153 (4.30 MiB)

Transcript

153 (4.30 MiB)
Punts
Nr. 153
mars
3/2007
annada 13 / Glion / pretsch frs. 45.–/onn
Editorial
da Silvana Derungs
Genialitad
vegn da
geniturs, u
betg?
Dacurt hai jau legì en in artitgel ch’i dettia
per geniturs futurs perfin la pussaivladad
dad emprender d’enconuscher lur uffant anc
betg naschì – live or dal venter da mamma,
per uschè da dir. Cun agid da la tecnica dad
ultrasun-3D (e da passa 200 francs) san quels
geniturs satisfar lur marviglias che stuessan
atgnamain resister nov mais. Ed jau hai pensà:
Tge tgutgs! In pop en il venter ed ina tecnica medicinala en stgaffa per scopos da divertiment. U èsi per avair la controlla? Anc pir.
pel. Quai han era las scolaras ed ils scolars da
la terza classa da Müstair fatg e tradeschan
vizis e virtids da lur geniturs. (Detagl interessant: La moda da fimar dals geniturs dat u
ha dà da patratgar a tscherts uffants …) Nus
na giain pia betg adina d’accord cun las acziuns da noss schendraders, il potenzial da conflicts è preprogrammà. Quantas giadas ans
essan nus sentids malchapids da noss geniturs? Quantas giadas avain nus gì ina gritta
narra sin noss geniturs pervia da lur principis
d’educaziun? Quantas giadas essan nus stads
engraziaivels a noss geniturs per lur principis
d’educaziun, ma n’avain betg vulì conceder
quai? Quantas giadas ans essan nus turpegiads pervia dal depurtament da noss geniturs
visavi nossAs collegas? («Geniturs èn insatge
herzig – sch’igl è quels dals auters!» ha ina
amia remartgà dacurt, cura che nossa gruppa fascheva adia a la mamma dad in ami.) E
quantas giadas avain nus engirà a nus sezs:
«Jau na davent segir betg sco mes geniturs!»
«Jau sun anc betg naschì u naschida, ma mes
geniturs èn gia controlfreaks!»
Dacurt hai jau vis in film, ed jau hai survegnì
ina crisa mo gia pervi da las dispitas permanentas en quest film, ed jau hai pensà: Jau na
less betg avair uffants – surtut betg ina figlia
da tredesch onns!
Na, esser genitur n’è betg in sugus. Als aspectaturs che han – sch’i va bain – anc latiers
nagina idea dad esser genitur, dattan ins
adina in motiv da critica e buns cussegls: U
ch’ins puprogna sia descendenza, u ch’ins
na s’occupa betg avunda dad ella u ch’ins na
dumogna betg il caracter in pau difficil da
l’uffant. Quai èn er experientschas che Fadrina
Hofmann ha stuì far. Ella sa trair parallelas tranter l’esser possessura/mamma dad in
chagniel e l’educar uffants. E che l’educaziun
è principalmain chaussa dals geniturs, cun
quai giain nus bain tuts d’accord, ma las magistras.ch han era gia stuì far autras experientschas e portan in appel a geniturs futurs.
Er esser uffant n’è però betg in sugus. Ins sto
sa stentar cun problems che noss geniturs na
chapeschan betg, u ch’els na vulan betg chapir, u ch’els na san betg pli sa regurdar da lur
uffanza. Ed ins metta magari er en dumonda
las acziuns ed ils vizis da noss geniturs che
vegnan mintgatant era numnads noss exem
E lura daventain nus pli vegls e vesain
tschertas sumeglientschas fisicas cun bab e/u
mamma. Janu, quai na san ins betg midar.
Ma nus na daventain anc adina betg sco els.
E lura daventain nus anc pli vegls (e sabis) e
stuain mintgatant far la terribla constataziun: «Uss sun jau precis sco mia mamma / sco
mes bab!» Tragic. Ma probablamain be per
nus e noss ego e noss engirament d’uffanza.
E lura daventain nus anc ina giada pli vegls
e respundain, sche nus vegnin dumandads
suenter noss idols: «Mes geniturs».
Jau giavisch a vus tuts e tuttas, ad uffants e
geniturs, ina buna lectura da las PUNTS 153 e
bunas discussiuns – senza dispitas sa chapescha.
En questas
punts
Editorial
da Silvana Derungs
1
chars chars genituors
notà da Flurina Prenner
4
10 dumondas a mes geniturs
da Chatrina Josty
4
Eva – la mumma dallas mummas – e sias
feglias da Silvana Derungs
6
ti vuls savair: Las dunnas nudistas
da Pia Valär
7
Mes tracks: Roman Flepp
da Chatrina Josty
9
La soap: Ün muond curius
da Tinetta Rauch
10
Magistras.ch: Genituors
da B&B
10
Che Vita da chans: Meis uffant il chagnöl da Fadrina Hofmann
12
ONE YEAR IN PARIS: daplü musica … oui14
dad Anna Serarda Campell
Fumetto
da Jon Bischoff
15
Punts politicas: «Geniturs»
da Roman Liesch e Jon Pult
16
Regiun Surselva: Musica, moviment e divertiment
da Silvana Derungs
17
Container
18
Engiavinera
18
Amsterdam: Doei-Doei
da Donat Caduff
19
Impressum
19
Ord la Quotidiana
20
chars chars
genituors
notà da Flurina Prenner
A mai gita cha meis bap sto lavurar tuot emna
e ch’el tuorna be la fin d’emna.
Eu sun cuntaint cha meis bap ha rafüdà da
fümar.
10 dumondas a
mes geniturs
da Chatrina Josty
Adrian
Minchatant vegna a chatscha cun meis bap.
Cura cha nus stuvaivan spettar, faiva ün pa
canera. Meis bap gniva nar.
Mia mamma vegn narra sch’eu e meis frar
fain dispitta.
Ramona
Meis genituors sbragian cura ch’eu fetsch üna
noscha nota.
Els voulan ch’eu imprend musica e ch’eu vegn
bod in let.
Eu n’ha jent a meis genituors.
Debora
«Na sun jau propi betg adoptada?»
classa da Müstair tradischan vizi e Mia mamma bruncla cura ch’eu nu fetsch
uorden.
Eu vuless cha meis bap rafüda da fümar.
virtüd da lur genituors.
Jessica
«Pertge hai jau in num uschè altmodisch?»
Meis genituors vegnan per mincha piculezza
nars. I’m disturba cha meis bap guarda adüna
las novitads. Mia mamma am secca gugent.
Mia mamma ha fat la patenta da chatscha.
Meis bap es bler davent, el sto ir fin oura
Cuaira. El sto eir ir a dar aua da zücher a seis
aviöls.
«Avais vus propi gugent mai?»
Las scolaras ed ils scolars da la 3.
Pascal
Marisa
Meis genituors sbragian cura ch’eu nu vegn
sün stalla. Cura cha nus giain in let guardian
els amo televisiun.
Martin
Meis genituors fan adüna alch cun nus. Be
sch’eu sun narra, lura nu faina nüglia. Eu
vegn gugent in vacanzas cun meis genituors.
«Sche vus avessas gì la pussaivladad da barattar mai tar mia naschientscha, avessas fatg
quai?»
«Faschessas uss? Cun tgi?»
«Avais vus pli gugent mes frar u mai?»
Lorena
Meis bap e mia mamma nu’m laschan guardar
televisiun.
Eu am giavüschess cha meis bap nu füma plü.
Fabio
Genituors sun chars e perchüran ils uffants.
Minchatant fana eir dispitta.
Eu sun cuntaint cha meis genituors nu füman
plü.
Nico
Meis bap sbragia cura ch’eu nu vögl ir culs
skis.
Eu am giavüsch cha meis genituors restan sco
ch’els sun.
«Avessas gì pli gugent in mat?»
«Avessas pli gugent sche jau studegiass geografia u fisica u istorgia d’art u englais u chinais u medischina?»
Giuanna
Mia mamma fa sü ils lets. Ella va eir vi’n butia.
Meis bap va giò’n stalla. El es alleger. Eu giov
gugent ün gö cun meis genituors.
Fadrina
Eu vegn gugent cun meis bap a chatscha ed a
trar a schaibgia. Eu güd gugent a mia mamma
in cuschina. Cun ella vegna eir a gruppa da
gö.
Rino
Meis bap es it a chatscha quist on ed ha sajettà
trais chamuotschs.
Eu vegn gugent cun meis bap a pas-cher. Eu
n’ha trat oura fingià blers peschs. Ma tuot ils
peschs ch’eu n’ha trat oura, stuvaiva darcheu
büttar inaint.
Noel
«As avais vus era gia turpegiads pervi da
mai?»
«Avessas gugent sche jau vegniss puspè a star
a chasa?»
Eva –
la mumma
dallas
mummas –
e sias
feglias
da Silvana Derungs
Che nus e ssan tuts frars e soras,
da part da nossa DNA ei ina mischeida da gens
dalla mumma e dil bab. Dad eruir ord quei,
tgei antenat che ha maridau el 14avel tschentaner tgeinin, ei buca pusseivel. Aschia seconcentreschan ins sin las sulettas duas parts dil
genom che survivan la midada da generaziun
praticamein senza midadas e che possibiliteschan cheutras in’egliada el vargau. Quei ei
d’in maun la DNA mitochondriala che vegn
sulettamein dada vinavon dalla mumma a ses
affons senza semischedar cun la DNA dil bab.
Igl ei pia pusseivel da persequitar lunsch anavos la mumma dalla mumma dalla mumma …
(In mitochondrium ei ina unitad secundara dad
ina cella che ha la funcziun dad «ovra electrica» en nossas cellas. La DNA mitochondriala
vegn mo dada vinavon dallas mummas a lur
affons. Il sperma dil bab porta mo il nuschegl
dalla cella egl iev; las mitochondrias masculinas restan ordvart la cella digl iev ni vegnan
eliminadas duront la fructificaziun.)
descendents dils medems geniturs
– Adam ed Eva – quei savevan nus enza-
Descendents da purs ni catschadurs?
co gia dapi l’instrucziun da religi-
Sco quei che nus savein ein las societads oriundas da rimnaders e catschadurs daventadas sesentas avon rodund 10 000 onns el
Proxim Orient ed han entschiet a cultivar ils
praus e domesticar animals. Quellas culturas
ein migradas naven dall’Asia minura viers
l’Europa ed han scatschau ils catschadurs da
leu. Sykes ed auters perscrutaders han analisau la DNA mitochondriala dils Europès ed
han anflau certas parallelas en la successiun dallas sequenzas da DNA , aschia ch’els
han saviu parter la populaziun en gruppas.
Mintgina da quellas gruppas ei definida entras
mutaziuns caracteristicas dil genom mitochondrial e sa cun agid dalla plonta genealogica maternala vegnir persequitada anavos
tochen ad ina certa dunna prehistorica. Sykes
sereferescha sin quellas dunnas sco mummasantenatas che derivan probablamein era ina
da l’autra. Mintgina da quellas dunnas ha ina
medema antenata, l’aschinumnada Eva dallas
mitochondrias. Sykes numna ellas perquei las
«siat feglias dad Eva» (auters perscrutaders
schazegian plitost 11 ni 12 antenatas per igl
Europè modern). E secapescha ch’il diember
dalla derivonza mitochondriala per la populaziun digl entir mund ei bia pli aults.
un enzanua en l’emprema ni secunda
classa. Mo tgi vess tertgau che quei
constetti veramein? U silmeins approximativamein? Grazia alla scienzia
genetica culs tests da DNA sa mintgin
semetter alla tscherca da ses antenats prehistorics – e vegn a far ina
scuvierta sensaziunala: Nus derivein
tuts da mo siat mummas-antenatas.
Il professur per genetica Bryan Sykes dall’universitad dad Oxford ha giu intercuretg duront
sias perscrutaziuns la DNA mitochondriala
da 6000 dunnas europeas ed ei adina puspei
fruntaus sin siat musters da basa. Da quei
concluda el che tuts ils Europès moderns
derivan da mo siat mummas-antenatas –
The Seven Daughters of Eve – che vivevan avon
40 000 tochen 10 000 onns en diversas parts
dall’Europa.
Cun spida alla tscherca dils babuns
Sch’ins vul reconstruir sia plonta genealogica a moda convenziunala (vul dir cun semudergiar tras archivs ed intercurir scartirams),
sche svaneschan ils fastitgs dils antenats sil pli
tard suenter ca. diesch generaziuns. Scartiras
tonschan silpli per perscrutar entgins tschiens
onns. La DNA sa gidar vinavon. En nies genom
s’infiltrescha mintga melli onns in sbagl che
vegn lu daus vinavon allas proximas generaziuns. Analisond il genom han ins constatau
ch’ei dat sigl entir mund ca. 50 musters da
basa e ch’ils differents roms tonschan anavos
sin in origin.
Mo quels tests gidan mo parzialmein a scuvierer nossas ragischs prehistoricas. La gron-
Mintgina dallas mummas-antenatas corrispunda ad ina gruppa mitochondriala humana. Dad Ursula derivan ca. 11% dils Europès;
lu dat ei aunc Xenia (ca. 6%), Tara (ca. 9%),
Helena (ca. 47%), Katrine (ca. 6%), Velda
(ca. 5%) e Jasmin (ca. 17%). Cunquei che la
DNA mitochondriala mutescha mo ca. mintga
20 000 onns, san ins eruir la vegliadetgna da
mintgina da quellas urattas / mummas-antenatas. Sis da quellas mummas-antenatas ein in
bienton pli veglias che 10 000 onns, la siatavla ha mo 10 000 onns ed ei bia pli frequenta
el Proxim Orient ch’en Europa, nua ch’ella ei
dad anflar tier ca. 20% dalla populaziun. Quei
vul dir che mo in tschunavel dils Europès dad
oz derivan dils purs dall’Asia minura; il rest ei
descendeza da quels rimnaders e catschadurs
ch’ein buca vegni scatschai, mobein ch’han
empriu e surpriu l’agricultura.
Tgi che vul sa pia semetter alla catscha da
babuns ed eruir – cun agid dallas firmas specialisadas sin la genealogia – en tgei parts dil
mund che ses cusrins genetics sesanflan particularmein savens. Tgisà, forsa eis parents cun
in zar russ ni cun in herox scot? Quei sefagess
aunc bein en in cuors dalla veta, buc?
ti vuls savair
da Pia Valär
Las dunnas
nudistas
Hest savieu ch’üna persuna mangia in media 8
aragnuns l’an? Hest savieu cha 41 pertschient
da tuot las persunas piglian main seri a glieud
cun chavels ritschlos? Cha Elvis es sto uriundamaing blond? Cha vegnan dos mincha di
21 iffaunts nouvnaschieus als fos genituors? E
cha’ls Inuits drouvan lur frischiders per impedir cha lur damanger dscheila?
In Ingelterra riva in 22 pertschient da las voutas üna pizza pü svelt cu l’ambulanza. 3 persunas mouran in media minch’an cun pruver
our sch’üna batteria da nouv volts funcziuna,
vi da lur laungia. Il cudesch da Guinness dals
records porta il record scu cudesch chi vain
invulo il pü suvenz in bibliotecas publicas,
splerins insagian cun lur peis e giraffas paun
cunagir lur uraglias culla laungia. Be dad ün
cudesch sun gnidas stampedas dapü copchas
scu da la bibgia: dal catalog da l’Ikea. Ils crocodils spandan magliand larmunas, ma na
forsa our da cumpaschiun cun lur butin, dim-
persè perche cha las glandas da larmas vegnan
missas in muvimaint mas-chand, per que
l’expressiun larmas da crocodil. Il pled il pü
cuntschaint sün tuot il muond es ok, il pled
chi’d es il seguond pü cuntschaint es CocaCola. L’an 1950 d’eiran 3 milliards umauns
sül muond, hoz essans in passa 6 milliards.
A do dapü mortoris tres cucuns da butiglias da schampagner cu tres aragnuns da tössi.
Donald Duck es gnieu scumando in Finlandia
perche ch’el nun ho aint üngünas chotschas.
21 pertschient da tuot ils accidaints stradels
capitan perche cha la persuna chi guida il veicul s’indrumainza. Üna cigaretta piglia davent
5 minuts da la vita d’üna persuna. 74 pertschient da tuot las duonnas nudistas sun nudistas perche cha lur hommens sun nudists.
Ne il niculaus ne la leivra da pesqua nun
existan reelmaing.
Ils gens da las grimassas – ün dun vital, divertent e multifuncziunal
Mes tracks:
Roman Flepp
da Chatrina Josty
1
Jovanotti:
Per me
«Il DC (Buon sangue) nua che ‹Per me› è si,
è super! Musicalmain fitg bun e simplamain
bella musica. La musica ideala per baiver in
magiel vin en dus u en trais.»
2
Pascal Gamboni:
Cadrega
«Questa chanzun vegn ad esser sin il DC
‹Accent›. Sin quest èn si differentas bands
rumantschas. ‹Cadrega› è legher, simplamain
in Ufsteller. Per ina giada musica rumantscha
che metta si.»
3
Busta Rhymes:
Break ya neck
«Per mai il meglier hip-hop song chi dat! Il
beat, il stil, quant spert ch’el fa il rappen; gailira!»
4
Ghost face Killah feat. Amy Winehouse:
You know I’m no good
«Genau uschè in song less jau far.»
5
Na po Roman insumma betg avair:
Shania Twain
«Tar questa ser jau gist giu.»
En MES TRACKS preschentan las PUNTS mintgamai
las tschintg chanzuns preferidas actualmain da giuvnas rumantschas e da giuvens rumantschs.
Questa giada cun Roman Flepp. Il MC da las Liricas
Analas è per il mument en gir cun sia band: «Flepp
& Band».
La soap
Tinetta Rauch (22) es magistra a Glion e quista istorgia cuntinuescha illas prossmas PUNTS.
da Tinetta Rauch
Ün muond
curius
III. Part
«Cuntinuescha, dai!», n’haja lura a la fin dit
ün pa plü amiaivelmaing.
Ella ha guardà intuorn tuot la chamonna, a la
fin aint per mai. E lura haja cumanzà a sbuorflar …
«Mamma am ha quella jada tut sün bratsch.
Eu vaiva badà subit ch’ella d’eira trista. Ella
vaiva miss sia fatscha aint in meis chavels ed
eu savaiva ch’ella cridaiva, ma eu nu laiva quai
e perquai suna restada sün seis bratsch sainza
dir pled. Davo üna pezza n’haja dumandà −
mamma possa ir a giovar cun mia stüvina da
poppas? − Mamma am ha tgnü amo plü ferm
intuorn, fin ch’eu n’ha m’stratta libra e dit da
quai gritta: − lascha ir a mai! −
Eu nu laiva savair che chi d’eira cun mai,
eu speraiva chi passess tuot speravia e ch’in
ün pêr dis füssa invlidà uschè co pro las dispittas tanter bap e mamma. Pro quellas mütschiva eir pro mia stüvina da poppas e cur
ch’eu tuornaiva d’eira pel solit darcheu bun.
A tschaina nu d’eira però bun. Eir bap d’eira
oter co quai ch’el d’eira adüna …, fich quiet.
A la fin ha cumanzà Mirella a sbragir …, ün
salvamaint, eu craj per tuots. Mamma es statta
sü e tilla ha tutta our da la chüna. Ella ha tgnü
a Mirella ferm sün seis bratsch ed eu savaiva
ch’eu cridaiva darcheu. – Eu sun ida darcheu
a giovar cun mia stüvina da poppas, aint il
muond da las poppas d’eira tuot in uorden,
ed eu d’eira darcheu libra. – Per ün mumaint.
Eu sun ida il di davo darcheu a scoulina. Tuot
d’eira normal. Eu m’allegraiva per ir a scoula.
Eu savaiva fingià scriver, leger e far quints. A
chasa nu laiva però gnir plü dal tuot normal.
Adüna quista suldüm, adüna il spettar cha
Mirella sbraja o chi sclingia il telefon dürant
il mangiar. Bler giaiva a giantar pro Angelina,
mia megldra amia.
Ün di n’haja lura dudi! Alch plü terribel nu
vessa pudü dudir in quel mumaint.
Magistras.ch
da B&B
Genituors
ters es il fat cha noss scolars haun genituors. E
que güsta 2 per ün. Que voul dir cha – scha’s
ho dschainsa 16 scolars (e que do magisters
chi haun dapü!!) – as ho da chefer cun 32
genituors!!
Bun. Per esser correts: bgers baps as tegnan
inavous, nu reclaman e nu vegnan a sairedas
da genituors u a discuors. (Per la peja ho ün u
l’oter alura l’impreschiun da stuvair fer duzis
culla magistra illa bar, in venderdi saira, zieva
ün pêr bierras grandas. Que fo natürelmaing
enorm plaschair a la magistra). Ma per rester
correts: minchataunt rimplazza üna u l’otra
nona ils baps manchaunts. Per üna nona chi’s
masda aint as po quinter duos fin trais baps.
Uschè cha pudains rester pü u main tals 32.
Traunteraint esa magari quiet. Scha – per üna
vouta – as fo tuot inandret, nun es dad udir
ünguotta. Tuot que cha’s fo bain s’inclegia da
se. Cò e lo ün splat süll’egna spedla stu bastair.
Els intaunt spettan e faun la guetta. Tal pü
pitschen sbagl – e na sbagl – cha’s as prasta:
zac! sagliane al telefon u cuorran a scoula per
defender e proteger ils porteders da lur gens.
Natürelmaing vulessan tuot ils genituors be il
meglder per lur iffaunts.
Ma eir scha laschains da la vart reclamöz e
telefonem: Il problem resta.
Eau se, ad es ün pô schmasüro, ma tuottüna vessi ün pêr giavüschs a vus, cher lectur e
chera lectura, chi vais ün iffaunt u vais in sen
da fer ün u pensais cha que pudess eventuelmaing der ün, perche cha’ls condoms gratuits da la GiuRu sun ieus a fin.
Magistra B
In mieu mister nu do que in fuond üngüns
problems. Almain üngüns da quels cha nu’s
pudess schoglier.
Problems cun scolars, culla classa, cun collegas, cul cussagl da scoula, … : tuot üngün
problem.
Ma ün problem do que apunto glistess – cler.
Il problem es grand e displaschaivelmaing
na da schoglier, pigliand our scha’s surpigliess aunch’ün jobin suplementer düraunt las
vacanzas cha’s ho asa en masse.
Scu morder da massa, nempe.
Ma già cha’s stu dumander il permiss tal cussagl da scoula u tal mneder da scoula, scha’s
voul lavurer speratiers qualchosa, e la pussibilted es ter pitschna cha quels dessan il
permiss per üna tela occupaziun, laschains il
meglder da la vart l’idea da prüma innò.
Il grand problem inschogliabel da nus magis10
Prüma: L’educaziun da vos iffaunt es vossa
lezcha. Dunque: Fè ella. Seguonda: Guardè
cha vos iffaunt hegia lavo ils daints, la buocha,
ils mauns e las uraglias aunz cu gnir a scoula.
Terza: Cur cha vos iffaunt riva a scoula vessa’l
già da savair cha’s tegna il maun davaunt
buocha cun tussir, stardnüder e suosder e cha
nu’s piglia giò muochs, ne scha’s stricha els
zieva suot il s-chabè u i’l quadern da matematica, ne scha’s tschütscha els zieva giò dal
daunt e’ls travuonda.
Be quecò. Grazcha.
Scolasta B
JEU HAI DISCUORS DA GENITURS! DURONT IN
MEINS. MINTGA SERA. DALLAS 19-21 H.
B&B èn magistras rumantschas.
11
Che Vita da
chans
da Fadrina Hofmann
Meis uffant il
chagnöl
Mia mamma disch almain üna jada l’eivna:
«Uossa poust trenar co chi sarà üna jada cun
uffants.» Quai disch’la scha Birba voul giovar
ed eu sun stangla, scha Birba nu voul magliar quai ch’eu tilla met aint il plat o sch’ella fa
precis quai ch’ella nu das-cha e quai be aposta, per provar oura ingio chi sun meis cunfins.
Il plü mal esa sch’eu sun in ün lö tanter la
glieud e Birba nu’s deporta. Lura am guardan
ils preschaints cun quel sguard tuotsapiaint à
la: «Quista nu sa educar a sia bes-cha». In tals
mumaints am nerva meis chanin. Para cha
genituors resaintan minchatant listess per lur
uffants. Minchatant tils dessna simplamaing
jent davent per ün tempet, per avair il pos
merità. Vairamaing es quai ün terribel impissamaint e listess as fua’l adüna darcheu i’ls
cheus da genituors. Eu sun be mamma d’ün
chagnöl ed eu n’ha subit noscha conscienza
sch’eu pens darcheu üna jada: «Tü schmaladi
s-cherpin! Uossa at serressa jent in üna s-chaffa e riviss pür cur cha tü est mutà ad üna creatüra exemplarica». Basta, eu imprend almain
ad esser consequainta (funcziuna adüna), ad
esser creativa cun lair educar a la pitschna
(funcziuna pel solit) ed ad avair pazienza (nu
funcziuna bod mai).
Ils Svizzers nu vöglian plü avair poppins. Illas
medias as discuorra dad egoissem, da temmas
existenzialas e dal sindrom «forever young».
Scha Birba ha il sbirl, sun eu tuot da l’avis da
sar e duonna Kägi. Per furtüna es quai il cas
be dürant circa desch minuts al di. Apaina
cha Birba am guarda darcheu uschè charin
cun seis «ögls da schimpansa» (citat da meis
bap), cur ch’ella s’allegra ch’eu tuorn davo
esser statta duos minuts in butia e fa ün train
sco sch’eu füss statta davent ün mez on, o
sch’ella as fua in mia bratscha per as laschar
charezzar, lura sun tuot quists impissamaints
sombers davent. Para cha genituors resaintan
listess per lur uffants …
Fadrina Hofmann (24) es schurnalista e viva a Scuol.
12
13
ONE YEAR IN
PARIS
dad Anna Serarda Campell
daplü
musica … oui
«E schi nu funcziuna culs genituors, resta amo adüna la vista our da fanestra.»
Lavin, 1983-2000 e bod 2. Eir eu n’ha vivü 19
ons a chasa. A chasa pro meis genituors. 19
ons suna statta sü – e n’ha dudi musica classica. Meis bap, chi’d es stat sü dürant tuot quists
19 ons plü bod sco eu, ha tadlà mincha bunura musica classica in chadafö. Pelplü Bach.
Üna fuga davo tschella. O alch etüdas. Tema,
e lura tuot las variaziuns. Bleras variaziuns.
Eu sun dimena sdasdada, in mia stanza, davo
la duscha, in chadafö − musica classica. Bach.
Üna fuga, ün’etüda, ün tema, e lura tuot las
variaziuns.
Paris, 2007. A bunura stuna sü, in mia stanza.
Davo la duscha cuorra sülla metro. Müdar a
Place de Clichy. Spettar fin a tschinch minuts
sülla ominusa lingia 13. Tschinch minuts
cun – musica classica. Melodias cuntschaintas. Massa cuntschaintas. Massa … . In mincha cas na Bach. Ingünas fugas. Simplamaing
melodias massa cuntschaintas, chi lessan eir
esser musica classica. E chi dessan quietar,
m’impaisa. Ma, davo 19 ons Bach … Melodias
chi lessan esser buna musica nu quiettan. Na!
Paris, üna saira dal mais schner, 2007. Concert
illa Salle Pleyel. Laurent Petitgirard dozza
sia bachetta. Ils violinists dozzan lur arch. E
l’hom cul trianguel as sdaisda. Kun Woo Paik
prepara seis desch daints sülla tastatura dal
clavazin a cua. Prüms tuns. Concerto pour
piano nr 2, Brahms. Prüms tuns. Pel giallina.
Chavellins chi’s distachan dal bratsch. I ninan
culla musica. Ballan. Ün surrier as invia vers
ils lefs. Ed – ün tschert trar suot ils bruosts.
Che vulcan da tuns, che erupziun da melodias intretschadas, che musica – musica classica.
Che acustica, che glischadas, che stumpelins,
che sguozchas i’l vainter, che musica – musica
classica. Ün suspür, eu less esser ün clavazin,
üna violina, na, il giun. Serrar ils ögls, inhalar
la musica, laschar batter il cour i’l rittem dal
«… o forsa listess l’ögliada i’l spejel?»
tambur, as laschar ir culla – musica classica.
Ün act erotic – musica classica. Ün act … ed in
quel mumaint cumainza quist kindel illa lingiada davant mai a trar sü il moc dal nas. Na üna
jada, na duos, ma permanaintamaing. Fini.
Basta. Punct. Ils chavellins as plajan inavo sül
bratsch. Il surrier ha tschüf noscha glüna. Ed
il trar suot ils bruosts – disparü. Foutu!
Musica classica, tü bella cumpogna. La daman,
la saira. In chadafö, illa sala da concert, in
let … perfin minchatant cun spettar sülla lingia 13.
L’uffant ha tschüf da mai ün splat sülla spadla, ün fazöl da nas ed ün’ögliada fich noscha.
Eviva la musica. Lean back, ferme tes yeux e
lascha tuornar quel surrier unic. E forsa eir
ün per larminas da la bellezza, sco quella jada
pro’l concert dals Berliner Philharmoniker. E
Sir Simon Rattle (eu ador sias marüschlas), es
14
bainbod darcheu a Paris … sniff, smile, herzklopfklopf …
E scha tuot quist tuna massa patetic, lura cussaglia www.wingtunes.com. Mia chanzun preferida es «Dancing Queen». Ün tip privlus! Eu
cugnuosch fingià ün per junkies … Ed il rier
es tuot ün oter co quel da la musica classica.
Che pensess meis bap da quista musica? A
bunura, in chadafö.
Eu disch: «Grazcha Bach, ah, bap.»
Anna Serarda Campell (23) stübgia scienza da teater a Paris e scriva mincha mais da sias aventüras illa
metropola.
Fumetto
da Jon Bischoff
Jon Bischoff ha fatg la scuola del fumetto a Milano e
lavura actualmein en in biro da grafica.
palestra = center da fitness
15
Punts politicas
«Geniturs»
decisiuns. Igl carussel dall’individualitad antscheva a sa strubar, e mintgign ò da star sen
igls agens peis. Mintgign fò durant chel taimp
anc tras tgossas tgi furman egn e mintgign.
Las influenzas dalla societad, dalla vischinanza e digls collegas èn extrem grondas. Ia less
ossa cun chegl ansomma betg deir, tgi influenzas estras vegian nigna pussanza durant igl
taimp tg’ins è anc a tgesa, ma a tgesa gioian
blers mattagn igl tgerign, ed igls genitours son
forsa mianc, tge asen tg’els teiran se. «Hilf dir
selbst, so hilft dir Gott!» An la nossa societad
illuminada e schi moderna ò mintga giuvenil
sez la pussebladad da decider, tge tg’el fò cun
igl «know-how» tg’el ò survagnia sen veia
digls genitours, da resister a schletas noschas
e da sa sviluppar an la bunga direcziun. Per
fittar la mia columna da chest meis lessa anc
citar igl umorist american William Penn Adair
Rogers: «Ena famiglia è an urden, sch’ins sò
vender igl papagiagl sainza chitos.»
Roman Liesch ha 20 onns e vegn da Brinzauls. El ha
fatg la matura e lavura per il mument. L’onn proxim
cumenza el in studi da matematica a l’universitad
da Turitg. El è en la suprastanza da la giuvna partida
populara dal Grischun.
S-chaffir üna buna situaziun per las famiglias
es üna lezcha per tuot la società. Be scha tuot
la società surpiglia quista respunsabilità po
ella eir spettar dals genituors, ch’els surpiglian
lur respunsabilità.
Roman Liesch
I fò schon anc plascheir, sch’ins pò sfiglier
las PUNTS e vaseir en agen artetgel. Chegl tgi
Peter Bodenmann e Christoph Mörgeli èn
per la Weltwoche (pigls tals tgi na canoschan
betg chella gasetta: Chegl è LA gasetta dalla
Rumantscheia), ischans oramaias Jon Pult ed
ia per las PUNTS.
Ma tge ò stgaffia chestas parallelas (interess
per la politica), e tge ò stgaffia las differenzas (tscherna dalla parteida) tranter Jon Pult
e me? Èn angal igls genitours la colpa, ni ans
on er anc otras influenzas mano sen chellas
veias?
Ia sung persvadia tg’igls genitours influenzeschan fermamaintg igl svilup da lour unfants.
Cun ageid da l’educaziun dattan els sen veia
tscherts usits agls unfants. Sch’ia am cumparegl cun igls mies fardagliungs, am dattan an
îgl parallelas, ed er schi nous vagn pudia galdeir ple u manc la madema educaziun, èn las
differenzas fitg marcantas. La veia tgi egn e
mintgign vo, igls talents e las preferientschas.
Sieir è ena bunga part da chellas differenzas da
declarar cun ageid dalla genetica. Ma en punct
bler pi impurtant am para en oter: Blers giuvenils bandungan igl «Hotel Mamma» cura tg’els
on termino la scola superioura ed antschevan
ena nova part da lour veta. Igl milieu sa meida,
ins amprenda a canoscher novs collegas, ed
igls giuvenils pon antschever a piglier atgnas
famiglia. Per chi’s inclegia quai as stoja però
eir acceptar üna definiziun moderna da la
famiglia: Üna famiglia es cur cha creschüts,
istess da che gener e da che stadi civil, vivan
ill’istessa chasada cun uffants o giuvenils chi
sun amo in scolaziun. Schi’s riva d’acceptar
quista definiziun da la famiglia e nu’s croda
inavo sün ideas conservativas, s’haja la schanza da rinforzar las famiglias e cun quai eir tuot
la società.
Per far quai vaina però eir dabsögn da masüras
politicas. E quai in trais secturs:
1. La situaziun finanziala da las famiglias sto
gnir ameldrada. Il sistem dals supplemaints da
famiglia per mincha uffant esa da perfecziunar.
Ils raps bainschi nu sun tuot per l’educaziun
dals uffants – ma sainza neir nu vaja.
2. La cumpatibilità da lavur pajada e da lavur
familiara sto gnir garantida. Pensums parzials
ed eir vacanzas da paternità ston gnir offerts
plü suvent. Ils genituors ston eir avair la pussibilità da seguir lur uffants.
3. I sto dar üna buna politica d’integraziun.
Famiglias estras ston gnir integradas i’l minchadi svizzer. Scha quai nu capita, nu daja
neir na ün’egualisaziun da schanzas tanter
ils giuvenils. E scha na tuot las giuvnas ed ils
giuvens han las listessas schanzas sun ils problems programmads per l’avegnir.
Jon Pult
Ils genituors han la respunsabilità da garantir
ün svilup san ed üna buna educaziun per lur
agens uffants. Almain teoreticamaing nu vain
mis in dumonda quist princip. Üna dumonda pel mumaint virulenta es però: Chi porta
la respunsabilità per ils problems actuals chi
da cun tscherts giuvenils? Chi es la cuolpa,
scha violenza, maladöver da drogas ed üna
mancanza da respet generala sun vi e plü
üna realtà pro la giuventüna? Es quai magari
la cuolpa da las famiglias? Dals genituors? O
plüchöntsch da tuot la società? Da la politica?
Prüma esa da dir cha la realtà nun es uschè
dramatica co cha tscherts mezs da massa fan
crajer. La grondischma part dals giuvens nun
es violenta, nu fa maladöver da drogas e nu
manca da respet. Quai vaglia in cas eir per la
majorità dals giuvenils oriunds da l’ester.
Seguonda esa da metter in cler üna chosa: La
società intera ha üna respunsabilità invers las
famiglias. Las famiglias sun la società. Tuot
ils umans fan part da la società ed eir d’üna
16
Jon Pult ha 22 onns ed è student dad istorgia a
l’universitad da Turitg. El è cusseglier da la citad da
Cuira per il PS ed ex-president dals Giuvens Socialists
Grischun. El è oriund da Sent e stat a Turitg ed a
Cuira.
Regiun Surselva
da Silvana Derungs
Musica,
moviment
e divertiment
Las finamiras ed ils cuntegns ein en sesez
identics sin omisdus scalems; la differenza
schai ell’intermediaziun specifica dalla materia tenor ils scalems. En l’instrucziun da ritmica partan ins dalla situaziun momentana
dils affons; ins recepescha las ideas e lunas
dils affons. Aschia ei ina lecziun da ritmica da
gruppa tier gruppa totalmein differenta. En
l’instrucziun prescolara/elementara perencunter vegn iu d’in program d’instrucziun
anora, denton cumpleteschan las persunas
d’instrucziun quei program era cun atgnas
ideas e fuormas d’instrucziun.
Effects positivs
L a s c o l a d a m u s i c a S u r s e lva p o r scha instrucziun da musica a passa
Ell’instrucziun da ritmica stat igl affon el center, la scolasta porscha denton in rom tematic (p.ex. las stagiuns, animals) che tschaffa
ils affons emoziunalmein. Quellas tematicas
vegnan lu transformadas cun canzuns, giugs
da lungatg e da moviment, motorica fina e
groppa, giugs instrumentals, saults, fasas da
recreaziun ed autras fuormas da giug. Aschia
dat ei per mintga affon ina purschida da giug
e promoziun, cunzun era per affons cun in
defizit d’attenziun/sindrom da hiperactivitad,
affons fetg talentai ed affons cun disturbis
emoziunals ed impediments spirtals.
Cunquei che la ritmica e l’instrucziun prescolara ed elementara promovan l’entira creativitad digl affon, sa el sviluppar sia persunalitad. Omisduas modas d’instrucziun da musica
promovan la concentraziun, il svilup dil lungatg, l’expressiun dil tgierp, l’intelligenza
sociala ed emoziunala, la mimica e gestica,
la percepziun dils senns e la motorica. Biars
geniturs giavischan perquei era che lur affons
vegnien baul en contact cun musica, perquei
che la musica promova il svilup digl affon – e
buc il davos perquei che musica e moviment
rendan intelligents igl affon essend che tut ils
senns vegnan dumandai ed interageschan in
cun l’auter. Buca d’emblidar ei igl effect ch’ils
affons daventan pli segirs da sesezs grazia al
giug e la communicaziun cun ils auters.
1000 scolars. Da quels fan la mesadad part dall’instrucziun da gruppa . L’ i n s t r u c z i u n p r e s c o l a r a e l a
scolaziun elementara dils affons
da scoletta e dils emprems onns da
scola muntan ina sparta essenziala
per l’instrucziun instrumentala da
pli tard. L’instrucziun da quels dus
roms succeda en Surselva entras las
duas scolastas diplomadas Gabriela
Tambornino e Flavia Hublard.
seniester: Flavia Hublard, responsabla per l’instrucziun
prescolara e la scolaziun elementara a Glion e contuorn.
Affons possedan ina musicalitad naturala che
semuossa per exempel enten crear atgnas
melodias e plaids ni saltar suenter musica dil
radio. Quella creativitad sa vegnir promovida
en divers tips d’instrucziun.
sut: Musica e moviment en fuorma da giug promovan
il svilup dalla persunalitad digl affon – e fa plascher.
Scalems d’instrucziun
La ritmica ei ina purschida per affons e carschi da tutta vegliadetgna. Ella dat agl affon
la pusseivladad dad experimentar ed improvisar cun instruments e divers materials, cun la
vusch e cun il tgierp e sveglia la fantasia ed il
plascher en connex cun la musica. La ritmica
lavura culla perschuasiun che la ragisch digl
emprender schai ella cumbinaziun dil tgierp
e dil moviment. Aschia vegnan ils senns dils
affons promovi e sensibilisai. Sper la ritmica
dat ei ina semeglionta purschida che senumna instrucziun prescolara per affons ella vegliadetgna da scoletta e l’instrucziun elementara
per affons dall’emprema e secunda classa. Las
finamiras principalas dall’instrucziun prescolara e dalla scolaziun elementara ein il sensibilisar ed il motivar per musica e moviment e
sebasan sin ils dus aspects da recepziun (tedlar) e producziun (far). La tgira dalla tenuta
sociala ed il svilup dil dun da percepziun ein
permanentamein elements accumpignonts.
17
Container
Grazia fitg!
Las victuras ed ils victurs da l’engiavinera
dals ultims mais han forsa era remartgà che la
schelta da premis n’era betg uschè stravaganta. Uss vali puspè la paina da sa participar – e
quai grazia a la Lia Rumantscha che ha regalà
in mantun cudeschs a las PUNTS per emplenir ses reservuar da premis. In cordial grazia
fitgun!
Euro 2008 ha vairamain lieu pir il 2008
Era sch’il chauredactur era fermamain persvas
che l’Euro en Svizra haja lieu quest onn e na
vuleva simplamain betg crair che quella saja
pir il 2008, nun ha l’organisatur da questa
occurrenza betg pudì midar il datum – gnanca
suenter grondas stentas dal team da PUNTS.
Engiavinera
Legia l’emprima da las duas colonnas grassas da surengiu e la segunda da sutensi, e ti
retschaivas il pled da soluziun. Trametta quel
per plaschair cun indicaziun da tia adressa
a: Silvana Derungs, Hauptstrasse 117, 1715
Alterswil; scriva in sms a 079 274 48 03 u in
e-mail a: [email protected].
1. Interpresa da vestgadira cun in reptil sco
ensaina da la marca
2. Noziun nà dal franzos per in’idea fixa ed
isada, per in stereotip
3. Epoca e stil d’art e litteratura dal 17avel
tschientaner, nua che chavazins sco Vanitas e
Carpe diem dominavan
4. Baselgia sin la collina da Montmartre a
Paris
Sparpotential
En il forum online da la Weltwoche scriva
«Farraday« da Glion: «Auch ist Sparpotential
bei der Romanischen Jugendzeitschrift PUNTS
auszumachen.» Era nus vesain Sparpotential
tar «Farraday»: El pudess spargnar custs
d’internet.
Referat da e discussiun cun Giovanni
Netzer
1
2
3
4
Mesjamna, ils 21 da mars a las 19:00, ha lieu
en il NZZ Bistro, Falkenstrasse 12, TuritgStadelhofen, in referat da ed ina discussiun cun Giovanni Netzer davart il teater
rumantsch e sia funcziun da colliaziun cun ils
intschess culturals dal mund talian e tudestg.
Questa occurenza publica vegn organisada da
QUARTA LINGUA ed ha lieu suenter la radunanza generala da quella.
Engiavinera
Karin Luzio da Savognin ha chattà il BUGLIALATG da l’engiavinera nr. 151 dal schaner.
Cordiala gratulaziun a nossa fidaivla participanta dad engiavineras.
18
Amsterdam
da Donat Caduff
Doei-doei
Tscheidi ha ei dau neiv ad Amsterdam. Neiv
ad Amsterdam ei buca zatgei ch’ins vesa mintgadi. Per esser exacts ha ei dau per l’emprema
ga neiv en quei marcau quest unviern. Jeu vai
giu bugen:
a) il silenzi dallas scrottas.
b) ils tetgs alvs sur ils ziaghels cotschens.
c) ils trams che han giu retard perquei ch’els
vegnevan buca giu dil fletg (jeu sco velocipedist hai naturalmein quitau quei legher).
Jeu vai buca giu bugen:
a) ir cun velo silla neiv.
b) ver caultschas bletschas.
c) duront ir cul velo schar cuflar en mes egliers sinaquella che jeu vesi nuot e cupetgi bunamein en in tram che vegn buca giu dil fletg.
Denton priu en tut ditg jeu: Neiv ei fenomenal. Bugen dapli. Deplorablamein ei la neiv
luada naven sco nuot. Aber quei fa nuot. Ussa
fa ei gia primavera. Ils utschals ein gest turnai
ord l’Algeria ed il Maroc. Els cantinan schon
entschatta fevrer ti mordio. Jeu selegrel cura
ch’il curtgin entscheiva a catschar ed a flurir.
Gie, jeu vai ussa in curtgin. In cun in plaz da
seser e cun ina meisa da lenn e cun in pign
biotop. Vai jeu gia raquintau? Che jeu hagi
bardigliau? Bardigliar bardiglieschas giucheu
sco auters traian flad. Quei haiel gia menziunau inaga. Ussa stun jeu ensemen cun il
Romain e cun la Audrey. Els ein omsidus ord
Frontscha e fetg cars. Jeu tschontschel mo pli
franzos en casa. Ed engles ord casa. E tudestg
cun la Claudia, cul Denny, cul Christian e cun
la Luisa ord mia classa. Cul Lukas e cul Julian
e cul Laurenz e culla Julia discuorel jeu schizun tudestg svizzer. E romontsch cun tei, caras
Punts. Mintgaton discuorel era romontsch
cura che jeu telefoneschel sur il schinumnau
«Skype» si als mes da casa. Lu ditgel ad els:
Nana, jeu laschi buc encrescher. Ni: Beinbeina,
forsa in tec pils cuolms. En gliez cass fetsch
jeu mintgamai in dessegn dad ina muntogna
en miu cudischet da skizzas. E lu ei tut puspei
bien. Cuolms e neiv vaiel jeu bugen. Aber
tschintschar cul Julian e cul Lukas e culla
Claudia e culla Luisa atgnamein aunc pli fetg.
Era las pettas pintgas da mandlas ord il Vomar,
quei fuss il Coop dad Amsterdam, quellas
haiel jeu era bugen. Questas tuortinas han bia
grass e zucher. E sin mintgina da quellas pettas
schai ina mandla. Il Hollandes schess: lekker.
Jeu ditg: mmmh. Ni il caschiel lessel jeu era
haver menziunau. Il caschiel dil Kaaswinkel
gest entuorn la cantunada po senz’auter tener
petg al caschiel dall’alp Sogn Martin. Jeu hai
il sentiment che ti stos mo ir ellas dretgas stizuns per ir a cumprar victualias. Lu sas far
grondius pasts. Era durmir diermel grondius.
Vai in letg ella quadratura cun ina seiv sur e
sut. Mintga damaun cura che jeu sededestel
vesel ladinamein il curtgin plein Marocans ed
Algerians che contan. Quels contan pli bi che
Rudi Carrell. Denton sche jeu sbagliel buca,
conta quel gnanc pli. Jeu teidlel era schiglioc
negina musica hollandesa. Schegie: Baul ni
tard vi jeu emprender Hollandes. Hollandes
ei in bi lungatg. El tuna enqualga sco tudestg
svizzer. Denteren capeschas perencunter
strusch in plaid. Ils Hollandes dian: Mooi per
bi e doei per tschüss. Jeu ditg ussa: doei-doei.
Cun questas lingias termineschel numnadamein da raquintar sur da mias aventuras marvigliusas ord il bi marcau dad Amsterdam.
Impressum
Chauredactur
Ursin Lutz, Bankstrasse 6, 7000 Cuira,
[email protected], 076 434 10 26
Redacziun
Flurina Badel, Rabengasse 17, 7000 Cuira,
[email protected]
Silvana Derungs, Hauptstrasse 117, 1715 Alterswil,
[email protected]
Martin Cantieni, Encarden 18, 7152 Sagogn,
[email protected]
Chatrina Josty, Majorangasse 6, 7000 Cuira,
[email protected]
Collavuratur/as en quest numer
Jon Bischoff, Donat Caduff, Anna Serarda Campell,
Martin Cantieni, Silvana Derungs, Roman Flepp,
Fadrina Hofmann, Roman Liesch, Flurina Prenner,
Jon Pult, Tinetta Rauch
Layout nr. 153
Donat Caduff, Bredeweg 43 H,
NL – 1098 BN Amsterdam, [email protected]
Secretariat
Aita Pult, 7551 Ftan,
[email protected], 079 563 27 32
Editura
GiuRu, chascha postala 312, 7002 Cuira
[email protected]
Abunament
45 francs ad onn, Banca Raiffeisen Surselva, clearing
81073, conto 41742.23
novs abunnents: www.punts.ch
Stampa
Spescha e Grünenfelder, 7130 Glion
Internet
www.punts.ch, www.giuru.ch
Avis
Las opiniuns dals auturs en quest numer na ston betg
correspunder a l’opiniun da la redacziun da PUNTS.
PUNTS è commembra da l’Associaziun da la Pressa
Svizra dals Giuvens.
19
AZB 7130 Glion
PUNTS 154
CUMPARA
L’ENTSCHATTA
AVRIGL 07
CUN IL
PUNTISSIMO
«UNIUNS»
ORD
QUOTIDIANA
La
20