Approfondimento per Insegnanti e Studenti

Transcript

Approfondimento per Insegnanti e Studenti
CarloOrlando/EvaCambiale
ASUPPOSEDPERSONContatti
RatatokTeatro/[email protected]
335-8211482
[email protected]
3492216599
Introduzione–unpo’distoria–ilnostrospettacolo
Lospettacolo“ASupposedPerson–piccolostudiosullavitaeleoperediEmily
Dickinson”nascel’estatescorsa,nell’Agostodel2015,aNoviLigure,all’internodi
“HortusConclusus”,unciclod’incontrisullapoesiaelaspiritualità,ideato,
organizzatoedirettodaAndreaLanza.All’epocalospettacoloerapocopiùdiuna
lettura:nellasuggestivacornicediunpiccologiardinoprivato,circondatidacandele
eorchidee,abbiamotenutounatimidaconferenzaspettacolo,unalezione“dacuore
acuore”,intornoall’operadiEmilyDickinson.Purnellasuaformadistudio,lo
spettacolocontenevagiàlastrutturadrammaturgicael’impiantoscenicochelo
caratterizza.Sitrattaappuntodiunaconferenzaspettacolo:inscenauntelobianco
dietroalqualeun'ombrarievocailpercorsodireclusioneeconsacrazionetotaledi
unadonnaadunaispirazionepoeticaterrificanteesublime.Unviaggioverso
l'illuminazioneelaconoscenza,chepertemiedensitàd’immaginirimandaalmitodi
Persefone.ControcantoallapoesiaeagliscrittidiEmilyDickinson,unanarrazione
precisa,sempliceedirettadell’universofamigliare,degliaffetti,dell’epocastoricae
un’analisitematicaelinguisticadell’opera.
Ilsuccessoriscontratocihaincoraggiatoadapprofondirelostudioequestaestate
“ASupposedPerson”ètornatonelpiccologiardinodi“HortusConclusus”.Il
caratteredellamessainscena,lebuoneimpressioniraccoltedalpubblico,gli
incoraggiamentididiversiinsegnantidellescuolemedieedeiliceie,nonultimo,la
propostadiunapiccolacasaeditriceapubblicareiltesto,cispingonoaproporreagli
studentidellescuolemedieedeiliceiilnostrolavoro.Perriflettereemeditare
sull’operadiunadellepiùgrandipoetessedisempre,persfataremitiepregiudizi
cheancoraaleggianosullasuafiguraesullasuatormentatavicendabiografica.Nella
convinzionecheilteatropossaessereancoraunluogodiraccoglimentoesilenzio,
unluogodovelasemplicitànonsiarifiutodellacomplessità.
Allegateaquestodocumento,presentiamoagliinsegnantialcuneschededidattiche
contenentiilmaterialedrammaturgicocheabbiamoselezionatoechecostituiscela
parte“dietroaltelo”dellospettacolo:lepoesieeleletterediEmilyDickinson,con
testooriginaleafronte.Perquellocheriguardainveceiltestodellalezionechefada
contrappuntoalleparoledelleDickinson,sitrattaappuntodiunalezionecheruota
intornoadalcunitemifondantidell’operaedellavitadellapoetessa:laNatura,la
Morte,l’Identità,laSolitudine.Comeognilezioneoconferenzachesirispetti,di
voltainvoltaèdiversa,asecondadelluogo,delpubblico,dell’ora,dellelune,etc.
etc.cilimitiamoquiariportaresoloalcuniriferimentitestualiebibliograficiche
costituisconoilnostrocanovaccio.Alleghiamoanchealcuneimmaginidello
spettacolo(poche,èandatoinscenasoloduevolte)ealtresuggestioni,che
speriamoaiutinoacomunicarelospiritodelnostrolavoro.
Graziedell’attenzione.
CarloOrlando&EvaCambiale
“ASupposedPerson”,30Agosto2016,“HortusConclusus”
Fotodiscena–NazzarenoLuigiTodarello
ASupposedPerson–L’ioPresunto
//LapoesiadellaDickinsonèdunqueunasortadiautobiografiaprivata,condivisa
conpochiintimimadestinataaunuditoriouniversale.Undiariodellacoscienza
affidato“amaniinvisibili”.L’ioèpresentedappertuttomaègeneralizzato,tantoche
DickinsonsentìilbisognodiavvertireilsuoconsulenteHigginsonchel’iodelle
poesienonstavaperleimaperuna“supposedperson”,unapersonapresunta[…]//
MassimoBacigalupo,“Dickinson–Poesie–OscarMondadori”
LaNatura
//Mifacciaraccomandareall’attenzionedellabimbal’unicocomandamentoalquale
hosempreobbedito:“consideraigigli”
Conaffetto,EmilyDickinson//.
Bigliettodifelicitazioniallacuginaperlanascitadiunabimba
DalVangelosecondoLuca12:27-33
27Considerateigigli,comecrescono;nonfaticanoenonfilano;eppureiovidico
cheSalomonestesso,contuttalasuagloria,nonfuvestitocomeunodiloro.28Or
seDiorivestecosìl’erbacheoggiènelcampoedomaniègettatanelforno,quanto
piùvestiràvoi,ogentedipocafede?29Anchevoinoncercatechemangereteeche
berrete,enonnestateinsospeso;30poichétuttequestecosesonlegentidel
mondochelericercano;mailPadrevostrosacheneavetebisogno.31Cercate
piuttostoilsuoregno,equestecosevisarannosopraggiunte.32Nontemere,o
piccolgregge;poichéalPadrevostroèpiaciutodidarviilregno.33Vendeteivostri
beni,efateneelemosina[…]
Cominciamoinnostrospettacoloregalandoaciascunounfiore.Perricordarcidi
esseregentili,percondividerequalcosadibello,periniziareinsieme.Eper
presentareuntemafondamentaledellavoro.
IltemadellaNaturaènelnostrospettacoloingranparteaffidatoallanarrazione
contrappuntatadabreviefolgorantiliriche.Moltoèstatoscrittosulrapportotrala
poetessaelaNatura,sullasuaenciclopedicaconoscenza,findallateneraetà,dei
fiori,dellepianteedellemigliaiad’insettistrisciantichepopolanolasua
immaginazioneelasuaproduzionelirica.Conosciutadatutti,lasuaabitudinedi
presentarsisempreportandoindonopiccolimazzidifioriebouchet,accuratamente
preparati,comeunagiovaneOfeliasempreprontaaconsegnareaciascuno“ilsuo
fiore”.Menonotemaaltrettantosignificativediunrapportoempaticoconil
primitivofattonaturale,lesuefughesolitarie,ancorabambina,neiboschienelle
campagnediAmherst,durantelequalilagiovaneEmilyassumeval’identitàdel
“PiccoloTimmy”(primodeimoltialteregodellapoetessa).Attratta
dall’osservazionedelfattonaturale,descrittooggettivamenteconunlinguaggio
scientifico,daentomologa,lapoetessacontemplalaNaturache,moltopresto,inizia
avibrarediunmistero,diunriflessocheimmediatamentecaricaogniparolao
fenomenodiunsovrasensometafisicoespirituale.EalmisterodellaCosaosservata
sisovrapponeilmisterodell’animachecontempla.
DaunaletteraaThomasWentworthHigginson
//NessunaRivelazioneattende–sonoinostriocchianonessereancorapronti–
ilSovrannaturalenonèaltrocheilNaturalerivelato–//
Cipiacepensarechel’attrazionescientifica,liricaespirituale(equestetrecategorie
nonsiescludonoavicenda,masicompletano.Omeglio,sisovrappongonofinoa
divenireindistinguibili,cometecnicaeispirazione)perlaNaturanelcuoreenella
mente(eperleisonolastessacosa)diEmilysiailprimoaffacciarsinellasuaanima
diunpotentissimoarchetipofemminilecheladomineràpertuttalavitaechelei
riuscirà,conun’integritàeunaforzamoraleunica,adaccogliereehasviluppare,
riuscendoasopravvivervi:l’archetipodiPersefone.
Comeraccontatonelmito,ilprimostadiodell’archetipodiPersefoneèKorè,la
fanciulladeicampi,sempredibiancovestita,incantatadaifioriedallaNatura.
LaMorteeleStanzed’Alabastro.
//[…]NonpossodirtiquantobrevesiailTempo,perchémifurivelatodalabbrache
immediatamentesisigillarono.Ciòcheèapertononpuòcheriverireciòcheè
chiuso[…]//
DaunaletteraallacognataSue.
OltrecinquecentolirichedellaDickinsonhannocometemalaMorte.Èquestoun
passaggiodelicato,alqualediamoampiospazionellospettacoloconlaletturadi
diverselettereemoltelirichechetratteggianounrapportosoffertoecomplesso
conquestotemachenoi,lettoridioggi,tendiamoadallontanareperpregiudizioe
paura.ComeperlaNatura,anchequi,l’immaginazionedellapoetessaèriccadi
dettaglirealistici,minimali,sfiorainalcunicasiilmacabroperl’insistenzadeivoltiin
agoniaedellenereparate,(lameticolositàeilrealismoconcuispessovienedalei
raffiguratalascenadellamortericordaperesattezzadiparticolarilaprecisione
quasimaniacaledegliscultoridelcoevocimiterodiStaglieno,aGenova)perpoi
passarevorticosamenteacortocircuitilinguisticicheprefiguranoiflussidicoscienza
dellapoesiadelNovecentocheciconduconooltrelesogliepiùsegreteeintime
dellacoscienza.
Persefone,sisa,furapitadalRedegliinferiAdeedivennedaprimalaRegina
Reclusa(cosìiconterraneidiAmherstchiamavanolaDickinson)epoiRegina
Sovranaeguidadeglieroinelregnodelletenebre.Destinoche,sventuratamente
toccòancheadEmilyDickinsonchesopravvisseatuttiisuoicariefuguidanelle
tenebreadunafamigliadevastatadaluttiimprovvisi.
AllacognataSue,Ottobre1883
CaraSue,
lavisionedellavitaImmortalesièadempiuta–
conquantasemplicitàgiungeinfinel’abisso!Ciavvediamochequellocheci
sorprendeèilPasseggero,nonilmare–
Gilbertsirallegravadeisegreti.
Lasuavitaneeratuttaansimante–conqualeminacciadilucegridava“Nondirlo,
ZiaEmily”.Orailmiocompagnodigiochièincieloedeveistruireme.Mostraci,
cinguettantemaestro,sololastradacheportaate!Eglinonconobbenessun
momentoavaro–lasuavitafupienaditesori–igiocattolideiderviscieranomeno
fantasticideisuoi–
Questacreaturanonebbeunafaseiniziale–partìdalculmine.
Essericomeluis’innalzano,manondiscendono–
Lovedonellastellaeritrovolasuavelocitàinognicosachevola–lasuavitafu
comelabuccinachesiconsumanelsuono,lasuaelegiaun’eco–ilsuorequiem
un’estasi–
Albaemeriggioinuno.
Perchéavrebbedovutoaspettare,seharinunziatosoltantoallanotte,lasciandolaa
noi–
Senzanessunameditazione,ilnostropiccoloAiaceabbraccial’universo–
Passaaltuoappuntamentoconlaluce;
lànonèpenaperte,mapernoi
chelentamenteguadiamoilmistero
datevarcatoconunsalto!
Emily.
AllasignoraHolland,Novembre1883
“Aprilaporta,aprilaporta,mistannoaspettando”eradolceilcomandodiGilbert
neldelirio.Daremmotuttociòchepossediamopersaperechiloaspettava–
l’angosciainfinel’aprì,edeglicorsenellapiccolatombaaipiedideisuoinonni.Tutto
questoepiù,sevièqualcosadipiù?Piùdell’amoredellamorte?Dimmidunqueil
suonome!
Emily.
LaSolitudine
SullareclusionevolontariadiEmilyDickinsonsièscritto,speculato(spesso
spettegolato)asufficienza.Nonènostraintenzioneporrel’accentosullepossibili
motivazionidiquestascelta,quantopiùsulsignificatocheessaha.
Nel1862inizialareclusionevolontarianellastanza.Èl’annoincuilavocazione
poeticasimanifestaconunaviolenzaeun’irruenzainarrestabili.Èl’annoincui
scrivedipiù:365liriche,qualcunodice366.Icriticiparlanodiquestocorpusdi
poesiecomedell’“Inferno”diEmilyDickinson,paragonandoloall’InfernodiDante
Alighieri.IlfollevolodiEmilyDickinsonnelregnoInfero,inciòchestasotto,luogo
simbolicodell’inconsciopiùprofondo,deisimboli,dellaconoscenza(capire,in
inglese,sidiceunderstand:letteralmente,staresotto).IlregnodiPersefone,
appunto.Quilanarrazionetace.Invitiamoadascoltarelelirichecheabbiamo
selezionatoeaprenderleallalettera,comeilresocontodiunviaggio,di
un’esperienzamisticaversol’illuminazioneelaconoscenza.Questesonol’opera
dellamaturità,dellaforzadellavocazione.QuiEmilyDickinsonè,comedice
MassimoBacigalupo,“unpo’sacerdotessa,unpo’strega.Insomma,poeta.”
CiricordiamochefuEcate,laDeadellalunascura,deicrocicchiedellestreghe
appunto,adaiutareDemetranellaricercadiPersefone.
//Lavolutaintroversioneè,inrealtà,unodeimezziclassicidelgenioepuòessere
usatadeliberatamentecomeunostrumento.Essatrascinanelprofondoleenergie
psichicheevivificailcontinenteperdutodell’inconscioinfantileedelleimmagini
archetipe.Ilrisultatonaturalmenteèavolteunapiùomenocompleta
disintegrazionedelconscio(neurosi,psicosi,ilmaledellapoveraDafne);ma,sela
personalitàèingradodiassimilareeintegrarelenuoveforze,essaraggiungeràun
gradoquasisovraumanodiautocoscienzaedicontrollo.E’questounodeiprincipi
fondamentalidelladisciplinayoga.Edèpurelaviaseguitadamoltispiriticreatori
dell’occidente.[…]E’undeliberato,terribilerifiutoacorrispondereatuttociòche
nonsialapiùprofonda,piùalta,piùcompletarispostaall’ancoraignotarichiestadi
qualchevuotointeriore:unaspeciediscioperogeneraleorifiutodeiterminidivita
offerti,pereffettodelqualeunqualchepotereditrasformazionetrasportail
problemasuunpianodinuovivalori,doveessovieneimprovvisamentee
definitivamenterisolto//
Da“L’eroedaimillevolti”diJ.Campbell.
Epilogo
//Comesiamodiversiogginoi,daEmilyDickinson.Nonèpassatopoimoltodallasua
morte,eppurecomesiamodiventatidiversidalei!Chimaidinoi,essendopoeta,si
piegherebbeadunbuiodestinodizitellainunvillaggio?Farebbealmenoqualche
tentativodifuga.Leinonnefecemai.Chioggiaccetterebbepertuttalavitail
carcerefamigliare,leangustiediunavitacosìtranquilla,cosìmiserabile?Noi
viviamomagarinellecapitaliecisembranoprovince.Abbiamointornounafolladi
genteecisentiamoesclusidallavitadell’universo.Siamopienidibovarismodalla
testaaipiedi,sempreansiosi,nostalgici,insofferenti.L’orizzontecheabbiamoci
sembrapiccolo,abbiamolaperennesensazionediesserecascatiinunpunto
sbagliato,echelaporzionediorizzontecheciètoccatasiatroppoesigua.Innoièil
pensierosegretocheseavessimoavutounospaziopiùvastodell’orizzonte,e
intornounafollapiùgrandediamicieinterlocutori,forseavremmopotutoavereun
destinopiùalto.Ilegamifamigliari,noinonpensiamochepossanoarricchircilo
spirito,essisonostatiguidatianoidalcasoenelcasononcrediamo.Crediamosolo
nellenostrescelte,elenostresceltesonosprezzanti,irrequiete,schifiltose
smaniose.Stiamoperòsempreconicannocchialipuntati,sperandoche
sopraggiungaqualcuno.Lettere,nonnescriviamo.Maicisogneremmodiscrivere
versituttalavitasenzastamparli.Siamocosìansiosidistampareognicosache
scriviamo.Nonperamoredigloria;masempreperlasegretasperanzache
qualcuno,ilnostrointerlocutoreideale,dalleprofonditàdell’universoraccolgale
nostrevociecirisponda.Eforse,seEmilyDickinsoncipassasseaccanto,non
sapremmoriconoscerla.Comericonoscereilgenioelagrandezzainunazitella
vestitadibianco,chevaaspassoincompagniadiuncane.Essacisembrerebbe
stravagante,enoinonamiamolastravaganza:amiamolapazzia.Lapazzianon
bisbiglia,magrida,evestecolorirutilantiespogliefollieinconsuete.Èveroche
nessunodeisuoicontemporanei,forse,lariconobbe.Maisuoicontemporaneinon
eranolàconicannocchialipuntati,nonavevanocannocchiali.Devonotuttaviaaver
provato,nelpassarleaccantounasensazioneagghiaccianteeprofonda,perchéla
furiadelmareinvesteesconvolgeancheiciottolidellestradeel’erbadellepaludi.
Chissàsenoisaremmoingradodiavvertireunasimilesensazione.Forseno.Non
l’avremmoriconosciuta.Nonl’avremmonemmenovista.Bovaristi,pienidipietàper
noistessi,siamoscetticieincredulipertuttoquantopassa,inspogliegiornaliere
provincialivicinoanoi.Neisuoiversi,lapietàdisénonsiaffacciamai.Némaivi
risuonaunaccentodinostalgiaodimalinconia,ildesiderioelelacrimeperun’altra
sorte.Lacrime,nonnehamai.Lasuaèun’affermazionedisolitudinevolontaria,
inesorabileetragica.//
NataliaGinzburg
Questobranocontieneladomandachecihaspintoacreare“ASupposedPerson”.È
ilpensierochevogliamocondividereconilpubblico,èl’attenzionechedesideriamo
risvegliareprimadituttoinnoistessi.Sapremmoriconoscerla?Abbiamoancorala
capacitàdifermarciadascoltaremessaggidallaNatura,cantidiApi?Abbiamo
ancoragliocchipervedere,riconoscerelaBellezza?ilnostrospettacoloèuninvitoa
posareicannocchialiperun’oraeventi,ascoltareinsilenzio,erifletteresuquanta
Bellezzaciattendefuoridalteatro.
Grazieperl’attenzione
CarloOrlando&EvaCambiale