si`itia le fa`aaogāina tatau o fanua fa`aleaganu`u, tafa iii, fuafuaga o

Transcript

si`itia le fa`aaogāina tatau o fanua fa`aleaganu`u, tafa iii, fuafuaga o
FA’ATA’I MO FA’ATALANOAGA
SI’ITIA LE FA’AAOGĀINA TATAU O FANUA FA’ALEAGANU’U, TAFA III,
FUAFUAGA O FESO’OTA’IGA MA FA’ATALANOAGA
‘AUGA
E lagolagoina e le ta’iala o feso’ota’iga ma fa’atalanoaga le galuega a le Komisi Faufautua o
Fanua Fa’aleaganu’u (CLAC) mo le polōketi e Si’itia ai le Fa’aaogāina Tatau o Fanua
Fa’aleaganu’u e ‘auala atu lea i le ‘oto’otoga o fuafuaga e taulogologo ma soālaupule ma tagata
Sāmoa ma fa'alāpotopotoga fa’atatau i suiga taufa’aofi o faiga fa’avae ma tūlāfono.
FA’AUIGAGA O FA’A’UPUGA
Vaganā ua iai se fete’ena’iga i uiga, o le fuafuaga o le fa’atinoga lenei:
"Feūtaga’iga/ Fa’atalanoaga ‘Ānoa"o lona uiga o so’o se itū'āiga fa’atalanoaga e mafai ai ‘ona
sa’oloto ma fa'amāoni le fa’aalia o finagalo 'olo'o soālaupule fa’atatau i matā'upu tau Fanua
Fa’aleaganu’u ma lona fa'aaogāina tatau. O se avanoa foi e fetufa ‘a’i fa’amatalaga e uiga i
mataupu taua ma o latou a’afiaga ina ia malamalama lelei i latou e a’afia i fa’aiuga ma suiga o
tulafono talafeagai.
"Fa’aliliueseina atu"o lona uiga o le fa'agāsologa o gaoioiga e a’afia ai lē e ona le fanua. O le
Vaega 102 o le Tūlāfono Fa’avae o Samoa 1960 e fa’apea mai e solitūlāfono le fa’a’liliueseina
atu po o le ave esea o fanua fa’aleaganu’u, po o le fa'aaogāina o fanua fa’aleaganu’u e fai ma
totogi o ‘aitālafu/mokesi. Peita’i, i lalo o le aiaiga i le Vaega 102 lava lea o le Tulafono Fa’avae o
Samoa, e mafai ona fa'atūlāfonoina i se Tūlāfono Autū a le Palemene ‘ona fa’atagaina le tu’uina
atu o se lisi po se laisene e fa’aaogaina ai fanua fa’aleaganu’u. Ma e fa’atagaina i lalo o le
Tulafono o le Aveina o Fanua 1964 le aveina o fanua fa’aleaganu’u mo fa’amoemoega mo le
manuia lautele. O le Tūlāfono Autū o le Fa’aliliueseina o Fanua Fa’aleaganu’u 1965 ua mafai ai
ona fai tu’utu’uga mo le lisiina ma le laiseneina o fanua fa’aleaganu’u.
"Fa’aaogāina tatau mo atina’e"o lona uiga o le si’itia o tūlaga ma avanoa e maua mai atina’ega
ma le fa'aaogāina o fanua fa’aleaganu’u i se auala talafeagai e pei o lisi ma laisene.
"Fa'agāsologa o gaoioiga e toe fa’afo’i mai ai meatōtino"o lona uiga o aiā tatau fa'aletūlāfono
e mafai ai e i lātou 'olo'o aumai ai tupe nonō (tagata e nonō mai ai) ona talosaga ma fa’amalosia
lē ‘o lo'o fa'aaogāina le fanua (tagata nonō/fai ātina’e) pe ‘ā lē totogia nonōgātupe, pe ua solia
aiaiga o le mōkesi o le lisi. O ia aiā tatau ma fa'agāsologa 'o le'ā faia i le suiga o tūlāfono
taufa’aofi o lo o fa’agasolo nei. E aofia ai le malosi’aga o le fale tupe 'olo'o aumai ai nonōgā
tupe e ave ai le lisi, ma fa’afoe ina ia toe fa’aola mai tupe nōnō. 'O le'ā iai fo’i le malosi’aga o le
fale tupe po o lē na fai mai ai le nonōgātupe e tōfia ai se isi e talia ma fa’atinoina gaoioiga i lalo
1
FA’ATA’I MO FA’ATALANOAGA
o lana pule. O polōfiti e maua mai i le fa’afoega ma le gaoioiga o le ātina’e e tatau ‘ona ave e
totogi muamua ai le Puleaga o le lisi ma isi tupe e agava’a i ai lē e ona le fanua, ‘ae e le’i fa’aalu
e totogi ai le fale tupe po o le nonōgātupe. O aiā tatau ma fa’agasologa 'o le'ā fa’ataga ai ona
fa’atau ma si’itia atu i se isi tagata talafeagai le lisi. Ae o le fa’atinoina o lea lisi e tatau ona iai
muamua le maliega a lē e ona le fanua. ‘Ā fa’atauina atu le lisi, e tatau fo’i ona aofia ai ma le
tupe e totogi ai tupe o lisi e le’i totogia, fa’apea ma tupe e agava’a iai lē e ona le fanua, ‘ae e le’i
fa'aaogāina e toe totogi ai le aitalafu i le fale tupe po o le nonōgātupe.
“Tagata e ona fanua” o lona uiga o le suafa Matai o lo’o fa’atinoina le pule i luga o Fanua
Fa’aleaganu’u e tusa ai ma Tu ma Aganu’u o tagata Samoa e pei ona fa’ata’atia mai le
fa’aaogaina fa’aleaganu’u po o Fa’aiuga o le Fa’amasinoga o Fanua ma Suafa o Samoa.
"Aiā a le Nofolisi "o lona uiga o le aiā tatau e nofoia ma fa'aaogā ai fanua ua lisiina e tusa ai ma
le pepa fa’aletulafono o le lisi. O le lisi, o le pepa āloa'ia fa'aletūlāfono e fausia ai le feso’ota’iga
fa’akonekarate i le vā o le Puleaga o le Lisi (o le Minisitā o Eleele e fai ma sui o tagata e ona
fanua) ma le tagata nofolisi (tagata fai ātina'e). O le tūlāfono 'olo'o iai nei, fa'ato'ā mafai ona lisi
se fanua fa’aleaganu’u pe 'ā talosaga lē e ona le fanua fa’aleaganu’u i le Minisitā na te
fa’atinoina lona finagalo e lisi le fanua fa’aleaganu’u. ‘Ā māe'a ona feutaga’i i aiaiga o le lisi ma
talia e i latou e ona fanua, o le Minisitā na te sainia le lisi e fai ma sui o i lātou e ona fanua, ma
'avea ai loa lē e atina’eina le fanua ma tagata nofolisi. O le lisi, o le pepa fa’aletulafono, e mafai
ona resitalaina i lalo o le Tūlāfono o Resitala o Pule o Fanua 2008, ma 'ā ‘uma ona fai, 'o le'ā
'avea ai loa ma tagata fa’ataga fa'aletūlāfono o le fanua, ‘ae le ‘avea ma tagata e ona le fanua.
"Puleaga o le Lisi" o lona uiga o le tagata ua tu’uina mai ai le fa’atagaga o le lisi ma talia
fa’amanuiaga o le lisi. O tūlāfono 'olo'o iai nei, o le Puleaga o le Lisi o le Minisitā o Fanua, o lē
ua i totonu o le feagaiga o le lisi ma 'avea ai ma Tausimea mo tagata e ona fanua fa’aleaganu’u.
“Nofolisi"o lona uiga o le tagata na te umia le lisi. O ia e iai le aiātatau e fa'aaogā ai le fanua lisi
ma meatōtino, e tusa ai ma aiaiga o le lisi. O lona uiga, e fa’atatau i le tagata fai ātina'e, ia 'o lo'o
lisiina le fanua fa’aleaganu’u mo ātina'e fa’atulafonoina e pei o atina’e tau tūrisi, fa’apisinisi po
o fa’amoemoega e ātina'e fa’ato’aga. E iai foi isi fa’amoemoega fa’atulafonoina i lalo o le
Tulafono o le Fa’aliliuina atu o Fanua Fa’aleaganu’u i tulaga fa’alisi 1965.
"Mōkesi" o se faiga māsani e fai ai se aitalafu po o se nonōgātupe. O le itū'āiga puipuiga mo le
aitalafu e mafai ona fa’aaoga ai le fanua po o aiā tatau e nofoia ma fa'aaogā ai fanua ua lisiina
atu e tusa ai ma le pepa fa’aletulafono o le lisi. (ftg e pei o le nofolisi). E mafai ona ave le aiā
tatau (i lalo o aiaiga o le lisi) i le fale tupe po o le tagata 'olo'o aumai ai le nonōgātupe e 'ave ai
le fanua pe 'ā fa'alētonu le toe totogiina atu o le nonōgātupe. O le tūlāfono tuai e pei o le
Tūlāfono o Meatōtino 1952 (Sāmoa) e fa’apea, o le mōkesi o o le si’itia atu lea o le fanua i lē
'olo'o nonō mai ai po o le faletupe. E ono toe si’itia mai le fanua i le ē ona le fanua pe māe'a ona
toe totogi 'ātoa le nonōgātupe. O lenei faiga ua suia nei i le Tūlāfono o le Resitala o Fanua 2008,
ma o le mōkesi e le’o se si’itia o le fanua. O le mokesi ua na ‘o na resitala o se “fa’amau” e tāofi
2
FA’ATA’I MO FA’ATALANOAGA
ai le fanua. O lenei faiga e mafai ai e le fale tupe po o le nonōgātupe ona fa’atino le fa'amālosia
ana aia tatau i le mokesi pe 'ā lē mafai e le tagata nonō ona toe totogi le fale tupe po o le
nonōgātupe. E lē mafai ona suia ai lē e ona le fanua.
"Fale tupe po o le tagata e Nonō mai ai"o lona uiga o le kamupanī (e māsani o se faletupe po o
se fa'alāpotopotoga tau nonoga tupe) po o le tagata lātou te 'aumaia le tupe fa'anonō ae tapa
se puipuiga e lagolago ai le nonōgātupe e ala lea i le fa’atinoina o se mōkesi. O le tagata ua
tu’uina mai le nonōgātupe ua iai aiā tatau ma le mālosi’aga e fa’atino ai gaoioiga mo le fanua ua
mōkesi atu po o le aia tatau i le lisi pe 'ā lē mafai e lē na nonō mai ai tupe ‘ona toe totogi le
nonōgātupe/aitalafu.
"Tagata nonō"o lona uiga o le tagata 'olo'o nonō maia tupe mai le fale tupe po o le nonogatupe
ae fa'aaogāina lona fanua po o lana aia tatau fa’anofolisi (e tus ai ma pepa fa’aletulafono o le
lisi) e fai ma puipuiga pe lagolago ai le nonōgātupe.
"Aiā tatau o tagata e ona fanua"o lona uiga o aiā tatau e agava’a ai i lātou e ona fanua
fa’aleaganu’u ina ia filifili ma fa'amālosia ana aia tatau i lalo o le feagaiga o le lisi po o le
tūlāfono. O teuteuga i tulafono talafeagai 'olo'o fuafuaina e fai i lalo o lenei poloketi 'olo'o
taula’i lea i le fa’amausalīina o aiā tatau uma a ē e ona fanua fa’aleaganu’u, ma fa'amālosia
'ātoatoa ai e i lātou e ona fanua le fa'amamaluina o ia aiā tatau.
“Tagata e a’afia ai” o lona uiga o so’o se tagata e fia fai sao i le fa’aaogaina o Fanua
Fa’aleaganu’u mo mafua’aga tatau e tusa ai ma le tulafono.
FA’ANAUNAUGA
‘Ia mautinoa e mafai ‘ona iai se leoma mafai ‘ona faisao lelei i le atina’ega o faiga fa’avae ma
tūlāfono mo le fa'aaogāina fa'atamāo'āiga o fanua fa’aleaganu’u.
FOLASAGA/AOFAGA
'O lo'o folasia i le fuafuaga lenei,fa’atalanoagao suiga taufa’aofi o faiga fa’avae ma tūlāfono mo
le fa'aaogāina tatau o fanua fa’aleganu’u. 'Ole'ā 'āmata i le aso 5 o Oketopa 2016 le fa’atinoga o
Feso’ota’iga ma Fa’atalanoaga i lalo o lenei fuafuaga.
MAU TA’IALA
E tatau i fa’atalanoaga i lalo o lenei fuafuaga ‘ona:
i.
Fa’ailoa ma fa’amatala i tagata a'afia le tūlaga 'olo'o āfāina ai i lātou ona o suiga
taufa’aofi o faiga fa’avae po o tūlāfono;
ii.
Mautinoa ua silafia leleifa'afītāuli e i lātou 'olo'o a'afia ai;
iii.
Fa'aaogā se 'auala e aofia ai tagata uma e ala i fa’atalanoaga lautele i le mea e gata ai;
iv.
Fa’aali le tūlaga pāleni ma le lē fa'aitū'au o sui a’afia uma ma o latou manatu fa’aalia;
3
FA’ATA’I MO FA’ATALANOAGA
v.
vi.
Manino ma mālamalama i le tūlaga 'ole'ā fa’atinoai fa’atalanoaga, manatu fa’aalia mai
sui a’afia ma le taunu’uga o o lātou manatu fetāla’i i suiga taufa’aofi o faiga fa’avae ma
tūlāfono;
Fua le taimi ‘ina ‘ia mafai pea ‘ona fai se suiga ‘ānoa o manatu o sui a’afia.
TAPULA’A O ĀLĀFUA MA MEA MANA’OMIA
‘Ina ‘ia ōgatasi ma tapula’a o ālāfua ma mea mana’omia a le CLAC mo feso’ota’iga ma
fa’atalanoaga mo suiga o faiga fa’avae ma tūlāfono, o le fuafuaga lenei e mātauina ai:
i.
Sui a’afia talafeagai.
ii.
Fuafuaga o fa’atalanoaga e ave ese ai le fa'afaigatā ‘ona 'auai sui a’afia 'olo'o
māta'itūina ft. fuaina o le taimi, nofoaga ma ālagā'oa (e aofia ai ma le āmana'iaina o tu
fa’aleaganu’u talafeagai) e fa’ata’atia lelei ‘ina ‘ia mafai ‘ona 'auai sui.
iii.
Fa’amatalaga ma ālagā'oa ‘ia mautinoa ‘ua mālamalama lelei ai sui a’afia i talosaga
taufa’aofi ‘ae le’i o’o i fa’atalanoaga.
iv.
'Auala e ‘ausia ai le loloto mana’omia (ft. fua i le maualuga o mālamalama o sui
ta’ito’atasi ma nu’u ta’itasi) ma le lautele (e mana’omia e tapu’e ai vāega aoao) o
fa’asoaga o fa’amatalaga ma fa’atalanoaga.
v.
Nafa ma matāfaioi e aofia ai tagata o le vāega o fa’atalanoaga, tomai ma agava’a e
ta’ita’ia ai fa’atalanoaga, fa’amaumauga sa’o, fa’afoega o fuafuaga ma pūlega ma
manatu fa’aaliae fai i sui a’afia1.
vi.
Fa’atupega mana’omia ma tomai fa’atino ma alagā'oa.
FA'ATŪLAGAGA O LE FUAFUAGA LENEI
'Olo'o fau le Fuafuaga i fa’avae ma fa'agāsologa ‘ua māe'a ona fa’avaeina e fai ma vāega o le
Tafa I ma le II o le polōketi e Si’itia ai le Fa'aaogāina Fa'atamāo'āiga o Fanua Fa’aleaganu’u.
‘O lo’o ‘oto’oto atu se faiga o fa’amatalaga fa’ailoa o feso’ota’iga i lona aotelega 'ātoa, e fa’ailoa
ma lagolago ai fuafuaga o fa’atalanoaga, e mulimuli mai ai mafuafuaga o feso’ota’iga ma
fa’atalanoaga o suiga taufa’aofi o faiga fa’avae patino ma tūlāfono ua fa’avasegaina lelei.
'O le'ā fa’auigaina talosaga o suiga taufa’aofi o faiga fa’avae ma tūlāfono mo le fa'amālosia o
fa’ata’atiaga o tului o mōkesi o lisi mo fanua fa’aleaganu’u i totonu o Mau Ta’imua o Faiga
Fa’avae Fa’aletagata e pei ona taliaina e le Mālō 'aemaise:
i.
ii.
iii.
iv.
Tūlāfono Fa’avae /āloa'ia
Fa’avasegaina o Lisi
Aiātatau o Tagata e ona fanua fa’aleaganu’u
Tului o Tagata Nonōtupe
1
Manatu fa’aalia mai fa’atalanoaga e tatau ona mātau ai i lātou na 'auai i fa’atalanoaga, fa'alāpotopotoga po
vāega o le faitauaofa’i o tagata 'olo'o lātou fai ma sui mai ai, vāega o suiga na lātou talanoa ai ma matā'upu 'autū
na lātou lāgā.
4
FA’ATA’I MO FA’ATALANOAGA
TAGATA 'OLO'O A'AFIA AI
'Olo'o sa’ili e le fuafuaga lenei le feso’ota’iga ma fa’atalanoaga ma vāega 'ese'ese lautele o
tagata 'olo'o a’afia ai ‘ae lē tāmau mo:







Tagata e ona fanua fa’aleaganu’u
'āiga samoa, nu’u ma itūmālō
Le vāega 'olo'o lisiina nei fanua fa’aleaganu’u (tagata e ona fanua 'olo'o lisi ma tagata
'olo'o nofo lisi i fanua)
Fa'alāpotopotoga o faletupe ma fa’atupega
Matāgaluega a le Mālō 'olo'o fa’atonutonuina ma fa’atinoina
Fa'alāpotopotoga o vāega tūma'oti ft. Asosi o Fuafanua
Fa'alāpotopotoga o Sōsaiete Lautele/Fa'alāpotopotoga Tūma'oti
FAIGA E FA’ATINO AI FESO’OTA’IGA MA FA’ATALANOAGA
'Ole ‘ā ‘āmata le fa’atinoga o lenei fuafuaga o Feso’ota’iga ma Fa’atalanoaga i le aso 5 o
Oketopa 2016.
O meafaigaluega tau fa’amatalaga 'ole'ā tapena i le 'Igilisi ma le Fa'asāmoa e fesoasoani ai i
tagata lautele ‘ia mālamalama i fa’auigaga o suiga taufa’aofi o faiga fa’avae ma tūlāfono.
O le fa’agaoioiga o fa’asalalaluga o fa’amatalagae aofia ai le tufatufaina o pepa o fa’amatalaga
(ft. pepa o fa’amatalaga moni; fesili e fesiligia so’o); nusipepa; televise, leitiō, talafou i le
so’oatulau ma le tiliva sa’o i tagata.
'O lo'o fa’apipi’i atu le lisi fuafuaina o fonotaga o fa’atalanoaga i le fuafuaga lenei ma 'ole'ā
fa'amāe'a ma fa’amautūina pe 'ā māe'a le fa’atalanoaina fa’alaua’itele o pepa o fa’amatalaga.
O manatu fa’aalia āloa'ia o talosaga taufa’aofi 'ole'ā tu’uina atu 'aemaise i taimi o fa’atalanoaga
ma nu’u po o le tusitusia e 'auala i imeli ma pusameli.
O fa’amatalaga o manatu fa’aalia mo le atunu’u lautele fa’atatau i matā'upu lautogia na lāgā
mai le tafa o fa’atalanoaga 'ole'ā fa’ailoa e 'auala atu i nusipepa, leitiō, televise ma upega
tafa’ilagi po o le tu’ufa’atasiga o ia fa’asalalauga 'ese'ese.
Fa’alauiloaina Fa’alaua’itele o Fuafuaga o Feso’ota’iga ma Fa’atalanoaga
'Ole'ā fa’ailoa mai aso fuafuaina o fonotaga i le taimi e fa’alauiloa ai le Fuafuaga o Feso’ota’iga
ma Fa’atalanoaga, fa’atasi ai ma fa’amatalaga o fa’atalanoaga lautele 'olo'o au’ili’ili mai ai
talosaga taufa’aofi o faiga fa’avae ma tūlāfono fa’apea ma Pepa o Fa’amatalaga Moni ma Fesili
e Fesiligia So’o e feso’ota’i i ai.
5
FA’ATA’I MO FA’ATALANOAGA
Vāega o Nusipepa, Leitiō ma Televise
'Ole'ā fa’alauiloa mai i leitiō ma televise le fa’asalalauga e fa’ailoa mai ai talosaga taufa’aofi o
faiga fa’avae ma tūlāfono mo le atunu’u lautele ma sui a’afia i totonu o le lua vaiaso ‘ae le’i
'āmataina fonotaga o fa’atalanoaga, ma fautuaina ai i lātou i 'auala e ao ona o lātou 'auai i le
fa'agāsologa o ia ātina'e. 'Ole'ā fa’aauau ai pea lea fa’alauiloa mo le taimi 'ātoa a o fa'agāsolo le
tafa o fa’atalanoaga.
Fonotaga o Fa’atalanoaga
O le fa’agaoioiga 'autū e 'ausia ai manatu fa’aalia fa’atatau i suiga taufa’aofi o faiga fa’avae ma
tūlāfono, o le fa’atino lea o fonotaga o fa’atalanoaga fa’afesaga’i e faia i Upolu [e aofia ai
Manono ma Apolima] ma Savai’i. O le Pepa Fa’apipi’i 1 o le Fuafuaga lenei 'olo'o ‘oto’oto atu ai
le 'auala fuafuaina mo le fa’atalanoaga ma sui a’afia 'autū.
'Ole'ā tapena fa’amatalaga ‘ina ‘ia mautinoa ua mālamalama lelei le atunu’u ma tagata 'olo'o
a'afia ai i talosaga taufa’aofi. O lenei fa’amatalaga 'ole'ā fua tonu mo i lātou 'olo'o taula’i tonu i
ai fuafuaga fa’ailoa ma 'ole'ā tufatufaina fa’amatalaga i le lua vaiaso ‘ae le’i o’o i le aso fono mo
nofoaga ta’itasi. 'Ole'ā feutaga’i le CLAC ma le Matāgaluega o Tinā, Nu’u ma Aga Feso’ota’i, e fai
ma feso’ota’iga āloa'ia ma sui o nu’u, e fuafua i ai le nūmera ma nofoaga o fonotaga o
fa’atalanoaga ma vāega o le nu’u.
So’oatulau e 'auala i upega tafa’ilagi
'Ole'ā fa’avaeina se upega tafa’ilagi a le CLAC ma 'o le'ā fa’aauauina ai pea le mana’omia o
alagā'oa. 'Ole'ā fai le itūlau upega a le CLAC i totonu o le upega tafa’ilagi a le MNRE fa’atasi ai
ma se va'aiga mamao e fa’avae tūto'atasi ai se upega tafa’ilagi a le CLAC i se taimi mulimuli. O le
feso’ota’iga o le itūlau upega 'ole'ā fa’alauiloaina i tagata lautele e 'auala atu i mea mana’omia
o fa’amatalaga ‘uma e saunia e fai o se vāega o lenei fuafuaga. 'Ole'ā fa’aleleia ātili avanoa mo
tagata Sāmoa 'olo'o aumau i so’o se nofoaga, i le fuafuaga lenei ma isi alagā'oa o fa’amatalaga e
feso’ota’i i ai. E tāua tele ai le talafeagai o pūlega lelei o le upega tafa’ilagi ina ia aofia ai le
fa’ata’atiaga ma le taliaina o matā'upu 'olo'o iai, māta’itūina o fa’aaogaga ma feso’ota’iga ma le
aumai o fa’amatalaga, fa’ailoaina o 'auala e si’itia ai fa’alauiloa fa’alaua’itele ma sa’iliga o
fa’amatalaga feso’ota’i fa’aso’oatulau ma le tali atu i fa’amatalaga ma/po o fesili e māfua mai le
upega tafa’ilagi. Pe 'ā tu’u fo’i i sona aotelega e gata ai, o nusipepa, polokalame i le leitiō ma le
televise e tatau fo’i ona fa'aaogā nei fa’amatalaga e 'auala atu i faiga e feso’ota’i fa’aso’oatulau
ai.
'Ole'ā mafai fo’i e sui a’afia ‘ona faia talosaga tusitusia e 'auala atu i imeli po o le pusameli ma o
fa’amatalaga feso’ota’i e maua ai talosaga e 'auala i le imeli po o le pusameli 'ole'ā
fa’asalalauina fa’alaua’itele i 'auala uma o feso’ota’iga.
6
FA’ATA’I MO FA’ATALANOAGA
‘Auai o tagata Sāmoa nofomau i atunu’u i fafo
E talia manatu fa’aalia mai tagata Sāmoa 'olo'o aumau i atunu’u i fafo ma e ono faia i so’o se
itū'āiga 'auala e aofia ai le:
 Fa’aleo o manatu o nei sui i o lātou 'āiga po o sui o matai 'olo'o nonofo i Sāmoa
 O’o mai i Sāmoa e 'auai i fonotaga o fa’atalanoaga
 Tu’uina mai o talosaga tusitusia e ‘auala i imeli i le Komisi Faufautua o fanua
fa’aleaganu’u (CLAC)
7
FA’ATA’I MO FA’ATALANOAGA
Vāega Taula’i
1:
Fa’anaunauga:
Tagata e Taula’i
i ai
Fa’atinoga fia ausia lelei o feso’ota’iga e Fa’alauiloa āloa'ia ai Fuafuaga o Feso’ota’iga ma Fa’atalanoaga
1. E si’itia le fa’alauiloa fa’alaua’itele o le si’itia o fa'aaogāina fa'atamāo'āiga o fanua fa’aleaganu’u, e aofia ai le mafai ‘ona
maua o tului o mōkesi lisi
2. E fa’alauiloa aloa’ia le fuafuaga o fa’atalanoaga fa’alaua’itele fa’atatau i talosaga taufa’aofi o faiga fa’avae ma tūlāfono
Fe’au ‘Autū mo Feso’ota’iga
Po o
Matā'upu 'autū mo fa’atalanoaga
Mea mana’omia ma metotia e momoli ai
8
Matāfaioi/’Umi o leTaimi
FA’ATA’I MO FA’ATALANOAGA
Sāmoa
'ātoa
uma 'aemaise
Matai o i lātou e
ona fanua, Asosi
o
Faletupe
Sāmoa, Tagata
Lautele
Fe’au 'autū mo feso’ota’iga e aofia ai:
1.
Si’itia o le fa'aaogāina fa'atamāo'āiga o fanua
fa’aleaganu’u e lagolago ai fa’anaunauga o le SDS.
2.
E ono mafai ma 'ole'ā lēai se fa’a’esea po o le
fa'atūlagaga e fa’ailoa ai lē e ona le fanua
fa’aleaganu’u e pei ona fa’asāina fa’apitoa e le
Fa’avae.
3.
E le’o se mea fou le mafai ‘ona lisi o fanua
fa’aleaganu’u.
4.
5.
O faiga fa’avae fou/fua osuiga o tūlāfono 'olo'o
taufa’aofi mai i pepa o fa’atalanoaga fa’alaua’itele e
fa'amālosia ai avanoa e fa'aaogā fa’alisi fanua
fa’aleaganu’u e puipui malu ai mo le fa’atinoina o
atina’ega tau tupe pe 'ā maua le maliega o tagata e
ona fanua fa’aleaganu’u.
Ua fa’avae o se tino tūto'atasi le CLAC e faufautua
ma fa’atū faiga talafeagai e si’itia ai le fa'aaogāina
fa'atamāo'āiga o fanua fa’aleaganu’u.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
Fa’alauiloaina o le tafa o fa’atalanoaga
ma le tu’uina āloa'ia mai o Pepa o
Fa’atalanoaga Fa’alaua’itele
FA’AMATALAGA ĀLOA'IA MO LE
‘AUFA’ASALALAU
Fa’amāe’a pepa o fa’amatalaga o
fa’atalanoaga fa’alaua’itele 'olo'o maua
i le 'ōfisa o le CLAC ma le MNRE, e mafai
‘ona tu’uina mai e le upega tafa’ilagi a le
CLAC (i se feso’ota’iga o upega tafa’ilagi
a le MNRE ma le Mālō)
Pepa o Fa’amatalaga Moni ma Fesili e
Fesiligia So’o; ma Pepa o Fa’atalanoaga
Fa’alaua’itele
Taula'i vāega o televise ma leitiō i fe’au
'autū, le Pepa o Fa’atalanoaga
Fa’alaua’itele ma lisi 'olo'o iai nei. O ata
pu’e ma leo pu’e e fa’amau i luga o le
upega tafa’ilagi. E mafai ‘ona fa’aalu i
leitiō i atunu’u i fafo pe 'ā aogā
fa’atusatusa i le tau
Pepa o fa’amatalaga fa’atatau i metotia
e maua mai ai pepa o fa’amatalaga ma
fa’ailoa mai manatu fa’aalia fa’atatau i
talosaga taufa’aofi o faiga fa’avae ma
tūlāfono (ft. talosaga tusitusia e ala mai
i imeli po o le pusameli; 'auala tu’usa’o
fa’a’eleteronie tu’u mai ai i le upega
tafa’ilagi; 'auai ai le tagata i fono o
fa’atalanoaga)
Kopi o le fuafuaga o aso o fono o
fa’atalanoaga a le CLAC.
9
ASO FA’ALAUILOA 1 OKETOPA 2016
Fa’a’uma pepa o fa’atalanoaga fa’alaua’itele ia Aukuso 1 2016
(Faufautua tau tūlāfono/fa’atonu o le polōketi)
Fa'amāe'a fa’amatalaga Moni o Fuafuaga ma Fesili Fesiligia So’o
i le aso 19 o Aukuso 2016 (Faufautua tau tulafono ma le
faufautua tau feso’ota’iga/fa’atonu o le polōketi).
Fa'amāe'a mea mana’omia mo ata pu’e i le aso 16 o Sētema
2016 (Pu’e vito ma le faufautua o feso’ota’iga/fa’atonu o le
polōketi).
Fa’alauiloa ma fa’afoega e fa'amāe'a i le aso 16 o Sētema
(fa’atonu o le polōketi/CLAC).
1.
2.
3.
4.
5.




Komesina o le CLAC & 'Ofisa Tūtotonu
MNRE
Fa’atonu o lePolōketi
Faufautua Tau tūlāfono
Faufautua mo Feso’ota’iga ma sui fesoasoani fa’apitoa mo
le:
Tapenaina o le fa’asologa o fa’atinoga fai, tusiga o
fa’a’upuga ma le faiga o meafaigaluega tau televise ma le
leitiō.
Fa'avasega ma tu’ufa’atasia le fa’asologa o le faiga o
fa’alauiloa fa’alaua’itele o fa’amoemoega fia ‘ausia ma
alagā'oa mana’omia.
Mātau le lautele o le ‘va’ai ma lagona’ o mea e fa'aaogā mo
le fa’alauiloa fa’alaua’itele ina ia mautinoa e tāgātutusa
itū'āiga fa’alauiloa e fia si’itia, fa’atonutonu 'ānoa ma
fa’afoe lelei fa'afītāuli.
Fa'amautū le feso’ota’iga muamua mo le taliga o fesili mai
tagata lautele ma le ‘aufa’asalalau, tu’uina mai o manatu
fa’aalia o talosaga taufa’aofi e 'auala i imeli po o upega
tafa’ilagi.
FA’ATA’I MO FA’ATALANOAGA
Vāega Taula’i
Pepa o Fa’atalanoaga Fa’alaua’itele :Tūlāfono Fa’avae ma Faigātūlāfono
2:
Fa’anaunauga:
1. E fa’ailoa ma si’itia le mālamalama i māfua’aga o tūlāfono fa’avae mafaigātūlāfono mo le lisiina o fanua fa’aleaganu’u ma le faiga o
mōkesi o tului o lisi i luga o Fanua Fa’aeaganu’u
2. E si’itia le mālamalama i talitonuga ma a’afiaga o fa'agāsologa e ono mafai mai Fanua Fa’aleaganu’u 'olo'o fa'aaogā le filifiliga e
fa’ataga ai ona mōkesi tului o lisi i luga o fanua fa’aleaganu’u
3. E fa’amautinoa le ōgatasi o suiga o tūlāfono uma ma le vāega 102 o le Tūlāfono Fa’avae.
Tagata e Taula’i i ai
 Tagata e ona fanua
fa’aleaganu’u,
 Matai
 'Āiga ma nu’u
 Faipule; Sui o le
mālō/sui o nu’u.
 Tagata Teutupe ono
agava’a
 ‘Asosi Teutupe o Sāmoa
 Matāgaluega o le Mālō
e a’afia tonu ai,
'aemaise 'ōfisa tau
tūlāfono
 Sōsaiete
o
tagata
lautele/
Fa'alāpotopotoga
Tūma'oti
2
Fe’au ‘Autū (Feso’ota’iga)
PO O
Matā'upu 'autū mo fa’atalanoaga
Mea mana’omia ma metotia e momoli ai 2
Fe’au 'autū mo feso’ota’iga e aofia ai le:
1. Ono iai ma ‘ole'ā lēai se fa’a’esea po o le fai mavaega o lē e
ona fanua fa’aleaganu’u, e pei ona mana’omia fa’apitoa e le
Tūlāfono Fa’avae.
2. Tūlāfono e mafai ai ‘ona lisi fanua fa’aleaganu’u lea ua 51
tausaga talu ona iai i le Tūlāfono 1965 e Fa’aesea ai Fanua
Fa’aleaganu’u.
3. E le’o se mea fou le mafai ‘ona mōkesi o le tului o lisi i luga o
fanua fa’aleaganu’u.
a. Na fau e si’itia ai le fa'aaogā fa'atamāo'āiga o fanua
fa’aleaganu’u.
b. E tu’u mai ai i ē e ona fanua fa’aleaganu’u ma i lātou e fia
lisiina le filifiliga e puipuia ai le atina’ega tau tupe e
fa'aaogā i ai tului o lisi i luga o fanua fa’aleaganu’u.
c. Suiga i faiga fa’avae ma tūlāfono 'ole'ā fa’ailoa fa’asolosolo
ina ia mafai ona fa’atonutonu lenei suiga. O ia suiga uma
'ole'ā fa'amausalī ai le vāega o le tūlāfono fa’avae e fa’asā
ai ona fa’a’esea pe fai mavaega le tagata e ona le fanua
fa’aleaganu’u.






Pepa o Fa’amatalaga Moni o Tomai
fa’atatau i tūlāfono faitūlāfono ft. Vāega
102 o le aiaiga o le Tūlāfono Fa’avae
Fuafua pepa o gagana o fa’amatalaga moni
fa’atatau i aiaiga o tūlāfono fai
Fesili e Fesiligia So’o
Pu’e fa’atalatalanoaga o tagata poto
fa’apitoa o tūlāfono fa’avae o Fanua
Fa’aleaganu’u mo le fa'aaogāina i luga o le
upega tafa’ilagi a le CLAC, fa’asalalauga i
leitiō ma televise i vāega talafeagai ma fai
ma 'auala o feso’ota’iga i taimi o fonotaga
o fa’atalanoaga.
Ata fa’ata’ita’i o lisi 'olo'o iai nei
(fa’ata’atiaga o le vito)
Fa’amatalaga moni i le gagana tu’usa’o
faigōfie fa’atatau i le ōgatasi o suiga uma o
tulafano ma le fa'agāsologa ma le vāega
102 o le Fa’avae.
O fa’amatalaga mana’omia uma 'ole'ā iai i le fa'asāmoa ma le igilisi se’i vāganā ua fa’ailoa mai se isi mana’oga/
10
Matāfaioi/’Umi
o leTaimi
Pepa
o
Fa’amatalaga
Moni & Fesili
Fesiligia So’o
Mea mana’omia
o ata va'aia
Faufautua tau
tūlāfono; LWG;
Faufautua tau
Feo’ota’iga/Pule
o le Polōketi
FA’ATA’I MO FA’ATALANOAGA
4. Toe iloilo le fa'agāsologa e fa'amausalī ai le vaega 102 o le
Tūlāfono Fa’avae ‘ia mautinoa e lanutasia 'ātoatoa suiga uma o
tūlāfono ma mea mana’omia o le tūlāfono fa’avae ‘ina ‘ia lēai se
fa’a’esea o fanua fa’aleaganu’u e ese mai lisi fausia e tusa ai ma
tūlāfono.
Fa’atalanoaga:

 Suiga faitūlāfono e fa'amālosia ai tului o mōkesi lisi i luga
o fanua fa’aleaganu’u.

11
Pepa o fa’amatalaga moni o tomai
fa’atatau i suiga faitūlāfono
Fa’amatalaga moni fa’atatau i suiga o
tūlāfono.
FA’ATA’I MO FA’ATALANOAGA
Vāega Taula’i 3:
Fa’anaunauga:
Pepa o Fa’atalanoaga Fa’alaua’itele: Fa'avasegaina o Lisi
1. E fa’ailoa ma si’itia le mālamalama i fa’avasegaga o lisi 'olo'o iai nei
2. E sa’ilia manatua fa’aalia fa’atatau i suiga taufa’aofi o faiga fa’avae ma tūlāfono e feso’ota’i ma le fa’avasegaina o lisi.
Fe’au ‘Autū mo Feso’ota’iga
PO O
Matā'upu 'autū mo fa’atalanoaga
O Feso’ota’iga 'ole'ā aofia ai fa’amatalaga fa’atatau i:
Tagata e ona fanua fa’aleaganu’u,
 Mālosi’aga ma matāfaioi mo le fauina o lisi fa’atatau i fanua
Matai
fa’aleaganu’u.
'Āiga ma nu’u

O le Matāfaioi ma mālosi’aga o le Minisitā pe 'ā lisiina fanua
Faipule; sui o le mālō/sui o nu’u
fa’aleaganu’u
Tagata teu tupe/’aufai ātina'e ono agava’a

O ai e lisi i ai fanua fa’aleaganu’u?
Asosi o Faletupe o Sāmoa
Matāgaluega a le Mālō 'olo'o a'afia tonu,  Matāfaioi ma mālosi’aga e toe maua ai tupe e le’i totōgia i le
fa'aaogāina o fanua fa’aleaganu’u.
'aemaise 'ōfisa tau tūlāfono
Sōsaiete
Lautele/
Fa'alāpotopotoga
Fa’atalanoagafa’atatau i:
Tūma'oti
 So’o se suiga taufa’aofi o faiga fa’avae ma tūlāfono i le
Atunu’u Lautele.
fa’avasegaina o lisi.
Mea mana’omia
ma metotia e
momoli ai
Pepa o fa’amatalaga
moni i le gagana
faigōfie e uiga i le
fa’avasega o lisi 'olo'o
iai nei ma fa'agāsologa.
Tagata e Taula’i i ai









Vāega Taula’i 4:
Fa’anaunauga:
Fa'aaogāina
o
fa’atalanoaga i luga o
ata vito ma tagata e
ona fanua ma a lātou
lisi 'olo'o iai nei
Matāfaioi/’Um
i o leTaimi
MNRE: ma le
faiga o lisi
'olo'o
fa’avasegaina
nei.
Faufautua mo
Feso’ota’iga
fa’atatau i le
fa’amatalaga o
le ata vito.
Pepa o Fa’atalanoaga Fa’alaua’itele: Aiā tatau o Tagata e Ona Fanua Fa’aleaganu’u
1. E fa’ailoa ma si’itia le mālamalama i aiātatau 'olo'o iai nei mo i lātou e ona fanua fa’aleaganu’u 'olo'o lisiina
2. E sa’ilia manatu fa’aalia i matā'upu ma feso’ota’i ma faiga fa’avae taufa’aofi mo le fa'amālosia o aiātatau o i lātou e ona
fanua fa’aleaganu’u fa’atatau i le lisiina o fanua fa’aleaganu’u, ma le mōkesi e fai i tului o lisi o fanua fa’aleaganu’u.
Tagata e Taula’i i ai
Fe’au ‘Autū (Feso’ota’iga)
PO O
Matā'upu 'autū (Fa’atalanoaga)
 Tagata e ona fanua Feso’ota’iga i:
Mea mana’omia ma
metotia e momoli ai

12
Matāfaioi/’U
mi o leTaimi
Pepa o Fa’amatalaga Faufautua tau
FA’ATA’I MO FA’ATALANOAGA
fa’aleaganu’u,
 Pūlega o aiātatau 'olo'o iai nei mo tagata e ona fanua fa’aleaganu’u 'olo'o lisi.
 Matai/'āiga
 Tagata teutupe ma Fa’atalanoaga i:
 So’o se suiga taufa’aofi o faiga fa’avae ma tūlāfono fa’atatau i aiātatau o tagata
tagata fai ātina'e e
e ona fanua fa’aleaganu’u.
ono agava’a
 Asosi o Faletupe o

Sāmoa.
13
moni mo matā'upu tūlāfono ma
fa’apitoa fa’atatau i Faufautua o
aiātatau 'olo'o iai nei Feso’ota’iga
mo i lātou e ona fanua
fa’aleaganu’u e fia
lisiina.
Pepa
Fa’amatalaga
moni ma Fesili Fesiligia
So’o e feso’ota’i i ai
FA’ATA’I MO FA’ATALANOAGA
Vāega Taula’i 5:
Fa’anaunauga:
Pepa o Fa’atalanoaga Fa’alaua’itele: Tului mai `ē 'olo'o nonō mai ai/faletupe
1. E mautinoa o tului a i lātou 'ol o'o nonō e fa’ailoaina ia laina tutusa ma fa’anaunauga e feso’ota’i ma le fa'aaogāina
fa'atamāo'āiga fanua fa’aleaganu’u.
Fe’au ‘Autū (Feso’ota’iga)
PO O
Matā'upu 'autū (Fa’atalanoaga)
Asosi
o Fe’au 'autū mo Feso’ota’iga 'ole'ā fa’ailoa ai tului o ē 'olo'o fai nonōgātupe:
Faletupe o  Lē fa’atusatusaina tagata eona fanua fa’aleaganu’u;
Sāmoa
 I taimi e fa’alētonu ai nonōgātupe;
 Mo le fa’ase’eina o lisi i tagata fai ātina'e fou;
Tagata
 Pe 'ā taofia maliega e ē e ona fanua fa’aleaganu’u mai le tu’uina atu i le
'olo'o ona
tagata fou ua fa'ailoa mai e atina’eina le fanua.
fanua
Fa’atalanoaga fa’atatau i:
fa’aleaganu’
 So’o suiga taufa’aofi o faiga fa’avae fou ma tūlāfono e fa’atalanoa
u fa'asāmoa
ai tului a ē fai nonōgātupe.
Tagata e
Taula’i i ai
3
Mea mana’omia ma metotia e momoli ai 3
Matāfaioi/’Umi
o leTaimi
Pepa o fa’amatalaga moni ma Fesili Fesiligia
So’o ft. fa’atatau i aiātatau e feso’ota’i ma
fa'agāsologa ma matāfaioi ma mea
mana’omia.
Faufautua tau
tūlāfono,
Faufautua tau
Feso’ota’iga
Pepa o fa’amatalaga moni ma Fesili Fesiligia Faufautua tau
So’o i so’o se suiga taufa’aofi mo faiga fa’avae tūlāfono;
fou po o tūlāfono.
Faufautua tau
Feso’ota’iga.
O fa’amatalaga mana’omia uma 'ole'ā iai i le fa'asāmoa ma le igilisi se’i vāganā ua fa’ailoa mai se isi mana’oga .
14