Il capricorn (Capra ibex)

Transcript

Il capricorn (Capra ibex)
Examen d’admissiun 1. gim. 2015 Rom: Rumantsch vallader 1
Il capricorn (Capra ibex)
2
3
4
5
6
7
Il capricorn da las Alps es üna da plüssas spezchas da capricorns dal gener da las
chavras (Capra). El es stret paraint cul capricorn sibiric (Capra sibirica) e cul
capricorn siric o nubic (Capra nubiana) chi toccaivan plü bod insembel cul capricorn
da las Alps a la medemma spezcha. Il capricorn iberic (Capra pyrenaica), il capricorn
da l’Etiopia (Capra walie) ed il capricorn dal Caucasus (Capra caucasica) sun però
plü paraints cun la chavra sulvadia co cul capricorn da las Alps.
8
9
10
11
12
13
14
Caracteristicas
La lunghezza dal cheu plus l’inter corp dal capricorn masüran in media 150 cm,
l’otezza da la spadla 90 cm. Las chavras paisan circa 40 kg; ils bocs invezza pon
pasar sur 100 kg. Il boc ha cornas imposantas chi sun stortas (lunghezza fin ad 1 m).
La chavra ha però be cornas cuortas chi sun malapaina stortas. Tuots duos sexs han
üna barbina. Ils bocs han la stà ün pail brün s-chür; il pail da las chavras es plü
cotschnaint o brün cler. L’inviern dvainta il pail da tuots duos sexs grischaint.
15
16
17
18
19
Spazi da viver
Il capricorn viva illas Alps sün ün’otezza tanter il cunfin dal god ed ils vadrets. Uschè
munta'l fin sün 3500 m sur mar. L’inviern resta’l in regiuns plü bassas co la stà, ma
eir dürant la stà vain el suvent ingiò per pascular süls pasculs alpins. Per la posa da
la not tuorna’l però darcheu sün las otezzas.
20
21
22
23
24
25
26
27
Möd da viver
Ün tröp da capricorns as cumpuona da desch fin vainch chavras ed usöls. Daspera
daja ils tröps dals bocs giuvens chi nu sun amo creschüts dal tuot. Ils bocs vegls
vivan sulets. Dürant il temp da reproducziun (illas Alps in december/schner)
tscherchan ils bocs las chavras e prouvan da controllar il tröp. Tanter bocs rivalisants
daja cumbats. Ün boc sto almain avair ses ons per avair üna schanza da guadagnar
ün tal cumbat e da posseder lura ün ‹harem›*. Dürant l’inviern resta il boc pro’l tröp;
la prümavaira til banduna’l darcheu.
28
29
30
Davo avair portà tschinch fin ses mais, parturischa la chavra in mai o in gün ün usöl,
d’inrar eir duos. L’usöl sa chaminar dal prüm di davent, el tetta però dürant ün on. Ün
capricorn po gnir plü vegl co vainch ons.
31
32
33
34
35
In tschertas regiuns da las Alps ha la recolonisaziun dals capricorns muossà cha
quistas bes-chas han üna grond’influenza sün la cuntrada. Pervi dals capricorns
reintrodüts ils ons 1920 s’ha per exaimpel augmantà il process d’erosiun da las
spuondas i’l territori dal Munt da la Bês-cha e dal Piz Albris sper Puntraschigna in
Engiadin’Ota. Quai pervi dals dons chaschunats dal traplunöz dals capricorns.
36
37
38
39
40
41
Capricorn ed uman
Plü bod as crajaiva cha’l capricorn vess forzas magicas. Quai ha gnü per
consequenza cha bod tuot las parts ütilisablas dal capricorn – davent dal sang ed il
pail fin pro’ls excremaints – gnivan dovradas sco masdina cunter tuot las malatias
pussiblas. Quai ha bod desdrüt la spezcha in Europa. Al cumanzamaint dal 19avel
tschientiner as vaiva la populaziun dal capricorn redütta a circa 100 bes-chas aint il
pagina 1 da 2 Examen d’admissiun 1. gim. 2015 Rom: Rumantsch vallader 42
43
44
45
46
47
48
parc naziunal Gran Paradiso in Italia. Il silvicultur Josef Zumstein ed il scienzià da la
natüra Albert Girtanner han pudü persvader l’on 1816 a las autoritats da proteger ils
ultims capricorns dal parc Gran Paradiso. L’on 1854 ha miss il rai d’Italia Vittorio
Emanuele II a quistas bes-chas suot sia protecziun persunala. Grazcha al success
da seis program da recolonisaziun da quistas 100 bes-chas chi sun restadas, es il
capricorn hoz darcheu derasà in vastas parts da seis spazi da viver oriund. Tuot ils
capricorns chi vivan hoz illas Alps derivan da quistas 100 bes-chas.
49
50
51
52
53
54
55
56
Ils prüms capricorns sun gnüts reintrodüts illas Alps svizras l’on 1911 tenor ün
program d’elevaziun chi'd es gnü realisà in l’asil da sulvaschina ‹Peter und Paul› a
San Galla. Intant s'ha lur nomer multiplichà a 30 000 fin 40 000 bes-chas in l’inter
territori da las Alps. Hoz s'esa persvas cha la spezcha surviva. In Svizra vain il nomer
reglà daspö l’on 1977 tras la chatscha. In Svizra vivan hoz circa 14 000 capricorns
ed in Austria circa 4400. La reintroducziun dals capricorns da las Alps vain per regla
sustgnüda fermamaing da la populaziun e dals cumüns, perquai cha'ls capricorns as
laschan dovrar fich bain per far reclama turistica pels lös da vacanzas alpins.
*harem (lingia 26): qua gruppa da chavras
pagina 2 da 2 

Documenti analoghi

Il capricorn (Capra ibex)

Il capricorn (Capra ibex) üna barbina. Ils buochs haun la sted ün pail brün s-chür; il pail da las chevras es pü cotschnaint u brün cler. L’inviern dvainta il pail da tuots duos sexs grischaint.

Dettagli

Il capricorn (Capra ibex)

Il capricorn (Capra ibex) Ina muntanera da capricorns sa cumpona da diesch fin ventg chauras ed ansiels. Daspera datti las muntaneras dals bucs giuvens che n’èn anc betg creschids dal tut. Ils bucs vegls vivan sulets. Duran...

Dettagli

baderlada - Chasa Puntota

baderlada - Chasa Puntota Alch per Rier: Ün student as tschainta a maisa dasper ün professur da l’università. Il professur dumonda ün pa arrogant: “Ma di tü, daspö cura mangian l’aglia e’l chucal vi da la listessa maisa?” I...

Dettagli