versione pdf - Sardegna DigitalLibrary
Transcript
versione pdf - Sardegna DigitalLibrary
SALVATORE COLOMO dal 1800 al 1900 Marmilla, Monreale, Sarcidano VOLUME 10 Poesie in limba – Marmilla, Monreale, Sarcidano dal 1800 al 1900 Collana «Sardigna in limba» Progetto editoriale e testi: Salvatore Colomo Progetto grafico e impaginazione: Gabriella Tornatore, Essegierre Srl Ricerca e editing: Roberta Girola, Essegierre Srl © Copyright 2008 by Editrice Archivio Fotografico Sardo s.a.s. di S. Colomo, per la Collana «Sardigna in limba» © 2008 by Editrice Archivio Fotografico Sardo s.a.s - Nuoro, via Foscolo 45, per «Poesie in limba – Marmilla, Monreale, Sarcidano dal 1800 al 1900», Volume 10 della Collana «Sardigna in limba» Tutti i diritti sono riservati. Nessuna parte di questo volume può essere riprodotta, memorizzata o trasmessa in alcuna forma e con alcun mezzo, elettronico, meccanico, in fotocopia, in disco o in altro modo, compresi cinema, radio, televisione, internet, compact disk, senza autorizzazione scritta dell’editore. L’editore si scusa per un eventuale involontario utilizzo di materiali coperti da copyright ed è a disposizione degli eventuali aventi diritto che non è stato possibile contattare. 1° edizione - 2008 EDITRICE ARCHIVIO FOTOGRAFICO SARDO s.a.s. di S. Colomo, via Foscolo 45, 08100 Nuoro tel. e fax 0784/257121 www.sardegnaweb.it - [email protected] La collana «Sardigna in limba» nasce dal desiderio di leggere la vera cultura e la storia delle genti di Sardegna attraverso il suono ritmato delle loro poesie. Perché i poeti sardi non sono quasi mai dei veri letterati, ma semplici cultori della lingua e delle tradizioni locali, provenienti dal popolo, di cui sono la voce più autentica. Ascoltare versi che parlano di vita, d’amore, di leggende, nel dialetto locale in cui sono stati scritti, ci collega istantaneamente all’essenza stessa dei luoghi e dei tempi in cui sono stati concepiti. È la forza della limba, legata alle tradizioni e al sapere più antico, che ci aiuta a rivivere i fatti e gli argomenti narrati con autenticità e a non dimenticare la potenza culturale della letteratura poetica, la più tradizionale dell’isola. Sottili o ironici, beffardi o delicati, i versi qui raccolti nascono dall’animo di poeti sardi che, dal Quattrocento a oggi, non hanno mai smesso di cantare la vita e i suoi eventi con naturalezza e spontaneità, ma anche con grande maestria e raffinatezza. L’opera è articolata in venti volumi: i primi quindici raccolgono poesie vere e proprie, gli ultimi cinque sono invece dedicati alle gare poetiche, di cui la Sardegna vanta una ricca e fantasiosa tradizione, purtroppo a forte rischio di scomparsa: i poeti improvvisatori ancora in attività risultano infatti ormai pochissimi. Gli agili libretti sono classificati per gruppi di subregioni e per periodo storico; all’interno gli autori sono elencati in ordine cronologico, in base alla loro data di nascita, e sono corredati da una breve nota biografica. Per le poesie, la subregione è relativa al luogo di nascita dell’autore, men- tre per le gare poetiche al paese in cui sono state disputate. L’impostazione in base alle antiche subregioni della Sardegna (piuttosto che alle nuove province, per esempio) nasce dal pensiero che la poesia dialettale – per quanto sicuramente ritenuta importante e interessante da una vasta schiera di ammiratori “contemporanei” – sappia più di antico che di moderno. È dunque parso naturale collocarla in quelle che ancora oggi vengono considerate le regioni storiche per eccellenza, i veri “territori” della Sardegna, tuttora così identificati da pastori, contadini, gente comune, cioè da quel popolo sardo che ha costruito nei secoli e che ora custodisce le tradizioni e i costumi della nostra isola. La poesia sarda è una sorta di plurisecolare epopea di dimensioni sterminate, per cui la presente opera non ha presunzione di completezza, anche se la ricerca è stata impegnativa e ha consentito di accedere a criteri di scelta validi sotto tutti i punti di vista: letterario, cronologico, territoriale. Per ora vuole essere quasi un assaggio generale, sia pure piuttosto ampio e omogeneamente riferito ai diversi territori, destinato a tutti, estimatori, conoscitori, ma anche comunissimi lettori che per la prima volta si avvicinano alla poesia dialettale. Per ogni autore sono state scelte alcune poesie, ma l’ambizione è quella di continuare a cercare e raccogliere materiale con cui proseguire, in altre collane simili, l’arduo compito di valorizzazione della nostra poesia, uno degli elementi più rappresentativi, e contemporaneamente poco conosciuti, della cultura del nostro popolo. Salvatore Colomo Luigi Matta (1851-1913) Nacque a Nuragus nel 1851. Fu ordinato sacerdote nel 1884 e, dopo un breve vicariato a San Pietro di Pula, divenne rettore a Gergei, paese in cui rimase fi no alla morte. Scrisse molte composizioni religiose, ma divenne famoso nel Campidano soprattutto per la commedia Sa coia ’e Pitanu, del 1910, un singolare affresco etnografico che riscosse grande successo. Morì nel 1913. S’angionedda mia bella Conchemoru 1. S’angionedda mia bella Conchemoru po cantu hapu a bivi m’hat a arregordai, dda tenemu cara... prus cara de s’oru! Ma beniu est margiani a mindi dda furai. 2. De mindi furai s’angionedda mia non middu aspettamu in s’annada di ocannu, ia mesudì in puntu e send’essi dormia basciu s’umbra frisca de s’orroli mannu! d5 d Ah... si cussu ingannu chi tui m’has portau mi dd’essit sulau su topi a s’origa crei chi senza briga, margiani pudesciu non fiast arrenesciu mancu a dda toccai. 3. Non fìast arrenesciu? Ellu!... ita ti creis di essi prus astutu de tot’is margianis? Ti ses campaniau candu in is brebeis su meri mancada impari cun is canis. Mellus chi t’intanis margiani in sa grutta; si m’arruis asutta, s’angioni da smarigas, mancai portis carigas fìnis po s’arrastu, marigosu pastu ti dongu a tastai. 4. Ti dongu a tastai su fusti o su lazzu. Sempiri ti creis chi deu hap’essi attesu? Si in is pungas m’arruis, iscis ita ti fazzu? T’atripu a sa schina ei ti dda truncu in mesu. Sciu chi ses avvesu a bivi in is cresuras, committendi turas po brafanteria, là! s’angioni mia dda pagas a caru, sa di chi t’imparu s’arti de ciappai!... 5. Sa dì chi t’imparu sa professioni, marranu! non torras po un’ateru pegus? dd’has fattu su spantu ch’as bintu un’angioni, brafanteri torra, ca giogas cun megus, d6 d a is lanas di asegus creimi ca ti pigu, cund’unu sartigu t’infrissu su bruncu, t’appiccu a unu truncu cun custa scrittura: culpa de sa fura s’est fattu impiccai. 6. Culpa de sa fura mortu est in furca. E fattu dd’hat morri s’offendiu pastori, si no est chi ti fazza giustizia turca. Mai prus iscramentas di essi ingannadori margiani traitori! Pagas fìnzas cuddas dexi o doxi puddas de signor Fulanu!... Sinci pongu manu, ti sperdu s’arrazza e margiani a prazza non ci has a torrai. 7. E, margiani, a prazza non ci torras prus, de m’essiri a tretu mira chi t’azzardis! De ponniri a curri pensu chi ritardis, no inzurpas prus mardis po tenni is porceddus, nè prus angioneddus furas de sa corti e nen prus sa morti ti fi ngis po spassu, poita non ti lassù senza ti scroxiai. 8. Senza ti scroxiai?... ti circu in su logu aundi custa xida t’has fattu sa tana. De murdegu friscu tinci appuntu fogu po chi de furai ti passit sa gana si bessis, s’artana incontras preparada. d7 d S’angioni furada, creimì chi dda smartis! Si no est chi t’appartis de custu cuili, su mesi de abrili no dd’has a contai. 9. No dd’has a contai, ma sa morti tua... ah, cust est sa boxi de s’angioni mia! Mi parit de biri sa figura sua... it’ hadessi giogu de sa fantasia? It’ hadessi bia? Ma no chi est’ingannu! Filla de s’affannu est cust’illusioni, chi parit s’angioni cuntenta e plexada, de floccus mudada e prus bella che mai. 10. De floccus mudada e cun cudda cannaca de velludu in seda ei su sonaiolu… e hai! cantus borta seziu in sa baracca dd’hapu bista aici sendi solu solu mi fìat che consolu su dda biri andendi, e in s’erba gioghendi senza timoria! Si sa boxi mia po pagu intendiat, subitu curriat po mi frandigai. 11. Subitu curriat fendemi frandigu, si tranzemu is passus, fiat avatu miu o circhessi s’umbra, o su campu o s’oprigu, in boscu, in pianura, in sa mizza, in s’arriu. O scidu, o dormiu, dda portamu in peis: d8 d lassada in brebeis po mi benni accanta, totus mi naranta: Mira chi s’angioni, margiani ladroni tind’hat a furai. 12. Tind’hat a furai (poberu de mei) cust’avvertimentu non bolemu intendi. Però custu prangiu (gei mi dd’hemu a crei) su mellus chi stamu in s’arroliu cantendi, sendi issa dormendi in su riscu fidada, senza essi billada mancu de su cani. D’afferrat margiani e in mesu sa corti dormendi sa morti dd’hat fatta provai. 13. Dd’hat fattu provai, ma po prus dolori, a dogna momentu parit chi dda bia nottesta sighendi un’ateru pastori, su cali si beffat de sa sorti mia. Angioni atrevia si cussu m’has fattu, creimì chi ti trattu comenti merescis e in forma chi crescis in manus allenas, doloris e penas non t’hant’a mancai. d9 d Tottu in manu mia tengu duas arrosas 1. Tottu a manu mi tengu duas arrosas gentilis, graziosas, dignas de mirai. Tot’ind’unu ramu friscas odorosas: penzu solamenti cali ndi segai. 2. Cali ndi segai penzu cun dolori dependi essiri una sa prus preferia, ma, si una m’incantat po s’arrubiori, s’atera est bianca i appenas coloria; si custa est bestia cun follas de prata, s’atera in sa mata est dorada de sei, mi privat sa lei però sa fortuna, chi deu prus de una ndi pozza segai. 3. Chi deu prus de una tenga in possidenzia mi privat sa lei troppu rigorosa, e si a una sola dongu preferenzia, s’atera nd’aturat dolenti e gelosa. Si spiccu una rosa, s’atera s’intristat, si custa m’acquistat s’atera ndi morit custa si scolorit, si ddi fazzu offesa cudda in sa frischesa benit a mancai. d 10 d 4. Benit a mancai repentinamenti po cali decidu sa sorti immutabili. Si una est civili, s’atera attraenti, si una est eleganti s’atera est abili, custa est ammirabili, s’atera vezzosa custa est generosa, s’atera innamorat, e si una dd’onorat su bellu candori, s’atera s’odori chi non perdit mai. 5. Chi non perdit mai, poita est naturali in custas duas rosas profumu e bellesa, s’affettu po s’una, e s’atera eguali mantengu in su coru cun totu bivesa. Oh incantu! oh bellesa! oh gioia, oh cuntentu! Ma, oh grandu turmentu provat custu coru! Is duas ddas adoru cun amori ardenti, ma una solaménti ndi pozzu stimai. 6. Ndi pozzu stimai ma una solamenti de custas duas rosas, chi tengu in giardinu. De coru ddas bramu, però inutilmenti de ddas podi tenni unias in su sinu. Non miru germinu, non castiu gravellu, ne flori prus bellu non nascit po mei est giusta sa lei; duncas cun rispettu ddis mantengu affettu senza ddas toccai. d 11 d 7. Mantengu s’affettu po custus ddus floris, chi de su beranu sunt amenidadi. Ddus miru, m’incantu, ndi circu is odoris in s’atongiu, in s’ierru, in beranu, in su stadi. Totu est vanidadi però si ddas miru; duas ndi suspiru e manc’una ndi gosu, candu mi riposu in su sonnu ddas biu. De su coru miu non s’hant’a appartai. 8. Non s’hanti a appartai po custa rexoni: ch’innantis de spraxi ddas hapu stimadas però mi cumbenit chi ddas abbandoni già chi non ddas pozzu tenni accoppiadas. Rosas coltivadas po su sinu miu, si prus non si biu, forzis nd’hapu a morri, mellus chi non torri prus a su giardinu ca prangiu e m’affi nu in su bosi mirai. 9. In su ddas mirai prangendi m’affi nu poita chi ddas perdu o forzis chi ddas biu postas a adornai calicunu sinu ma beni diversu de su sinu miu, de coru fi ngiu, e forzis senza coru, crudeli che Moru, perfidu Giudeu. Chi senza recreu ddas hat a trattai. d 12 d 10. Già chi, po sa lei tanti rigorosa, unidas impari no ddas pozzu ottenni, disigiu chi s’una e chi s’atera rosa tengant in su gosu funtana perenni, chi sa di solenni chi hant essi segadas, bengat apprezziadas cant’hanti a meresci, senza s’iscaresci de s’antigu amanti, chi tempus innanti fattu hanti penai. d 13 d Cesare Saragat (1867-1929) Nacque a Sanluri nel 1867 da padre avvocato. Dopo il diploma alla Scuola Agraria di Schio, si trasferì a Torino presso la facoltà di Agraria, ma non terminò gli studi. Tornò quindi a Sanluri, dove sposò Vincenzina Usai Pittau, che morì molto giovane, e in seguito celebrò le sue seconde nozze con Giuseppina Musa. La sua vita trascorse tra Sanluri e Cagliari. Tra il 1891 e il 1899 scrisse su riviste come Vita Sarda e La Piccola Rivista di Cagliari. Della sua produzione stampata molto poco è giunto a noi. Morì nel 1929. Amori sardu e torinesu Un studiu hapu fattu de sa genti, de su mod’ ’e bivi e modu de trattai, de s’amori sardu e de su continenti, su mellus chi pozzu ddu bolu pintai, si bolu mostrai cantu è differenti de su continenti s’amor’e su sardu, ma prima s’azzardu depint’iscusai. d 15 d Depint’iscusai si fueddu francu poita fueddai intendu in generali, si deu a sa Sarda de rispettu mancu no lingiu siguru sa Continentali, aund’è su mali si ddu mostru craru, francu si declaru, po nisciunus dudu, si seu lingudu m’hant a perdonai. M’ant a perdonai si fazzu un cunfrontu, si bofiu dd’appu poniri in poesia, zertu no si trattat de nisciunu affrontu, solu de mostrai sa diversa bia chi anti sighia Sarda e Torinesa, totu sa malesa chi tenint in menti, descrì claramenti sa mod’e stimai. S’omini in Sardigna serbit de iscrau sa femina fait totu cantu bolit no movit un passu poita ch’è ligau no dda bì cuntenta mancai si scollit, prezisu chi molit non c’è chistioni poita s’arrexoni sempri è de issa, poita mincidissa bolit cumandai. Bolit cumandai a spada tirada poita chi si crei sovranaturali; deu puru arrutu seu in s’imbuscada e cassau femmu de manera tali chi bivu in su mali dus annus continus, d 16 d spaccendi bottinus senz’e tenni contu, passendi po tontu senz’ ’e m’accatai. Senz’ ’e m’accatai custu è beridadi, deu is malis mius cunfessu e no timu: a titulu casi de lastimidadi una borta in s’annu mi narat: «Ti stimu, deu ti dd’affirmu». Custu mi bastada. Ma si s’ammurrada, s’imbraxada is ogus no ci fia giogus po mi consolai. Po mi consolai circamu su logu de podi cassai sa serbidoredda, de su coru miu ddi mostrà su fogu po chi ddu contessit a sa merixedda, dogna cositedda a issa confìdamu, mi raccumandamu cun vivu fervori a tanti intercessori po mi consolai. Po mi consolai s’ada parri stranu poita ch’in Sardigna s’amori è peccau ddu comprad’e bendid’unu ruffianu chi serbidit sceti poita ch’è pagau: un innamorau si balit de sei, cal’è cussa lei chi donat natura chi una creatura no depad’amai? Una creatura, po cantu fiera, si depit mostrai gentili, educada, sa picciocca sarda no tenit manera, d 17 d frida che sa ni, sempri ammurrada, sa facci acuada cun su muncadori creit sabiori su essi incappucciada in domu è spiridada, fait cundannai. In domu è spiridada chi fait orrori, sustenit chi s’omi dd’incutit paura, è sempri ais peis de su cunfessori ca creit peccau dogna fridura, est addirittura un essiri insensibili, pagu suscetibili po nisciuna cosa, frida, invidiosa, mala de trattai. Mala de trattai in dogna suggettu, poita ch’a s’antiga è stetida pesada: ritenit chi siat delittu s’affettu, peccau mortali su essi innamorada; si è cortigiada, si sentid’amori a su cunfessori ddu faid’isciri a issu a dezidiri lassat su de fai. Lassa dezidiri a unu chi no sciri it’esti s’affettu, s’amori fogosu, a unu chi esti pren’e malafìdi poita sa suttana ddu fai gelosu, ch’est’arrabbiosu cun chini è cuntentu, ddi fai turmentu a biri is bagadias chi appena impinnias podinti bolai. d 18 d Ma una borta stettiu seu in continenti, in domu passamu po essi studiendi, ma deu scedau non femmu nienti, avat’e is totinas su tempus perdendi, sempiri faendi su fastigiadori, bivendi de amori, de malafattias, avat’e is bagadias po ddas arrozzai. Avat’e is bagadias circhendi cunfortu; basideddus bellus e fotografias, i a tempus perdiu cun meda trasportu circà cositeddas de atera genia, pren’e poesia deu m’ispiramu, ddi naramu: «T’amu, ti stimu, t’adoru cun totu su coru» po dda spizzulai. A dda spizzulai no costà traballu, bastada un fueddu, un bonu giuramentu, i a dda portai una notti a su ballu, ca insandus si bidi s’om’e fundamentu, su divertimentu ezzità s’amori, parti su calori, su sartiamentu, su spizzulamentu si podia fai. Si podia fai cosas unu mari poita chi su spassiu no fiat de crei, a su Valentinu curremus impari, si no s’indandamus in d’unu caffei, si fidada a mei, omini ’e sentidu, d 19 d poita su partidu ddi fiat onori, promittem’amori, francu de sposai. Amori sinzeru ddi giurà continu; issa s’affidad’ is giuramentus mius in d’unu boschettu de su Valentinu, attes’is ogus de is attrivius, passamus unius momentus de gosu, in dulci riposu su friscu pigamus, a domu torramus solu po pappai. A domu torramus a ora tarda meda, is faulas mia faiant spantus: promittemu a issa bistiris de seda bottineddus nous, capedd’e guantus, fadendiddì incantaus a forz’e fueddus, fundendi casteddus cun su penzamentu, fìn’a su momentu de dda taroccai. Fin’a su momentu de nd’essiri meri, ca sa Torinesa, bisongiu a ddu sciri, assumancu dus tenit in poderi mascus de dda podi sempiri serbiri, e bisongiu a biri cument’est attenta, cument’è cuntenta si s’arrezza è prena si c’est in cadena genti de scroxai. Genti de scroxai tenit a duzzinas poita scioberai podid’in Torinu; c’è su curs’e leis, cussu de meinas, d 20 d c’è sa scol’e gherra, c’è su Valentinu, is uffizzialis, is accademistas, bintimila artistas e viaggiadoris, fi nas professoris c’è de scioberai. C’è de scioberai a dogna genia, poita is scolas funti tanti e varias: c’è veterinaria, curs’e farmacia, cun d’una trintena ’e scolas segundarias, c’esti impiegaus mannus e pittius, [...] predis travestius, cosa de spantai. Cosa de spantai biri custa genti chi currid’avatu a dogna sartina, s’accostad’a issa tranquillamenti cumenti si fait cun d’una bixina: «Cerea totina!» (e una scappeddada); e issa, avvesada cun custu sistema, attacat su tema senz’e assumbrai. Ita bellu tempus cument’è passau, is amoris mius megh’e si contai, eccu su cunzettu chi m’anti lassau; su mellus è sempiri de no fastigiai ma de s’arrozzai cun d’una sartina, bivi de rapina fìn’a tardus annus, fendi beni is dannus po no ddus pagai. d 21 d Sa vigilia de Santu Lorenzu In Seddori su noi de Austu, in punt’e mesu notti arreppicchendi is campanas de cresia a tottu gustu, cument’e in dì solenni, has ’a intendi: q’esti ca su pixi est’arribau. Chin’attura dormiu foras piscau! E non dexi, né binti, né quoranta sunt is quaddus de pixi chi si binti, ma sunti centutrinta, cent’ottanta; e sa genti esti a billa ca ddu scidi esti nu mari sa dì, su Portaleddu de lissa, de sparedda, de mugheddu. Beni insaras ca bis su Seddoresu din d’unu pixi chi parit unu pipiu, portendi tira tira cussu pesu cuntentu in coru su ch’hat accudiu. E in domu sa mulleri est’aspettendi e fìnzas is cardigas preparendi. E un ateru ndi bis po comperai: in diad’a boli setti libbas solamenti. «È lastima, su meri, a ddu segai, ddi nara su pisciaiu prontamenti tanti su chi e’ setti fai binti sa metadi arrustiu, s’atru ddu frinti». d 22 d Po cussu in custa dì pozzu affirmai chi a chini pesa tardu est’obbligau senz’e duda nisciuna a digiunai, ca su pixi in mes’ora esti spacciau. Seddoresu senz’e lissa in custa dì? dd’oli solu, bardau, mudu e pedì! d 23 d De Seddori (Su Seddoresu) Una borta un insolenti de Seddori ìa bistu unu ziu chi portàda unu molenti po ddu bendi, a su chi sciu. E ddi nada: «A logu nostu eis pensau de ’ndi portai custa borta a fìllu bostu, puit’è begnu? Po studiai?» «La tiau! si conosceis?» Naa su ziu a borta sua, già chi amigus beccius seis presentadd’a mamma tua. Assumancu bollu bì si cun issa scidi scrì. d 24 d Su Seddoresu (S’arribu a Casteddu) Si arribas a Casteddu a primu borta, is picciocus de crobi in sa stazioni t’afferranta; ti tirant’in sa porta. Cument’e can ’e cassa a su sirboni, e si lestru non sesi a ndi stuppai, in ci perdis sa conca, o su dinai. C’est murìgu de manus, de berrittas, de cascias, de valigias, e cofìnus, de guardias dazziarias, e cascittas, de bertulas, de crobis e cadinus, e prim’e podi nai: «Ndi seu foras» ti currit su sudori casi a coras. Candu creis de t’essiri sfranchiu, t’intendis a s’origa zerriai: «Po unu soddu andu deu, poltiri, ziu» E ti sighit talmenti a stontonai chi, mischinu! ti bis postu a is istrintas de tindi liberai a forza ’e spintas. Candu poi ses solu in sa zittadi ti ponis cun tristesa a calculai chi po bivi in Casteddu a facultadi nci bolit unu mundu de dinai: d 25 d de casteddu e Seddori tenis contu solu solu scedau fais su cunfrontu. In Seddori una tass’e caffelatti chi ddui nadat pofi nza unu mouenti cun d’unu mesu civraxiu postu a patti i si pagat unu soddu solamenti. E in Casteddu una ciccar ’e caffei chi piga pagu prus de unu didaui, una cosa veramenti de no crei, i si paga dus soddus, fora maui. In Casteddu de bellu c’est sa scola, ma ghi nenti ch’est bella sa musicca!... Balli prusu su sonu de sa mola chi no custu burdell ’e genti arricca. In Seddori, domu mala, peus bia, unu lettu asserr’asserru po corcai, ma c’est lissa e Aristanis, e fa buddia e basta pezz’e mesu a mi sazzai. d 26 d Senz’e alas seus!! S’Italia, alas, prestu sta circhendi, po podi, spiccia, libera, bolai; e su confi ni su, sacru, difendi, si c’è chi sonnit de ddu violai. Ma po no tenni zertas seccaturas, de ispremi succi a chi podi doli, si fiat’un giru solu in is preturas, scarraxiat’alas po annappai su soli. d 27 d Ignazio Cogotti (1868-1946) Nacque a Villacidro nel 1868 ma compì gli studi classici a Cagliari, presso il Liceo Dettori, e sempre nel capoluogo si laureò in Giurisprudenza. Nel 1903 sposò Vittorina Dore, che gli diede sei figli. Divenne un avvocato conosciuto e fu sindaco del suo paese natale, dove morì nel 1946, a 78 anni. Molte delle sue poesie in dialetto cagliaritano sono ancora oggi parzialmente inedite. In s’aposentu Castit, su meri, mi’, passit derettu, fazzamiddu a su mancu po prexeri, e si olit chi ’dd’acabi ’e fai su lettu, non mi circhit, si no zerriu a sa mèri. Hat intendiu? non bollu a mi toccai, si no ’ddi nau chi bandit in galera; si est allirgu e si olit spassiai, circhit giai ci ’nd’hat genti affroddiera. Ahi, mamma mia, ’ta cosa pizziosa custu spizzulu... Mi’ chi si ’ddu nau: d 29 d non mi tocchit immoi chi portu cosa. ’Dd’intendit? mi’ chi ’ndi ’ddi parit mali. Ahi, mincidissu! bit hapu segau, po curpa sua, sa tassa e su buccali... d 30 d Po is festas de Sant’Efis (Tra piscadoris) Teneru, asculta: su chi nau deu est ch’in Casteddu c’est dinai mera, e a su famini, balla, non ci creu chi seus totus arroba de galera. Ita ti parit! custu festivali, custas culsas e fogus de altifìziu hant a costai dinai, foras mali, e si cras si schexaus, ddu feus po viziu. Ma una cosa ti nau: mancai siat bellu Sant’Efis cun su zugu pren’e oru, cun is mustazzus fattus a pinzellu, coment’est Peldu, m’hap’a sbagliai, ma ti ddu nau, frari de su coru, coment’est Peldu, non ’nci arribat mai. d 31 d Is signoras Candu gana non c’est de traballai sa bixina si zerriat sa bixina, si bestint e si nd’andant a girai a Casteddu, a Stampaxi, a Sa Marina. Arziant a tot’is pianus de affittai, si fìrmant a castiai dogna vetrina, intrant in is negozius po comprai calincun’agu o calincuna trina. E poi torrant a domu. Su maridu aspettat de mes’ora po pappai, ma su fogu è studau, su prangiu è fridu... Piricu no’ndi podit prus sa vida, e bistu chi est inutili abettai, si ’ndi torrat andai a brenti sbuida. d 32 d Is signoricas Dogna signorichedda de Casteddu casi prima chi lessit de giogai, si fai comprai ’nu bellu bestireddu e pensa de si ponni a fastiggiai. E dogna santa dì de mengianeddu est posta in curridoriu po aspettai chi passit calincunu giovuneddu chi si pozat disponni a dda sposai. E calincunu passat fi nalmenti: si scrint, si chistionant arriendi, si promittinti amori eternamenti... Papà e mammà non tenint ita nai; passat un annu, dus, sempri aspettendi ma sa dì de sposai non benit mai. d 33 d Deu e Chica 1. Sa domu mia è una scatul’e luminus, strinta strinta, non c’è de si girai: duas cadiras, su lettu po corcai, su banghittu e duas formas po bottinus! 2. Seus coiaus de cinc’annus e, mischinus, a forza de cosiri e arressolai, una michetta no si manca mai, e feus invidia fi nzas a is bixinus. 3. Chica, a dda biri, girat che unu fusu: cosit e sciaquat e prenciat in biancu e fai cumandus in Castedd’e susu. 4. E sempri allirga, cun s’aggiudu miu, ponit a parti calincunu francu e giai dogn’annu fait unu pipiu! d 34 d Is piccioccus de crobi Sunt in quattru o cincu, tot’impari assoziaus po fai ’na picchettara; unu hiat bolli andaia s’or’e mari, s’atru hiat a bolli fai sa zipulara; ma in su mentris chi staint cumbinendi, eccu unu bellu prat’e culingionis, beni indorau de bagna e fumiendi, chi ponit fìnit a tott’is chistionis. Is piccioccus ddu ’ngiriant, e dognunu preparat tres arrialis po pagai, poi si sezzint e pappant in comunu. Ma unu, mischinu, ha perdiu sa bursitta, e tristu chi non podit picchettai, castiat su prattu e lingi sa frochitta. d 35 d Su columbu Oh, bongiornu, bongiornu, ziu Franciscu fi nalmenti si biu innoi in Casteddu; ma osservu chi portais unu scarteddu cun d’una pudda e unu caboniscu. Po Dottor Leu? Ziu miu già aturais friscu, si si difendit cussu abogareddu; seu zertu chi non narat unu fueddu segundu chini c’est a fai de Fiscu. Si m’ascurtais si donu unu cunsillu: ’ddu conosceis su Primu Presidenti? non fait nudda, citei: deu seu su fìllu. Deu bivu aund’è cudda ventana aberta portaimì totu a domu occultamenti: po ziu Franciscu sa sentenzia è zerta. d 36 d Sa nott’ e Paschixedda 1. Sezzius a gir’e gir’e sa forredda, cun sa famiglia inter’e su bixinu, dogna domu sa nott’e Paschixedda billat a onari de Gesus Bambinu. 2. Accanta accanta, in d’una mesixedda, si bit un’ampudditta pren’e binu, e a un’altra parti, prenu de nuxedda si bit de attesu unu grandu cadinu. 3. E mentris si consumit in su fogu, tenendi a pagu a pagu, una cozzina, chi tot’e fumu hat prenu giai su logu. 4. Gioghendi acavaliri, totus cuddos Hant sbuidau cadinu e carafi na E si’ nci bessint a sa miss’e puddas. 5. Solu solu, serrau in s’aposentu, deu contu is oras chi non passant mai, e m’intendu in su coru unu scuntentu, una ristesa chi non pozzu nai. d 37 d 6. Intantu curgiu cun su pensamentu A cuddas dis chi prus no hant a torrai, e’ndi disigiu un’ora, unu momentu, ma totu invano, e sugu a sospirai. 7. Suspiru sempri; e mentris chi nottesta Dogn’omini, siat poburu o signori, gosat allirgu custa bella festa, 8. Deu solu mi biu privu de allirghia e prangiu e m’arregodu cun dolori ch’oi unu mesi est morta mamma mia… d 38 d Unu fastiggiu 1. Passa e arrepassa in d’unu propriu logu, Mischinu, deu non mi canzamu mai, E cun sa facci arrubia che su fogu, Castiamu a susu senza mi firmai. 2. Issa, intanti, cumprendiu hiat giai su giogu, E sezzia in curridoriu a ricamai, Mi gastiara, maligna, a suttiogu E mi lassà sighiri a passillai. 3. Ma candu, fi nalmente, a unu lantioni M’accozzu, e facc’è tontu, in su momentu De ddi scriri ddi fazzu s’azioni, 4. Issa ’nci fuliat agu e canavacci, Si n’di pesat a lestru che su bentu, E mi ’nci serra sa ventana in facci. d 39 d Francesco Lai (XIX-XX secolo) Contemporaneo del celebre Pietro Caria di Macomer, era originario di Laconi e visse tra il 1800 e il 1900. Lai Francesco di Laconi a Pietro Caria (ottava lira) Su tou saludu infustu In s’umore chi colat in Parnasu, Rezzid’hapo cun gustu, E in s’internu meu hat fattu pasu. De Lai amigu giustu Rezzi affettuosissimu unu basu; Sa muzzere tambene Saluda cun su meu amadu bene. Scusa sa poesia Naschid’in testa fragile che ou. Est sa tristura mia Chi chircat su consol’in sinu tou; Tue Pedru Caria Cumpatimi s’iscrio dae nou d 41 d Prite, cando t’iscrio Mi paret su dolore chi l’isvio. Ah! Cheria isfogare S’ira, su fele, chi possedo in pettu!! M’obbligat a cagliare Cudd’isposa chi tenzo in s’intellettu. Non potto frastimare Custu mundu d’infamias infettu, Mundu pares gentile, Ma ses infame, traitor e vile. Sos tuos abitantes Dotatos de sos benes de fortuna; Sunu totu birbantes, Faccias de fune a la narrer in d’una. Mi sunt nauseantes, Amo solu su fiz’e s’isfortuna. Amo sa poveresa, Ma sa ricchesa no, cuss’est vilesa! Pedru tenedi contu, Deo t’istringo sa manu attettuosu, Cumanda ca so prontu A ti servire semper amorosu, Narami puru tontu, Ciarlatanu, seccant’e noiosu; Deo però non cesso De ti seccare, custu lu cunfesso. d 42 d Saludami de coro A sa cumpanza tua comar’Antonia A s’idolu ch’adoro: Ater’ tant’a sa mama dimonia. Ahi! Cantu m’addoloro Cuando pens’a sa turr’ ’e Babilonia Però, si cheret Deu Calchidas tue puru Falchi meu. d 43 d Pietro Mura (1901-1966) Nacque a Isili nel 1901, ma nel 1924 si trasferì a Nuoro, dove trascorse tutto il resto della vita. Ramaio di professione, la sua istruzione scolastica si fermò alla quarta elementare; tuttavia la passione per le lettere lo stimolò a farsi un’ottima cultura umanista da autodidatta. Poeta di alta liricità, certamente considerato una delle figure più rappresentative della poesia sarda del 1900, si impose per il suo stile originale, incisivo e moderno. Fu scoperto dal Premio Città di Ozieri, dove ottenne conclamate affermazioni e fu chiamato a far parte della giuria. Partecipò alle più prestigiose competizioni poetiche della Sardegna, ottenendo grandi e meritati riconoscimenti. Morì a Nuoro nel 1966. Su desertu sardu Non bides che pedraios e rubos e pedraios e suergios e chercos e pedraios e prunischeddas ruos e pedraios. Nudd’atera cultura d 45 d si no est calchi tula de trigu isfioridu nande a sos bentos: cantu so sididu! Una oghe pizinna cantat in mesu a tanta solidade cun trista melodia: paret s’eco luntana d’unu dolore chi no tenet fi ne. Li rispondet in s’adde un accoradu piantu d’anzoneddu, paret pedinde perdonu a su mundu pro esser nadu. d 46 d A sa Barbagia pro sos fizos mortos de s’odiu Tristas chei sa notte, sas umbras de sos fizos de Barbagia brusiaos de s’odiu, si pesana, e s’ispricana sa pena in sa luchente cara de sa luna, chircande sos sorrisos isvanìos. Fizos d’unu desertu irmenticau, arau forzis solu de sa morte, naschìos d’una sorte fatt’e preda; isettana chi benzat su lentore a lis labare sas pragas apertas. Boches de solidade su murmuttu tramandan de edade in edade ma su tempus est surdu. Pesatinde Barbagia, e dae su dolore de fogu, tinde frabica un’ispada, chei su coro ’e su sole buddìa, e brùsia senza pena sa radichin’e su martiriu tuo. d 47 d In su muru ’e s’odiu aperibi una janna chi siat de artura tantu manna cant’est artu su sole a mesudie; chi siat de largura tantu larga cant’est largu su coro ’e sa natura: pro chi colet ridende su beranu chin tottu sos profumos c’hat in sinu; pro chi colet cantande s’arveschìa chin tottu sos lentores de manzanu; pro chi sinde cunfortet su desertu e ti torret sos fizos fattos frores. d 48 d Sos chimbe orfaneddos Cherimos un arbor’e pache e un arbor’e sole caente; noll’imbias un arbor’e luna? Naran jocande sos chimbe orfaneddos chin candidas boche de nibe, sos chimbe orfaneddos jocande. Cherimos un arbor’e luche beranile, besti’e lentore, chin chentu puzzones nidande. Naran jocande sos chimbe orfaneddos chin candida boche de nibe, sos chimbe orfaneddos jocande. O puru una macchin’e sole chi vraichet mizas d’isteddos pro los dare a sa notte nighedda cand’aperin sa janna sos tronos. Naran jocande sos chimbe orfaneddos chin candida boche de nibe, sos chimbe orfaneddos jocande. Dego cherjo sa pach’e su pane; dego cherjo s’amor’e su bentu; d 49 d dego cherjo una tanca frorìa; dego chentu ghitarras sonande; dego cherjo una lampana d’oro. Naran jocande sos chimbe orfaneddos chin candida boche de nibe, sos chimbe orfaneddos jocande. d 50 d L’hana mortu cantande L’hana mortu cantande chin sa cantone in bucca. E mil’han accattau in s’andala predosa ocros a chelu chin su fror’e sa morte ispart’in fronte. Fit solu chin su frittu e chin sa malasorte; chin su bentu mossendeli sos pilos e in artu sa luna, pompiande. Non l’hat cubau nemmancu su dolu. Sos mortores fughios che umbra mala, los hat bidos su ribu. E sos seros de luna cando dormin sas predas si sedet a contare in segretesa a isteddos e nues comente l’hana mortu. Est ruttu chen’ischire d’haer viviu; chen’ischire de morrere; l’hana mortu cantande chin sa cantone in bucca. d 51 d Fippo operaiu ’e luche soliana E commo Deus de chelu a chie canto cust’urtima cantone cana? A bentanas apertas a su tempus nobu promissu a Sardigna barandilla de mares e de chelos? Su bentu ghettat boches. Commo m’ammento: unu frore ruiu una melagranada aperta una tempesta ’e luche cussa lapia ’e ramene luchente! Fippo operaiu ’e luche soliana commo so’ oscuru artisanu de versos currende un’odissea ’e rimas nobas chi mi torret su sonu ’e sas lapias ramenosas campanas brundas timballas e concas e sartaghines grecanas. Cada corfu ’e marteddu allughia unu sole e su drinnire de una musica ’e framas m’ingravidabat su coro e mi prenabat sos ocros d’unu mare ’e isteddos. d 52 d Frailarju ’e cantones friscas camino a tempus de luche pudande sos mezus frores in custa paca die chi m’abbarrat prontu a intrare in su nurache ’e s’umbra. Gai forzis su sole in custa die de chelu est benniu a cojubare frores de neulache chin fruttos de melalidone. d 53 d Vivimus de pane Signore Custas sun oras de lacrimas. Offèrinos mannucros de tridicu. Dànnos sustentamentu! Dànnos s’abba Signore, torranos sa pasca ’e frores e milli muntagnas e montes de nues d’abba chin bentu. Custas sun oras de prantu. Su sole es fachendenos gherra. Locu ’e mortos dommo de sardos assidaos bi creschet unu campu e’ soliacre. In sos campos de s’abba creschen frores e erbas e s’arbore de sa bida. Chie andat tessende luche e corbulas d’erba cana ube creschen sos arbores chi fachen progher sos chelos? Chin ossos carchinaos de morte semeno un ispantu ’e nues friscas d 54 d supra nibe assoliau: de frores d’abba si bestin sas nues. Ballen sos mamuthones su ballu de sos armentos si muden sos tempos tristos in frumenes assentaos e su frade ’e cad’abba crara siat bennidore d’erba. Su sole est in pampas de gherra. Custas sun lacrimas zustas. Est in pampas su sole. Su sole est in pampas de gherra. Falau es su Signore in sos campos de sa morte. Si sunu siccaos sos frores chie dat bida a sas erbas? Dànnos s’abba Signore. Signore ’e su pane bramau rende s’abba a su pane sidiu Signore ’e su sole appampau rende s’abba a su pane sudàu. Vivimus de pane Signore dalli bida chin s’abba ’e s’amore. d 55 d S’armentu es morinde, Signore dalli s’abba s’amore ’e su bentu. Si su semene non morit morit pro tottu sa bida, ma si su tridicu morit s’abbìbat in campos d’ispica. E tue abba, luche e sole Non ses sa forza ispicante? Dannos s’abba Signore. Nues da preda in su chelu filana bentu e siccagna e frunzas da agonia. Nues de preda in su chelu iscurtan de su desertu su cantu asseliau ch’intonat su cuccummiau. d 56 d Prena sa notte ’e crarore Notte, sant’Antoni meu mi biza. Focos nurachicos de chiniperu e chercos d’eliches e de sarmentos s’iscuru ispantan de ruiu. Massaios e pastores bardaneris in cust’ora caente de sardu iannarju d’istiu gosos de framas ti pesan. Frores sas caras alluttas sutta sa notte isteddada senza crarore de luna Prena sa nott’e crarore de focos nuscantes d’erbas e de boches campanileras. Sant’Antoni meu notturnu tu’ischis, tepidu Santu sas marranias chi binchet custu predosu cantu de su bomborimbò. A tibi Santu ’e su focu offertu e sacrificau a tibi Sardigna affido a granu e a ispica: su sidiu si bibat s’abba su sichizone sa morte. d 57 d Iscramenta Murguriò Luguriò. Unu cabaddu ’e focu! d 58 d Benvenuto Lobina (1914-1993) Nato nel 1914 a Villanovatulo, intorno al 1930 fondò a Cagliari un circolo futurista diretto dall’architetto Enzo Paccagnini. Scrittore in sardo e italiano, ricevette numerosi riconoscimenti in ambito regionale, tra cui il primo posto al Premio Città di Ozieri nel 1964. La sua poesia si distingue per il linguaggio essenziale ma estremamente efficace; gli argomenti trattati sono spesso temi sociali, voce della gente più povera. Vinse numerosi premi anche nell’ambito della narrativa. Il suo romanzo Po cantu Biddanoa, bilingue in campidanese e in italiano, fu particolarmente apprezzato in tutta l’isola. Inoltre, tradusse in sardo poeti e romanzieri ispano-americani. Morì a Sassari nel 1993 e in suo onore il comune di Villanovatulo ha istituito un premio di poesia in lingua sarda. Chini scidi Chìni sci’ chi deu puru una dì no happ’a andai a sa festa chi m’hant’impromittu. d 59 d Callincun’had’ abenn’a chizzi: «Scida» (callincunu chi pru’ no happu biu diora meda a pei’ de su lettu) «scida ch’est’or’ ’e movi: funti pròntusu is cuaddus asutt’ ’e sa ventana.» E cantu gent’happ’ a biri annend’a festa cun nosu. Oh, benéi, enéi. Genti enéi a i custa festa chi s’hant’impromittu babbu’, nonnus, antigu’ nostu’, festa manna, penzad’ ’iora, disigiada, e bia mai. I sind’arregodàisi, genti disisperada, cantu’ bòrtasa a anant’ ’e unu fili’, ’e unu fradi, a anant’ ’e unu babbu mort’ ’e balla, i sind’arregodais cantu’ bòrtas cun su cor’affriggì’ eus penzau chi no iaus a biri pru’ festa? I sind’arregodais su corrìnu di àccasa scardacillàdasa, e i domu’ nostas prena’ de pezza (de pezz’ ’e bassa macelleria) e mamma nosta piangendu e babbu nostu citìu e nosu chi timiàus su chi babbu fua’ penzendu? d 60 d Oh, cantu nd’eis portau feminas, pan’a presoni, cun su manteddu ’n is ògus nieddu che i su coru. Cant’ei’ disigiau custa festa, marradori’ mortu’ de fàmini, in terra de trigu siccau innant’ ’i essi cumpriu; pastori’ mortu’ de frius, cun sa facci segad’ ’e sa straccìa, annendu, annendu, senz’e mancu sciri ainnui. E cand’hasi penzau ma’ a festa, tui, bandidu, fradi miu? Candu t’hanti sighìu coment’ una fera? Candu t’has’agatau, senz’ ’e nimmancu sciri comenti, i manu’ bruttas? Candu ha’ disigià’ ’e bir’a mamma tua manca’ a fura? Oppuru cand’ha biu in su sonnu ca ’n manus unu piccu stringìasta ’nvec’ ’e su fosilli? O candu hasi biu ’n su sonnu ca arriri sciasta ancora, e prangi? Ma oi callincunu è zerriendu: «Andéusu, scidai, est’or’ ’e movi.» Andeu’, genti, andeus a i custa festa chi s’hant’impromittu d 61 d cuddus chi mai festa ìanta biu, Genti disisperada, senza’ ’e prangi: no nd’eus a birì pru’ de mortus a balla. Femina’, fullianci custus pannu’ nieddus, e tiàllasa boga’ ’e linu, e pani e binu, e froris, e cantai muttettu’ di amori. Andéusu, marradori’ mortu’ de fàmini, pastori’ mortu’ de frìusu, terra’ de trigu eis a biri, angiònisi, fitellu’ gràssusu. E tui, bandidu, fradi miu, beni cun nosu tui puru, eni, fradi sciurtunau. Isciaquadì i’ manus, fullianci e càvun’e fosilli e bessidindi a sa lusg’ ’e su solli. No, no est’in su sonnu su chi bisi, beni, fradi cun nosu, arrì cun nosu, prangi cun nosu, fradi. Beni cun nosu tui puru a i custa festa chi s’hant’impromittu. d 62 d Custu mortu scuminigau Féminasa, sciaquaiddu custu mortu scuminigau. Non bollu chi ddu prangiàisi, non bollu chi dd’attitéisi. Non pregontéis innu’ è mortu, nì cand’é mortu, nì chi dd’ha’ bocìu. Non pregontéisi manch’ e chin’ei. Féminasa, sciaquaiddu. E pigaindedd’ ’e is ògusu sangun’ e terra, e serraisìddusu : chi non pozza’ torra’ a fairi nimmancu ’n fund’ ’e su ’nferru su chi ha’ biu nottesta custu mortu scuminigau. E no ddus eis inténdius, feminas, totu sa notti is canis arrulliendu? E iscuppettàdas, e bòsgisi de genti verta, de genti connota, e bestiàmini in trumbullu idegollau in is cuìllisi, e genti malla fuendu, e carabineris cichendu, i ofruneddus prangendu, d 63 d e i custu mortu scuminigau scudendusì facci a terra cun d’una balla ’n su coru? Féminasa, sciaquaiddu. E no s’essi torrà’ a biri in pranus e in fórestas ingenugadas prangendu cun sa giustizi’ accanta, anant’ ’e unu mortu che i custu. No s’essi torrà’ a biri nottis intreas preghendu cun is ogus a un’obìllu accantu ddui vudi e no ddu esti, unu fosill’appiccau. Féminasa sciaquaiddu custu mortu chi no si pédidi nì prédisi, nì arrosàriusu. Custu mortu chi pédid’ a Déusu di essi s’ùrtimu mort’ ’e balla. d 64 d Poita, zia Peppa? Poita, zia’ Peppa? Camminendu totu sa notti, bi’, seu torrau; totu coment’e prim’happ’agatau, pari’ chi totu m’éssidi spettendu. Coment’e prima a s’or’ ’e mericeddu è bird’e grogu totu su Stupara, e fùmia’ su trenu chi s’incrara’ de ’ucch’ ’e galleri’ ’e Su Casteddu. S’arrìu curri’ sémpir’a su mari e i’ mòntisi ddu làssanta passai, coment’ prima sìghint’a cantai is pillonis a chizzi totu ’mpari. Però passend’anant’ ’e campusantu e bir’ in terra frisca cussa ’rusgi mi pari’ chi s’iscòrighi’ sa lusgi e non ci sìad’àturu che prantu. E in cosgin’a ingiri’ ’e sa mesa non cumpari’ sinnalli ’i alligria: sa cadir’arta, sa cadir’ ’e zia, è bùida, e nisciunu ’ndidda pesa’. O zia Peppa, zia Peppa bella, chi’ m’affitta’ su pani? «Fillu miu...» d 65 d chi’ mi na’ prusu? E candu seu omrìu chini mi ’ndidda studa’sa candella? Chi’ m’had’a ispetta’ in s’ecch’ ’e s’ortu cand’un’àtara ’ort’happ’a torrai? Innui prus’approd’happ’a cicai si custu mari mi’ e senz’ ’e portu? Comenti in is istorias chi contàda aiàia i’ a boll’ancora crei. Mancà’essi’ benìu pei pei un’àngiull’a mi nai ca ses torràda. d 66 d Ohi, custa osgi Ohi, custa osgi chi di aillàgtru i mi zérria’ trista, a so sighìa. No é sa osgi de i’ méndullasa ’n frori accanta’ ’i òmu e nimmanchu ’e s’arrurndilli chi torra’ donni annu a asuttu ‘e crobetura. No é sa osgi custa de s’arrìu chi gioga’ cun su solli. Terra, disisperada terra, non prus cun i sa osg’ ’e s’arregodu de is annus pru’ bellus, oi mi zérrias, ma cun àtara osgi, cun bosgi trista, siddàda ’e su prantu, cun bosgi chi oi sceti òmini intendu. Mi zérrias, terra, cun i sa osgi serregada, so osg’ ’e s’aradori verenau chi ara’ cun dua bàccasa stasias; sa osgi ’e su pastori cun sa cara segàda ’e sa straccìa in is pranus tuus fridus; d 67 d cun t sa osgi de feminas tribulliàdast totu sa vida estìa’ de nieddu; cun sa osgi ’e su trenu chi sìghid’ a ancora a ndi pigai sa mellu’ gioventudi. E cun su prantu, cun su prantu mi zerria’ de pioppus arrutus arresginis a solli, sconzollaus, cun i’ folla’ bianca, frima’, fridas che una car’ ’e mortu. Mi zérrias: i aìntur’ ’e su coru m’intend’antigus cropu’ de segùri, is cropu’ de seguri furistera in i’ forestas tua’ devastadas. Terra, su entu mindi etti’ s’annìgrid’ ’e cuaddus carriau’, mischinu’, de craboni, carriau, mischinu’, di egrùngia, cauddus curridoris chi banderas pigànta ’n dònnia festa. Terra, t’intendu, o fragellàda terra. Ma osgi no mi éssi po t’arrespundi, d 68 d nì passu pozzu movi po torrai. E i mi feri che punt’ ’i orteddu sa osgi tua chi di aillàguru i mi zérria’ trista, a sa sighìa. d 69 d Faustino Onnis (1925-2001) Nacque nel 1925 a San Gavino Monreale, ma visse soprattutto a Cagliari e a Selargius, dove si interessò di cultura e letteratura sarda. Le sue poesie, scritte in campidanese della Marmilla, esprimono una grande vivacità, modernità e un intenso lirismo. Partecipò spesso al Premio Città di Ozieri conseguendo importanti successi, tra cui il secondo premio nel 1963, la menzione d’onore nel 1964, di nuovo il secondo premio nel 1965, la segnalazione nel 1966 e la menzione d’onore nel 1967. d 71 d In ogus de Issa Duas braxias tenèndu; duas sebèxias, nieddas cumenti ’e un bisu ’e cogas; duas pampas chi fainti incàragùa, che sa luna in d’ua notti ’e xrigumarras; duas leppas chi trappassanta su croxu, fadèndu impriuzzài in s’axìu e s’abettu; funti is ogus de Issa. A mei m’anti ammàiau custas candèbas, Andu a sa luxi nsòru, èrridu casi. Trabbàllu che unu scràu e nò biu s’ora, in tottu sa santa dì, chi su sobi si cuidi e su merì tòrridi, cun sa castiàda sua de ammaiadòra. d 72 d Tottu passada! Is acquas in s’arrìu, is nuis in celu, su ’entu, asùba ’e tottu. Su benàu froriu, s’istàdi grassa e prena, s’attòngiu; cun i’ nottis de lugòri. Tottu passada! S’affròddiu e sa bellésa, sa scialla, s’arrìsu cun su giogu, su prantu, su disprexéi e tottu cantu paridi, a s’omi, chi nò passi’ mai. Passa’ sa vida Sempri pren’ ’e axìus e passanta, cun s’edàdi chi fùidi surrungiàda, i’ bisus bellus mius. Ma sa stima po tui prenda stimàda, forzis, nò passa’ mai. d 73 d Cras Cras, o fillus, eis a torrài gratzias. Cras; candu sa terra nostra benedìtta de ì lambrigas e su sudòri nostu, - de i lambrigas e su sudòri de ghì primu de nos ha crettiu, sunfrìu, penàu, prantu po su bellòri arèsti de custu puinu de pedra sanguingia chi sa tentu bivèndu che murvòins me’ i’ medàus spànaus, spedrius n coddus e canàbi de monti, n gutturu’ di arrìu, n cuccurus e mitzas, e abì sa terra fia prus pagu susùnca po podi campài e bivi ’n s’abètu chi arrennescèssidi su bisu de is antìgus chi ianta postu su fromèntu po sa cotta chi nos oi seus nforrèndu po fillus e nebòdi’ nostus-adài mudàu facci, eis a torrai gratzias. Cras; candu sa Sardinia nosta adèssi torràd’ a nasci ad èssi, a differènzia de immòi, mamma po tottus, e che angioins de latti tottus ant’a podi sui a is tittas de issa e non ci ant essi fillastu’ fastimàus, e non ci ad essi prus chi cròccada d 74 d nsu mbragu a stoia ’e spadua e chi cròccada a lettu n su callènti de ua domu diciòsa, e non ci ad’èssi chi papada e istrusciada candu atrus ant’èssi a mesu brenti e atrus ancòra morrènd’a fi ningòins de su fam’e ierru, eis a torrài ierru, Cras; candu no eus a prangi prus, cumènti fadèus oi, i fradi’ nostu’ pru’ bellus spedrìus n tottu su mundu cumènt’e cains arròppaus, - pedrullàris andend’e logu n logu po un pitzicòrru ’e pain a ingugiài scusròxius po is atrus; nè i sorris nosta’ bonas antèssi prus allènsa murrungiàdas in domu ’e meris susùncas, ne trustullud’ e iogu de genti millindràda e tòttu vizius. Ma faiènas che abis e che abis tottu a ua scussùra, s’ant’a setzi a is trabaxius de ferru chi seus approntèndu po issas po chi trabballinti e bivanta, no prus srebidòras, ma meris de issas e tottu n logu nostu, eis a torrài gratzias. Cras; candu, tottus, mannus e pittìus d 75 d s’ant’accattai ca i’ malis no si sananta cun mangiùcus di erba proffettòsa ammesturàda a farra de corru abrabàu, ne a bre o a chistions tontas, ma cun arrimèdius chi giuinti, eis a torrai gratzias. Cras; candu no prus avèsu a su chi Deus faidi, su sardu nòu cun gana e cu sentìdu ad a fai scendiài sa terra nosta de su ghi srepi po bivi, e nci ad èssi abbundànzia e beinstài e tottus ant èssi biatzus senz’e meris, eis a torrài gratzias, e s’eis a benedixi. Is affressadòris insàras no ant’a cantài prus su fami, s’abbisòngiu, sa tristùra e su disispèru de sa terra nosta, ne su prantu po i’ tirria’ grais, ne is arrevesas istruntzas chi scadrancibanta i [baccas. Ma ant’a cantài su spantu arrenèsciu po gana de i’ sardus tostorrudus chi anti crettiu e tentu fidi in sa bundàdi, sa passienzia, sa valentìa de is traballàntis e su passàu ad a parri ua notti de cogus sudrus. E ad-èssi barrillòca e prexu omnia dì po festa’ bellas n paxi. d 76 d Intendu ancora Su tempus passada; de prata is cuccas omnia dì sì pìntanta, ma eu intèndu ’ncòra su fragu de is pius tuus. Su sabòri de i’ lavras, su prexèi de i’ basidus chi mi ’onàsta ammaiàda ’e sa stima. Intendu ’ncòra su disìgiu de tui! su disìgiu de su siun tuu po arrimài sa conca fadiàda a passiài e bisài. Intèndu ’ncòra su sbelliu po tui chi nò mi lassada e intèndu, intèndu ca ti stimu e ca t’happ’a stimài sempiri. coru miu! d 77 d A i’ mammas brabaraxinas Passientzia o mammas; po cantu bos eis pattìu ’n dabòris de coru; po cantu ndeis prantu de arrevèsas e tirrias chi s’hanti lassau ’n luttu. Passientzia! Su mali ha fattu nìu ’nsa terra nosta I ha criàu, ha fruccìu e smurrabàu si tragada e appettìgada ’n tottu is carrèras nostas, sa stima chi bos eis penàu. E nò tenidi ’n contu ca nò funti homis fattus is fillus scicutàus e spoiàus senz’e piiu ’n braba ancòra. Passientzia, po is andàdas chi fadèis a gimitòriu a potài atrus frois a is chi funti tudàus: po is andàdas chi fadèis a presòni a potài pani impastàu cun lambrigas e disprexèi. Passientzia! Ad a beni sa di, si bos scieis stimai e sa stima imparàis a fillus bostus, d 78 d chi is homis hant’a pentzài e pustis hanta isci cantu siad’ bellu a bivi, a bivi ’n paxi, che fradis chi si stimanta. Ma pa immòu, passientzia! Passientzia o mammas! d 79 d Antonio Pisu (XX secolo) Di Barumini, si è sempre interessato di poesia sarda componendo buone poesie tradizionali e meritando la segnalazione al decimo Premio Città di Ozieri, nel 1965. S’obreschida Pro su biancu razu ’e prima lughe, est confusa s’aera in d’ogni istella. Lentamente s’oscuru plus si giughe’, prite s’idet bianca e tantu bella cudda lughe isettada e non sa luna. Rosu faghet falare ’e sas piantas, su caldu sole, prite rosa bruna profumat e dà briu a ’sposas tantas. A friscu menzanile ’ogni puzone, sighit notu in su cantu, e triste insettu chilcat c’hat fame e su coloru hat proa istrisciende, dà a s’omine resone, prite s’oju a lughe ’idet perfettu, bene o male cominzat vida noa. d 81 d Zaccaria Tuveri (XX secolo) Di Tuili, ha scritto racconti e romanzi in lingua sarda, oltre a poesie, collaborando periodicamente a riviste e a giornali fra cui La Nuova Sardegna. Ha ottenuto la segnalazione alla nona edizione del Premio Città di Ozieri, nel 1964. S’innamorau Cant’ortas, o speranza de su sentidu miu, suspiru ca non biu is bellus ogus tusu! Bessiu una dì su soli apposta po ti biri, s’è deppiu partiri ca lusciasta prusu. Una mirada sola donamì, si nci passas ma de passai lassas ca bivis inserrada; po ti biri, assumancu, giru de susu a basciu... d 83 d ma che mela in cadasciu ti tent’allogada. Aici, mentras isperu, po non mi bolli timu; poita troppu ti stimu pass’is oras in pena: non teninti is amantis, in mesu de s’amori, prus acerbu dolori, prus pesanti cadena. Ses po mei cunfortu, speranza e allegria, ses de sa vida mia respiru e nobilesa. Passu is oras penzendu comenti podi fai, ca po ti domandai non tengu sa prontesa. O bentu, si t’incontras cun s’oggettu chi adoru, naraddi, «a mei arricci!» e tui, arriu chi curris, naraddi ca ses plantu, chi su dolori tantu cresci t’hat fatt’aici. Naraddi ca in su sonnu d 84 d nottesta dd’happu bia, sezzia accant’mia tott’alligra e presciada: e mentras ddi naramu «ti stimu e t’adoru», mostrau m’hat su coru, e luegu s’è bolàda. Oh, pozzessi, assumancu, si perdu cust’amori, scaresci su dolori chi m’had’ammacchiau! Ma candu non ci pensu, prus accantadda biu, est’in su coru miu cus t’amori, fissau. d 85 d Ignazio Lecca (1945) Nato a Villacidro nel 1945, si è imposto come poeta soprattutto per il coraggio nella scelta dei temi trattati: la tragicità della vita con le sue sofferenze e i suoi drammi, passando attraverso il sangue, la cattiveria degli uomini, fi no alla morte. Ha vinto diversi premi e ottenuto numerosi riconoscimenti. Nel 1999 ha pubblicato il conosciuto romanzo dal titolo Sciuliai umbras. Poita custa stasoni Poita custa stasoni de luxi arrabiada chi colat de is murus o intreamesu a is comas spizzadas de su gesminu? S’umbra de unu mundu strangiu s’accostat torra zerriendu is giovinus a una attrazioni macca e una accordonada de bideas frassas ddus alliongiat a custu murinadroxu tristu di eterna eclissi. Is torradas de bentu non conoscit fradis. Currint a una zurpadura casi assoluta is tempus nous, si de suncuna sa piagada lebia de sa Storia s’imbruscat a una calada chena memoria i appampant d 87 d is fragadonis de librus e de bideas. A gherras noas, a aterus prantus. Verbus malus ponint arrexini in intragnas, is fridas costellazionis torrant a incarai augurius incertus. Araxi de bentuesu colat asuba de custa generazioni pronta a scaresciri chena a castiai a sa terra e a is formas suas. Non contat prus s’esperienzia de is babbus. Aundi heus sbagliau? S’oghiada sperdia de is beccius, chi hant abertu is lacanas de unu mundu nou, poita òi si negat su soli? In is cittadis unfradas de su mercau coloris scongiuntaus de is formas pesant s’umbra de is cosas che amalezus. Strombat sa Storia, fatta caramazzina di arrimai. Cali atera beridadi hat a luxiri mai? S’arrexini forti de sa democrazia non podit [morriri. De cali bentu si unfrant custas banderas nieddas chi òi spaìnant pantasimas in s’asfaltu? Non depìat cresciri in sa Storia custa generazioni? Pensamus chi donnia dì noa depìat nasciri imbriaga de soli, forti de sa firma virtudi de is sentidus chi hiant abertu, in aterus tempus de scurìu e de gelu, is portas asullas. Chi sa paxi si fessit aggrumada totu a ingiriu a nosu. d 88 d Testamentu Candu custu corpus grai a forza de circai hat essiri slangìu e in totu arrendiu a su silenziu de sa grandu luxi, has essiri in mei secreta mudanza. Asciutau su misteriu, torrau limpiu, m’est passau cussu sidi de tui chi movìt a circai intra is fueddus un’atera aqua chi donit diversu consolu de su marigosori di ’onnia dì. Non prus is boxis de famigliari essenza: si sfaint in d’una compatta ausenzia in d’unu fumu chi non lassat arrastu timoris, dudas. Sciancau, is manus pabassadas po su troppu frigai, che truncu sderrexinau de s’ortu e arrimau a siccai a oru de sa prazzitta scaresceimì. Hat a essiri comenti non sia mai esistiu, non si pigheis strobu ma in memoria de mei cust’ierru ghettai in sa ziminiera unu truncu siccau chi faxat braxi po chi si pozza ancora calentai e in s’umbra chi crescendu ci sciuliat un’atera giornata heus a essiri impari che sa sorti. Custa sa dispidira innanti de torrai cinixu. d 89 d In su merì chi stiddiat òru e fogu un’araxi lebia de bentu de suncuna. Hat a tragai di attesu boxis connottas Chi torrant a preniri sa prazzitta. Si recumandu feti, corcaimì asutta de una losa tebida de terra po is arrexinis cansaus agatint reposu. Asuba prantaimì una mata chi fazzat umbra sulena E mi mantengat ’ntra is cosas Chi durant in su sentidu a stesiu de donnia trumbullu de coru. Aici custu silenziu siat s’unica boxi Chi m’hat anninniai Po su tempus de s’eternidadi. d 90 d Bentus Bentu lebiu chi pispisas intra is brazzus de is palmizius ita circas in custu desertu, in cust’unicu paesaggiu chi non tentat de fueddai? S’alluint is brotas de is mendularius a fuiri chissai a cali sorti a cancellai s’umbra niedda chi marcat un’assenza, una manera di essiri. Oi si spacciat su spantu de su beranu nou chi penetrat smarriu intr’ ’e nosu e movit boxis di attesu. Fittiana e lada foras de is nius crescit una bidea de libertadi, de bolidus chi spibirant cinciddas de luxi. In sa lolla de domu, aundi pannus biancus gherrigiant che banderas, una araxi fi ni acciupat su prantu de is pipius e is trempas de is mamas scidendu de suncuna is frunzas de totu una vida. Bentu chi giogas cun d’unu froccu d 91 d ’e pilus in sa fronti e mi ndi strexis su sudori, torramì limpia sa cara e lebiu custu sulidu. d 92 d Fonti bibliografiche Pietro Caria, Corrispondenze Poetiche, Antonio Cuccu, San Vito. AA.VV., Premio di Poesia sarda “Città di Ozieri”. Poesia in Sardegna 1956-1967, a cura di Antonio Sanna e Tonino Ledda, Editrice Sarda Fossataro, Cagliari, 1969. AA.VV., Testi campidanesi di poesie popolareggianti, a cura di Francesco Alziator, Editrice Sarda Fossataro, Cagliari, 1969. Benvenuto Lobina, Terra disisperada terra, Jaca Book, Milano, 1974. AA.VV., Il meglio della grande poesia campidanese, a cura di Antonangelo Liori, Edizioni della Torre, Cagliari, 1991. d 93 d Indice Luigi Matta 5 S’angionedda mia bella Conchemoru 5 Tottu in manu mia tengu duas arrosas 10 Cesare Saragat 15 Amori sardu e torinesu 15 Sa vigilia de Santu Lorenzu 22 De Seddori 24 Su Seddoresu 25 Senz’e alas seus!! 27 Ignazio Cogotti 29 In s’aposentu 29 Po is festas de Sant’Efis 31 Is signoras 32 Is signoricas 33 Deu e Chica 34 Is piccioccus de crobi 35 Su columbu 36 Sa nott’e Paschixedda 37 Unu fastiggiu 39 Francesco Lai 41 Lai Francesco di Laconi a Pietro Caria 41 Pietro Mura 45 Su desertu sardu 45 A sa Barbagia pro sos fizos mortos de s’odiu 47 Sos chimbe orfaneddos 49 L’hana mortu cantande 51 Fippo operaiu ’e luche soliana 52 d 94 d Vivimus de pane Signore Prena sa notte ’e crarore Benvenuto Lobina Chini scidi Poita, zia Peppa? Ohi, custa osgi Faustino Onnis In ogus de Issa Tottu passada! Cras Intendu ancora A i’ mammas brabaraxinas Antonio Pisu S’obreschida Zaccaria Tuveri S’innamorau Ignazio Lecca Poita custa stasoni Testamentu Bentus d 95 d 54 57 59 59 65 67 71 72 73 74 77 78 81 81 83 83 87 87 89 91 Finito di stampare nel mese di Settembre 2008 per conto di: EDITRICE ARCHIVIO FOTOGRAFICO SARDO NUORO