Raffaela Tortorelli Contributo al Codice

Transcript

Raffaela Tortorelli Contributo al Codice
‹http://www.storiadelmondo.com/45/tortorelli.diplomatico2.pdf› in Storiadelmondo n. 45, 26 febbraio 2007
Raffaela Tortorelli
Contributo al Codice Diplomatico dell’Abbazia di San Giovanni in Fiore (1211-1502)
Parte II
Documenti pontifici. Edizione
I
Grottaferrata, agosto 31, 1211
Innocenzo III interviene nella disputa per la giurisdizione sulla chiesa di Calabro-Maria tra l’abate
di San Giovanni in Fiore e l’ordine dei Curacensi. Sentiti i messi di entrambe le parti, le accuse e le
ragioni addotte, Innocenzo III assolve l’abate florense e pone fine alla disputa. La questione era
sorta fin dai tempi di Gioacchino circa il diritto di visita al monastero di Calabro-Maria di Altilia
contestato dai Cistercensi di Corazzo.
Orig., MT, B. P., Fondo Venusio, vol. II, Fasc. 5, n. 3, cc. 36-38v*.
Innocentius episcopus servus servorum Dei. Dilectis filiis Abbati, et conventui de Flore. Salutem et
Apostolicam benedictionem. Inter vos, et Monachos curacenses super Ecclesia Calabromariae,
quam ipsi cum pertinentiis suis ad suum Monasterium de iure spectare dicebant, et a vobis minus
licito detineri. Diu est quaestio agitata. Sed tandem venerabilibus fratribus nostris. Squillacensis, et
Marturanensis Episcopis, et Dilecto filio abbati Sambucinae de consensu partium a nobis sub hac
forma commissa, ut partibus convocatis audirent hinc inde proposita, et usque ad calculum
diffinitivem sententiae appelatione postposita precedentes. Si de partium existeret voluntate, causam
ipsam fine debito terminarent. Alioquin eamdem sufficienter instructam sub sigillis suis nobis
transmittere procurarent, praegigentes partibus terminum competentem, quo se nostro conspectui
praesentarent sententiam recepturae. Partibus igitur in ipsorum praesentia constitutis. Proposuerunt
Curacenses monachi coram […], quod cum ipsi pro notitia mutua, et caritate fraterna, quam cum
Abbate, et Monachis Calabromariae habuerant, eidem Abbati; et Monachis penuria laborantibus
opportuna frequenter subsidia ministrassent. Demum eodem Abbate defunto, yconomus eiusdem et
Monachi tum quia eorum monasterium collapsum erat in rebus temporalibus, tum quia ob
paucitatem eorum illud per ipsos regi non poterat opportune, dictum Monasterium quantum eisdem
licuit optulerunt Cellario Curiacensi, recipientes ab ipsis postmodum per eorum yconomum tam
indumenta, calceamenta, corrigias, quam etiam alia necessaria praeter victum qui suppetebat eisdem
Monachis competenter. Sed quia id sibi absque Regis consensu, quem affarebant patronum ipsius
Ecclesiae, […] principalem ad vendicandum prorsus ipsam Ecclesiam sufficere non credebant,
carissimi in Christo filis nostri. F. Siciliae Regis illustris privilegium per manus Venerabilis fratris
nostri. G. de Palearia Regni Siciliae Cancellarii super eadem Ecclesia impetrarunt confirmatione,
capituli S. Severinae, in cuius Diocesi dictum monasterium est constructum per litteras post obtenta.
Insuper etiam adicerunt ipsi Monachi Curacenses, quod Metropolitanus eorum videlicet
Archiepiscopus S. Severinae secundo die post consacrationem suam, et factum praefati Capituli et
dictum eisdem […] confirmavit. Ipsis ex inde privilegio assignato, et cum haec omnia per testes ab
eis sufficienter probata. Super proprietate Ecclesiae memorare proponebant suam hiis plenius
intentionem esse fundatam. Praeter haec autem Curacenses ipsi adversus vos etiam intentarunt,
quod cum vobis in hiis omnibus suum consilium propalarent, et vos super narratis, fraternum
eisdem auxilium, et consilium promiseritis impensuros vestrae postmodum promissionis obliti, ad
‹http://www.storiadelmondo.com/45/tortorelli.diplomatico2.pdf› in Storiadelmondo n. 45, 26 febbraio 2007
Nobilem Virum Petrum Guiscardi, qui erat illius terrae Dominus accedentes. Monasterium illud ab
eo concedi vobis cum instantia postulastis. Sed cum idem id vobis […] primitus interventu coniugis
suae tandem annuit benevole votis vestris. Eo itaque sic obtento, iam dictae S. Severinae Canonicos
pro ipsa Ecclesia vobis conferenda precibus propulsastis. Super quo licet emissae praces pro eo
quod delectus eorum erat apud Sedem Apostolicam constitutus a principio frustarentur,
comminationibus tamen eiusdem Nobilis de propriis eis auferendis uxoribus, cum sint greci sibi
acriter intentatis, ipsam vobis Ecclesiam idem postremum confirmaverint inviti. Post haec vero
praenominato electo a sede Apostolica redeunti extra sedem propria occurristis praedictam ab eo
Ecclesiam petituri, sed cum repulsam pateretur vestra petitio in hac parte, pro eo quod idem Electus
nondum sedem propriam visitaret, per impressionem tandem, et violentiam nobilis memorati,
praedictam vobis Ecclesiam compulsus est confirmare. Ad haec autem vos in nostra praesentia
respondistis e contra, quod licet Ecclesia ipsa per yconom[..] et Monachos supra dictos concessa
fuisset Munisterio Curacensi, prout ipsius Monachi astruebant. Concessionem talem hiis rationibus
dicebatis paenitus non tenere, tum quia per illos eadem facta fuerat, qui perso non extiterant
principales. Ecclesia tunc vacante, tum etiam quoniam longe ante per Karulum quondam dicti loci
Calabromariae Abbatem de consensu et voluntate suorum fratrum tempore bonae memoriae
Ioachim primi Abbatis vestri dicta Ecclesia vobis concessa fuerat et post ipsius Karuli obitum per
eiusdem Monachos ipsius concessio extiterat pluries innovata, processu temporis primo quidem
capituli, et secundo electi confirmationibus accedentibus non per impressionem, vel violentiam
nobilis antidicti, sed potius mera eorum, et libera voluntate, assignando nihil omninus rationes quod
privilegium antedictum curacensibus non suffragaretur in aliquo, quia praedicta concessio, quae
facta fuerat minus iuste, per illud non intelligitur ratinabiliter confirmata, maxime cum notam
expressa contineat falsitatis, cum legatur in ipso quod Panormi per manus iam dicti cancellari eo
tempore datum fuerit, quo idem utique non Panormi, sed a sibi longe a Panormo manebat, et Rex
eius auctoritate fieri videbatur, tunc temporis non custodiretur ab ipso, sed a Guillelmo Capparensi
temere teneretur, qui etiam verum sigillum detinebat ipsius. Ad excusandum nempe privilegium
supradictum praemissis pars Monachorum Curacensium replicando respondit, quod cum dictus
cancellarius a clarae memoriae C. imperatrice ordinarius totius Regni, et Regis administrator
extiterit constitutus id potuit facere ipsius Regis auctoritate licenter, ut pote, qui vices gerebat Regis
in hac parte. Insuper etiam Curacenses Monachi addiderunt, quod et si dictum privilegium per
manus Cancellarii ob praemissa obtinere non posset robur debitae firmitatis, censeri debebat
validum pro eo quod dictus Rex illud ex certa scientia postmodum confirmavit cum rati habitio
r[…]trahatur, et mandato comparetur iuxta legitimas sanctiones nihil ominus proponentes quod et si
neutrorum privilegiorum deberet legitimum iudicari, ultimum eis debebat sufficere quod idem Rex
postquam uxorem traduxit super eadem Ecclesia concessit Monasterio Curacensi. Caeterum pars
vestra ex adverso respondet, quod si confirmationem aliquam obtinuerunt de privilegio supradicto
Monachi Curacenses, ipsa nullius erat roboris, vel vigeris, quia cum ipsum privilegium a principio
irritum extitisset, rata esse non poterat obtenta taliter confirmatio super eo, assignantes talem de
privilegio ultimo rationem, quod de ipso non emolumentum, sed paenam deberent ipsi Monachi
potius reportare, quia cum iam quaestio ipsius Ecclesia ad nostrum fuerit examen deducta, petierunt
sibi rem litigiosam per potestatem saecularem concedi, seu etiam confirmari. Contra
confirmationem autem, seu concessionem Archiepiscopi allegastis, quod rem a vobis possessam, et
ab eodem etiam confirmatam ipse illis concedere vel confirmare non debuit, maxime postquam in
litem deducta extitit, et ad censuram examinis nostri perlata. Unde concessio vel confirmatio huius
(ce) modi nullius debebat censeri valoris, propter quae super Ecclesia supra dicta silentium imponi
Curacensibus Monachis, et ab ipsorum impetitione absolvi paenitus petebatis. Cum vero dicti
iudices super causae meritis adinvincem discordarent, et partes causam ipsam nostro potiusquam
eorum optarent iudicio terminari, tam ipsam causam, quam partes cum rationibus quae pertinebant
ad eam iuxta mandati nostri tenorem ad nostram praesentiam remiserunt. Demum itaque dilectis
filiis Nicolao Curacensi, et Hugone Priore S. Geogii, et Ioseph vestris Monachis nostro conspectui
praesentatis, et quae acta fuerant coram iudicibus supradictis, et alias rationes nobis exponere
procurantibus. Nos illis diligenter auditis, et perspicaciter intellectis vos ab impetitione
Curacensium super eadem Ecclesia per deffinitivam sententiam prorsus absolvimus, eisdem super
‹http://www.storiadelmondo.com/45/tortorelli.diplomatico2.pdf› in Storiadelmondo n. 45, 26 febbraio 2007
ipsa perpetuum silentium imponentes praesertim cum illis regulam, et institutionem Cisterciensis
ordinis ab ipsa Monasterii fundatione professis absque superioris dispensatione licitum non axtiterit
ad obtinendum sic Ecclesia laborare. Nulli ergo omnino hominum liceat hanc paginam nostrae
diffinitionis infringere, vel ei ausu temerario contrahire. Si quis autem hoc atteptave[…]
praesumpserit, indignationem Omnipotentis Dei, et beatorum Petri, et Pauli Apostolorum eius se
noverit in corsurum. Datum apud Criptam ferratam II Kalendas Septembris Pontificatus nostri anno
XIV.
Vi è la bolla di piombo pendente.
II
Roma, Laterano, febbraio 15, 1214
Innocenzo III concede il proprio assenso alle richieste avanzate dall’abate di San Giovanni in Fiore
a spostare la residenza in un luogo più idoneo, considerando che il posto in cui sorge il monastero è
freddo e inospitale.
Orig.: MT, B.P., Fondo Venusio, vol. II, Fasc. 10, n. 30, c. 42-43r
Innocentius Episcopus Servus Servorum Dei; dilectis filiis. Abbati et Conventui Flore salutem, et
Apostolicam benedictionem Monasticae Professionis ordini ubi ad debellandas aereas potestares
ordinate, Militantium acies, et officia dispount Locis congruis ut bene dispositas et habilis aptitudo.
Et habilis scandalos, et ad murmura provocet, sic que quod absit fiat hoc eis in Laqueum, et ruinam.
Cum igitur sicut referentibus vobis, accepimus Locus, in quo est vestrum Monasterium constitutum,
usque ad eo frigoribus sit expositus, et hesemali frigiditati subiectus, quod Domino famulantes
ibidem eius asperitatem, atque duritiam Religiosis valde contrariam non prevalent equanimiter
substinere. Desiderastis ab olim, et cum filiis Profetarum ab Heliseo cum Infrantia postulastis, ut
quia Locus in quo abbitatis est angustus, et asper, liceat vobis descendere Calabriam, ubi possitis in
Possessionibus vestris locum ad Habitantum auctoritate nostra vobis construere aptiorem, primario
vobis lapide de assueta clementia sedis Apostolicae assignato, nihil ominus omni iure, ac
libertatibus ab Apostolica sede, vel aliunde vobis, et per vos secundo Caenobio misericorditer
conservatis. Nos igitur vestris praecibus benignus annuentes, auctoritate praesentium devotioni
vestrae clementer concedimus postulata. Iudenique fili Abbas super te ipso, et credito tibi grege
taliter vigilare procures, extirpando vitia, et plantando virtutes, ut in novissimo districti esaminis die
coram tremendo Iudice, qui reddet unicuique secundum opera sua, dignam possis reddere rationem.
Datum Laterani.XV Kalendas Martii Pontificatus nostri anno Septimodecimo.
III
Roma, Laterano, febbraio 19, 1214
Innocenzo III conferma e modifica con l’inserzione di alcune frasi, una precedente bolla per
dirimere la questione tra l’abate di San Giovanni in Fiore e quello di Acquaviva. Questa bolla è
diretta al monastero di Fonte Laureato.
Orig.: MT, B.P., Fondo Venusio, vol. III, Fasc. 1, n. 5, cc.36-39v
Innocentius Episcopus servus servorum Dei. Dilectis filiis. Abbati et Conventui Floris. Salutem, et
apostolicam benedictionem. Cum in nomine Iesu Cristi credam…..nvenisse qui ubi duo vel tres in
suo nomine congregantur in medio est eorum, ut de quacumque re in idem consenserit fiat illis. Nos
qui licet immeriti gerimus vicem eius / votis vestris facile inclinamur. Presertim que de fonte
prodeuntia caritatis non relinquunt tramitem rationis. Ea propter dilecti in domino filii vestris iustis
postulationibus grato concurrentes assensu, salubria instituta que super regularibus observantis
visitationibus correctionibus, sedatione murmurum, et decisione causarum, que cum fontis Laureati
et Aquevive Abbatis filiabus monasterii vestri, cum consilio venerabilis fratris nostri Archiepiscopi
Cusentini, quem vobis visitatorem concessimus edidistis. Sicut provide facta sunt auctoritate
‹http://www.storiadelmondo.com/45/tortorelli.diplomatico2.pdf› in Storiadelmondo n. 45, 26 febbraio 2007
apostolica confirmamus, et presentis scripti patrocinio communimus. Ad maiorem autem
evidentiam rescriptum super hiis editum de verbo ad verbum huic nostra pagin[.] duximus
inserendum, cuius tenor est talis. In nomine Sancte et individue trinitatis amen. Anno salutifere
incarnationis Domini nostri Iesu Cristi millesimo ducentesimo non mense Aprilis indictionis, XII.
[..]i fundamentum aliud nemo potest ponere preter iam positum dominum Iesum Cristum provide
quicquid ad Laudem ipsius incipitur: in humilitate fundatur, ut dum ei per super edificationem pie
actionis religiosus quis semper innititur, ab edificio caritatis nec superbie vento nec persecutionis in
undatione salvatur. Nam qui per sapientiam edocetur fortiora se querere non deberet per
monachorum Legislatorem exaltationem omnem genus esse superbie patienter debet in humilis
vocationis sue loco discendere, donec in superiori gradu perfectionis adiciat eum qui et invitavit
Dominus auctricis et confirmatricis dono gratie collocare. Inde est quod nos fratrem Mattheus
Abbas Floris una cum capitulo nostro ex mandato summi Pontificis ad nostram petitione Dominum
Lucam Venerabilem Cusentinum Archiepiscopum visitatorem ad tempus, ab anno scilicet
incarnationis dominice Millesimo Ducentesimo sexto usque ad Millesimum Ducentesimum
undecimum haberemus et ipse sicut per suas literas excusavit insidiantium persone sue manus
evitans, nos in Floris Claustro visitare nequiret. Licet nostras filias Abbatias Monasterium scilicet
fontis Laureati, et Monasterium Aquevive que a Floris sunt Monasterio derivata ipso paternitatis et
fundationis iure libere visitare possemus, quia tamen institutiones Domini Abbatis Ioachim patris
nostri ad integrum ut pote de tribus Abbatibus de Cellis, et de prioratibus septem non dum servare
valeamus, ut visitari et visitare iuxta earundem institutionum ordinem debeamus; interim de consilio
venerabilis Archiepiscopi memorati in presentia domini Alexandri venerabilis Abbatis Sancti
Spiritus de Panormo quem ipse ad exhibendum nobis visitationis officium sua vice direxerat,
consilio quoque consensu ac voluntate communi dilectos filios nostros venerabiles Fontis Laureati
et Aquevive Abbates salubri ut visum est dispensatione et amplectenda causa humilitatis simul et
utilitatis assumpsimus ad annue visitationis obseqium nobis tandiu exhibendum. Donec benedicente
domino aliam visitationis formam iuxta institutiones nostros superius memoratas servare postimus.
Nos enim Abbates ipsos et Conventus earum in propriis domibus auctoritate qua plene huc usque
valvimus et valemus tanquam pater Abbas visitabimus corrigentes tam in capitibus quam in
membris que viderimus corrigenda secundum beati Benedicti regulam et Florensis ordinis instituta
que interim simul in generali Capitulo vel ad tempus vel secundum tempus sanxerimus observanda.
Ipsi vero iuxta quod presenti dispensactione constituimus usque ad prenotatum tempus ambo nos
semel annis singulis visitabunt, similiter tam in capite quam in membris iuxta [..] eandem regulam
et eadem instituta que corregenda fuerint corrigentes, nullo preiudicio institutionibus nostris que
sicut a prenominati felicis memorie patre nostro dictate su[..] tempore servabuntur, ex huiusmodi
visitationis in posterum generato. Si vero questio aliqua vel querela seu murmur emerserit de
visitationibus vel que a nobis fient eis et Conventibus domibusque ipsorum vel nobis ab ipsis
elegimus communi consilio et consensu tam nostro quam eorundem Abbatum, conventunque
suorum septem fratres quos inferius annotamus ad quos tempore Capituli generalis dirimenda
questio committetur, et quod omnes pariter vel eorum maior pars super cuiuscuqunque excessus,
difficili questione rationabiliter cum caritate in dei timore diffinierint, absque contradictione aliqua
ab omnibus inviolabiliter observetur. Si autem talis fuerit querela vel scandalum quod usque, ad
generale capitulum non valeat vel non debeat tolerari in loco qui competentior visus fuerit et
qua[..]do visum fuerit convocentur. Qui quam citius convenire poterunt congregati, diffiniant quod
melius eis videbitur decernentes. Quorum iudicio quicunque aquiescere noluerit vel stare
contempserit, digne in eodem capitulo puniatur, diffinitores autem quos prediximus, isti erunt. Prior
Floris cum duobus aliis fratribus, quos de suis idoneos Abbas Florensis elegerit. Prior fontis
Laureati cum altero eiusdem monasterii fratre, quem Abbas proprius convocabit. Prior et alter
monachus Aquevive, quem convenire iudicaverit Abbas Loci. Quod quidem a singulis nostrum
trium scilicet Abbatum firmiter observentur, ut illa ab unaquaque persona potius eligatur, que
discretione, maturitate, et iustitia zelo discernitur. Ut igitur hec nostra constitutio firma et
inconcussa permaneat, usque dum alia visitationis forma iuxta institutiones nostras a nobis valeat
observari, presens scriptum prefatus dominus Archiepiscopus, ex auctoritate visitationis quam ad
tempus nobis impendere tenetur sigillo proprio et testimonio confirmavit, et domino quoque
‹http://www.storiadelmondo.com/45/tortorelli.diplomatico2.pdf› in Storiadelmondo n. 45, 26 febbraio 2007
Alexandro venerabilis Abbate Sancti Spiritus de Panormo sigillum suum et testimonium similiter
apponente de visitationis auctoritate sibi ut predictum est a venerabili Archiepiscopo prenotato
commisse, tam nos predictus Abbas Floris quam memorati venerabiles fontis Laureati et Aquevive
Abbates subscriptionibus et sigillis propriis roboramus, facientes subscriptorum priorum
aliquorumque fratrum nostrorum subscriptionibus communiri, firmiter statuentes ut nulli sive
Abbati sive priori aut Decano vel Monacho liceat contra hanc institutionem nostram modo quo libet
ire, vel superbe contumaciterque contendere. Quod quicumque presumpserit, si Abbas fuerit per
generale Capitulum deponatur, si prior deponatur, et septem diebus continuis sit in pane et aqua. Si
quicumque Monacus vel conversus, tribus diebus sit in gravi culpa et ultimus per annum. Hac
nostra constitutione firma nihil ominus et stabili permanente, quousque ut prediximus aliam
visitationis formam iuxta institutiones nostras servare possimus, quod de comuni fiat consilio
Capituli generalis, ita tamen ut nemo cum fieri poterit contradicat. Acta igitur sunt hec a nobis ad
custodiam unitatis, anno, mense et indictione prescriptis. Nulli ergo omnino hominum liceat hanc
paginam nostre confirmationis infringere, vel ei ausu temerario contraire. Si quis autem hoc
attemptare presumpserit, indignationem omnipotentis Dei et beatorum Petri et Pauli Apostolorum
eius se noverit incursurum. Datum Laterani XI Kalendis Martii. Pontificatus nostri anno
septimodecimo.
(V’è la bolla di piombo pendente da fili di seta gialla in una parte della quale vi sono le teste di S.
Paolo e S. Pietro con sopra S.P.A. S.P.E., nell’altra: INNOCENTIUS PP. III).
IV
Anagni, gennaio 28, 1232
Gregorio IX conferma le donazioni e le esenzioni concesse da Federico II al monastero di San
Giovanni in Fiore. L’abate, che da anni si è segnalato per la sua attività, è accolto sotto la speciale
protezione della Santa Sede. Seguono le indicazioni dei luoghi su cui è confermata la giurisdizione
e quanto è concesso riguardo agli stessi. Il pontefice conferma al monastero tutti i beni, i diritti e i
privilegi che erano stati riconosciuti da Federico II, riportando integralmente tre diplomi dello
stesso imperatore.1
Orig.: MT, B.P., Fondo Venusio, vol. II, Fasc.2, n. 1, cc. 96-104v
Gregorius Episcopus servus servorum Dei: Dilectis filiis Abbati, et Conventui Monasterii Florensis
salutem, et Apostolicam benedictionem. Solet annuere sedes Apostolica piis votis et honestis
petentium praecibus favorem benevolum impartiri. Significastis si quidem nobis, quod charissimus
in Christo filius noster Fridericus Romanorum Imperator semper augustus, Hyerusalem, et Siciliae
Rex Illustris antequam recepisset ab Apostolica Sede Imperii Diadema, ex speciali quadam
devotione, quam ad Monasterium vestrum habebat, quasdam vobis libertates, et immunitates
indulsit, et alia quaedam pia, et provida liberalitate donavit, quae postmodum etiam confirmavit, et
quaedam adiiecit ad imperialis culminis apicem sublimatus, sicut in eius Privilegiis inde confectis
latius continetur. Nos igitur vestris devotis precibus inclinati libertates, et immunitates ipsas, et
caetera, quae per eadem vobis privilegia sunt concessa vobis, et per vos Monasterio autoritate
Apostolica confirmamus, et praesentis scripti patrocinio communimus. Ad maiorem autem
evidentiam tenores privilegiorum, eo quorum primum aurea Bulla, duo vero reliqua sigillis cereis
sunt munita, praesentibus de verbo ad verbum fecimus annotari, qui tales sunt VB. In nomine
Sanctae, et individuae Trinitatis. Fridericus secundus divina favente clementia Romanorum Rex
semper augustus et Rex Siciliae. Illis potissimum votis et petitionibus amat dignitas realis annuere,
quae cum temporalis laude iustiae fructum multiplicat retributionis aeternae. Quod geminum gloriae
decus in uno simul assequimur, si aliquo praecipue pietatis opere. Progenitorum nostrorum studiis
in haeremus sane cum Monasterium Floris in Sila Calabriae, a divis quondam parentibus nostris
plantatum decenter, latitudine praediorum, ac utilitate libertatum, et usuum perpetuitate rigatum,
Deo dante, piis actibus incrementum Sacrae Religionis odorem, et propaginis ubertatem ad salutem
suorum ediderit fundatorum. Nos qui paternae gloriae, Deo cooperante, successimus erga tantae
‹http://www.storiadelmondo.com/45/tortorelli.diplomatico2.pdf› in Storiadelmondo n. 45, 26 febbraio 2007
pietatis opus paternum iure propositum, devotionisque studiam imitatur, et plantationem, quam
dictorum tam Illustrium augustorium religiosa pietas propagavit, tertis nostrae confirmationis
agglutinata soliditas nullo unquam tempore dissolvatur. Hinc est quod ad preces Matthei
Venerabilis Abbatis et Conventus Monasterii Sancti Iohannis de Flore nostrorum fidelium eidem
Monasterio, quod ab annis teneris imitatione paterna, velut Haereditaria pietatis successione, in
nostra speciali protectione, et defensione suscepimus, et tenemus, donamus, concedimus, et
confirmamus omnes possessiones, donationes, et libertates, ac confirmationes, quas altenus a divis
Parentibus nostris obtinuit, vel a nobis.
“Firmiter sancientes, ut ei generalis revocatio, quam de qui
“busdam praeteritis concessionibus nostris in Regno dudum“fieri iussimus non obsistat, ad cuius evidentiam gratiae de
singulis possessionibus, donationibus libertatibus, et confirmationibus eidem indultis haec inter
caetera nominatiam duximus exprimenda. In p.s locum ipsum, qui nunc Flos, olim vero dictus
Faraclous, in quo post combustionis infortunium Florense Monasterium non sine Apostolicae
concessionis auctoritate mutatum est, cum terris laboratoriis, et incultis, aquis quoque, et silvis,
planitiis, et Montaneis adiacentibus eidem monasterio a vado fliminis Neti, quod est subptus
Castellum de Selavis, sicut vadit via ipsa versus meridiem per petram Caroli magni, et per
serraricum usque ad vadum Sabuti, et ab ipso vado versus ortum ipsius fluminis, usque ad Alveum
Ampulini, et descendit idem fluvius usque ad eum locum ubi miscetur flumini Neto, et ascendit
terminus per alveum eiusdem fluminis Neti, et vadit per Portium, quae vi[…] manet in Consinio a
parte Aqui Loris, usque ad locum qui dicitur Frassinitus, et exhinde revestitur terminus ad alveum
fluminis Neti, et ascendit idem alveus, usque ad vadum, quod est suptus Castellum de Selavis, et
concludit in priori fine. Et tenimentum Fluce situm in maritima Calabriae inter flumen Netum, et
flumen Vitrabum, quod videlicet tenimentum ab Oriente, Septentrione, et Meridie fluminibus ipsis,
quae coniunguntur ibidem, ab occidente cum via publica terminatur, cum Ecclesia, et Grancia ibi
constitutis, et sedes prope Casale Terratae in quibus solent aves ipsius Monasterii Hiemare, et illas
terrarum petias de scadentis quondam regiis, quae sita in Mandrarum exitibus, et vicinia Casalis
ipsius et pro ovibus mandrarum eiusdem Monasterii floris pascua libera, et quieta in toto tenimento,
quod Fluca nominatur, sicut reges Siciliae ibi consueverunt eis uti. Prohibentes, ut nemo super
dictis sedibus, terris, et pascuis eidem Monasterio gravis, aut iniuriosus existat. Per totam quoque
Calabriam libera pascua pro animalibus suis, absque herbatico, et glandatico, et libere, et sine ulla
exectione, salem per omnes salinas, et venam ferri per omnes meneras Calabriae cavare, atque
percipere. Et si infra tenimentum ipsius Florensis monasterii meneram ferri contingerit inveniri,
ipsa Menera tota quiete, et libere sit ipsius. Emere quoque et vendere absque omni exactione, et
transire libere Terra Marique, indultis ei ubique per terras demanii nostri theleonatico, plateatico, et
passagio, atque portulagio. Redditum etiam quinquaginta bisanctiorum aureorum de salina Neti
annis singulis percependiorum, circa Festum Sancti Iohannis Baptistae, vel in ipsa festivitate
Graciam quam habet in Tenimento Gerentiae in loco quia dicitur albo prope Casale Berdò cum
terris, vineis arboribus, aquis, et molendinis emptionis, seu oblationis titulo acquisitis. Inter quae
sunt petiae vinearum, atque Terrarum ei venditae, vel oblatae a Baronibus, et Villanis, et id circo
servitiis obbligatae, quae simul extimatae capere sementis salmas octo videntur, has a consuetis
servitiis absolventes eidem Monasterio cum caeteris confirmamus. Terram quoque laboratoriam de
demano nostro ad duas salmatas prope ipsam Granciam. Et in eiusdem civitatis, et Caccuri
tenimentis aedificare posse molendina, et Fullas, et aedificata libere possidere. In tenimento
Cusentiae Granciam Canalis, et tenimento ac locum Bottuli cum Terris, et arboribus, emptionis, et
oblationis titulo acquisitis, et absolutionem servitii illarum terrarum, et arborum in utroque loco,
quae ab illis casalium hominibus eidem Monasteri sunt venditae, vel oblatae, qui licet Frangi nostri
homines sint, in nostris tamen exercitibus servire tenentur. Et domos, et casalina, quae habent in
eadem civitate, et clausam cum Terris, vineis, et arboribus in tenimento Gaurani oblatam ei a Leone
Garippo cive Cusentiae fideli nostro. Clausam quoque, quam habet ex alia parte Cusentiae prope
Casale Deodatum, cum vineis Terris, arboribus acquisitis oblationis iure, vel titulo emptionis.
Insuper suffraganea monasteria sua, quae ab eo propagata vel ordinata sunt, vconfirmamus eidem
cum omni iure quod habet in eis, et illa pariter tenimenta, quae in aliquibus subscriptarum
‹http://www.storiadelmondo.com/45/tortorelli.diplomatico2.pdf› in Storiadelmondo n. 45, 26 febbraio 2007
Diecesum, iuxta quod infra dicitur possidet. In tenimento flumini frigidi monasterium Fontis
Laureati cum Granciis, tenimentis et pertinentis suis. In tenimento Barbari Monasterium
Aquaevivae cum Granciis tenimentes, et pertinentiis suis. In tenimento Sanctae Severinae
Monasterium Calabromariae, quod contra Curacenses Abbatem, et monachos super possessionis, et
proprietatis iure suam intentionem fundare legitime non valentes, Apostolicae mediante sententia
sedis, obtinuit, et obtentum regulariter ordinavit. Unde nos eidem sententiae ad herentes, et
quodcumque concessionis seu confirmationis Privilegium hactenus inde Curacensi Monasterio
fecisse visi sumus, irritum decernentes, donamus, et concedimus ipsi Monasterio Floris plene, et
libere quidquid nobis in eodem Calabromariae Monasterio iure Patronatus, aut alis quocumque
modo pertinuit, confirmamus igitur illud Flori cum Granciis, tenimentis, et pertinentiis suis. Et
tenimentum Miliae, Vallium quoque Policronii, quae prope Netum sunt, partem, quam possidet
oblatione Iohannis de Ladda Militis de Sancta Severina. Et tenimentum Rumbuli, quod prope
Casale Terratae obtulit ei Formosa vidua filia quondam Roberti de Bisiniano. Illud etiam
tenimentum, quod Laurentius Miles civis Sanctae Severinae obtulit ei in Feruluso. In tenimento
quoque Gerentiae monasterium Cabriae cum Granciis, tenimentis et pertinentis suis. Et Ecclesiam
Montis Marci cum suis pertinentiis. Et tenimentum, quod dicitur Fontanamurata sibi, et praedicto
Monasterio Aquaevivae a Comite Stephano datum in insula Cutronensi. Et quas eidem Florensi
monasterio idem comes in Terra sua perpetus libertates, utilitatesque concessit, videlicet libere
vendere, et emere per totam Terram comitatus ipsius quandocumque voluerit, et quaecumque.
Libera pascua per universis suis animalibus in planitiis et montaneis, et ingressum semper liberum,
ac regressum prohibitione aliqua non obstante. Et in mari adiacenti habere libera vascella ad ferenda
onera, et piscandum. In omnibus quoque flumariis ipsius Terrae molendina, et fullas libere facere, et
habere, et ut homines comitatus ipsius res, quae non sunt de Feudo sine servitio vendere ipsi
Monasterio, et donare valeant ac legare, et caetera quae in Istrumento, quod dictus comes ei fecit
fieri, continentur. Et si qua ipsum monasterium, vel suas filias Abbatias, alia in futurum, largiente
Domino, monasteria aedificare contingerit cum omnibus possessionibus, et locis suis, Fratres,
homines, et Loca eorum sub nostra speciali protectione, et defensione suscipimus, confirmantes eis
hactenus acquisita et in antea iusto titulo acquirenda. Concedimus quoque, et confirmamus eidem
Florensi Monasterio omnes proprietates usuum pascuorum, atque redditum, omnesque libertates, et
immunitates, et exemptiones secularim ex actionum, sibi a divis Parentibus nostris, et a Nobis sive
etiam a carissima consorte nostra C. illustri Regina, vel a comitibus, et Baronibus, aut aliis fidelibus
nostris indultas, sicut in nostris, et eorum authenticis continentur. Libertates etiam, et immunitates
eidem monasterio concessas a Romanis Pontificibus, sicut exprimitur per privilegia, et indulgentias
eorundem, et quaecumque comuni iure, vel etiam speciali competere possunt ei. Insultum denique
in ipsum Monasterium, Praelatos, Fratres, homines, res, et Loca eius temerarium penitus
prohibentes, precipimus quatenus ex omnibus quae per privilegia Domini quondam Serenissimi
Imperatoris Patris nostri, et Dominae Imperatricis matris nostrae, et per nostra vel carissimae
Consortis nostrae privilegia ei concessa sunt, et quaecumque tam in stabilibus rebus, quam
mobilibus possidet nulla tenus praesumat violenter auferre, ablata retinere, aut in Terris, et
possessionibus eiusdem Monasterii habitationem facere, aut chisinas, aut absque voluntate, et
concessione Abbatis, et Conventus ipsius, hoc quandiu eis placuerit, audeat laborare, aut laborando
animalium ipsius Monasterii pascua impedire. Ita tamen, ut si alicui, absque ipsius domus
gravamine, concessum fuerit, de iure terrarum, in quibus operatus fuerit, Abbati, et Conventui
respondeat absque dolo, secundum quod cum eis poterit convenire. Similiter et quicumque in
eiusdem Monasterii tenimentiis, et possessionibus venantur, aut faciunt furnos picis, nulli hominum,
nisi Abbati, et Fratribus eiusdem Monasterii respondere de parte vel recognitione, et prestatione
solita teneantur, ita tamen, ut in tali Loco furnos picis facere, erigere fractas, Laqueos in capituram
expandere, vel venationes, aut piscationes aliquas exercere praesumat, unde ipsius Monasteriis
Fratribus, aut rebus damnum, vel iniura, seu inquetitudo preveniat, sed omnino absque licentia, et
voluntate Abbatis, et Fratrum a nomine praesumatur aliquid praedictorum. Nullus autem Baiulus
noster, aut Haeredum seu successorum nostrorum, nulla omnino persona ecclesiastica, vel secularis
de tenimentis, et possessionibus eidem monasterio concessis audeat censum, ius terrarum,
herbaticum, glandaticum, vel quodcumque redditus, aut tributi genus exigere, vel praesumat auferre,
‹http://www.storiadelmondo.com/45/tortorelli.diplomatico2.pdf› in Storiadelmondo n. 45, 26 febbraio 2007
sed ipsum Monasterium ab omni gravamine, et ab omni genere tallarium, et taxationum, et ab omni
prorsus exactione, et servitio seculari passim, et ubique sit perpetuo absolutum, et quidquid habet,
libere possideat, et quiete, ita ut nec respectu domorum, et possessionum, quas nunc habet, aut a
modo habuerit in forteritiis civitatum Regni nostri et tenimentis earum, vel occasione utilitatum,
quas pro tempore inde consequitur solvere aliquid in datis pubblicis, vel privatis, aut in costruendis
muris, vel Turribus erigendis, seu faciendis fossatis, sive etiam in defensione aut custodia, vel
nocturnis, et diurnis vigiliis civitatum aliquando dare aliquas operas, aut consilium teneantur sed
omnino ab iis, et aliis gravaminibus universis sit, ut diximus, liberum, et exemptum. Nec ullum
vigorem habeant literae, vel scripta aliqua contra huius nostri Privilegii aliquando impetrata, vel
impetranda tenorem. Statuimus igitur, et praesentis privilegia auctoritate sancimus, ut de caetero
quaecumque Persona Ecclesiastica, vel secularis, alta vel humilis hanc nostra concessionem,
confirmationem, et exemptionem infringere vel violare praesumpserit, centum libras auri puri
componat, medietatem nostrae Camerae, reliquam vera partem passis iniuram persolvendo. Ut
autem haec omnia praescripta rata semper, et illibata permaneant presens Privilegium per manus
Petri de Salerno notarii, et fidelis nostri inde scribi, et aurea bulla typatio nostrae Maiestatis
impressa iussimus communiri. Anno, mense, et Indictione subscriptis. Datum in Castris apud
Castrum S. Petri in Tenimento Bononiae anno dominicae Incarnationis millesimo ducentesimo
vigesimo, mense Octobris, Indictione nona. Regni vero Domini nostri Friderici II. Dei gratia
Illustrissimi Romanorum regis semper augusti, et Regis Siciliae, in Germania octavo, et in Regni
Siciliae vigesimo tertio feliciter amen = Fridericus secundus divina favente clementia Romanorum
Rex semper augustus, et Rex Siciliae. Debitis caeterarum Ecclesiam Regni nostri beneficiis per
gratiam piae devotionis, et innatae compassionis intendimus, sed Monasterium Floris, quod solum
in Siciliae Regno Fundatum, Dominus Imperator Pater noster, et Domina Imperatrix mater nostra
bonae memoriae dotare praediis, et privilegiis specialiter elegerunt, haereditaria pietate, velut
quedam solvendi successione tueri, regere, et revelare debemus, et tantum ei gratiae, ac favoris
impendere ut opus talium, et tantorum, Deo cooperante, nulli unquam valeat defectui, vel despectui
subiacere. Accepsit insuper huic rationi Matthaei venerabilis Abbatis, et Conventus ipsius Sacrae
Domus cum probata fide nota devotis, et grata servitia nostram sibi pleniorem, et abundatiorem
gratiam effecerunt. Igitur, et debentes pro ratione, et pro devotione volentes, damus, concedimus, et
confirmamus memorato Abbati, et Fratribus ipsius Florensis Monasterii, ac eorum successoribus in
perpetuum libere, et sine ullo servitio, ac in capite Feudum, quod in Gerenthia et Caccurio tenuit, et
possedit quandam Rogerius Saracenus, de quo Rogerio, sicut dicitur in prima, et secunda
descendentium, vel ascendentium linea non est haeres, non obstante si aliquis ex linea transversali
sit haeres, quia et hoc ipsum ex certa scentia eidem Monasterio condonamus cum hominibus,
domibus, terris, vineis, et cum omni iure, ac tenimentis, et pertinentiis suis, secundum quod idem
Rogerius Sarracenus ipsa melius unquam tenuit, et possedit. Insuper plene, ac libere damus,
concedimus et confirmamus eidem Monasterio Floris culturam Berani, quae in Tenimento [….]
iuxta tenorem Privilegii a nostra ei dudum Maiestate indulti. Similiter omnes Possessiones, quas
Gimundus filius Raonis Battala quondam habuit in Cusentia, et tenimentis civitatis eiusdem, qui
Gimundus in eodem Monasterio recepit habitum monachalem. Quod quidem nos ratum habentes
iuxta tenorem Privilegi [….] concessi perpetuo remisimus, et remittimus servitium servientes unius,
quod exhinde nostrae Curiae debebantur, firmissime statuentes,
“ut revocatis generalis de quibusdam praeteritis concessio“nibus nostri in Regno iussa fieri, nec super dictae Cul“turae, nec super ipsarum possessionum dono, et libertate
“ipsi Monasterio noceat, sed earumdem rerum omnium tam dono, et possessione perpetus gaudeat,
quam etiam libertate. Damus denique, et concedimus, ac confirmamus Monasterio memorato in
perpetuum culturam Mandati, quae in Tenimento Garenthiae, prope flumen quod Lesa dicitur, iuxta
viam quae in confinis Terrae filiorum Iohannis Stefanitii ab eadem, civitate descendit. Similiter
statuentes, ut eam perpetus iuxta tenorem praeteritae concessionis nostrae cum universis assignates
sibi tenimentis libere possideat, et quieta. Mandamus igitur auctoritate praesentis Privilegii firmiter
statuentes, ut nulla omnino persona alta, vel humilis Ecclesia, vel secularis contra hanc tenimenti
concessionem, confirmationem, et exemptionem venire audeat, aut super praedictorum aliqua
‹http://www.storiadelmondo.com/45/tortorelli.diplomatico2.pdf› in Storiadelmondo n. 45, 26 febbraio 2007
sepedicorum Florense Monasterium molestare, aut impedire praesumat. Quidquid [….]
quinquaginta librarum auri puri medietatem Camerae nostrae, reliquam vero partem passis in iuram
persolvendo non obstantibus literis vel scriptes, aliquibus, aliquando contra praedictorum aliquid a
nostra Curia impetratis. Ad huius autem nostrae concessionis, confirmationis, et exemptionis
memoriam, et robur perpetuo valiturum praesens privilegium per manus Petri de Salerno notarii, et
fidelis nostri scribi, et Maiestatis nostrae sigillo iussimus communiri, anno, mense, et Indictione
subscriptis. Datum in Castris apud Castrum Sancti Petri in Tenimento Bononiae, anno domenicae
Incarnationis millesimo ducentesimo vigesimo, mense octobris, Indictione nona, Regni vero
Domini nostri Frederici secundi Dei gratia Illustrissimi Romanorum Regis semper augusti, et Regis
Siciliae, in Germania octavo, et in Regni Siciliae vigesimo tertio, feliciter amen = Fridericus dei
gratia Romanorum Imperator semper augustus, et Rex Siciliae. Per hoc praesens scriptum natum
facimus universis Fidelibus nostris tam praesentibus quam futuris, quod
“licet Monasterium Floris imitatione paterna, atque ma“terna specialiter inter caeteras Regni nostri Ecclesias
“diligentes, a generalis revocationis editto in solemni Curia
“celebrata Capuae promulgato duximus per Maiestatis
“nostrae literas una cum propagatis ab eo Caenobiis exclu“dendum, tamen Frater Matthaeus Venerabilis Abbas, et Conventus eiusdem Sacrae domus tam de suorum veritate privilegiorum, quam de nostra gratia
praesumentes inter alios Legi revocationis obnoxios pro abundatiori cautela mandati, quod tunc
similiter fecimus de Privilegiis resignandis, duo privilegia, unum bulla aurea, aliud sigillo cereo
roborata, quae non eis earumque successoribus, et ipsi monasterio ante susceptionem Imperialis
Coronae uno, et eodem tempore in Castris apud Castrum Sancti Petri in Tenimento Bononiae, tam
de certa scentia, quam de speciali gratia ad devotos ipsorum preces indulsimus nostrae celsitudini
praesentarunt, restituit, et confirmari sibi eadem flagitantes. Quorum precibus assensu gratissimo
concurrentes de certa scientia, et eadem eis privilegia restituimus, et tam ipsa, quam omnia quae
continentur in eis eidem Monasterio in perpetuum confirmamus, volentes, et precipientes, ut tam
ipsi memorati Abbas, et Conventus, ac Successores eorum, quam idem Monasterium Floris nostris
concessionibus, et libertatibus, ac confirmationibus, quas privilegia memorata declarant, perpetus
pacifice gaudeant, et plenum confirmationis robur omnium eorum, quae continentur, in ipsis,
debeant obtinere. In favorem in super Religionis ipsius pro salute, et gloria Fundatorum, ac
honorem nostrae Gratiae paternum opus, et propositum imitantes adiicimus, ut quicumque infra
septa, et Clausuras Florensis monasterii, et Ecclesiarum eius confugerit a violenta captione, et
invasione temeraria sic securus Volentes pariter, et mandantes, ut nemo ibi audeat hominem capere
sanguinem fundere, ignem apponere, furtum vel iniuram exercere. Concedimus denique, et perpetuo
confirmamus Abbati, et Conventui Floris, ac successoribus eorundem curiam, sive Forum, et
emendationem de universis excessibus, qui infra fines Possessionis suae de Sila indebite
praesumuntur, praeter quam de homicidio, de mutilatione membri de sanguine, ac de eis quae
crimen Lesae respiciunt Maiestatis, salvo mandato, et ordinatione nostra. Ad cuius restitutionis, et
confirmationis, concessionis quoque nostrae memoriam, et robur perpetuo valiturum, praesens
scriptum per manus Iohannis de Lauro notarii, et fidelis nostri scribi, et sigillo Maiestatis nostrae
iussimus communiri. Anno, mense, et Indictione subscriptis. Datum in Civitate messanae
Dominicae Incarnationis millesimo ducentesimo vigesimo primo, mense Iuni, Indictionis nonae,
Imperii Domini nostri Friderici Dei gratia Invictissimi Romanorum Imperatoris semper augusti, et
Regis Siciliae anno primo, Regni vero Siciliae vigesimo quarto, feliciter amen = Ad haec, cum
inspeximus privilegia supradicta non abolita, non cancellata, nec vituperata in aliqua parte sui
praesentium authoritate statuimus, ut praesens ipsorum transcriptum vim, et auctoritatem habeat,
quam privilegia praedicta habere noscuntur, et ei fides adhibeatur, quae ipsis esset originalibus
adhibenda. Nulli ergo omnino hominum liceat hanc paginam nostrae confirmationis, constitutionis
infringere, vel ei ausu temerario contraire. Si quis autem hoc attemptare praesumpserit,
indignationem Omnipotentis Dei, et Beatorum Petri, et Pauli Apostolorum eius se noverit in
cursurum. Datum Anagniae V. Calendas Februari, Pontificatus nostri anno sexto = Adest bulla
plumbea pendens.
‹http://www.storiadelmondo.com/45/tortorelli.diplomatico2.pdf› in Storiadelmondo n. 45, 26 febbraio 2007
V
Roma, Laterano, febbraio 27, 1233
Dionisio Metropolitano di Santa Severina, concede a don Matteo abate di San Giovanni in Fiore e ai
suoi frati una tenuta chiamata Castellaccio nel territorio di Santa Severina. Dionisio si riserba
soltanto il censo di sei libre di cera da pagarsi alla sua Chiesa ogni anno prima o dopo la festa della
natività di Maria Santissima. La concessione è confermata da papa Gregorio IX.
Orig.: MT, B.P., Fondo Venusio, vol. II, Fasc. 6, n.10, c. 197
Nell’anno 1219 del mese di Marzo della settima indizione Dionisio Metropolitano di S. Severina
insieme col suo Capitolo attendendo all’onestà di Donno Matteo Abbate di Fiore e de’ suoi frati,
alla devozione che verso di Lui e della sua Chiesa di S. Severina riesciva molto utile, ed in fine alla
necessità del predicto Munistero di Fiore, quod in frigidis Sylae locis noscitur esse situm, ubi nec
animalia, quorum velleribus Monachi vestiuntur, algoris rigiditate yemare sinuntur, nec legumina,
cotidiana Monacorum cebaria, sufficienter fieri possunt, proposuimus de amplis possessionibus
ecclesiae nostrae subvenire tibi et Monasterio […] in aliquo tenimento, ubi eiusdem monasterii
predicta et necessaria quaeque valeant exerceri; per ciò concedé al dicto Abbate, e i suoi successori,
ed al Munistero in perpetuo tutto il tenimento chiamato Castellacio sito e posto nel territorio di S.
Severina vicino Carabà cum iure et usu sedis unius mandrae et pascuis suis tam intra ipsius
tenimenti fines quo extra, quod licet aliquando fuerit in demanio ecclesiae nostrae, tamen nostris
praedecessoribus multoties per plures personas mutatum et locatum fuerit in prebendam. Si riserbò
soltanto il censo di sei libre di cera da pagarsi alla Sua Chiesa in ciascun anno nella festa o prima
della festa della natività di Maria Santissima. Questa tal concessione fu confermata da Gregorio
Papa IX con suo breve dato in Laterano III Kalendis Martii pontificatus nostri anno septimo (cioè a
27 di Febbraio1233). Per questo territorio di Castellaccio il Munistero nell’anno 1223, ebbe un
litigio con Simone di Policastro deciso da’ Giustizieri della Terra Giordana. (Questa concessione
originale, che poi fu inserita nel Breve di Papa Gregorio IX è nel fascicolo n. 7 in buona parte
consumata dal tempo, si vede però e si legge quanto basta e che L’Arcivescovo Dionisio, e il suo
Capitolo firmano con caratteri greci è detto sentia in Latino dal solo Vescovo di Gerentia).
VI
Perugia, dicembre 7, 1234
Gregorio IX, concede a tutti gli abati florensi di poter tenere un maestro di grammatica e di teologia
secondo le disposizioni del Capitolo Generale.
Orig.: MT, B.P., Fondo Venusio, vol. III, Fasc. 3, n. 13, c. 112
Papa Gregorio nono con breve apostolico Datum Perusii VII. Idus Decembris, Pontificatus nostri
anno octavo. Diede ai florensi il permesso, giusto a ciò che aveano stabilito nel Capitolo generale di
poter studiare grammatica, e teologia, e dis[.]e Nos tanto defectui, quantum cum Deo possimus
obviare volentes, et honestos, ac idoneos ad doctrinam Spiritus excitare, tibi fili Abbas, et
successoribus tuis, ac omnibus Florensis ordinis abbatibus indulgemus, ut unicuique in suo
Caenobio per literatum aliquem, et honestum, et si potest fieri regularem, dociles, et ad id aptos
monacos in gramatica, et Theologica facultate liceat erudire iuxta provisionem Capituli generalis. In
virtute obedentiae caeteris, qui ad hoc, sicut dictum est, non fuerint segregati, firmiter iniugentes, ut
propriae vocationis humilitate contenti, ac superioris imperio humiliter subditi, scientias supradictos
in ordinate non am[.]iant, ne per doceptae mentis superbiam, iudicium primae trangressionis
incurrant. Nulli ergo omnino Hominum liceat per Diretto = Dilecto filio Abbati Florensis
monasterii.
L’originale di questo Breve [……], che è nel fasc.11 num.21.
‹http://www.storiadelmondo.com/45/tortorelli.diplomatico2.pdf› in Storiadelmondo n. 45, 26 febbraio 2007
VII
Anagni, agosto 4, 1303
Bonifacio VIII, considerato che in cielo ognuno mieterà quanto ha seminato in terra, chiede ai fedeli
delle città di Cosenza e di Santa Severina di contribuire alla riedificazione della chiesa di San
Giovanni in Fiore, andata distrutta in seguito ad un incendio. In tal modo, i fedeli si garantiranno la
felicità eterna. Il pontefice concede cento giorni d’indulgenza a tutti coloro che avessero contribuito
allo scopo.
Orig.: MT, B.P., Fondo Venusio, vol. II, Fasc. 5, n. 17, c.163-164r
Bonifacius Episcopus Servus Servorum Dei. Universis Christi fidelibus per Cusentinis Rosanensis
et Sanctae Severinae Civitate, et diocesis. Constitutis salutem, et apostolicam benedictionem.
Quoniam, ut ait Apostolus omnes stabimus ante Tribunal Christi recepturi pro ut in corpore
gessimus sine bonum, fuerit, sine malum oportet nos diem messionis extremae misericordiae
operibus prevenire, ac eternorum intuit[.] seminare in terris, quod reddente Domino cum
multiplicato fructu recolligere debeamus in caelis firmam spem, fiduciamque tenentes, quoniam qui
parte seminat, parce, et metet, et qui seminat in benedictionibus, de benedictionibus, et metet vitam
eternam. Cum itaque sicut accepimus, dilecti filii Abbas, et Conventus monasterii Sancti Ioannis
Florensis Cusentinis Diecesis, praedictum monasterium, et officinas ipsius quae olim per ecclesiae
Romanae reballes diruta, et concremata fuerunt, raedificare cupiant opere sumptuoso ad quod
fidelium suffragia sunt eis plurimum opportuna. Universitatem vestram rogamus mon[..]mus, et
hortamur attente in remissionem vobis peccaminum in iugentes quatenus de bonis vobis a deo
collatis pios eis elemosinas, et grata caritatis. Subsidia erogetis ut per subventionem vestra opus
huiusmodi valeat consumari vosque per haec, et alia bona quae domino inspirante feceritis ad
eternae possitis felicitatis gaudia pervenire. Nos enim de omnipotentis dei misericordia et beatorum
Petri, et Pauli Apostolorum eius auctoritate confisi omnibus vere penitentibus, et confessis quae
praefatis Abbati, et Conventui ad id manus porrexerint ad iutrices, centum dies de iniunctis eis
penitentiis misericorditer in Domino relaxamus Presentibus ……….. districtius inhibemus eas si
secus fuerit carere visibus decernentes. Datum Anagniae Secundo nonas Augusti Pontificatus nostri
anno nono.
VIII
Avignone, ottobre 18, 1323
Giovanni XXII impone la restituzione al monastero di San Giovanni in Fiore dei beni sottratti da
alcuni monaci con spirito maligno che sono per giunta stati riammessi a frequentare il monastero
stesso. Il pontefice ordina all’arcivescovo di Cosenza di reintegrare nel suo ufficio l’abate Pietro il
quale era stato allontanato da alcuni monaci del medesimo monastero.
Orig.: MT, B.P., Fondo Venusio, vol. III, c. 59-60r
Iohannes Episcopus servus servorum Dei. Venerabili fratri Archiepiscopo Cusentini Salutem et
apostolicam benedictionem. Ex posuerunt nobis dilecti filii Petrus Abbas et Conventus Monasterii
de Flore Cisterciensis Ordinis Cusentini Diocesis quod Nicolaus de Royata, Iohannes Serrono,
Nicolaus dictus Latinus et Thomasius de Neapoli Monachi eiusdem monasterii maligno spiritu ducti
associatis sibi quibusdam aliis clericis et laicis eorum in hac parte complicibus, dictum
monasterium nequiter invadentes dictos Abbatem et Conventum ab eodem monasterio eicere ausu
nefario praesumpserunt, bona omnia mobilia ipsius Monasteri ibidem reperta ex inde auferri
nequiter faciendo, nec iis contenti dictos Abbatem et Conventum ad monasterum ipsum redire
permittunt, et Abbatem ipsum administrationem gerere bonorum Monasterii supradicti in animarum
suarum periculum, et dictorum Abbatis et Conventus ac Monasteri grave praeiudicium et scandalum
plurimorum. Quo circa fraternitati tuae per apostolica scripta mandamus, quatenus si est ita
praedictos monacos, quod eosdem Abbatem et Conventus ad monasterium ipsum redire ipsumque.
Abbatem administrationem ipsam licere gerere, et quod praefata bona eisdem Abbati et Conventui
restituant, ut tenentur, monitione praemissa per censuram ecclesiam appelatione remota previa
ratione compellas. Datum Avinioni XV Kalendas Novembris Pontificatus nostri anno octavo.
‹http://www.storiadelmondo.com/45/tortorelli.diplomatico2.pdf› in Storiadelmondo n. 45, 26 febbraio 2007
IX
Avignone, maggio 30, 1342
Clemente VI su istanza di Pietro, abate del monastero di San Giovanni in Fiore, il quale si era
rivolto al papa per denunciare la mancata obbedienza e riverenza dei Conversi dello stesso
monastero, dà mandato all’arcivescovo di Cosenza di indurre i Conversi a prestare obbedienza e
riverenza all’abate irrogando loro la censura ecclesiastica e inibendo la presentazione dell’appello
contro la sentenza.
Orig.: MT, B.P., Fondo Venusio, vol. II, Fasc. 11, n. 13, c.151
Clemens Episcopus Servus Servorum Dei, Venerabili fratri Archiepiscopo Cusentino salutem, et
apostolicam benedictionem. Sua nobis dilectus filius Petrus Abbas Monasterii Sancti Ihoannis
Florensis Cusentinae Diocesis petitioni monstravit quod Nicolaus Prior Angelus de Cerentia
Martinus de Anagnia, Mattheus de Rende, Gilbertus de Cotrono, Ioseph de Desiniano, Iohannes de
Cerisano Monachi, Claudius de Flumine frigido Nicolaus de Calvella de Cavurio, Stephanus de
Provincia, Bartolomeus de Laurata, conversi dicti monasterii obbedentiam, et reverentiam sibi
debitam contra Iustitiam denegantur exhibere. Quo circa Fraternitati tuae per apostolica scripta
mandamus, quatinus si est ita Monachos et Conversos praedictos, ut eidem Abbati obbedientiam, et
reverentiam sibi debitam exhibeant ut tenentur monitione praemissa per Censuram ecclesiasticam
appelatione remota praevia ratione compellas. Datum Avinioni. Tertio Kalendas Iunii Pontificatus
nostri anno primo.
X
Avignone, novembre 10, 1348
Clemente VI comunica alla regina Giovanna e alla comunità di Fonte Laureato la nomina del
monaco Nicola ad abate della stessa abbazia.3
Orig.: MT, B.P., Fondo Venusio, vol. III, c.57-58r
Clemens Episcopus servus servorum Dei. Carissimae in Christo Filiae Ioannae Reginae Siciliae
illuster salutem, et Apostolicam benedictionem Animae retributionis praemium, et praeconium
Romanae laudis acquieitur si Praelatis Ecclesiarum, et Monasteriorum condignus honore
impendatur, et favore necessarius exhibetur. Dudum siquidem p[..] Guglielmo Abate Monasterii
Sanctae Mariae Fontis Laureati Florensis Ordinis Tequiensis Diocesis Regimini eiusdem Monasterii
Praesidente, nos cupientes ipsi Monasterio cum illud quovis modo vacare contingeret utilem, et
fructuosam per Apostolicae Sedis providentiam praesse personam, previsionem dicti Monasterii
dispositioni nostrae ea vice duximus reservandum, decernendo ex tunc invitum, et inane si secus
super iis per quoscumque quavis authorictate scienter, vel ignoranter, contingeret attemptare.
Postmodum autem praefato Monasterio per abitum dicti Guiglielmi, qui in partibus illis diem clausit
extum[..] Abatis Regimine destituito, nos vacatione huiusmodi fide dignis velatibus intellecta,
attendentes, quod nullus propter nos de ordinatione ipsius Monasterii ea vice se intromittere poterat,
reservatione, et decreto huiusmodi obsistentibus, de provisione dicti Monasterii ne ulterioris
vacationis subiaceret incommodo, cogitare cepimus diligenter, et post deliberationem, quam cum
nostris Fratribus super hoc attentam habuimus, demum ad dilectum filium Nicolaum Abatem tunc
Monacum dicti Monasterii audiem ipsum expresse professum, et in Sacerdotio constitutum, cui de
Religionis zelo, literarum scientia, vitae munditia, honestate morum, et aliis multiplicium meritis
fide digna testimonia perhibentur convertimus oculus nostrae mentis, quibus omnibus attenta
meditatione pensatis, de persona sua nobis, et eisdem Fratribus, ob praemissorum suorum
exigentiam meritorum, accepta, dicto Monasterio de ipsorum Fratrum consilis, authoritate
Apostolica, providemus ipsumque illi praefecimus in Abatem, curam et administrationem ipsius sibi
tam in spiritualibus, quam in temporalibus plenarie committendo. Et subsequenter per Venerabilem
Tratrem nostrum talairandum Episcopum Albanensis sibi apud sedem Apostolicam fecimus munus
‹http://www.storiadelmondo.com/45/tortorelli.diplomatico2.pdf› in Storiadelmondo n. 45, 26 febbraio 2007
benedictionis impendio, firma concepta fiducia, quod dirigente Domino actus suos, praefatum
Monasterium per ipsius Nicolai Abatis industria, et circumspectionis studium fructuosum, suumque
Ministerium studiosum regetur utiliter, et prospere dirigitur, et grata in eisdem spiritualibus et
temporalibus authore Domino suscipiet incrementa. Cum itaque filia carissima sit virtutis opus Dei
Ministras benigno favore prosequi, ac eosdem verbis, et operibus pro Regis aeterni gloria venerari,
excellentiam Regiam rogamus, et ortamur attente, quatenus eidem Abati ob Reverentiam Sedis
Apostolicae, et nostram te Filia rebbas favore Regio munificam, et in cunctis opportunitatibus
gratiosam, ita quod idem Abas tuae celsitudinis fultis auxilio in commissa sibi praedicti Monasterii
cum possit assidue Deo propitio prosperari, ac tibi exhinde perennis vitae premia, et a nobis
condigna proveniat actio gratiarum. Datum Avinioni IIII idus Novembris Pontificatus nostri anno
septimo. A tergo = sumptum de Registro = Calcedonius = Ascultata cum Registro concordat = B. de
Ascossato = In questa pergamena vi è il laccetto di canapa bianco, dal quale pendeva la bolla di
piombo. Di questo sumptum de Registro ce n’è nell’archivio l’originale, ma molto consumato, e
logoro.
XI
Avignone, novembre 10, 1348
Clemente VI prepone al monastero di Fonte Laureato il monaco Nicola della stessa abbazia in
seguito alla morte dell’abate Guglielmo e ne dà comunicazione al monastero di San Giovanni in
Fiore, da cui dipende il predetto cenobio. Il papa riconferma al monastero di Fiore i diritti di
abbazia-madre sui monasteri di Fonte Laureato e di Acquaviva.4
Orig.: MT, B.P., Fondo Venusio, vol. III, Fasc. 7, n. 4, c.150-151r
Clemente VI con Breve dato in Avignone IV. Idus. Novembris Pontificatus anno VII dice che
vivente Guglielmo Abbate di S. Maria di Fonte Laureato dell’ordine florensa, avea riservata a sé e
alla sede apostolica la provvista di quella Badia per quando sarebbe in qualunque modo vacato, e
per quella volta: che essendo già vacata per morte di dicto Guglielmo Nicolaum Abbatem tunc dicti
Monasterii monacum ordinem ipsum expressam professum et in sacerdotis constitutum, cui de
religionis zelo et caetera de persona dicti Nicolai vobis et caetera dictis monasteris beate Mariae et
caetera duximus providentum ipsumque Illi prae fecimus in Abbatem, curam et administrationem et
subsequenter gli avea fatto ricevere apud sedem apostolicam munus benedictionis da Tolayrando
Vescovo di Albano. Ma perché il suddetto Monastero di Fonte Laureato ex institutis ordinis era
sottoposto all’abbate S. Ioannis de Flore, gli dice discretionem tuam rogamus et ortamur attentes,
per apostolica scripta mandantes, protinus und[.]m Abbatem et commissum sibi monasterium
habens, pro nostra et apostolicae sedis reverentia propensius commendatum in ampliandis et
conservandis juribus et caetera monasterii. Sic eum tui favoris consilio prosequaris, quod in
commisso sibi eiusdem monasterii regimine se possit utiliter exercere, tuque divinam misericordiam
et dictis sedis benevolentiam valeas ex inde uberius promoveri.
XII
Roma, San Pietro, novembre 4, 1381
Urbano VI si rivolge a tutti i fedeli di Cristo ed esprime il desiderio che la chiesa di San Giovanni in
Fiore, devastata da un incendio, sia restaurata e che venga visitata dai fedeli con gli oneri dovuti per
poter contribuire alla riedificazione. A tale scopo vengono istituite apposite festività e si invitano i
fedeli a visitare annualmente la suddetta chiesa.
Orig.: MT, B.P., Fondo Venusio, vol. II, Fasc. 5, n. 27,cc.163r – 165r.
Urbanus Episcopus Servus Servorum Dei. Universis Christi fidelibus praesentis literas etc.. Cum
itaque sicut accepimus edificia monasterii florensis Cusentinae diecesis, quae per ignis incendia
vastata existunt reparatione magna indigere nos cantur. Nos cupientes quod praedicta Edificia
reparentur, et Ecclesia ipsius monasterii a Christi fidelibus congruis honoribus frequentetur, et ut
‹http://www.storiadelmondo.com/45/tortorelli.diplomatico2.pdf› in Storiadelmondo n. 45, 26 febbraio 2007
fideles ipsi eo libentius causa devotionis confluant ad eamdem, et ad reparationem huiusmodi
manus porrigant adiutrices, quo ex inde ubericus dono celestis gratiae ibidem conspexerint se
refectos de omnipotentis Dei misericordia, et beatorum Petri, et Pauli Apostolorum eius auctoritate
confisi omnibus vere penitentibus, et confessis qui in nativitatis circumeisionis Epiphaniae
Resurrectionis, ascensionis, et Corporis Domini nostri Iesu Christi, ac pentecostes; nec non in
nativitates annunciationis, Purificationis, et assumptionis beatae Mariae Virginis, nativitatis beati
Iohannis Baptistae apostolorumque praedictorum et ipsius ecclesiae dedicationis festivitatibus, ac
celebritate omnium Sanctorum; nec non per ipsarum nativitatis, Epiphaniae Resurrectionis,
ascensionis, et Corporis Domini nostri, ac nativitatis et assumptionis beatae Mariae ac Beati Ihoanni
Baptistae, et apostolorum praedictorum festivitatum octavos, et per sex dies eandem festivitatem
Pentecostes immediate Sequentes ecclesiam ipsam devote visitaverint annualim, et ad reparationem
praedictam manus porrexerint ad iutrices, singulis videlicet festivitatum, et celebrationis Unum
annum, et quatraginta dies. Octavarum vero, et Sex dies praedictorum Nebus quibus ecclesiam
ipsam visitaverint, et manus ad iutrices porrexerint ut praefertur Centum dies de irisunctis eis
penitentis misericorditer relaxamus. Praesentibus post decennium minime valituris. Volumus autem
quod si alia indulgentia perpetua, vel ad certum tempus duratura visitantibus dictam ecclesiam, vel
ad huiusmodi reparationem manus ad iutrices porrigentibus, seu alias ibidem pias elemosinas
erogantibus, per nos fuerit concessa praesentes litterae sint cassae, et irrite nulliusque roboris vel
momenti. Datum Romae apud Sanctum Petrum Secundo nonas Novembris Pontificatus nostri anno
quarto.
Vi è la bolla di piombo pendente da fili di seta cremesi, di cui in una parte vi sono le teste di San
Paolo e San Pietro, e nell’altra si legge: Urbanus Papa VI.
XIII
Roma, maggio 22, 1470
Paolo II nomina Giovanni Evangelista da Gaeta abate del monastero di San Giovanni in Fiore. Alla
cerimonia dell’insediamento nella carica abbaziale di Giovanni, il pontefice vuole che siano
presenti il vescovo di Mileto e l’abate di Calabro Maria.
Orig.:, MT, B.P., Fondo Venusio, vol. II, Fasc. 3, n. 17, cc. 176r-177v.
Con breve di Paolo II anno 1470. X Kalendas Iunii Pontificatus nostri anno VI fu commesso al
Vescovo di Muleto, ed all’Abbate di Calabro Mariae di ricevere il giuramento da Evangelista, che
esso Papa avea fatto Abbate del Munistero di Fiore, e dice cum super monasterio Sancti Iohannis de
Flore ordinis Florensis Cusentinae diecesis Romanae Ecclesiae immediate subiecto, tunc certo
modo vacanti, de persona dilecti filii Evangelistae abbatis dicti monasterii duxerimus providentum,
praeficientes eum dicto monasterio in Abbatem. Nos volentes eiusdem Abbatis in illis paribus
commomntis parcere laboribus, et expensis, ne propter hoc cogutur ad Romanam Curiam, veniendo
personaliter laborare discretioni vestrae praesentium autoritate committimus, et mandamus,
quatenus vos, vel alter vestrum ab eodem abbate, nostro et Romanae Ecclesiae nomine fidelitatis
debitae solitum copiatis, vel alter vestrum capiat juramentum iuxta formam quam sub bulla nostra
mittimus inter clusam. Formam autem juramenti quod dictus Evangelista abbas praestabit nobis de
verbo ad verbum per ejus patentes literas suo sigillo. Signatos per proprium nuntium quanto ejus
destinare procuretis.
XIV
Roma, San Pietro, febbraio 28, 1502
Alessandro VI chiede al vicario dell’arcivescovo di Cosenza che vengano inviati al monastero di
San Giovanni in Fiore le spettanze relative al monastero di Santa Maria Nuova.5
Orig.: MT, B.P., Fondo Venusio, vol. III, Fasc. 8, n. 12, c. 87
‹http://www.storiadelmondo.com/45/tortorelli.diplomatico2.pdf› in Storiadelmondo n. 45, 26 febbraio 2007
Alexander Episcopus servus servorum Dei. Dilecto filio vicario venerabilis fratris nostri
Archiepiscopi cusentini in spiritualibus generali salutem, et apostolicam benedictionem. Con questi
sunt nobis Abbas, et Conventus monasteri Sancti Ioannis de Flore ordinis Sancti Basilis
Consentinae diocesis quod cum Abbas, et Conventus monasteris Sanctae Mariae Nobae de Chaccuri
Celentinis Diocesis. Super certa terra Campomaria nuncupata et aliis immobilibus indicta diocesis
Cusentina, existentibus mobilibusque bonis pecuniarum summis, et rebus aliis ad dictum
monasterium Sancti Iohannis legitime spectantibus invitiantur eidem. Ideoque discretioni tuae per
apostolica scripta mandamus, quatenus vocatis qui fuerunt evocandi, et auditis hinc inde propositis
quod iustum fuerit, appellatione remota decernos, faciens quod decreveri[..] per censuram
ecclesiasticam firmiter observari. Testes autem qui fuerint nominati si se gratia, odio, vel timore
p[…]btraxerint, censura, simili appelatione cessante Campellas veritati testimonium perhibare.
Datum Roma apud Sanctum Petrum anno incarnationis dominicae millesimo quingentesimo
secundo Kalendas Martii Pontificatus nostri anno undecimo.
Appendice. La diplomatica pontificia.
La diplomatica non solo comprende lo studio dei caratteri intrinseci dei documenti (formule,
sottoscrizioni, segnature, sigilli, etc.), ma offre altresì gli strumenti per giudicare quali documenti
siano veri e quali falsi; in tal senso viene chiamata propriamente Critica diplomatica (Ars Critica).
In questo esame, la disciplina si avvale della cronografia, del diritto pubblico e privato, della
filologia, della storia etc. Giova ricordare che il diplomatista si serve della Paleografia per
riconoscere dai singoli caratteri estrinseci dei documenti se questi siano originali o meno.
Progredita l’arte di decifrare le scritture più antiche e di giudicare l’autenticità di esse, la
Paleografia fu elevata a dottrina distinta del tutto dalla Diplomatica1. Con la voce diploma (dal
verbo διπλουν, duplicare, raddoppiare) furono indicati, sul declinare della repubblica romana, gli
atti scritti sovente su due tavolette di bronzo ripiegati e spediti dai consoli e dagli altri principali
magistrati per speciali salvacondotti o passaporti. Durante il Medio Evo la parola diploma fu
raramente usata: tornò in vigore per opera degli umanisti ed indicò gli atti più solenni o più antichi
rilasciati dalle autorità sovrane per concedere un privilegio o sancire l’esistenza di un diritto, munito
di sigilli per garantirne l’autenticità.
Il Mabillon chiamò diplomatica gli atti sovrani; dopo di lui Toustain, il Maffei, il Fumagalli ed altri
compresero nella parola diplomatica non solo lo studio degli atti sovrani ma anche quello degli atti
pubblici e privati. Il documento2, che nella nostra nomenclatura, indica ogni scrittura, deve avere
insieme il carattere storico e giuridico, e deve essere rivestito di particolari forme.
Il Brunner3 introdusse la differenza tra Charta e Notitia: charta è il documento dispositivo, notitia è
il documento di prova. Il Giry nota che la charta è l’atto pubblico, il quale ha tutte le forme richieste
per assicurarne l’autenticità; la notitia, detta anche breve o memoratorium, è un atto o contratto
anteriore, il quale viene presentato affinché ne sia perpetuato il ricordo. I documenti medievali,
nella maggior parte, come osserva il Paoli, erano appellati chartae: regales e regiae, ecclesiasticae,
pagenes donationis etc.. Sinonimi di chartae erano le epistole e le littere spesso in uso nel Medio
Evo. Si chiamavano così i documenti compilati in forma di lettera con un indirizzo ed un saluto. Il
Giry aggiunge, che i documenti d’ogni specie furono anche detti frequentemente nel Medio Evo
scripta, scripturae e instrumentum.
1
A. Pratesi, Genesi e forme del documento medievale, cit., pp. 11-16.
Barone, Paleografia latina, diplomatica, cit. pp. 131-135.
3
H. Brunner, Carta und notitia (zur Rectsgeschiche der Römischen und Germanischen Urkunden), T.I. Berlino, Iulins
Springer, 1880, pp. 8-17.
2
‹http://www.storiadelmondo.com/45/tortorelli.diplomatico2.pdf› in Storiadelmondo n. 45, 26 febbraio 2007
Fattori e parti del documento
Nella compilazione del documento devono distinguersi tre persone: l’autore, il destinatario e il
rogatario. Chiamasi autore colui che dà origine all’azione da documentare e al documento;
destinatario è colui al quale il documento viene diretto e poi consegnato; il rogatario è colui che
materialmente scrive ed autentica il documento a richiesta dell’autore e talvolta a richiesta del
destinatario. Teodoro Sickel4, nel suo lavoro sui documenti carolingi, dichiarò, che ogni documento
si compone di due parti sostanziali: l’una interiore, contiene il fatto documentato e le forme varie
della compilazione letteraria e giuridica; l’altra esteriore che va distinta in iniziale e finale,
comprendente le formule mediante le quali il documento acquista perfetta legalità, autenticità,
datazione, pubblicità: Sickel chiamò la prima testo, la seconda protocollo. Prima di parlare della
nomenclatura e dell’uso di ciascuna delle parti che costituisce il testo ed il protocollo dei
documenti, ritengo necessario far cenno delle formule, le quali sono il fondamento delle parti stesse
e variano secondo la natura e la qualità dei documenti medesimi, secondo i tempi ed i luoghi.
Formule e formulari (testo dei documenti)
Fra i più antichi formulari è degno di ricordo quello del monaco francese Marculfo (il quale visse
nella seconda metà del secolo VII). Esso si riferisce agli atti dell’epoca merovingia, ed è diviso in
due libri: il primo contiene 37 formule di diplomi reali, il secondo 52 formule di carta pagensi, cioè
di atti privati. Le più antiche raccolte di formule in Italia sono quelle che si trovano nelle Variae di
Cassiodoro e che concernono segnatamente il diritto pubblico nell’epoca degli Ostrogoti. Ma il
primo che in Italia abbia dato opera ad una raccolta di formule in maniera ordinata, sembra, che sia
stato il monaco Alberico5, il quale verso la seconda metà del secolo XI insegnava a Montecassino.
Egli scrisse un libro intitolato Breviarium de dictamine, che serviva di complemento alle dottrine da
lui formulate. Quel libro contiene precetti di grammatica e retorica e particolari nozioni relative ai
privilegi pontificii ed imperiali. Per quanto riguarda il testo, possiamo dire che è la parte sostanziale
del documento. Esso si compone dell’introduzione che comprende l’esordio e la notificazione;
dell’esposto e disposto, formule finali o clausole che comprendono la sanzione legale e la
corroborazione. L’esordio (exordium, arenga, proemium, prologus) è una formula adoperata non
solo nelle orazioni secondo le regole dell’antica retorica, ma anche nei documenti medievali.
L’esordio contiene sentenze morali, giuridiche ed ha per scopo quello di disporre benevolmente
l’animo dell’ascoltatore o del lettore. D’ordinario l’esordio è adoperato nei documenti solenni. La
notificazione (promulgatio, notificatio) serve ad attestare che ciò di cui viene riferito nel documento
è data conoscenza a tutti coloro ai quali interessa. La notificazione è congiunta all’esordio per
mezzo di una delle particelle igitur, ideo, etenim, e simili. L’esposto (narratio, expositio) è
l’indicazione dei motivi immediati, che hanno dato luogo all’evento che viene documentato; il
disposto (dispositio) contiene l’oggetto dell’atto, la manifestazione della volontà dell’autore. Il
disposto è la parte essenziale del testo, è veramente l’anima del documento. La forma di essi è
soggettiva, quando l’autore è nominato in prima persona e narra il fatto che viene documentato; è
oggettiva quando l’autore è nominato in terza persona ed il fatto documentato sembra essere riferito
dal rogatario. Le formule o le clausole finali sono quelle, che hanno per oggetto l’assicurare
l’esecuzione del documento, garantirne la validità, far salvi i diritti dei terzi, attestare l’esecuzione
delle formalità richieste, indicare i mezzi usati per dare al documento forza di prova. Da qui si ha la
distinzione tra le formule di sanzione legale e corroborazione. Le prime si suddividono in sette
classi:
a)
Clausole ingiuntive o precettive, si trovano negli atti delle autorità: servivano a prescrivere
l’osservazione di essi e a dichiarare l’obbligo di uniformarvisi.
b) Clausole proibitive: sono poste ad impedire la violazione del contenuto del documento.
4
5
T. Von Sikel, Acta regum et imp. Karolin. Digesta et enarrata I, Vienna, Gerold Carl Frin, 1867, p. 208.
PAOLI, Programma scolastico di Paleografia latina e diplomatica, cit., p. 2.
‹http://www.storiadelmondo.com/45/tortorelli.diplomatico2.pdf› in Storiadelmondo n. 45, 26 febbraio 2007
c)
d)
e)
f)
g)
Clausole derogative: in virtù di esse l’osservanza del contenuto del documento era prescritta
nonostante tutti gli ordini o decisioni in contrario.
Clausole riservative: furono in uso per dichiarare sempre la riserva del diritto proprio e
dell’altrui, in modo generico come in modo particolare.
Clausole obbligatorie: esse, introdotte nei contratti dai giureconsulti romani, dichiararono
l’obbligarsi dei contraenti nelle persone e nei loro beni, spesso sotto la guarentigia di una
promessa solenne.
Clausole rinunziative: il Giry6 osserva che col risorgere della legislazione romana, il
diffondersi degli studi giuridici sul cadere del XII secolo; ci fu una tendenza al litigio e alle
controversie: ciò originò l’introduzione nel formulario dei contratti, di una serie di clausole finali
nuove, per cui i notai si compiacquero di dilatare gli atti che esse scrivevano. Si usò enumerare
in forma di rinunzia, tutte le ragioni di nullità, tutte le eccezioni, tutti mezzi previsti dalla legge
romana, dal diritto canonico o dalle consuetudini, che l’una delle parti o anche i terzi interessati,
potevano invocare eventualmente per attenuare o distruggere gli effetti dei contratti.
Clausole comminatorie o Sanzioni penali: avevano per scopo di minacciare castighi a coloro
che contravvenissero al disposto del documento. Sono di due specie spirituali (poena spiritualis)
e temporali (poena temporalis o poena pecuniaria). Appartengono alla prima categoria le
maledizioni, le imprecazioni ecc. adoperate nei canoni dei concilii, nelle bolle pontificie, nei
diplomi vescovili, ma raramente nei documenti sovrani. Grande uso ne fu fatto tra il secolo X e
l’XI. Le sanzioni penali temporali furono dette anche pecuniarie, perché consistevano per lo più
in ammende, se ne trovavano moltissimi esempi nei diplomi del tempo carolingio e posteriori.
L’ultima delle formule o cluausole finali è la corroborazione, la quale annunzia i mezzi
impiegati per dare al documento la forza di prova per garantirne l’autenticità. La corroborazione
comprende l’ordine dato o la rogazione fatta di scrivere e pubblicare il documento, le
sottoscrizioni e segnature, e dichiara inoltre l’apposizione dei sigilli.
Protocollo dei documenti
Il protocollo invece comprende le formule mediante le quali il documento acquista perfetta legalità,
autenticità, datazione e pubblicità. Il protocollo va distinto in due parti: iniziale e finale o
escatocollo. Esso in generale comprende cinque formule: l’invocazione divina, l’intitolazione, le
sottoscrizioni e seganture, la datazione e l’apprecazione. Di queste formule la prima e la seconda
sono proprie del protocollo iniziale, la terza (cioè sottoscrizione e segnatura) sono proprie del
protocollo finale; le ultime due si trovano alle volte nell’uno alle volte nell’altro, secondo la natura
e qualità dei documenti. Prendiamo in esame ciascune delle menzionate formule:
a) Invocazione divina: come era solito fatto dai pagani, prima di intraprendere qualsivoglia impresa,
implorare l’aiuto della divinità (A Iove principium) così i cristiani solevano indicare il nome di Dio
prima di compiere le loro azioni. Il Sickel, il Giry e il Paoli ricordano, che S. Giovanni Crisostomo,
commentando un testo di San Paolo, in cui l’apostolo raccomandava far tutto, in parole ed in azioni,
col nome di Cristo, notò il costume di scrivere il nome di Dio in principio delle lettere,
aggiungendo, che questo nome è di favorevole presagio, e che se i nomi dei consoli rendono validi i
decreti, tanto più il nome di Cristo. Per un principio religioso si propagò l’uso di porre
un’invocazione divina come formula iniziale dei documenti. L’invocazione divina è di due specie:
simbolica o monogrammatica e verbale.
La prima più antica, è indicata con un segno che comunemente è il monogramma del nome di
Cristo, formato dalle lettere greche X e P intrecciate, è detto Chrismon, preso dal Labaro di
Costantino. La croce, dopo il X secolo divenne più o meno ornata: talvolta in ciascun lato di essa o
del monogramma sono collocate le due lettere greche A e Ω, che il Carini7 chiama lettere
6
7
Giry, Manuel de diplomatique, cit., p. 60.
I. Carini, Il Signum Christi nei documenti del Medio Evo, Roma, ed.s.e. Vaticana, 1890, p. 23.
‹http://www.storiadelmondo.com/45/tortorelli.diplomatico2.pdf› in Storiadelmondo n. 45, 26 febbraio 2007
apocalittiche. L’invocazione verbale consiste in una formula più o meno corta: In nomine Dei; in
nomine Domini nostri Ihesus Christi etc. o nella parola Christus, abbreviata per contrazione e scritta
con le prime due lettere in greco XPS. Dopo l’VIII secolo fu in uso anche la formula: In nomine
Patris et Filii et Spiritus Sancti.
b)
Intitolazione: chiamata salutatio, nei manuali dell’ars dictandi si trova propriamente nei
documenti delle autorità pubbliche. Consta di tre parti, la prima comprende il nome ed i titoli
dell’autore (persona salutans); la seconda il nome ed i titoli del destinatario (persona salutata); la
terza, una forma di saluto (modus salutandi). Quanto alla prima parte, il nome dell’autore è in caso
nominativo, seguito per lo più dai suoi titoli e qualità, e talvolta preceduto, specialmente dal secolo
X al XII come osserva il Giry, dal pronome nos o ego. Quanto alla seconda parte il nome ed i titoli
del destinatario (o dei destinatarii e delle altre persone, che debbano avere cognizione del
documento) sono posti in caso dativo. Questa seconda parte, detta anche indirizzo, è di uso antico
poiché tutti i documenti erano compilati in forma di lettere e regolati successivamente dalla retorica
medievale. Essa stabilì che quando la lettera era diretta da persone di maggior grado a persona
inferiore, il nome del destinatario doveva essere postposto a quello dell’autore, anteposto nel caso
contrario. Nelle lettere fra eguali, per questioni di cortesia, si usava dare la precedenza al nome del
destinatario8. E’ da notare che al papa sono dati gli attributi di: sanctissimus, evangelicus,
apostolicus; all'
imperatore, al re di: gloriosissimus, serenissimus, invictissimus; alle persone ed ai
luoghi ecclesiastici: venerarabilis, venerandus, reverendus ecc.; ai principi, ai magnati: egregius,
virtuosissimus princeps, magnificus dominus, illustris dux, nobilis vir, alle persone autorevoli, ai
comuni: illustris, dilectus, discretus, clarissimus etc.. Quanto alla terza parte, cioè alla formula di
saluto, con la quale termina l’intitolazione il Barone ricorda, che questa formula consiste il più delle
volte nella parola salutem; talvolta nelle parole salutem et pacem; salutem et apostolicam
benedictionem (propria della cancelleria pontificia).
c)
Sottoscrizioni e segnature: nel protocollo finale o escatocollo, sono poste le sottoscrizioni
delle persone, le quali hanno preso parte alla compilazione, all’autenticazione, alla pubblicità del
documento. Queste persone sono: l’autore, i consensienti, i testimoni, il cancelliere o notaio, i quali
danno compimento all’atto. Altro segno di validità è l’apposizione del sigillo (sfragistica o
sigillografia). L’uso dei sigilli rimonta all’alta antichità. Il sigillo, considerato come la materia su
cui è fatto l’impressione, nel Medio Evo era composto o di cera o di metallo. Fu fatto maggior uso
dei sigilli di cera, ora bianca, ora di color naturale, che poi col tempo s’imbruniva; ora tinta in
giallo, in verde, in nero, in rosso, che era più comunemente adoperata. Nel XII secolo entrò in
composizione del sigillo cereo una certa dose di creta che lo rendeva abbastanza fragile, vi si
aggiungeva talvolta dei capelli, affinché esso diventasse più consistente.
d)
Datazione e apprecazione: a completare l’esposizione delle formule del protocollo resta a far
motto della datazione e apprecazione, le quali si trovano ora nell’inizio, ora nel finale, la datazione
è parte della Cronografia, il documento veniva datato secondo l’ordine di tempo. Non si ha notizia
di data nelle lettere pontificie, se non dal tempo di papa S. Siricio (a. 384-399) e la data fu
primieramente quella del consolato. Verso la metà del seguente secolo, dopo che, papa Vigilio (a.
537-555) ebbe fatto un viaggio a Costantinopoli, fu aggiunta nella datazione delle lettere
apostoliche l’anno dell’impero. Dal pontificato di Adriano I (a. 772-95) si osserva la formula
scriptum per manum (del notaio o dello scriba di Santa Romana Chiesa) con l’indicazione del mese
e dell’inidizione: datum o data (la cui prima lettera era formata di una cifra complicatissima)
comprendente il nome ed il titolo dell’ufficiale a mezzo del quale l’atto era dato, e le note
cronologiche, cioè mese e giorno alla romana, anno del pontificato (dalla fine del secolo VIII),
l’anno dell’impero, del postconsolato e l’indizione. Papa Leone III (a. 795-816), prima
dell’incoronazione di Carlo Magno, soleva segnare la data dalla conquista d’Italia (a quo cepit
Italiam) dall’Ottocento in poi dall’anno dell’impero di Carlo Magno. Come eccezione, durante il
8
Paoli, Programma scolastico di Paleografia latina e diplomatica, cit., p. 120.
‹http://www.storiadelmondo.com/45/tortorelli.diplomatico2.pdf› in Storiadelmondo n. 45, 26 febbraio 2007
pontificato di Giovanni XIII (a. 965-972) fu molto spesso adoperata la data dell’incarnazione. L’uso
della doppia datazione (scriptum e datum) si andò scemando verso la fine del X secolo. Il più delle
volte la data era ridotta alla forma più semplice, talvolta mancava, talvolta era sostituita dalle parole
eadem data, col solito rinvio. La data si trova ora nel protocollo iniziale, dopo l’invocazione, ora
nel protocollo finale cioè prima o dopo le sottoscrizioni. Per ciò che concerne la data topica, non
costantemente adoperata, è posta sempre in fine dell’atto. Molto importante è l’apprecazione; il
Giry9 nota che nei documenti della prima parte del Medio Evo si trova, dopo la data, una breve
formula appellata apprecazione, la quale, d’origine romana, consistette dapprima nel motto feliciter,
formula d’augurio e di propriazione, successivamente nell’epoca cristiana furono più in uso:
feliciter in Domino; in Dei nomine feliciter; Deo gratias ed infine anche Amen ripetuto due tre
volte. Mentre il Giry stesso riferisce che l’apprecazione cadde in desuetudine nel corso del secolo
XI e XII, e che non se ne trovò più traccia nei documenti di data posteriore al XIII secolo, il Paoli10
osserva, che questi termini sono da ammettersi in senso genero, perché la formula feliciter si andò
man mano dileguando; prima fu abbreviato in fel. e poi in f..
Classificazione dei documenti
Non fu cosa facile compilare un’esatta e precisa classificazione dei documenti medievali,
soprattutto in ragione dei diversi criteri dei diplomatisti. Il monaco Marculfo, aveva diviso nelle sue
formule gli atti, in due sole categorie: chartae regales et pagenses. Il Mabillon a queste due
categorie aggiunse una terza, cioè quella degli atti ecclesiastici (chartae ecclesisticae). I Padri
Maurini Toustain e Tassin individuarono nove classi di documenti: lettere, carte, notizie, documenti
giudiziari e legislativi, contratti, testamenti, brevi, atti e registri. Angelo Fumagalli distribuì le
scritture in diplomi e carte pagensi, le suddivise in pubbliche e private annoverando tra le prime le
lettere dei principi, dei magistrati, le carte ecclesiastiche, i placiti, le sentenze dei giudici; tra le
private i contratti, i testamenti, le donazioni ed altri atti. Pietro Nepoli Signorelli, classificò i
documenti in legislativi o principeschi e in giudiziari: testamenti, istrumenti, ecc.. Il Bresslau11
distinse i documenti in due categorie: pubblici e privati, questa distinzione è accettata anche dal
Paoli12, distinzione utile e necessaria da poter anteporre alle altre. Documenti pubblici sono quelli
emanati dalle pubbliche autorità in forma pubblica e riguardano sì il diritto in generale come
particolari luoghi e persone (es. leggi, costituzioni, privilegi, concessioni, decreti). Tra le carte delle
autorità pubbliche vanno comprese oltre le ecclesiastiche, imperiali e regie, le carte giudiziarie, le
comunali e le signorili. Documenti privati diconsi quelli scritti da notai o da privati scrittori. Essi
sono fatti sì a petizione di particolari persone e di particolari luoghi, come a petizione di pubbliche
autorità e di pubblici istituti, purché concernino il diritto privato e siano rivestiti di forme
caratteristiche proprie. In alcuni casi i documenti privati vanno considerati come appendice alle
carte pubbliche, e ciò avviene, quando contengono per esempio istrumenti notarili fatti per notizie
di atti di pontefici, di imperatori e di re.
9
Giry, Manuel de diplomatique, cit., pp. 589-590.
Paoli, Programma scolastico di Paleografia latina e diplomatica, cit., p. 157.
11
H. Bresslau, Handbuch der Urkundenlehre für Deutschland und italien, vol. II, Leipzig, I edizione Verlag Von Veit e
comp., 1889, p. 41, II edizione di Hans-Walter Klewitz, Leipzig, ediz. Strassburg, 1912-1932, p. 64.
12
Paoli, Programma scolastico di Paleografia latina e diplomatica, cit., p. 11.
10
‹http://www.storiadelmondo.com/45/tortorelli.diplomatico2.pdf› in Storiadelmondo n. 45, 26 febbraio 2007
N.
Doc Anno
.
Mese
Indizion
e
Nome del
Pontefice
Luogo
CONTENUTO DEL
DOCUMENTO
1
1211
Agosto
II
2
1214
Febbraio
XV
Innocenzo III
Roma,
Laterano
Innocenzo III concede il proprio
assenso alle richieste dell’abate di San
Giovanni in Fiore a spostare la
residenza in un luogo più idoneo.
3
1214
Febbraio
IX
Innocenzo III
Roma,
Laterano
Innocenzo III dirime una questione tra
l’abate Matteo di San Giovanni in
Fiore e l’abate di Acquaviva.
4
1232
Gennaio
V
Gregorio IX
Anagni
Gregorio IX conferma al monastero di
San Giovanni in Fiore tutte le
donazioni e le esenzioni concesse
dall’imperatore Federico II.
5
1233
Febbraio
III
Gregorio IX
Roma,
Laterano
Gregorio IX conferma la concessione
fatta da Dionisio Metropolitano a Don
Matteo abate del monastero di San
Giovanni in Fiore.
6
1234
Dicembr
e
VII
Gregorio IX
Perugia
Gregorio IX concede agli abati florensi
di poter studiare grammatica e
teologia.
7
1303
IV
Bonifacio
VIII
Anagni
8
1323
9
1342
Agosto
Ottobre
Maggio
XV
Innocenzo III Grottaferrata Innocenzo III interveiene in favore
dell’abate di San Giovanni in Fiore
contro i monaci di Calabro Maria.
Giovanni
XXII
Avignone
Avignone
III
Clemente VI
Bonifacio VIII chiede ai fedeli di
contribuire
economicamente
alla
riedificazione della chiesa di San
Giovanni in Fiore andata distrutta in
seguito ad un incendio.
Giovanni XXII ordina all’arcivescovo
di Cosenza di reintegrare l’abate Pietro
nel monastero di San Giovanni in
Fiore.
Clemente VI su istanza di Pietro abate
del monastero di San Giovanni in
Fiore dà mandato all’arcivescovo di
Cosenza di indurre i conversi a
prestare obbedienza all’abate.
‹http://www.storiadelmondo.com/45/tortorelli.diplomatico2.pdf› in Storiadelmondo n. 45, 26 febbraio 2007
N. Anno
Doc.
Mese
Indizione
Nome del
Pontefice
Luogo
CONTENUTO DEL DOCUMENTO
Clemente VI comunica alla regina
Giovanna la nomina del monaco
Nicola ad abate del monastero di Fonte
Laureato.
Clemente VI riconferma al monastero
di San Giovanni in Fiore i diritti di
abbazia- madre sui monasteri di
Acquaviva e Fonte Laureato.
10
1348 Novembre
IV
Clemente VI
Avignone
11
1348 Novembre
IV
Clemente VI
Avignone
12
1381 Novembre
IV
Urbano VI
Roma,
San Pietro
Urbano VI esprime il desiderio che la
chiesa di San Giovanni in Fiore
devastata da un incendio sia restaurata
e visitata da tutti i fedeli.
13
1470
Maggio
X
Paolo II
Roma
Paolo II nomina Giovanni Evangelista
ad abate del monastero di San
Giovanni in Fiore.
14
1502
Febbraio
Alessandro VI
Roma,
San Pietro
Alessandro VI chiede al vicario
dell’arcivescovo di Cosenza di inviare
al monastero di San Giovanni in Fiore
le spettanze relative al monastero di
Santa Maria Nuova.
‹http://www.storiadelmondo.com/45/tortorelli.diplomatico2.pdf› in Storiadelmondo n. 45, 26 febbraio 2007
Bibliografia
-
ABULAFIA DAVID, Federico II, un imperatore medievale, Torino, Giulio Einaudi editore,
1990.
-
BARAUT CIPRIAN, Per la storia dei monasteri florensi, “Benedectina”, IV, Napoli, 1950.
-
BARBERO A.- FRUGONI C., Dizionario del Medio Evo, Roma – Bari, editore Laterza, 1994.
-
BARONE NICOLA, Paleografia latina, diplomatica e nozioni di scienze ausiliari, Potenza, ed.
Carlo Spera, 1910.
-
BETT HENRY, Joachim of Flore, Londra, C. Dudek, 1931.
- BRESSLAU HARRY, Handbuch der Urkundenlehre für Deutschland und italien, vol. II,
Leipzig, I edizione Verlag Von Veit, 1889; II ed. a cura di Hans- Walter Klewitz, Leipzig, 1912
– 1932.
- BRUNNER HEINRICH, Carta und notitia (zur Rectsgeschiche der Römischen und
Germanischen Urkunden, Berlino, Iulins Springer, 1880.
-
BUONAIUTI ERNESTO, Gioacchino da Fiore, Roma, “Collezioni di Studi Meridionali,
XIV”, 1931.
-
CARINI ISIDORO, Il Signum Christi nei documenti del Medio Evo, Roma, ed. s. e. Vaticana,
1890.
-
CENCETTI GIORGIO, Paleografia latina, Roma, Jouvence, 1978.
-
DE LEO PIETRO, «Reliquiae» Florensi, Note e Documenti per la ricostruzione della
Biblioteca e dell’Archivio del Protocenobio di San Giovanni in Fiore. Atti del I Congresso
Internazionale di Studi Gioachimiti (S. Giovanni in Fiore – Abbazia Florense, 19- 23 settembre
1979).
- DE LEO PIETRO, I manoscritti di Nicola Venusio e la ricostruzione del cartulario florense,
“Florensia n. X”, San Giovanni in Fiore, edizione Dedalo, 1997.
- FALCONE ETTORE, Edizione diplomatica del documento e del Manoscritto, Parma Casa Nova,
1984.
-
FALCO GIORGIO, La Santa Romana Repubblica, “Profilo storico del Medioevo”, Milano –
Napoli, Riccardo Ricciardi editore, 1954.
-
FONSECA COSIMO DAMIANO, Dall’Abbazia al Casale di San Giovanni in Fiore,”San
Giovanni in Fiore Storia Cultura Economia”, Catanzaro, Rubbettino Editore, 1198.
-
GALLI EDUARDO, La religione dell’Archicenobio Florense, “Collezione di Studi
Meridionali”, Roma, tip. Failli, 1938.
-
GIOACCHINO DA FIORE, Expositio in Apocalypsim, “Istituto Storico Italiano”, IV c. 14, f.
175, Ed. di Venezia, 1527.
-
GIRY ARTHUR, Manuel de diplomatique, Nouvelle Édition, Paris, F. Aolan, 1925.
‹http://www.storiadelmondo.com/45/tortorelli.diplomatico2.pdf› in Storiadelmondo n. 45, 26 febbraio 2007
-
LUPI CLEMENTE, Manuale di Paleografia delle carte, Firenze, Succ.ri, Le Monnier, 1875.
-
PAOLI CESARE, Programma scolastico di Paleografia latina e diplomatica, vol. III, Firenze,
G.C. Sansoni, 1898-1900.
-
PRATESI ALESSANDRO, Genesi e forme del documento medievale,Roma, Jouvence, 1991.
-
RUSSO FRANCESCO, Bibliografia gioachimita, Firenze, Olschki, 1954.
-
RUSSO FRANCESCO, Gioacchino da Fiore e le Fondazioni florensi in Calabria,
“Deputazione di Storia Patria per la Calabria, collana storica 1”, Napoli, a cura di Fausto
Fiorentino, 1958.
-
RUSSO FRANCESCO, Storia e Messaggio in Gioacchino da Fiore. Atti del I Congresso
Internazionale di Studi Gioachimiti, (San Giovanni in Fiore, Abbazia Florense, 19-23
settembre, 1979).
- SIKEL THEODOR (VON), Acta regum et imp. Karolin. Digesta et enarrata I, Vienna,
Gerold Carl Frin, 1867.
- TOUSTAIN C. F. – TASSIN R., Nouveau traité de diplomatique, T.V., 1750-1765.