si`itia le fa`aaogāina tatau o fanua fa`aleaganu`u, tafa iii, fuafuaga o
Transcript
si`itia le fa`aaogāina tatau o fanua fa`aleaganu`u, tafa iii, fuafuaga o
FA’ATA’I MO FA’ATALANOAGA SI’ITIA LE FA’AAOGĀINA TATAU O FANUA FA’ALEAGANU’U, TAFA III, FUAFUAGA O FESO’OTA’IGA MA FA’ATALANOAGA ‘AUGA E lagolagoina e le ta’iala o feso’ota’iga ma fa’atalanoaga le galuega a le Komisi Faufautua o Fanua Fa’aleaganu’u (CLAC) mo le polōketi e Si’itia ai le Fa’aaogāina Tatau o Fanua Fa’aleaganu’u e ‘auala atu lea i le ‘oto’otoga o fuafuaga e taulogologo ma soālaupule ma tagata Sāmoa ma fa'alāpotopotoga fa’atatau i suiga taufa’aofi o faiga fa’avae ma tūlāfono. FA’AUIGAGA O FA’A’UPUGA Vaganā ua iai se fete’ena’iga i uiga, o le fuafuaga o le fa’atinoga lenei: "Feūtaga’iga/ Fa’atalanoaga ‘Ānoa"o lona uiga o so’o se itū'āiga fa’atalanoaga e mafai ai ‘ona sa’oloto ma fa'amāoni le fa’aalia o finagalo 'olo'o soālaupule fa’atatau i matā'upu tau Fanua Fa’aleaganu’u ma lona fa'aaogāina tatau. O se avanoa foi e fetufa ‘a’i fa’amatalaga e uiga i mataupu taua ma o latou a’afiaga ina ia malamalama lelei i latou e a’afia i fa’aiuga ma suiga o tulafono talafeagai. "Fa’aliliueseina atu"o lona uiga o le fa'agāsologa o gaoioiga e a’afia ai lē e ona le fanua. O le Vaega 102 o le Tūlāfono Fa’avae o Samoa 1960 e fa’apea mai e solitūlāfono le fa’a’liliueseina atu po o le ave esea o fanua fa’aleaganu’u, po o le fa'aaogāina o fanua fa’aleaganu’u e fai ma totogi o ‘aitālafu/mokesi. Peita’i, i lalo o le aiaiga i le Vaega 102 lava lea o le Tulafono Fa’avae o Samoa, e mafai ona fa'atūlāfonoina i se Tūlāfono Autū a le Palemene ‘ona fa’atagaina le tu’uina atu o se lisi po se laisene e fa’aaogaina ai fanua fa’aleaganu’u. Ma e fa’atagaina i lalo o le Tulafono o le Aveina o Fanua 1964 le aveina o fanua fa’aleaganu’u mo fa’amoemoega mo le manuia lautele. O le Tūlāfono Autū o le Fa’aliliueseina o Fanua Fa’aleaganu’u 1965 ua mafai ai ona fai tu’utu’uga mo le lisiina ma le laiseneina o fanua fa’aleaganu’u. "Fa’aaogāina tatau mo atina’e"o lona uiga o le si’itia o tūlaga ma avanoa e maua mai atina’ega ma le fa'aaogāina o fanua fa’aleaganu’u i se auala talafeagai e pei o lisi ma laisene. "Fa'agāsologa o gaoioiga e toe fa’afo’i mai ai meatōtino"o lona uiga o aiā tatau fa'aletūlāfono e mafai ai e i lātou 'olo'o aumai ai tupe nonō (tagata e nonō mai ai) ona talosaga ma fa’amalosia lē ‘o lo'o fa'aaogāina le fanua (tagata nonō/fai ātina’e) pe ‘ā lē totogia nonōgātupe, pe ua solia aiaiga o le mōkesi o le lisi. O ia aiā tatau ma fa'agāsologa 'o le'ā faia i le suiga o tūlāfono taufa’aofi o lo o fa’agasolo nei. E aofia ai le malosi’aga o le fale tupe 'olo'o aumai ai nonōgā tupe e ave ai le lisi, ma fa’afoe ina ia toe fa’aola mai tupe nōnō. 'O le'ā iai fo’i le malosi’aga o le fale tupe po o lē na fai mai ai le nonōgātupe e tōfia ai se isi e talia ma fa’atinoina gaoioiga i lalo 1 FA’ATA’I MO FA’ATALANOAGA o lana pule. O polōfiti e maua mai i le fa’afoega ma le gaoioiga o le ātina’e e tatau ‘ona ave e totogi muamua ai le Puleaga o le lisi ma isi tupe e agava’a i ai lē e ona le fanua, ‘ae e le’i fa’aalu e totogi ai le fale tupe po o le nonōgātupe. O aiā tatau ma fa’agasologa 'o le'ā fa’ataga ai ona fa’atau ma si’itia atu i se isi tagata talafeagai le lisi. Ae o le fa’atinoina o lea lisi e tatau ona iai muamua le maliega a lē e ona le fanua. ‘Ā fa’atauina atu le lisi, e tatau fo’i ona aofia ai ma le tupe e totogi ai tupe o lisi e le’i totogia, fa’apea ma tupe e agava’a iai lē e ona le fanua, ‘ae e le’i fa'aaogāina e toe totogi ai le aitalafu i le fale tupe po o le nonōgātupe. “Tagata e ona fanua” o lona uiga o le suafa Matai o lo’o fa’atinoina le pule i luga o Fanua Fa’aleaganu’u e tusa ai ma Tu ma Aganu’u o tagata Samoa e pei ona fa’ata’atia mai le fa’aaogaina fa’aleaganu’u po o Fa’aiuga o le Fa’amasinoga o Fanua ma Suafa o Samoa. "Aiā a le Nofolisi "o lona uiga o le aiā tatau e nofoia ma fa'aaogā ai fanua ua lisiina e tusa ai ma le pepa fa’aletulafono o le lisi. O le lisi, o le pepa āloa'ia fa'aletūlāfono e fausia ai le feso’ota’iga fa’akonekarate i le vā o le Puleaga o le Lisi (o le Minisitā o Eleele e fai ma sui o tagata e ona fanua) ma le tagata nofolisi (tagata fai ātina'e). O le tūlāfono 'olo'o iai nei, fa'ato'ā mafai ona lisi se fanua fa’aleaganu’u pe 'ā talosaga lē e ona le fanua fa’aleaganu’u i le Minisitā na te fa’atinoina lona finagalo e lisi le fanua fa’aleaganu’u. ‘Ā māe'a ona feutaga’i i aiaiga o le lisi ma talia e i latou e ona fanua, o le Minisitā na te sainia le lisi e fai ma sui o i lātou e ona fanua, ma 'avea ai loa lē e atina’eina le fanua ma tagata nofolisi. O le lisi, o le pepa fa’aletulafono, e mafai ona resitalaina i lalo o le Tūlāfono o Resitala o Pule o Fanua 2008, ma 'ā ‘uma ona fai, 'o le'ā 'avea ai loa ma tagata fa’ataga fa'aletūlāfono o le fanua, ‘ae le ‘avea ma tagata e ona le fanua. "Puleaga o le Lisi" o lona uiga o le tagata ua tu’uina mai ai le fa’atagaga o le lisi ma talia fa’amanuiaga o le lisi. O tūlāfono 'olo'o iai nei, o le Puleaga o le Lisi o le Minisitā o Fanua, o lē ua i totonu o le feagaiga o le lisi ma 'avea ai ma Tausimea mo tagata e ona fanua fa’aleaganu’u. “Nofolisi"o lona uiga o le tagata na te umia le lisi. O ia e iai le aiātatau e fa'aaogā ai le fanua lisi ma meatōtino, e tusa ai ma aiaiga o le lisi. O lona uiga, e fa’atatau i le tagata fai ātina'e, ia 'o lo'o lisiina le fanua fa’aleaganu’u mo ātina'e fa’atulafonoina e pei o atina’e tau tūrisi, fa’apisinisi po o fa’amoemoega e ātina'e fa’ato’aga. E iai foi isi fa’amoemoega fa’atulafonoina i lalo o le Tulafono o le Fa’aliliuina atu o Fanua Fa’aleaganu’u i tulaga fa’alisi 1965. "Mōkesi" o se faiga māsani e fai ai se aitalafu po o se nonōgātupe. O le itū'āiga puipuiga mo le aitalafu e mafai ona fa’aaoga ai le fanua po o aiā tatau e nofoia ma fa'aaogā ai fanua ua lisiina atu e tusa ai ma le pepa fa’aletulafono o le lisi. (ftg e pei o le nofolisi). E mafai ona ave le aiā tatau (i lalo o aiaiga o le lisi) i le fale tupe po o le tagata 'olo'o aumai ai le nonōgātupe e 'ave ai le fanua pe 'ā fa'alētonu le toe totogiina atu o le nonōgātupe. O le tūlāfono tuai e pei o le Tūlāfono o Meatōtino 1952 (Sāmoa) e fa’apea, o le mōkesi o o le si’itia atu lea o le fanua i lē 'olo'o nonō mai ai po o le faletupe. E ono toe si’itia mai le fanua i le ē ona le fanua pe māe'a ona toe totogi 'ātoa le nonōgātupe. O lenei faiga ua suia nei i le Tūlāfono o le Resitala o Fanua 2008, ma o le mōkesi e le’o se si’itia o le fanua. O le mokesi ua na ‘o na resitala o se “fa’amau” e tāofi 2 FA’ATA’I MO FA’ATALANOAGA ai le fanua. O lenei faiga e mafai ai e le fale tupe po o le nonōgātupe ona fa’atino le fa'amālosia ana aia tatau i le mokesi pe 'ā lē mafai e le tagata nonō ona toe totogi le fale tupe po o le nonōgātupe. E lē mafai ona suia ai lē e ona le fanua. "Fale tupe po o le tagata e Nonō mai ai"o lona uiga o le kamupanī (e māsani o se faletupe po o se fa'alāpotopotoga tau nonoga tupe) po o le tagata lātou te 'aumaia le tupe fa'anonō ae tapa se puipuiga e lagolago ai le nonōgātupe e ala lea i le fa’atinoina o se mōkesi. O le tagata ua tu’uina mai le nonōgātupe ua iai aiā tatau ma le mālosi’aga e fa’atino ai gaoioiga mo le fanua ua mōkesi atu po o le aia tatau i le lisi pe 'ā lē mafai e lē na nonō mai ai tupe ‘ona toe totogi le nonōgātupe/aitalafu. "Tagata nonō"o lona uiga o le tagata 'olo'o nonō maia tupe mai le fale tupe po o le nonogatupe ae fa'aaogāina lona fanua po o lana aia tatau fa’anofolisi (e tus ai ma pepa fa’aletulafono o le lisi) e fai ma puipuiga pe lagolago ai le nonōgātupe. "Aiā tatau o tagata e ona fanua"o lona uiga o aiā tatau e agava’a ai i lātou e ona fanua fa’aleaganu’u ina ia filifili ma fa'amālosia ana aia tatau i lalo o le feagaiga o le lisi po o le tūlāfono. O teuteuga i tulafono talafeagai 'olo'o fuafuaina e fai i lalo o lenei poloketi 'olo'o taula’i lea i le fa’amausalīina o aiā tatau uma a ē e ona fanua fa’aleaganu’u, ma fa'amālosia 'ātoatoa ai e i lātou e ona fanua le fa'amamaluina o ia aiā tatau. “Tagata e a’afia ai” o lona uiga o so’o se tagata e fia fai sao i le fa’aaogaina o Fanua Fa’aleaganu’u mo mafua’aga tatau e tusa ai ma le tulafono. FA’ANAUNAUGA ‘Ia mautinoa e mafai ‘ona iai se leoma mafai ‘ona faisao lelei i le atina’ega o faiga fa’avae ma tūlāfono mo le fa'aaogāina fa'atamāo'āiga o fanua fa’aleaganu’u. FOLASAGA/AOFAGA 'O lo'o folasia i le fuafuaga lenei,fa’atalanoagao suiga taufa’aofi o faiga fa’avae ma tūlāfono mo le fa'aaogāina tatau o fanua fa’aleganu’u. 'Ole'ā 'āmata i le aso 5 o Oketopa 2016 le fa’atinoga o Feso’ota’iga ma Fa’atalanoaga i lalo o lenei fuafuaga. MAU TA’IALA E tatau i fa’atalanoaga i lalo o lenei fuafuaga ‘ona: i. Fa’ailoa ma fa’amatala i tagata a'afia le tūlaga 'olo'o āfāina ai i lātou ona o suiga taufa’aofi o faiga fa’avae po o tūlāfono; ii. Mautinoa ua silafia leleifa'afītāuli e i lātou 'olo'o a'afia ai; iii. Fa'aaogā se 'auala e aofia ai tagata uma e ala i fa’atalanoaga lautele i le mea e gata ai; iv. Fa’aali le tūlaga pāleni ma le lē fa'aitū'au o sui a’afia uma ma o latou manatu fa’aalia; 3 FA’ATA’I MO FA’ATALANOAGA v. vi. Manino ma mālamalama i le tūlaga 'ole'ā fa’atinoai fa’atalanoaga, manatu fa’aalia mai sui a’afia ma le taunu’uga o o lātou manatu fetāla’i i suiga taufa’aofi o faiga fa’avae ma tūlāfono; Fua le taimi ‘ina ‘ia mafai pea ‘ona fai se suiga ‘ānoa o manatu o sui a’afia. TAPULA’A O ĀLĀFUA MA MEA MANA’OMIA ‘Ina ‘ia ōgatasi ma tapula’a o ālāfua ma mea mana’omia a le CLAC mo feso’ota’iga ma fa’atalanoaga mo suiga o faiga fa’avae ma tūlāfono, o le fuafuaga lenei e mātauina ai: i. Sui a’afia talafeagai. ii. Fuafuaga o fa’atalanoaga e ave ese ai le fa'afaigatā ‘ona 'auai sui a’afia 'olo'o māta'itūina ft. fuaina o le taimi, nofoaga ma ālagā'oa (e aofia ai ma le āmana'iaina o tu fa’aleaganu’u talafeagai) e fa’ata’atia lelei ‘ina ‘ia mafai ‘ona 'auai sui. iii. Fa’amatalaga ma ālagā'oa ‘ia mautinoa ‘ua mālamalama lelei ai sui a’afia i talosaga taufa’aofi ‘ae le’i o’o i fa’atalanoaga. iv. 'Auala e ‘ausia ai le loloto mana’omia (ft. fua i le maualuga o mālamalama o sui ta’ito’atasi ma nu’u ta’itasi) ma le lautele (e mana’omia e tapu’e ai vāega aoao) o fa’asoaga o fa’amatalaga ma fa’atalanoaga. v. Nafa ma matāfaioi e aofia ai tagata o le vāega o fa’atalanoaga, tomai ma agava’a e ta’ita’ia ai fa’atalanoaga, fa’amaumauga sa’o, fa’afoega o fuafuaga ma pūlega ma manatu fa’aaliae fai i sui a’afia1. vi. Fa’atupega mana’omia ma tomai fa’atino ma alagā'oa. FA'ATŪLAGAGA O LE FUAFUAGA LENEI 'Olo'o fau le Fuafuaga i fa’avae ma fa'agāsologa ‘ua māe'a ona fa’avaeina e fai ma vāega o le Tafa I ma le II o le polōketi e Si’itia ai le Fa'aaogāina Fa'atamāo'āiga o Fanua Fa’aleaganu’u. ‘O lo’o ‘oto’oto atu se faiga o fa’amatalaga fa’ailoa o feso’ota’iga i lona aotelega 'ātoa, e fa’ailoa ma lagolago ai fuafuaga o fa’atalanoaga, e mulimuli mai ai mafuafuaga o feso’ota’iga ma fa’atalanoaga o suiga taufa’aofi o faiga fa’avae patino ma tūlāfono ua fa’avasegaina lelei. 'O le'ā fa’auigaina talosaga o suiga taufa’aofi o faiga fa’avae ma tūlāfono mo le fa'amālosia o fa’ata’atiaga o tului o mōkesi o lisi mo fanua fa’aleaganu’u i totonu o Mau Ta’imua o Faiga Fa’avae Fa’aletagata e pei ona taliaina e le Mālō 'aemaise: i. ii. iii. iv. Tūlāfono Fa’avae /āloa'ia Fa’avasegaina o Lisi Aiātatau o Tagata e ona fanua fa’aleaganu’u Tului o Tagata Nonōtupe 1 Manatu fa’aalia mai fa’atalanoaga e tatau ona mātau ai i lātou na 'auai i fa’atalanoaga, fa'alāpotopotoga po vāega o le faitauaofa’i o tagata 'olo'o lātou fai ma sui mai ai, vāega o suiga na lātou talanoa ai ma matā'upu 'autū na lātou lāgā. 4 FA’ATA’I MO FA’ATALANOAGA TAGATA 'OLO'O A'AFIA AI 'Olo'o sa’ili e le fuafuaga lenei le feso’ota’iga ma fa’atalanoaga ma vāega 'ese'ese lautele o tagata 'olo'o a’afia ai ‘ae lē tāmau mo: Tagata e ona fanua fa’aleaganu’u 'āiga samoa, nu’u ma itūmālō Le vāega 'olo'o lisiina nei fanua fa’aleaganu’u (tagata e ona fanua 'olo'o lisi ma tagata 'olo'o nofo lisi i fanua) Fa'alāpotopotoga o faletupe ma fa’atupega Matāgaluega a le Mālō 'olo'o fa’atonutonuina ma fa’atinoina Fa'alāpotopotoga o vāega tūma'oti ft. Asosi o Fuafanua Fa'alāpotopotoga o Sōsaiete Lautele/Fa'alāpotopotoga Tūma'oti FAIGA E FA’ATINO AI FESO’OTA’IGA MA FA’ATALANOAGA 'Ole ‘ā ‘āmata le fa’atinoga o lenei fuafuaga o Feso’ota’iga ma Fa’atalanoaga i le aso 5 o Oketopa 2016. O meafaigaluega tau fa’amatalaga 'ole'ā tapena i le 'Igilisi ma le Fa'asāmoa e fesoasoani ai i tagata lautele ‘ia mālamalama i fa’auigaga o suiga taufa’aofi o faiga fa’avae ma tūlāfono. O le fa’agaoioiga o fa’asalalaluga o fa’amatalagae aofia ai le tufatufaina o pepa o fa’amatalaga (ft. pepa o fa’amatalaga moni; fesili e fesiligia so’o); nusipepa; televise, leitiō, talafou i le so’oatulau ma le tiliva sa’o i tagata. 'O lo'o fa’apipi’i atu le lisi fuafuaina o fonotaga o fa’atalanoaga i le fuafuaga lenei ma 'ole'ā fa'amāe'a ma fa’amautūina pe 'ā māe'a le fa’atalanoaina fa’alaua’itele o pepa o fa’amatalaga. O manatu fa’aalia āloa'ia o talosaga taufa’aofi 'ole'ā tu’uina atu 'aemaise i taimi o fa’atalanoaga ma nu’u po o le tusitusia e 'auala i imeli ma pusameli. O fa’amatalaga o manatu fa’aalia mo le atunu’u lautele fa’atatau i matā'upu lautogia na lāgā mai le tafa o fa’atalanoaga 'ole'ā fa’ailoa e 'auala atu i nusipepa, leitiō, televise ma upega tafa’ilagi po o le tu’ufa’atasiga o ia fa’asalalauga 'ese'ese. Fa’alauiloaina Fa’alaua’itele o Fuafuaga o Feso’ota’iga ma Fa’atalanoaga 'Ole'ā fa’ailoa mai aso fuafuaina o fonotaga i le taimi e fa’alauiloa ai le Fuafuaga o Feso’ota’iga ma Fa’atalanoaga, fa’atasi ai ma fa’amatalaga o fa’atalanoaga lautele 'olo'o au’ili’ili mai ai talosaga taufa’aofi o faiga fa’avae ma tūlāfono fa’apea ma Pepa o Fa’amatalaga Moni ma Fesili e Fesiligia So’o e feso’ota’i i ai. 5 FA’ATA’I MO FA’ATALANOAGA Vāega o Nusipepa, Leitiō ma Televise 'Ole'ā fa’alauiloa mai i leitiō ma televise le fa’asalalauga e fa’ailoa mai ai talosaga taufa’aofi o faiga fa’avae ma tūlāfono mo le atunu’u lautele ma sui a’afia i totonu o le lua vaiaso ‘ae le’i 'āmataina fonotaga o fa’atalanoaga, ma fautuaina ai i lātou i 'auala e ao ona o lātou 'auai i le fa'agāsologa o ia ātina'e. 'Ole'ā fa’aauau ai pea lea fa’alauiloa mo le taimi 'ātoa a o fa'agāsolo le tafa o fa’atalanoaga. Fonotaga o Fa’atalanoaga O le fa’agaoioiga 'autū e 'ausia ai manatu fa’aalia fa’atatau i suiga taufa’aofi o faiga fa’avae ma tūlāfono, o le fa’atino lea o fonotaga o fa’atalanoaga fa’afesaga’i e faia i Upolu [e aofia ai Manono ma Apolima] ma Savai’i. O le Pepa Fa’apipi’i 1 o le Fuafuaga lenei 'olo'o ‘oto’oto atu ai le 'auala fuafuaina mo le fa’atalanoaga ma sui a’afia 'autū. 'Ole'ā tapena fa’amatalaga ‘ina ‘ia mautinoa ua mālamalama lelei le atunu’u ma tagata 'olo'o a'afia ai i talosaga taufa’aofi. O lenei fa’amatalaga 'ole'ā fua tonu mo i lātou 'olo'o taula’i tonu i ai fuafuaga fa’ailoa ma 'ole'ā tufatufaina fa’amatalaga i le lua vaiaso ‘ae le’i o’o i le aso fono mo nofoaga ta’itasi. 'Ole'ā feutaga’i le CLAC ma le Matāgaluega o Tinā, Nu’u ma Aga Feso’ota’i, e fai ma feso’ota’iga āloa'ia ma sui o nu’u, e fuafua i ai le nūmera ma nofoaga o fonotaga o fa’atalanoaga ma vāega o le nu’u. So’oatulau e 'auala i upega tafa’ilagi 'Ole'ā fa’avaeina se upega tafa’ilagi a le CLAC ma 'o le'ā fa’aauauina ai pea le mana’omia o alagā'oa. 'Ole'ā fai le itūlau upega a le CLAC i totonu o le upega tafa’ilagi a le MNRE fa’atasi ai ma se va'aiga mamao e fa’avae tūto'atasi ai se upega tafa’ilagi a le CLAC i se taimi mulimuli. O le feso’ota’iga o le itūlau upega 'ole'ā fa’alauiloaina i tagata lautele e 'auala atu i mea mana’omia o fa’amatalaga ‘uma e saunia e fai o se vāega o lenei fuafuaga. 'Ole'ā fa’aleleia ātili avanoa mo tagata Sāmoa 'olo'o aumau i so’o se nofoaga, i le fuafuaga lenei ma isi alagā'oa o fa’amatalaga e feso’ota’i i ai. E tāua tele ai le talafeagai o pūlega lelei o le upega tafa’ilagi ina ia aofia ai le fa’ata’atiaga ma le taliaina o matā'upu 'olo'o iai, māta’itūina o fa’aaogaga ma feso’ota’iga ma le aumai o fa’amatalaga, fa’ailoaina o 'auala e si’itia ai fa’alauiloa fa’alaua’itele ma sa’iliga o fa’amatalaga feso’ota’i fa’aso’oatulau ma le tali atu i fa’amatalaga ma/po o fesili e māfua mai le upega tafa’ilagi. Pe 'ā tu’u fo’i i sona aotelega e gata ai, o nusipepa, polokalame i le leitiō ma le televise e tatau fo’i ona fa'aaogā nei fa’amatalaga e 'auala atu i faiga e feso’ota’i fa’aso’oatulau ai. 'Ole'ā mafai fo’i e sui a’afia ‘ona faia talosaga tusitusia e 'auala atu i imeli po o le pusameli ma o fa’amatalaga feso’ota’i e maua ai talosaga e 'auala i le imeli po o le pusameli 'ole'ā fa’asalalauina fa’alaua’itele i 'auala uma o feso’ota’iga. 6 FA’ATA’I MO FA’ATALANOAGA ‘Auai o tagata Sāmoa nofomau i atunu’u i fafo E talia manatu fa’aalia mai tagata Sāmoa 'olo'o aumau i atunu’u i fafo ma e ono faia i so’o se itū'āiga 'auala e aofia ai le: Fa’aleo o manatu o nei sui i o lātou 'āiga po o sui o matai 'olo'o nonofo i Sāmoa O’o mai i Sāmoa e 'auai i fonotaga o fa’atalanoaga Tu’uina mai o talosaga tusitusia e ‘auala i imeli i le Komisi Faufautua o fanua fa’aleaganu’u (CLAC) 7 FA’ATA’I MO FA’ATALANOAGA Vāega Taula’i 1: Fa’anaunauga: Tagata e Taula’i i ai Fa’atinoga fia ausia lelei o feso’ota’iga e Fa’alauiloa āloa'ia ai Fuafuaga o Feso’ota’iga ma Fa’atalanoaga 1. E si’itia le fa’alauiloa fa’alaua’itele o le si’itia o fa'aaogāina fa'atamāo'āiga o fanua fa’aleaganu’u, e aofia ai le mafai ‘ona maua o tului o mōkesi lisi 2. E fa’alauiloa aloa’ia le fuafuaga o fa’atalanoaga fa’alaua’itele fa’atatau i talosaga taufa’aofi o faiga fa’avae ma tūlāfono Fe’au ‘Autū mo Feso’ota’iga Po o Matā'upu 'autū mo fa’atalanoaga Mea mana’omia ma metotia e momoli ai 8 Matāfaioi/’Umi o leTaimi FA’ATA’I MO FA’ATALANOAGA Sāmoa 'ātoa uma 'aemaise Matai o i lātou e ona fanua, Asosi o Faletupe Sāmoa, Tagata Lautele Fe’au 'autū mo feso’ota’iga e aofia ai: 1. Si’itia o le fa'aaogāina fa'atamāo'āiga o fanua fa’aleaganu’u e lagolago ai fa’anaunauga o le SDS. 2. E ono mafai ma 'ole'ā lēai se fa’a’esea po o le fa'atūlagaga e fa’ailoa ai lē e ona le fanua fa’aleaganu’u e pei ona fa’asāina fa’apitoa e le Fa’avae. 3. E le’o se mea fou le mafai ‘ona lisi o fanua fa’aleaganu’u. 4. 5. O faiga fa’avae fou/fua osuiga o tūlāfono 'olo'o taufa’aofi mai i pepa o fa’atalanoaga fa’alaua’itele e fa'amālosia ai avanoa e fa'aaogā fa’alisi fanua fa’aleaganu’u e puipui malu ai mo le fa’atinoina o atina’ega tau tupe pe 'ā maua le maliega o tagata e ona fanua fa’aleaganu’u. Ua fa’avae o se tino tūto'atasi le CLAC e faufautua ma fa’atū faiga talafeagai e si’itia ai le fa'aaogāina fa'atamāo'āiga o fanua fa’aleaganu’u. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. Fa’alauiloaina o le tafa o fa’atalanoaga ma le tu’uina āloa'ia mai o Pepa o Fa’atalanoaga Fa’alaua’itele FA’AMATALAGA ĀLOA'IA MO LE ‘AUFA’ASALALAU Fa’amāe’a pepa o fa’amatalaga o fa’atalanoaga fa’alaua’itele 'olo'o maua i le 'ōfisa o le CLAC ma le MNRE, e mafai ‘ona tu’uina mai e le upega tafa’ilagi a le CLAC (i se feso’ota’iga o upega tafa’ilagi a le MNRE ma le Mālō) Pepa o Fa’amatalaga Moni ma Fesili e Fesiligia So’o; ma Pepa o Fa’atalanoaga Fa’alaua’itele Taula'i vāega o televise ma leitiō i fe’au 'autū, le Pepa o Fa’atalanoaga Fa’alaua’itele ma lisi 'olo'o iai nei. O ata pu’e ma leo pu’e e fa’amau i luga o le upega tafa’ilagi. E mafai ‘ona fa’aalu i leitiō i atunu’u i fafo pe 'ā aogā fa’atusatusa i le tau Pepa o fa’amatalaga fa’atatau i metotia e maua mai ai pepa o fa’amatalaga ma fa’ailoa mai manatu fa’aalia fa’atatau i talosaga taufa’aofi o faiga fa’avae ma tūlāfono (ft. talosaga tusitusia e ala mai i imeli po o le pusameli; 'auala tu’usa’o fa’a’eleteronie tu’u mai ai i le upega tafa’ilagi; 'auai ai le tagata i fono o fa’atalanoaga) Kopi o le fuafuaga o aso o fono o fa’atalanoaga a le CLAC. 9 ASO FA’ALAUILOA 1 OKETOPA 2016 Fa’a’uma pepa o fa’atalanoaga fa’alaua’itele ia Aukuso 1 2016 (Faufautua tau tūlāfono/fa’atonu o le polōketi) Fa'amāe'a fa’amatalaga Moni o Fuafuaga ma Fesili Fesiligia So’o i le aso 19 o Aukuso 2016 (Faufautua tau tulafono ma le faufautua tau feso’ota’iga/fa’atonu o le polōketi). Fa'amāe'a mea mana’omia mo ata pu’e i le aso 16 o Sētema 2016 (Pu’e vito ma le faufautua o feso’ota’iga/fa’atonu o le polōketi). Fa’alauiloa ma fa’afoega e fa'amāe'a i le aso 16 o Sētema (fa’atonu o le polōketi/CLAC). 1. 2. 3. 4. 5. Komesina o le CLAC & 'Ofisa Tūtotonu MNRE Fa’atonu o lePolōketi Faufautua Tau tūlāfono Faufautua mo Feso’ota’iga ma sui fesoasoani fa’apitoa mo le: Tapenaina o le fa’asologa o fa’atinoga fai, tusiga o fa’a’upuga ma le faiga o meafaigaluega tau televise ma le leitiō. Fa'avasega ma tu’ufa’atasia le fa’asologa o le faiga o fa’alauiloa fa’alaua’itele o fa’amoemoega fia ‘ausia ma alagā'oa mana’omia. Mātau le lautele o le ‘va’ai ma lagona’ o mea e fa'aaogā mo le fa’alauiloa fa’alaua’itele ina ia mautinoa e tāgātutusa itū'āiga fa’alauiloa e fia si’itia, fa’atonutonu 'ānoa ma fa’afoe lelei fa'afītāuli. Fa'amautū le feso’ota’iga muamua mo le taliga o fesili mai tagata lautele ma le ‘aufa’asalalau, tu’uina mai o manatu fa’aalia o talosaga taufa’aofi e 'auala i imeli po o upega tafa’ilagi. FA’ATA’I MO FA’ATALANOAGA Vāega Taula’i Pepa o Fa’atalanoaga Fa’alaua’itele :Tūlāfono Fa’avae ma Faigātūlāfono 2: Fa’anaunauga: 1. E fa’ailoa ma si’itia le mālamalama i māfua’aga o tūlāfono fa’avae mafaigātūlāfono mo le lisiina o fanua fa’aleaganu’u ma le faiga o mōkesi o tului o lisi i luga o Fanua Fa’aeaganu’u 2. E si’itia le mālamalama i talitonuga ma a’afiaga o fa'agāsologa e ono mafai mai Fanua Fa’aleaganu’u 'olo'o fa'aaogā le filifiliga e fa’ataga ai ona mōkesi tului o lisi i luga o fanua fa’aleaganu’u 3. E fa’amautinoa le ōgatasi o suiga o tūlāfono uma ma le vāega 102 o le Tūlāfono Fa’avae. Tagata e Taula’i i ai Tagata e ona fanua fa’aleaganu’u, Matai 'Āiga ma nu’u Faipule; Sui o le mālō/sui o nu’u. Tagata Teutupe ono agava’a ‘Asosi Teutupe o Sāmoa Matāgaluega o le Mālō e a’afia tonu ai, 'aemaise 'ōfisa tau tūlāfono Sōsaiete o tagata lautele/ Fa'alāpotopotoga Tūma'oti 2 Fe’au ‘Autū (Feso’ota’iga) PO O Matā'upu 'autū mo fa’atalanoaga Mea mana’omia ma metotia e momoli ai 2 Fe’au 'autū mo feso’ota’iga e aofia ai le: 1. Ono iai ma ‘ole'ā lēai se fa’a’esea po o le fai mavaega o lē e ona fanua fa’aleaganu’u, e pei ona mana’omia fa’apitoa e le Tūlāfono Fa’avae. 2. Tūlāfono e mafai ai ‘ona lisi fanua fa’aleaganu’u lea ua 51 tausaga talu ona iai i le Tūlāfono 1965 e Fa’aesea ai Fanua Fa’aleaganu’u. 3. E le’o se mea fou le mafai ‘ona mōkesi o le tului o lisi i luga o fanua fa’aleaganu’u. a. Na fau e si’itia ai le fa'aaogā fa'atamāo'āiga o fanua fa’aleaganu’u. b. E tu’u mai ai i ē e ona fanua fa’aleaganu’u ma i lātou e fia lisiina le filifiliga e puipuia ai le atina’ega tau tupe e fa'aaogā i ai tului o lisi i luga o fanua fa’aleaganu’u. c. Suiga i faiga fa’avae ma tūlāfono 'ole'ā fa’ailoa fa’asolosolo ina ia mafai ona fa’atonutonu lenei suiga. O ia suiga uma 'ole'ā fa'amausalī ai le vāega o le tūlāfono fa’avae e fa’asā ai ona fa’a’esea pe fai mavaega le tagata e ona le fanua fa’aleaganu’u. Pepa o Fa’amatalaga Moni o Tomai fa’atatau i tūlāfono faitūlāfono ft. Vāega 102 o le aiaiga o le Tūlāfono Fa’avae Fuafua pepa o gagana o fa’amatalaga moni fa’atatau i aiaiga o tūlāfono fai Fesili e Fesiligia So’o Pu’e fa’atalatalanoaga o tagata poto fa’apitoa o tūlāfono fa’avae o Fanua Fa’aleaganu’u mo le fa'aaogāina i luga o le upega tafa’ilagi a le CLAC, fa’asalalauga i leitiō ma televise i vāega talafeagai ma fai ma 'auala o feso’ota’iga i taimi o fonotaga o fa’atalanoaga. Ata fa’ata’ita’i o lisi 'olo'o iai nei (fa’ata’atiaga o le vito) Fa’amatalaga moni i le gagana tu’usa’o faigōfie fa’atatau i le ōgatasi o suiga uma o tulafano ma le fa'agāsologa ma le vāega 102 o le Fa’avae. O fa’amatalaga mana’omia uma 'ole'ā iai i le fa'asāmoa ma le igilisi se’i vāganā ua fa’ailoa mai se isi mana’oga/ 10 Matāfaioi/’Umi o leTaimi Pepa o Fa’amatalaga Moni & Fesili Fesiligia So’o Mea mana’omia o ata va'aia Faufautua tau tūlāfono; LWG; Faufautua tau Feo’ota’iga/Pule o le Polōketi FA’ATA’I MO FA’ATALANOAGA 4. Toe iloilo le fa'agāsologa e fa'amausalī ai le vaega 102 o le Tūlāfono Fa’avae ‘ia mautinoa e lanutasia 'ātoatoa suiga uma o tūlāfono ma mea mana’omia o le tūlāfono fa’avae ‘ina ‘ia lēai se fa’a’esea o fanua fa’aleaganu’u e ese mai lisi fausia e tusa ai ma tūlāfono. Fa’atalanoaga: Suiga faitūlāfono e fa'amālosia ai tului o mōkesi lisi i luga o fanua fa’aleaganu’u. 11 Pepa o fa’amatalaga moni o tomai fa’atatau i suiga faitūlāfono Fa’amatalaga moni fa’atatau i suiga o tūlāfono. FA’ATA’I MO FA’ATALANOAGA Vāega Taula’i 3: Fa’anaunauga: Pepa o Fa’atalanoaga Fa’alaua’itele: Fa'avasegaina o Lisi 1. E fa’ailoa ma si’itia le mālamalama i fa’avasegaga o lisi 'olo'o iai nei 2. E sa’ilia manatua fa’aalia fa’atatau i suiga taufa’aofi o faiga fa’avae ma tūlāfono e feso’ota’i ma le fa’avasegaina o lisi. Fe’au ‘Autū mo Feso’ota’iga PO O Matā'upu 'autū mo fa’atalanoaga O Feso’ota’iga 'ole'ā aofia ai fa’amatalaga fa’atatau i: Tagata e ona fanua fa’aleaganu’u, Mālosi’aga ma matāfaioi mo le fauina o lisi fa’atatau i fanua Matai fa’aleaganu’u. 'Āiga ma nu’u O le Matāfaioi ma mālosi’aga o le Minisitā pe 'ā lisiina fanua Faipule; sui o le mālō/sui o nu’u fa’aleaganu’u Tagata teu tupe/’aufai ātina'e ono agava’a O ai e lisi i ai fanua fa’aleaganu’u? Asosi o Faletupe o Sāmoa Matāgaluega a le Mālō 'olo'o a'afia tonu, Matāfaioi ma mālosi’aga e toe maua ai tupe e le’i totōgia i le fa'aaogāina o fanua fa’aleaganu’u. 'aemaise 'ōfisa tau tūlāfono Sōsaiete Lautele/ Fa'alāpotopotoga Fa’atalanoagafa’atatau i: Tūma'oti So’o se suiga taufa’aofi o faiga fa’avae ma tūlāfono i le Atunu’u Lautele. fa’avasegaina o lisi. Mea mana’omia ma metotia e momoli ai Pepa o fa’amatalaga moni i le gagana faigōfie e uiga i le fa’avasega o lisi 'olo'o iai nei ma fa'agāsologa. Tagata e Taula’i i ai Vāega Taula’i 4: Fa’anaunauga: Fa'aaogāina o fa’atalanoaga i luga o ata vito ma tagata e ona fanua ma a lātou lisi 'olo'o iai nei Matāfaioi/’Um i o leTaimi MNRE: ma le faiga o lisi 'olo'o fa’avasegaina nei. Faufautua mo Feso’ota’iga fa’atatau i le fa’amatalaga o le ata vito. Pepa o Fa’atalanoaga Fa’alaua’itele: Aiā tatau o Tagata e Ona Fanua Fa’aleaganu’u 1. E fa’ailoa ma si’itia le mālamalama i aiātatau 'olo'o iai nei mo i lātou e ona fanua fa’aleaganu’u 'olo'o lisiina 2. E sa’ilia manatu fa’aalia i matā'upu ma feso’ota’i ma faiga fa’avae taufa’aofi mo le fa'amālosia o aiātatau o i lātou e ona fanua fa’aleaganu’u fa’atatau i le lisiina o fanua fa’aleaganu’u, ma le mōkesi e fai i tului o lisi o fanua fa’aleaganu’u. Tagata e Taula’i i ai Fe’au ‘Autū (Feso’ota’iga) PO O Matā'upu 'autū (Fa’atalanoaga) Tagata e ona fanua Feso’ota’iga i: Mea mana’omia ma metotia e momoli ai 12 Matāfaioi/’U mi o leTaimi Pepa o Fa’amatalaga Faufautua tau FA’ATA’I MO FA’ATALANOAGA fa’aleaganu’u, Pūlega o aiātatau 'olo'o iai nei mo tagata e ona fanua fa’aleaganu’u 'olo'o lisi. Matai/'āiga Tagata teutupe ma Fa’atalanoaga i: So’o se suiga taufa’aofi o faiga fa’avae ma tūlāfono fa’atatau i aiātatau o tagata tagata fai ātina'e e e ona fanua fa’aleaganu’u. ono agava’a Asosi o Faletupe o Sāmoa. 13 moni mo matā'upu tūlāfono ma fa’apitoa fa’atatau i Faufautua o aiātatau 'olo'o iai nei Feso’ota’iga mo i lātou e ona fanua fa’aleaganu’u e fia lisiina. Pepa Fa’amatalaga moni ma Fesili Fesiligia So’o e feso’ota’i i ai FA’ATA’I MO FA’ATALANOAGA Vāega Taula’i 5: Fa’anaunauga: Pepa o Fa’atalanoaga Fa’alaua’itele: Tului mai `ē 'olo'o nonō mai ai/faletupe 1. E mautinoa o tului a i lātou 'ol o'o nonō e fa’ailoaina ia laina tutusa ma fa’anaunauga e feso’ota’i ma le fa'aaogāina fa'atamāo'āiga fanua fa’aleaganu’u. Fe’au ‘Autū (Feso’ota’iga) PO O Matā'upu 'autū (Fa’atalanoaga) Asosi o Fe’au 'autū mo Feso’ota’iga 'ole'ā fa’ailoa ai tului o ē 'olo'o fai nonōgātupe: Faletupe o Lē fa’atusatusaina tagata eona fanua fa’aleaganu’u; Sāmoa I taimi e fa’alētonu ai nonōgātupe; Mo le fa’ase’eina o lisi i tagata fai ātina'e fou; Tagata Pe 'ā taofia maliega e ē e ona fanua fa’aleaganu’u mai le tu’uina atu i le 'olo'o ona tagata fou ua fa'ailoa mai e atina’eina le fanua. fanua Fa’atalanoaga fa’atatau i: fa’aleaganu’ So’o suiga taufa’aofi o faiga fa’avae fou ma tūlāfono e fa’atalanoa u fa'asāmoa ai tului a ē fai nonōgātupe. Tagata e Taula’i i ai 3 Mea mana’omia ma metotia e momoli ai 3 Matāfaioi/’Umi o leTaimi Pepa o fa’amatalaga moni ma Fesili Fesiligia So’o ft. fa’atatau i aiātatau e feso’ota’i ma fa'agāsologa ma matāfaioi ma mea mana’omia. Faufautua tau tūlāfono, Faufautua tau Feso’ota’iga Pepa o fa’amatalaga moni ma Fesili Fesiligia Faufautua tau So’o i so’o se suiga taufa’aofi mo faiga fa’avae tūlāfono; fou po o tūlāfono. Faufautua tau Feso’ota’iga. O fa’amatalaga mana’omia uma 'ole'ā iai i le fa'asāmoa ma le igilisi se’i vāganā ua fa’ailoa mai se isi mana’oga . 14