1" ij. - ARMIDA@UniMi
Transcript
1" ij. - ARMIDA@UniMi
" I . !)cniliutn.1!iber..XUf. JEpillo[a.IX. x. xr, , dille vfttqna oamr:.in PSCtepS'o:z~tftict~f p~ non oifftrrt.C~:ilto OtO 111t'0 coue oe omRm' -"jb(tnrtG amacoo unllc} mtmorla:'!R1mt.q; ulnie ~aG a~o. Jpft' emrn noun qni~ mibierpediat.Et ""06'ftmptrampkcrcsfinglilanrer ~I memo: Ip(e faclt't.Urrum (ant' fir mehus morian viuerer oeuo(cir:bomintm quidem feire arbttro; nemine ;(tipidu6fi qua fOZ9 fintret:~tat quad relate tl1rum rmi:ftpt perb091lnnOlJlIfomano po ur morieno ap~d.(iceron~),ai! ?ocrarco. 3n me tandemfic Olffimo.~tC tlblvim optime:llec t'o~ «.l1r~ imperarore:gn~ti~m.a,frii1.lro;z rt'gcaTi, pncipibuo mul!a cu; rnltl1~t~a :I1C fepe m~gna quib'caruG fum .cuiq; amphuocogirandum aliqd ioquidi ~ur:q"i' neobmenruf~dllq6 magis re ueloprandurn mfi bonum finern. Et cart Iam rern litO quoddeuocarueequeommb bacren" fur, pus elt:t#ton erpedtrad fall1dium ,'iutTe:ad fane . fum•.contrg mulrorti enirn fniam fie erpedi rarem fufficit.1:u viueftlidter meimemo:: z ua " arbirro: liberean •Sed nimisreoenneo.pce It'inteicollea eugant'oG.vj.iduGjuniao. . ~ad fl;lnde3 fe rempcre pefliG ad loca faIub:ia roo , : z Ualt parani ad uefperam eptpbame. '-pandnlpbli malattltfifamiIiariter, Epfa.lx caDt<m~: - . • . '" EpiffoIa.):. . ~iftola tnQJ11 virclarillime pltnli meiIli' : ;Oa buuif acpzeduldsepf3:qult nilflltllli .IInriqUt rmido quoq; i~ nonl1iine cbarira q ue c05itari porefbingentern mibiIenmm , ns:antt no mulroe oit'lJ acctP-am: oumQ) . i~ aduerf~6arru!it ac[olamen:q;niG Muti -ifGtreauffo zutrtbi oppoztuntua rndt'Te3 oi ue~t mbdat~ulenr. 6C10!~t abolim coz erga me .-.. rurt:nbilibcnriue multo q; in urbrbne babi tuu:atq'6 mrum zuerufhi m ammo mco eranrua platl1uri rtd iifl'e!:tibi.q;_q6 pl~citDrii cerrue erg beepfens fcnprura renouanir, Jraq; ranram inde mtl1 fslure annofcrab~ medirarer er longamtoulcedinem legeno repuut p:efentium tmmemoe 'ett tgrirudine<ppe ia3 fanitati rtdditu;: credo .oolorum,to.mo in t~i vUlt~a:muItu m~ Oiuq; er mc.lhipotiuo ~itarem q; letlimendacni audirtf optata mlbl ~ntfen.tl~ r~fprnlrtm: zlluiefcerem:ti ~ 'tuG dftctum:ut mefUbito ad.\1iij~ idue'malae -tufq; mefublto fcrabcdl ardor arripuit:q, fi elifc. · iliaria mea violcrifllml1 froziearnperer: ;,lue· qucrcr 'l boa oigir09iam ttndf'o9: l' occupatag maioribuoaoreG tuaafarigartm. Sed oelidtrio '. medici zquoo oominiiufTU9 urgtbat : Z q0 tempo$ouff:mt'g;adutrfa impcditualimdo:"ir ·ltra rrllbtblltamicirill z multio altetearionibuf . 'lIdtrrntbitio noftimorem oiffinierunt mt no q; btc paucaptrfcribo: ~num bocergofuffecerir: . dismoriturum: unit iam nocrio ilIi' \Sma obIatienco tuaa reueretcr ampltcto::z quae poC ." iIia:"idie q;mhi mibivitefparium rdtabat:fi {u; gfa~ago:Ut'ri~ om .cb:iftli relto::me De nul · tfftnt:qU( hij noftri fllbuIaturltJvppocrateG 10 bonline magis(perartq;oe ua fiqua in foztD liaotiditmagio:Qc magiome in ilII1 qn~ Ot' bijo ne:qut regumquoClJ oiadtmata ifat:ac ,pterit ad indigentiamcoaretar(l"muIIu9 meq; tun:fcu 00' .' tr babni opinionc t>firmant:oireruRtvnicnJ ". ginfcnlerrmedium Vile elT't:fi fidiculio nefdo: ninm:feu arculam:ftu ,,'illrltidctiue adirurli.1'li, ·~aftrjitofomno9Ibrumpertf.Siemel1d4~ pequs'ert2ienriam mt oocuitmt'am efft":utnirtm · 'ifo:fitg perucnmmerigoi fpari; ttdiofl1 mer; fatt'oz£!1pidequo me uocao:no mt"tu moUio ipul r~9oft4 t?efiderio toitr!etuo:nififlgtu mei cozpo; . ~.cu; tJiromnli mibiin eo ftatn tril2et"ct bl1ud it oare.Jtaq; nibilobtemp-l1ni, '~i fie nf,lJ?Cdlr~~~obihf alituefemeritoq;gratiflima ~. icoaorl1ui:fic famulio madaui:ne ga q6 a me, mibi mllntlls ma eft:fin feeura'rilibi meructl nil ti . '6 oicnjfit:mto vnq;fiQt incowort. Si gd pt, mfu~~one buneigif metliquefo nii:fit't ~atgUI: .• 6fieri oebe[;3rium fiat:p:oinde noc.tcm 11111m ntc p:roaijo quibu9nunc inurbib9 peffio regnar ftd IIIt£r colleG fuganeoGfU3 loco que ntiauG bie .acp!ofundoplacideq; mozri ot 11ft XParo:fi imo(opor~ tranftgi.CC"Quid tt' ~bi6 morer~ tOUG me moflrntc oenIio fuio"idit odectabili ad . " modliIIC falub:i. ltd quc'lmei amore"10co1l (pt 1.liurl1'; : c medil1 !'crirummaneredetiteo f02fe ut ~r ijointertf'fent fcribenttm inu(l1t'runt: 'l atfQni citlCl1pt9:bani oils regionti ami(ll,tuUG fepe utllit qu~d~t ° nil 111iud q'6 ttictrent babuefenifi bominem me '''Z'morulaG mtclitrabit. "f'diqnu;eft ut fciaa mt ' .. ,I tlleniibi ebariflimc:facie hcet icognite ~iugio td · mirabilem:totiea inmettectpriuluti:nec ite~ Titmi impuderer alferere odimit q6 ignonit lini mefto·aio p-ccpitfe:no t:i ppter d que rdictio dipeti aliti.inut'lliunt:quo i@lor~tig fuii tiJgnt biG miftrijG baud Dubie mi~ Mici vita froif:ie fi. bi at nobilitatif atq; originiafie romane pudicitit tDtfim fo2taflt mirabilio quantoipfimirabllio, fpfedo: fuit:q;',ppter aitoiflaniquc turbidri fufpi l..:nam quiilliocredutnoniammirllbile9~f, flo, ifunr.lIJie ergofum vir iclite fic mel1 me(0:& rijs atq; vndatetletibuG cogitllbii.Quioenitan, · ~ zrmerfllt:zq;q;fanuo videar:nonnunq;fem to no mouertf oiino:'XlJul[a bieoid po!funt:lar, hi utQrbirroz eger (um.1:l1iogn "nde tot tlira; gQell' ma:fed IIngulhi tCpuG:bte oium ftima ell': (e[neG erumpercnt ~icilfimQ3 repullularent. lOamagna"in9 "m alJOio inrebllfepe eognitl1 ma tdecce ut aut noete iliamediaobijlfem:aut in, gn~ banc"incataf",itatc.jd magnitudinc tun Ot ti obtl1m quid ad me.ad bocibam.Etgd no~' crt:bocigiffac'l£bziftu5 ;)(olato: optim'te foleE. -('U mo}:cafurum eadere:(rn quidpzodcft fur~ert: Uale IIrquade ·~ar.feptemb:io. 'licoruiturum:JQuandotiigenerofum animutn· eI;t.ld t1idtmfeumporebeUi ad locapacifica iuita· .... bec tam bumiliacoracotin6itutfrire enpia9 tem. . Epiftola. xc. ',·§littrmibi fit:fcito meOt!tammti co:poriap:o: ' £c edlat tua mwi nee Ictffdt bumanitl1G ~iucertum neqs mtfolum:fed omneG quicunq;.... . gram babeoq;t9: gfq; grlltiboh; fptrt"t e .hie \'iuimuamo:ralco:eo mt rii incertiore; quo"i ptctort. ~nno alterout mefaucibl1G (cmi \biliUB quotidieipraeli moue~t1i50:que fiue me no latepellis eripereo blandiG fcripriG acnuncij9 r"A~!tim opputTerit:ut igmquater intra "nill anni ad locafalub~ia euo(abaG:~unc beIIi mini\} ere, WlIQIJl mil1atil dt;filK ~iuti,ulcoHtulerit:oiLlnc, pwr?ad 1",'1 pacifica meiuitao.ncin of vircrimie I m"ue 1" ij. . L~.,:\~. . "'~,;;, ,:;',: : !;'1~'. ",0;", ~F~n:,:?etr~£~li :{~ pJft~:'Tt'i'" '. _.~}~~i~~;.' '>k"~:~~'c~:~" :.;'~;,. ~:' ;:.~:;~ :~~:.~{ 9 22 .'tq .'>', . ',-:,' ,:; ". . ignoral1t;ne"clypeu~<ali~m'in~ehitIrit,'quq)gnora~ntiam {lIam tig3t1t. Etllt}iin'fortartd:,' mirabilis,q uanroipfi mirabiIiores,nam:qui il1iscFedtmr,non ia mir,abiles,fed [iupendt fqi1q ~. Hie ergo fum uir incIyte~fkmea ni e fors:qerfat,&' reuerfar ;.&, quanquarn Ianus uidear non., c . nunqu;:mi,fcmpel)amen ut arb(rroh~ger fl.1m.Alioquin'und,e tot tam rapidrefebres ,erum": per,e!1c,,!l.eJf?im.q; ,rep.u11ula ret, f~d ecce; ~t au t ~o ill a ~ edia 0 b~.fTe1 aut ini1anci ob,e~m~' , qUId admerAd)10Clbam.Er quid nqcet mox cafuru cadere feu quid prcdel] furgere dIICo.· ruiturYf11':'QIal)~(),famen'ge,ner~fumanimumtuuJ11a:C hurnilis cura coritingit,urfd.... re Cuf3i~s;.qu31itermihi fIt, ldro' nit de ~atli rnei corporis prorfirs incertutJi','neq3 me f().Ium,'.' . fed omries q U,iClll12phiC uiuirnus mortales eo m~ t~Q1eh in certiorf.quo uifibilius qt}oti~i~ ipfa ~u~ in?rre con~.ig(),'~u~ f1u,e ~econ.re~i?l opp:~1T~rir, lit iarn quaterintra unius anni , fp<lClum rrunata dt, 11Ue diuricule diftulerit.dni ~~m pe no dlrreret, CRR 1ST 0 Deo mea a:"; qLH~ de,0~1;lib~s gr,!(~as?go,ipfe ~nim n?uit,quid mihi e,x~cdi~t, ~t ipfe, faciet.utrum ~ane . firrnehus rnori.an u.ucre Deus fcit.horninem qurdern f(lre arbmornemtnem,aurmonens. apl[4 Ciceroriernau Socrates.In me ~an.deni fIedifhnio •Nec tibi lll:'umoprime.nec eorurn . quibuscharus'Iiim cuiquam amplius (urn'cogit'andum,aliquid uel opraridum.nil] bonfi h":' . ., nem.Et cerre fa'm' tempus eft,n6 expedit ad fai1idifi uiuere.ad fatietatem. fufRcit; eu uiue feel >~ liciter.rnei mcrnor.S; uale inter collcs Euganeos,V Lldus Iuruas.: :' :'. :.":',~~,.-;>.":.'. J'.! \.!, .. ~ \ "Y ~;~. p £T~A ciC'H;"P'~ ND v ~p ~~" '~,A'~A'i ICj;Ai> ) .. ~: '~.Epirt~;ix.'~ ; v.. <: ~~7.o ',:; .:> ,. ' . Set?l~po~~ pc:jli; ad loc·~1J.Lu5;ia",uocarJ(ir~rpo.~ait., ;'·>:i\'..:,., .... <~. "~i' V~ breuis ac prredulcis cpiftola.qua nil fuauiu~ cogita~i p~~eft,{n'ge~tem 'ri,ihiI~~ , '" tinarn in aduerfis arrulir, ac Iolarnen,'quarruus riouum uerre n,il:il ~mrIerir.Scio e~ , " :-' nim,abolimeC?rergam~t~IlIm,atqlIodtritum,&'.uetlIi1um in animo rrieo erar, '. rua hrec prafens fcnptura renouauit.iraq, tanrarn inde duleedinem legcns ccept, , (It prsefencium immemor doloru , to.tlIS in tlIiuulrus.m ultuq;, diuq; exoptaca mihi pra=fen~ tia r.efpirar~, &'quiefcere, tantll'Sq, me filbiro fcnbiridi ardor arriptur, quodfI eum fequ:erer~ &. hos digicos iam"defe.f[os,&occupara's ~aio(ibus aur~'s tlI.as'fat!gare. Sed defIderio (erri~ ptIS dee£t:meq; adueifa impedir llalerudo,uixq; hxc'p"a~caperfcr.ij.Jo,un~mhQ'cergo.fuffe~ arit,oblationes eUJSrclrcreter a.mplec1.~r, &',.9UJS p~num gra[ia~ ago,:lerfiq; pe~ ¢H '~. (~, , · s r v Mceflo.r,me de nullo boml~e J'!1agls fperarc,guam d~ te,& f1.qua: tnfortul1lo, Qua= re~.' i gum quoq3 diadel:nata uerfat ae protem,ad in'dig~ti?rri(9arcbrcr,nullius guam (Uain~.,.-<;t {eli doin..~m, feu arculam, feu uillam fid~ntiusadiru~um'.~empe quam'!xperienriam me docui~ m~'am dE:, uenirem fate()r ~ulJidl:,qllO me UOCrtS, non !TIe.ru moreis, impulfus/ed de Dderio cuirradlIs;nifi i1aru r.,eico rporis impedirer .,No bilis aut~rri lI~rx~meriroCp gra(ifsi~ "~'. ". rna n1.ihicharitas rlla eft,flnfeClJra mihi mencens,nil rimeriti, Pone hunc igitur metum;qu~.. fo;na necI~ataui,n~c Venerijs,qllibus !1lrcin ur9ib:peftis regnar/ed inter colle$ Euganeo~ fum,Ioco'qllc.nlln"cius hie tlIlIS !TIe monftrallce l?cu.lis·rui~ uidir,delec1abili .admodu acfalu.-. " bri,ad que,&: mei amore,& locoru fpeek captus, harii qomimis regionttt:n, an:icus tuus fx':_ ' I pe umit,&' mo rulas mecu tr:4hit.Rcliqllii d1: lit fcias me, tux mihi charifsimx facie1icetin.:. . cognita: coniugis tranf1tu)ma:fb animo pcrecpiITe,no n campropter ea,qux reli&s his mi~' fen)s,haud dubie nGc f(diei Uit3 fruicur,is Obi LIt no bilita tis atq, origin'is,fic ~"oman~ pudi~ citia: fplendor fllit,qu:lm propter animi cui i1aru, que turbidii fi.lfpir*)at~ undantefleribu9 co~itabam,qLIis enim taco no mo ueretlIrdamno ':' 0'1u1ra hie: di~i poffiInt,larga eft materia~ fed. anglInG tep lIS ha:comniu fi.rmma eft,tu3 magna uirr~s, ~ magnis in rebus fa=pe cogni ea,magnam hane uincar afperitatcm,id magnitudine'm ruam deeet,hoc igicurfac &:: C H Lt..!'": · STv.sconfolatoroptimusrefo!emr. ValeArq\'rade~al.Septembris" ,',,' .... : :. .~,~~~"::~.;,:~;·:,,~l'RAN") Et R A R'C H A. P ;. N D' v ~ p fi~ )~·iC~;i S<~'¢F~",";•.,::- "Epin::: X,::·,:.:<.'., ct: cam " '.' '. W >. . me :::~':~':.~.\> '~"i" ~'" " . setrmporebeuiJdloCd'Pd~ifi.~j}nul~;~i?;:[p'ond~t.,: ~,\ .. ~,~~~ -'o',~ ~', . 'l\J" ,'.> Ee ceffattua meClIl11, neclentefcirhum3nitas, gratiam habeo ,quatam qui[quam e .;'grari hominis (perct p'dto re, Anno altera , ut rrie.fallcibusf~uienrislate pefi(s ,'. -':-:.: .erip~r~s,blandis fcriptis;ac nt..Inc9s;a~ l.o~a falt~br.iae,LIo.cabas1nunc~elli minis;~ ". c "",::repr~rus,ad !o,ca paqfica mClnUltas)fIe In omru dl[cnmmeJnq; omndlue eleme..· t,?n~f!i; flue homi~um ,motu ;-piame amplexus memoria ;:re <ctare11lium,'amore, ac rollid~ ~,u~l,nc pa~~~ln g~~is,urges1ite,ris,qu::r pofsint duris~"e ruplbu,'s faxa conuellere.,Addisc0'?li.. ·_tes,ad.d~?:e9..~I~S,~ihP. ~n~ff~uinp'ra:e~r~i~~is ,~qu~mu~s ~-e'q~~r'u~; ~ comi[u~ (ati~ GS~ de~~erfJ 1l18:lltUm,atlI~rmm ~ Ulgons cotporel parutp ert;'occ~patlonumuerolonge n,r;, . 'rrJium,H~cad ~e pro'tJeraiiteCn anim~rn:mellln frcnan~adde afpcrum teinpus~it\:r inIr~qa; ) F ;Jjx \'\I\L\IIII\I cum Ludovico ct Gerardo fralre hodie vel eras hospi tes habere , ct sitientes ad rivum fontis rnci , iam istic degeneranlem, sed adhuc quidem originis sure signa gestantcm , inducere. Pepouern optimum non comedi sed dcvoravi: nemine in partem admisso, prteter Nvrn pham , pictis iam tunc pedibus deorurn convivia modi tantem , et Neptuni nuptias aut Norci aut Trilonum obsequia, et si quid vel acquorci vel flumiuei nurninis usquarn cst. Discolor ut Nympha: tetigit vestigia pcllis, Leclior et cuneus nimis invidiosa pucllis, Nescit habere locum, refugit sub claustra revert i. El tihi purpurci decns addidit innuba sort i , TCfIuC llcr ana runcns varies legit undiquo Ilores, El timet Inuucntes pcdibus ralcarc sorores, EI'ISTOLA U\!. I'BA:'ICISCCS I'I~TlL\IICA PANnULPl10 ~L\LATEST.E s. I'. 11. Fxcusnt sc quod vulctudiuis causa Pisaurum qno aL co ;llh'ucaLallll', non adc.u. Xuuciut s(~ ill cullihus EUg:1I1L'IS IIISllGlJ'J: l't lle murtl' uxori« cius aliquh! inuuit. Littera vestra, qua nil suavius cogirar: potest, ingentem mihi ltetitiam in advorsis attulit ac solarnen, quamvis novum vere nihil attulerit. Scio enim au olim Cor crga me vestrum, et affcctionern illam sinccrissi mam , non qualem ad subiectos domini, sed qualem filii ad parentes habent, vel, quod est vcherucntius , e converso. Venirem, fateor, libenter non propter aliquem metum mortis, sed propter iutensum vas videndi dcsi ; f:I'ISl'ULA \\~1. I :Ji'.1 derium , nISI quia status mei corporis non siuit, Gra tissima tamen animo mea est haec vere nobilis ca ritas vestra mihi utique prorsus indebita: vobis autem magnificum nihil indebitum , sed suum ac proprium naturaque insitum videri debet. Illam de me curam , mi domine, fidenter deponito ; quoniam non Venetiis nec Padua; sum, sed inter colles Euganeos in loco adrnodum delectabili ac saluhri : ad quem et locorum specie captus, et mei amore tractus magnificus Paduze dominus srepe venit pel' quam Iamiliariter, et morulas trahit. Essem tamen aliquanto libentius quo me vocat vestra bcnignitas: sed venire hoc opus hie labor est. Hsec hactcnus. Transitum felicis memorize venerabilis ac dilcctai, lice! facie incognitre dominre mere et con sorti s vcstrre , iarnpridern moos Ius audiera Ill ..... Becom mcndo me magnifico patruo vestro: alter dominus meus lratcr vester , per ea qure mihi 'significavit credo Alpes trausicrit. Valete. :1 ~I )1 III! Arquadrc, die prima Scptembris. EPlSTOLA XXXII. FRANCISCUS PETRARCA NERIO MORANDO S. 1'. D. Vituperat earn scribendi rationcm qua unum plurali numero reccn tiores alloquuntur. Paulum Annibaldeschium pusilli animi ac cusat quod oh filii mortem dolore confectus et ipse obierit. II I Mirari cogor in tantis occupationibus tuis , in his tluctibus rerum maximarum quos ab aquilone veniens 110\U5 Cesar invcxit Italire , et quorum te value parti cipcm tun SOl'S tacit, hanc tan tam meis in rebus dili- :1 I I ~J~ '1:""••. .>- .....,. . I 'I; ";/ I ii" ,,' ...... ~·"'l·.' '. I, :,-,,' . " ,~~ ,~ '\ ~ .\. r. I :, ~; " i I ' . ... j '. j J I ~ ~ .. ~., 4 " "'f'" I, I, ".p, ... ..... ~l.'!, .. • l'ETRARCAE EI'ISTOLAE, FAlvl. XIX 5 If.8) 2 (Fam. XIX 5) ;A A MOGGIO MOGGI FRANCESCO PETRARCA A MOGGIO MOGGI [1353] scucmbrc 19, Milano. 11135, cc. izr-v: I car-ta di mrn. 100 [1355] maggio I e 28, Milano. ca. x 197 ca .. fIRE~ZE. llibl. Mcd.cLaurcuzi.tna, ius. Liur. LIl1 35. cc. I7f-IBv; 4 carte di rnm. 284X 200 ca., e lettera n° 8 (Var. 37) c al disopra di alu-a lct tc ra di coi bianca la t erza (18r) e col solo mdirizzo la quana (I8v); il prime faglio (cc. rzr-v) avemuntc danneggiar« net margini xupurio rc e lacerate in qnalche punta in corrispoudcnza di anuche piegarurc orizzontali, con Iievc danno del resto. Nd margine superiore eli c. I7f si legge di mano cocva: «F(ranciscus) Petrarca scorgonu i resti di una macchia di colore gi.lll.l 11i divinus ad !vlodium suum ». e piu in basso. di mano del sec. XVIII: «c st.unpar a ». probabilu a Jat sigillo ccrco dcpcrdilo. tav. 12 (il solo recto). FACSIMILE aio errata iuclicazioue del giorno: XVIII' uuxiche EDIZIONE: parzialc: Le Familiari (ed. naz.), III, tav. IV (solo c. I7V). Le familiari (ed. naz.), III, pp. 320~2. l'lV.I2. Seripsit adoleseens noster ribi ; quid nescio, imo vcro ncscio quibus verbis, aut quali , 'esponso, non iniiuor, dignull1 crat. Vc ruru I ter ; quid auteur scus.] Scripsit autem non ut precibus re gravarcl, sed lit auimuiu IUS ad ista 110n habco. Agile 1110do SUt111l10 l. cxplorarct tuum, Ljuam pronus esset ad couvlc/tuui nostrum. Cctcrum quc ex ilia audisti, Ljuo dubii nichil etas infinnior, ct ad 0plala cousequcu/clum preccps pariar, curam, Ego, siq uid in me opis est, in ternu plantabis, ego rigabo; Deus autem incrc n spatium in itinere I poslIcrunl; quod id 1 aliquam rcsponsi i ardit as vos com/peUm. 5 1 ex me forsan cupis audire ; aceipe iguur, ct ex pauris multa com/prchcndcus, hoc velut sotialium paclOrulIl cyrographum habeto. Cupio quidem tc, / t urum laui. Franciscus vcstcr sc. 1I01l igllarus maguorum tibi ac prcpotcnuuu hominum aulas paLcre; sed ita michi pcrsuasi, mclius j' ubi 2 Iu nost ra cum paupertaLe, qUJlll cum illorum divitiis, si belle animum LUlII11 novi. Dulcior est enil11/ houcsi a pallpcnas cum amico, quail} sub domino diviuc in gentes. presertim libcrtaris cr quicus ct frugaliuuis avido, / qualcm rc, si natura non / magi"ro Modio Parmtcnsi) amico / caris Iecissct, ut auguror, siudium fecit. Neve pnupert aris nomen for/re suspeelUlll sit, 3 SCiLO, UL nichil hie sordidi, nullum mest« iudigcnue 10LUm esse, sic solliciras / eL graves hinc abessc diviLias. COIIlparatio sola est Ljue vulgo divilias et pauperielll facic; quelll-/ libeL ex his querulis, qui pcrpeLlIis sortelll SUJnl illllLilibusque COIlViliis a( laillcillis " cxagitant, / Amidc illi Cesareo COlllparatulll. divitClll eXLilIIabis; qucllllibeL ex "is be,His, Ljui non suis bonis, / auro purpuraque superbiunt, si Marco Crasso, illi diviLi, alH LidoruIIl rcgi Creso adllloveas, / paupcr erit. Sane venlln divilem, non vulgaris opinio, scd salus anilllus facit; hunc LU Ljualclll / alTcras, ipse videris. I lie Lihi rl'rulll 4 opLinla preSLO SlIHt, l11ediocritas et libenas; 1I011 ego Lei ad SCl'\'iliulll, sed ad 3rnici cianI v[oc]o; alll Illlnqll<.1L11 paritcr ac llUSqUJlll, aut nunc [11lCJClI111, si vocallLi/ obse qucris, liber eris; si qneris, ad quid igiwr LC vocelll, iam respondi: ad amiciLiam, ad convictunL / Ac nc ad LOrporem vocari me[lu]as, agere aliquid tc vDlo, iLa Lamen, llt aClionis ml.o]dus ex arhi/trio tuo pelldcat. An illcipere quorsum ve progrcdi libeaL, ne , I. adok'scells nostLr: it figlio del Pelrarca, Giovanni: d. V:\TI'A.~W. Del Petrarw, pp. 71-J 5. ex] agg. nell'mler!. [('II Jegno til ndllrWIO (l'icnJIo frrallgo[o apethl III baSJo). paucisJ segue raSltnll'ef W lel/ere Circa, rieml'lLt1 ell/! Ire Ilileelle di.~l'0SIe ori??onfrllmenle Sill ngo. 6. cyrographum] scgl/OIlO rille IlI/eet!e dlsposte Orl((("lfallllelJle ,HI! rigo. 10. et frug:diratis] agg. llell'lIIted. CO/I seglw di ncflllll1l0 (pICcolo trilurgtJ!o 0J'erle' III baS5(1) . Il. nullum] (orr. da nullus (n. 25 26 PETRARCAE EPISTOLAE. fAI\!. XIX 5 iuo rc calcaribus aut clamo/ribus urgebir, uemo ribi Irena subsrringer: ipse vite tile " cursum, requiciuquc moderabcrc. Hunc ipsull1/ adolcscentcm, si sc dignurn exhihue rit , mcliorem de doctiorem facies; aut cuim ex rc disccr, aut / ex nemine: tc ab inlan ria mirnri didicit, teque ante alios amarc; mulrurn vera doctrine con/Icrunr familia ritas, amor, admirario. Ad hec, ct nugarum aliquid 111carU111 n011 nisi qu.m/tum Iibue- 6 rit, et si libucrir, scribes; tuum c rit indicium. all uiglle sint que tuum rebus propriis ",0 FlI non / oliOSl1111 calainum Iatigcut. In studii mei parton vcni ; Inca michi magis pro habumur si tuo scripta / sinr digito; spcrabo, siquid michi vel obliviouc vel incuria sit elapsum, subrerfugerc manus / tuas inge[n)iu111'lue non posse. Pro his tibi non 7 fAt muntes auri, non purpureas th[u]g[as).llun marrno.rca atcluC cborc cr hchano crust.ua ElJI pal.nia, sed que tibi gratiora conicio, victum non inopcrn, sed /ulOuestUl11 et philo 3; sophico. non audco pareIll dicere, sed proximum, Oli1l111 pretcrea, solirudincm. li Do tiol me bcrtatcmquc / polliceor. Mir um, quam prest arc michi ipse non possum. hanc tibi , spondeo; sed sepe pallcns mejdicus salut em alteri uibuit. cillalllnun habet. Ego qui dciu importune et inuulis et molcsrc fame ! cornpcdibus, soniruque numinis ac Iul gore supervacuo, verumque. ur ingenue farear, indigno. nec Ii/ber esse possum. nee l atcre ; tihi in terra aliena. douce sal tem nosci ceper[i)s. ct otium et li/bcrtas et latcbre iocundrssimc non dcerunt. Hcc sunt que in presells sc sc offcrunr, advcn/rus tui pre- 9 mia. Vcllcrn adderc posse. aliquaru rc fone dulcedincm in scribendo ex nostrorum / studiorum participatione sumplurum; sed et de hoc vidcris. Unum tibi preterea. tltlOllllon in uh irnis, / licct ill ultima epistole pane posucrim : crit vicinus Ambrosius. " 5 qU( bis frus visu sola a vc Vale. cr Mcdiolani, kalendas maii, propere. citia Franciscus. qtl(J~ mag Hec ubi dict avcram, durn Parmc tc esse crcdcrcm fame: nunc ic cum communi '5 domino esse didici./ unde nil hor um dictum acdpe. nisi quanlum illi placuerit, cui 50 volunraics meas ct vot a / subicio. per rav .V'. kalcudas iunii. de q vobis [pill ill basso. sill/a Slessa c. 17\'. e iI/ sel/sotrasvenaleJ Ingeniusu ac facundo viro ma!gi srro Modio, gram111atice pro/fcssori cr arnico carissimo.j .1'.[al ceutro di c. desk win man ct Vale itcrum. 18v) Modic natui mea precarissimo.. 1'. [p[U ill basso a smistra] Modio meo. non ( mew benig letus 48'~9. wJ11l1luni dOlllillll: ptr l'entr;lta lit :-'lnggio al s\,:r\,izio di l\zlQ da Correggio, avvenlila ~pplinlO neI f1l.lgglO del 1355. (f. V,·HIrl.SSO, Del PelrarlO, p, 7,. 24. ;Jut] segueraslIra rer It) .\pll(/Ll iii tre let/ere firm, nelll}'il" (011 due lilleene dlsposte ori\:\:onrahnellle sui rigo. libiJ agg, lIeli'l1:teri. ClJ/l segllo dl ndlhllllO (p,ccd~ trim/gola aperlCl ill basso), 26. te] .seguoTlo due /illeeue tk~poste oriZ:COlllal1l1ellle sulrigo. 1.8.l1ugarum] st'glle ramrl-! per 10 spa{io dl ljlwHro 0 cit/qlfe leUere, riempitl-l condIU IlIleellt', rli CJlj la senllldtl all 11l11glle\:{11 supel rore alia prima, dlsposte ori\:zonlaltnente sut riga. 43, tibi] dgg, Hell'ilileri. can Sf.?,1IO ,II ric1mww (picco}t) Inallgolo ape rIo ill basso). 27 " Me [a , 5· rna! 19. cur 320 60 65 FA:'IIILTAIUCM RERl::'I1 .-_._-------- ---- inter tot tam fulgida nomina nomini locus est meo? et ta men - vide quantum fidutie fides parit - audebo me noctuam aquilis, talpam lincibus miscere, et affusus orare ut hunc quem et virtus propria et tantorum caritas commendat, no tum primo, deinde, si merebitur, carum habeas. Nomen viro Lelius, qui apud veteres, ut Cicero ait, et sap i ens et ami cit i e g lor i a e x eel len s fuit; hie apud nos utrunque preconium est adeptus. IIle Scipionem habuit ami cum: ego non sum Scipio, sed amicus sum, et pro amico supplex apud dominum intercede. Vale, Cesar, et vive et vince et impera, nostri memor. MedialHlli, v Kal, Martias. *5. Ad Mod i u m P it r men s e m grammaticum, evocatio m partem studiorum. Scripsit adolescens noster tibi ; quid nescio, imo vera ne- I scio quibus verbis. aut qualiter; quid autem scio. Scripsit aua tern non ut precibus te gravaret, sed ut animum exploraret tuum, quam pronus esset ad convictum nostrum. Ceterum que ex ilIo audisti, quo dubii nichiL etas infirmior, et ad optata consequendum preceps pariat, ex me forsan cupis audire; accipe igitur, et ex paucis muLta comprehendens, hoc velut 10 sotialium pactorum cyrographum habeto. Cupio quidem te, 2 non ignarus magnorum tibi ac prepotent.ium hominum aulas patere; sed ita michi persuasi, mclius tibi futurum nostra 63. De am., I ,j. 67. supplex] guppLiciter u. - et vive] g) h 3 . *1-2. Ad Modiurn ... studiorum] l n qenioso ac [acundo viro, maqistro jJf 0 dio, grammatice protessori, et amico carissimo y. La lettera e autografa in Laut., che ora si puo vcdere deseritto, oltre che dagli studiosi citat.i a p. XLIX dell'Introduz., anohe da E. Rostagno in A Fr. Petrarca La Deputaz, di Storia patria per le provo Parmensi, Parma vive h 2 (meno 1935, pp. 265-69. Per cio che riguarda I'interpunzione, mi regolo come per l'abbozzo della XVI 6 (vedi in questa vol, p. 215). *9. ex] questa paroletta ill Lnut, e scritt.a ncll'intcrlinr-n. - paucis multa] Ira le due parole Laut. lia tre line ..tte, forse a riempire una rasuru. *10. cyrographum habeto] fra le due parole in Laut. due lineette. *11. prepotcutiurn] prepotenium y. LIBER NONUSDECIMUS, 5,1.6 CIS est meo ? et ta udebo me noctuam sus orare ut hunc LS commendat, no. ibeas, Nomen viro et sap i ens et lit; hie apud nos ionem habuit ami CIm, et pro amico Cesar, et vive et 15 20 25 iaticum, evoeatio 30 cia, imo vero ne- I 1 seio. Scripsit au iimum exploraret rum. Ceterum que lor, et ad optata an cupis audire; ndens, hoc velut )upio quidem te, 2 l hominum aulas futurum nostra Per cio che riguarda mi regolo come per ~VI 6 (vedi in questo paroletta in Laut. to lnea. - paucis multa] Laut. ha tre lineette ~na rasura, ' m habeto] frs. Ie t. due Iineette. m] prepotentum y. 35 40 321 cum paupertate, quam cum illorum divitiis, si bene animum tuum novi. Dulcior est enim honesta paupertas cum amico, quam sub domino divitie ingentes, presertim libertatis et quietis et frugalitatis avido, qualem te, si natura non fecisset, ut auguror studium fecit. Neve paupertatis nomen forte suspectum sit, scito, ut nichi! hic sordidi, nullum meste in digentie locum esse, sic solicitas et graves hinc abesse divi tias. Comparatio sola est que vulgo divitias et pauperiem facit; quernlibet ex his querulis, qui perpetuis sortem suam inutilibusque convitiis, ac lamentis, exagitant, Amicle illi Ce sareo comparatum, divitem extimabis; quemlibet ex his bea tis, qui non suis bonis, auro purpuraque superbiunt, sl Marco Crasso, illi diviti, aut Lidorum regi Creso admoveas, pauper erit. Sane verum divitem, non vulgaris opinio, sed solus ani mus facit; hunc tu qualem afferas, ipse videris. Ric tibi rerum optima presto sunt, mediocritas et libertas; non ego te ad servitium sed ad amicitiam voco; aut nunquam pariter ac nusquam, aut nunc mecum, si vocanti obsequeris, liber eris; si queris, ad quid igitur te vocem, iam respondi: ad ami citiam, ad convictum. Ac ne ad torporern vocari metuas, agere aliquid te yolo, ita tamen ut actionis modus ex ar bitrio tuo pendeat. An incipere quorsum ve progredi libeat, nemo te calcaribus aut clamoribus urgebit, nemo tibi frena substringet; ipse vite tue eursurn, requiemque moderabere. Hunc ipsum adoleseentem, si se dignum exhibuerit, meliorem ac doetiorem facies; aut enim ex te discet, aut ex nemine; te ab infantia mirari didicit, teque ante alios am are ; multum vero doctrine conferunt, familiaritas, amor, admiratio. Ad hec, et nugarum aliquid mearum non nisi quantum libuerit, et si libuerit, scribes; tuum erit iudicium, an digne sint que *16. et frugalitatis] aggiunto nel I'inter!. in Laut. *17. Ne\C] Ne ve Laut.; efr. In. troduz., p. CLXVI. *23. extimabis] esti11labi8 Laut, *25. Cresol dopo questa parola in Laut. un segno d'interpunzione, che ometto. *30. mecum 1 in Laut, iI foglio, con sumato dalla piegatura, non permette di leggere la parola. 41 - PETRARCA. L. Familiari - m. *33. modus] dopo questa parole in Laut. un segno d'Interpunzjone, che ometto. *35. aut clamoribus] fra queste due parole due lineette in Laut, - tibi] aggiunto nell'interl. in Laut, *39. te ab] fra queste due parole due lineette in Laut, *41. nugarum] seguono in Laut. due lineette e uno spazio bianco. *42. sint] dopa questa parola in 3 4 5 6 FA:IlILIARIUM .5 60 55 60 RERC~l tuum propriis rebus non otiosum calamum fatigent. In studii mei partem veni; mea michi magis probabuntur si tuo scripta sint digito; sperabo, siquid michi vel oblivione vel incuria sit elapsum, subterfugere manus tuas ingeniumque non posse. Pro his tibi non montes auri non purpureas togas non mar- 7 morea atque ebore et hebano crustata palatia, sed que tibi gratiora conicio, victum non inopem, sed modestum et phi losophico, non audeo parem dicere, sed proximum, otium preterea solitudinem, libertatemque polliceor. Mirum, quam 8 prestare michi ipse non possum, hane tibi spondeo; sed sepe pallens medieus saJutem alteri tribuit, quam non habet. Ego quidem importune et inutilis et moleste fame eompedibus, sonituque nominis ae fulgore supervacuo, verumque ut in genue fatear, indigno, nee libel' esse possum nee latere; tibi in terra aliena, donee saltern nosei ceperis, et otium et li bertas et latebre iocundissime non deerunt. Hee sunt, que 9 in presens se se oflerunt, adventus tui premia. Vellem addere posse, aliquam te forte duleedinem in seribendo ex nostrorum studiorum participatione sumpturum; sed et de hoc videris. Unum tibi preterea, quod non in ultimis beet in ultima epystole parte posuerim: vieinus erit Ambrosius. Vale. Mediolani, Kal. Maias, propers. 6. Ad F I' a n cis cum Sanetorum Apostolorum, commenda.tio amici romipcte. 6 Hie quem eernis homuneio Cristo devotus, mundi rerumque I fugaeiurn spretor ingens et cupidissimus eternarum, idem perexigua tante laudis aceessio, sed quam tuus amor faciet Laut, un segno d'interpunzione, che ometto, ·43. propriis rebus] rebus propriis y; in Laut. le due parole tra due segni d'interpunzione, che ometto. - cala mum] segue anche qui un segno d'in terpunzione, che ometto. ·47. togas] in Laut. Ill. parola non si legge per la piegatura del foglio. ·53. medicus] segue in Laut. un segno d'interpunzione, che ometto. ·62. tibi] aggiunto nell'interI. in Laut, ·63. vicinus erit] erii vicinU8 y. ·64. Maias] Maii Laut, - propere.] in y segue Ill. firma Franciscue in un rigo a parte, e quindi a due righi di distanza il poscritto: H ec tibi dictave "-' ..... _ .... _ ...... .& ...... VL." Ul r"'l e p) e pili elegante, menu banale di grossus, che appare come tentativo fallito di correzione di una lez. corrotta, del imi1e a 19 vel cettum. 7 vel velle nisi e lez. di rn ricostruita su vel velle nisi di P e vel eis di H (eis e andato casualmente fuori posto); la lez. di nolle e preferibi1e per motivi stilistici, giacche crea un sofi parallelismo con chiasmo (nil velIe: nolit = nil nolle: ve campi e selve « capros urentes ornrua morsu I}, cioe rmhzie che tut to distruggono.?" '0 ,'inciso sembra collocate meglio dopo i1 soggetto ilia. .mentibus minis e lez. ricostruibile con certezza su tumenti is di H e mittibus minis di P; che tumentibus verbis fosse la lez. iuo credere, anche se essa si e ulteriormente corrotta in tu s di Parm e tuentilius verbis di Lp. Ancora una volta x, come '.3, ha malamente corretto un errore del suo modello, ap iandosi tuttavia al senso. l contrapposizione fra le due recensioni e netta. Ma forse lez. si possono ricondurrc a una genesi cornune, arnmet he conscientia nasca da un equivoco paleografico mal risol tal via anche questa 1ezione rientrerehbe nelmetodo di la x. Certo conscientia pone gravi difficolti di scnso, come 10 anche Ie traduzioni elusive 0 disperate di Negri-Pale itto (( dentro il vostro forsennato capo non lusinghiate 0») e di Fracassetti (<< non ti confidi di avere ad ogni rno la tcsta »). urendos, lez. di m, purtroppo omessa da P, e termine forte e a ferro e fuoco') contro 10 scia1bo exterrendos ('scompi atterrire'}; ed e corroborata dall'ardere della traduz. Villa C, VI 29-30 la turba degli immondi maiali (i cardinali), os / spargitur insultans virgultaque dentibus urit », cioe, iega Benvenuto da Irnola, « vos, prelati, omnia destrui nel frammento bucolico gaddiano, ai vv. 33-35, che da asso del Petrarca dipendono, un aggressore spinge per L'edizione segue i criteri a suo tempo usati per la Var. XXI: 79 - restituzione, nei [imiti del possibile, dell'ortografia petrar chesca (in proposito Ie oscillazioni dei mss. non sono citate in app.); - paragrafatura; _ apparato di due ordini, uno dei Iuoghi paralleli, l'altro delle lezioni non accolte nel testa; - raffigurazione in apparato di tutta la tradizione non desaipta, quindi registrazione anche di lezioni sul cui rifiuto non sussisto no dubbi (sulla presenza di alcune lezioni di Br v. supra, p. 669); - esclusione dall'apparato delle false letture e congetture su perflue di cditori anteriori, ma segnalazione di tutti i loro contri huti positivi. SIGLA Br Dom H Lp Lr Mn P Rice. Bruxcllcnsis 9476-9478 Vindoboncnsis Dominie. r66/r36 Londiniensis Harl. 2492 Lipsiensis 1269 Flore nrinus Laurent. XC info 14 Monacensis Lat. 5350 Parisinus N.A.L. II52 Plorcntinus Riccard, 873 Marq, Vill epistula Marquardi Cum sit notorium Matthaei Vill:ll1i intcrpretatio cpistulae Superhic imo m consensus consensus consensus consensus consensus II V vi x 7 8. D. II Bucolicun: Carmen e i suoj wmmcnti inediti, a cura di A. AVE rist. a cura di L. PAOLETTI, Bologna 1969, 217. TRARCA, 1906, lia », codicum codicum codicum codicurn codicum KORZENIEWSKI, Lr Mn Lp Mn Lr Dom Mn Lp Carmen bucolicum Gaddianum, 29 (1968), 207- 18. 79. FEO, P H Parm Dom Dam Parrn Di alcuni... , 60-62. « Classica et Mediaeva PETRARCA E MARKWART Mar qua r d 0, ut dicitur, episcopo Augustensi. 10 1. Superbie imo vera insanie tue litteras, quas iniuriis plenas exun dantesque convitiis in nos diceris effudisse, ad manus nostras non per venisse noveris, sed earum dumtaxat continentiam in effectu, quorun dam nobis 6delium nostrorum sedulitate transmissam; quod ipsa ea qua decuit fronte percepimus, nunquam procul dubio credituri talc aliquid de capite sani hominis processisse. 2. Sed, ut omnia de te credamus, sua det notissimus et importabilis furor tuus: solet enim esse sermo homi nis vite moribusque simillimus, et clarum anirni testimonium oratio perhibere. 3. Tu quidem, quantum intelligi datur, credens forte tibi rem esse cum pueris, multipliciter nisus es ut nos ventoso tonitru et verbo 1-2 cf. Petr., Sea., II IS, 6 « sordibus cxuudans . 4-S ef. Frederici II imp. epist. ad Thornam de Capna (= Petri de Vinea Epist. III 19) in cod. Florent. Lan dau Finaly 17, f. 47 r « Dona transrnissa ea qua decuit affectione recepi 7-8 cf. Sen., Ad Luiil., XIX S (Iq), 1 « talis liominibus fuit oratio qlla lis vita» (de proverbio vide A. Otto, Die Spruhworter und spruhwonlictu: Redcnsat 1m dcr Romer, Leipzig 1890, 2S7) 677 rum inanium fragoribus deterreres. 4. Nos vero qui, quantum in hac vita brevi et iuvenili etate permissum est, multa vidimus, plura etiam audi vimus memorieque mandavimus, et insolentie rue minas ac dicta con ternnirnus, et omnino muscarum murmur ac vanos strepitus non horre mus. 5. Tu tamen, ut animum nostrum, tui merito contemptorem, pre 15 clarissimi nominis lux prestringat, vicarium te Romani iactas Imperii, cuius nos et fideles fatemur et vicarios profitemur; et omnes a qui bus originem traximus maiores nostros devotissimos semper ac fidelissimos extitisse vulgatum atque adeo clarum est, ut preter te unum, omnis boni nescium, nulli hominum incognitum arbitremur. 6. Contra autern te 20 non vicarium Imperii credimus, sed nostrorum hostium, et, quod mul to tibi fedius est, predonum quoque rei publice stipendiarium scimus. 7. Quis cnirn tam hebes ingenio est, ut credat Romanum Imperatorem, decus ac culmen principum orbis terre, etate illa sua florida, illo animi robore, illa prudentia consilioque subnixum, illis tot bellicis illustrem 25 virtutibus, illa denique prevalentium ducum ac procerum comitiva, ad mus ... » Tit. Marqucdo UI dicitur episcopo Au.~uslensi Lr, A le~~o: Marqucdo cpiscopo ul dicitur Auguslen(si) Parm in fIne cpist.: Matquardo carr. Palesa; Ad (Franciscus Petrarca ad Lp) Marchoardum cpiscopum Auyustenscm qui poslea [uit p atriarcha (-ca Lp) Aquilc ,~inlSis (Aquilogiensis Lp) ex parte duotum (pro dominorumi } Bert/abo. et G vicccomi tum Mcdiolan. (Mediolani Lp) ciusdcm domini Fr. Pen. (eiusdem ~ Pctr. am. Lp) v; lvii. Islam epistolam scripsit Pet. ad petitionem domini Bcrnabovis de Vicecomitibus cuidam prelaw vicario imperatoris Karol! quarti, qui CUm gcnlihus Florentinorum 1'1 Liouri: invase rat tctritorium duti domini ct processlJs accitationcsiercratcontra ipsum nomine dicti impe ratoris in mg. 13r; Marthoaldo cpiscopo missiva per d. d. Ber. Franciscus Petrarca H; Epi stela dirccta per dominum Bcrnaboncm Vicccomittcm vitario domini impctatoriscompilata per dominum Francischun: Pctrarcliam P 1 SlI/,,'rbie ~ lilteras : «tue superbe L paz ze lertere » ViII/ veto: vere P / iniuriis: innumcris H 2 convitiis: wm viciis H, a vi ciis Lr / in: mm H / nos: 1'0.1' H / tJludissc: effundisse m 2-3 non pervcnisse noveris: noveris non pervcnisse H 3 earum (wrum H) 111: om. X 3-4 qllOrundam: quo quonmdam Lp / quorundam ~ sedulitale: « per alcuni nostri fedeli » Vill 4 lrans missam: -um Lp / quod m ll: qUOdqlH' v / ipsa fa que H, ipsam qua P, ipsas eas qua X 5 decuit: decet P, docuil Lp / perccpimus I' X (pmeperimu5 Lr): pcrclpimus H / proculdubio om. I' / frCdlluri: -I' H / aliquid 0111. P 6 de capite (capiii H) m: am. X (at post hominis Br add. s. 1. consilio; et « dalla mente d'un uomo» italice interpr. Fracassetti) /sed ul: pro P / fredamlJs: fredimus m, aedam Parm 7Iuror.}avor H / esse m, am. x, tacite supp1. post slmillimus Fracassetti 7-8 Nola in mg. Parm 8 morilJIIsquc: mor;[ws quod H / oral;o: ",mlino H, am. P 9 perltiherc: pro- Mn 9-II fredetls - delerreres: « noi, come fanciulli, col tuo ventoso intro IO esse: 5 (ut vid.) Lp / niSIJ5: vim5 P Parm v I es namento credi spaurire» Vill ex cst Dom / tonitru: tonito P, tonitrui Vi IT-IS cf. Pe tr., Fam., XIV 4, 31 « Ego, quod ad me attinet, pergam qua cepi, ne que ab hac sententia muscarum murmurc dcterrchor et surda aurc inanem strepi tum prercrvcctus ... » 23 cf. Petr., Fam., XXIII 21, I «quis est amens adeo ut ... ? » 11 fra.~oribus: jlag- Lr, frallg- P / dctcrrcrcs: dctortcris H, detctrores Dom, deterreres in mg. ex dctcrrorcs in textu Mn / vcro om. X 11-12 quantum ~ vidimus: « noi, avve gnache dell'era giovani, rnolte cosc havendo gii vcdure » ViII/ vita brevi x: breui VIla 111 12 pctmissum: pro- P / plura post ctiam bis scrips. H / etiam om. P 13 mandauimus: commcndamus H, mandamus Lp / ac: et P 13-14 conlemnimus (con conlemnimus H) et omnino m, contemnimus omn;IIO u, omllino conlempnimus et V 14 muscarum (iniusrorum P) m: muswlarum (-"rum Lr) x, variam leet. corr. Pa lesa / vanos: varios m Lr I4-IS omnino ~ horrcmus: « al posturto il mormorio delle mosche non remiamo » Vill IS nostrum m, coniec. Negri: tuum X / post nostrum: tcrrercs add. I' / tui: cui P / contemptorem: contempto rem H, contemptot P IS-I6 preclarissimi ~ Imperii: « Tu immerito del preclarissimo nome del San to Imperio ti fai vicario" Vill 16 lux: lucem P / prestringat: per- Lr v /11' Romani: Romani Ie P, Ie Romani Ie Mn / iaclas post Imperii transp. H contra rhyth l11um 17 cuius ~proJltemur: « del quale noi fedeli vicari ci confessiamo» Vill/ et I om. P / vicarios: vicarium P 18 Iraximus: trahimus H / maiores: et maiores Lp, pro,f?initores P 19 vU(f?alum (uel.f?alllm H) m; vel certum x / adeo: deo H Parmi est: esse P, am. Lp / ul 0111. H / preter te UlIUm P v (preterunum Dom), unum preter Ie H, preler Ie, virum u: an unum preter te, virum corr.? 20 nescium: niscium H / Ie om. u 22 esl am. P /slipftldiarium: stipelldarium H Mn. slipelldium P 23 tam om. I' / hebes Feo, habes H, ehes P: grosSlls x / illgenio: ingenii Lr 24 ac:et P 2S ro bore: rubore I' / ilia: iq Lp / provideneia aliter prudeneia Mn / consiliumque Mn / subni xum: subnissum ex suhmissum Parm, submissimus P I tot: toti Lp / be/lieis: bellis Mn 26 prevalentium: -Ium Lr -/- PETRARCA E MARKWART MICHELE FEO 679 rum criminum acervo, ubi multa et varia in nostrum seu verius in tuum caput mendacia congessisti, omissis nugis et tumentibus minis tuis, hoc 45 solum presentium tenore rescribirnus: 12. nos infra terminum quem no bis ad hoc diceris prefixissc, ne laborare te oporteat veniendo super Me diolanense, Placentinum seu Parmense territorium, ut minaris, in ipsis tuis aut tuorum finibus, quia te non tanti facimus ut ad nutum tuum personaliter moveamur, tibi per procuratores nostros ydoneos, ut spe- 50 ramus, legitime ac magnifice responsuros. 13. Unum hoc premissis ad nectimus - ne tibi forte, ut sunt vanissime spes srultorum, de tonsura vesani capitis blandiaris, et, quoniam vocaris episcopus, cum vir sangui num sis, impune furere et insultare posse urbibus ac populis et, qua te impetus rulerit, bonorum fines, statum et patrimonia lacerare, postre- 55 compescendos motus Ytalicos, quibus vix ipsa hodie vel Iulii Cesaris vel Scipionis Africani presentia vel utriusque sufficeret, senescentem et, si verurn equo animo pati posses, furiosum atque inutilem presbiterum 30 direxisse? 8. Nunquam profecto milvum aquila, nunquam leo leporem misit in predam. Solent enim qui mittuntur similes esse mittentibus. 9. Tibi quid, quesumus, cum imperatore domino nostro simile est? Ani mus, etas, genus, an virtus, an professio? Nulla unquam dissimilitudo rerum par, nunquam tam nulla proportio. 10. Si quo te igitur Imperii vi35 carium possemus indicio suspicari, quanquam non inmerito de mitten tis iudicio miraremur, quia propositum est nobis nil velIe quod nolit et nil nolle quod velit, parati essemus, ctsi non parvi periculi rem sciamus, ad irati et rapidi iudicis tribunal accedere et nos ante ipsum iracundie tue tulrncn vivis et veris vocibus excusare, quibus vel tuam placaremus 40 insaniam vel, quia ilia, ut credimus, nisi Ferri acie frangi nequit, coram Deo saltern et hominibus nostram innocentiam probaremus. I!. Sed quoniam te non Imperii vicarium, sed stipcndiarium furum, ut diximus, ac satellitcm reputamus, omisso ad prcsens illo longo processu et ficto 44 scu vcrius saepe in Pctr, Fam.; vide sis I I, 3: 15,6; VIII I, IS; XIS, tit. er 9; xv 5, I; 9, 19: XIX 16, 10; xx 8. 16; xx 14. 25; XXII 2, 3: XX11 4, I; XXII 13, 8; XXIII 19.8 46 il~fra lermil1um: cf. Marq., 24 « die undecima prcsenris mensis otto XV! 21. 2 «sivc miles hie tuus .... si'Jeille sa 32 cf. Perr., Epysl.• 11 17.6 et 9. 13. 17. 21, 25 « Quid tibi cum Musis? Quid mecum?» 43-44 illo ~ atcrvo: bris ... quem te rm inum vobis et cuilibet vestrurn pro primo, secundo et tercio 47-48 supcr ~ territorium: cf. Marq., 24 peremptorio terruino assignamus ... " II in Par mcnsi vel Placentino vel Mediolanensi rerrirorio » 50 personaliter: cf. Marq., 24 « coram nobis comparere pcrsonalite r debe atis er non per procurato rem» 52-53 n,.- hlandiari«: cr. Sen., Tranou. an.• XIV 4 « ne forte inepta spe ribi blandiaris » 53-54 vir saIli;U illum : cf. II R':i;., XVI 7 et 8; Psalm., v 6; xxv 9; LIV 23, epistularn totam sigrrificat Marquardi Cum sit notorium LVIIl 2; CXXXVIII IS; 27- 28 vel... vel... vel utriusquc: cf. Fam., XXIII cer animi calor. .. , sivc, quod est ve rius, ulcrql/e)1 m v , corr. Negri: mews u 28 ,,,,/2 om. P / vel utriusquc: uirtusquc H / suj],ee/et: SU.illecl (ut vid.) Mn / senescrntcm OlD. P 29 atquc: ae v , adquc P / preslnterum u v (spat. vac. Lp) P: pro/mm H 30 Nunquam om. P / leo om. H 31 prcdam: prcdcm H / cnim om. m / qui mittuntur: missi P / post mil tentibus: illos add. P 32 quid. quesumus: quidquc SUlltllS H / imperatore: -i P / do mino om. P / nostto m Lr: ,5. (= scilicet) nostto Parm, om. v / simi!« m (similem P) v (site Dorn): similis Lr, siml (simul an similis incert.) Parrn / est: cssct esse P 32-33 animus: annis Lp 33 an pn'.!"ssio om. P / nulla: nulla m textu sed ilh ill mg. Mn, nulli Lp / ullquam 111: lIisi Il Lp. ii (to e. illi vel ihi) nisi v' 33-34 di,:simili 34 Ie (i;itur: ii;ilur Ie H 34-35 Imperii I'ica ludo (similirudo v) rerum x P: r- d- H rium: vieari/llll Imperii Lp, viearium v' 35 possemus: pl'ssimus P / i"dici,,:iudicio H, ildieio aliquo v 35-36 miltClltis: miltens Lp. miltmdis P 36 miraremur:mirame 36-37 11 0 mur H / post qllia:lamm add. H / nil: lIichi! m / "e/Ie quod nolil om. H iii~ quod om. Lp / 1'1 nil 110111' quod: I'd vr·/Ie nisi qlwd p. 1'1'1 I'e/Ie qllod <'is H 37 <'l si: et,:i H. ut Lp 38 ad: ul P / et rapidi x P: rabidique H / 1/0.1': vos H 39 jillmen: Jlumen P / "ivis: I'inis H / et: ae Mn Lp / luam: tam H / 1'lacaremlH: plaeeremlls H 40 ilia, ul aedimus m: ut (redimus, ilia (illi Lr) x, variam lect. corr. Palesa / ade: aut P / jran,Ri:ji-an.~ii H,jrQ11Ril Lr 41 Deo: de H 42 quoniam: qm Mn / slipelldarium Mn / furum: jumn m 42-43 Ie - si!tellilem: « te non vicario dello 43 ac el P / et: lmperio, rna capo de' ladroni e guida di fuggitivi soldati» Vill ae Mn 27 molus ti Ptov. XXIX IO 44 nostrum: ucstrum H / .leu vcrius ill m: honorcm 1'1 v, SCI< oestrum ct u, corr. Palesa 45 omissis. omnihu« v / nU,i;is: ma,i;is P / tumcntibus (miltibus P) minis 111: tumcntihus (tUCIllihlls Lp) verbis Lr v, tumultibus Parrn 46 prcscntium: l'res(f/l 46-47 infra - l'ri}ixisse: II iufra '1 tcrrni nc dum H / rcsailiimus: libi dcsaibimus P che CI lui assegnaro . Viii 47 dicvri«: dixcri: H / pri}lxis5e: P'": P 47-48 IlC ~ trrritorium : II acciocche non t'affatichi venendo sopra il m ilancse, piagenti no ovvero parmigiano tenirorio . Vill / super - tcrritorium oru. P / Mcdiolanen s,,:M"dl'"la"um V 48 Palcntinum H / SI'U: ,'('{um H 49 £lUI: ae Lp / jlnibus: affi Ilibus P / quia: qui P. qua Lp lIon lanti: talili nOlI P, 11011 IlOlanti Mn / UI: el Lp / Ill/ II/ln: Iluillium P / Ilwm om. Parm 49-51 'Juia -, resl'0llsuIOS: « pe' nostri procura tori [peril/ssMi vel/m'w,,,,ri edd.] idonei, acciocche lion ti vanti ch'a tua volonta Ie 50 mo nostre persone habbi masse, co' tuoi guai farse ti risponderemo » ViII l/eamlll: a(ccdam/,s P 51 ":i;ilillle ae /l(a,~/lUlce: maglli)I(" ,.1 legitim,. P / ac et X / re SI'01lS II ros: -urus H 51-52 /Z0( _. adl/I'ctimlls: II Noi adunqlle promettiamo a te» ViII / adl/l'(timllS III Parm v. corr. Baldelli probab. ope codicis Rice: admiai 111l1S Lr 52 III' v p. corr. Palesa: Ill'( u, "" ex Ill'( (ut vid.) 13r, lit H / SUllt vanissi IIII'm: uQ1lissillla X / tOllstlra m: wl1scil'ntia X 53 vesani ex vani Parm, valli P, in 53-54 "Naris ~ sis: « non come vescovo, sani Mn / blalldiaris: /,lalldialis Parm 54 impune: -me rna come huomo di sallgue» ViII / san,Ruinum: sallguineum P H / urhibus a( populis: urhes et populos P / <'I qua (quo P) te m: qua X 55Jines:fa mam m 580 681 MICHELE FED PETRARCA E MARKWART no passim quicquid est libitum licitum speres - 14. nos te, qui cum ne iharia latronum manu ad depopulandos exurendosque pacificos fines iostros accingeris, si te in manus nostras Fortuna iustitie ministra per Iuxerit, non alio quam quo meritus es famosi latronis ac incendiarii upplicio punituros. Data Mediolani die viiii- Octobris. role vuote. 4. Ma noi, che per quanto ci i: state consentito nel nostro breve tratto di vita e nella nostra giovane eta, abbiamo gia visto molte cose e ancor piu ne abbiamo udite e ce Ie siamo custodite nella memo ria, sprezziamo minacce e parole della tua insolenza, ne ci lasciamo cer to terrorizzare da ronzii di mosche e da vaeui strepiti. 5. Tu poi, per ab bacinare l'animo nostro, giustamente spregiatore del tuo, con la luce di un fulgido nome, ti vanti vicario dell'Impero Romano, del quale noi ci dichiariamo sia fedeli che vicari; e che tutti i nostri antenati, dai quali viene la nostra stirpe, gli siano stati sempre devorissimi e tedelissimi e cosa di pubblico dominio e COS1 certa che, se si eccettua te solo, uomo all'oscuro di tutto cio che i: buono, riteniamo che a ncssuno sia scone sciuta. 6. Per contrario non crediamo che tu sia vicario dell'Impero, rna dei nostri nemici, c, quel che per te i: molro piu sconcio, ti sappiamo al soldo di predoni della cosa pubblica. 7. Chi infatti e COS1 stolto di mente da credere che l'Imperarore Romano, onore e vertice di tutti i principi della terra, nel fiore della sua eta, provveduto di forza d'anirno, di pru denza e avvedutezza, splendente di valore militare, sostenuto da un se guito di eccelsi duci e nobili, abbia, per sedare Ie turbolenze d'Italia, aIle quali oggi a mala pena farebbe fronte la presenza di Giulio Cesare 0 di Scipione l'Africano e persino di tutti e due insieme, mandato un prete senescente e, se tu potessi sopportare con equo animo la verita, furioso e inutile? 8. Mai si e dato che l'aquila mandasse il nibbio a far preda, che illeone mandasse la lepre. Gli inviati per solito sono simili a chi li man da, 9. Tu, dico, che hai di simile con I'imperatore nostro signore? L'ani mo, l'eta, la stirpe, 0 la virtu, 0 la professione? Mai si vede una tale disso miglianza di cose, mai una tale mancanza di rapporti. 10. Pertanto, se da qualche indizio potessimo sospettare in te il vicario dell'Impero, per quanto non a torto ci meraviglieremmo del giudizio del mittente, giac che e nostro intento niente volere che egli non voglia e niente non vo lere che egli voglia, saremmo disposti, sebbene sappiamo che sarcbbc cosa di non poco pericolo, a presentarci al tribunale di giudice irato e ra pace e a discolparei davanti ai fulmini della tua rabbia con la nostra viva e vera voce, al fine 0 di placare la tua insania, 0, poiche essa, come ere diamo, non si puo spezzare altrimenti che col filo del ferro, per provare almeno la nostra innocenza davanti a Dio e agli uomini. II. Ma poiche ti riteniamo non vicario dell'Irnpcro, bcnsi mercenario di ladri, come ab biamo gia detto, e loro complice, tralasciato per ora quellungo processo e muechio di false accuse, nel quale hai ammassato tante e varie menzo gne contro di noi 0 piuttosto contro di te, tralasciate Ie tue sciocchezze e Ie tue gonfie minaece, questo solo ti riscriviamo con la presente: 12. che, entro il termine che si dice tu ci hai fissato, acche tu non abbia ad affati carti venendo, come minacci, nel territorio milanese, piacentino 0 par mense, noi, nelle tue stesse terre 0 dei tuoi, attraverso nostri procuratori 6 ef. Oros., Hist., 1 4, 8 (cd. M.-P. Arnaud-Lindet, Paris 1990) « Praeeepit ... It... , ut euique libitum esset, Iicirurn fieret »; et Dam. Alagher., Inj., v 56 « libito e' licito in sua legge » 58 Fortuna ~ ministra: cf. Petr., Fam., VIII I, IS « impo ens ilia (sci!. Fortuna) er immitis dea est, se u verius Dei ministra et divinarum 'oluntatum executrix impigerrima ». 6 quicquid: quidquodH / libitum: Iibiturum H / lieitum spercs: spcs licite P / sperens Lp . te qui (qui am. Lp) m V, « ate che » Vill: qui u / cum am. Mn 56-58 qui ~ ac ingeri.': « che con nefaria mario di ladroni a depopolare e ardere i nostri pacifichi onfini con pazzo campo (ex « vesani capitis»?) se' mosso » Vill 57 dcpopu indos m Lr V, « a depopolare» ViII: populandos Parm / cxurcndosquc Feo: exutendos uod H, om. P, «a ... arder e » Vill: extcrrcndosquc x icxtercndosque V / paci/lcos m Lr : ponliccs Parm 58 accinyetis V (atthlgeris Lp): attingeiis P, attinyercs H, attioetis u te haud eleganter, secludere autem non ausim / post ill:flncs add. Lp 58-6 0 . ~ punituros: « se la fortuna ministra della giustizia nelle nostre mani ti condu era, non altrimenti che come famoso ladroue e ineendiario ti punirerno » 'ill 58-59 perduxcrit: pro- u 59 ac et Mn, aut P 60 punituros:punitutus H .p (ur vid.) 61 Data ~ Octobris am. m V / Data om. Lr / viiii-: nona Parm. BERN ABO E GALEAZZO VISCONTI a Markwart, come si fa chiamare, vescovo di Augusta (traduzione) 1. La tua superba 0, per meglio dire, pazza lettera che si dice tu abbia ritto contro di noi, piena di ingiurie e traboccante di contumelie, sap che non e giunta alle nostre mani; ci e stato invece riferito dalla soler a di persone a noi fedeli solamente il contenuto effettivo di essa; il che i abbiamo accolto con quel volto che meritava, lontani senza alcun bbio dal credere che una cosa del genere potesse uscire dalla testa di uomo sana di mente. 2. Ma a credere a qualsiasi cosa di te ci spinge il o notissimo e insopportabile furore: infatti le parole di ciaseuno sono litamente del tutto simili alla sua vita e al suo carattere, e i discorsi no chiara testimonianza del suo animo. 3. Tu dunque, per quanto e to capire, credendo forse di avere a che fare con ragazzi, hai cereato di ventarci in vario modo con tuoni pieno di vento e col fragore di pa- 682 683 MICHELE FEO PETRARCA E MARKWART idonei, giacche non ti stimiamo tanto da muoverci di persona al tuo cenno, ti risponderemo legittimamente e magnificamente. 13. Una sola cosa aggiungiamo a quanto gia detto - perche tu, come sono le vanissi me speranze degli stolti, non ti facciaillusioni sulla tonsura della tua in sana testa, e perche non speri, dal momenta che sei chiamato vescovo quando sei uomo di sangue, di poter impunemente infuriare e assaltare citra e popolazioni e, dovunque l'impeto ti porta, dilacerare terre, stato e patrimoni delle persone oneste, infine che in lungo e in largo ti sia le cito tutto quanto ti piace - 14· ti diciamo dunque che, se la Fortuna, serva di giustizia, ti portera nelle nostre mani, te che ti accingi a devastare e mettere a ferro e fuoeo [e nostre pacifiche terre eon una sciagurata schiera di predoni, noi con non altra pena ti puniremo che eon quella che hai meritato di famigerato masnadiero e incendiario. glia. E hora colla grazia di Dio e col suo aiuto, nel quale solo i: la nostra speranza, non occultamente a modo di predoni, rna palesi, passati Par ma, siamo in sul campo presso a cinque miglia a Piagenza, e col detto di vino aiutorio intendiamo procedere innanzi, e co' vostri procuratori (1) non ci havete ovviati, in vituperio della vostra vana superbia, e cetera. Data a Ponte Nure,(2) a di X d'ottobre, III LA SECONDA LETTERA Dr MARKWART AI VISCONTI Dopo l'aspra e sarcastica risposta dei Visconti, Markwart non tacque. Di questa ultima battuta non ci e conservato il testo lati no, rna solo la traduzione (certamente un sunto) di Matteo Villa ni (Cronica, VII 25).80 Dagli accampamenti posti nelle vicinanze di Piacenza, il 10 ottobre, prima dunque della scadenza del termine della citazione, rintuzzava l'ingiuria di superbia e vantava la sua superiorita militare: i Visconti gli hanno promcsso battaglia pri ma che egli entri nel territorio loro; e ora invece egli, passata Par ma, si trova coi suoi soldati a cinque miglia da Piacenza e intende avanzare ancora. (Do di seguito il documento come e tradito da Villani nell'ed. Argelati: la « detta lettera I) e la precedente rispo sta dei Visconti). (I) procurator! Feo, percussori Argelati, precursori Mouticr (v. la n. I alia risposta (2) Ponte Nure Feo, Ponte Nuro Argelati, Ponte Mira dei Visconti, supra, 665). Moutier; per altra occasione Pontenure 0 Ponte Nure e ricordata dall'Azario, Liber... , ed. Cognasso, 164: « aput Placentiam Padum transceuntes Pontem Nu reum pernoctaverunt et in Placencia armis ct equis se refecerunt ». Dei primi rovesci dei Visconti fomisce una acuta spiegazione Francesco Cognasso: « I nemici entrarono liberamente nel terri torio visconteo perche gli stipendiari tedeschi, di presidio a Par ma, si rifiutarono di combattere contro le genti che si avanzava no sotto le bandiere dell'Impero ed il vicario di Carlo IV. rifiu to era conforme ai contratti dei mercenari, che stabilivano l'ecce zione per il proprio principe e compatrioti ».81 Coi confederati antiviscontei c'erano [e famigerate milizie mercenarie del conte Lando (Corrado di Landau). cantore di Italia mia poteva vedere dimostrate per eccesso [e sue idee su pellegrine spade, bavarici inganni, tedesca rabbia, furor di lassu e scherzi con la morte. Ma i successi della lega durarono poco. 13 novembre l'esercito mila nese, guidato da Lodrisio Visconti, Pandolfo Malatesta e France sco d'Este, inflisse ai nemici la dura sconfitta di Casorate. conte Lando si ritiro a Pavia. Fra i prigionieri dei Visconti c'era il vica rio imperiale Markwart di Randeck. n n n n Risposta fatta per 10 vicario alla detta lettera. IV Rallegrianci delle lettere che mandate ci havete, le quali mostrano la superbia della quale voi vi gloriate. Della nostra ingiuria intendiamo so prassedere, rna della bugia scritta nelle vostre lettere non ci possiamo contenere. Scriveste dunque, che co' vostri procuratori.U' innanzi ch'en trassimo nel vostro tenitorio, ei rispondereste minacciandone di batta LA QUESTIONE DELLA PATERNITA PETRARCHESCA 80. Ed. ARGELATI, 420-21; (ed. MOUTIER, III 247). DELLA LETTERA A MARKWART Favorevoli all'autenticita Angelo Maria Bandini, Giovan Batti sta Baldelli, Antonio Meneghelli, Francesco Negri, Antonio Pa 81. COGNASSO, in AZARII Liber... , 79 n. 3. . ,.,~:,:~+:~n~~ ~~lLtH6--*at~h1~i ~- T~~·~4. ·-';~t.i5~~ii; :nt~l~~fflm~ ~'b1~ ~Uv-' 11. '~nA l'~r~~· ~~t1i :P~~~1~f-,{ rH~ mttkb4jA - ~t1Q. i1111::1111" ~11~t. ~ <'tllYlt,~q./:f1'~rr- ~"Ol:Y~nAP~ t1\'t~ '"\,om~ 1'f1.Ct'wr remr~~1'lk (f14O tt~~~ a: r"~ et~ d~~f't"J1~t:?-.y:'r. '"'OYl~ ,-v,' .. . I " -. 11""fl..' ,....... r \I"'I~ .ft~·tin H.,c .... 1,.,1i~' nn,, lnC~1"Yd-~r'.c\:'tI1T t"'J14 '1IIpl' (\t'I~~ c1~ill1~~. :-r.t1~':" ~ah~ :~ cnck14t-- ~')~ ~1t1~1~11'_-.1'~MI~t~~~C.r-- ~f(W\*1f-1~«iA'F :~C-,1 S\~ -t1-r''1111111~~ 14~k~ ~~_~~l~f~~b~ ritt1:o~"€"-' ~r r~lt~C111r~~t" • P;4~itt-e~ 111~~~ht':- ~ ~._ ~.--'b-t- nc.- c1t'l"ff.<'- -C~'1l1 C}1't~ ~~« f':l1CrN-tnl--: rC~_t"l-t.4J 1'-C~~ .1n:'~ nou,,-~' Ct- t-c t11CHc.4'nt-{, 'f~ ,.~~lc 411tr <1 mcr.t~ ~ rltnt-~ ~ ~~ns-" 'forrtt- . 'I,IIIIIII 'ij:!li,1 i c\~~ ~ 1111111: ( . h\1'th'n-fM7i-t1«<~»---t t1;Jc1;f:ttt'i'-4l ,~n:I~~ ~~~A-~~~ '}?t ~r:11~ me \Jm~~k~c~A~r-1 r-L 7 '1t1<' trtn~ ;.r.ful~~t'ce-t £lUC""~ i~,J~:t."'~,r.1':i-~67n. I;' ("'tdl f' r I '" ··J 1 r ,/f -YC"+rt~C11-"1~ I~brt-/ -r1>M "\n~e\:.c~ <1~ttn.t~ refhmc~ '~-6i 'l1+t _a...~Wt1~f)~-1.ot,k ~~~tl",- fe~R.~f- /~ C"I , ,I'~ ...... ,..., 1''12-.. :.;-_.J'~,- r-I"-_ A m-o)to~~ I -.~¥ ~"l~ 110 m'lltO-<cc . \ rv~n~. ~Ht~J ~f\'r~~~,' ~1~ r0(h-effU1 ~~. IN t1£ t1m~ £Qer~' c~ 11~1JCC"T'-! 1~ t~lff' c~~~~ ~A{{C: Jct¢nft'r'nh:r..., ~tCinr~~~ fifd&? ~fft1;;,r~~~~ .. ~~~filttt ~, .. ~~ h«!.1»Q4"f !<Zt" ~~~~q~_~U11~~': 1-t14~)/~p~~ ~,,_ rnorfcNJ"l"tttTle' rti~ff11&1~ ,~'A-1~·}~_ntrrn< ,-Z ,fl "'l:~..~~1l~ ' , ' , t -? "f • ' . -, 1 #. ', ': " , ! .. , ~r~~t ~~;~C+""t-"CY ~~'~:"~~"\,\~. ~~~mM~ r ......1 (, 1(-"" '"' "d'j ..... II ......... . .1l 1 t+lr~1.6' / c"o""'ft 14.~+ "'"/ f~'nfr;J",jrttu-';'it1. .' 7 1 •• • oJ '--' .~ "'1~t'~~~/'?'11u)\;,C~C;'r<1m~ tOle fy~~"'~'~l11l~~l1~·;~~ • ~~-' ~I .' n \, tr ' t\/ Y n.A'h ~ ... ' t-e.\<p rol1H~~tf" 1 l!0S', liO'tb- "IT' ~ t1"'111-"'~1-'I$ .. , ,j ~~ ~ \ 1-b~ ~-- - ....... ~ , ~ ,0, . , -i' I fro. 1_, __.'etsi nflI.U:C'1 et honore , nisi fallor , et gratia dignus sit. me tacente noveris, tarnen credidi non ta '.~~m. ;t . EPISTOLA XLI. FRANcrscus PETRAflCA PllILIPPO CAIl.D. EPISCOPO S.\llI:'iE","SI S. P. D. Commendat ei Iohannem Arctinum. '!'~ ( '. Non sum oblitus, revercndissime pater ct do mine mi, dum novissime pro duobus patcrnitati vcsrrre scriberem , quod vobiscum pepigi, ut vos de pluribus non gravarem; ct nunc, domine mi, quamvis SCI' Iohan nes de 'Arectio prresentium later sit mihi carissimus , et .suee virtutis intuitu et respcctu originis qULC illi communis est mecum, propter omnes comrnunitcr dyes urbis illius quos valde diligo, mcorum civium gratia qui me antequam nasccrer exccperunt, non tamen auderem pro ipso vobis scribere, ne fcedifragus dici possem, nisi ad scribendum me non minus vcstri quam ipsius respecuis induceret, Ipse enim, nisi me amor fallit, iuvenis bonus est, et bonus scriptor , ct dictator non solum bonus, sed super communem mo dum, si quid de talibus novi. Qui s«'pe iarn lit/eras misit elegantes dominus Cardinalis novus de Ursinis requi . • vit eum instanter ut secum irct ad Curiam non pan"a ,tub spe, sed iste qui non libcntcr novo cum domino 'lia exibat, recusavit. Ego autem qui sufficientiam .:-etlDores nosse mihi vidcor , audito dcsiderio eius . 'V'~Diendi, ad quod eum clara farna vcstrre vil' .dor .ilID EPISTULA xu. -' tutis illexit , et cogitans quod si vobis placeat ipsum expcriri, erit homo pro vobis, et talis quod eum ubi Bosse cceperitis non Iibenter abire permitteretis, non consensi tantummodo, sed suasi ut ad vestrre domina tionis przesentiarn se "conferret, supplicans reverenter ut eum probare dignemini: et, si talis est qualem dico , quod vobis visum fuerit facietis. Multa , mi do mine, potestis ct multa habetis facere , ct mullorum fideli opera indigetis, et ad tanta negotia pauci repe riuntur idonei. Hrcc hactcnus, De me autem nil aliud dico , nisi quod inter summa et extrema animi mei desidcria est, ut \'OS rcvideam antequarn moriar. Chri stus vos prornoveat el conservct in gratia sua. I'adu:c , IX Fchru.uii. EPIS'I'OLA XLII. FH.\:'<lCISCCS PETIl..\I\C\ NICOL.\O L.\t;I\E:'iTiI rrun, pUP. Hml. s. P. D. Vallis CI[lllS[C amouitatcm rlcscrll.it. Eg-log:lIl1 de rebus ab co gesti« a se compositnm mittit, ct arcanam eiusdem siguificationern pandit. Nuper ex proccllis huius Curire , quee Romana dicitur , inter quas <egre iam senior nauta , sed adhuc rudis et inexpertus navigo, in solitudinis assuetre por tum fugiens de Avenione Vallem clausam ex re nun cupatam petii. LOCllS est XV passuum millibus ab hac turbulentissima civilate et sinistra Rhodani ripa semo Ius, adeo tamen hoc tam parvo spatio dissimilis, ut uh ultimo occidcnto in extremes solis ortus transiisso • !I 4tO , ~ EI'JSTuL.\ XLII, VARL\Hl.\1 viQear, qlloliens hinc digrediens illue pergo. Nihil simile ~ter oreIllm: altel: hO~linum,. al~er aquar~rr:' alter ter ,arum habitus surgit. HlC Sorgia tutor clarissimos atque pergelidos fluvios nurnerandus ct crystallin is undis et . s'maragdeo alvei nitore spectahilis, ct sine cxemplo vi .cissitudine modo tumcntis, modo silentis fonlis insigni tus , quem miror a Plinio Secunda positurn inter me morabilia provincire Narboncnsis : in Arclalcnsi enim est, Rus hie est ubi me extra Italize fines adamantinzc necessitatis laquci morantur, studiis mcis aptissimum , matutinis simul et vespertinis umLris colliurn, ct apricis vallium reeessibus ae late tranquilla solitudinc, in qua plura ferarum videas , quam hominum vestigia, magno prreterea perpetuoque silentio, nisi quatcnus fugicntis aquse murmur, aut pasccntium in ripis mugilus bourn, et cantus volucrurn audiuntur, de quo plura dicercm, nisi quod locus ille propter raras naturrn sure dotes iampridem longe latcque rncis carminihus notus est. lIIue igitur cum a vide fugisscm tum ut aliquantispcr animum et aurcs Iessas urbanis tumultibus rocrcarom , tum ut aliquibus cceptis meis, quibus prcmor ac !lr<e gravor, supremum imponcrcm manum, ipsa silvarurn facies hortata est ut silvcstro aliquid et inrultum ca nerem. Igitur ad carmen bucolicum quod <estate altern eadem valle eecineram, unum capitulum, sivc, ut in re poetica non nisi poeticis utaI' verbis, eglogam unam ad didi, et quoniam illius lege carminis si[Yas exire prohi beor, duos pastores eosdell) gcrmanos fratrcs colloqllen~ Lesfeci,quod tiLi,vir studiosissime, lDultipliculIl cural'um laarnm solatio transmisi. Sed quia natura huius generis .<I'*riplorum h<cc cst ul, nisi illo ipso (fui ('didil cxpo HI nentc , div inari possit sensus eorum forsilan, sed ornnino non possit intelligi , ne te surnmis Reipublic<e factis intenturn , cogam unius pastoris scilicet verbis intendere, ac-ne in nugis meis vel memento tcmporis divinum illud occupetur ingenium, paucis tibi pate faciam propositi mei summum. Duo quidam pastores duo sunt civium genera in eadem urbe habitantium , sed de eadem Republica longe discordantium; alter est Mar tius , hoc cst bcllicosus ct inquietus , seu a Marte, quem conditoris nostri parenlem finxit antiquitas, nominatus, erga genitricem pius et sihi compntiens. Genitrix autern Iloma est. Alter frater cius est Apicius, quem magistruIn coquinre novimus , per quem voluptatibus ct inertire dcditos licct intelligere. Inter hos ibi de pietatc vetustCD matri debita magna contentio est super restituenda· prrescrtim domo eius antiqua , qn<e donuts Capitoliuin cst , et ponte quo rus SUUIH pelere solehat , qui pons JIihius cst , super rivum , hoc est Tiberim ex alto Apennini vortice dosccndentcm. Iter illud ad vetcres hortos et ad Saturni demos, hoc est ad Ilortanam ci vitatern vetercm , ac Sutrium ducit, et ad umhrosa Tempe; hoc est ad Umbriarn, in qun est Narnia et Tudertum et aliro multre , et uiterius in Tusciam , cuius populos a Lydorum gente profectos esse non ignoras. Pastor autem, de quo illo loco fit mentio, qui fures in ponte rcperit et oecidit. Marcus Tullius Cicero est, (lui ut nosti, super pontem J\IilviuID eoniurationem reperit Catilinm. Bene pastol', quod Consul: bene <lrgutus propter eloquelltim principatum. Silva qui " !10m cui pontis rnina damnosa cst, et grex parva, .'~I PopulUS Romalllls. Coniuges ct filii, CIllibllS n('~lcc!a 1 412 matre studet Apicius, terrai et eorum vassalli suut. Antra autem quze nominantur, arces sunt potentium , quarum fiducia calarnitatibus publicis insuItabant. Vult autem Apicius non refici Capitolium, sed Romam la cerari , et in duas partes discerpi, ut alterne nunc apud hos, nunc apud illos summa rerum sit. Alter ad unitatem nititur , et in eo quod ad refcctionem Capi tolii maternas eliarn divitias commemorat, vult intelli gere Homam adhuc potentem, si filios haboat unani mes, qure scilicet et oves et iuvencos pascit, plebern scilicet humilern et populum fortiorem. Inter ca-teras autem fortun.c prioris reliquias ct salis occulti memi nit, per quem licot simpliciter publicos ex sale red ditus, qui ut audio magni sunt, possimus acciperc ; melius tamen accipe sapicntiam Hornanorum diutius metu tyrannidis occultatam. Qua de re sic altercau tibus, volucer supervenit, hoc est Fama malum 'I'!" non alhul »elocius ullum , ut ait Maro. Is volucer curas eorum vanas arguit et iurgia superflua , nuncians ipsos a rnatre abdicatos, iuniorem fratrern matris con sensu domos erigere , silvas regere, cisque silentium indicere , gregibus animalium canentern dulciter , hoc est leges iustissimas ferentem et nociva repellcntem. In quihus sub ferarum vocabulo quorumdam ex ty rannis vel nomina, vel naturas , vel armorum signa recondidi. Frater iste iunior hactenus es tu. Caitern clara sunt. Vale rnei memor, vir illustris, &~M( ee.SS$5rtf_st u :1 1;\ YARlAHmr ' EPISTOLA XLIII. Fll.\:'iCrScrs PETRAnc.\ DE:'II:'lTE;';DIO s. P. D. 1\0:;31 ut Senatum Reipublicre Venetie suadeat bihliothccre sua' donum accepto habere. Omnis , ut arbitror , inter nos gratiarum actio deinceps supervacua est. Eo enirn arnicitire progressi sum us , lit quod mihi faeis tibi facias. Egisse to meis in rebus, qum sunt tum, quod in propriis ageres scio , ct fortassis eo arnplius quo gene rosa mens ad ami cities nomen altius expergisci et stimulis ardentio ribus agi solet. De eventu viderit non Fortuna, sed Fortunes Dominus qUI mihi hunc tibique ilium dedit animurn , ut et hoc ego vcllo incipercm, ct tu pium hoc propositum adiuvares ; quod si optato successcrit, crit ni failor, tibi ac posteris tureque reipublicas, non audeo dicere gloriosum, sed secure dixerirn ad gloriam via. Multse enim, magnre et prreclarre res ex non maioribus initiis prodiere. Mihi equidem honre voluntatis candida et illimis conscientia satis est, qum se utiuarn tempe stiv ius obtulisset, dum scilicet anima ilia sanctissima sumrnee rerum prrecrat , quee quantum hinc gavisura fuerit ipse qui earn plane noras eestima. Certe ego illam nunc de ceelo gaudere super his qure inter nos aguntur, et rei exiturn expectare (quid loquor?), imo vero iam prresentem spectare non sum dubius non tam requo sed lreto animo ferentem, quod cum sibi omnes virtutis et glorire titulos in ccelum auferre contigerit, quantum nescio an ulli unquam Venetorum Duell Ill. 94 Nr, 26. Bcgleitschrcibon zu del' Ekloge. Nr. 26. Begleitschrciheu zu del' Ekloge. 1C BEGLElTSCI1REl13EN. l\TUPER ex procellis hUi,us' curie, que Romana 1~ egre iam senior nauita, sed adhuc rudis et dicitur, inter quas inexpertus nauigo, in solitudinis assuete portum fugiens abiui ac Vallem clausam ex re nuncupatam petii.Locus est x;--passulllll ~lillibus ab hac turbulentissima ciuitato et: sinistra Rhodani ripa semotus, adeo tamen hoc tarn paruo spatio dissimilis, ut ab ultimo occidcnte in extremos solis ortus transiisse uidear, quotiens hinc digrediens illuc pergo. Nihil simile pretercelum: alter hominum, alter aqua rum, alter terrarum 'habituk. ' Surgit hinc Sorgia inter clarissimos ...... ----...... ~ 26 = '1' Bl. 164', Vat.1 Bl. 84", De Sade Memoires IlL Pieces [ustiticatiies Nr.33 S.96, Frae. 3, 409 (Var. Nr.42) Unser Abdruck dicscs Brie(es -in der Orthographic der 'Autograplw Peirarcas. Ubersehri(t: Litera missa 'I'ribuno per dominum petrarchum (!) poetam poetarum modernorum '1', [chl: Val.1 1 curie] aure Vat. 1 ,,2 nauta Val.1 Frac., nauite '1': vgl. Petrarca Ep, Pam. 23, 13 iFrac. 3, 225) Alter navigat, alter aequoreis mercibus omatur, uavita inculto. inexpertis '1' 3 abiui ac] abinde ad T Vat.!, de Auenione De Sade Frac. ~ habitus surgit. Illic (hie) Dc Sadc Frac. hinc] illic '1' -----26, 1-3 Dasselbc .Bild : .Avignon als Babylon, Vaucluse als retien der Hafen. aus dessen Sturmen lnotissimo mearum procellarum portu) audi De reb. (am. 13, 6 (Anhang Nr. 60 § 1); 15, 8 Wrac. 2, 336); 17,5 (li'rac. 2, 442); Var.13 (Fr~c. 3, 329); procellae iiberhaupt bei Petrarca bcliebt als Aitriou; des Hoflebene (Avignon, Neapel), portus als Attribui des Landsiddtchens (Vaucluse, Cavaillon, Sulmona) , aucli des Studiensitxos Bologna: Dc reb. (wm. 20, B (li'rac. 3, 30). 1 quo Romana dicitur: vgl. De reb. (am. 13,5 (Fmc. 2,226) ad Ouriam veni, curiam hanc quae de Roma nihil preteI' nomen retinet; 15, 8 vicina Babylone deterreor quam Romanam curiam dicunt; De ignorantia sui ipsius et mult. al. (cd. Capclli) S. 34 f.: in curia, quam Romanam nescio cur dicebant, leuam Rodani ad rip am ; De vita solit. 1, 1, 1 (Basel S. 2(9) Romanalll quam vocant curiam. 2 Del' Dichter als Schiffsmann: das bei Pe trarca immeT wiederkehrcnde Bild ausgejUhrter x, B. Fam. 20, 10 (Frac. 3, 36). 3 if. Vbe?' Vaucluse, die Einsiedelei des Diehters an del' Sorgue, vgl. Ep. de reb. (am. 6, 3; 8, 3; 11, 4. 6.9.10.12; 12, B; 13, 7. 8; 15,3.8; 16, 6.: 17,5; Sen. 10,2; 15,4; Ep. ad posteros (Frae. 1,7); Frac. App. VI (3, 546 ft.); Ep. poet. I6. 7; Vita Solita?'ia II 8,2. 10,2; De ignorantia sui (cd. Capelli) p. 35; Nolhac, P6traTque et l'humanisrne2 (Paris 1906) Excurs II und III. 9 if. Surgit Sorgia: das Wortspiel trifft die Etymologie des Namens (provenxalisch <sorgo', <sorJo', [ranx. <source'). Ebenso Ep. metro III1 (Basel S. 1359) : 15 05 atque pergelidos fluuios numerandus et crystallinis undis et sma ragdeo aluei nitore spectabilis et sine exemplo uicissitudine modo tumentis, modo subsidentis fontis insignitus; quem !miror a Plinio Secundo positum inter memorabilia prouincie N arboncnsis ; ct Arelatensis enim rus est, ubi me extra Italie fiI{es adamantine uecessitatis laquei morantur , studiis meis aptissiinum matutinis De Sade, hie Frae. Die Sorque cn/springt, ctwa 10 ~Minute~ vorn Dor(c Vati elusc, -in einer 8-10 m breiien. Holde (de?' heutigen Fontaine de Vaucluse) am Endc des von 200 .Mcter liolien. sieileri Fclsen. eingcschlo88~nen Talltcsscls. 10 pregelidos '1' 10f. smaragdeo] smardeo '1' 11 nitoreJ uictore '1' uicis 12 turnentis] tiunetis '1' subsideutis] sidentis '1', silentis situdinis VaP De Sade Frac. 14 et Arelatensis] in Arelatcnsi '1' Dc Sadei enim rUB est] enim est rus est '1' De Sade, enim est, Rus liio est Frac. ! iI Sorgia surgit ibi querulis placidissimus undfs Et gelid a praedulcis aqua. Spectabile monstrum Alveus ut vii-ides viti-co tegit amne smarag~os. 12 subsidentis fontis: vgl. VeT!Jil Aen. 5, 820 i 8 u b sid un t undac, tumidumque sub axe torianti Sternitur aequor aquis, fugiunt vasto aethere nimbi; Ovid Metam. 1, 343 ft. j Flumina subsidunt collesque exire videnturi: Surgit humus. crescunt loca decrescentibus u~dis; Petrarca Ep. de reb. [am. 6, 3 (Frac. 1, 335). 12 f. E4enso It}. de reb. [am, 12, B (li'rac. 2,1B7) quamquRm, si Plinio credimusJ narbonensis, si hodierne dimensioni stamus, arelatensis prouincie loca sint, Die Plinius stelle; die Petrm'ca hier im Auge hat (llist. nat. 18, 19~ Est in Narbo nensi provincia nobilis fons Orgae nomine. In eo herbae nascuntur in t.antum expetitae bubus, ut mersis capitibus totis eas! quaerant. Sed iUas in aqua nascentis Cel·tum est non nisi imbribus; ali) verwcchselt .uohl das FW(Jchen Sorglle der Narbonensis, das in der Ge!Jend 1'011, 8t. Affrique in den Dourdou rnfmdet, mit dem Quell 00n Vaucluse. 14 f. Vgl. Ep. ad ]Josteros (Frac. 1, 5) Auinionense illp.d exiliulIJ, ubi ab infantulll fine fueram. Vgl. Horax Carm. 3, 24, [5 8i figit a dam an ti nos 8ummis verticibus dira N e pessi tas Olavos, non animum motu, Non mortis laqueis expedies caput. 15 f. De reb. [am. 20, 14 (Frac. 3, 54) dum ad fontem ~orgiae peccatis homo, sed quiete animi prope angelus degebam; 17, 5 (Fmc. 2, 442) habitatio est felix, coelestis, angelica; Fmc. 3,522 (App. VI) ne quis dubitet me illud rus nunc spernere, quod michi meisque rebus aptis simum semper iuueni, ubi sepe curas urbanas rustica rchuie permutaui; F. auch xu Z. 3 ft. und 21 [. i i 96 Nr. 26. Begleitschreiben zu del' Nr, 26. Begleitschreiben zu del' Ekloge. simul et uespertinis umbria collium et apncis uallium recessibus ac late tranquilla solitudine, in qua plura ferarum uideas quam hominum uestigia, magno preterea perpetuoque silentio, nisi qua tenus fugientis aque murmur aut pascentium in ripis mugitus bourn et cantus uolucrum audiuntur , de quo plum dicerem, nisi quia ille locus preter raras nature sue dotes iampridem longe lateque meis carminibus notus est. Illuc igitur cum auide confugissem, tum ut aliquantisper ani mum et aures fessas urbanis tumultibus recrearem, tum ut aliqui bus ceptis meis, quibus premor ac pregrauor, supremum imponcrem manum, ipsa siluarum facies hortata est, ut silucstre aliquid ct incultum canerom.: : Igitur ad Carmen Bucolicum, quod estate altera eadem ualle cecineram, unum capitulum, siue, ut in re poetica non nisi poeticis utar uerbis, eglogam unarn addidi, et quoniam illius lege oarminis siluas exire prohibcor, duos pastores eosdem, gcrmanos Iratres, colloqucntes feci, quod tibi, Vir studio sissime, inultiplicum curarum tuarurn solatio transmisi. Sed quia natura huius generis scriptorum hec est, ut, nisi illo ipso qui cdidit oxpcnento, diuinari possit sensus corum forsitan; sed omnino non possit intelligi, ne te summis Reipublice factis intcntum cogum unius pastoris scilicet. uerhis intenders, ac ne in nugis rueis ucl momento tcmporis diuiuum illud occupetur ingenium, paucis tilii patefaciam propositi mei summam. Duo quidem pastores duo sunt ciuiurn genera in eadem urlie 17 plura [ehlt Vat.1 20 auditur T De Sade 21 locus ille T pretcr] propter Dc Sadc Fmc. 23 confugissem] fugissem J' Dc Sade Frac. 28 eadem valle fchlt T 28 f. re poetica non nisi] te poetica nisi Vat.l 29 eglogam] et glosam T 31 quod] quod alias quos VaP 32 Inultipli ~lln Vat.! 33 huius] omnium Vat.! 3± eXpollente] disponente Val.! 35 illtentum} in tantum T 36 scilicet] stilij (!) T 39 quidam T Do. Sadc Fmc. 21f. Vgl. F,·w;. 3,322 (App. VI): quod (Vaucluse) non tantulll elec tione ipsa, sed agrestibus muris et, ut spero solidiore cemento, nerbis atque canninibus illustrare studui. Vgl. Ep. poet. I 7,. III 1. 3. 4 (Basel S. 1336 ff. 1359 f. 1360f.); Canxoniere ~NT. 113 114. 126. 148. 209. 24 f. Vgl. die Anm. xu 23, 8. 27 f. Zum Carmen Bucolicum s. den J(omrnentm·. 35 CDamit ich nicld dich, der du mit den hochstel! Taten des Staates beschiiftigt bist, xwinge, dl:ch mit eines (a1'lnsel~!Jen) Hirten - niimlich (noch daxu blo(3) mit seinen Worten ;~u beschdftigen': tiber den, nach Vergil gebildeten Gebrauch von scilicet 8. das Glossar. E~loge. 97 habitantium, sed de Iiepublica longe discordantium; alter est Martins, hoc est bellicosus et inquietus, scilicet a Marte, quem conditoris nostri parentem finxit antiquitas, nominatus, erga geni tricem pius et sibi compatiens, Genitri» autem Roma est. Alter frater eius est Apicius, quem magistrum coquine nouimus, per 45 quem uoluptatibus et inertie deditos licet i*telligere. Inter hos sibi de pietate uetuste matri debita magna Icontentio est, super restituenda presertim domo eius antiqua, q~e domus Capitolium cst, et ponte, quo rUB suum petere solebat, 4ui pons Miluius est, supra riuum, hoc est Tiberim, ex alto Apennini uertice dcscenden 50 tem. Iter illud au ueteres hortos et ad Sa~U'rni domos, hoc est ad Hortanam ciuitatem ueterem ac Sutrium ~ucit, et ad umbrosa Tempe : hoc est ad Vmbriam, in qua est N arnia et Tudertum et alie multe, et ulterius in Tusciam, cuius populos a Lidorum gente profectos esse non ignoras. Pastor autem, I de quo illo loco fit ,,5 mentio, qui (ures in ponte reperit et occidit, ¥-arcus Tullius Cicero 40 20 25 30 r 35 40 Republica} eadem republica Vat.t Fmc. discordantium] disputancium Vat.! 41 scilicet] sod '.1' Vat.!, seu De Sadc Frae. i 43 f. Alter autem fruter VaP 44 eius (chit '1' De Sadc 46 sibi] ibi Frac. 48 rus] iUB Vat.! 49 supra} super Vat.! Frac. Appennini] copernuni (!l T 51 f. umbrosa Tempe] umbrosa tempore T, umbrosas VaP 53 populus '.1' 55 .M. '1'. C., a. R. ausqeschrieben T ! 44 Seneca Dial. 12 de consolatione ad Helvia1n 10, 8 ff.: Apicius .... , qui in ca urbe, ex qua aliquando philosophi vClut corruptorcs iuvcntutis abire iussi suut , scieutiam popinae professus disciplina Slut sueculum infecit. Cuius exitum nosse operae pretium est. ICum aeetertiummilieus in culiuam couiecisset, cum tot congiaria princi~um ct illgens Capitolii vcctigal singulis comisationibus exsorpsisset, Iaere alieno oppress us rationes suas tunc primum coactus inspexit: su'perfutul'Um sibi sester tium centiens conputavit et velut in ultim~ fame victurus, si ill sestertio conti ens vixisset, veneno vitam flllivit. !Plinius TIist. nat. 9,66. [Isidor Orig. XX 1, 1 Coquinae apparatulll Api9ius ... primus compo suit. 8chol. Juvenal sat. 4, 23 Apicius auctor pr~ecipiendarulll cenarum. Weitere Belege bei Teuffel Rom. Lit!. § 283,2. Dim.] Vgl. auch Petrarca, I Ep. ad posteritatem (Fmc. 1, 2) Ego autem tenui \lictu ct cibis uulgaribus uitam egi letius quam cum exquisitissimis dap~bus omnes Apicii suc cessores. 51 Hortanam: in Etrurien, jetxt Ort~, vgl. Vergil, Aen. 7,7161 Plinius Hist. nat. 3, 52. 52 Tudcrtum: Tbdi. 53 a Lidorum gente profectos: in Erinnerumg an Vergil Aen. ~,479. 2, 781. 9,11. 10, 155,. Horax Sat. 1, 6, 1,. Stat. Silv. 4,4, G. 54+58: Sallust Cat. 45, 1,. wohl auch mit Bexug aut' Rienxo: vgl. 24,85 eioquio Cicoronem. I B '1 r d a c 11, MitLela!t. u. Reform. II, 1. Ilienzo. i I 7 98 Nr. 26. Begleitsehreiber. zu del' Ekloge. 99 Nr. 26. Begleitschroibeu zu del' Ekloge. I est, qui ut nosti supra pontern Miluium coniurationem reperit Oatiline. Bene pastor, quia consul; bene argutus propter elo quentic principatum, Silua quidem, cui pontis ruina damnosa est, et grex patria est et populus Romanorum. Goniuges et filii qui bus neglecta matre studet Apicius, terre et eorum uassalli sunt. Antra autem que norninantur, arces sunt potentium, quarum fidu cia calamitatibus publicis insultabant. Vult autem Apicius non refici Capitolium, sed Romani lacerari et in duas partes discerpi, ut altcrue nunc apud has, nunc apud illos summa rerum sit. Alter ad unitatem nititur, et in eo quod ad refectionem Capitolii rnaternas etiam diuitias commemorat, vult Romani adlmc potentem, si fllios habeat unanimes, que scilicet et oues ei iuuencos pascii, plehem scilicet humilem et populum fortiorem. Inter coteras autem fortune prioris reliquias et salis occulti meminit, per quem licot simpliciter publicos ex sale rcdditus, qui ut audio magni sunt, possimus accipere , melius tamcn accipc sapientiam Romanorum diutius metu tyrannidis occultatam. Qua de re sic altercantibus, uolucor superucnit, hoc est Fanui rnalum. quo non aliud uelocius ullum, \ ut ait Maro. Hie uolucer curas corum uanas al'guit et iursria superflua, nuntiuns i1)SOS a matre abdicatos, iuniorcm fratrem matris consensu domes crigcre, siluas regorq, eisque silentiu1Jb i11 dicere, gregi1ms animalium caneniem dulcite?;, hoc est leges ius tis simas ferentem et nociua repellentom. Il~ quibus sub Ierarum 80 uocabulo quorumdam ex tyrannis uol nomina uel naturae ucl ar morum signa recondidi. Frater iste iunior liactcnus est tu. Cetera clam sunt, Vale mei memor, Vir illustrit:!! I i5 (jl) Go iU aliud volocius'. Auek [olqendc Ambr. Hss. ha/;d~ quo: L. 52 s~"p. sacc. XV; II 115 sup. (dieser r-u dcr I1s. sacc. XV)!; G. 76 sup. sacc. XV; i A. 7.9 infer. saec. XII,. II. 120 infer. saec. XV; 11.178 infer. saee. XIII; . C. 68 inter. saec. XIII-XlV, hier a. R. von c:iner Hand des N. Jahr lunulerts uel qua et malius. Dr. Achilles Ratti, p.;·aereet der Bibt. A1nbm~J. Ube?' Peirarcus Vergilhandsehrift s. Rc~tti, .A?w~m del celebre cod, rns. delle opere di Virg'ilio gict .u 11'. Petrarca, in:! 11'. Petrarca e la Lom bardia. Milano 1904, S. 219--242. : 62-65 Rienxo lief3 den Palast des Kapituls wieder aufbauen: Vita 1) 14. 66f. Vyl. 23, 173 f. 208-227. 71 sapienti1tlll: Wortspiel mit sapidas in der Ekloge Vers 87. 73 fr. Vgl. De reb. farn. 9,1 Wrae. 2, 1) Farnam vero quibus annis sine alis evaderem? volucre mOllstrUll1 uolucer = Festinus. 74 Vergil Aen. '1, 174: }1~amfl, 1111tlum qUIl (quo Varianten) non flliud veloeius ullurn est. Mobilibto viget. ' [Der beriihmte Ambrosianus A 97 inf., Petran:as Virgil nebst Kornmentar desServius, liest f 105: mfllum quo, woxu der Kommentar: 'Fam1t mfllulll' deflnitio est ut 'quo" precedenti pendeat ex nomine. quamquam alii 'qua" logant. Sano 'quo' nisi definitio sit legi non potest: Hee enim precedflt (am Rande von Petrarcas Hand preeedit) ut ordo sit 'fama quo non aliud malum ve10eius". quod est ll1Collgruum. Sed 'fmna malum quo '~. i 77 siluas] eisque siluas!1' De Sade Vat.! eisque 75 Hie] is r i» Sadc 78 hoc leges est; Vcd,1 81 iste] ilIe l' ; silentium] silentium 'l' Vat.! [ 82 memor mei Vat.! ,, 56 supra] super Vaf.! Fmc. reperit] rccepit Vat'! 57 Catelline r argutus alias arcutus Vat..! 59 ct grex parua est populus Romanus T 61 nominat Vat.! petencium T 64 nunc apud illos, nunc apud hos Vat.! li5f'. matcrnas] matcrias T 66 Romam] ruin am 'I', intelligere Romam De 67 cfT scilicet oucs et iumenta pascit Vat.! 68 et populum] Bade Fmc. populum Vat.! 71 possumus '1' aeeipe] accipio Vat.! 72 diutius [cld! Vat.! Qua d(' 1'0 sic ]I'rac., Quare etc. sic 1'De Sade, qr enim sic Vat.! 74 quo non aliud] que se non aliud T .. i I 7* 94 lO 's LETIERE DISPERSE DISPERSA II 95 II (Var., 42.) [Valchiusa, fine estate 1347F II (Var., 42.) [Valchiusa, fine estate 1347F A COLA DI RrENZ02 A COLA DI RrENz0 2 Nuper ex procellis huius curie, que Romana dici tur,3 inter quas egre iam senior nauita, sed adhuc ru dis et inexpertus nauigo, in solitudinis assuete por tum fugiens abiui ac Vallem clausam ex re nuncupa tarn" petii. Locus est XV passuum millibus ab hac tur bulentissima ciuitate et sinistra Rhodani ripa semo tus, adeo tamen hoc tam paruo spatio dissimilis, ut ab ultimo occidente in extremos solis ortus transiisse uidear, quotiens hinc digrediens illuc pergo. Nihil si mile preter celum: alter hominum, alter aquarum, al ter terrarum habitus. Surgit hinc Sorgia inter claris simos atque pergelidos fluuios numerandus et cry stallinis undis et smaragdeo aluei nitore spectabilis et sine exemplo uicissitudine modo tumentis, modo subsidentis fontis insignitus; quem miror a Plinio Se cundo positum inter memorabilia prouincie Narbo nensis," et Arelatensis enim rus est, ubi me extra Ita lie fines adamantine necessitatis laquei" morantur, stu diis meis aptissimum matutinis simul et uespertinis DaIle tempeste di quella curia che dicono rornana' (tra le quali, ormai vecchio rna tuttora maldestro e inesperto pilota, penosamente navigo) sono or ora fuggito nella solitudine familiare del porto: da Avi gnone ho raggiunto Valchiusa, cosi chiamata dalla natura del luogo." Essa dista quindici miglia da quel la caoticissima citra e dalla riva sinistra del Rodano, rna per cosi poco spazio ne e tanto dissimile, che ogni volta che mi muovo da un luogo all'altro mi sembra di passare daIl'ultimo occidente all' oriente estremo. Nulla hanno in comune, a parte il cielo: diversi per uomini, acque, terre. Sgorga di qui la Sorga, da an noverare tra i corsi d' acqua piu limpidi e gelidi, mira bile per Ie sue onde pure come cristallo e per il suo splendore smeraldino, fonte senza pari quanto a mu tevolezza: ora impetuosa, ora acquietata e placida. Mi stu pisco che Plinio il Vecchio l' abbia citata tra Ie cose notevoli del Narbonese.! e infatti una villa nel territorio di Arles (Iuori dei confini d'Italia, ove i lacci della ferrea necessita" mitrattengono), ai miei studi adattissima per l' ombra che mattina e sera le I WILKINS '964, p. 96; DOTIl 1987, pp. 181-82.. LA LETrERA ACCOMPAGNAVA Buc. carm., V (Pietas pastoralis; cfr. Appendice, pp. S1.0-,01. J Lo sdegno per l'usurpazione del glorioso artributo, present e anche altrove nell'epistolario (Fam., XIII S, I; XV 8, S), assume 2 una pregnanza tutta particolare nella lettera al Tribuno. 4 Ro], CXVII 1-2.: «Se 'I sasso ond'e pill chiusa questa valle I eli che 'I suo proprio nome si deriva ». 5 PUNIO lL VECCHIO, Nat. bist., XVIII SI, 190: «Est in Narbo nensis provincia nobilis fons Orgae nominis» (<Nella provincia Narbonese v'e una rinomata sorgente, chiamata Orga»). Nel pro prio manoscritto di Plinio (I' attuale Par. lat. 6802., acquistato nel I l So), e a margine di questa passo che Petrarca disegnera uno schizzo di Valchiusa, aggiungendovi la didascalia «Transalpina so litudo mea iocundissirna» (il disegno e riprodotto in DEGENHART 1981, tav. IOI.Cl. 6 L'immagine pare ottenuta per contrazione da ORAZIO, Carm., III 2.4, S-8: «si figit adamantinos I summis verticibus dira Necessitas I clavos, non animum metu, I non mortis laqueis expe dies caput» (erna se nei sommi vertici i suoi chiodi adamantini fis sa la funesta Necessita, l'anirno non scioglierai dalla paura, ne il capo dai lacci eli rnorte»). 96 2.0 2.\ lO l\ 40 s 4\ DISPERSA LETfERE DISPERSE II 97 danno i colli circostanti, per i soleggiati recessi che oHre la valle e per la tranquilla solitudine che regna tutt'intorno: noterai qui pili impronte d' animali sel vatici che non di uomini e un grande, perpetuo silen zio in cui s' odono solo il mormorio dell' acqua che scorre, il muggito dei buoi al pascolo sulle rive, il canto degli uccelli. Ancora di pili ne direi, se non Ios se che, per le sue rare caratteristiche, tale luogo e da tempo e largamente nota at traverso i miei carmi.I Essendomi dunque rifugiato in questo luogo, un po' per ristorarvi qualche tempo I' animo e le orec chie sfinite dal frastuono cittadino, un po' per porta re a terrnine alcuni miei progetti dai quali sono come assillato ed oppresso, I'ambiente boschivo rni spinse a comporre qualcosa di boschereccio ed incolto. Al carme bucolico che la scorsa estate avevo composto nella medesima valle aggiunsi pertanto un capitolo, 0 meglio uri'egloga (per non usare, trattando di poesia, altro che termini poetici) concepita come dialog o tra due iratelli entrambi pastori, dal momento che Ie re gole di quel tipo di componimenti mi impediscono di uscire dalle selve; quindi ate, che ami sommamente la poesia, la spedii quale sollievo ai tuoi disparati im pegni. E tuttavia caratteristico di questo genere che , se l' autore stesso non fornisce l'interpretazione, si puo forse indovinare it senso complessivo, rna non intendere ogni singolo punto; non volendo de! resto sforzare te, intento aile massime questioni dello sta to, a capire que! che dice un pastore, ne ad applicare sia pure per un istante aile mie inezie" it tuo divino umbris collium et apricis uallium recessibus ac late tranquilla solitudine, in qua plura ferarum uideas quam hominum uestigia, magno preterea perpetuo que silentio, nisi quatenus fugientis aque murmur aut pascentium in ripis mugitus bourn et cantus uolu crum audiuntur, de quo plura dicerem, nisi quia ille locus preter raras nature sue dotes iampridem longe lateque meis carminibus notus est. 7 Illuc igitur cum auide confugissern, tum ut ali quantisper animum et aures fessas urbanis turnulti bus recrearem, tum ut aliquibus ceptis meis, qui bus premor ac pregrauor, supremam imponerem manum, ipsa siluarum facies hortata est, ut siluestre aliquid et incultum canerem. Igitur ad Carmen Bucolicum, quod estate altera eadem ualle cecineram, unum ca pitulum, siue, ut in re poetica non nisi poeticis utar uerbis, eglogam unam addidi, et quoniam illius lege car minis siluas exire prohibeor, duos pastores eos dem, germanos fratres, colloquentes feci, quod tibi, Vir studiosissime, multiplicum curarum tuarum sola tio transmisi. Sed quia natura huius generis scripto rum hec est, ut, nisi illo ipso qui edidit exponente, diuinari possit sensu eorum forsitan, sed omnino non possit intelligi, ne ~ummis Reipublice factis inten tum cogam unius pastoris scilicet uerbis intendere, ac ne in nugis'' meis uel momenta temporis diuinum L'allusione sara ad Epyst., I 7 e III 1, l e 4 Nessuna sfumatura spregiativa nel termine nuge (qui riferito ad un'ecloga), usualmente abilitato a designare sia Ie rime, sia Ie prase dei Rerum /amiliarium (Fam., XX 7, 6 e con particolare pre gnanza nel congedo della raccolta, XXIV Il, 1: «Habes ergo, mi Socrates .. librum e meis nugis rnulta rerum ac verborum impari tate contexrum» (<<Eccoti, 0 mio Socrate ... il libra delle mie cose /amiliari, vario di contenuto e di stile»; cfr. inoltre disp., II e l3 7 8 [Var., 44 e 2.2.]), insomma gli «sparsa anime Iragrnenta»; sui signifi cato di cia, e sulle implicazioni semantiche del termine (in cui con ~ 98 \0 \\ 60 6\ LElTERE DISPERSE illud occupetur ingenium, paucis tibi patefaciam pro positi mei summam. Duo quidem pastores duo sunt ciuium genera in ea dem urbe habitantium, sed de Republica longe di scordantium; alter est Martius, hoc est bellicosus et inquietus, scilicet a Marte, quem conditoris nostri parentem finxit antiquitas, nominatus, erga genitri cern pius et sibi compatiens. Genitrix autem Roma est. Alter frater eius est Apicius, quem magistrum co quine nouirnus.? per quem uolupratibus et inertie de ditos licet intelligere. Inter hos sibi de pietate uetu ste matri debita magna contentio est, super restttuen cia presertim domo eius antiqua, que domus Capito lium est, et ponte, quo rus suum petere solebat, qui pons Miluius est, supra riuum, hoc est Tiberim, ex alto Apennini uertice descendentem. Iter illud ad ue teres hortos et ad Satumi domos, hoc est ad Hortanam ciuitatem ueterem ac Sutrium ducit, et ad umbrosa Tempe: hoc est ad Vmbriam.l? in qua est Narnia et Tudertum et alie multe, et ulterius in Tusciarn, cuius populos a Lidorum gente profectos esse"! non igno ras. Pastor autem, de quo illo loco fit mentio, qui lu res in ponte repent et occidit, Marcus Tullius Cicero vivono le valenze retoriche ed etiehe rispettivamente oraziane e agosriniane) si veda BlLLANOVlCH 1947, p. 14 n. r. 9 II gourmet romano per antonomasia (sotto il suo nome ci e pervenuto un tratrato di gastronomia del IV secolo) e ramrnentato ad esempio in SENECA, Ad Helviam, X 8 (<<scientiam popinae pro Iessus», «esperto d' arte culinaria»). 10 Anche nel giiI citato tdisp., 8 f Var., 48 j) carme centonario (cfr. BlLLANOVlCH 1988b, p. 1I9) la nemorosa Tempe (v. 2.0) simbo leggiava l'Umbria. II Come riferivano tra gli altri Virgilio fAen., VIII 479- 80; «, .. ubi Lydia quondam I gens, bello praeclara, iugis insedit etru- DISPERSA II 99 ingegno, eccoti esplicato in breve 1'intero mio pen srero, I due pas tori rappresentano due tipi di cittadini, ambedue abitanti dell'Urbe rna di sentimenti assai divergenti nei confronti della Repubblica. L'uno e il bellieoso e insofferente Marzio, pietoso e sollecito nei riguardi della madre (ossia di Rorna): e detto cost da Marte, che I' antichita volle immaginare padre del nostro fondatore. L' altro fratello e Apicio, che cono sciamo quale insigne gastronome? e dunque agevol mente si presta a simboleggiare i voluttuosi e chi e dedito a non far nulla. Tra questi due e una grande disputa intorno alla pieta filiale dovuta alla vecchia madre, e in particolare riguardo al doverle rendere subito la sua antica dimora (il Campidoglio) e il pon te (ponte Milvio) attraverso il quale soleva raggiun gere la sua campagna, passando sopra il fiurne (il Te vere) che scende dalle elevate vette dell' Appennino. Intendi la strada per Orte e Sutri in quella che dico condurre agli orti antichi e alla cas a di Saturno, e al l'ombrosa Tempe: in quest'ultirna e da vedere I'Urn bria!? (in cui sana Narni, Todi e moltre altre citta) e pili avanti ancora la Toscana, il cui po polo non ignori discendere dalle genti di Lidia. l l Nel pastore la men zionato per aver scoperto e ucciso i ladri suI ponte e da intendere Marco Tullio Cicerone che, come sai, scis», «ove un tempo i Lidi, celebri in guerra, presero sui colli etruschi dimora») e Orazio (Serm., 16, 1-2.; «Non quia, Maecenas, Lydorurn quidquid Etruscos I incoluit finis, nemo generosior est te», «Non perche, 0 Mecenare, di quante genti di Lidia abitarono Ie terre etrusche nessuno e pili nobile di te»). 100 70 7\ 80 8\ 90 DISPERSA LETfERE DISPERSE II 101 ut ait Marc.!" Hic uolucer cur as eorum uanas arguit et iurgia superflua, nuntians ipsos a matre abdicatos, iuniorem fratrem matris consensu domos erigere, sil sui ponte Milvio scoprl la congiura di Catilina.'? E detto opportunamente pastore, in quanto console; arguto, perche principe degli oratorio La selva (che patira danno dal crollo del ponte) e il gregge sono la patria e il popolo romano. Le mogli e i Iigli, dei quali Apicio si da pensiero trascurando la madre, sono il contado e i suoi vassalli. Le spelonche di cui si parla sono Ie rocche dei potenti, la sicurezza delle quali in sultava la sventura del popolo. Apicio poi vuole che non si restauri il Campidoglio, rna che Roma sia lace rata e divisa in due COS] che ora questi, ora quelli ab biano il comando supremo; l' altro aspira invece all'u nita, e rammentando utili al restauro del Campido glio le materne nccbezzel'' intende significare che nella concordia dei suoi figli Roma puo ancora essere potente, e nut rice di pecore e giovenchi, ovvero del popolo minuto e delle classi pili elevate. Tra gli altri reraggi degli antichi tesori ricorda poi il sale nasco sto, che pur potendosi pianamente interpret are per il ricavo dell'imposta sui sale, che a quanto so e ingen te, meglio 10 intenderai per la sapienza dei romani, a lungo celata nel timore dei tiranni. Mentre COS] liti gano giunge un uccello, cioe «la fama, di cui nessun 14 altro male e pili rapido», come dice Virgilio. Que sto uccello, dopo aver redarguito le loro vane que stioni e i loro inutili alterchi, annuncia [oro d' essere stati disconosciuti dalla madre, e che illoro fratello minore, col consenso rnaterno, gia costruisce dimore, 10 narra Sallustio iCatil., XLV I). Cola «connannao ciascheuno 10 quale era stare senatore in ciento fiorini, perche de essi voleva reedificare e racconciare 10 pa lazzo de Campituoglio. Recipeo per ciasche barcne ciento fiorini, ma 10 palazzo non fu acconcio, benche cornenzassi» (Cronica, cap. XVIII, pp. I2.2.-2.3)· 14 VIRGIUO, Aen., IV 17+ «Fama, malum qua non aliud velo cius ullum»; la variante quo e attestata nel Virgilio Ambrosiano. est, qui ut nosti supra pontem Miluium coniuratio nem reperit Catiline. 12 Bene pastor, quia consul; be ne argutus propter eloquentie principatum. Silua qui dern, cui pontis ruina damnosa est, et grex patria est et populus Romanorum. Coniuges et filii quibus ne glecta matre studet Apicius, terre et eorum uassalli sunt. Antra autem que nominantur, arces sunt poten tium, quarum fiducia calamitatibus publicis insult a bam. Vult autem Apicius non refici Capitolium, sed Romam lacerari et in duas partes discerpi, ut alterne nunc apud hos, nunc apud illos summa rerum sit. Al ter ad unitatem nititur, et in eo quod ad refectionem Capitolii maternas etiam diuitias cornmernorat.U vult Roman adhuc potentem, si filios habeat un ani mes, que scilicet et oues et iuuencos pascit, plebem scilicet humilem et populum fortiorem. Inter ceteras autem fortune prioris reliquias et salis occulti merni nit, per quem licet simpliciter publicos ex sale reddi tus, qui ut audio magni sunt, possimus accipere, me lius tamen accipe sapientiam Romanorum diutius metu tyrannidis occultatam. Qua de re sic altercanti bus, uolucer superuenit, hoc est Fama malum quo non aliud uelocius ullum, 12 13 J 1.1 102. 95 100 LETIERE DISPERSE uas regere, eisque silentium indicere, gregibus anima lium canentem dulciter, hoc est leges iustissimas fe rentem et nociua repellentem. In quibus sub ferarum uocabulo quorumdam ex tyrannis uel nomina uel na turas uel armorum signal? recondidi. Frater iste iu nior hactenus est tu. Cetera clara sunt. Vale mei me mor, Vir illustris! 12. (Var., 45) Parma, 6 gennaio [1351j1 A LAPO DA CASTIGUONCHI0 2 Orationern Tullianam pro Licinio Archia.! quam pollicitus sum tibi, pnesentern mitto refertam miris poetarum laudibus. Iuvabit puto fide digno teste co gnoscere, quod studiis quibus delectamur prseco in 15 10 3 governa Ie selve irnponendo ad esse il silenzio, e dol cemente cantando aIle mandrie (pro mulga cioe giu stissirne leggi, abrogando Ie nocive). Dicendo cio oc cultai sotto il nome delle fiere il riferimento ad alcuni tiranni, in base ai loro cognomi, all' indole 0 agli stem mi. IS Questo fratello minore sei tu, per ora. II res to e chiaro. Sta' sana e ricordati di me, uomo illustre. 12. (Var., 45) Parma, 6 gennaio [I35IP A lAPo DA CASTIGUONCHI0 2 Come promesso, ti spedisco l' orazione di Tullio Pro Licinio Arcbia' ricolma di meravigliose lodi per i poeti. Sulla fede di un degno testimone, credo che ti fara piacere apprendere come il pili illustre degli ora Cosi anche in Rvj, LIII 71: «orsi,lupi, leoni, aquile e serpi». WILKINS1964, p. 1)0; DOTIl1987, pp. 2.2.2.-2.}. Nato nei primi decenni del secolo XIV (con ogni probabilita a Firenze) da farniglia aristocratica, studio diritto a Bologna con Giovanni Calderini, avviandosi quindi ad una brillante carriera di canonista. Insegnante pres so 10 Studio fiorenrino, si distinse per il suo estremismo filomagnatizio: quando esplose il tumulto dei Ciompi (1378), cia valse alla sua casa il privilegio d'essere la prima a venire saccheggiata ed arsa, a lui (fuggito nel frattempo in Ca sentino, travestito da frate) il bando. Approdo a Padova, nel cui Studio ottenne una cattedra, e si lego quindi a Carlo di Durazzo, sperando di poter rientrare in Firenze con Ie sue armi; nonostante poi il Durazzo tale speranza deludesse, accordandosi con Firenze di tenere i banditi alla larga daiia citra, Lapo non abbandono il suo seguito, contribuendo anzi con la sua dottrina al riconoscimenro I 2 DISPERSA 12. dei diritti regali di Carlo. Insediato nel 1381 aRoma quale rappre sentante presso il papa del nuovo re di Sicilia, vi morl pochi rnesi dopo. I suoi interessi letterari e la sua ammirata devozione per Pe trarca 10 legarono a Zanobi da Strada, Francesco Nelli e Giovanni Boccaccio (che dei riti letterari di tale circolo fiorentino di adepti fu il gran sacerdote), con i quali condivise il memento tanto atteso dell'incontro con il grande poeta, quando Petrarca, recandosi a Roma in occasione del giubileo, giunse a Firenze nell'autunno del 1350. Oltre a questi contatti personali, dai quali sarebbero nate durature arnicizie, la sosta fiorentina occasiono a Petrarca, proprio nella biblioteca ill Lapo, altrettanto interessanti incontri codicolo gici, argomento della presente Iettera. 3 Riscoperta dal Petrarca a Liegi nella primavera-estate del 1H 3, come egli stesso ricorda nella Fam., XIII 6, 2. 3 a Francesco Nelli (10 agosto 1352.); cfr. G. BIILANOVlCH, Petrarca e Cicerone, in Miscellanea GiovanniMercati. IV, Citta del Vaticano 1946, p. 99. \,l I Q 9 Z PIE CE S tate venias & eloquentie tue facundie ceptis fave , quem clara voce non revocat fed abfentem diu advocar patria quod vix unquam hoc pado alteri contigilfe meminimus. Si quid autern prefentibus minus cultum minufque luculentum ajeelum ell, hoc ipfum ut venias pro fe allegat parria. Tu ramen nollre decus patrie tibi perfuadeaJ nobis fore carilIimum fed multo fore cariorern fi patrurn ac dorni norum tue urbis monitis ac preccptis obternperes. Plura denique fu pererunt que Johanni Boecacii prefentium larori cjvi noilro & hujus operis legato cariflirno verba feriofius explicanda comrnifimus , cui fidem inregrarn per te prel1ari volurnus tan quam nobis. N. X X X. Epijlola Nicolai Laurentil.. 'R'efl" Epijl. ~~~.Bl~~·d~:g· CLXXXIV. • 17l· A vaore clementiffimo Domino Nollro Jefu-Chrillo I Nicolaus feverus I & clemens libertatis I pacis, iuflitleqne Tribunus, & Saere Rornane Reipublice liberator, illuflris dare virtutis viro Do mino Franeifeo Petrarche , Peete dignil1imo, Laureato , & concivi carifli.no falutcrn & fummi gaudii plenitudinem e." honore m. Dul ciflima litterarum vellrarum feries refperfa Refthorice veriflimarum plena fornite rationum, perlefta legentiurn & audicntiurn vifurn I auditumque recre atione refovit , & digefla interius pavit fuavius Inre lle durn : etenim gratiilimo exortamine veflro per cxcrnpla lau dabilia bonorum veterurn per eriarn rationes ad virtutum amplexus nos furnus & fuimus plurirnum recreati & quanta fit verlra circa urbern .eiufq, {tatum profperurn affeCtionis benivcle plenitude ex lielt:ris veflris plene colligirur , & ex nota per vifurn vel1re boni tatis prudentia certiflimum retinetur & de affeelione finceritatis perfecte quam habet is in nobis & urbe I Nos & Romani finguli vobis affic irnur & ad honores & cornrno da fincerius obligamur. Et urinam perfone vel1re prefe ntia Rome Iorer , narn Iicut anulurn au reum pretiofiffimus lapis ornar , fie pe rfone claritas ornatarn & de coram redderet almam urbern cujus tot ius nopuli anima ell ipfa Iibertas , quantum pro eius novirer gu(lad dulcedine quam diutius perpeflo fervirutis errore Romani omnes prius parercntur animas eorum evelli cordibus quam reduci in amariffimam fervitutern , maxime quurn res Iuarn reverratur ad naturarn de facili & urbs caput & principium extiterit libert at is , que multis temporibus fe experta ell impie J proh dolor, ancillarii propter quod de contricto ere[ti laqueo Deo conjubilant & prQ libertaris confervaticne raor .- - ------~~-------,,"" -~=_. ~~=- ~=~- . ~ .. .. 95 us & c 96 PIE ;'r; ex cis qui qui fecurn in eiufdcm cacr..n :.J -nonris runt fides rl tuber oblique nirnis aliena cerne ntu.n . tl:'um fcilicer qui ad pre hcminentiam non rea is trarniribus ~f:J~I\l~Jt, & deflrudo illo fe fo lium cius invafuros putant, fed [lUuntur 1 fi i(]d~ fibi cavcrit , tu tus erit. Heu, inquarn , ulline ho minum tam ferox inhurnanitatis , ut quo ducc ad tantum gloric; culmen afcenderit , de illius cogitet ruina. Quid , Deus bone, amentie , quid furoris fofpitatorern [UUIU non ut Ie ipfurn falvum cupere ? Quid autern illi, fi unus hie ,quod omnipotens avertat , ruere r , quid agent? quo duce confiflent ? Uno verbo guo ufque miferi nos, pra:cipites poft ipfum ruerit. Sic euim , ....quit I liver quo in orbem "terrarurn mots introiit , certus efi , ne dum dol are impulfus alteri noceat , fua darnpna circurnfpicit. Me lius tamen fpero evafurum ornnis fortune laqueos , quia cum illo Deus eft. Pol1 hoc audiendi avidum linquebat. Ego autern manu prehendens . quo, inqnam , propercs. None, inquit , fugiente fefli no .. , Et ego, hoc faltem michi ne Iubtrahas, Quis hominem hunc tam alte labor extulit ,quod Iludiurn , que fortuna ~ At ille Virgiliano verficulo elegantillime fretus in tempore, ex paucis , in quit, efi quos equuramavit J~piter aut ardeus eve;.eit ad ethera virtus. Hoc dicens aurora jam rutilante difparuit. Et ego, vel ad me re verfus vel cxperreaus fum. Vale vindex libertatis unice. Poll: autc:m erat fie. Magit1ro Johanni ExceUentie Tue nuncio tcfl is ego fum, teflis curia, tell:is et1 veritas tanta cum fide in tuis & reip, negotiis fe geflifle , ur prefentiali laude & honore, nifi fallor , & gra tia dignus fit. Quod & Ii me tacente noveris, tamen credidi non gitur. III in rius , quam arum :5, ut ~gans cogi, :flim n. co I Quid co lltif rope quid ipfe rat, ltur, ,bli. ique bar Urn nc i J vi n tacendum. m di N. X X X I I r. id iri ra It Littera miffa Tribuna pa D. Francifcum Petrarchatn principem Poetarum modernorum. J ~- t N J, U pER ex proeellis huius Curie que Romana dicitur , inter quas egre jam fenior navita , fed adhuc rudis & inexpertus navigo, in folitudinis affuete porturn fugiens de Ayenione ad Vallern claufam ex re nuncupatam perii. Locus ell xv, pafluurn milibus ab hac turbulentillima civitate & finifira Rhodani ripa rernotus , adeo tamen hoc tam parvo fpatio diffirnilis, ut ab ultimo occidente in extremes folis ortus tranfiffe videar , quotiens hinc difgrediens illuc pergo. Nichil fimile przter ceelum , alter hominum, alter aquarum , alter terrarum habitus furgit. Illic Sorgia inter clariffimos I ~ id. I s ) 1 l atque 3 4 - - J rr s T I F 1 CAT 1 l' E g. ' 0/7 'Mque pergelidos tluvios rnirandis & criflalinis undis , & Imaragdeo alvei nittore Ipetrabilis , &Trve ex viciflitudine modo turnentis mode a , ' .' fl.1dentis fontis infignitus , quem miror pluribus pofitum inter me morabiliaprovincie Narbonenfis , in -Arelatenii enirn eft , rus ell, ubi me extra Iralie fines' adamantine neceflitatis laquei morantur iludiis rneis aptiilimum matutinis firnul & vefpertinis umbris col lium & apricis vallium receffibus ac late tranquilla fnlitudine , in qua plura ferarum videas, quam horninum vefligia , rnagno pra-te rea pe rpetuoque filentio , nifi quatenus fugientis aquse murmur, aut pafce ntium in ripis mugitus bourn & cantus volucrum auditur, de quo phira dicerern , nifi quod locus ille propter raras nature fue dotes iampridern longe lateque meis carminibus notus ell. Illuc igitur cum avide fugiflem tum ut allquantifper anirnurn & aures feflas urban is tumultibus recrearern , tum ut aliquibus ceptis meis , quibus prernor ac pregravor , fupremam irnponerern manum, ipfa fylvarum facies hortata ell, ut fylvellre aliquid & incultum cane rem. Igitur ad carmen bucolicum , quod eflate alterd cecineram , unum capitulum, five ut in re poctid non nifi poeticis utar ver bis , eglogarn unam adidi , & quoniam illius lege carrninis fylvalt exire prohibeor , duos paflores eofdem germanas fratres colloquen res feci, quod tibi vir tludiofiflirne multiplicum curarurn tuarum folatio tranfmifi. Sed quia natura huius generis Icriptorum hec ell • ut , nifi illo ipfo qui edidit exponente , divinari poffir , fenfus eo rum forfitan , fed omnino non pollit intelligi , ne te Iurnrnis Reip, faais intenturn cogarn unius pafloris fain verbis intendere , ac ne in nugis me is vel momenta temporis divinum illud occupetur in genium , paucis tibi patefaciarn propofiti mei fummam. Duo qui darn paflo res duo funt civium genera in eadem urbe habitantiurn • fed de Rep.Ionge difcordantium , alter ell Martins hoc ell bellicofus & inquietus , feu Marte, quem conditoris noflri parentem finxit an tiquitas nominates erga genitricern pius & fibi cornpatiens, Geni triK autern Roma ell. Alter frater ell Apiclus , quem Magillrum co quine novimus , per quem voluptatibus & inertie deditos licet in relligere. Inter hos fibi de pie tate ve tune matri debita magna con rentio ell fuper reflituenda prefertim domo eius antiqua , que domus Capitolium en, & ponte. quo rus fuurn petere folebat , qui pons Milvius ell fuper rivum hoc ell Tyberim ex alto Apen nini vertice defcendentem. Iter illud ad veteres ortos & ad Saturni domes hoc ell ad ortariarn civitatem veterern ac Sutrium ducit , & ad urnbrofa Tempe; hoc ell ad Umbriam, in qua en Narnia & Tuderturn , & alie multe , & ulterius in Tufciam , cujus populus a Lidorum genre profeftos efle non ignoras. Pallor autern , de quo illQloco lit mentlo , qui fures in ponte reperit)S, occidit, M. T. C." .,.. !t,!llrCllJ Tul. a . I I N lius Cicero. PIE C E S 98 . ii I eft , qui ur noll! uper pontem Milvium coniurationem repent' Catelline, Bene paflor , quod Conful : bene argutus , propter elo quentie principatum, Sylva quidern tui pont is ruina dampnofa en , lY.. grex parva eft, & Populus Romanus. Conjuges & filii, quibus negleeta rnatre fiudet Apicius, terre & eorurn vaifalli funr, Antra autern que nominat arces funt potentium ,f quarum fiducia calarnitari, bus public is infultabant. Vult autern Apicius non refici Capitolium fed Rornarn Iacerari , & in duas partes difcerpi , ut alterne nunc apud has, nunc apud illos fumma rerum fit. Alter ad unitatem ni titur , & in eo quod ad refectionern Capitolii materias eriarn di vitias cornrnernorat , vult Romam adhuc potentern , fi filios habeat unanirnes , qui fcilicet & oves & iuvencos pafcit , plebern fcilicct humilern & populum fortiorern. Inter ceteras autern fortune prioris reliquias & falis occulti meminie , per quem licer fimpliciter pu blicos ex fale redditus, qui, ut audio, magni funt, poifumus ac cipere , mel ius ramen accipe fapientiarn Romanorum diutius metu tirampnidis occultaram. Quare, &c. 11c .altercantibus velucer fuper venit, hoc eft , fama, malum. qllo fi nonaliud velocius ullum , ut ait Maro. Is volucer curas eorum vanas atguit & jurgia Iuper flua , nuncians ipfos a rnatre abdicatos , minorem fratrem matris confenfu domos erigere , eifque fylvas regere filentiurn indicere ait gregibus animaliurn canentern dulciter , hoc ell leges juftiffimas fe rentem & nociva repellentem. In quibus fub ferarum vocabulo quo rumdarn ex tirampnis vel nomina, vel naturas , vel arrnorum figna recondidi. Frater ille minor haftenus es tu, Cetera clara funt. Vale. mei memor vir illullris. .... N. XX X I V. Caroli IV. lm- LA U REA T A tua gratanter ernicuit fie virtutisinfignis fie aIfec tionis orario quse exhorrationis noflre Ieriern ad capeffendarn co Fran/ci/ Fe- decrepitantis Imperii, egrotantis alme , naufraganris Auxonie, ex. peruro!isepi/lo/a tt arc la'o ' . . S . fi h " ,pirantis jam evi gubernacuI~ dl.LT~rebat .. ane , am,l.ce, et I .ec rno les ceteris a fe ipfa fit granor dirupta Jam Imperii fponfa libertas , fumta latin is in coniugiurn fervitus , ad avaritie lupanar profiituta jufl itia ; pax omnium propulfa de rnentibus & lapfa mortalium a.m nis virtus hanc dernifere machinarn in profundum. Ah guam diffi cilius fubmerfa puppis quam armamentis defolata refomirur, Huc ac cedit quod opima dudum Rornana Refpublica nunc ipfa vix men dica re vix fttlff'net , que copiis fuis Imperatorurn ,R~gum & D~ cum initia fl1fiinebat Tempera enim antiqua que me moras conci tiones adver fas prefentium nefcieban« Quifnam tum Cefarepcten 52.0 APPENDICE Buc. carrn., V tPietaspastoratis);3 cfr. disp., II. Quinte ecloge titulus est: Pietas pastoralis. Collocutores: Manius, Apirius et Festinus. Manius Quid genitrix veneranda dolet, germane? quid illi Accidit hoc dignum gemitu? quorsumve recentes Mesta pluet lacrimas, nee lumina nosrra madescent? Apitius Cuncra voranr anni volucres; dornar omnia tempus Indomitum; cecidit matris fortuna decorque, Arentique virens senio dat terga iuventus. Martius Aspice quot circum stabiles, urgentibus annis, Et virides cernuntur anus. Aliunde prafecto Luctus et offensi veniunt suspiria cordis. Querere nos causas, fatisque obstare repertis Suadet amor, pietasque iubet, meritumque reposcit Altricis, part usque labor, fastidia, cure. IO 1\ Apitius Vim nescit natura pati; licet omnia certent Pectora ab adverso, cunctas licet advocet artes Hurnanum genus et studio contendat inani, Invicturn caput ilia ferens, contemnet habenas. Martius Hec prape dijs natura pares iuber esse parentes. J MATTUCCI, II Bucolieum carmen '" pp. 1)6-67 (testa e tradu zione). APPENDICE 52.1 Buc. cann., V iPietaspastaralisi.t cfr. disp., II. Titolo della quinta ecloga: Pied! pastorale. Lnterlocutori: Marzio, Apicio e Veloce. Marzio Perche si duole la veneranda genitrice, 0 fratello? Che co sa le accade che la faccia gemere in tal modo? Fino a quando triste versera essa recenti lagrime, mentre i nostri occhi non ne verseranno affatto? Apicio I veloci anni divorano tutro: I'indomito tempo doma ogni cosa: la fortuna e la bellezza della madre vennera menu e la verdeggiante giovinezza volge Ie spalle all' arida vecchiaia. Marzio Guarda quante vecchie, pur nell'incalzar degli anni, si vedano intorno fiorenti e verdi: d'altra fonte invero deriva no il pian to e i sospiri di quel cuore afflitto. Che ne ricer chiamo i motivi e, trovatili, ci opponiamo ai destini, ce 10 persuade l'arnore, ce 10 comanda la piera, ce 10 richiedono i meriti della genitrice, i suoi travagli nel parto, i suoi fastidi, Ie sue preoccupazioni. Apicio La natura non sa soffrire violenza. Sebbene contra di lei contrasti ogni petto, ed il genere urnano adopri ogni arte e si sforzi invano con ogni mezzo, essa portando alto il suo ca po invitto, disprezzera ogni freno. Marzio Questa natura richiede che i genitori siano tenuti quasi uguali agli dei. 51.1· La APPENDICE Apitius Hec eadem prohibet cursum prevertere vite, Et rerum turbare vices. Iuvenescere mater Nostra nequit; varia est pietas; de coniuge quisque Cogitet et parvis studeat succurrere naris. Martius De genitrice nichil? Sedenim michi maxima matrio Cura subest vidue; nil hac michi carius usquam. L) 1° Apitius Quis vetat esse pium? Munus leve dulcia verba. Hos humeros, has ilIa manus, hec brachia nobis Sola dedit, donisque suis ea sola fruatur. Non comes esse sibi, quascunque vocarit in oras, Abnuo, nec fragili baculum me ferre senecte. Martius Dij tibi consiliurn ceIo tribuere sereno; Nunc pietas sua regna tenet, sua possidet arma: Filius es, matri Yin subveniamus egenti? Apitius Fare; quid expectas? Omnis mora torquet amantem. 1) 4° Martius Est domus ampla sibi, nemoroso condita colle, Dudum magnanimi longo quam tempore fratres Obsequijs coluere pijs. Tum cognita late Mater erat, saltus nimis invidiosa per ornnes, Felix et partu, et silvestribus inclita gacis, Ac nemorum regina potens; mors invida natos Preripuit misere, perierunt corpora fratrum. Fama viget. Nos ludibrio dilata iuventus APPENDICE 523 Apicio Questa stessa perc ci proibisce di capovolgere il corso della vita e turbare la serie degli eventi. Nostra madre non puo ringiovanire: di varia natura e la pieta: pensi piuttosto ciascuno alia sua consorte e si studi di recar soccorso ai fi gliuoletti. Marzio E nient'atfatto alIa genitrice? eppure per me grandissi mo e il pensiero per la madre vedova: nulla e per me pili ca ro di questa. Apicio Chi ci vieta di essere pii? Usar dolci parole e un dovere che non costa fatica. Essa sola ci diede questi omeri, que ste mani, quesre braccia ed essa sola goda dei suoi doni. 10 non mi rifiu to di esserie compagno in qualsiasi parte ella mi chiarni ne di offrire il bastone alia sua fragile vecchiaia. Marzio Gli dei ti diedero questa consiglio con propizia luce. Ora e la pieta che in te regna e dispiega i suoi mezzi. Tu sei fi glio: non vuoi dunque che soccorriamo alIa madre biso gnosa? Apicio Pari a pure: che aspetti? ogn'indugio ama. e torrnento a chi Marzio Essa possiede una vasta casa, post a su un boscoso colle, gia per lungo tempo abitata con devoto rispetto dai magna nirni fratelli. Allora la madre era largamente conosciuta, oggetto di eccessiva invidia per tutte le seIve, ricca nei par ti, ilIustre per i suoi silvestri tesori, e potente regina dci boschi, L'invidiosa morte rapi i figli alIa misera: perirono i corpi dei fratelli. E ancor viva la loro fama: noi invece, gio 5 Lot 4\ \0 II 60 6\ APPENDICE APPENDICE Spiramus; sed fama iacet, tenebrisque sepulta est. Sub nobis mutata dornus fortuna, tot annis Incolumis, nostros cecidit non passa furores. Hec matri reparanda domus; nil gratius illi, Ni quos fata premunt, fractis consurgere bustis Aspiceret natos et tempora prisca reverti. vani succeduti a loro per nostra vergogna siamo ancora in vita, rna la fama giace ed e sepolta fra le tenebre. Sotto di noi la casa e cambiata: la fortuna, rimasta intatta per tanti anni, cadde, non avendo potuto resistere ai nostri furori. Questa casa deve essere ristorata alia madre: nulla Ie po trebbe essere pili gradito che vedere i suoi figli, vittime del destino, risorgere dopo aver infranto Ie tombe e ritornare il bel tempo antico. Apitius Milia sunt hominum, curarum milia mille: Quisque sibi sapiens. Unde hec tibi somnia frater? Pellere pauperiem labor est mortalibus ingens, Cui nunquam speranda quies; non sorte maligna Vivere per silvas ulla vix possumus arte; Et (tecum, germane, loquor) non furta rapinis Mixta iuvant , plenis nec prede ab ovilibus acte. Tu nova tecta paras ruiture attollere matri? 5 25 Apicio Innumerevoli sono gli uomini e infinite sono Ie loro cu re. Ciascuno e saggio per se. Donde ti vengono questi so gni, 0 fratello? Immensa fatica e per i mortali scacciare la poverta, dalla quale non c'e mai da sperar riposo: noi, a causa della sorte maligna, riusciamo appena, col nostro sa per fare, a vivere fra i boschi. E con te che io parlo, 0 fra tello: non ci sono di aiuto i furti misti alle rapine ne Ie pre de fatte nei ricchi ovili. E tu ti prepari ad innalzare nuovi tetti alia madre che e presso a perire? Martius Non nova, sed veterum turpes repararc ruinas Da, frater, da, care, manus partemque virilem Sponte subi; vincat pietas invicta laborem. Siccemus pariter lacrimas, et mesta parentis Pectora, ne tales doleat genuisse, levemus. Marzio Non nuovi, rna solo riparare Ie sconce rovine dei vecchi, Dammi mane, 0 fratello, dammela, 0 caro: da te stesso as sumiti la parte che ti spetta come uomo: l'invitta pieta vin ca il travaglio. Asciughiamo Ie lagrime alia madre e conso liarnone l'afflitto cuore, in modo che non abbia a dolersi di aver genera to tali figli. Apitius Cura supervacui pectus quatit! Occidit illa Spes sobolis, que cuncta procul compleverat arva, Nee muris contenta suis, nee cespite parvo. Ad paucos reditum; pascent nos avia baccis Arboreis, duplicisque capax testudinis antrum, Dum tonat, excipiet , ventosque arcebit et imbres, Mater ubi alternis convivia festa diebus Hie aget atque illic, geminoque fruetur honore. Apicio Una vana preoccupazione t' agita il petto. Cadde quella speranza di schiatta che aveva riempito tutti i campi ne s' appagava di starsene nelle sue mura ne in piccola capan na. Si e ridotti a pochi: terreni alpestri ci pasceranno di bacche che cadono dalle piante: troveremo rifugio, quando tuona, e ci ripareremo dai venti e dalle piogge, in qualche capace antro a doppia volta, dove la madre alternera qui e II i suoi giorni in feste conviviali e si godra il duplice onore. j 52. 6 7° 7\ 80 8\ 9° 9\ 100 APPENDICE APPENDICE 52·7 Marzio Sara invece disprezzata e calpestata dalle spose superbe e costretta ad aver Ie nuore a signore della casa. Piegati al fine ed accorto cerca mezzi migliori. L'uno e I' altro abiti nella casa della genitrice e con pia venerazione adori la so glia che i suoi piedi toccarono. Non raccomando cose gra vose. E dolce per un giovane servire alia vecchia madre. 10 non mi vergognerei di essere visto di mattina sulla soglia sollecito a fare cio che la grande donna richieda. Perc he non facciamo di questi domestici recinti Ie nostre dimore? Qui attendano i comandi i nepoti: sia questa una sola casa: sia comune il potere ed indiviso I' onore dei fratelli. I vicini ci temeranno se saremo uniti: la vera virtu si teme piu della spada. Mettiamoci all' opera: dopo averne fatto prova, al cune cose sembrano piu leggere: se ci vedra d'anirno con corde, la madre stessa ci dara aiuto: che essa pasce gli agnelli, essa i giovenchi, da cui accumuliamo Ie nostre ri sorse. S' appartiene ai fanciulli ingannare la madre. Essa ha ancora dei rimasugli dell' antica fortuna: tiene inoltre na scosto in terra un alto mucchio di sale, che essa, di nasco sto accarezzandolo mescolava al cupido gregge e spruzzan dole rendeva saporose Ie erbe. Per di piu, sui giardini d'an tica data, sulle valli ombrose, sulle case che furono di Sa turno e quelle terre che ai di la possedemmo e che ora sono possedute da uno straniero della Lidia, da un alto monte giu si riversa un rapido fiume, il quale, mentre la madre sta rivisitando Ie sue ville, con Ie opposte acque Ie chiude la via di ritorno. Qui per Ie mani dei santi avi fu costruito un ponte, rimasto intatto fino a questo tempo, attraverso il quale alcuni ladroni che preparavano stragi aile greggi ed estrema rovina aile selve, furono di notte scoperti da un ar guto pastore e giustamente decapitati. La tua destra, ti parlo di cose a te note, rovescio questo ponte nelle on de in grossate: e mentre tu ti affretti a nuocermi, tu nuoci alia madre, a te stesso, aile greggi ed aile selve: rna tralascio di parlare di cose ingiuriose. Questo ponte richiede ora la no stra opera: quantunque io non ne abbia colpa, non mi rifiu to di sopportare teco una parte dell'incarico gravoso. Martius Coniugibus despecta quidem et calcata superbis, Ac dominas habitura nurus! Quin flectere tandem Et monitus meliora vide: genitricis uterque Tecta colat, limenque pius venerator adoret, Quod sacri tetigere pedes. Non aspera mando; Dulce est annose iuvenem servire parenti. Non in vestibulo pudeat me mane videri Sollicitum, quid mandet anus. Quin septa laremque Molimur, solitas sedes; hinc iussa nepotes Accipiant, hie una domus, nee scissa potestas, Nee fratrum divisus honos. Vicinia iunctos Horrebit; virtus gladio plus vera timetur. Aggrediamur opus, quedam leviora videntur Expertis; genitrix, animos si cernat amicos, Ipsa aderit; nam pascit oves, pascitque iuvencos, Unde istas cumulamus opes. Ars fallere matrem Prima quidem pueris! Fortune frusta vetuste, Preterea et terre salis altum infodit acervum, Quem cupido quondam pecori blandita latenter Miscuit et sapidas aspergine reddidit herbas; Insuper ad veteres ortos, umbrosaque Tempe, Saturnique dornos, et que possedimus ultra (Lidius at nunc hospes habet) violentus ab alto Monte cadit rivus, qui, dum sua rura revisit, Impedit invalidam transverso gurgite matrem. Pons fuit hie, manibus sanctorum structus avorum, Tempus in hoc solidus; tacitos quo tramite fures, Qui gregibus pestem, silvis suprema parabant, Repperit argutus nocturno tempore pastor; Collaque sic meritis fregit. Tua dextera pontem Hunc (tibi nota loquor) tumidas effudit in undas, Dumque nocere michi properas, matrique tibique Et gregibus silvisque noces. Sed iurgia mitto. Hie nostram modo poscit opem; sine crimine quamvis, Non onerum partem tecum tolerare recuso. l APPENDICE APPENDICE Apitius Compulit in facinus tua longa superbia. Verum Cimba brevis fluvio est, habilis transire volenti; Rus breve trans fluvium superest; fortuna solutos Angustat, finesque locat quos fratribus olim Tam bene pacatis quam nos sumus. Areta priorum, Areta extremorum confinia; at inter utrumque Laxarunt sua rura senes. Audacia letos Non stabiles habet eventus: en omnia demum Ad primas rediere vias, forsque improba giro Lusit in assiduo. Quid quod sine ponte manemus Tutius in ripa? lam, quantum ad cetera, serum est Edificare domos sub tempus velie sepulcri. Apicio II tuo lungo orgoglio mi spinse a commettere un tale fat to. Ma a chi ha buona volonta, una barchetta e sufficiente a passare il fiume: un piccolo campo ci resta al di la del fiu me. La fortuna restringe i campi illimitati ed assegna a noi quei confini che essa un giorno assegno a quei fratelli che eran concordi come siamo noi. Stretti furono i confini dei primi e stretti anche quelli degli ultimi. Ma nell'intervallo tra gli uni e gli altri, i vecchi allargarono Ie loro ville. L'au dacia genera eventi lieti rna non duraturi. Ecco tutto infine torno alia condizione di prima e la malvagia fortuna si pre se giuoco di noi con I'instabile ruota. Perche non ce ne re stiamo senza il ponte pili sicuri su questa riva? Gia, del re sto, e tardi voler edificare case quando la morte incalza. 52.8 10) 110 II) ILO IL) 1)0 I)\ Festinus Quid vano sermone leves consumitis horas? Tertius ille minor, quem vos calcare sole tis , Silvas frater habet; iam fundamenta domorum Sede locat patria; genitrix sibi rura gregemque Credidit et nati gremio secura quiescit. Parent cuncta sibi. Curas agit ille seniles Ense puer stricto, laqueisque sub arbore tensis, Quis avium furumque pedes et colla premantur. Pinguibus arentes tenerisque ab ovilibus arcent Fortia claustra lupos, tristis non murmurat ursus, Sanguineus non sevit aper, non sibilat anguis, Non rapidi predas abigunt ex more leones, Non aquile curvis circumdant unguibus agnos; Excelso, predulce canens, sedet aggere custos. Pascua tuta silent. Audit iam litus utrumque Carmen, et extremus calaber ligurumque recessus, Undifragi sectique tenens convexa Pelori. Si vocem extulerit, Mauros turbabit et Indos, Arctoasque nives, austrique calentis arenas. lmperat is vobis linguam cohibere; capellas lte domum tondere inopes. Negat almaque mater 52.9 Veloce Perche sciupate Ie ore in ciance? Quel terzo minor fra tello, che voi siete soliti guardare con disprezzo, gia possie de Ie selve; gia getta Ie fondamenta delle case nella patria terra. A lui la madre affido Ie ville e il gregge e spensierata si riposa in grembo al figliuolo. A lui tutto ubbidisce: ben che fanciullo, egli tratta affari da vecchi, dopo aver impu gnato un ferro e sospesi lacci agli alberi, con i quali e degli uccelli i piedi e dei ladri i colli siano avvinti. Forti steccati tengono i lupi affamati lontano dai teneri ovili. Non pili il malvagio orso ulula ne pili il sanguinoso cinghiale incrude lisce. Non pili sibila il serpente, non pili i leoni, secondo il loro costume, si scagliano rapidi sulle prede ne pili Ie aquile coi curvi artigli vola no attorno agli agnelli. Sull'alto di un ciglio, il mandriano siede dolcissimamente cantando. Tac ciono i pascoli in pace: gia I'uno e I'altro lido ascolta quei carmi, I'estrerno calabro, il golfo Ligure e quello che tiene Ie scogliere dell'ondifrago e diviso Peloro. Se alzera la vo ce, egli turbera i Mauri e gli lndi e Ie nevi Artoe e Ie arene dell'infuocato Austro. Egli vi comanda di frenar la lingua: andate a casa a tosare Ie povere caprette: I'augusta madre dice che voi non siete parte del suo seno e giura che voi ~ no 14° APPENDICE APPENDICE Partem uteri vos esse sui, suppostaque iurat Pignora falsa sibi: vallis te proxima misit, Apenninigene qua prata virentia silve Spoletina metunt armenta gregesque protervi; Te longinqua dedit tellus et pascua Rheni. due siete per lei dei pegni contraffatti. Tu fosti mandato qui dalla valle vicina, dove gli armenti spoletani ed i pro tervi greggi fanno scempio dei verdeggianti prati della sel va appennina: tu invece fosti mandato da lontana terra e dai pascoli del Reno. Martius Nunc memini: audieram veteres narrare bubulcos. Marzio Ora rammento, I'avevo udito anchio narrare dai vecchi bifolchi. ,. Seniles y tncluse nelle "Variae» fracassettiane Sen., XIII IO r (Var., ,. Seniles y incluse nelle "Variae» fracassettiane ,1)4 Sen., XIII FRANCISCUS PETRARCA PANDULPHO MALATESTAE S.P.D. Excusat se quod valetudinis causa Pis aurum quo ab eo ad vocabatur, non adeat. Nunciat se in collibus Euganeis ru sticari: et de morte uxoris eius aliquid innuit. lS IO r (Var., )1)4 A PANDOLFO MALATESTA c. 10 5)1 Lo ringrazia per un invito. Gli annunzia ch' ei si trova in Arqua. Si conduole per la morte della moglie. [Di Arqua, 1 set tembre I) 7 L.] 0 Littera vestra, qua nil suavius cogitari potest, ingentem mihi lsetitiam in adversis attulit ac solamen, quamvis no vum vere nihil attulerit. Scio enim ab olirn cor erga me ve strum, et affectionem illam sincerissimam, non qualem ad subiectos domini, sed qualem filii ad parentes habent, vel, quod est vehementius, e converso. Venirem, fateor, liben ter non propter aliquem metum mortis, sed propter in ten sum vos videndi desiderium, nisi quia status mei corporis non sinit. Gratissima tamen animo meo est hsec vere nobi lis caritas vestra mihi utique prorsus indebita: vobis autem magnificum nihil indebitum, sed suum ac proprium naturaque insitum videri debet. Illam de me curam, mi dornine, fidenter deponite; quoniam non Venetiis nee Padua- sum, Mi ernpi di giubilo e fra Ie vicende della nemica fortuna mi fu cagione di soave conforto I'arnabilissima lettera vo stra, sebbene nulla in essa di nuovo abbia io trovato. Che giiJda lungo tempo io conosco qual sia per me il vostro cuo re, e quanto sincero l'affetto che a me voi portate non co me Signore ad inferiore, rna come figlio a genitore, anzi co me padre a figlio che e tanto pili forte. E si che di buon grado accettando I'invito io verrei dove siete, non perche punto io tern a la morte, rna SI perche ardentemente brarne rei di rivedervi. Lo stato peraltro della salute mia non mel consente. Del res to io non so dirvi quanto grata a me giun gesse cotesta vostra nobilissima amorevolezza, della quale io sono indegno, come degna essa e al tutto di voi che dalla natura sortiste I' esser magnanimo e liberale. Ponete giu in tanto ogni timore per me: che pili non e Venezia ne Padova • Traduzione di Giuseppe Fracassetti. J APPENDICE APPENDICE sed inter colles Euganeos in loco adrnodum delectabili ac salubri: ad quem et locorum specie captus, et rnei amore tractus magnificus Padua- dominus ssepe venit per quam familiariter, et rnorulas trahit. Essem tamen aliquanto li bent ius quo me vocat vestra benignitas: sed venire hoc opus hie labor est. Hrec hactenus. Transitum felicis memo ria- venerabilis ac dilcct e, licet facie incognita- domina: rnese et consortis vestrre , iarnpridern mcestus audierarn ... Recommendo me magnifico patruo vestro: alter dominus meus frater vester, per ea qua- mihi significavit credo Al pes transierit. Valete. Arquadse, die prima Septembris. la stanza mia: rna un solitario ed ameno recesso fra i colli Euganei in deliziosa e salubre postura, ove assai di frequen te, tratto dalla bellezza delluogo e dall'arnor che mi porta, viene e con tutta dimestichezza trattenersi alcun poco si piace it magnifico Signore di Padova. Pur mi sarebbe oltre ogni dire gradita cotesta nuova dimora cui tanto benigna mente voi mi chiarnate. Ma come venirvi? L'impresa e al di sopra delle rnie forze. Basti adunque di tale argomento. Avea gia con dolore saputa [a morte di quella veneranda donna, che a me non conosciuta della persona ebbi in luogo di Signora, e a voi fu diletta ed onorata consorte ... Mi rae comando al magnifico vostro zio. II fratel vostro e Signor mio deve, secondo che mi scrisse, aver gia passate Ie Alpi. Arquata, il 1 di settembre. 5)2 z.o L) 533 0 Sen., XIII "l (Var., 9)5 Sen., XIII FRANCISCUS PETRARCA PANDULPHO MALATESTAE S.P.D. Dolet mortem uxoris et fratris eius. Excusat se quod voca tus ilium non adeat, et mittit carmina quee vulgari sermone dictaverat. Colende ante alios et amande domine mi. Plenam solitre humanitatis epistolarn tuam non sine suspirio ne dicam la crimis, legi. Renovavit enim mihi earn, qu~ senescere in pra-cordiis meis nequit, memoriam tui, et ignot a- quidem facie, sed dilectse mihi venerabilis et prreclarse atque in eeternum memoranda- coniugis, simulque magnanimi et egregii fratris tui domini rnei, et amici optirni non verbal is sed realis, qualium est hodie summa penuria. Et, Christurn testor veri Deum, vix alii duo mori poterant, qui cor meum 5 Traduzione di Giuseppe Fracassetti. II I (Var., 9)5 A PANDOLFO MALATESTA Si conduole della morte della moglie e del fratello. Si scusa del non accettare I'invito ch'ei gli fa di venire alla sua cor te. Gli manda Ie sue poesie volgari. [Di Padova, -I gennaio 13nJ Veneratissimo ed arnatrssimo mio Signore. Non senza molti sospiri, per non dir senza lagrime, mi venne letta la tua caris sima, piena secondo il soli to di urnanita e di corte sia. Irnperocche per essa sentii pili viva ridestarmisi in cuo re quella memoria, che mai potrebbe in me venir meno e della tua cara persona, e della nobilissima e in ogni tempo memoranda tua consorte, che sebbene non mai veduta da me, fummi obbietto di venerazione e di amore; e dello illu stre e magnanimo tuo fratello a me padrone ed arnico non di solo nome, rna sl veramente di quella spezie di amici che fatti sono rarissimi a' giorni nostri. Cristo Signore che leg