Transcript
pdf
LEXICON ISTORIC RETIC MESEMNA, ILS 16 DA SETTEMBER 2015 11 Sculptura, pictura e grafica dal 20avel tschientaner Istorgia da l’art figurativ en il Grischun, part 4 Art figurativ dal 19avel e 20avel tschientaner Il 1869 ha il cusseglier dals chantuns Peter Conradin von Planta deplorà il senn man cant per l’art en il Grischun. In indizi per la mancanza da dissegnaders e picturs ar tists indigens durant quel temp è il fatg che la plipart dals scolasts da dissegn, enga schads fin il 1890 a la Scola chantunala, derivava da la Germania. Sco il temp avant il 1800 è era quel suandant caracterisà d’ina migraziun d’artists. L’artist il pli re numà immigrà dal sid è Giovanni Segan tini, quel immigrà dal nord Ernst Ludwig Kirchner. En il cas da la famiglia d’artists Giacometti sa manifestescha cleramain la tensiun tranter la patria (bregagliotta) sco lieu d’uffanza e da giuventetgna ed il cen ter cultural sco lieu da las pussaivladads professiunalas: Giovanni ha passentà sia vita en la val nativa, Augusto e Bruno per gronda part a Turitg, Alberto e Diego a Pa ris. A partir da la fin dal 19avel tschienta ner chattan ins adina dapli dunnas tranter ils artists productivs en il Grischun. Ina da las emprimas è stada la pictura Emilie Forchhammer. La sculptura stgaffida tranter il 1800 ed il temp dad Alberto Giacometti sa limi tava oravant tut a la creaziun da monu ments sepulcrals ed a la plastica architec tonica. In dals emprims fotografs en il Gri schun è stà il pictur Johann Israel Darms, suandà d’ina entira retscha da fotografas e fotografs cun ina predilecziun per cuntra das. La pictura e la sculptura dal 19avel tschientaner èn da tempra natiralistica. En ils onns 1880 è sa deditgà Segantini a la tecnica dal divisiunissem. L’emprima me sadad dal 20avel tschientaner è caracteri sada d’ina objectivitad ch’elavurescha las influenzas da l’expressiunissem, dal nov realissem e dal postimpressiunissem. Las tematicas iconograficas centralas èn pur trets e cuntradas. Segantini ha documen tà il mintgadi puril en la vastezza panora mica dal mund alpin. Giovanni Giaco metti è sa deditgà adina puspè al stretg ra vugl da sia famiglia. Kirchner ha stgaffì maletgs da cuntradas sco era picturas da gener ed acts. Alberto Giacometti ha svi luppà en ils onns 1940 in stil individual percepì sco visualisaziun da l’existenzialis sem franzos. En il Grischun sez meritan menziun speziala a l’entschatta dal suen terguerra Turo Pedretti, Alois Carigiet e Leonhard Meisser. Cun ses pastels d’en turn il 1900 e cun ses maletgs en ieli repre schentativs dals onns 1910 è Augusto Gia cometti entrà en il mund abstract. Era Kirchner mussa a partir dal 1925 ina pre dilecziun per l’abstracziun lineara. La pic tura abstracta sa fa però valair pir cun la ge neraziun da Lenz Klotz, Matias Spescha, Jacques Guidon e Dea Murk. En ils davos onns pon ins constatar oravant tut in fluenzas dal realissem fotografic, da l’art stgaffì a partir d’objects quotidians sco era da l’art conceptual e da la pictura expres siva moderna. Leza Dosch Maletg da Dea Murk. FOTO T. DEFILLA tivitad sco pictur artist liber. Conservatur a la Chasa d’art dal Grischun 1939–47. Commember da la Cumissiun federala d’art 1948–53. Influenzà dal postimpres siunissem, ha Meisser creà picturas da cuntradas fitg nianzadas en tuns fustgs. El ha era realisà singulas picturas muralas e sin vaider main influenzadas dal postim pressiunissem. Premi grischun da cultura 1974. Leza Dosch Ernst Ludwig Kirchner: Tavau (1921). Emilie Forchhammer * 11 da schaner 1850 a S. Antönia, † 13 da zercladur 1912 a Cuira, refurmada, da S. Antönia. Figlia da Christian Gottlieb, plevon, provegnint da Kiel, e dad Elisa beth nata Schlegel. Nubila. Studis a la Sco la d’art a Basilea tar Johann Baptist Gabri el ed Eduard Weissbrod ed a l’Académie Julian a Paris (1877–78 e 1891–92). Via dis da studi en l’Italia, la Germania e l’Ol landa. Domiciliada a Tavau. Ses opus cumpiglia picturas en pastel ed ieli, surtut purtrets, per exempel «Davoser Mädchen» en ieli sin taila (ca. 1900/12). Ses frar Theophil è stà professer e cumponist, Em manuel medi e professer da linguas da l’In dia e Burma. Adolf Collenberg Ernst Ludwig Kirchner * 6 da matg 1880 ad Aschaffenburg (Ba viera), † 15 da zercladur 1938 a Frauen kirch sper Tavau (suicidi), protestant, Tu destg. Figl dad Ernst, inschigner da palpi ri, e da Maria Elisa Movina nata Francke. Nubil. Kirchner ha passentà sia giuven tetgna en divers lieus, tranter auter a Frankfurt am Main il 1886, a Perlen (vischnanca da Buchrain/LU) il 1887 e dal 1889 fin a l’abitur il 1901 a Chemnitz (Sa xonia), nua ch’il bab aveva ina professura. Sin giavisch dals geniturs ha el cumenzà il 1901 in studi d’architectura a Dresden. El ha studegià dus semesters pictura a l’Aca demia d’art a Minca (1903–04) ed ha ter minà il 1905 ses studis a Dresden cun il di plom d’inschigner. Il 1905 ha Kirchner fundà cun Erich Heckel, Fritz Bleyl und Karl SchmidtRottluff l’uniun d’artists Die Brücke, a la quala ha aderì era Cuno Amiet il 1906. A partir dal 1905 è Kirch ner sa deditgà intensivamain al studi dad acts feminins ed ha cumenzà ad exponer a Dresden. La fin dal 1911 ha el translocà a Berlin. Il 1913 è sa schliada la gruppa Die Brücke. La primavaira 1915 è Kirchner s’annunzià voluntariamain per il servetsch da guerra, ma la fin dal 1915 è el vegnì re laschà causa in exauriment corporal ed in collaps da la gnerva. Las experientschas da la guerra al han fatg crudar en ina crisa psi chica ch’ha durà fin a sia mort. Suenter emprimas ospitalisaziuns en sanatoris a Königstein (Baviera) e Berlin (1916), è Kirchner sa rendì il 1917, grazia a l’inter mediaziun dad Eberhard Grisebach, per l’emprima giada en cura a Tavau ed en la clinica psichiatrica da Kreuzlingen. Il 1918 ha el translocà a Tavau (segiurns da stad sin l’Alp Stafel), nua ch’el è sa domi cilià definitivamain il 1923. Il 1926 è el entrà en contact cun la gruppa d’artists RotBlau da Basilea, a la quala el n’ha den tant betg aderì. En occasiun da sia gronda exposiziun en la Kunsthalle a Berna (1933) ha el emprendì ad enconuscher Paul Klee. Il 1937 han ils naziunalsocia lists allontanà passa 600 ovras da Kirchner da museums tudestgs ed han exclus l’artist da l’Academia prussiana dals arts a Berlin. Sias stentas per obtegnair la naziunalitad svizra èn stadas invanas. Dapi il 1992 exi sta a Tavau in museum (Museum Kirch ner) deditgà a sia ovra d’art. Ils merits da Kirchner consistan en ina nova avischinaziun da l’expressiunissem en sia ovra grafica ed en ina nova concep ziun da l’uman e da la cuntrada, inspira da da l’emoziun. Las ovras da l’emprima perioda èn caracterisadas d’ina penellada agitada e hectica e da colurs traglischan tas. Impuls per sia ovra plastica ha Kirch ner obtegnì da l’art da las stirpas africa nas. Als maletgs urbans dal temp da Ber lin, dominads da scenas da via nocturnas, da sias fullas e da la hectica da la gronda citad, èn suandadas a partir dals onns 1920 picturas da la cuntrada alpina sviz ra e da ses abitants. El ha accentuà la mo numentalitad da las muntognas cun co lurs spiritualmain perceptiblas e cun ap plitgar surfatschas pli grondas. Sut il pseudonim Louis de Marsalle ha Kirch ner publitgà recensiuns da sia atgna ovra artistica. Annette Baumann Turo Pedretti * 7 da december 1896 (Arturo) a Same dan, † 17 da fanadur 1964 a Cazas, cato lic, da Clavenna e da Maton (dapi il 1916). Figl da Giuliano, pictur decoratur, e da Berta nata Wolf. ∞ 1923 Marguerite nata His, chantadura. Scola d’art applitgà a Turitg, alura emprendissadi da pictur de coratur (1912–16). Exposiziuns a partir dal 1917, l’onn en il qual el ha emprendì ad enconuscher Giovanni Giacometti ch’ha suandà, sco mentur, l’activitad da Pedretti cun bainvulientscha paterna. Il 1922 ha Pedretti fatg viadis da studi a Pa ris e Londra. Turnà en l’Engiadina il 1923, ha el vivì a Samedan, e – suenter la de strucziun da sia chasa cun atelier tras ina lavina il 1951 – a Schlarigna. Confunda tur da la Societad da picturs, sculpturs ed architects grischuns (1936). Sper la pictu ra a chavallut (cuntradas, natiras mortas, purtrets) ha el creà ovras monumentalas en edifizis publics e privats (oravant tut a partir dals onns 1930). Pedretti è in im purtant represchentant da la pictura sviz ra da cuntradas da tempra fauvistica ed ex pressiunistica. Lara Calderari Leonhard Meisser * 3 da december 1902 a Cuira, † 2 d’avust 1977 a Cuira, da Tavau e Cuira. Figl dad Emanuel Abraham, commerziant, e da Catharina nata Ragaz, da Termin. ∞ 1939 Anny nata Vonzun. Matura a Cuira 1922. Studi da botanica a l’Universitad da Turitg 1922–23. A partir da l’atun 1923 a Paris, studi da pictura. Return a Cuira 1931, ac Alois Carigiet * 30 d’avust 1902 a Trun, † prim d’avust 1985 a Trun, catolic, da Trun. Figl dad Alois, pur e mastral, e da Barla Antonia na ta Lombriser, da Trun. Frar da Zarli. ∞ 1943 Berta Carolina nata Müller. Em prendissadi da pictur da paraids e da deco raziun en in atelier da reclama a Cuira 1923–27, pli tard graficher independent a Turitg cun incumbensas per culissas e pla cats. Confundatur dal Cabaret Cornichon e responsabel per il decor, ils costums e la reclama. Il 1939 è el sa retratg a Platenga (vischnanca da Sursaissa). Carigiet è sa la schà inspirar da ses ambient rural per ils te mas da ses dissegns ed aquarels, sias lito grafias e ses maletgs en ieli. Illustraziuns per plirs cudeschs d’uffants premiads, rea lisads en collavuraziun cun Selina Chönz (tranter auter «Uorsin», 1945; «Flurina», 1952), picturas muralas (sala dal Cussegl grond a Cuira, Muraltengut a Turitg). Ils cumenzaments da Carigiet sco graficher 2000 ha preschentà il Museum d’art dad Aarau ina retrospectiva da Spescha ed ina exposiziun permanenta da l’artist sa chat ta en la Cuort Ligia Grischa a Trun. Il 2007 è vegnida averta a Trun la Senda d’art cun ovras da Spescha. Divers premis, tran ter auter il Premi grischun da cultura 1993 ed il Premi d’art dal chantun da Turitg 1999. Adolf Collenberg Dea Murk * 29 da matg 1932 a Surava, † 21 da fana dur 2003 a Curaglia, catolic, da Müstair. Figl da Felix, chaustaziun, e dad Ursina nata Dalbert, da Luven. Nev da Tista. ∞ Filomena nata Vinzens, da Trun. Scolas a Razén, gimnasi a Cuira, scola d’art a Son Gagl 1950–51. Studis d’istorgia d’art a Roma e Paris 1953–54. Graficher da rec lama a Cuira e Vaduz 1960, alura agen ate lier a Cuira, dasperas pictur artist a partir dal 1962, artist a temp cumplain dapi il 1970. Numerusas exposiziuns en Svizra, tranter auter en il Kunstsalon Wolfsberg a Turitg il 1955 ed il 1999. Emprima expo siziun individuala a Lai il 1973. Murk è stà in dals picturs dal Grischun ils pli renco nuschids da sia generaziun. El tgirava in stil abstract ed ils spazis da ses maletgs vi van da la dialectica da direcziuns, fatschas irregularas e structuras preschentadas en in equiliber labil. Premi da renconu schientscha dal chantun Grischun 1979. Adolf Collenberg Pictura murala dad Alois Carigiet en la sala dal Cussegl grond a Cuira. da reclama èn preschents en si’ovra: el ha adina preferì las colurs primaras tragli schantas e la linearitad. Premi grischun da cultura 1974. Undrà cun il Curtin d’onur da la Lia Grischa a Trun.Tapan Bhattacharya Matias Spescha * 17 da fanadur 1925 a Trun, † 28 da zer cladur 2008 a Turitg, catolic, da Trun. Figl da Pieder Giusep, chalger, e da Margreta Catrina nata Nay, da Breil. Frar da Hen dri. Nev da Sep Mudest Nay. ∞ 1956 Amelia Anni nata Centeno, dals Stadis Unids (separaziun 1967). Scolas elemen taras ed emprendissadi da cusunz a Trun, emploià en la Fabrica da ponn Trun SA fin il 1951 (schef da secziun). Alura pictur da placats a Turitg (intimà dad Alois Carigiet) e dal 1954–58 a Paris; scolaziun a l’Acadé mie de la Grande Chaumière. Domicilià dapi il 1958 a Bages (LanguedocRoussil lon), nua ch’el ha creà las ovras ch’han col lià l’artist cun l’avantguardia internaziuna la e che furman, ensemen cun autras, il punct culminant da la pictura svizra da l’epoca. En ses maletgs, sias graficas da stampa e sias sculpturas tematisescha Spe scha las relaziuns tranter funds e figuras sco era tranter surfatschas e spazis. Las pli novas sculpturas transfereschan questas te maticas en il format grond ed en la terza dimensiun. Spescha ha realisà dapi il 1956 dapli che quaranta exposiziuns singulas en Svizra ed en il Grischun (per exempel al Museum d’art dal Grischun a Cuira il 1993 ed il 2005, en il Museum Chasa Jau ra a Valchava il 2003) ed exequì ina qua rantina incumbensas publicas. L’onn FOTO P. DE JONG Jacques Guidon * 22 da fanadur 1931 a Zernez, refurmà, da Bravuogn e Zernez. Figl da Giachen Mattias, pur, e da Staschia nata Bezzola, pura. ∞ 1966 Eva nata Rostetter, dad Av ras. Seminari scolastic a Cuira (patentà il 1951), alura studi da magister secundar a l’Universitad da Turitg fin il 1954, magi ster a Puntraschigna, Zuoz e Zernez 1954–84. Collavuratur regiunal da la Lia Rumantscha 1984–94. Pictur e scriptur rumantsch enconuschent. Sia pictura po vegnir attribuida a l’expressiunissem abs tract. Ultra da maletgs d’inspiraziun libra ha el realisà picturas da paraid, illustra ziuns e caricaturas («Pennarias», 2001; «Figuras», 2004). L’ovra litterara cumpig lia dramas («L’iral», 1991; «Zisca», 2001), raquints («Raquints», 1989; «Brascher», 1996), satiras e gieus festivs («La svouta», 1999; «La fuschella», 2002). Confundatur (1971) e redactur da la revista satirica «Il Chardun». Premi grischun da cultura 2006. Leza Dosch Lexicon Istoric Retic Il LIR cumpiglia bundant 3100 arti tgels (geografics, tematics, artitgels da famiglias e biografias) davart l’istorgia grischuna/retica e la Rumantschia. Editura: Fundaziun Lexicon Istoric Svizzer; versiun online: www.elir.ch; versiun stampada: www.casanova.ch u en mintga libraria.