Comunu de Xrèxei si Ufìtziu de sa Lìngua e de
Transcript
Comunu de Xrèxei si Ufìtziu de sa Lìngua e de
Comunu de Xrèxei si Ufìtziu de sa Lìngua e de sa cultura sarda S'Ufitziu de sa Lìngua sarda de Xrèxei propònit a sa scola de s'Infàntzia de sa bidda custu Progetu, cun s'obietivu de sensìbilizai is maistas a fai acòstiai is pipius a sa Lìngua sarda, sa Lìngua de is mamas e de is aiaius, chi in custu percorsu point donai un agiudu mannu. Po imparai a contai de unu fintz’a dexi (per imparare a contare, da uno a dieci) Unu, dus, tres, cuàturu, cincui, ses, seti, otu, noi, dexi. Uno, due, tre, quattro, cinque, sei, sette, otto, nove, dieci. GIOGUS DE PIPIUS Tzaca manedda (batti le manine): Si pigant is manus de su pipiu e si faint bati, nendu custus versus. Si prendono le mani del bambino e le si fanno battere, palmo su palmo, pronunciando questi versi. Tzaca manedda ca benit babai unu pilloneddu t’at a portai unu pilloneddu prontu a bollai tzaca manedda ca benit babai Tzaca manedda ca benit babai unu pitiollu t’at a portai unu pitiollu po sonai tzaca manedda ca benit babai Tzaca manedda ca benit babai unu tzurrundeddu t’at a portai unu tzurrundeddu po ti spassiai tzaca manedda ca benit babai Batti le manine che viene babbo (bis) un uccellino ti porterà un uccellino pronto a volare batti le manine che viene babbo. Batti le manine che viene babbo (bis) un campanello ti porterà un campanello per suonare batti le manine che viene babbo. Batti le manine che viene babbo un pipistrello ti porterà un pipistrello per divertirti batti le manine che viene babbo. Custu est su procu: (questo è il maiale) Cumetzendu (cominciando dal pollice della mano sinistra, il bambino stira le dita e per ogni dito recita una strofa). Custu est su procu (tocat su didu mannu) Custu dd’at mortu custu dd’at abruschiau (su didu de mesu) custu si dd’at papau a pitiededdu no nde dd’ant allogau. poita at scoviau Questo è il maiale (pollice) questo l’ha amazzato (indice) questo l’ha abbrustolito (medio) questo l’ha mangiato (anulare) al piccolino non gliene hanno conservato (mignolo). Perché l’ha raccontato Brullas poi is nòminis de is pipius (Scherzi sui nomi dei bambini: Giuanni Giuanni, origas de cani Origas de procu, Giuanni pistocu Pepi pepi, origas de lepuri Origas de sriboni Pepi pistilloni. Gianni Gianni, orecchie di cane orecchie di maiale, Gianni biscotto. Pepe Pepe, orecchie di lepre orecchie di cinghiale Pepe pipistrello. Pepeddu Pepeddu bruncu de tzurrundeddu tenis unu fillu, dentis de cunillu de cunillu aresti cun su tzugu de espi de animali de mola ca non bandat a iscola. Pepinello Pepinello broncio di pipistrello hai un figlio, denti di coniglio di coniglio selvatico con il collo di vespa di animale da macina perché non va a scuola. Antoni Antoneddu Antonio Antonino Antoni Antoneddu ti pongiu cantzoni brent’e culirgioni ti dd’as scampada trempas de pingiada Antoni Antoneddu nasu de imbudeddu de imbudeddu nasu paris bremi de casu. Antonio Antonino ti metto canzone pancia di raviolo te la sei scampata guance di pentola Antonio Antonino naso di imbuto di imbuto naso Sembri un verme di formaggio. Filastrocas (Filastrocche): Custa filastroca si podit nai candu su pipiu bidi una maiolla (questa filastrocca può recitarsi alla vista di una cocinella) Maiolla, maiolla bai a Casteddu sola Coccinella coccinella vai sola a Cagliari bai sola a Casteddu e compramì un aneddu un aneddu po sposai ca mi depu coiai cun su fillu de Marrocu ca portat dentis de procu ca portat dentis de cani bai in bon’ora bai e coida a furriai vai sola a Cagliari e comprami un anello un anello per sposarmi perché mi devo sposare col figlio di Marrocu che ha denti di maiale che ha denti di cane vai in buon’ora vai e torna in fretta. Mentris si fait su chillighilli a su pipiu, po ddu fait arriri, si poit nai custa cantìlena: (mentre si faceva il solletico al bambino, si recitavano queste poche strofe: Babilloti babilloti chi andas a de noti chi andas a de dia babilloti fuìdia. Insetto insetto che vai di notte che vai di giorno insetto fuggi. Po su tzurrundeddu si narat: (per il pipistrello si dice) Tzurrundeddu tzurrundeddu mama tua est a Casteddu mamma tua est a Geroni tzurrundeddu benit a innoi. Pipistrello pipistrello tua mamma è andata a Cagliari tua mamma è andata a Genoni pipistrello vieni qui. Candu su pipiu tenit frius depit nai custa cantìlena: Tìtia tìtia, su frius de cudda tzia Che freddo che freddo, il freddo di quella donna de cudda tzia strangia, chi bendiat castàngia di quella donna che vendeva castagne castàngia e nuxedda castagne e noccioline sonat sa campanedda suona la campanella sonadda a forti a forti suonala forte forte chi s'intendat a monti che si senta al monte a monti de Ortueri al monte di Ortueri mama mia mi ferìdi mia mamma Contus po pipius piticus Is duas puddas Una fèmina teniat duas puddas, una bianca e una niedda. Sa pudda bianca fuat una pudda bona meda, poita dònnia dì fiat un'ou po su pipiu de cussa fèmina. Invecis, sa pudda niedda, ca fut ingurtònaxa, si papàt totu su trigu e non ddi lassàt a s'atra. Perou no iat mai criau. Tandu sa meri iat detzìdiu de ddi tirai su tzugu e de si ddda coi. Aici iat fatu. Sa craba e su mrexani Una craba fut pascendu in su sartu, assola assola, e non si ndi fut acatada ca unu mrexani tzopu, mortu de su famini, fut fàcias a issa, castiendidda e pentzendu de si dda papai. Candu sa craba sind'acatat, luegu ddi benit a conca dde si fuiri po sa timoria, poita su mrexani est un'animali perigulosu po is crabas e is brebeis. Ma issa meda prus lestra de su mraxani, cumentzat a curri, e curri curri c'intrai a sa domu de unu pastori e aici su mrexani fuat abarrau sentza de nudda. Su gatu e su calleddu Unu piciocheddu teniat unu gatu nieddu e unu calleddu biancu, sempri alligrus e ingiogatzaus. Fuant sempri impari e su pipiu fuat cuntentu meda de ddus tenni comenti de amigus. Ma una dì, su calleddu iat connotu una calledda e iat cumentzau a dda ponni in fatu. De cussa dì, su gatu fut abarrau a solu cun su pipiu, poita su calleddu, sighendu su calledda, iat cambiau meri. Dopu tempus fuant nascius dus callelleddus. Xrèxei (Gergei) Atrativas A Xrexei, su 3 de friaxu si fait sa festa in onori de Santu Brai, su protètori de is maladias de su gùturu e de sa boxi. Is pipius de sa bidda portànt a cresia, po ddu fai benedixi, su sessineddu (pigat su nòmini de su juncu, su sessini, un'ebra chi crescit in is logus ùmidus), una cumpositzioni de fruta, arangiu, arenada, mela e mandarinu, acapiada cun is follas de su sessini. Sa bidda est connota po sa calidadi de s'ollu, po sa produtzioni de is drucis traditzionalis e e po su pani bonu. A Xrèxei funt abertus diversus forrus de pani e laboratorius artigiànalis. D-onnia annu, su 14 e su 15 de su mesi de austu si fait sa festa in onori de Santa Maria Assunta. Sa vigìlia, totu sa popolatzioni, grupus folk e cavalieris a cuaddu, acumpàngiant sa stàtua de sa Madonna in processioni po is bias de sa bidda, fintzas a sa cresia de Santa Maria. Sèmpiri sa vigìlia, totus is bisitadoris point atobiai a s'apuntamentu gastronomicu, cuncordau de sa PRO LOCO. Sa piètantza tìpica est su sucu de Santa Maria, fatu cun is findeus cotus in su brodu, insaboriu cun su tzafaranu, poi cundius cun su casu axedu. Po Natali, unu momentu importanti est cussu de sa Nascimenta, su presèpiu viventi, in Lìngua sarda campidanesa, fatu po is bias de sa bidda. In custa circostantzia si podit abisitai sa Parrochia de Santu Vitu, amirai is bias e is domus de su Centru storicu. Is presèpius in is bixinaus de sa bidda funt un’atra atrativa de no perdi. Gergei ATTRATTIVE A Gergei, il 3 di febbraio si fa la festa in onore di San Biagio, il protettore delle malattie della gola e della voce. I bambini del paese portano in chiesa, per farlo benedire, su sessineddu (prende il nome dal giunco, su sessini, un’erba che cresce nei luoghi umidi), una composizione di frutta, arance, mele, melagrane e mandarini, legati con le foglie de su sessini. Il paese è conosciuto per la buona qualità dell’olio, per la produzione di dolci tradizionali e per il pane buono. Operano a Gergei diversi forni e laboratori artigianali. Ogni anno, il 14 e il 15 di agosto si festeggia Santa Maria Assunta. La vigilia, tutti i visitatori partecipano all’appuntamento gastronomico, organizzato dalla PRO LOCO. Il piatto tipico è su Sucu de Santa Maria, una sorta di zuppa, preparata con is findeus, cotti nel brodo, insaporito con lo zafferano, poi conditi col formaggio fresco, appena acido. Per Natale, un momento importante è quello de sa Nascimenta, il presepe vivente, in Lingua sarda campidanese, itinerante per le vie del paese. In questa circostanza si può visitare la chiesa parrocchiale, ammirare le case e le vie del Centro storico. I presepi nei diversi vicinati del paese sono un’altra attrattiva da non perdere.