153 (4.30 MiB)
Transcript
153 (4.30 MiB)
Punts Nr. 153 mars 3/2007 annada 13 / Glion / pretsch frs. 45.–/onn Editorial da Silvana Derungs Genialitad vegn da geniturs, u betg? Dacurt hai jau legì en in artitgel ch’i dettia per geniturs futurs perfin la pussaivladad dad emprender d’enconuscher lur uffant anc betg naschì – live or dal venter da mamma, per uschè da dir. Cun agid da la tecnica dad ultrasun-3D (e da passa 200 francs) san quels geniturs satisfar lur marviglias che stuessan atgnamain resister nov mais. Ed jau hai pensà: Tge tgutgs! In pop en il venter ed ina tecnica medicinala en stgaffa per scopos da divertiment. U èsi per avair la controlla? Anc pir. pel. Quai han era las scolaras ed ils scolars da la terza classa da Müstair fatg e tradeschan vizis e virtids da lur geniturs. (Detagl interessant: La moda da fimar dals geniturs dat u ha dà da patratgar a tscherts uffants …) Nus na giain pia betg adina d’accord cun las acziuns da noss schendraders, il potenzial da conflicts è preprogrammà. Quantas giadas ans essan nus sentids malchapids da noss geniturs? Quantas giadas avain nus gì ina gritta narra sin noss geniturs pervia da lur principis d’educaziun? Quantas giadas essan nus stads engraziaivels a noss geniturs per lur principis d’educaziun, ma n’avain betg vulì conceder quai? Quantas giadas ans essan nus turpegiads pervia dal depurtament da noss geniturs visavi nossAs collegas? («Geniturs èn insatge herzig – sch’igl è quels dals auters!» ha ina amia remartgà dacurt, cura che nossa gruppa fascheva adia a la mamma dad in ami.) E quantas giadas avain nus engirà a nus sezs: «Jau na davent segir betg sco mes geniturs!» «Jau sun anc betg naschì u naschida, ma mes geniturs èn gia controlfreaks!» Dacurt hai jau vis in film, ed jau hai survegnì ina crisa mo gia pervi da las dispitas permanentas en quest film, ed jau hai pensà: Jau na less betg avair uffants – surtut betg ina figlia da tredesch onns! Na, esser genitur n’è betg in sugus. Als aspectaturs che han – sch’i va bain – anc latiers nagina idea dad esser genitur, dattan ins adina in motiv da critica e buns cussegls: U ch’ins puprogna sia descendenza, u ch’ins na s’occupa betg avunda dad ella u ch’ins na dumogna betg il caracter in pau difficil da l’uffant. Quai èn er experientschas che Fadrina Hofmann ha stuì far. Ella sa trair parallelas tranter l’esser possessura/mamma dad in chagniel e l’educar uffants. E che l’educaziun è principalmain chaussa dals geniturs, cun quai giain nus bain tuts d’accord, ma las magistras.ch han era gia stuì far autras experientschas e portan in appel a geniturs futurs. Er esser uffant n’è però betg in sugus. Ins sto sa stentar cun problems che noss geniturs na chapeschan betg, u ch’els na vulan betg chapir, u ch’els na san betg pli sa regurdar da lur uffanza. Ed ins metta magari er en dumonda las acziuns ed ils vizis da noss geniturs che vegnan mintgatant era numnads noss exem E lura daventain nus pli vegls e vesain tschertas sumeglientschas fisicas cun bab e/u mamma. Janu, quai na san ins betg midar. Ma nus na daventain anc adina betg sco els. E lura daventain nus anc pli vegls (e sabis) e stuain mintgatant far la terribla constataziun: «Uss sun jau precis sco mia mamma / sco mes bab!» Tragic. Ma probablamain be per nus e noss ego e noss engirament d’uffanza. E lura daventain nus anc ina giada pli vegls e respundain, sche nus vegnin dumandads suenter noss idols: «Mes geniturs». Jau giavisch a vus tuts e tuttas, ad uffants e geniturs, ina buna lectura da las PUNTS 153 e bunas discussiuns – senza dispitas sa chapescha. En questas punts Editorial da Silvana Derungs 1 chars chars genituors notà da Flurina Prenner 4 10 dumondas a mes geniturs da Chatrina Josty 4 Eva – la mumma dallas mummas – e sias feglias da Silvana Derungs 6 ti vuls savair: Las dunnas nudistas da Pia Valär 7 Mes tracks: Roman Flepp da Chatrina Josty 9 La soap: Ün muond curius da Tinetta Rauch 10 Magistras.ch: Genituors da B&B 10 Che Vita da chans: Meis uffant il chagnöl da Fadrina Hofmann 12 ONE YEAR IN PARIS: daplü musica … oui14 dad Anna Serarda Campell Fumetto da Jon Bischoff 15 Punts politicas: «Geniturs» da Roman Liesch e Jon Pult 16 Regiun Surselva: Musica, moviment e divertiment da Silvana Derungs 17 Container 18 Engiavinera 18 Amsterdam: Doei-Doei da Donat Caduff 19 Impressum 19 Ord la Quotidiana 20 chars chars genituors notà da Flurina Prenner A mai gita cha meis bap sto lavurar tuot emna e ch’el tuorna be la fin d’emna. Eu sun cuntaint cha meis bap ha rafüdà da fümar. 10 dumondas a mes geniturs da Chatrina Josty Adrian Minchatant vegna a chatscha cun meis bap. Cura cha nus stuvaivan spettar, faiva ün pa canera. Meis bap gniva nar. Mia mamma vegn narra sch’eu e meis frar fain dispitta. Ramona Meis genituors sbragian cura ch’eu fetsch üna noscha nota. Els voulan ch’eu imprend musica e ch’eu vegn bod in let. Eu n’ha jent a meis genituors. Debora «Na sun jau propi betg adoptada?» classa da Müstair tradischan vizi e Mia mamma bruncla cura ch’eu nu fetsch uorden. Eu vuless cha meis bap rafüda da fümar. virtüd da lur genituors. Jessica «Pertge hai jau in num uschè altmodisch?» Meis genituors vegnan per mincha piculezza nars. I’m disturba cha meis bap guarda adüna las novitads. Mia mamma am secca gugent. Mia mamma ha fat la patenta da chatscha. Meis bap es bler davent, el sto ir fin oura Cuaira. El sto eir ir a dar aua da zücher a seis aviöls. «Avais vus propi gugent mai?» Las scolaras ed ils scolars da la 3. Pascal Marisa Meis genituors sbragian cura ch’eu nu vegn sün stalla. Cura cha nus giain in let guardian els amo televisiun. Martin Meis genituors fan adüna alch cun nus. Be sch’eu sun narra, lura nu faina nüglia. Eu vegn gugent in vacanzas cun meis genituors. «Sche vus avessas gì la pussaivladad da barattar mai tar mia naschientscha, avessas fatg quai?» «Faschessas uss? Cun tgi?» «Avais vus pli gugent mes frar u mai?» Lorena Meis bap e mia mamma nu’m laschan guardar televisiun. Eu am giavüschess cha meis bap nu füma plü. Fabio Genituors sun chars e perchüran ils uffants. Minchatant fana eir dispitta. Eu sun cuntaint cha meis genituors nu füman plü. Nico Meis bap sbragia cura ch’eu nu vögl ir culs skis. Eu am giavüsch cha meis genituors restan sco ch’els sun. «Avessas gì pli gugent in mat?» «Avessas pli gugent sche jau studegiass geografia u fisica u istorgia d’art u englais u chinais u medischina?» Giuanna Mia mamma fa sü ils lets. Ella va eir vi’n butia. Meis bap va giò’n stalla. El es alleger. Eu giov gugent ün gö cun meis genituors. Fadrina Eu vegn gugent cun meis bap a chatscha ed a trar a schaibgia. Eu güd gugent a mia mamma in cuschina. Cun ella vegna eir a gruppa da gö. Rino Meis bap es it a chatscha quist on ed ha sajettà trais chamuotschs. Eu vegn gugent cun meis bap a pas-cher. Eu n’ha trat oura fingià blers peschs. Ma tuot ils peschs ch’eu n’ha trat oura, stuvaiva darcheu büttar inaint. Noel «As avais vus era gia turpegiads pervi da mai?» «Avessas gugent sche jau vegniss puspè a star a chasa?» Eva – la mumma dallas mummas – e sias feglias da Silvana Derungs Che nus e ssan tuts frars e soras, da part da nossa DNA ei ina mischeida da gens dalla mumma e dil bab. Dad eruir ord quei, tgei antenat che ha maridau el 14avel tschentaner tgeinin, ei buca pusseivel. Aschia seconcentreschan ins sin las sulettas duas parts dil genom che survivan la midada da generaziun praticamein senza midadas e che possibiliteschan cheutras in’egliada el vargau. Quei ei d’in maun la DNA mitochondriala che vegn sulettamein dada vinavon dalla mumma a ses affons senza semischedar cun la DNA dil bab. Igl ei pia pusseivel da persequitar lunsch anavos la mumma dalla mumma dalla mumma … (In mitochondrium ei ina unitad secundara dad ina cella che ha la funcziun dad «ovra electrica» en nossas cellas. La DNA mitochondriala vegn mo dada vinavon dallas mummas a lur affons. Il sperma dil bab porta mo il nuschegl dalla cella egl iev; las mitochondrias masculinas restan ordvart la cella digl iev ni vegnan eliminadas duront la fructificaziun.) descendents dils medems geniturs – Adam ed Eva – quei savevan nus enza- Descendents da purs ni catschadurs? co gia dapi l’instrucziun da religi- Sco quei che nus savein ein las societads oriundas da rimnaders e catschadurs daventadas sesentas avon rodund 10 000 onns el Proxim Orient ed han entschiet a cultivar ils praus e domesticar animals. Quellas culturas ein migradas naven dall’Asia minura viers l’Europa ed han scatschau ils catschadurs da leu. Sykes ed auters perscrutaders han analisau la DNA mitochondriala dils Europès ed han anflau certas parallelas en la successiun dallas sequenzas da DNA , aschia ch’els han saviu parter la populaziun en gruppas. Mintgina da quellas gruppas ei definida entras mutaziuns caracteristicas dil genom mitochondrial e sa cun agid dalla plonta genealogica maternala vegnir persequitada anavos tochen ad ina certa dunna prehistorica. Sykes sereferescha sin quellas dunnas sco mummasantenatas che derivan probablamein era ina da l’autra. Mintgina da quellas dunnas ha ina medema antenata, l’aschinumnada Eva dallas mitochondrias. Sykes numna ellas perquei las «siat feglias dad Eva» (auters perscrutaders schazegian plitost 11 ni 12 antenatas per igl Europè modern). E secapescha ch’il diember dalla derivonza mitochondriala per la populaziun digl entir mund ei bia pli aults. un enzanua en l’emprema ni secunda classa. Mo tgi vess tertgau che quei constetti veramein? U silmeins approximativamein? Grazia alla scienzia genetica culs tests da DNA sa mintgin semetter alla tscherca da ses antenats prehistorics – e vegn a far ina scuvierta sensaziunala: Nus derivein tuts da mo siat mummas-antenatas. Il professur per genetica Bryan Sykes dall’universitad dad Oxford ha giu intercuretg duront sias perscrutaziuns la DNA mitochondriala da 6000 dunnas europeas ed ei adina puspei fruntaus sin siat musters da basa. Da quei concluda el che tuts ils Europès moderns derivan da mo siat mummas-antenatas – The Seven Daughters of Eve – che vivevan avon 40 000 tochen 10 000 onns en diversas parts dall’Europa. Cun spida alla tscherca dils babuns Sch’ins vul reconstruir sia plonta genealogica a moda convenziunala (vul dir cun semudergiar tras archivs ed intercurir scartirams), sche svaneschan ils fastitgs dils antenats sil pli tard suenter ca. diesch generaziuns. Scartiras tonschan silpli per perscrutar entgins tschiens onns. La DNA sa gidar vinavon. En nies genom s’infiltrescha mintga melli onns in sbagl che vegn lu daus vinavon allas proximas generaziuns. Analisond il genom han ins constatau ch’ei dat sigl entir mund ca. 50 musters da basa e ch’ils differents roms tonschan anavos sin in origin. Mo quels tests gidan mo parzialmein a scuvierer nossas ragischs prehistoricas. La gron- Mintgina dallas mummas-antenatas corrispunda ad ina gruppa mitochondriala humana. Dad Ursula derivan ca. 11% dils Europès; lu dat ei aunc Xenia (ca. 6%), Tara (ca. 9%), Helena (ca. 47%), Katrine (ca. 6%), Velda (ca. 5%) e Jasmin (ca. 17%). Cunquei che la DNA mitochondriala mutescha mo ca. mintga 20 000 onns, san ins eruir la vegliadetgna da mintgina da quellas urattas / mummas-antenatas. Sis da quellas mummas-antenatas ein in bienton pli veglias che 10 000 onns, la siatavla ha mo 10 000 onns ed ei bia pli frequenta el Proxim Orient ch’en Europa, nua ch’ella ei dad anflar tier ca. 20% dalla populaziun. Quei vul dir che mo in tschunavel dils Europès dad oz derivan dils purs dall’Asia minura; il rest ei descendeza da quels rimnaders e catschadurs ch’ein buca vegni scatschai, mobein ch’han empriu e surpriu l’agricultura. Tgi che vul sa pia semetter alla catscha da babuns ed eruir – cun agid dallas firmas specialisadas sin la genealogia – en tgei parts dil mund che ses cusrins genetics sesanflan particularmein savens. Tgisà, forsa eis parents cun in zar russ ni cun in herox scot? Quei sefagess aunc bein en in cuors dalla veta, buc? ti vuls savair da Pia Valär Las dunnas nudistas Hest savieu ch’üna persuna mangia in media 8 aragnuns l’an? Hest savieu cha 41 pertschient da tuot las persunas piglian main seri a glieud cun chavels ritschlos? Cha Elvis es sto uriundamaing blond? Cha vegnan dos mincha di 21 iffaunts nouvnaschieus als fos genituors? E cha’ls Inuits drouvan lur frischiders per impedir cha lur damanger dscheila? In Ingelterra riva in 22 pertschient da las voutas üna pizza pü svelt cu l’ambulanza. 3 persunas mouran in media minch’an cun pruver our sch’üna batteria da nouv volts funcziuna, vi da lur laungia. Il cudesch da Guinness dals records porta il record scu cudesch chi vain invulo il pü suvenz in bibliotecas publicas, splerins insagian cun lur peis e giraffas paun cunagir lur uraglias culla laungia. Be dad ün cudesch sun gnidas stampedas dapü copchas scu da la bibgia: dal catalog da l’Ikea. Ils crocodils spandan magliand larmunas, ma na forsa our da cumpaschiun cun lur butin, dim- persè perche cha las glandas da larmas vegnan missas in muvimaint mas-chand, per que l’expressiun larmas da crocodil. Il pled il pü cuntschaint sün tuot il muond es ok, il pled chi’d es il seguond pü cuntschaint es CocaCola. L’an 1950 d’eiran 3 milliards umauns sül muond, hoz essans in passa 6 milliards. A do dapü mortoris tres cucuns da butiglias da schampagner cu tres aragnuns da tössi. Donald Duck es gnieu scumando in Finlandia perche ch’el nun ho aint üngünas chotschas. 21 pertschient da tuot ils accidaints stradels capitan perche cha la persuna chi guida il veicul s’indrumainza. Üna cigaretta piglia davent 5 minuts da la vita d’üna persuna. 74 pertschient da tuot las duonnas nudistas sun nudistas perche cha lur hommens sun nudists. Ne il niculaus ne la leivra da pesqua nun existan reelmaing. Ils gens da las grimassas – ün dun vital, divertent e multifuncziunal Mes tracks: Roman Flepp da Chatrina Josty 1 Jovanotti: Per me «Il DC (Buon sangue) nua che ‹Per me› è si, è super! Musicalmain fitg bun e simplamain bella musica. La musica ideala per baiver in magiel vin en dus u en trais.» 2 Pascal Gamboni: Cadrega «Questa chanzun vegn ad esser sin il DC ‹Accent›. Sin quest èn si differentas bands rumantschas. ‹Cadrega› è legher, simplamain in Ufsteller. Per ina giada musica rumantscha che metta si.» 3 Busta Rhymes: Break ya neck «Per mai il meglier hip-hop song chi dat! Il beat, il stil, quant spert ch’el fa il rappen; gailira!» 4 Ghost face Killah feat. Amy Winehouse: You know I’m no good «Genau uschè in song less jau far.» 5 Na po Roman insumma betg avair: Shania Twain «Tar questa ser jau gist giu.» En MES TRACKS preschentan las PUNTS mintgamai las tschintg chanzuns preferidas actualmain da giuvnas rumantschas e da giuvens rumantschs. Questa giada cun Roman Flepp. Il MC da las Liricas Analas è per il mument en gir cun sia band: «Flepp & Band». La soap Tinetta Rauch (22) es magistra a Glion e quista istorgia cuntinuescha illas prossmas PUNTS. da Tinetta Rauch Ün muond curius III. Part «Cuntinuescha, dai!», n’haja lura a la fin dit ün pa plü amiaivelmaing. Ella ha guardà intuorn tuot la chamonna, a la fin aint per mai. E lura haja cumanzà a sbuorflar … «Mamma am ha quella jada tut sün bratsch. Eu vaiva badà subit ch’ella d’eira trista. Ella vaiva miss sia fatscha aint in meis chavels ed eu savaiva ch’ella cridaiva, ma eu nu laiva quai e perquai suna restada sün seis bratsch sainza dir pled. Davo üna pezza n’haja dumandà − mamma possa ir a giovar cun mia stüvina da poppas? − Mamma am ha tgnü amo plü ferm intuorn, fin ch’eu n’ha m’stratta libra e dit da quai gritta: − lascha ir a mai! − Eu nu laiva savair che chi d’eira cun mai, eu speraiva chi passess tuot speravia e ch’in ün pêr dis füssa invlidà uschè co pro las dispittas tanter bap e mamma. Pro quellas mütschiva eir pro mia stüvina da poppas e cur ch’eu tuornaiva d’eira pel solit darcheu bun. A tschaina nu d’eira però bun. Eir bap d’eira oter co quai ch’el d’eira adüna …, fich quiet. A la fin ha cumanzà Mirella a sbragir …, ün salvamaint, eu craj per tuots. Mamma es statta sü e tilla ha tutta our da la chüna. Ella ha tgnü a Mirella ferm sün seis bratsch ed eu savaiva ch’eu cridaiva darcheu. – Eu sun ida darcheu a giovar cun mia stüvina da poppas, aint il muond da las poppas d’eira tuot in uorden, ed eu d’eira darcheu libra. – Per ün mumaint. Eu sun ida il di davo darcheu a scoulina. Tuot d’eira normal. Eu m’allegraiva per ir a scoula. Eu savaiva fingià scriver, leger e far quints. A chasa nu laiva però gnir plü dal tuot normal. Adüna quista suldüm, adüna il spettar cha Mirella sbraja o chi sclingia il telefon dürant il mangiar. Bler giaiva a giantar pro Angelina, mia megldra amia. Ün di n’haja lura dudi! Alch plü terribel nu vessa pudü dudir in quel mumaint. Magistras.ch da B&B Genituors ters es il fat cha noss scolars haun genituors. E que güsta 2 per ün. Que voul dir cha – scha’s ho dschainsa 16 scolars (e que do magisters chi haun dapü!!) – as ho da chefer cun 32 genituors!! Bun. Per esser correts: bgers baps as tegnan inavous, nu reclaman e nu vegnan a sairedas da genituors u a discuors. (Per la peja ho ün u l’oter alura l’impreschiun da stuvair fer duzis culla magistra illa bar, in venderdi saira, zieva ün pêr bierras grandas. Que fo natürelmaing enorm plaschair a la magistra). Ma per rester correts: minchataunt rimplazza üna u l’otra nona ils baps manchaunts. Per üna nona chi’s masda aint as po quinter duos fin trais baps. Uschè cha pudains rester pü u main tals 32. Traunteraint esa magari quiet. Scha – per üna vouta – as fo tuot inandret, nun es dad udir ünguotta. Tuot que cha’s fo bain s’inclegia da se. Cò e lo ün splat süll’egna spedla stu bastair. Els intaunt spettan e faun la guetta. Tal pü pitschen sbagl – e na sbagl – cha’s as prasta: zac! sagliane al telefon u cuorran a scoula per defender e proteger ils porteders da lur gens. Natürelmaing vulessan tuot ils genituors be il meglder per lur iffaunts. Ma eir scha laschains da la vart reclamöz e telefonem: Il problem resta. Eau se, ad es ün pô schmasüro, ma tuottüna vessi ün pêr giavüschs a vus, cher lectur e chera lectura, chi vais ün iffaunt u vais in sen da fer ün u pensais cha que pudess eventuelmaing der ün, perche cha’ls condoms gratuits da la GiuRu sun ieus a fin. Magistra B In mieu mister nu do que in fuond üngüns problems. Almain üngüns da quels cha nu’s pudess schoglier. Problems cun scolars, culla classa, cun collegas, cul cussagl da scoula, … : tuot üngün problem. Ma ün problem do que apunto glistess – cler. Il problem es grand e displaschaivelmaing na da schoglier, pigliand our scha’s surpigliess aunch’ün jobin suplementer düraunt las vacanzas cha’s ho asa en masse. Scu morder da massa, nempe. Ma già cha’s stu dumander il permiss tal cussagl da scoula u tal mneder da scoula, scha’s voul lavurer speratiers qualchosa, e la pussibilted es ter pitschna cha quels dessan il permiss per üna tela occupaziun, laschains il meglder da la vart l’idea da prüma innò. Il grand problem inschogliabel da nus magis10 Prüma: L’educaziun da vos iffaunt es vossa lezcha. Dunque: Fè ella. Seguonda: Guardè cha vos iffaunt hegia lavo ils daints, la buocha, ils mauns e las uraglias aunz cu gnir a scoula. Terza: Cur cha vos iffaunt riva a scoula vessa’l già da savair cha’s tegna il maun davaunt buocha cun tussir, stardnüder e suosder e cha nu’s piglia giò muochs, ne scha’s stricha els zieva suot il s-chabè u i’l quadern da matematica, ne scha’s tschütscha els zieva giò dal daunt e’ls travuonda. Be quecò. Grazcha. Scolasta B JEU HAI DISCUORS DA GENITURS! DURONT IN MEINS. MINTGA SERA. DALLAS 19-21 H. B&B èn magistras rumantschas. 11 Che Vita da chans da Fadrina Hofmann Meis uffant il chagnöl Mia mamma disch almain üna jada l’eivna: «Uossa poust trenar co chi sarà üna jada cun uffants.» Quai disch’la scha Birba voul giovar ed eu sun stangla, scha Birba nu voul magliar quai ch’eu tilla met aint il plat o sch’ella fa precis quai ch’ella nu das-cha e quai be aposta, per provar oura ingio chi sun meis cunfins. Il plü mal esa sch’eu sun in ün lö tanter la glieud e Birba nu’s deporta. Lura am guardan ils preschaints cun quel sguard tuotsapiaint à la: «Quista nu sa educar a sia bes-cha». In tals mumaints am nerva meis chanin. Para cha genituors resaintan minchatant listess per lur uffants. Minchatant tils dessna simplamaing jent davent per ün tempet, per avair il pos merità. Vairamaing es quai ün terribel impissamaint e listess as fua’l adüna darcheu i’ls cheus da genituors. Eu sun be mamma d’ün chagnöl ed eu n’ha subit noscha conscienza sch’eu pens darcheu üna jada: «Tü schmaladi s-cherpin! Uossa at serressa jent in üna s-chaffa e riviss pür cur cha tü est mutà ad üna creatüra exemplarica». Basta, eu imprend almain ad esser consequainta (funcziuna adüna), ad esser creativa cun lair educar a la pitschna (funcziuna pel solit) ed ad avair pazienza (nu funcziuna bod mai). Ils Svizzers nu vöglian plü avair poppins. Illas medias as discuorra dad egoissem, da temmas existenzialas e dal sindrom «forever young». Scha Birba ha il sbirl, sun eu tuot da l’avis da sar e duonna Kägi. Per furtüna es quai il cas be dürant circa desch minuts al di. Apaina cha Birba am guarda darcheu uschè charin cun seis «ögls da schimpansa» (citat da meis bap), cur ch’ella s’allegra ch’eu tuorn davo esser statta duos minuts in butia e fa ün train sco sch’eu füss statta davent ün mez on, o sch’ella as fua in mia bratscha per as laschar charezzar, lura sun tuot quists impissamaints sombers davent. Para cha genituors resaintan listess per lur uffants … Fadrina Hofmann (24) es schurnalista e viva a Scuol. 12 13 ONE YEAR IN PARIS dad Anna Serarda Campell daplü musica … oui «E schi nu funcziuna culs genituors, resta amo adüna la vista our da fanestra.» Lavin, 1983-2000 e bod 2. Eir eu n’ha vivü 19 ons a chasa. A chasa pro meis genituors. 19 ons suna statta sü – e n’ha dudi musica classica. Meis bap, chi’d es stat sü dürant tuot quists 19 ons plü bod sco eu, ha tadlà mincha bunura musica classica in chadafö. Pelplü Bach. Üna fuga davo tschella. O alch etüdas. Tema, e lura tuot las variaziuns. Bleras variaziuns. Eu sun dimena sdasdada, in mia stanza, davo la duscha, in chadafö − musica classica. Bach. Üna fuga, ün’etüda, ün tema, e lura tuot las variaziuns. Paris, 2007. A bunura stuna sü, in mia stanza. Davo la duscha cuorra sülla metro. Müdar a Place de Clichy. Spettar fin a tschinch minuts sülla ominusa lingia 13. Tschinch minuts cun – musica classica. Melodias cuntschaintas. Massa cuntschaintas. Massa … . In mincha cas na Bach. Ingünas fugas. Simplamaing melodias massa cuntschaintas, chi lessan eir esser musica classica. E chi dessan quietar, m’impaisa. Ma, davo 19 ons Bach … Melodias chi lessan esser buna musica nu quiettan. Na! Paris, üna saira dal mais schner, 2007. Concert illa Salle Pleyel. Laurent Petitgirard dozza sia bachetta. Ils violinists dozzan lur arch. E l’hom cul trianguel as sdaisda. Kun Woo Paik prepara seis desch daints sülla tastatura dal clavazin a cua. Prüms tuns. Concerto pour piano nr 2, Brahms. Prüms tuns. Pel giallina. Chavellins chi’s distachan dal bratsch. I ninan culla musica. Ballan. Ün surrier as invia vers ils lefs. Ed – ün tschert trar suot ils bruosts. Che vulcan da tuns, che erupziun da melodias intretschadas, che musica – musica classica. Che acustica, che glischadas, che stumpelins, che sguozchas i’l vainter, che musica – musica classica. Ün suspür, eu less esser ün clavazin, üna violina, na, il giun. Serrar ils ögls, inhalar la musica, laschar batter il cour i’l rittem dal «… o forsa listess l’ögliada i’l spejel?» tambur, as laschar ir culla – musica classica. Ün act erotic – musica classica. Ün act … ed in quel mumaint cumainza quist kindel illa lingiada davant mai a trar sü il moc dal nas. Na üna jada, na duos, ma permanaintamaing. Fini. Basta. Punct. Ils chavellins as plajan inavo sül bratsch. Il surrier ha tschüf noscha glüna. Ed il trar suot ils bruosts – disparü. Foutu! Musica classica, tü bella cumpogna. La daman, la saira. In chadafö, illa sala da concert, in let … perfin minchatant cun spettar sülla lingia 13. L’uffant ha tschüf da mai ün splat sülla spadla, ün fazöl da nas ed ün’ögliada fich noscha. Eviva la musica. Lean back, ferme tes yeux e lascha tuornar quel surrier unic. E forsa eir ün per larminas da la bellezza, sco quella jada pro’l concert dals Berliner Philharmoniker. E Sir Simon Rattle (eu ador sias marüschlas), es 14 bainbod darcheu a Paris … sniff, smile, herzklopfklopf … E scha tuot quist tuna massa patetic, lura cussaglia www.wingtunes.com. Mia chanzun preferida es «Dancing Queen». Ün tip privlus! Eu cugnuosch fingià ün per junkies … Ed il rier es tuot ün oter co quel da la musica classica. Che pensess meis bap da quista musica? A bunura, in chadafö. Eu disch: «Grazcha Bach, ah, bap.» Anna Serarda Campell (23) stübgia scienza da teater a Paris e scriva mincha mais da sias aventüras illa metropola. Fumetto da Jon Bischoff Jon Bischoff ha fatg la scuola del fumetto a Milano e lavura actualmein en in biro da grafica. palestra = center da fitness 15 Punts politicas «Geniturs» decisiuns. Igl carussel dall’individualitad antscheva a sa strubar, e mintgign ò da star sen igls agens peis. Mintgign fò durant chel taimp anc tras tgossas tgi furman egn e mintgign. Las influenzas dalla societad, dalla vischinanza e digls collegas èn extrem grondas. Ia less ossa cun chegl ansomma betg deir, tgi influenzas estras vegian nigna pussanza durant igl taimp tg’ins è anc a tgesa, ma a tgesa gioian blers mattagn igl tgerign, ed igls genitours son forsa mianc, tge asen tg’els teiran se. «Hilf dir selbst, so hilft dir Gott!» An la nossa societad illuminada e schi moderna ò mintga giuvenil sez la pussebladad da decider, tge tg’el fò cun igl «know-how» tg’el ò survagnia sen veia digls genitours, da resister a schletas noschas e da sa sviluppar an la bunga direcziun. Per fittar la mia columna da chest meis lessa anc citar igl umorist american William Penn Adair Rogers: «Ena famiglia è an urden, sch’ins sò vender igl papagiagl sainza chitos.» Roman Liesch ha 20 onns e vegn da Brinzauls. El ha fatg la matura e lavura per il mument. L’onn proxim cumenza el in studi da matematica a l’universitad da Turitg. El è en la suprastanza da la giuvna partida populara dal Grischun. S-chaffir üna buna situaziun per las famiglias es üna lezcha per tuot la società. Be scha tuot la società surpiglia quista respunsabilità po ella eir spettar dals genituors, ch’els surpiglian lur respunsabilità. Roman Liesch I fò schon anc plascheir, sch’ins pò sfiglier las PUNTS e vaseir en agen artetgel. Chegl tgi Peter Bodenmann e Christoph Mörgeli èn per la Weltwoche (pigls tals tgi na canoschan betg chella gasetta: Chegl è LA gasetta dalla Rumantscheia), ischans oramaias Jon Pult ed ia per las PUNTS. Ma tge ò stgaffia chestas parallelas (interess per la politica), e tge ò stgaffia las differenzas (tscherna dalla parteida) tranter Jon Pult e me? Èn angal igls genitours la colpa, ni ans on er anc otras influenzas mano sen chellas veias? Ia sung persvadia tg’igls genitours influenzeschan fermamaintg igl svilup da lour unfants. Cun ageid da l’educaziun dattan els sen veia tscherts usits agls unfants. Sch’ia am cumparegl cun igls mies fardagliungs, am dattan an îgl parallelas, ed er schi nous vagn pudia galdeir ple u manc la madema educaziun, èn las differenzas fitg marcantas. La veia tgi egn e mintgign vo, igls talents e las preferientschas. Sieir è ena bunga part da chellas differenzas da declarar cun ageid dalla genetica. Ma en punct bler pi impurtant am para en oter: Blers giuvenils bandungan igl «Hotel Mamma» cura tg’els on termino la scola superioura ed antschevan ena nova part da lour veta. Igl milieu sa meida, ins amprenda a canoscher novs collegas, ed igls giuvenils pon antschever a piglier atgnas famiglia. Per chi’s inclegia quai as stoja però eir acceptar üna definiziun moderna da la famiglia: Üna famiglia es cur cha creschüts, istess da che gener e da che stadi civil, vivan ill’istessa chasada cun uffants o giuvenils chi sun amo in scolaziun. Schi’s riva d’acceptar quista definiziun da la famiglia e nu’s croda inavo sün ideas conservativas, s’haja la schanza da rinforzar las famiglias e cun quai eir tuot la società. Per far quai vaina però eir dabsögn da masüras politicas. E quai in trais secturs: 1. La situaziun finanziala da las famiglias sto gnir ameldrada. Il sistem dals supplemaints da famiglia per mincha uffant esa da perfecziunar. Ils raps bainschi nu sun tuot per l’educaziun dals uffants – ma sainza neir nu vaja. 2. La cumpatibilità da lavur pajada e da lavur familiara sto gnir garantida. Pensums parzials ed eir vacanzas da paternità ston gnir offerts plü suvent. Ils genituors ston eir avair la pussibilità da seguir lur uffants. 3. I sto dar üna buna politica d’integraziun. Famiglias estras ston gnir integradas i’l minchadi svizzer. Scha quai nu capita, nu daja neir na ün’egualisaziun da schanzas tanter ils giuvenils. E scha na tuot las giuvnas ed ils giuvens han las listessas schanzas sun ils problems programmads per l’avegnir. Jon Pult Ils genituors han la respunsabilità da garantir ün svilup san ed üna buna educaziun per lur agens uffants. Almain teoreticamaing nu vain mis in dumonda quist princip. Üna dumonda pel mumaint virulenta es però: Chi porta la respunsabilità per ils problems actuals chi da cun tscherts giuvenils? Chi es la cuolpa, scha violenza, maladöver da drogas ed üna mancanza da respet generala sun vi e plü üna realtà pro la giuventüna? Es quai magari la cuolpa da las famiglias? Dals genituors? O plüchöntsch da tuot la società? Da la politica? Prüma esa da dir cha la realtà nun es uschè dramatica co cha tscherts mezs da massa fan crajer. La grondischma part dals giuvens nun es violenta, nu fa maladöver da drogas e nu manca da respet. Quai vaglia in cas eir per la majorità dals giuvenils oriunds da l’ester. Seguonda esa da metter in cler üna chosa: La società intera ha üna respunsabilità invers las famiglias. Las famiglias sun la società. Tuot ils umans fan part da la società ed eir d’üna 16 Jon Pult ha 22 onns ed è student dad istorgia a l’universitad da Turitg. El è cusseglier da la citad da Cuira per il PS ed ex-president dals Giuvens Socialists Grischun. El è oriund da Sent e stat a Turitg ed a Cuira. Regiun Surselva da Silvana Derungs Musica, moviment e divertiment Las finamiras ed ils cuntegns ein en sesez identics sin omisdus scalems; la differenza schai ell’intermediaziun specifica dalla materia tenor ils scalems. En l’instrucziun da ritmica partan ins dalla situaziun momentana dils affons; ins recepescha las ideas e lunas dils affons. Aschia ei ina lecziun da ritmica da gruppa tier gruppa totalmein differenta. En l’instrucziun prescolara/elementara perencunter vegn iu d’in program d’instrucziun anora, denton cumpleteschan las persunas d’instrucziun quei program era cun atgnas ideas e fuormas d’instrucziun. Effects positivs L a s c o l a d a m u s i c a S u r s e lva p o r scha instrucziun da musica a passa Ell’instrucziun da ritmica stat igl affon el center, la scolasta porscha denton in rom tematic (p.ex. las stagiuns, animals) che tschaffa ils affons emoziunalmein. Quellas tematicas vegnan lu transformadas cun canzuns, giugs da lungatg e da moviment, motorica fina e groppa, giugs instrumentals, saults, fasas da recreaziun ed autras fuormas da giug. Aschia dat ei per mintga affon ina purschida da giug e promoziun, cunzun era per affons cun in defizit d’attenziun/sindrom da hiperactivitad, affons fetg talentai ed affons cun disturbis emoziunals ed impediments spirtals. Cunquei che la ritmica e l’instrucziun prescolara ed elementara promovan l’entira creativitad digl affon, sa el sviluppar sia persunalitad. Omisduas modas d’instrucziun da musica promovan la concentraziun, il svilup dil lungatg, l’expressiun dil tgierp, l’intelligenza sociala ed emoziunala, la mimica e gestica, la percepziun dils senns e la motorica. Biars geniturs giavischan perquei era che lur affons vegnien baul en contact cun musica, perquei che la musica promova il svilup digl affon – e buc il davos perquei che musica e moviment rendan intelligents igl affon essend che tut ils senns vegnan dumandai ed interageschan in cun l’auter. Buca d’emblidar ei igl effect ch’ils affons daventan pli segirs da sesezs grazia al giug e la communicaziun cun ils auters. 1000 scolars. Da quels fan la mesadad part dall’instrucziun da gruppa . L’ i n s t r u c z i u n p r e s c o l a r a e l a scolaziun elementara dils affons da scoletta e dils emprems onns da scola muntan ina sparta essenziala per l’instrucziun instrumentala da pli tard. L’instrucziun da quels dus roms succeda en Surselva entras las duas scolastas diplomadas Gabriela Tambornino e Flavia Hublard. seniester: Flavia Hublard, responsabla per l’instrucziun prescolara e la scolaziun elementara a Glion e contuorn. Affons possedan ina musicalitad naturala che semuossa per exempel enten crear atgnas melodias e plaids ni saltar suenter musica dil radio. Quella creativitad sa vegnir promovida en divers tips d’instrucziun. sut: Musica e moviment en fuorma da giug promovan il svilup dalla persunalitad digl affon – e fa plascher. Scalems d’instrucziun La ritmica ei ina purschida per affons e carschi da tutta vegliadetgna. Ella dat agl affon la pusseivladad dad experimentar ed improvisar cun instruments e divers materials, cun la vusch e cun il tgierp e sveglia la fantasia ed il plascher en connex cun la musica. La ritmica lavura culla perschuasiun che la ragisch digl emprender schai ella cumbinaziun dil tgierp e dil moviment. Aschia vegnan ils senns dils affons promovi e sensibilisai. Sper la ritmica dat ei ina semeglionta purschida che senumna instrucziun prescolara per affons ella vegliadetgna da scoletta e l’instrucziun elementara per affons dall’emprema e secunda classa. Las finamiras principalas dall’instrucziun prescolara e dalla scolaziun elementara ein il sensibilisar ed il motivar per musica e moviment e sebasan sin ils dus aspects da recepziun (tedlar) e producziun (far). La tgira dalla tenuta sociala ed il svilup dil dun da percepziun ein permanentamein elements accumpignonts. 17 Container Grazia fitg! Las victuras ed ils victurs da l’engiavinera dals ultims mais han forsa era remartgà che la schelta da premis n’era betg uschè stravaganta. Uss vali puspè la paina da sa participar – e quai grazia a la Lia Rumantscha che ha regalà in mantun cudeschs a las PUNTS per emplenir ses reservuar da premis. In cordial grazia fitgun! Euro 2008 ha vairamain lieu pir il 2008 Era sch’il chauredactur era fermamain persvas che l’Euro en Svizra haja lieu quest onn e na vuleva simplamain betg crair che quella saja pir il 2008, nun ha l’organisatur da questa occurrenza betg pudì midar il datum – gnanca suenter grondas stentas dal team da PUNTS. Engiavinera Legia l’emprima da las duas colonnas grassas da surengiu e la segunda da sutensi, e ti retschaivas il pled da soluziun. Trametta quel per plaschair cun indicaziun da tia adressa a: Silvana Derungs, Hauptstrasse 117, 1715 Alterswil; scriva in sms a 079 274 48 03 u in e-mail a: [email protected]. 1. Interpresa da vestgadira cun in reptil sco ensaina da la marca 2. Noziun nà dal franzos per in’idea fixa ed isada, per in stereotip 3. Epoca e stil d’art e litteratura dal 17avel tschientaner, nua che chavazins sco Vanitas e Carpe diem dominavan 4. Baselgia sin la collina da Montmartre a Paris Sparpotential En il forum online da la Weltwoche scriva «Farraday« da Glion: «Auch ist Sparpotential bei der Romanischen Jugendzeitschrift PUNTS auszumachen.» Era nus vesain Sparpotential tar «Farraday»: El pudess spargnar custs d’internet. Referat da e discussiun cun Giovanni Netzer 1 2 3 4 Mesjamna, ils 21 da mars a las 19:00, ha lieu en il NZZ Bistro, Falkenstrasse 12, TuritgStadelhofen, in referat da ed ina discussiun cun Giovanni Netzer davart il teater rumantsch e sia funcziun da colliaziun cun ils intschess culturals dal mund talian e tudestg. Questa occurenza publica vegn organisada da QUARTA LINGUA ed ha lieu suenter la radunanza generala da quella. Engiavinera Karin Luzio da Savognin ha chattà il BUGLIALATG da l’engiavinera nr. 151 dal schaner. Cordiala gratulaziun a nossa fidaivla participanta dad engiavineras. 18 Amsterdam da Donat Caduff Doei-doei Tscheidi ha ei dau neiv ad Amsterdam. Neiv ad Amsterdam ei buca zatgei ch’ins vesa mintgadi. Per esser exacts ha ei dau per l’emprema ga neiv en quei marcau quest unviern. Jeu vai giu bugen: a) il silenzi dallas scrottas. b) ils tetgs alvs sur ils ziaghels cotschens. c) ils trams che han giu retard perquei ch’els vegnevan buca giu dil fletg (jeu sco velocipedist hai naturalmein quitau quei legher). Jeu vai buca giu bugen: a) ir cun velo silla neiv. b) ver caultschas bletschas. c) duront ir cul velo schar cuflar en mes egliers sinaquella che jeu vesi nuot e cupetgi bunamein en in tram che vegn buca giu dil fletg. Denton priu en tut ditg jeu: Neiv ei fenomenal. Bugen dapli. Deplorablamein ei la neiv luada naven sco nuot. Aber quei fa nuot. Ussa fa ei gia primavera. Ils utschals ein gest turnai ord l’Algeria ed il Maroc. Els cantinan schon entschatta fevrer ti mordio. Jeu selegrel cura ch’il curtgin entscheiva a catschar ed a flurir. Gie, jeu vai ussa in curtgin. In cun in plaz da seser e cun ina meisa da lenn e cun in pign biotop. Vai jeu gia raquintau? Che jeu hagi bardigliau? Bardigliar bardiglieschas giucheu sco auters traian flad. Quei haiel gia menziunau inaga. Ussa stun jeu ensemen cun il Romain e cun la Audrey. Els ein omsidus ord Frontscha e fetg cars. Jeu tschontschel mo pli franzos en casa. Ed engles ord casa. E tudestg cun la Claudia, cul Denny, cul Christian e cun la Luisa ord mia classa. Cul Lukas e cul Julian e cul Laurenz e culla Julia discuorel jeu schizun tudestg svizzer. E romontsch cun tei, caras Punts. Mintgaton discuorel era romontsch cura che jeu telefoneschel sur il schinumnau «Skype» si als mes da casa. Lu ditgel ad els: Nana, jeu laschi buc encrescher. Ni: Beinbeina, forsa in tec pils cuolms. En gliez cass fetsch jeu mintgamai in dessegn dad ina muntogna en miu cudischet da skizzas. E lu ei tut puspei bien. Cuolms e neiv vaiel jeu bugen. Aber tschintschar cul Julian e cul Lukas e culla Claudia e culla Luisa atgnamein aunc pli fetg. Era las pettas pintgas da mandlas ord il Vomar, quei fuss il Coop dad Amsterdam, quellas haiel jeu era bugen. Questas tuortinas han bia grass e zucher. E sin mintgina da quellas pettas schai ina mandla. Il Hollandes schess: lekker. Jeu ditg: mmmh. Ni il caschiel lessel jeu era haver menziunau. Il caschiel dil Kaaswinkel gest entuorn la cantunada po senz’auter tener petg al caschiel dall’alp Sogn Martin. Jeu hai il sentiment che ti stos mo ir ellas dretgas stizuns per ir a cumprar victualias. Lu sas far grondius pasts. Era durmir diermel grondius. Vai in letg ella quadratura cun ina seiv sur e sut. Mintga damaun cura che jeu sededestel vesel ladinamein il curtgin plein Marocans ed Algerians che contan. Quels contan pli bi che Rudi Carrell. Denton sche jeu sbagliel buca, conta quel gnanc pli. Jeu teidlel era schiglioc negina musica hollandesa. Schegie: Baul ni tard vi jeu emprender Hollandes. Hollandes ei in bi lungatg. El tuna enqualga sco tudestg svizzer. Denteren capeschas perencunter strusch in plaid. Ils Hollandes dian: Mooi per bi e doei per tschüss. Jeu ditg ussa: doei-doei. Cun questas lingias termineschel numnadamein da raquintar sur da mias aventuras marvigliusas ord il bi marcau dad Amsterdam. Impressum Chauredactur Ursin Lutz, Bankstrasse 6, 7000 Cuira, [email protected], 076 434 10 26 Redacziun Flurina Badel, Rabengasse 17, 7000 Cuira, [email protected] Silvana Derungs, Hauptstrasse 117, 1715 Alterswil, [email protected] Martin Cantieni, Encarden 18, 7152 Sagogn, [email protected] Chatrina Josty, Majorangasse 6, 7000 Cuira, [email protected] Collavuratur/as en quest numer Jon Bischoff, Donat Caduff, Anna Serarda Campell, Martin Cantieni, Silvana Derungs, Roman Flepp, Fadrina Hofmann, Roman Liesch, Flurina Prenner, Jon Pult, Tinetta Rauch Layout nr. 153 Donat Caduff, Bredeweg 43 H, NL – 1098 BN Amsterdam, [email protected] Secretariat Aita Pult, 7551 Ftan, [email protected], 079 563 27 32 Editura GiuRu, chascha postala 312, 7002 Cuira [email protected] Abunament 45 francs ad onn, Banca Raiffeisen Surselva, clearing 81073, conto 41742.23 novs abunnents: www.punts.ch Stampa Spescha e Grünenfelder, 7130 Glion Internet www.punts.ch, www.giuru.ch Avis Las opiniuns dals auturs en quest numer na ston betg correspunder a l’opiniun da la redacziun da PUNTS. PUNTS è commembra da l’Associaziun da la Pressa Svizra dals Giuvens. 19 AZB 7130 Glion PUNTS 154 CUMPARA L’ENTSCHATTA AVRIGL 07 CUN IL PUNTISSIMO «UNIUNS» ORD QUOTIDIANA La 20