25.3 - Histmed.it

Transcript

25.3 - Histmed.it
MEDICINA NEI SECOLI
ARTE E SCIENZA
GIORNALE DI STORIA DELLA MEDICINA
JOURNAL OF HISTORY OF MEDICINE
Fondato da / Founded by Luigi Stroppiana
QUADRIMESTRALE / FOUR-MONTHly
NUOVA SERIE / NEW SERIES
VOL. 25 - No 3
ANNO / YEAR 2013
sommario
articoli
introduZIONE
STEFANIA FORTUNA, IVAN GAROFALO, AMNERIS ROSELLI.............................................................. P. 661
DIE VORSALERNITANISCHEN LATEINISCHEN GALENÜBERSETZUNGEN
KLAUS-DIETRICH FISCHER ........................................................................................................................ P. 673
Un anecdotum latino tardoantiguo: tentativa de edición
crítica del pseudogalénico Liber Athenagorae de urinis
ARSENIO FERRACES RODRÍGUEZ ............................................................................................................ P. 715
LA TRADITION LATINE DU PRONOSTIC ET SON COMMENTAIRE
PAR GALIEN
JACQUES JOUANNA, CAROLINE MAGDELAINE ................................................................................... P. 765
BURGUNDIO E I MANOSCRITTI DI GIOANNICIO:
LA QUESTIONE DEI MARGINALIA
PAOLA DEGNI ................................................................................................................................................. P. 797
Burgundio Pisano e Pietro d’Abano traduttori
del de sectis di galeno: note preliminari per un’edizione
NICOLETTA PALMIERI ................................................................................................................................. P. 815
LA TRADUZIONE DI BURGUNDIO DEL COMMENTO DI GALENO
Ad AphORISMI: VOCABOLARIO E CRONOLOGIA
ANNA MARIA URSO ...................................................................................................................................... P. 855
THE GRAECO-LATIN TRANSLATION OF GALEN, DE SYMPTOMATUM
DIFFERENTIIS
BEATE GUNDERT ........................................................................................................................................... P. 889
LA TRASMISSIONE DEL DE SPERMATE PSEUDO-GALENICO
OUTI MERISALO ............................................................................................................................................ P. 927
NICCOLÒ IN CONTEXT
VIVIAN NUTTON ........................................................................................................................................... P. 941
NICCOLÒ DA REGGIO TRADUCTEUR DU DE USU PARTIUM DE GALIEN.
PLACE DE LA TRADUCTION LATINE DANS L’HISTOIRE DU TEXTE
STÉPHANE BERLIER ..................................................................................................................................... P. 957
LA TRADUCTION LATINE DE LA THÉRIAQUE À PISON ATTRIBUÉE
À NICOLAS DE REGGIO
VÉRONIQUE BOUDON-MILLOT ................................................................................................................. P. 979
CONtributi al testo deL DE MOTIBUS DUBIIS DI GALENO
IVAN GAROFALO ........................................................................................................................................... P. 1011
La traduzione di Lorenzo Lorenzi del Commento di Galeno
agli Aforismi di Ippocrate: un caso di plagio?
CHRISTINA SAVINO....................................................................................................................................... P. 1023
LA TRADITION LATINE DU TRAITÉ DES SIMPLES DE GALIEN:
éTUDE PRÉLIMINAIRE
CAROLINE PETIT ........................................................................................................................................... P. 1063
THEODORICUS GERARDUS GAUDANUS TRADUTTORE DI GALENO
IRENE CALÀ ................................................................................................................................................... P. 1091
IL DE UTERI DISSECTIONE DI GALENO E LA SUA FORTUNA
NEL RINASCIMENTO
CONCETTA PENNUTO .................................................................................................................................. P. 1103
index codicum
clara provenziani (a cura di) .......................................................................................................... P. 1143
libri ricevuti ...................................................................................................................................... P. 1157
contents
articles
introduction
STEFANIA FORTUNA, IVAN GAROFALO, AMNERIS ROSELLI.............................................................. P. 661
LATIN TRANSLATIONS OF GALENIC AND PSEUDO-GALENIC WORKS
BEFORE THE SCHOOL OF SALERNO
KLAUS-DIETRICH FISCHER ........................................................................................................................ P. 673
A CRITICAL EDITION OF THE Liber Athenagorae de urinis
ARSENIO FERRACES RODRÍGUEZ ............................................................................................................ P. 715
THE LATIN TRADITION OF PROGNOSTICON AND GALEN’S
COMMENTARY
JACQUES JOUANNA, CAROLINE MAGDELAINE ................................................................................... P. 765
BURGUNDIO AND IOANNIKIOS’ MANUSCRIPTS: greek marginal
annotations
PAOLA DEGNI ................................................................................................................................................. P. 797
BURGUNDIO OF PISA AND PIETRO D’ABANO translators of
galen’s de sectis: preliminary notes for an edition
NICOLETTA PALMIERI ................................................................................................................................. P. 815
BURGUNDIO’s latin TRANSLATION OF GALEN’S COMMENTARY
ON APHORISMS: VOCABULARY AND CHRONOLOGY
ANNA MARIA URSO ...................................................................................................................................... P. 855
THE GRAECO-LATIN TRANSLATION OF GALEN, DE SYMPTOMATUM
DIFFERENTIIS
BEATE GUNDERT ........................................................................................................................................... P. 889
THE TRAnSMISSION OF THE PSEUDO-GALENIC DE SPERMATE
OUTI MERISALO ............................................................................................................................................ P. 927
NICCOLÒ IN CONTEXT
VIVIAN NUTTON ........................................................................................................................................... P. 941
NICCOLÒ DA REGGIO TRANSLATOR Of GALEN’S de usu partium.
the latin translation in the history of the text
STÉPHANE BERLIER ..................................................................................................................................... P. 957
THE LATIN TRANSLATION OF THE THERIAC TO PISO
BY NICCOLÒ DA REGGIO
VÉRONIQUE BOUDON-MILLOT ................................................................................................................. P. 979
Textual contributions to galen’s de motibus dubiis
IVAN GAROFALO ........................................................................................................................................... P. 1011
lorenzo lorenzi and the latin translation of GALEN’S
COMMENTARY ON APHORISMS: A CASE OF PLAGIARISM?
CHRISTINA SAVINO....................................................................................................................................... P. 1023
THE LATIN TRADITION OF GALEN’S TREATISE ON SIMPLE MEDICINES:
A PRELIMINARY STUDY
CAROLINE PETIT ........................................................................................................................................... P. 1063
THEODORICUS GAUDANUS TRANSLATOR OF GALEN
IRENE CALÀ ................................................................................................................................................... P. 1091
THE LATIN TRANSLATIONS OF GALEN’S DE UTERI DISSECTIONE
AND THEIR RECEPTION IN THE RENAISSANCE
CONCETTA PENNUTO .................................................................................................................................. P. 1103
INDEX CODICUM
clara provenziani (edited by) ......................................................................................................... P. 1143
received books ................................................................................................................................. P. 1157
MEDICINA NEI SECOLI ARTE E SCIENZA, 25/3 (2013) 661-672
Journal of History of Medicine
Introduzione/Introduction
Stefania Fortuna, Ivan Garofalo e Amneris Roselli
La tradizione latina di Galeno (129-216) è ricca ed imponente, pari
al ruolo di primo piano che il medico greco ha avuto nella storia della
medicina e della scienza in Occidente: si conoscono oltre cinquecento traduzioni che vanno dalla tarda antichità al Seicento, trasmesse in
circa settecento manoscritti e in altrettante edizioni a stampa. La prima raccolta sistematica di questo materiale si deve a Hermann Diels
che ha pubblicato nel 1905-7, per l’Akademie der Wissenschften di
Berlino, il catalogo dei manoscritti dei medici antichi, di cui Galeno
occupa gran parte, tuttavia incompleto e impreciso per quanto riguardo i manoscritti latini. In seguito, Richard Jasper Durling ha lavorato
ininterrottamente sulla tradizione latina di Galeno per tutta la vita,
dagli anni Cinquanta fino alla sua morte, avvenuta nel 1999, pubblicando tra l’altro un censimento delle edizioni stampate dal 1473 al
1599 nel Journal of the Warburg and Courtald Institutes del 1961,
e due articoli di addenda e corrigenda al catalogo dei manoscritti
del Diels in Traditio, l’uno nel 1967 e l’altro nel 1981. Nel complesso Durling ha studiato circa seicento manoscritti latini di Galeno su
riproduzioni, in vista della compilazione di un volume nella serie
del Catalogus Translationum et Commentariorum, che tuttavia non
è giunta a compimento. Le sue descrizioni ed osservazioni sono state
pubblicate solo in piccola parte da Stefania Fortuna ed Anna Maria
Raia in Traditio 2006.
Con lo scopo preminente di rendere fruibile il lavoro inedito di
Durling nella sua interezza, è nato il Catalogo elettronico delle traduzioni latine di Galeno per iniziativa di Stefania Fortuna, nell’ambito del progetto Prin 2008 sulla tradizione dei testi medici, coor-
661
Stefania Fortuna, Ivan Garofalo e Amneris Roselli
dinato da Ivan Garofalo. Il catalogo si articola in schede di cinque
tipi – opere, traduzioni, manoscritti, edizioni, traduttori – che sono
tra loro connesse e che permettono ricerche multiple e sinottiche su
tutta la tradizione latina di Galeno. Il programma è stato realizzato
da Signum, il Centro informatico della Scuola Normale Superiore
di Pisa. Fondamentale è stata la collaborazione di Michaelangiola
Marchiaro, che si è occupata della schedatura dei manoscritti partendo dal materiale raccolto da Durling, ma con controlli diretti dei
manoscritti conservati a Firenze e a Roma, o altrimenti sui cataloghi
disponibili, e con aggiunta di nuove segnalazioni. Anna Maria Raia
e Clara Provenziani hanno partecipato alla compilazione delle schede rispettivamente delle opere e delle edizioni. La schedatura delle
opere, delle traduzioni e dei manoscritti è ormai piuttosto avanzata;
le schede potranno essere in seguito aggiornate e incrementate.
Il catalogo è stato presentato in occasione del V Seminario internazionale sulla tradizione indiretta dei testi medici, dedicato alle traduzioni latine di Galeno, dalle fonti alla ricezione, e organizzato da
Stefania Fortuna a conclusione del progetto Prin 2008 nella primavera del 2012 (31-maggio-1 giugno). Si tratta della continuazione
di una serie d’incontri avviati nel 2002 da Ivan Garofalo e dal 2008
celebrati con cadenza annuale. I primi quattro seminari si sono svolti
in Toscana, presso la Certosa di Pontignano, tra le splendide colline
senesi ricoperte di ulivi e vigne. Il quinto si è trasferito a Sirolo, nelle
Marche, all’Hotel Monteconero, un ex-convento camaldolese di origine medievale posto in cima al monte, a picco sul mare, e circondato da una fitta vegetazione di macchia mediterranea. Vi hanno preso
parte studiosi italiani e stranieri che hanno indagato le traduzioni latine di Galeno in direzioni diverse e convergenti: storica, filologica,
linguistica, paleografica, codicologica. I loro contributi rielaborati
costituiscono il presente volume.
Sembra che pochi siano i testi autentici di Galeno tradotti in latino
prima del Mille: soltanto del De sectis e dell’Ad Glauconem ci sono
662
Introduzione/Introduction
pervenute traduzioni fatte nel V-VI sec. Circolavano allora piuttosto
testi latini attribuiti a Galeno – ma anche ad altri autori, Ippocrate
innanzi tutto – che sono entrati in momenti diversi nel corpus galenico per farne stabilmente parte, fino alle edizioni complete del
Cinquecento, Seicento e oltre. Klaus-Dietrich Fischer esplora qui la
letteratura medica presalernitana, e passa in rassegna la tradizione
di alcuni testi latini pseudo-galenici, finora poco studiati, che riguardano farmaci con differenti caratteristiche e proprietà, febbri,
urine, umori, fornendo anche l’edizione critica del prologo del De
succedaneis. Arsenio Ferraces Rodríguez si occupa invece del Liber
Athenagorae de urinis, che è in gran parte una traduzione – forse
fatta nel V-VI sec. – del De urinis (XIX 574-601 K), un testo pseudogalenico stampato per la prima volta da René Chartier nella sua edizione seicentesca greco-latina di Galeno: ne esamina la tradizione, le
fonti, la lingua, lo stile, e ne pubblica la prima edizione critica.
A partire dall’XI sec. le opere di Galeno sono state progressivamente tradotte dall’arabo in latino. Costantino Africano (m. 1093), un
monaco dell’abbazia di Montecassino e in contatto con i maestri di
medicina della Scuola salernitana, è autore almeno delle traduzioni
del commento agli Aforismi di Ippocrate e della versione abbreviata
del De methodo medendi. Nel secolo successivo il numero delle opere di Galeno tradotte dall’arabo in latino si accresce notevolmente
per il grande contributo di Gerardo da Cremona (1114-1187), attivo
a Toledo, che è traduttore di molti testi filosofici, medici e scientifici
di autori greci e arabi, compresi l’Almagesto di Tolomeo e il Canone
di Avicenna. Tra i traduttori di Galeno dall’arabo del XIII e anche
del XIV sec., si segnala Marco da Toledo, un allievo di Gerardo da
Cremona attivo intorno al 1200, che traduce il De motibus dubiis e
il De pulsuum usu. Queste traduzioni latine dall’arabo, fatte tra XI e
XIII sec., entrano nell’insegnamento universitario e in gran parte lo
dominano fino alla fine del Quattrocento.
663
Stefania Fortuna, Ivan Garofalo e Amneris Roselli
In vista dell’edizione del Prognostico per la Collection des
Universités de France, Jacques Jouanna e Caroline Magdelaine indagano la tradizione e il testo di quattro traduzioni latine del trattato ippocratico: due dal greco della tarda antichità, e due medievali
dall’arabo, l’una attribuita a Costantino Africano, l’altra a Gerardo
da Cremona. Soltanto quest’ultima è accompagnata dal commento
di Galeno, ma entrambe le traduzioni medievali dipendono dalla tradizione galenica attraverso l’arabo di Hunain ibn Ishaq, il grande traduttore di Galeno attivo a Bagdad nel IX sec. Jouanna e Magdelaine
segnalano e studiano inoltre una traduzione dal greco del commento
di Galeno al Prognostico conservata in un solo manoscritto miniato,
Napoli, Biblioteca Nazionale, VIII D 25 del 1380. Rigidamente letterale, questa traduzione si rivela un testimone importante per il testo
di Galeno, indipendente dai manoscritti greci conservati.
La prima traduzione latina medievale di Galeno dal greco che si conosca è quella anonima dell’Ars medica, forse fatta nello stesso ambiente di Costantino Africano. Questa traduzione, di certo, proviene
dall’Italia meridionale ed è precedente alla metà del XII sec., quando
Burgundio da Pisa (m. 1193) la completa aggiungendovi il catalogo
finale su richiesta di Bartolomeo, maestro di medicina della Scuola
salernitana. Burgundio è avvocato, giudice, diplomatico che vive tra
Pisa e Costantinopoli, ed è soprattutto traduttore di testi medici, filosofici e patristici. A Costantinopoli Burgundio entra in possesso dei
manoscritti greci – per lo più vergati dallo scriba Ioannikios e dai
suoi collaboratori nella prima metà del XII sec. – che legge, annota
e in parte traduce. Di Galeno produce circa venti traduzioni, più o
meno complete, che sembrano rispondere ad un programma preciso,
quello di rendere disponibile in latino le opere del Canone alessandrino, cioè le opere di Galeno che erano oggetto d’insegnamento dei
maestri di medicina ad Alessandria nel VI-VII sec. Burgundio deve
aver conosciuto il Canone alessandrino, tramandato dagli autori arabi, attraverso i maestri della Scuola salernitana. Sembra che con gli
664
Introduzione/Introduction
interessi dei maestri della Scuola salernitana si spieghino anche due
traduzioni di Burgundio, le sole che riguardano opere di Galeno assenti nel Canone alessandrino: il commento agli Aforismi I-IV 59 e
quello al De victus ratione in morbis acutis IV. Entrambi questi testi
ippocratici commentati da Galeno facevano parte dell’Articella, il
famoso manuale di medicina che si forma nella Scuola salernitana
del XII sec., e che nel tempo si arricchisce e si diffonde in tutte le
facoltà di medicina d’Europa.
A Burgundio sono dedicati quattro articoli. Paola Degni riprende la
questione delle mani dei collaboratori di Ioannikios, le cosiddette
mani greche <B> e <C> che hanno completato o annotato nei margini i manoscritti di Ioannikios, e che in studi recenti si è proposto
di attribuire a Burgundio. Paola Degni lo esclude sostenendo che
la mano <B> è vicina a Burgundio, senza però identificarsi con la
sua, mentre la mano <C> è posteriore a Burgundio e non è presente
nel manoscritto greco della Biblioteca Apostolica Vaticana, Chis. R.
IV. 13, probabilmente utilizzato da Burgundio per la sua traduzione del De natura hominis di Nemesio. Nicoletta Palmieri si occupa
della traduzione di Burgundio del De sectis, che si interrompe bruscamente – forse per la perdita di alcuni fogli del manoscritto che la
conservava – e che è stata completata circa un secolo dopo da Pietro
d’Abano (ca. 1257-1216), medico, filosofo e traduttore dal greco, di
cui sono conservate sei traduzioni di operette brevi di Galeno, oltre al completamento di un’altra traduzione di Burgundio, quella del
De methodo medendi VII-XIV. In vista dell’edizione critica che sta
preparando, Nicoletta Palmieri studia le fonti greche di Burgundio e
di Pietro e il loro rapporto con la precedente traduzione del VI sec.,
pubblicata dalla stessa Palmieri nel 1989.
Una sorte simile è toccata anche al commento di Galeno agli Aforismi:
la traduzione della prima parte, fino a IV 59, fatta da Burgundio su
un manoscritto greco che è andato perduto, è stata in seguito completata da Niccolò da Reggio, il prolifico traduttore di Galeno dal
665
Stefania Fortuna, Ivan Garofalo e Amneris Roselli
greco attivo alla corte angioina di Napoli nella prima metà del XIV
sec. Lo testimonia il Vind. lat. 2328, uno dei cinque manoscritti che
conservano questa traduzione, e lo conferma Anna Maria Urso attraverso uno studio dello stile sia di Burgundio sia di Niccolò. Sulla
base dello stile, inoltre, Anna Maria Urso cerca di definire meglio
la cronologia delle traduzioni di Burgundio, in particolare quelle
di Galeno, di cui soltanto due sono datate: il De sanitate tuenda al
1178-79 e il De sectis al 1184-85. La traduzione del commento agli
Aforismi sembra precedente al De sanitate tuenda e vicina al De
locis affectis o immediatamente successiva. Sempre attraverso uno
studio dello stile e dell’uso diffuso e peculiare delle glosse, Beate
Gundert attribuisce a Burgundio la traduzione latina dal greco del
De symptomatum differentiis e delle altre opere di Galeno che compongono la raccolta sulle malattie e sui sintomi (De morborum differentiis, De morborum causis e De symptomatum causis), tramandata
anonima nei quattro manoscritti che la conservano. Questa sembra
collocarsi cronologicamente tra le traduzioni di Burgundio del De
fide orthodoxa di Giovanni Damasceno del 1153-54 e del De locis
affectis di Galeno.
La letteratura latina pseudo-galenica, molto ricca nel periodo presalernitano, si accresce in seguito, come dimostra il caso del De spermate. Si tratta di un testo pseudo-galenico costituito da due parti
– l’una embriologica e l’altra astrologica – che ha avuto grande fortuna: entrato presto a far parte del corpus galenico, compare prima
nei manoscritti universitari dal XIII al XV sec., poi nelle edizioni di
Galeno, fino a quella seicentesca di René Chartier. Outi Merisalo ne
ricostruisce la genesi tra l’Inghilterra e il Sud della Francia a metà
del XII sec., l’evoluzione in Baviera alla fine del XII sec., quindi
l’ampliamento e la diffusione nelle università europee, Padova compresa, nel XIII e XIV sec., attraverso un esame filologico e codicologico dei numerosi manoscritti che conservano questo testo in
versioni di diversa estensione.
666
Introduzione/Introduction
Nella prima metà del XIV sec., a Napoli, Niccolò da Reggio traduce dal greco oltre sessanta opere di Galeno, molte delle quali non
avevano avuto precedenti traduzioni dall’arabo, secondo la tecnica
letterale che era stata di Burgundio e di Pietro d’Abano, verbum de
verbo. Le traduzioni di Niccolò sono di grande valore filologico, perché spesso dipendono da manoscritti greci perduti, indipendenti da
quelli conservati. Niccolò aveva avuto accesso a fonti provenienti sia dall’Italia del Sud sia da Costantinopoli, come nel caso del
manoscritto greco utilizzato per la traduzione del De compositione
medicamentorum secundum locos. Nella lettera di dedica racconta
che questo era stato inviato dall’imperatore Andronico III a Roberto
d’Angiò, re di Napoli, pro quodam speciali munere vestre serenitati. Le traduzioni di Niccolò hanno avuto in genere scarsa fortuna,
perché non sono state adottate nell’insegnamento universitario del
tempo, in cui erano piuttosto diffuse le precedenti traduzioni latine,
soprattutto dall’arabo; tuttavia sono state stampate in gran numero
nelle prime edizioni di Galeno, quelle di Diomede Bonardo del 1490
e di Girolamo Suriano del 1502, e in seguito ristampate, almeno fino
al 1528, ma anche oltre.
Vivian Nutton ricostruisce la figura di Niccolò, medico, professore
di medicina nello studio di Napoli, in contatto con diversi colleghi
a cui dedica alcune sue traduzioni – Giacomo Pipino di Brindisi,
Giovanni della Penna, Marcoleoni da Mantova – e soprattutto traduttore di testi medici alla corte di Roberto d’Angiò, il re che promuove
le arti, la filosofia e la scienza, ed è attento alla cultura greca sia per
equilibri interni al regno sia esterni. Nutton fornisce inoltre una sintesi sulle traduzioni di Niccolò: le loro fonti, la lingua e la fortuna.
Alle traduzioni di Niccolò sono dedicati diversi contributi. Stéphane
Berlier esamina quella del De usu partium, la grande opera di
Galeno di anatomia e fisiologia in diciassette libri, che era conosciuta attraverso una versione abbreviata dei primi dodici libri tradotta
dall’arabo, con il titolo De juvamentis membrorum. La traduzione di
667
Stefania Fortuna, Ivan Garofalo e Amneris Roselli
Niccolò è conservata soltanto in tre manoscritti; ma stampata per la
prima volta nell’edizione di Girolamo Suriano del 1502, non è mai
sostituita nel corso del Cinquecento e continua ad essere ristampata
fino all’edizione ottocentesca del Kühn, seppure con revisioni profonde del testo. Questa traduzione si rivela preziosa per l’editore del
testo greco, perché è vicina ai migliori manoscritti greci conservati,
tra cui l’Urb. gr. 69 del X sec., e in alcuni passi superiore. Anche
la traduzione di Niccolò della Theriaca ad Pisonem è utile per il
testo greco. Lo dimostra Véronique Boudon-Millot che sta preparando l’edizione per la Collection des Universités de France, e che
nel suo contributo presenta la tradizione greca e latina dell’opera di
Galeno sul farmaco capace di curare tutte le malattie, e ne ricostruisce i rapporti anche attraverso la discussione di numerosi passi. La
traduzione di Niccolò – una delle due versioni tramandate entrambe incomplete dai manoscritti, quella definita lunga e contenuta nel
Malat. S.XXVII.4 del XIV sec. – è indipendente dai manoscritti greci conservati e potrebbe essere stata fatta su molteplici fonti.
Poche traduzioni latine di Niccolò hanno avuto un’edizione critica
e principalmente quelle che riguardano opere di Galeno andate perdute in greco. Questo è anche il caso della traduzione di Niccolò del
De motibus dubiis, pubblicata da Vivian Nutton nel 2011, insieme
con la precedente di Marco da Toledo, ben più diffusa tra XIV e
XV sec. e dipendente dalla traduzione araba di Hunain ibn Ishaq,
pubblicata anche questa nello stesso volume a cura di Gerrit Bos.
Ivan Garofalo, esperto di filologia greca, latina ed araba, offre nel
suo articolo contributi testuali a tutte e tre le traduzioni, mettendole
a confronto e ricostruendo il greco che Hunain e Niccolò leggevano.
Le traduzioni latine medievali, sia dall’arabo sia dal greco, a partire
dagli ultimi decenni del Quattrocento ricevono dure critiche da parte
di un gruppo di medici che si propone di ritornare ai testi originali
greci, senza mediazioni, e di renderli disponibili in un latino che
prenda a modello quello classico. Tra le prime traduzioni umanisti668
Introduzione/Introduction
che di Galeno compare quella del commento agli Aforismi, pubblicata presso Antonio Miscomini a Firenze il 16 ottobre 1494 da Lorenzo
Lorenzi (1459/60-1502), un medico fiorentino legato alla corte dei
Medici, professore a Pisa, a Firenze e a Prato. Augusto Campana ha
smascherato anni fa un plagio che Lorenzi aveva commesso ai danni
di Angelo Poliziano riguardo alle collazioni al De re coquinaria di
Apicio. In seguito i sospetti di plagio hanno coinvolto anche la traduzione del commento di Galeno agli Aforismi, pubblicata da Lorenzi
pochi giorni dopo la morte di Poliziano, avvenuta il 29 settembre
1494. Questa traduzione è opera di Lorenzi o piuttosto Lorenzi si
è impossessato della traduzione che Poliziano – sappiamo – stava
preparando da tempo e l’ha stampato a suo nome? Christina Savino
affronta la questione e confrontando lo stile di traduzione di Lorenzi
e quello di Poliziano la risolve a favore di Lorenzi: la traduzione del
commento agli Aforismi è stata fatta da Lorenzi negli stessi anni di
quella del commento di Galeno al Prognostico, non datata. Christina
Savino ricostruisce inoltre l’originale utilizzato da Lorenzi: si tratta
di un manoscritto greco perduto, vicino ad un gruppo di codici fiorentini recenti che fanno capo al Laur. plut. 74, 8, vergato a Firenze
da Cesare Stratego nel 1492.
Le prime traduzioni umanistiche dipendono in genere da manoscritti
greci recenti, che erano faticosamente ricercati, appositamente commissionati e gelosamente custoditi, come nel caso di quelli che formavano la ricca biblioteca di Niccolò Leoniceno (1428-1524) – professore a Ferrara e autore di undici traduzioni di Galeno – conservata
in gran parte presso la Bibliothèque Nationale di Parigi. Ma nel 1525
è finalmente pubblicata a Venezia la prima edizione greca di Galeno
dagli eredi di Aldo Manuzio che l’aveva progettata, e subito diventa il
testo di riferimento, nonostante le dure critiche che riceve. Erasmo da
Rotterdam (1467-1536) è il primo a criticare la nuova edizione greca,
ma anche tra i primi ad utilizzarla per le sue traduzioni di tre operette
filosofiche di Galeno pubblicate nel 1526. I traduttori e le traduzioni
669
Stefania Fortuna, Ivan Garofalo e Amneris Roselli
di Galeno si moltiplicano ovunque almeno per un trentennio, e rapidamente, già all’inizio degli anni Quaranta, tutto il corpus galenico
è disponibile nel latino umanistico. I manoscritti greci continuano ad
essere ricercati ed indagati nella speranza – che nel tempo diventa più
tenue – di scovare testi inediti di Galeno, ma anche con lo scopo – che
è perseguito – di rivedere le traduzioni e di rendere più corrette e pregevoli le edizioni latine, come quelle curate da Agostino Gadaldini
(1515-75) e stampate dai Giunta a Venezia dal 1541 al 1565.
L’articolo di Caroline Petit è dedicato alle diverse traduzioni latine
dell’opera di Galeno sui semplici, il De simplicium medicamentorum facultatibus, alle loro fonti, al loro valore per il testo greco e al
loro impatto nella storia della farmacologia: la traduzione dall’arabo
dei libri V/VI attribuita a Gerardo da Cremona; quella dal greco di
Niccolò da Reggio conservata per intero in un solo ms., l’Urb. lat.
248, ma più diffusa nei libri VI/VII-XI ad integrazione della traduzione di Gerardo, e in questo modo, nei libri VII-XI, stampata
nelle edizioni latine di Galeno dal 1490 al 1528; infine la traduzione
di Gaudano (m. 1529/30) fatta sul testo greco dell’edizione Aldina
del 1525 e stampata per la prima volta nel 1530, in seguito rivista e
corretta anche sulla base di manoscritti greci, ma mai sostituita. La
traduzione di Gerardo e quella di Gaudano sono state entrambe importanti per la fortuna latina del testo di Galeno, seppure in momenti
e modi diversi, ma soltanto la traduzione di Niccolò risulta utile per
la costituzione del testo greco, come Caroline Petit dimostra anche
attraverso uno specimen di edizione. Della biografia di Theodorus
Gerardus, un oscuro medico di Ghent, conosciuto come Gaudanus,
e delle sue traduzioni di due opere brevi di Galeno, il De curandi
ratione per venae sectionem e il De hirudinibus, revulsione, cucurbitula, incisione et scarificatione, si occupa Irene Calà nel suo contributo: la prima, molto più fortunata della seconda, è stata stampata
in tutte le edizioni complete di Galeno fino a quella di René Chartier
nel Seicento, anche con revisioni basate su manoscritti greci.
670
Introduzione/Introduction
Concetta Pennuto studia le traduzioni latine del De uteri dissectione
di Galeno e la loro fortuna: quella medievale di Niccolò da Reggio,
e le traduzioni umanistiche di Giovanni Bernardo Feliciano (14901552), di Guinther d’Andernach (1505-1574) e di Janus Cornarius
(1500-1558). Mette a confronto il loro testo in tutte le edizioni e le
revisioni che hanno ricevuto nelle edizioni di Galeno, fino a quella
di René Chartier. Il De uteri dissectione è tra le opere di Galeno che
Andrea Vesalio critica nel De humani corporis fabrica, pubblicato
nel 1543, perché effettivamente contiene la descrizione dell’utero
di una vacca e non di una donna. Dopo Vesalio Galeno non è più
un’autorità assoluta in anatomia, ma resta la sua influenza sulla terminologia anatomica moderna. Concetta Pennuto segnala infatti che
la traduzione di Guinther del De uteri dissectione, stampata soltanto
nel 1536, è tuttavia utilizzata da Charles Estienne nella sua opera
De dissectione partium corporis humani del 1545 – quest’ultima
tradotta in francese nel 1546 – e segna quindi il lessico anatomicoginecologico moderno.
La storia delle traduzioni di Galeno non finisce qui. Il prossimo
Seminario sulla tradizione dei testi medici, il VI della serie, che
sarà organizzato da Nicoletta Palmieri e che si svolgerà in Francia,
a Reims, è ancora dedicato alle traduzioni dei testi medici, Galeno
compreso.
671
MEDICINA NEI SECOLI ARTE E SCIENZA, 25/3 (2013) 673-714
Journal of History of Medicine
Articoli/Articles
DIE VORSALERNITANISCHEN LATEINISCHEN
GALENÜBERSETZUNGEN
Klaus-Dietrich Fischer
Johannes-Gutenberg Universität zu Mainz, D
SUMMARY
LATIN TRANSLATIONS OF GALENIC AND PSEUDO-GALENIC WORKS
BEFORE THE SCHOOL OF SALERNO
This article examines Latin translations of Galenic, but especially
pseudo-Galenic works present during the early Middle Ages, especially
De succedaneis, De dynamidiis, De simplici medicina, De simplicium
medicamentorum facultatibus, De catharticis, three versions of the Epistula
de febribus, the Introductio siue medicus, and treatises on urines.
1. Antemballomena (De succedaneis)
2. Definitiones medicae
3. De dynamidiis (dunamidiis) Buch 1 und 2
4. De uirtute centaureae
5. (Ps. Theodorus) De simplici medicina
6. De simplicium medicamentorum facultatibus, Auszüge im lateinischen Oribasios, Euporista Buch 2
7. De catharticis
8. De sanguine et flegmate
9. Liber tertius
10. Epistula de febribus (1, 2, 3)
11. Introductio
Key words: Galen - Pseudo-Galen - Pre-Salernitan translations
673
Klaus-Dietrich Fischer
12. De sectis und Ars medica, Pulsschriften
13. Urinschriften
14. Prognostica
Wenn wir versuchen, uns anhand der Sekundärliteratur darüber
Auskunft zu verschaffen, was es an lateinischen Übersetzungen der
Werke Galens gab, ehe wir im 12. Jahrhundert mit der Übersetzerschule
von Toledo um Gerhard von Cremona und in der Person Burgundios
von Pisa einen Neubeginn der Übersetzungstätigkeit galenischer
Werke aus dem Arabischen und in weitaus geringerem Maße aus
dem Griechischen feststellen können, dann werden wir ziemlich
enttäuscht. Denn während die wenige Jahrzehnte zurückliegenden Darstellungen der beiden Arabisten Manfred Ullmann und
Fuat Sezgin für den arabischen Raum umfangreiches Material zur
Verfügung stellen (und dazu tritt im Orient noch das Syrische1 und
das Armenische), fehlt ein ähnlich umfassender Überblick für das
westliche, das lateinische Mittelalter bislang völlig2. Mit nur geringer Übertreibung könnte man sagen, daß man erneut bis zu Augusto
Beccarias Handschriftenkatalog von 19563 und seiner dreiteiligen
Aufsatzserie Sulle tracce di un antico canone latino di Ippocrate e
di Galeno zurückgehen muß, deren letzter, hier für uns wichtigster
Teil postum erschien und deshalb vermutlich den letzten Stand von
Beccarias Forschungen nur unvollkommen wiedergibt.
Nachdem Beccaria zunächst die Übersetzungen hippokratischer
Werke und im 2. Teil die Kommentare zu den Aphorismen behandelt
hatte, ging es Beccaria im dritten Teil4 um vier galenische Werke
des bekannten, sechzehn Schriften umfassenden alexandrinischen
Kanons, zu denen im Codex Ambros. G. 108 inf. (datiert um die Mitte
und im 3. Viertel des 9. Jahrhunderts) die Kommentare eines sonst
unbekannten Agnellus überliefert werden, nämlich zu De sectis ad
introducendos, zur Ars medica, zum 1. Buch von Ad Glauconem, das
die Fieber behandelt, und zu De pulsibus ad tirones5. Seit gut dreißig
674
Die vorsalernitanischen lateinischen galenübersetzungen
Jahren hat sich Nicoletta Palmieri in Studien und Ersteditionen6 diesen Kommentaren gewidmet; lediglich der Kommentar zu De sectis,
den Leendert Gerrit Westerink 1981 mit seinem Seminar herausgegeben hat, bildet hierbei eine Ausnahme, doch stammt dann die
Ausgabe der einzigen selbständig und in vollem Umfang erhaltenen
Übersetzung einer dieser vier Galenschriften, nämlich die von De
sectis, wiederum von Nicoletta Palmieri.
Das lebhafte Interesse, das Agnellus und der in seinem Umfeld
vermuteten medizinischen Schule von Ravenna galt, mit der man
eigentlich am liebsten gleich sämtliche Übersetzungen medizinischer Werke in der Spätantike in Verbindung bringen wollte, erklärt
möglicherweise, warum Véronique Boudon in ihrer Einleitung zur
kürzlich begonnenen Galengesamtausgabe in der Collection des
Universités de France allein von diesen vier Kommentaren spricht
und die im 1. Buch von Cassiodors Institutiones erwähnte lateinische
Übersetzung der zwei Bücher Ad Glauconem nur im Vorübergehen
streift. Insofern muß man auch konstatieren, daß wir durch die
Arbeiten Beccarias und Innocenzo Mazzinis wesentlich besser über
die Übersetzungen hippokratischer Schriften orientiert sind, die in
der Spätantike und im Frühmittelalter im Umlauf waren (einige finden sich auch im bereits zitierten Ambros. G. 108 inf.) und die inzwischen wohl fast sämtlich ediert sind. In diesem Bereich nun stellen
die beiden anonymen lateinischen Kommentare zu den Aphorismen,
Lat-A und Lat-B, die schmerzlichste Lücke dar, denn bis heute liegt
Lat-A nur in einem Renaissancedruck vor, der außerdem bereits im
6. Buch abbricht, während Lat-B sogar bis zur Ausgabe von Aph. I
1-11 durch Joseph-Hans Kühn 1981 als selbständige Entität gänzlich unbekannt geblieben war, und doch sprechen eine Reihe von
Anzeichen dafür, daß er ebenfalls ein Zeugnis spätantiker und nicht
frühmittelalterlicher Kommentierungstätigkeit darstellt. Pearl Kibres
bewundernswertes Verzeichnis der handschriftlichen Überlieferung
675
Klaus-Dietrich Fischer
zum Hippocrates Latinus7 (zuletzt 1985) erweist sich in diesem
Punkte als wenig hilfreich.
Angesichts dieses wachen Interesses für die Aphorismen in der
Spätantike frägt man sich natürlich, warum dann Galens einschlägiger ausführlicher Kommentar nicht übersetzt wurde. Nüchtern
betrachtet muß man allerdings sagen, daß wir nicht einmal mit
Sicherheit sagen können, ob er übersetzt wurde oder nicht, wir kennen nur keine Spuren! Wie uns der Blick in spätantike, allenfalls
frühmittelalterliche Compendia wie die Tereoperica, die zuerst
Salvatore De Renzi als Practica Petrocelli Salernitani veröffentlicht
hat8, oder den noch ungedruckten Liber passionalis zeigt, ebenso die
Zusätze zur lateinischen Übersetzung der Synopsis des Oribasios in
der Aa-Redaktion, ferner die innerhalb der lateinischen Übersetzung
des Alexander von Tralles überlieferten Fragmente des Philumenus
und Philagrius, war in der Spätantike manches medizinische Werk
noch vorhanden, von dessen Existenz, im griechischen Original
oder in lateinischer Übersetzung, wir außerhalb dieser zufälligen
Überlieferung gar nichts wissen oder nicht einmal ahnen.
Stets wird man nach einer Antwort suchen, warum ein Autor oder
ein bestimmtes Werk übersetzt und tradiert wurden, andere dagegen nicht. Angesichts des Fehlens konkreter Hinweise kann das
allerdings nur Spekulation bleiben. Von vorneherein hätten wir sicher erwartet, daß Galen spätestens ab dem 4. Jahrhundert sowohl
in der Theorie und Methodik als in der medizinischen Praxis von
größerer Bedeutung war als die meist ein halbes Jahrtausend älteren
Schriften des Corpus Hippocraticum, doch der einzige Fingerzeig in
diese Richtung, den ich zu sehen vermag, kommt aus einer ganz anderen Ecke und aus den medizinischen Handschriften ab der frühen
Karolingerzeit, wo die Pseudepigrapha und Falschzuweisungen eher
Galen privilegieren als Hippokrates, zugegeben ein Eindruck, der
nicht auf einer systematischen Untersuchung beruht. Es sieht aber so
aus, daß der Galenismus – wie wir es auch erwarten würden – in der
676
Die vorsalernitanischen lateinischen galenübersetzungen
vorsalernitanischen Medizin die bedeutende Rolle spielte und andere
medizinische Richtungen, wobei in erster Linie die Methodiker in der
Gestalt Sorans zu nennen sind, trotz Galens eindeutiger ablehnender
Haltung, die man De sectis hätte entnehmen können, gar nicht als
abweichend empfunden wurden. Auch dies ist freilich ein Eindruck,
für den sichere positive Zeugnisse fehlen, denn vor den Salernitanern
werden Fragen der medizinischen Theorie nicht erörtert; jedenfalls
gibt es für solche Diskussionen keine schriftlichen Quellen.
Bei dem, was ich im folgenden vorstellen möchte, klammere ich die
Echtheitsproblematik bewußt aus und gehe bei den Zuschreibungen
an Galen von der Perspektive des frühen Mittelalters aus, die ja z.
T. bis in Kühns Galengesamtausgabe nachwirkt und eben eine historische, wenngleich inzwischen punktuell überwundene Perspektive
darstellt. Das erlaubt es, Bemerkungen zu einer Reihe von Schriften
zu machen, die vergessene und aus dem Bewußtsein verdrängte
Zeugnisse der antiken Medizin sind und die in der Forschung der
letzten beiden Jahrhunderte kaum Aufmerksamkeit erfahren haben,
sie aber meines Erachtens durchaus verdienen und die sonst ausgeschlossen blieben – eben um den Preis historischer Blindheit!
Das wichtigste galenische Werk – und hier ist die Autorschaft unumstritten – für das Mittelalter, zumindest bis zur zweiten Hälfte des 12.
Jahrhunderts, waren die beiden Bücher Ad Glauconem de medendi
methodo. Bedeutend waren sie von ihrem Umfang her: 146 Seiten
füllen sie im 11. Band der Kühnschen Ausgabe, bedeutend waren
sie wegen ihrer vergleichsweise großen Verbreitung im Bestand
der mittelalterlichen Handschriften, wozu man die inzwischen über
siebzig bekannten Zeugen des Sammelwerks des Gariopontus, auch
Passionarius Galieni genannt, hinzurechnen muß, denn dort ist der
galenische Text in seiner Gänze vertreten, auch wenn seine einzelnen Kapitel über das Werk des Gariopontus9 verteilt und mit denen
anderer Autoren, die zum selben Thema wie Galen zu Wort kommen, verbunden sind.
677
Klaus-Dietrich Fischer
Die Übersetzung von Ad Glauconem wird an anderer Stelle, nämlich
in Band 6 des Galenos, behandelt. Richten wir hier also den Blick
auf eine Reihe anderer, mehrheitlich pseudepigrapher Werke.
1. Antemballomena (De succedaneis)
Als erstes möchte ich die Probleme, die sich stellen, wenn man sich
mit der Überlieferung galenischer und pseudogalenischer Schriften
im frühen Mittelalter beschäftigt, an einem kleinen Werk aufzeigen,
von dem sicher die wenigsten schon gehört haben, obwohl es für
die medizinische Praxis in Antike und Mittelalter von besonderer
Bedeutung war. Es trägt den griechischen Titel Antemballomena10.
Dabei handelt es sich um eine Liste von Drogen, wo eine Droge
jeweils ersatzweise für eine andere eintreten konnte, wenn die vom
Rezept eigentlich geforderte sich nicht beschaffen ließ. Später, ab
dem Hochmittelalter, bezeichnete man diese Schriftengattung als
Quid pro quo (vgl. Diels I 115); so findet sich, als Anhang im Druck
des Antidotarium Nicolai, der ab dem Hochmittelalter verbreitetsten Sammlung zusammengesetzter Arzneien, ein Tractatulus quid
pro quo11, der zu großen Teilen – das muß noch genauer untersucht
werden – frühmittelalterliche Überlieferung enthält, die um wenige
Angaben aus Avicenna und vielleicht anderen hochmittelalterlichen
Quellen ergänzt wird.
Trotz der Wichtigkeit dieser Textsorte in früheren Zeiten hat sich
die Forschung, mit Ausnahme der 1975 erschienenen pharmaziehistorischen Dissertation von Paul-Hermann Berges12, bislang nicht
ernsthaft mit diesen Antemballomena (der heutige lateinische Titel
lautet De succedaneis13) beschäftigt. Die von 1900 bis 1993 reichende Galenbibliographie von Jutta Kollesch und Diethard Nickel
nennt einen einzigen Artikel aus der Feder Hermann Schönes14,
der nur zweieinhalb Seiten umfaßt und nochmals auf eine griechische Handschrift (Vat. gr. 1595, f. 200) im Vatikan hinweist, auf die
Jahrzehnte zuvor bereits Angelo Mai aufmerksam gemacht hatte,
678
Die vorsalernitanischen lateinischen galenübersetzungen
wobei Mai jedoch den Charakter des Werks verkannte, was Barthold
Georg Niebuhr dann, so erfahren wir aus Schönes Artikel, in einem
Brief richtigstellte.
In der Übersicht, die Konrad Schubring dem Nachdruck der
Kühnschen Galenausgabe hinzufügte, war De succedaneis ein
Pseudepigraphum15, doch sieht man sich den entsprechenden Artikel
Johann Christian Gottlieb Ackermanns im 1. Band dieser Kühnschen
Galenausgabe16 an, so findet man dort dazu nur die kurze und etwas
rätselhafte Bemerkung (S. CLXX): Spuriis Galeni libris jam superioris aevi viri docti adnumerarunt, sed fere ad optimos inter spurios
referendus est. Erat jam Pauli Aeginetae temporibus notus, als Werk
Galens nämlich, denn in verkürzter Form bildet es das 25. Kapitel
des 7. Buches (S. 401-408 Heiberg) bei Paulos von Aigina, und auch
ins Arabische17 wurde es (Ackermann weist darauf hin) übersetzt.
Für uns ist die Frage der Authentizität von nachrangiger Bedeutung,
denn wie will man bei einer dürren Liste dieser Art charakteristische
Züge für oder gegen eine Zuweisung an Galen finden18? Zwar gibt
es ein Vorwort, woraus auch Paulos eine kurze Passage übernimmt;
dieses Vorwort erzählenden Charakters kann aber genauso gut eine
spätere Zutat sein.
Samt diesem Vorwort von rund zweieinhalb Seiten umfaßt der
pseudogalenische Text De succedaneis 28 Seiten im 19. Band der
Kühnschen Ausgabe und bringt 369 Einträge in alphabetischer
Ordnung, wobei nach antikem Brauch vermutlich nur der erste Buchstabe eines Wortes berücksichtigt wurde19. In der kürzeren
Fassung bei Paulos von Aigina sind es 228 Einträge; diese Fassung
wurde auch in den ersten griechischen Gesamtausgaben (Aldina von
1525 und Basileensis von 1538) ohne einen weiteren Hinweis gedruckt20. Erst John Caius veröffentlichte dann 154421 den Text, den
wir aus Chartier und Kühn kennen22.
Für den Übersetzer besteht das erste Problem bei einer solchen alphabetischen Liste darin, daß nicht nur eine Reihe von Drogen im
679
Klaus-Dietrich Fischer
Griechischen und Lateinischen unterschiedliche Namen haben,
sondern daß auch dort, wo in beiden Sprachen das gleiche Wort
verwendet wird, das lateinische Alphabet anders ordnet und z. B.
mit Omikron und Omega beginnende Drogen unter O verzeichnen
muß, und der im Lateinischen letzte Buchstabe des Alphabets, Z, im
Griechischen ziemlich weit vorn steht, und so weiter. An den Vorgang
der Übersetzung ins Lateinische müßte sich also eine Neuordnung
des Materials anschließen23; das ersparte man sich aber gern, wie wir
das z. T. auch hier beobachten könne: im Haun. GKS 1653, f. 148vb,
z. B. steht das Öl (oleum) beim Buchstaben E, weil das griechische
Wort mit einem Epsilon beginnt24.
Das nächste Problem besteht darin, daß eine derartige Liste ganz
leicht beliebig ergänzt oder verkürzt werden kann (wie es offensichtlich bereits Paulos von Aigina tat). Und schließlich ist das Vorwort
mit der hübschen Geschichte von der Heilung einer todkranken
Frau in Alexandria durch Galen samt der Bitte der erstaunten ärztlichen Kollegen25, ein solches Werk zu verfassen, für den praktischen
Gebrauch nicht nötig, kann also ebenfalls verkürzt werden oder ganz
wegfallen, wie es z. B. im Hunt. 96 geschieht.
Welchen Befund bietet uns für diese Schrift De succedaneis der
Katalog von Beccaria26? Beccaria teilt seine zwölf Textzeugen
– darunter sind auch Fragmente – in drei Gruppen ein; dazu kommen noch drei Handschriften außerhalb dieser drei Gruppen.
Seltsamerweise liegen gerade die zwei diesen Gruppen nicht zugeordneten Textzeugen als einzige gedruckt vor, nämlich eine Bonner
Handschrift des 11. Jahrhunderts (S. 218)27 und das kurz nach 800
geschriebene Lorscher Arzneibuch (Recept. Lauresh., Bamb. med.
1)28, das bereits nach den ersten Einträgen im Buchstaben B eine
Lücke, vermutlich durch Blattausfall, aufweist, während es sich bei
der Bonner Handschrift um eine sehr stark verkürzende Fassung
handelt. Etwa in dieselbe Zeit wie das Lorscher Arzneibuch gehört die für die Überlieferung der spätantiken Medizin so wichtige
680
Die vorsalernitanischen lateinischen galenübersetzungen
Handschrift Glasgow, Hunterian Collection 96, die Beccaria zwar
kannte, die er aber, vermutlich, weil er sie ins 8. und nicht ins 9.
Jahrhundert datierte, nicht in seinen Katalog aufnahm.
Für den Catalogus Translationum et Commentariorum hatte sich
Richard J. Durling mit der Galenüberlieferung befaßt und selbstverständlich auch zu De succedaneis Material gesammelt29. Der Zuwachs
bei ihm gegenüber Beccaria geht sicher z. T. auf die Forschungen Paul
Oskar Kristellers zurück, die dieser in seinem Iter Italicum veröffentlichte, sowie auf die 2. Auflage des Verzeichnisses der Incipits von
Thorndike und Kibre. Obwohl Durling jetzt achtzehn Handschriften
aufführte, stellen wir fest, daß nicht nur die beiden gedruckten aus
Beccarias Katalog, Bonn und Bamberg/Lorsch, fehlen, sondern ebenso zwei spätmittelalterliche, die bereits Diels30 nennt (bei ihm waren
es bereits vierzehn Zeugen für die lateinische Übersetzung gewesen).
Davon abgesehen bleibt es aber in jedem Einzelfall nachzuprüfen, ob
es sich hier tatsächlich immer um dasselbe Werk, vielleicht in bearbeiteter Form, handelt. An die Möglichkeit einer Bearbeitung, entweder der griechischen Vorlage oder der lateinischen Übersetzung, muß
man ernsthaft denken, wenn man den lateinischen Text des Vorworts
in der Handschrift Par. lat. 11219 (um 850 in Saint-Denis oder jedenfalls in der Pariser Gegend geschrieben), f. 230r, mit der im Haun.
GKS 1653, s. XI, f. 148r, überlieferten Fassung vergleicht, die sich
weitaus enger an den griechischen Text bei Kühn anschließt. Auch
eine Neuübersetzung würde ich in Betracht ziehen. Die 1433 geschriebene Florentiner Handschrift, Biblioteca Medicea-Laurenziana,
Aedil. 165 bringt dasselbe Vorwort wie Par. lat. 11219 in einer überarbeiteten Fassung (s. Anhang).
Die Schwierigkeiten, denen wir uns hier gegenüber sehen, werden
schnell deutlich, wenn man einen Blick in die oben zitierte 2. Auflage
von Thorndike-Kibre (= T-K) wirft: dort, in den Spalten 1128 bis
1130, findet man eine Menge Material ausgebreitet, wo auf das erste,
immer gleiche Wort pro “anstatt, für” dann die Droge folgt, die er681
Klaus-Dietrich Fischer
setzt werden soll. Wegen der an sich banalen Schreibvarianten acanti, acchanti, achati und aganta (1128, 9-12 T-K) könnte man meinen,
es handle sich jeweils um verschiedene Werke, zumal das erste (der
Angabe der Handschrift entsprechend) als “Hippocrates and Galen,
Antibal.” bezeichnet wird, das nächste als “Galen, De succedaneis”,
dann “Galen, Antiballomenon” und schließlich nochmals “Galen,
De succedaneis”. Bei Thorndike-Kibre folgt dann später ein weiterer “Galen, De succedaneis” mit dem Incipit Pro aloen (1129, 4 T-K)
und ein “Galen, Antibal.” mit Pro asmanto (1130, 2 T-K) in einer
Handschrift des 15. Jahrhunderts. Vergleichen wir Thorndike-Kibre
mit den Listen bei Diels, Beccaria und Durling, wird uns klar, daß
die mangelnde Übereinstimmung dieser Handschriftenverzeichnisse
ferner darauf beruhen kann, daß einmal der Text selbst, ein andermal
das Vorwort (prologus) für die Identifikation verwendet wurde. Eine
Reihe von Handschriften, die auf jeden Fall zu überprüfen wären,
stehen in T-K 1274 mit dem Vorwort Quoniam ea que sunt utilia
in curationibus egritudinum; daß es eine weitere hierher gehörige
Handschrift gibt, wo Quoniam durch das gleichbedeutende Cum ersetzt ist (295, 5 T-K), übersieht man normalerweise.
Für die Auswertung des Befundes gehe ich auf Beccaria zurück. In seiner ersten Gruppe stimmt der Anfang des eigentlichen
Textes (acantha) mit dem bei Kühn abgedruckten überein, aber das
Vorwort selbst steht nur in der Hälfte der sechs von mir überprüften
Textzeugen, und nur die wohl älteste Handschrift, Hunt. 96, ff. 15va17ra, führt als gemeinsame Autoren Hippokrates und Galen an31. In
den beiden Handschriften der nächsten Gruppe, wo der Text mit aloe
beginnt, fehlt der Prolog, der wiederum in der dritten Gruppe - sie
umfaßt drei Textzeugen - vorhanden ist, auch wenn er in einer dieser
Handschriften auf den eigentlichen Text folgt, der in dieser dritten
Gruppe mit aromatico beginnt.
Bleiben wir am Ende dieses Abschnitts noch kurz beim prologus32
von De succedaneis (Text unten im Anhang). Er enthält zwei inte682
Die vorsalernitanischen lateinischen galenübersetzungen
ressante Dinge, einmal eine Geschichte aus dem Leben Galens, in
der er berichtet, wie er einmal in Alexandria einer todkranken Frau
durch ein Ersatzmittel helfen konnte und deshalb von den dortigen
Ärzten gebeten wurde, eben die vorliegende Schrift De succedaneis
zu verfassen, und den Einleitungssatz, wo Galen auf die Werke anderer Ärzte über Ersatzdrogen hinweist; diese Ärzte sind Dioskurides,
Philistion und Euryphon33. Warum Philistion und Euryphon genannt
sind, und ob damit auf die beiden bekannten Ärzte mehr oder weniger aus der Zeit des Hippokrates angespielt wird, möchte ich nicht
zu klären versuchen34, doch fragt man sich natürlich, ob es anderweitige antike Zeugnisse für eine einschlägige Schrift des Dioskurides
gibt. Das scheint nicht der Fall zu sein! Immerhin bin ich dann in
John Riddles35 Dioscorides-Artikel im CTC fündig geworden, insofern als er dort einige Handschriften aufführt, die mir bis auf eine
zuvor unbekannt waren. Dort ist Dioskurides der Autor des Textes
über Ersatzdrogen, und wir lesen, er habe dieses Werk für seinen
(uns bis heute unbekannten) Onkel verfaßt! Wir werden also bei der
weiteren Beschäftigung mit der Überlieferung von De succedaneis
auch noch Dioskurides als möglichen Autor berücksichtigen müssen
und stellen fest, daß sich die Zahl der lateinischen Textzeugen in
ihren verschiedenen Fassungen gegenwärtig noch gar nicht überblicken läßt, während im griechischen Bereich für die Zeit vor dem 15.
Jahrhundert unverändert das gilt, was schon 1905 bei Diels stand:
drei Pariser Handschriften und drei im Vatikan, wo die oben erwähnte älteste, leider fragmentarische aus dem 9. Jahrhundert liegt.
2. Definitiones medicae
Einen weitaus einfacheren Fall stellt die lateinische Übersetzung der
pseudogalenischen Definitiones medicae dar, weil sie durch Jutta
Kollesch bereits gut untersucht worden sind36, und ich bin bei meiner eigenen Arbeit an den Quaestiones medicinales37 auf nichts gestoßen, was ihren Ergebnissen widerspräche. Wir finden die lateini683
Klaus-Dietrich Fischer
sche Übersetzung einer Reihe von Definitionen eingearbeitet in die
hochmittelalterliche Fassung der pseudosoranischen Quaestiones
medicinales, die von zwei englischen Handschriften repräsentiert
wird, von denen die vollständigere, Lincoln Cathedral 220, bisher
noch unveröffentlicht ist. Die lateinische Übersetzung der pseudogalenischen Definitiones medicae stammt aus der Spätantike, nur
muß erstens unsicher bleiben, ob es sich jemals um eine vollständige Übersetzung des bei Kühn abgedruckten griechischen Textes
(unter Ausschluß der Hinzufügungen René Chartiers) gehandelt hat,
und zweitens, ob sie bereits in der Spätantike in jenen Zweig der
Überlieferung der Quaestiones medicinales geriet, in dem wir sie
dann am Beginn des 12. Jahrhunderts nachweisen können. Letzteres
dürfte sich kaum mit Sicherheit feststellen lassen, und auch die erste
Frage läßt sich eigentlich nicht beantworten.
3. De dynamidiis (dunamidiis) Buch 1 und 2
Nun kommen wir erneut zu einem schwierigeren Fall, wiederum aus der Heilmittellehre. Die vorzustellende Schrift geht unter
dem Titel De dynamidiis38 und wurde zuerst in der lateinischen
Galengesamtausgabe von 1490 und zuletzt von Chartier im 10.
Band seiner Hippokrates- und Galengesamtausgabe gedruckt (669702). Ackermann (Nr. 135-136) charakterisiert sie wie folgt: Ad
Maecenatem is (sc. liber) scriptus est. Est Arabistae liber, uterque plenus superstitionum et rerum Galeno plane indignarum. Compositus
esse videtur ex Galeni et aliorum euporistis39, tamen subinde cum
theoria quadam. Th. Reinesius hos libros ascribebat Garioponto40.
Conr. Gesnerus autumabat, a methodico quodam medico eos esse
compositos. Ackermann referiert also zwei Meinungen aus dem 17.
und dem 16. Jahrhundert, und das ist eigentlich der noch heute, am
Beginn des 21. Jahrhunderts aktuelle Forschungsstand! Man muß
sich dabei, denke ich, für die Zunft der Klassischen Philologen und
die der Medizinhistoriker gründlich schämen. Die Meinungen von
684
Die vorsalernitanischen lateinischen galenübersetzungen
Thomas Reinesius und Konrad Gesner, an sich zwei ernstzunehmenden Wissenschaftlern, zeigen in diesem Fall nur, daß sie nicht wußten, wovon sie redeten, daß sie weder von Gariopontus noch von der
methodischen Ärzteschule genug verstanden, um sich ein solches
Urteil erlauben zu können.
De dunamidiis ist in zwei Bücher gegliedert41, deren erstes bei
Chartier als fragmentarisch bezeichnet wird und nur eine (wenngleich bei Chartier und in der Gesamtausgabe von 1490 recht große)
Folioseite umfaßt. Dieses 1. Buch findet sich auch in der lateinischen Gesamtausgabe von Bonardo, Venedig 1490, im 1. Band, im
Gegensatz zu Chartiers 2. Buch, das ohne dieses sogenannte 1. Buch
z. B. in der Handschrift Cologny, Bodmer 58 (14. Jahrhundert)42
vorkommt und irgendwann mit diesem unter noch zu klärenden
Umständen verbunden wurde. Im Katalog von Diels (I 139) sind
für dieses 1. Buch nur zwei Handschriften verzeichnet; Beccaria
kannte immerhin sieben weitere aus der Zeit vor 1100! Den inhaltlich harten Kern dieses kurzen Textes stellt eine Liste griechischer
Bezeichnungen von Arzneimittelgruppen dar, die lateinisch erklärt
werden; sie beginnt mit Hypnotica sunt, quae somnum uel soporem
faciunt und endet mit den Toxica; damit umfaßt sie etwa ein Drittel
des von Chartier abgedruckten Textes. Einige dieser Bezeichnungen
finden wir übrigens im Par. lat. 11219, ff. 39rb-39vb, in Frage-undAntwort-Form umgearbeitet. Nur diese Definitionen überliefert die
Handschrift London, British Library, Harl. 4986, s. XI-XII, f. 66r,
die einst dem Augsburger Humanisten Konrad Peutinger (14651547) gehörte43. Was sich hieran im Druck bei Chartier anschließt,
ist vielleicht eine spätere, noch weiter zu untergliedernde Zutat (dasselbe gilt vermutlich für die den Arzneimittelgruppen vorausgehende Einleitung); den Schluß bildet der hippokratische Aphorismus VII
87, also der (traditionell) letzte.
Die handschriftlich gut bezeugte, jedoch recht krause Einleitung44 erwähnt nicht nur den carissimus45 Paternianus, sondern des weiteren
685
Klaus-Dietrich Fischer
ein 2. Buch der Dynamidia, enthaltend omnium pigmentorum intellectum et qualitatem et effectum (defectum Chartier und so übersetzt
auch Everett). Doch dieses – und das hat mich nicht wenig verwirrt
– ist nun nicht das bei Chartier auf der nächsten Seite 670 des 10.
Bandes folgende 2. Buch46, sondern entspricht dem, was Chartier viel
später in seinem 13. Band, S. 984-1003, als Galeno attributus liber
de simplicibus medicamentis ad Paternianum abdruckt, einer Schrift,
die wegen der grob alphabetischen Anordnung ihrer rund 300 einzelne Drogen behandelnden Kapitel auch Alphabetum Galeni genannt
wird47 (zitiert im Thesaurus linguae Latinae als Galen. Alfab.). Diels
führt sie in seinem Katalog an zwei verschiedenen Stellen auf, auf
S. 142 als De simplicibus medicinis ad Paternianum48 und kurz darauf auf S. 144 als Ad Paternum (so zwei der ältesten Handschriften,
Vat. Pal. lat. 187 und Chartres, Bibliothèque Municipale 62). Wir
finden dieses Werk (Incipit Galieni Alphabetum ad Paternum) in einer der ältesten medizinischen Handschriften überhaupt, dem Vat.
Pal. lat. 187 (CLA I 81) aus dem ausgehenden 8. Jahrhundert49.
Diese Handschrift ist ein wahrhaft europäisches Erbstück: entstanden vermutlich in Norditalien, war sie dann spätestens ab dem 13.
Jahrhundert im Besitz des im Oberrheintal nahe Worms gelegenen
Klosters Lorsch, kam von dort ins nahe Heidelberg und schließlich
im 17. Jahrhundert als Beutegut des Dreißigjährigen Krieges und
Geschenk eines bayerischen Kurfürsten in den Vatikan, wo sich ja
gerade wieder eine engere Beziehung zu Bayern ergeben hat. Da
eine Textausgabe des Alphabetum samt Übersetzung und Einleitung
von Nicholas Everett50 seit kurzem vorliegt, verzichte ich darauf, an
dieser Stelle auf das Alphabetum und seine Überlieferungsgeschichte
näher einzugehen51.
Stattdessen wollen wir uns Chartiers 2. Buch von De dynamidiis (X
670-702) genauer ansehen. Bei Diels steht es unter dem Incipit Ad
Maecenatem. Libellum quem roganti tibi promisi; Chartier verzichtete auf Maecenas, vielleicht, weil ihm das doch nicht so gut zu Galen
686
Die vorsalernitanischen lateinischen galenübersetzungen
zu passen schien. Bei diesem 1. Stück des 2. Buches handelt es sich,
für uns unschwer erkennbar, in Wirklichkeit um den pseudohippokratischen Gesundheitsbrief an Maecenas (Ps. Hipp., Ad Maecen.),
der z. B. auch am Anfang der Rezeptsammlung des Marcellus überliefert wird und dort heutzutage in einer kritischen Ausgabe am einfachsten greifbar ist. Er war im Mittelalter weit verbreitet52. Hier, im
2. Buch von De dunamidiis, erstreckt er sich bis ins 3. Kapitel, dessen Schluß dann ein Stück des ebenfalls bei Marcellus überlieferten
pseudohippokratischen Briefes an Antiochus (§ 8-9, Ps. Hipp., Ad
Antioch.) bildet, der ebenso populär war wie der an Maecenas.
Insgesamt umfaßt dieses 2. Buch von De dunamidiis bei Chartier
45 Kapitel und stellt ab Kapitel 11 De cephalaea im wesentlichen
ein Rezeptar a capite ad calcem dar, dessen Quellen nicht erforscht
sind53, mit Ausnahme des vorletzten Kapitels 44 De urina et pulsu.
Bei ihm handelt es sich um einen Traktat, der im Mittelalter selbständig unter dem Namen des Alexander und genau wie hier eben auch
unter dem des Galen umliefe; er kann seit 1977 in Malte Stoffregens
kritischer Edition54 benutzt werden.
4. De uirtute centaureae
Zu den im Frühmittelalter kursierenden drogenkundlichen Pseudogalenica gehört auch die kleine Schrift De uirtute centaureae,
deren Ausgabe Vivian Nutton vorbereitet. Er ordnet sie der methodischen Schule zu.
5. (Ps. Theodorus) De simplici medicina
Valentin Rose hat 1894 in seiner Ausgabe des Theodorus Priscianus
auch ein Werk De simplici medicina abgedruckt, das nur der Sang.
762 überliefert und das Rose als Auszug aus einer Kurzfassung von
Galens De simplicium medicamentorum facultatibus Buch 6-11 anspricht55; mit wenigen Ausnahmen handelt es sich dabei um Pflanzen.
Seine insgesamt 135 Einträge folgen grob der Ordnung des lateini687
Klaus-Dietrich Fischer
schen Alphabets; die Bezeichnungen sind lateinisch. Ihr Verhältnis
zum griechischen Text bei Galen ist bislang meines Wissens nicht
untersucht worden; siehe jetzt kurz dazu den beitrag von Caroline
Petit in diesem Band.
6. De simplicium medicamentorum facultatibus, Auszüge im lateinischen
Oribasios, Euporista Buch 2
Das 2., eine alphabetische Darstellung der Drogen enthaltende Buch
der Euporista des Oribasios deckt sich inhaltlich mit der ausführlicheren Drogenkunde, die Oribasios in den Collectiones medicae
Buch 15 nach Galen, De simplicium medicamentorum facultatibus,
Buch 6-11 gibt. Dabei würde man vermuten, daß für die Euporista
der Text der Collectiones medicae nochmals überarbeitet und gekürzt
wurde. Wie die Überprüfung einiger Abschnitte ergab, ist jedoch die
Fassung in den Euporista mitunter länger und ausführlicher. Ob also
Oribasios für die Euporista direkt auf Galen zurückgegriffen hat,
oder ob die uns vorliegende Fassung der Collectiones medicae Buch
15 eine spätere, verkürzende Bearbeitung darstellt, müßte geklärt
werden.
Doch nun zur lateinischen Übersetzung von De simplicium medicamentorum facultatibus! Stücke des 2. Buches der Euporista, und
zwar sowohl in der lateinischen Fassung Aa wie La, gehen nicht
auf den griechischen Text von Oribasios’ Euporista zurück, sondern auf die ausführlichere Darstellung bei Galen, was auch für bereits von Molinier angemerkte Passagen gilt, die er im griechischen
Text nicht gefunden hatte. Hier ist zu fragen, ob diese Stücke von
den Übersetzern oder Redaktoren nach einer bereits vorhandenen
Galenübersetzung eingefügt wurden, oder ob man sie speziell übersetzte. Um diese Frage zu klären, müßten Gemeinsamkeiten oder
Unterschiede wichtiger Termini in den aus Oribasios, Euporista
stammenden Stücken und den galenischen nachgewiesen werden.
Zahlenmäßig finden sich die meisten aus Galen stammenden Kapitel
688
Die vorsalernitanischen lateinischen galenübersetzungen
im Buchstaben A; manchmal sind sie mit falscher Aspiration überliefert und stehen deshalb bei H. Nach dem Buchstaben M habe ich
keine weiteren Galenkapitel identifizieren können. Wenige Kapitel
im lateinischen Oribasios, die weder in der griechischen Vorlage
noch bei Galen vorhanden sind, kommen aus einer anderen, uns derzeit unbekannten Quelle.
7. De catharticis
Eine weitere pseudogalenische Schrift mit dem Titel De catharticis56 überschneidet sich in ihrem Inhalt nicht mit den Kapiteln gleicher Thematik (4-9) in Buch 2 von Chartiers Dynamidia, sondern
bringt einen eigenen Text und anderes Material. Ihr langes Vorwort
spricht nicht nur vom Verlust von Galens Bibliothek beim Brand
des Templum Pacis, sondern sagt klar, daß es zu den Purganzien
keine Spezialschrift Galens gebe und daß eben dies der Anlaß für
die Abfassung der kleinen Schrift gewesen sei. Später hat auch die
mehrmalige Erwähnung des Namens Galens im Text selbst nicht
verhindert, ihm die Verfasserschaft zuzuschreiben. Ja, da im ersten
Satz der Name Hippokrates fällt, steht eine kürzere Fassung dann unter dessen Namen, und zwar in der Oxforder Handschrift, Bodleian
Library, Digby 69, die wohl aus der 1. Hälfte des 13. Jahrhunderts
stammt, dort als Epistula Hippocratis57, ein Titel, der eher ins Frühals ins Hochmittelalter paßt. Die Hilfsmittel zur Erschließung der
handschriftlichen Überlieferung, von denen wir ja zunächst ausgehen müssen, lassen uns wieder ziemlich im Stich, und die Methode
der Identifikation stößt deutlich an ihre Grenzen, wenn wir erkennen, daß es außer dem häufigen Incipit Dum cognouimus auch noch
die Varianten Quoniam cognouimus und Nunc cognouimus gibt.
Konstatieren müssen wir auch, daß zwischen der Wichtigkeit des
Themas Purgieren und der wissenschaftlichen Beschäftigung damit,
ob nun in dieser Schrift oder anderen, ein Gegensatz besteht, wie er
größer kaum sein könnte. Nachdem nämlich die Ärzte kein prakti689
Klaus-Dietrich Fischer
sches Interesse mehr an diesen ableitenden Maßnahmen hatten, wurden auch die historischen Schriften zu diesem Thema einfach links
liegengelassen.
8. De sanguine et flegmate
Damit verlassen wir den drogenkundlichen Bereich. Ein Thema aus
der Viersäftelehre wird aufgegriffen in dem vermutlich fragmentarischen Stück, das als Prologus Galieni de sanguine et flegmate
als Teil des Briefbuchs 1 im Brux. 3701 (9. Jahrhundert, 2. Drittel)
und im Par. lat. 11219 überliefert ist und das auch Diels (S. 145)
verzeichnet58. Es ist noch ungedruckt und wohl noch nie untersucht
worden. Das ebenfalls bei Diels (S. 139) nach einer spätmittelalterlichen Handschrift aufgeführte Werk De natura et ordine cuiuslibet corporis ist bereits nach seinem Incipit leicht als der Brief
Vindizians an Pentadius zu identifizieren. Es scheint, als wären gerade im Spätmittelalter dann nochmals unter anderen Namen überlieferte, besonders kleinere Texte gern dem Hippokrates oder Galen
zugewiesen worden.
9. Liber tertius
Zweifellos waren die therapeutischen Schriften für das Mittelalter
besonders interessant. Die nur fragmentarisch erhaltene eines unbekannten Verfassers wurde in einem spätantiken oder frühmittelalterlichen Schriftencorpus hinter den beiden Büchern Ad Glauconem
überliefert und deshalb als Galens drittes Buch gezählt. Ich habe sie
2002 bei unserer Tagung in der Certosa di Pontignano vorgestellt und
dann auch in einer provisorischen Ausgabe im Tagungsband abgedruckt59. Zählt man die Fragmente mit, dann kommen wir auf knapp
zwanzig Zeugen dieses Textes, und wenn wir den Passionarius
Galieni bzw. Garioponti, wo der Liber tertius verarbeitet wird, mit
seinen über siebzig Handschriften hinzurechnen, wird klar, welche
Wirkung von diesem Pseudepigraphum ausgegangen sein muß.
690
Die vorsalernitanischen lateinischen galenübersetzungen
10. Epistula de febribus (1, 2, 3)
Einem abgegrenzten Bereich der Therapie, nämlich den Fiebern,
widmet sich der nächste zu behandelnde Text. Lange Zeit spielte
die Krankheitsentität Fieber in der Medizin eine bedeutende Rolle,
ehe erst sehr spät die Erkenntnis reifte, daß das Fieber nicht eine
Krankheit mit vielen Gestalten, sondern als ein Symptom zahlreicher ganz unterschiedlicher Krankheiten zu werten ist. Deshalb
war man in früheren Zeiten bemüht gewesen, die Erhöhung der
Körpertemperatur in verschiedenen Kategorien zu erfassen, um daraus eine Prognose und sinnvolle Behandlung ableiten zu können.
Galen hatte sich mit dieser Thematik u. a. in seinen zwei Büchern De
febrium differentiis befaßt; aber auch das ganze erste Buch von Ad
Glauconem stellt eine ziemlich detaillierte Fieberlehre dar60, obwohl
dieses Gebiet, wie Oribasios in den Euporista, die ebenfalls an einen medizinischen Laien gerichtet sind, nämlich an den Rhetor und
Schriftsteller Eunapios, schreibt, die Behandlung der Fieber einen
richtigen Arzt erfordere.
Unter Galens Namen ist denn auch ein kleines Werk überliefert, das
kurz und knapp Diagnose und Therapie der Fieber darstellen will,
eine Epistula de febribus. Sie steht in einer unserer ältesten medizinischen Handschriften überhaupt, dem Bern. 611 aus der 1. Hälfte des
8. Jahrhunderts, und wurde daraus von Hermann Hagen veröffentlicht, und zwar außer im Universitätsprogramm für die Universität
Bern vom Jahre 1875 nochmals in Hagens Kleinen Schriften. Hagen
war sicher verborgen geblieben – schließlich war er Klassischer
Philologe –, daß sein Text bereits teilweise (bis S. 23, 2 Hagen) bei
Gariopontus61 im Buch 6 als Kapitel 5-6, De febrium diuersitatibus
und De curatione singularium febrium überschrieben, gedruckt vorlag. Aber wer kennt schon Gariopontus? Und Untersuchungen zu
dieser Epistula de febribus gibt es, wie es scheint, schon gar nicht!
Beccaria unterscheidet zwei Epistulae de febribus. Für Typ 2 kennt
er nur einen Textzeugen, British Library, Sloane 2839, f. 87r-v. Dabei
691
Klaus-Dietrich Fischer
übersah er, daß ihr mit der Überschrift De omnibus febribus ein weiterer Fiebertext vorausgeht, der von ff. 86r-87r reicht und den ich als
Typ 3 zählen möchte62. Beide im übrigen ungedruckten Stücke stehen innerhalb des zweiten Buches einer Sammlung, die De Renzi als
Practica Petrocelli (auch: Petroncelli) Salernitani veröffentlicht hat,
wobei er von diesem zweiten Buch, dem Liber Ypocratis et Galieni
in der einzigen von ihm benutzten Handschrift Par. lat. 14025, s. XII
ex., nur das Inhaltsverzeichnis und den Beginn (Collectio Salernitana
IV 287-290) mitteilt. Die Frage, ob überhaupt ein Zusammenhang
zwischen dem 1. Buch, das die wahrscheinlich älteste Handschrift
Par. lat. 11219 separat überliefert, hier unter dem Titel Tereoperica,
und diesem 2. Buch besteht, ist bisher nicht untersucht worden63; in
der kürzlich von Laura López Figueroa im Rahmen einer Dissertation
vorlegten Ausgabe von Buch 1 (unten Anm. 8) wird sie nicht einmal
als zu untersuchendes Problem erwähnt. Jedenfalls sind diese Stücke,
die Sloane 2839 bietet, zumindest auch in London, British Library,
Harl. 4977, Par. lat. 7008 und Vat. Reg. lat. 1004 (dort fehlt das 1.
Buch der Practica Petrocelli) überliefert64.
Für Typ 1, zu dem auch der von Hagen nach Bern. 611 veröffentlichte Text gehört, zählt Beccaria immerhin fünf Handschriften auf,
mit Hagens Bernensis sind es hier bereits sechs, und Wickersheimer
steuert darüber hinaus für diesen Typ 1 noch zwei Fragmente aus
Handschriften des 11. Jahrhunderts bei. Allein die Anzahl der
Überlieferungsträger aus vorsalernitanischer Zeit kann als Hinweis
auf die Bedeutung des Textes in praktischer Hinsicht und die
Notwendigkeit, ihn zu erforschen, gesehen werden.
Durling geht übrigens in seiner Aufstellung der Handschriften nicht
über Beccaria hinaus. Bei Diels gibt es nur einen Eintrag bei De febribus mit insgesamt elf Handschriften. Außer dem bei Beccaria aus
chronologischen Gründen unberücksichtigten Bern. 611 stimmen
bei Diels und Beccaria davon nur zwei überein! In mindestens vier
Fällen handelt es sich bei Diels allerdings um Ad Glauconem, ein
692
Die vorsalernitanischen lateinischen galenübersetzungen
weiteres Mal nur um ein kurzes Vorwort zu Ad Glauconem, und bei
der Handschrift Sang. 761 gar um das Kapitel 6, 3 der Synopsis des
Oribasios. Ein solcher Befund macht klar, wieviel Arbeit auf dem
Gebiet der lateinischen Galenübersetzungen und Pseudogalenica
künftig noch zu leisten sein wird.
Doch zurück zu unserem Text! Gegenstand der Epistula Typ 1 sind
nicht sämtliche im ersten Buch von Ad Glauconem behandelten
Fieberarten, sondern nur die vermutlich als besonders wichtig angesehenen: cottidiana, tertiana, quartana, synochus. Als mich selbst
überraschendes Ergebnis meiner notwendigerweise beschränkten
Untersuchungen zeigte sich, daß diese Epistula tatsächlich galenisches Material verwendet, denn die Angabe, daß Hippokrates die
einfachen Fieber ephemeroi genannt habe, muß auf Ad Glauconem
I 2 (XI 6, 6 K) zurückgehen. Dieser Satz findet sich in vier
Handschriften, Bern. 611 (S. 23, 34 Hagen), Par. lat. 11218, s. VIIIIX, Sang. 759, frühes 9. Jahrhundert, und Berol. Phillipp. 1790 (s.
IX1), wobei zu berücksichtigen ist, daß die übrigen z. T. nicht den
vollständigen Text der Epistula überliefern. Weiß man erst einmal,
daß die Verbindung mit Galen nicht völlig aus der Luft gegriffen ist,
kann man nach weiteren Stücken suchen, die sich auch finden lassen.
Im Typ 2, Sloane 2839, ff. 87r-91v, sehen wird dann, daß neben
noch unbekannten Quellen sowohl Ad Glauconem wie Cassius Felix
verarbeitet worden sind, wobei die Passagen aus Cassius Felix wenigstens z. T. ebenfalls auf Ad Glauconem zurückgehen. Daneben
möchte ich gegenwärtig auch eine Benutzung der Epistula Typ 1
vermuten. Dagegen kann ich im Augenblick zu möglichen Quellen
von Typ 3, Sloane 2839, ff. 86v-87r, noch keine Angaben machen.
11. Introductio
Nicht aus der Feder Galens, aber wegen vieler nur hier überlieferter
Tatsachen zur antiken Medizin von großer Wichtigkeit ist die Schrift
Introductio sive medicus, bei Kühn in 20 Kapitel eingeteilt. Eine spätan693
Klaus-Dietrich Fischer
tike lateinische Übersetzung der Kapitel 17-20 war 1964 von dem niederländischen Medizinhistoriker Daniel de Moulin in seiner Studie über
die frühmittelalterliche Medizin veröffentlicht worden65. Überliefert ist
sie nur in der Handschrift Karlsruhe, Badische Landesbibliothek, Aug.
CXX. Dort findet sich, was de Moulin seltsamerweise nicht bemerkt
zu haben scheint, auch die bis heute unveröffentlichte Übersetzung
des Kapitels 16 über die Augenheilkunde, dessen Eingangssätze auch
in einer Wiener Handschrift66 stehen. Innerhalb des Liber passionalis
konnte ich dann auch eine kürzere Passage aus Kapitel 13 über die
Bauchwassersucht identifizieren67. Das läßt es als möglich erscheinen,
daß zu einem früheren Zeitpunkt einmal eine komplette Übersetzung
existierte. Hier zeigt sich erneut, daß wir tatsächlich das uns überlieferte Material aufarbeiten müssen, doch ist diese so selbstverständlich erscheinende Forderung eben schwer umzusetzen, da sie die
Arbeit von Spezialisten erfordert, die dafür nur bei den allerwenigsten
Fachgenossen die gebührende Anerkennung finden werden. Die altlateinische Übersetzung hatte selbst Augusto Beccaria nicht erkannt, und
sieht man einmal von der Bibliographie des textes médicaux latins ab,
ist sie sonst nirgendwo verzeichnet und war auch Durling unbekannt
geblieben. Zwar hat sie Gerhard Fichtner68 auf meine Anregung hin in
sein Verzeichnis aufgenommen, doch ist aus dem Eintrag weder ihre
Datierung in die Spätantike noch ihr Umfang ersichtlich.
12. De sectis und Ars medica, Pulsschriften
Vollständig erhalten und publiziert ist die Übersetzung von De
sectis. Man möchte vermuten, daß es wie hier, wo ein lateinischer
Kommentar vorhanden ist, genauso von der Ars medica eine spätlateinische Übersetzung gab, doch haben wir sie bis jetzt noch
nicht gefunden, oder besser gesagt, mit der aus dem Griechischen
übersetzten Tegni des späten 11. Jahrhunderts, die in die Articella
eingeht, identifizieren können69. Genauso wie der aufs Griechische
zurückgehende Aphorismentext des 11./12. Jahrhunderts (die soge694
Die vorsalernitanischen lateinischen galenübersetzungen
nannte translatio antiqua/vetus translatio, in der Literatur oft dem
Constantinus Africanus zugeschrieben) wohl eher eine Bearbeitung
der traditionell als ravennatisch bezeichneten Übersetzung darstellt
(herausgegeben von I. Müller-Rohlfsen), könnte der Tegni gleichfalls eine ältere Übersetzung, eben aus der Spätantike, zugrunde liegen, doch läßt sich darüber gegenwärtig nichts sagen.
Auch bei De pulsibus ad tirones mag man sich neben dem vorhandenen Kommentar die selbständige Existenz einer Übersetzung vorstellen; erhalten ist allerdings nur, z. T. unter dem Namen Galens, sonst
als Alexander, eine Schrift über Puls und Urin, die in der Spätantike
wohl zweimal ins Lateinische übersetzt wurde70. Sie war offensichtlich ausgesprochen populär, und über die in Stoffregens Ausgabe von
1977 (vgl. unten Anm. 47) benutzten Handschriften hinaus konnte
ich eine Reihe weiterer identifizieren. In diesem Zusammenhange
muß auch ein kurzer noch unveröffentlichter, auf galenisches
Material zurückgehender Text über die Pulsarten in der Glasgower
Handschrift Hunt. 96 genannt werden71. Diese Handschrift westgotischer Provenienz – wahrscheinlich aus Südfrankreich – überliefert
daneben noch weitere Texte, die sonst, für uns unverständlich, verlorengegangen sind.
13. Urinschriften
Besser als beim Puls sieht es bei den veröffentlichten Schriften zum
Urin aus, die unter Galens Namen gehen und die im 20. Jahrhundert
z. T. mehrmals herausgegeben wurden, ohne daß ihre inhaltliche
Erschließung schon befriedigend genannt werden kann72. Bis vor
kurzen noch ungedruckt war ein Text, der meist unter dem Namen
eines rätselhaften Athenagoras steht, dessen griechische Fassung
aber nicht nur im 19. Band der Kühnschen Ausgabe, sondern etwa
zur selben Zeit auch in der Zeitschrift Janus, hier unter dem Namen
des Magnus von Emesa, veröffentlicht wurde73. Arsenio Ferraces
695
Klaus-Dietrich Fischer
Rodríguez legt in diesem Band erstmals eine Ausgabe des lateinischen Textes vor.
14. Prognostica
Stellen wir die Prognose an den Schluß! Ein junger Wissenschaftler
aus Cambridge74 hat 1972 in Medical History in einem kurzen Artikel
die Prognostica Galieni75 vorgestellt, einen sehr breit und auch metrisch gefaßt76 überlieferten kurzen Text, dessen Abhängigkeit vom
hippokratischen Prognostikon der Verfasser klar sah und aussprach.
Auch wenn es wieder einmal ein Pseudogalen sein sollte, mein
nicht einmal ganz vollständiger Überblick dürfte gezeigt haben, daß
Galen mit seinem Werk in lateinischer Übersetzung in der Zeit vor
Constantinus Africanus weit stärker präsent gewesen ist, als uns die
neuesten und aktuellsten Darstellungen vermuten lassen. Gerade
deshalb ist die Prognose für die weitere Forschung günstig, doch:
viel intensive Arbeit wartet noch auf uns!
696
Die vorsalernitanischen lateinischen galenübersetzungen
ANHANG:
Die Einleitung zu De succedaneis
Haun. GKS 1653 4°, s. XI (dasselbe Vorwort im Par. lat. 7056, s. XIII ex.)
Antemballomenon
Incipit prologus istius libelli.
Quoniam antemballomenon librum et Dioscorides noscitur fecisse et
non minus Philistion et Euryphon, sed et nos modicum de his dicamus. Utilissimus enim est liber hic in arte medicinae.
Sollicitum esse medicum in curationibus passionum oportet. Multis
enim medicorum [XIX 721, 8 K] saepius contingit, ut ea quae utilia
sunt in curationibus non inueniant, quod pro illa specie mittere debeant uel quae ipsa sint uirtute †debet fore medi<ca>menta et ut non
minor in curationibus inuenire possit† de simplicibus medicamentis
cognoscant uirtutes.
[XIX 722, 7 K] Contemplans autem ego de his causis supradictis
tibi ueritatem quaerenti et uirtutem medicamentorum discere uolenti
breuiter scribere non omittam.
[XIX 722, 10 K] Est mihi sermo ueracissimus memorans tibi quod
mihi contingit Alexandriae. Cum ergo ibidem uenissem, <uenit>
mulier quaedam quae ab infirmitate erat moritura habens infirmitatem fortissimam, cuius causam nunc non oportet dicere. Et quaerens
mihi lychnitim dare ut ei facerem adiutorium, et <cum> non inuenissem, mox pro hoc acanthi sperma1 confestim inueni et usus sum ea2,
et mox in perturbatione uentris operae pretium sanguinis fluxus erat
de naribus <et> ad sanitatem peruenit.
[XIX 723, 1 K] Aduenientes igitur plurimi <medici> et uidentes eam
liberatam rogabant me ut eis ostenderem illud medicamen. Dixi ergo
eis: «Lychnida habui dare, sed quia non inueni, dedi ei pro hoc acan1. Diosc., Mat. med. 3, 17, 2?
2. Bezieht sich auf sperma, das als Femininum behandelt wird.
697
Klaus-Dietrich Fischer
thi sperma». Et cum hoc illis dixissem, rogauerunt me ut eis facerem
antemballomenon librum. Nunc ergo propositum librum scribere decernamus. Hic prologus in principio debet fieri libri.
Par. lat. 11219 (s. IX med.)
Incipit prologus
Antemballomena Galieni medici
†Qui pro antebalumina uerbo et sensu curalis
fuit† una cum Dioscoride; non tantum ipsi
sed et Philistion et Euryphon et Rufus maior
et reliqui multi. Et non diximus paruitatem,
diximus aptum uerbum, quid magnitudinem
operis seruire3 debeamus, ne dum neglegen­
ter seruiendo aegritudinem multi addent, non
intellegendo nec inuenientes species oportu­
nas aut conuenientes ad aegritudinem <...>.
Sed periti medici alia pro aliis contemplantes
adiutoria conuenibilia fecerunt. Cogitauerunt
discere ut non illos falleret ad curas. Tamen
uos de ueritate interrogantes uirtutes herba­
rum discere uolentes †parua expositio.†
in qua mihi uerum recordans quid passus
fui in Alexandria. In praesente quandam
mulierem4 interpellauit me habens aegritu­
dinem mortalem, habens causam fortem; in
expositione non mihi est dicere. Quaerebam
inter medicos et reliquos pigmentum quod
uocatur lychnis, ut pro sua cura facerem
ipsum medicamen et non est inuentum. Vi­
dens quia mulier ipsa in periculo erat ad ex­
tremum prisi5 acanthae Aegyptiacae semen,
contemplaui ad illam uirtutem de lychnida.
In praesenti seruiui exinde mulierem, et con­
uenit pro illa lychnida quae non inuenieba­
tur, faciens illam acantham ad sanguinem
narium et ad conturbationem uentris.
Flor. Aedil. 165 (a. 1433)
Incipit prologus
Antibalumina Galienus auctor cum electis
phylosophorum medicis id est dissuxiode
et phylistione nec non et trifonta ac reliquis
multis aliis de greco in latinum certatim
transtulerunt aptis uerbis compositis propter
necessitatem infirmitatum quia species pig­
mentorum omnes inueniri non potuerunt ad
egritudines humani corporis curandas
sed alia pro aliis contemplantes adiutoria.
Cumque uenissent in unum interrogantes
galienum de uirtutibus herbarum. Ego in­
quit exinde paruam compositionem daturus
sum uobis.
Cumque positus essem in alexandria. allata
est mihi quedam mulier. que habebat egri­
tudinem mortalem. et habens in se fortem
expositionem. quod mihi uobis non est di­
cere. Querebam inter medicos aliqua medi­
camenta. quę uocantur lignia. ut per suam
uirtutem curaretur. et non inueni ipsa lignia.
Videns quia ipsa mulier in periculo erat ac­
cepi agante ęgyptiacę semen et contemplaui
hoc pro uirtute lignię in presenti. seruaui. et
exinde mulieri dedi. ad sanguinem narium
et ad conturbationem uentris et ad sanitatem perduxi.
3. Verwechslung mit seruare.
4. Akkusativ statt Nominativ.
5. 1. Pers. Indikativ Perfekt Aktiv zu prehendo.
698
Die vorsalernitanischen lateinischen galenübersetzungen
Et post aliquos dies collexerunt se magni me­
dici rogantes me: «Quid est quod fecisti ad
ipsam mulierem?» Et ille dixit: «Non de ipso
pigmento lychnidis quod quaerebam, sed de
acantha». Loco6 audientes medici rogauerunt
eum scribere de antemballomenon uirtute,
contemplantes adiutoria una pro alia mittere.
Post uero aliquos dies collegerunt se magni
medici interrogantes me dixerunt: «Quid est
quod fecisti huic mulieri?» Non de ipsa pig­
menta lignia quomodo querebam curaui. sed
de aganta ęgyptiaca medicinam contemplaui.
Audientes hoc medici rogauerunt me scri­
bere uirtutum antebalumina contenplantes
adiutoria. una pro alia mittere medicamina.
6.= statim (TlL VII 2 1600, 24).
Dasselbe Vorwort wie Flor. Aedil. 165 überliefern die zur gleichen
Gruppe gehörigen Handschriften Wien, ÖN, lat. 10 (hier steht das
Vorwort am Ende, nach dem eigentlichen Text) und Vat. Reg. lat.
1260 (2. Text, fol. 178rc-178vc). Par. lat. 11219 bringt zwar dieses Vorwort, hat aber einen anderen Text als die zuvor genannten
Handschriften.
London, BL, Harley 2378 (s. XV?)
Diascorides noscitur fecisse hunc librum quam (!) misit auunculo
suo, sic dicens vtilis est iste liber in arte medicine. Multis enim medicorum contingit sepius ut ea que utilia sunt in curacionibus inueniri non possunt (!). Dicimus enim breuiter quid pro quo debeat poni
et accipi a uobis.
Die Teile in Kursivschrift haben eine Entsprechung im Haun. 1653.
Die Erwähnung der Verdauungsstörung und des Nasenblutens (oben
fett) fehlt im griechischen Text.
BIBLIOGRAPHIE UND anmerkungen
1. STROHMAIER G., Der syrische und der arabische Galen. In HAASE W.,
TEMPORINI H. (Hgg.), Aufstieg und Niedergang der römischen Welt. Teil II:
Principat, Band 37. 2, Berlin-New York, W. de Gruyter, 1994, S. 1987-2017.
699
Klaus-Dietrich Fischer
2. BOUDON-MILLOT V., Galien I, Introduction générale. Paris, Les Belles
Lettres, 2007, S. CXXXIX-CXLIII; noch kürzer MCVAUGH M. R., Galen
and galenism in the MA. In: BJORK R. E. (Hg.), The Oxford Dictionary of
the Middle Ages. Oxford, Univ. Press, 2010, S. 682: “Only a few writings of
Galen had been translated into Latin by 1100 or so, some of which were incorporated into the collection of texts known as the Articella”. Dies trifft möglicherweise nur auf die Ars medica zu, vgl. BOUDON-MILLOT V., Galien
II, Notice. Paris, Les Belles Lettres, 2000, S. 246-248. BAADER G., Galen
im mittelalterlichen Abendland. In: NUTTON V. (Hg.), Galen: Problems and
prospects. London, Wellcome Institute for the History of Medicine, 1981,
S. 213-228, bringt zu den Übersetzungen vor 1100 sehr wenig, und VÁZQUEZ BUJÁN M. E., Notas sobre la pervivencia tardolatina de Galeno. In:
LÓPEZ FÉREZ J. A. (Hg.), Galeno: obra, pensamiento e influencia. Madrid, Universidad nacional de educación a distancia, 1991, S. 223-233, konzentriert sich auf die Kommentare im Ambros. G. 108 inf. DURLING R. J.
und SCHIPPERGES H., Galen im Mittelalter. In: Lexikon des Mittelalters.
Band 4, München, Zürich, Artemis, 1989, S. 1082-1084, bemerken zu unserem Thema 1083: “Ein Teil der galenischen Tradition erreichte das lat. Frühund Hochmittelalter durch wohl in Ravenna angefertigte Übersetzungen der
Werke von Oreibasios und Alexander v. Tralles. Mit Ausnahme von Galens
Traktat Ad Glauconem de medendi methodo enthält der vorsalernitanische
Codex lediglich Pseudepigrapha. Zu einem frühen Zeitpunkt wurde Galens
Ars medica oder Tegni aus dem Griechischen ins Lateinische übersetzt”.
TOUWAIDE A., Galen. In: GLICK TH., LIVESEY S. J., WALLIS F. (Hgg.),
Medieval science, technology and medicine. An encyclopedia. New York,
London, Routledge, 2005, S. 179-182, hier 180, schreibt: “In Byzantium and
the West the Galenic oeuvre rapidly lost its influence. This might be attributed at least in part to the spread of Christianity. ... other [copies of Galenic
works] made their way from Alexandria to Ravenna and Bobbio (Northern
Italy) during the eighth century. Nevertheless, only a very limited number of
works was translated into Latin in more or less reliable versions: On sects,
Medical art, On pulse beginners [sic], and Method of healing”. Mewaldts
Artikel kennt überhaupt keine lateinische Überlieferung im Frühmittelalter
und verweist summarisch auf den Katalog von Diels (MEWALDT J., Galenos. In: Realencyclopädie der classischen Altertumswissenschaft VII. Stuttgart, J. B. Metzler, 1910, Sp. 578-591). In dem Abriß von NUTTON V., The
fortunes of Galen. In: HANKINSON R. J. (Hg.), The Cambridge companion
to Galen. Cambridge, Univ. press, 2007, 355-390, wird das frühe Mittelalter
700
Die vorsalernitanischen lateinischen galenübersetzungen
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
nicht behandelt. Gleiches gilt für seine Artikel Galenos und Galenismus im
Neuen Pauly und für den Beitrag von RÜTTEN TH., Galen. In: GRAFTON
A., MOST G. W., SETTIS S. (Hgg.), The classical tradition. Cambridge,
Mass., London, England, Harvard Univ. Press, 2010, S. 381-383.
BECCARIA A., I codici di medicina del periodo presalernitano. Secoli IX,
X e XI. Storia e Letteratura 53, Roma, Edizioni di Storia e letteratura, 1956.
BECCARIA A., Sulle tracce di un antico canone latino di Ippocrate e di
Galeno. III. Quattro opere di Galeno della Scuola di Ravenna all’inizio del
Medioevo. Italia Medioevale e Umanistica 1971; 14: 1-23. Es handelt sich
um die Arbeit, die im Cambridge companion to Galen, wie Anm 2, S. 412,
als “Sulle tracce di un antico commento latino e greco [sic!] di Ippocrate e
Galeno” angeführt wird.
PALMIERI N., Agnellus de Ravenne. Lectures galéniques: le De pulsibus
ad tirones. Introduction, texte latin (adiuuante Ivan Garofalo), traduction et
notes explicatives. Centre Jean Palerne. Mémoires 28, Saint-Étienne, Publications de l‘Université de Saint-Étienne, 2005.
Bequemer Nachweis bei SABBAH G., CORSETTI P.-P., FISCHER K.-D.
(Hgg.), Bibliographie des textes médicaux latins. Antiquité et haut moyen âge.
Préface de GRMEK M. D. Mémoires du Centre Jean Palerne 8, Saint-Étienne,
Publications de l’Université de Saint-Étienne, 1987 [vielmehr 1988] und
FISCHER K.-D., Bibliographie des textes médicaux latins. Antiquité et haut
moyen âge. Premier supplément 1986-1999. Mémoires du Centre Jean Palerne
19, Saint-Étienne, Publications de l’Université de Saint-Étienne, 2000.
KIBRE P. Hippocrates Latinus. Repertorium of Hippocratic writings in the
Latin Middle Ages. Rev. ed., New York, Fordham Univ. press, 1985.
Buch 1 liegt jetzt in kritischer Ausgabe vor in der tesis doctoral von LÓPEZ
FIGUEROA L., Estudio y edición critica de la compilación médica latina
denominada Tereoperica. Santiago de Compostela, 2011.
Eine Ausgabe bereitet GLAZE F. E. vor; von ihr zuletzt Prolegomena: Scholastic openings to Gariopontus of Salerno’s Passionarius. In: GLAZE F. E.,
NANCE B. K. (Hgg.), Between text and patient. The medical enterprise in
medieval & early modern Europe. Micrologus’ Library 39, Firenze, Sismel
Edizioni del Galluzzo, 2011, S. 57-86, mit Verweis auf eine Reihe ihrer früheren Arbeiten.
Ps. Gal., Succ. XIX 721, 6 K: Antemballomena nennen wir die Drogen, die
anstelle anderer [für das Rezept] verwendet (emballomena) werden. Der Aufsatz von TOUWAIDE A., Quid pro quo. Revisiting the practice of substitution in ancient pharmacy. In: VAN ARSDALL A., GRAHAM T. (Hgg.):
701
Klaus-Dietrich Fischer
Herbs and healers from the ancient Mediterranean through the Medieval
West. Essays in honor of John M. Riddle. Farnham, Ashgate, 2012, S. 19-61,
lag erst nach dem Abschluß meiner Arbeit vor; Alain Touwaide hat ihn mir
dankenswerterweise rasch zugänglich gemacht. In der Appendix (S. 34-60)
findet sich eine Auflistung der verschiedenen Möglichkeiten des Ersatzes,
wobei die Umschrift ins lateinische Alphabet und die Anordnung nach seiner Reihenfolge die Benutzung nicht unbedingt erleichtert; Spiritus asper ist,
anders als im Deutschen üblich, am Wortbeginn nicht berücksichtigt. Die einzelnen Drogen werden nicht identifiziert.
11. Im Kolophon: Tractatus. Inc.: Pro aristologia rotunda longa uel pondus
equale zurumbet id est zedoarie (1129, 10. T-K), expl. Pro zinzibere piretrum [= XIX 730, 1 K]; so endigen einige Handschriften von Ps. Gal., Succ.
12. BERGES P.-H., Quid pro quo. Zur Geschichte der Arzneimittelsubstitution.
Diss. rer. nat., Marburg/Lahn, 1975. Berges behandelt nicht nur die (pseudo-)
galenische Schrift ausführlich und kompetent, sondern auch die zum Thema
gehörige Literatur des islamischen und lateinischen Mittelalters, ehe dann
im zweiten Teil der Arbeit die Frühe Neuzeit im Mittelpunkt steht. Diese
Arbeit hätte eine Aufnahme verdient gehabt bei KOLLESCH J., NICKEL D.,
Bibliographia Galeniana. Die Beiträge des 20. Jahrhunderts zur Galenforschung. In: HAASE W., TEMPORINI H. (Hgg.), Aufstieg und Niedergang
der römischen Welt. Teil II: Principat, Band 37. 2, Berlin-New York, W. de
Gruyter, 1994, S. 1351-1420 (Index dazu: S. 2063-2070), der Artikel von
Hermann Schöne dort S. 1407.
13. In der verdienstvollen Erschließung der medizinischen Handschriften der
Bibliothèque Nationale in Paris durch CHANDELIER J., MOULINIERBROGI L., NICOUD M., Manuscrits médicaux latins de la Bibliothèque
Nationale de France. Un index des œuvres et des auteurs. Archives d’histoire
doctrinale et littéraire du Moyen Âge 2006; 73: 63-163, ist das nicht berücksichtigt, deshalb ist das Werk sowohl S. 80 mit vier Handschriften wie S. 86
mit einer Handschrift aufgeführt. Die in Richard Durlings Aufzeichnungen
genannte Handschrift Par. lat. 544, s. XIII, f. 68r, fehlt bei ihnen. Um wessen
Fehler es sich handelt, konnte ich nicht feststellen. Inzwischen ist diese Handschrift im Netz zugänglich: http://gallica.bnf.fr/ark:/12148/btv1b90666019,
wenngleich die Qualität zu wünschen übrig läßt. Dadurch sehen wir, daß De
succedaneis weder auf f. 68r noch auf f. 68v steht. Bei Durling fehlt wiederum der bei Chandelier et al. genannte 2. Text aus Par. lat. 12999, ff. 3vb-6va.
702
Die vorsalernitanischen lateinischen galenübersetzungen
14. SCHÖNE H., Fragment einer alten Galenhandschrift im Vatikan. Mitteilungen zur Geschichte der Medizin und der Naturwissenschaften 1902; 1:
141-143.
15. BERGES, wie Anm. 12, S. 29: “Wenn auch die Antemballomena-Liste in
der vorliegenden Form vermutlich nicht als Originalschrift Galens anzusehen
ist, so lehnt sie sich doch in ihrem Ansatz wahrscheinlich an die Theoreme
des antiken Arztes, ja ist möglicherweise sogar noch zu seinen Lebzeiten,
in der unmittelbaren Folgezeit oder aber bei der Umsetzung und Anpassung Galenschen Gedankengutes an neue Gegebenheiten entstanden”. Von
wenigen Ausnahmen abgesehen, ist seit Ackermann zu den Pseudepigrapha
nicht mehr gearbeitet worden; Ackermann faßt in der Regel auch nur vorangehende Meinungen zusammen, ohne, wie es nötig ist, ausführlicher zu
argumentieren. Auf Ackermann folgt die Übersicht bei Schubring, der nicht
einmal die kurzen Notizen bei Ackermann wiederholt. An dieser Situation hat
sich nichts gebessert! MATTERN S. P., Galen and the rhetoric of healing.
Baltimore, Johns Hopkins Univ. press, 2008, untersucht Galens Berichte über
die Behandlung seiner Patienten und äußert sich zur Echtheitsfrage wie folgt
(S. 208 Anm. 36): “My procedure has been to accept the canon of the Thesaurus Linguae Graecae: its judgments are a more up-to-date version of those
of Schubring ... modified by recent scholarship”. Die neueste Liste (mit zu
vielen Fehlern bei den lateinischen Werktiteln, als daß man es so in einem
Buch der Cambridge University Press lesen möchte) steht in The Cambridge
companion to Galen, wie Anm. 2, S. 391-397, wo unechte Werke mit einem
Sternchen, zweifelhafte mit einem Fragezeichen gekennzeichnet sind, ohne
daß man über die Basis für diese Einschätzung etwas erfährt; De succedaneis wird als “doubtful” angesehen. Mit anderen Worten: die Urteile sind fast
immer noch auf dem Stand des 16. Jahrhunderts!
16. Nicht aktualisierter Nachdruck aus dem einige Jahrzehnte zuvor erschienenen 5. Band der Bibliotheca Graeca.
17. Nachweise bei ULLMANN M., Die Medizin im Islam. Leiden, Köln, Brill,
1970, Nr. 55 auf S. 50, bzw. SEZGIN F., Geschichte des arabischen Schrifttums. Band III: Medizin-Pharmazie-Zoologie-Tierheilkunde bis ca. 430 H.,
Leiden, Brill, 1970, Nr. 105 auf S. 129. Für eine syrische Übersetzung habe
ich keinen Nachweis gefunden.
18. Galen gibt gelegentlich Hinweise auf Ersatzdrogen, die nicht immer mit den
Angaben in den Antemballomena übereinstimmen. Dabei muß man jedoch
mit der Möglichkeit rechnen, daß Galen seine Ansicht geändert hat. Eine
703
Klaus-Dietrich Fischer
systematische Zusammenstellung von Ersatzdrogen bei Galen wäre willkommen und mithilfe des TLG sicher ohne größeren Aufwand zu leisten.
19. Das zeigt sich in der Überlieferung bei Paulos von Aigina und in sämtlichen lateinischen Übersetzungen. In Kühns Ausgabe (und vorher bei John
Caius und René Chartier, siehe unten) ist eine vollständige Alphabetisierung
durchgeführt, die vermutlich keine handschriftliche Basis hat. Spuren der
Redaktion erkennen wir z. B., wenn XIX 744, 7-8 K nach συ- plötzlich
σίσωνος und σηρικοῦ erscheint, in der Vorlage vermutlich ebenfalls mit
υ geschrieben (ähnlich XIX 735, 8 und XIX 741, 13 K) und deshalb falsch
eingeordnet, oder XIX 731, 14 K, wo die Vorlage die (mögliche) Form
κάχρυος ohne γ gehabt haben muß. Dagegen scheint Aëtios seine Einträge
konsequent alphabetisch angeordnet zu haben (wie Gal., Simpl.?), vgl. Aet.
1, 318 S. 120, 23-25 Oliv. Grob alphabetisch (ordine primarum litterarum,
id est A, B, S. 140 Everett) ist die Anordnung im Alphabetum Galeni; wenn
jetzt mitten im Buchstaben G Einträge stehen, die mit terra beginnen, ist
klar, daß man der Lesart ge, die von einer Reihe von Handschriften auch
bezeugt wird, den Vorzug geben muß. Das hat der Herausgeber EVERETT
N., The Alphabet of Galen: pharmacy from antiquity to the Middle Ages. A
critical edition of the Latin text with English translation and commentary.
Toronto, Univ. press, 2012, trotz seiner Bemerkung (S. 104), nicht erkannt.
Das auffallende Nebeneinander banaler griechischer (also bekannter) und
lateinischer Drogennamen verdient eine eigene Untersuchung! Eine alphabetische Anordnung nach den Arzeneiformen findet sich mitunter im Mittelalter, z. B. im Haun. GKS 1653 4°, f. 189r, Incipit medicamentarium,
quod continet dicta Uribasii doctoris per alfabeto (alfabeta las Beccaria);
allerdings scheint es zum Rezeptteil bei Orib., Syn. Buch 3 keine engere
Beziehung zu geben, trotz der Überschrift.
20. Die ausführlichen Handschriftenbeschreibungen bei GEORGIOU S., Édition
critique, traduction et commentaire du livre 1 De urinis de Jean Zacharias Actouarios. Thèse, École Pratique des Hautes Études, Paris, 2012 (Promotion 2013),
weist eine Reihe von Sonderüberlieferungen dieses Kapitels (Paul. Aeg. 7, 25)
nach, das demnach weiter verbreitet gewesen sein könnte als Ps. Gal., Succ.
21. DURLING R. J., A chronological census of Renaissance editions and translations of Galen. Journal of the Warburg and Courtauld Institutes 1961; 24:
230-305, hier 1544. 8, das Buch online bei Biu Santé. Caius schreibt im an
Heinrich den VIII. gerichteten Vorwort (ohne Seitenzahl; datiert Basel, 1.
August 1544): “praeter hos libellus etiam Περὶ ἀντεμβαλλομένων eodem
Galeno auctore, iam integer, et alio quam prius ordine. Nam quem prius
704
Die vorsalernitanischen lateinischen galenübersetzungen
22.
23.
24.
25.
26.
27.
habuimus, non nisi a Paulo Aegineta tribus uerbis et tumultuariè referente
accepimus”. Caius’ griechische Handschrift ist bis heute, wie mir Vivian Nutton freundlich mitteilt, nicht identifiziert.
Er fehlt, soweit ich sehe, in der lateinischen Galengesamtausgabe von 1490.
Läßt das darauf schließen, daß er in die umfangreichen Galenhandschriften
des Universitätsbetriebs keinen Eingang gefunden hatte?
Zur Anordnung im 2. Buch der lateinischen Übersetzung der Euporista des
Oribasios vgl. MOLINIER A. in BUSSEMAKER U. C., DAREMBERG
CH., Œuvres d’Oribase. Paris, Imprimerie nationale 1851-1876, 6. (letzten)
Band. (1876), S. 424. Hier hat es sich der Übersetzer durch Übernahme der
griechischen Drogennamen, denen oft auch die lateinische Übersetzung beigegeben ist (eingeführt mit Romani, Romaei, Latine, nos, was zu untersuchen
wäre), sehr leicht gemacht.
Es erscheint mir sogar denkbar, daß die Drogenliste zunächst in griechischen
Buchstaben überliefert und nur das Vorwort übersetzt wurde; dann wäre die
lateinische Fassung der Drogenliste zu einem späteren Zeitpunkt entstanden.
Bei Paulos von Aigina 7, 25, 1 S. 401, 9 Heiberg sind es die Begleiter
(ἑταῖροι) Galens, die diese Bitte aussprechen. Bei Paulos umfaßt das Vorwort, umgestaltet und radikal gekürzt, nur fünf Zeilen.
Für den beschriebenen Zeitraum gibt es nur wenige veröffentlichte
Korrekturen oder Ergänzungen; für die Zeit davor ist LOWE E. A., Codices
Latini antiquiores. Vols. 1-11 and Supplement, Oxford, Clarendon press 19341971, heranzuziehen (wobei Lowes Augenmerk naturgemäß nicht den Inhalten gilt), für französische Handschriften einschließlich des 12. Jahrhunderts
WICKERSHEIMER E., Les manuscrits latins de médecine du haut moyen
âge dans les bibliothèques de France. Paris, C.N.R.S., 1966. Das große Werk
von THORNDIKE L., KIBRE P., A catalogue of incipits of mediaeval scientific writings in Latin. Rev. ed., London, The Medieval Academy of America,
1963, geht darüber hinaus und umfaßt das gesamte Mittelalter und ist seit
kurzem auch bei der National Library of Medicine in Bethesda, Maryland,
USA, online durchsuchbar, mit sehr wenigen Ergänzungen und Korrekturen
gegenüber der gedruckten Ausgabe.
Jetzt vollständig online benutzbar; viel daraus wurde publiziert von REICHE
R., Ein rheinisches Schulbuch aus dem 11. Jahrhundert. Studien zur Sammelhandschrift Bonn UB. S 218 mit Edition von bisher unveröffentlichten
Texten. Münchener Beiträge zur Mediävistik und Renaissance-Forschung 24,
München, Arbeo-Gesellschaft, 1976, unser Text = S. 105f.
705
Klaus-Dietrich Fischer
28. KEIL G., Das Lorscher Arzneibuch. Faksimile der Handschrift Msc. Med. 1
der Staatsbibliothek Bamberg. Stuttgart, Wiss. Verlagsgesellschaft, 1989, und
STOLL U., Das Lorscher Arzneibuch. Ein medizinisches Kompendium des 8.
Jahrhunderts (Codex Bambergensis medicinalis 1). Text, Übersetzung, Fachglossar. Sudhoffs Archiv, Beiheft 28, Stuttgart, F. Steiner Verlag, 1992, verwertet im Mittellateinischen Wörterbuch unter der Sigle Recept. Lauresh. Dazu
meine Rezension (Mittellateinisches Jahrbuch 1993; 28: 176-180), und mein
Aufsatz Das Lorscher Arzneibuch im Widerstreit der Meinungen. Medizinhistorisches Journal 2010; 45: 165-188, mit einem Überblick über die Literatur.
29. Bisher unveröffentlicht; eine Veröffentlichung im Internet, die federführend
Stefania Fortuna betreut, ist in Vorbereitung.
30. DIELS H., Die Handschriften der antiken Ärzte. Teil 1-2 und Erster Nachtrag, Abhandlungen der Königlich Preußischen Akademie der Wissenschaften, Berlin, 1905-1907, online zugänglich über das Corpus Medicorum Graecorum et Latinorum.
31. DIELS, wie Anm. 30, Band I, S. 114. Der in der Glasgower Handschrift
vorausgehende anonyme Antemballomena-Text (ANCIBALUMINA), ff.
14ra-15rb, inc. Pro cinnamo cassia dublex (!), expl.: Pro oleum uetus m(itte)
adipes porcinos ueteris (die Anordnung der Einträge macht den Eindruck,
daß Blätter einer Vorlage versetzt waren) scheint bei Diels nicht berücksichtigt worden zu sein und fehlt bei Thorndike-Kibre, die dieses Incipit nicht
kennen. Inhaltlich liegt wohl Ps. Gal., Succ. vor.
32. Dazu BERGES, wie Anm. 12, S. 27-29.
33. Dazu kommt im Par. lat. 11219 Rufus maior, vermutlich Rufus von Ephesos.
34. Eine Vermutung bei DILLER H., Philistion 4). In: Realencyclopädie der
classischen Altertumswissenschaft XIX. Stuttgart, A. Druckenmüller, 1938,
Sp. 2405-2408, hier 2406, 44.
35. RIDDLE J. M., Dioscorides. In CRANZ E., KRISTELLER P. O. (Hgg.),
Catalogus translationum et commentariorum: Mediaeval and Renaissance
Latin translations and commentaries. Washington, The Catholic University
of America press, 1980, 1-143, hier XI. Quid pro quo, S. 140-141.
36. KOLLESCH J., Untersuchungen zu den pseudogalenischen Definitiones
medicae. Schriften zur Geschichte und Kultur der Antike 7, Berlin, Akademie Verlag, 1973; DIES., Zum Fortleben der pseudogalenischen Definitiones
medicae in der Medizin des lateinischen Mittelalters. Beiträge zur Geschichte
der Universität Erfurt 1968-69; 14: 55-59.
37. FISCHER K.-D., Beiträge zu den pseudosoranischen Quaestiones medicinales. In: FISCHER K.-D., NICKEL D., POTTER P. (Hgg.), Text and tradition.
706
Die vorsalernitanischen lateinischen galenübersetzungen
Studies in ancient medicine and its transmission presented to Jutta Kollesch.
Studies in ancient medicine 18, Leiden, Brill, 1998, S. 1-54.
38. Zum Begriff Dynamidia vgl. FISCHER K.-D., Antidotum cui nomen est
acharistum. In: GLAZE F. E., NANCE B. K. (Hgg.), Between text and patient. The medical enterprise in medieval & early modern Europe. Micrologus’
Library 39, Firenze, Sismel Edizioni del Galluzzo, 2011, S. 173-199, hier
175-181; dort ediere ich den lateinischen Text in den Handschriften London,
British Library, Harl. 5792 (nach Bernhard Bischoff s. VIII ex.) und Paris,
Bibliothèque Nationale, lat. 11218, den KIBRE, wie Anm. 7, S. 132-133,
fälschlich den Dynamidia zuordnet. Zu einem Liber dinamidiarum im Verzeichnis der Werke Galens bei Gentile da Foligno siehe NUTTON V., Pseudonymity and the critic: authenticating the medieval Galen. In: IBID., S. 481491, hier 488. Als Nr. 69 im Verzeichnis der Werke des Galen führt Mario
Grignaschi die Libri dy<n>amidarum maior et minor auf (GRIGNASCHI
M., Il catalogo delle opere di Ippocrate e Galeno nel De vita et moribus
philosophorum. Medioevo 1990; 16: 355-394, hier S. 387), nähere Erläuterungen gibt DERS., Corrigenda et addenda sulla questione dello Ps. Burleo.
Medioevo 1990; 16: 325-354, hier S. 349, wobei er (das wird bei seinem Verweis auf Sang. 762 deutlich) nicht zwischen den pseudohippokratischen und
den pseudogalenischen Dynamidia unterscheidet. Die vereinzelte Zuschreibung der Di<n>amidia maior im Vat. lat. 2378 an Niccolò da Reggio lehnt
Grignaschi (Corrigenda, S. 332-333) mit Recht ab.
39. Die Iuntine von 1625 charakterisiert das 2. Buch (Text wie bei Chartier) als
Liber magna ex parte ex Aetio desumptus, erroribus tamen plurimis scatens.
40. Zurückgewiesen, wie auch die Zuschreibung anderer Schriften als des Passionarius an Gariopontus, durch GIACOSA P., Magistri Salernitani nondum
editi. Catalogo ragionato della esposizione di storia della medicina aperta in
Torino nel 1898. Torino, Fratelli Bocca, 1901, S. XXXIII-XXXIV. Auch De
Renzi und Meyer hätten sich, wie Giacosa (p. XXIX) schreibt, für Gariopontus
ausgesprochen. Meines Erachtens hat er Meyer mißverstanden. Wie MEYER
E. H. F. (Geschichte der Botanik. Band 3, Königsberg, G. Borntrager, 1856
[Nachdruck Amsterdam, A. Asher & co., 1965], S. 486) schreibt, sei Reinesius wegen der mehrmaligen Quellenangabe in dynamidiis bei Gariopont
darauf verfallen, die Dynamidia Gariopont zuzuschreiben. Auch HALLEUXOPSOMER C., Un herbier médicinal du haut moyen âge: l’Alfabetum Galieni. History and Philosophy of the Life Sciences 1982; 4: 65-97, hier S. 73-74,
tappt in dieselbe Falle: “C’est l’oeuvre [gemeint: die Dynamidia] que Gariopontus cite comme étant de lui”. Das verdienstvolle Werk von STIRLING
707
Klaus-Dietrich Fischer
41.
42.
43.
44.
45.
46.
J., Lexicon nominum herbarum, arborum fruticumque linguae Latinae. Voll.
1-4, Budapestini, ex aedibus Domus Editoriae Encyclopaedia, 1995-1998,
hier vol. 1, S. LVIII-LIX, führt Gariopont noch als Autor der von Angelo Mai
herausgegebenen Dynamidia und ebenso von De simplicibus medicaminibus
ad Paternianum (= Gal., Alfab.) an, mit der unzutreffenden Angabe, letzteres
Werk finde sich bei Meyer, Band 3, S. 492-500 herausgegeben.
Vgl. auch die Übersicht über den Inhalt bei GIACOSA, wie Anm. 40, S.
XXVIII-XXXIII, und GRIGNASCHI, Corrigenda, wie Anm. 38, S. 349, wo
noch einmal von den zwei Büchern die Rede ist.
Näheres in der Beschreibung von PELLEGRIN E., wie die Handschrift
selbst bequem unter e-codices.ch zu benutzen. F. 225ra: Incipit liber
dinam<i>diarum Gal. ad uictoriam de regenda sanitate. Libellum quem
roganti tibi promisi (d. h. der Maecenas-Brief), f. 263va: Explicit liber
dinamidii. Allerdings endet die Übereinstimmung mit dem Text bei Chartier,
soweit ich sehe, bereits etwas früher, nämlich auf f. 259vb mit et pone in
stomacho et in fronte statim stringit, entsprechend Chartier X 701 bB, dort:
super stomachum pone, & miraberis effectum. Vermutlich genauso im Pal.
lat. 1094, s. XIV (Frankreich), ff. 606r-631v.
Die von Laura Nuvoloni verfaßten Beschreibungen der medizinischen Handschriften der Sammlung Harley sind jetzt über die British Library online
zugänglich.
Übersetzt (nach den Drucken, nicht den Handschriften) bei EVERETT,
wie Anm. 19, S. 18-20, dort 18-21 mehr zu diesem Werkfragment. Die an
Glaukon gerichtete Schrift mit dem Titel De methodo medendi (XI 1-146 K)
verwechselt Everett (S. 19 Anm. 39) bei seinem Hinweis auf Kudlien und
Durling mit dem Werk gleichen Titels, das den ganzen Band 10 der Kühnschen Ausgabe füllt. Die 2011 erschienene Übersetzung dieses Werks in den
Bänden 516-518 der Loeb Classical Library – für den griechischen Text
zeichnet G. H. R. Horsley verantwortlich, für die Übersetzung Ian Johnston,
ersterer Professor of Classics, letzterer ein “independent (d. h. nicht an einer
Universität angestellter) scholar” – bleibt hinter den Erwartungen zurück, auch
der griechische Text stellt höchst selten einen Fortschritt gegenüber Kühn dar.
clarissimus der Druck, “most noble Paternianus”.
Petrus Hispanus führt in seinem Thesaurus pauperum Rezepte aus Galen In/
De dinamidis [!] an, deren Herkunft noch unerforscht ist. Eine Stichprobe im
Augenkapitel zeigte eine Übereinstimmung mit dem Text bei Chartier X 679:
sämtliche Rezepte (Nr. 100, 101, 105, 106, 107, 108, 109, 110, 111) auf S.
109 der Ausgabe von DA ROCHA PEREIRA M. H., Obras médicas de Pedro
708
Die vorsalernitanischen lateinischen galenübersetzungen
47.
48.
49.
50.
Hispano. Coimbra, Universidade, 1973, die diesem Werk zugeschrieben werden, erscheinen in etwas abweichender Reihenfolge und mit unbedeutenden
Varianten bei Chartier, entsprechend Cologny, Bibliotheca Bodmeriana, lat.
58, f. 242rb.
Anonym unter dem Titel Liber pigmentorum im Lucc. 296, f. 81v; f. 107v
Explicit qualitas omnium herbarum et aromatum uel lapidum animalicularum (dazu stimmen die Überschriften in Barb. lat. 160: de qualitate herbarum
et aromatum lapidum seu animalicularum, und Par. lat. 6837: de qualitate
herbarum aromatum seu animalium). Simon von Genua (Simon Ianuensis)
nennt im Vorwort seiner Clauis sanationis (§ 4, jetzt bequem online benutzbar: www.simonofgenoa.org) Item ex quodam de simplicibus medicinis cui
est titulus .G. ad Paternianum.
Die Namensform Paternianus findet sich nur in der Vorrede (praef.) und im
Nachwort; praef. überliefern nur BP und der Frühdruck, das Nachwort allein
CBP, in BP folgt es allerdings auf praef. und wird prologus genannt, auch in
C steht es am Beginn (praef. fehlt in C). Der negative Apparat bei Everett läßt
das nicht klar erkennen.
Beschrieben bei EVERETT, wie Anm. 19, S. 121-123. Seine Frühdatierung
(S. 121 und 122: s. VII-VIII) überzeugt mich nicht, da sie nicht auf paläographischen Kriterien basiert; zuletzt dazu BISCHOFF B., Die Abtei Lorsch
im Spiegel ihrer Handschriften. Lorsch, Verl. Laurissa, 21989, S. 60 und 118119: “VIII2, Oberitalien?” (Everett zitiert nur die 1. Auflage.) Inzwischen ist
ein Digitalisat über die Internetseite der Universitätsbibliothek Heidelberg
zugänglich, dort ebenfalls Zweifel an Everetts Frühdatierung.
Everett lehnt sich in der äußeren Gestaltung an die einer kritischen Ausgabe
an; so bringt er auch auf S. 119 ein Stemma, in dem seine Handschrift M2
allerdings fehlt, und obwohl es im Untertitel “A critical edition of the Latin
text” heißt, ist er mit den Gepflogenheiten der Klassischen Philologie nicht
ausreichend vertraut und schreibt (S. 119): “The recording of variants has been
restricted to those which reflect a different, yet still sensible meaning”. Das
bedeutet, daß nicht nur der Sprachforscher auf Daten verzichten muß, sondern daß ein eigenes Urteil über die Handschriften ebenfalls unmöglich wird.
Everett legt nämlich nicht dar, wie er zu seiner Beurteilung der Verwandtschaft der Handschriften kommt und führt z. B. aus (S. 117): “Manuscripts
B and P represent another branch of transmission, and are often identical in
terms of variants, though they are not directly related”. Wie ist das möglich?
Die Arbeit einer kritischen Textausgabe und der Darstellung der Abhängigkeiten der Handschriften untereinander bleibt folglich ein Desiderat, umso
709
Klaus-Dietrich Fischer
mehr, als der lateinische Text bei Everett allzu oft nicht verständlich ist und
die englische Übersetzung voller Fehler, wie wenn im 1. Artikel aes ustum
(iustum schreibt Everett in der Überschrift!) de clauis cupreis mit “from old
copper keys” (S. 141) übersetzt wird, mit Verwechslung von clauus “Nagel”
und clauis “Schlüssel”. Trotzdem wird auf dem Buchumschlag Faith Wallis (McGill University) wie folgt zitiert: “With his excellent translation, ...
Nicholas Everett demonstrates a high calibre of scholarship”.
51. Die Bemerkungen von Meyer zu den im Alphabetum vorkommenden Pflanzen sind in dem Abschnitt über Gariopontus zu finden (MEYER, wie Anm.
40, S. 492-495). Everett übernimmt die Identifikationen von HALLEUXOPSOMER, wie Anm. 40, S. 87-97. Ihren Hinweis (Halleux-Opsomer, S.
67 Anm. 17; doch das wußte schon Valentin Rose, siehe unten) auf die fragmentarische Überlieferung dieser Schrift als 5. Buch von Ps. Oribasius, De
simplicibus, hat er übersehen und deshalb nicht berücksichtigt: “le livre V p.
215-233 [im Experimentarius medicinae, Straßburg, 1544] est l’Alfabetum
jusqu’à l’article de foeniculo inclus”. Als weitere Teilüberlieferung kommt
jetzt Edinburgh, National Library of Scotland, 18.5.16, s. XII (in England
geschrieben), ff. 79r-91v, dazu, inc.: Aes ustum quod alii calcu cecaumenum
uocant (= S. 140 Everett). Dort endet der Text mit den beiden ersten Worten
Ferula vocata von Isid. Orig. 17, 9, 95; es liegen also auch hier Interpolationen aus Isidor vor. Mindestens teilweise ist das Alphabetum Galeni auch
in den mittelalterlichen alphabetischen Dioscorides (Dyasc. im Mittellateinischen Wörterbuch) eingearbeitet, der künftig als Nebenüberlieferung auszuwerten ist. Verspätet stelle ich fest, daß man das bereits bei Rose lesen konnte
(ROSE V., Anecdota Graeca et Graecolatina. Mitteilungen aus Handschriften zur Geschichte der griechischen Wissenschaft. Zweites Heft, Berlin,
Dümmler, 1870, S. 113.) Daß hier nicht genuiner Dioscorides zugrunde lag,
bemerkte Simon von Genua, vgl. seinen Artikel mel. GROENKE F.-D., Die
frühmittelalterlichen lateinischen Monatskalendarien. Text, Übersetzung,
Kommentar. Diss. med. dent., Freie Universität Berlin, 1986, S. 9, möchte in
seiner verdienstvollen Einleitung das Alphabetum als Bestandteil eines diätetischen Corpus zusammen mit den pseudogalenischen Dynamidia sehen,
scheint sich allerdings nicht darüber im klaren zu sein, daß weder das Alphabetum noch die Dynamidia (egal, ob das sogenannte Buch 1 oder Buch 2) die
Diätetik zum Inhalt haben.
52. Dazu OPSOMER C., HALLEUX R., La lettre d’Hippocrate à Mécène et la
lettre d’Hippocrate à Antiochus. In: MAZZINI I., FUSCO F. (Hgg.), I testi di
710
Die vorsalernitanischen lateinischen galenübersetzungen
53.
54.
55.
56.
57.
58.
59.
60.
61.
62.
medicina latini antichi. Roma, G. Bretschneider, 1985, 339-364. Außer den
dort aufgeführten gibt es noch weitere Handschriften.
Behauptet wird die Herkunft aus Aetios, vgl. Anm. 39.
STOFFREGEN M., Eine frühmittelalterliche Übersetzung des byzantinischen Puls- und Urintraktats des Alexandros. Text, Übersetzung und Kommentar. Med. Diss., Freie Universität Berlin, 1977. Eine teilweise englische
Übersetzung findet sich jetzt bei WALLIS F., Medieval medicine. A reader,
Toronto, University of Toronto Press, 2010, 38-42. Siehe ferner GRIGNASCHI, Il catalogo, wie Anm. 38, S. 383f.
Im Hoch- und Spätmittelalter oft unter dem Titel De simplici medicina, von
denen zunächst nur der theoretische Teil (Buch 1-5) übersetzt worden war.
Auch sie war, wie GIACOSA, wie Anm. 40, S. XXXIV schreibt, für Gariopontus fälschlich in Anspruch genommen worden.
KIBRE, wie Anm. 7, Epistolae XX. 8, S. 153-154 (nur diese Handschrift).
Diels I 138 führt nur Leipzig UB Repos. med. I 4 an; die Signatur lautet heute
1118, die Handschrift wird ins 4. Viertel des 13. Jahrhunderts datiert und
als italienisch angesehen. Sie überliefert vor De catharticis auch das Fragment des 1. Buches der Dynamidia Chartiers. Beccaria führt das Werk ohne
Autor an und kennt drei Handschriften (davon enthält Cass. V 225 nur ein
Bruchstück).
WIEDEMANN W., Untersuchungen zu dem frühmittelalterlichen medizinischen Briefbuch des Codex Bruxellensis 3701-15. Diss. med. dent. Freie
Universität Berlin, 1976, S. 57f.
FISCHER K.-D., Galeni qui fertur ad Glauconem Liber tertius ad fidem codicis Vindocinensis 109, Editionem curavit. In: GAROFALO I., ROSELLI A.
(Hgg.), Galenismo e Medicina tardoantica. Fonti greche, latine e arabe. Atti
del Seminario Internazionale di Siena 2002. Annali dell’Istituto Universitario Orientale di Napoli, Quaderni 7, Napoli, Istituto Universitario Orientale,
2003, S. 283-346. Dazu JAKOBI R., Der pseudogalenische Liber tertius und
das Glossarium Ansileubi. Maia 2008; 60: 421-423.
Alexander von Tralles äußert sich in seiner Behandlung der Fieber dazu
manchmal kritisch; für ihn war also Ad Glauconem der Bezugspunkt.
Ich zitiere nach dem Druck Basel 1536.
Der Text zeigt Parallelen zum Kapitel 41 des Liber diaetarum Alexandri et
aliorum, doch gelang es mir nicht, in Puschmanns griechischem Text die Vorlage zu entdecken, zumal auch in der neuesten Behandlung dieses Kapitel
nicht aufgeführt ist, nämlich bei LANGSLOW D. R., The Latin Alexander
Trallianus. The text and transmission of a late Latin medical book. Journal of
711
Klaus-Dietrich Fischer
63.
64.
65.
66.
67.
68.
69.
70.
71.
72.
Roman Studies Monograph 10, London, Society for the promotion of Roman
Studies, 2006, S. 68-75.
De Renzis 3. Buch ist Pseudo-Democritus, Liber medicinalis, das Fragment
einer dritten lateinischen Übersetzung der Synopsis des Oribasios.
Typ 3: Harl. 4977, f. 62v; Par. lat. 7008, ff. 30v-31r; Reg. lat. 1004, ff.
62v-63v.
DE MOULIN D., De heelkunde in de vroege middeleeuwen. Leiden, Brill,
1964, S. 53-82 (samt Einleitung, Übersetzung und Anmerkungen).
Vindob. 68, s. X ex., f. 72v. Am Rande steht dazu Incipit de passione oculorum Galieni.
Vgl. PETIT C., L’Introductio sive medicus du Pseudo-Galien dans le Haut
Moyen-Age latin: problèmes d’édition posés par la tradition indirecte. In:
FERRACES RODRÍGUEZ A. (Hg.), Tradición griega y textos médicos
latinos en el período presalernitano. Actas del VIII Coloquio internacional
Textos médicos latinos antiguos. A Coruña, 2-4 septiembre 2004. A Coruña,
Universidade da Coruña, 2007, S. 249-270, hier 254-255.
Bequem benutzbar über das Corpus Medicorum Graecorum et Latinorum,
vgl. Anm. 30.
Irrig GARCÍA GONZÁLEZ A., Alphita. Edición crítica y comentario. Edizione nazionale “La Scuola medica salernitana” 2, Firenze, Sismel-Edizioni del
Galluzzo, 2007, S. 37: “La Tegni ... Al igual que los Aphorismi Hippocratis
esta obra era ya conocida en alta Edad Media en una versión latina cuyos
manuscritos remontan al siglo VI, aunque al parecer no disfrutó de mucha
difusión. Sin embargo, en época salernitana aparece una nueva versión de la
Tegni, conocida paradójicamente como translatio antiqua, que fue precisamente la que entró a formar parte de la Articella y cuya traducción se relaciona
con Constantino el Africano”. In ihrem Artikel neigt Nicoletta Palmieri dazu,
in der Fassung der Tegni eine Überarbeitung einer spätantiken Übersetzung zu
sehen, wie wir das auch für die hippokratischen Aphorismen vermuten. In dem
Aufsatz findet man auch weitere Hinweise auf Palmieris frühere Arbeiten zum
Thema (PALMIERI N., Elementi “presalernitani” nell’Articella: la Translatio antiqua dell’Ars medica, detta Tegni. Galenos 2011; 5: 43-70).
Griechischer Text (unveröffentlicht) in Par. gr. 2316.
F. 99r-102r, inc.: Plurimi non solum litteris liberalibus eruditi sed ingeniis
acutissimis praediti, expl.: Non enim expolitum nostrae latinitatis eloquium,
sed nomina et differentias pulsuum per me uoluisti cognoscere.
KEIL G., Die urognostische Praxis in vor- und frühsalernitanischer Zeit.
Med. Habil. schr., Freiburg im Breisgau, 1971. Bethesda, National Library
712
Die vorsalernitanischen lateinischen galenübersetzungen
73.
74.
75.
76.
of Medicine, 8 (Ricci), ff. 101r-102r, überliefert unter dem Titel Incipit prologus Galieni De pulsu et urinis ein kurzes Stück, das wegen dieses Titels
mit der von Stoffregen herausgegebenen Schrift verwechselt worden ist; ein
Fragment daraus, einsetzend mit Zeile 269 Stoffregen, findet sich hingegen weiter unten auf ff. 182r-184r. Der Anfang des Textes von ff. 101r-102r
wurde bereits nach clm 11343 herausgegeben von LEISINGER H., Die lateinischen Harnschriften Pseudo-Galens. Beiträge zur Geschichte der Medizin
2, Zürich-Leipzig, Orell Füssli 1925, S. 36-37 Mitte; der Rest (mit neuem
Titel De urinis gallienus), beginnend Urina subalba et uernitia in homine
satis comedente et bibente (nicht bei T-K), scheint nicht ediert zu sein.
Näheres dazu in dem Aufsatz von FERRACES RODRÍGUEZ A., Liber
Athenagore de urinis. Una traducción latina de un compendio griego sobre
semiótica de la orina. In: URSO A. M. (Hg.), Il bilinguismo medico fra Tardoantico e Medioevo, Messina, EDAS, 2012, S. 87-103. Siehe ferner GRI­
GNASCHI, Il catalogo, wie Anm. 38, S. 383f., der m. E. mit Recht Archimagoga und ähnliche entstellte Formen auf Athenagoras zurückführt.
NUTTON V., Prognostica Galieni. Medical History 1970; 14: 96-100; ebenfalls gedruckt nach Rotomag. 1407 bei Wickersheimer, wie Anm. 26, S.
169. Vgl. ferner PAXTON F. S., Signa mortifera: death and pro­gnostication
in early medieval monastic medicine. Bulletin of the History of Medicine
1993; 67: 631-650, dort S. 649f.
Verschieden davon ist die Pronostica Galieni in Bethesda, National Library
of Medicine 8 (Ricci), 12. Jahrhundert, ff. 102r-103v, inc.: Species et uultus
infirmi si bene compositi fuerint, expl. propriam linguam mente captus mandet et difficile sanabitur.
Flos medicine Salerni / Regimen sanitatis Salernitanum, V. 2090-2099 De
Renzi (Collectio Salernitana V), dort nicht unter dem Namen Galens, den
wir aber finden unter Nr. 108 in der von Tony Hunt verwendeten Handschrift
(HUNT T., Anglo-Norman Medicine. Vol. II: Shorter Treatises. Cambridge,
Brewer, 1997). Vgl. WALTHER H., Initia carminum ac versuum medii aevi
posterioris Latinorum. Göttingen, Vandenhoeck & Ruprecht, 21969, Nr. 8211.
Correspondence should be addressed to:
Klaus-Dietrich Fischer,
Universitätsmedizin der Johannes-Gutenberg Universität
Am Pulverturm 13, D-55131 Mainz
[email protected]
713
MEDICINA NEI SECOLI ARTE E SCIENZA, 25/3 (2013) 715-764
Journal of History of Medicine
Articoli/Articles
Un anecdotum latino tardoantiguo: tentativa
de edición crítica del pseudogalénico
Liber Athenagorae de urinis1
Arsenio Ferraces Rodríguez
Universidade da Coruña, E
SUMMARY
A CRITICAL EDITION OF THE Liber Athenagorae de urinis
The Liber Athenagorae de urinis is mostly a Latin translation of PseudoGalen’s treatise De urinis, which was published for the first time by Chartier
in his edition of Galen and then by Kühn (XIX 574-601). Such a translation,
accurate and precise, was probably done in late antiquity (V-VI c.). It is
entirely preserved in only one manuscript (Vat. lat. 1304, XIV c.), while
another manuscript (Par. lat. 7028, X-XI c.) contains the first ten chapters
and part of chapter 11; finally a third manuscript (Par. lat. 6882A, XIII c.)
transmits an abbreviated version. This article presents the Liber Athenagorae
de urinis (tradition, Greek source, language and style) and provides the first
critical edition of the text and also of the abbreviated version.
Introducción
1. La tradición manuscrita del Liber Athenagorae de urinis
Varios manuscritos latinos de medicina, el más temprano de ellos
copiado en el s. IX y el más tardío en el s. XIV, contienen un Liber
Athenagorae de urinis, identificado desde hace tiempo como obra autónoma en obras de referencia y en conocidos catálogos de códices
médicos medievales. El texto cuenta con tres manuscritos, dos en París,
Bibliothèque Nationale de France, lat. 7028, de finales del s. X o de
Key words: Liber Athenagorae de urinis - Pseudo-Galen’s De urinis - Critical
edition
715
Arsenio Ferraces Rodríguez
principios del XI, ff. 161r-168r (= P1), y lat. 6882 A, del s. XIII, ff. 35v36v (= P2), y uno en la Biblioteca Apostolica Vaticana, Pal. lat. 1304,
del s. XIV, ff. 19ra-24va (= V)2. Todavía un cuarto manuscrito, el de
München, Bayerische Staatsbibliothek, clm 11343, del s. XIII, contiene un incipit que reenvía de modo inequívoco al mismo texto: Incipit
Liber Athenagore de urinis (f. 3r). Pero se trata de una referencia engañosa, por cuanto dicho incipit no da paso al opúsculo transmitido por
los tres manuscritos más arriba citados, sino a un escrito tardoantiguo
sobre semiótica de la orina del que existen varias versiones y que fue
editado hace ya tiempo por Leisinger y, más recientemente, por Keil3.
Así pues, la tradición manuscrita del texto está reducida a tres testigos, los dos parisinos y el vaticano. Sólo este último ofrece el texto
completo, con un incipit y un explicit propios, que permiten diferenciarlo de otros textos de contenido similar del mismo manuscrito y
que, además, nos informan sobre el título de la obra y sobre el nombre
de su autor, sea éste real o ficticio: Liber Athenagorae de urinis. En
P1 el incipit presenta una significativa variación: el libro se anuncia
como Liber Anathegore de pulsis et urinis. Más allá del banal error
de llamar ‘Anatégoras’ al autor, en lugar de ‘Atenágoras’, el dato llamativo es que el título se refiere conjuntamente a los pulsos y a las
orinas. No estamos ante un problema de transmisión, sino ante una
modificación intencionada. En efecto, en P1, entre el incipit y el primer capítulo del Liber Athenagorae de urinis se interpone la Epistula
de pulsis et urinis que circuló bajo el nombre de Galeno y que un
número de manuscritos suelen colocar, a modo de capítulo introductorio, al frente del libro de igual título atribuido a un tal Alexandros4.
Debe de haber sido esta yuxtaposición, quizás voluntaria, de dos
obras de contenido similar, la que dio origen también a un título híbrido, mezcla de los títulos de ambas. Trátese o no de una actuación
voluntaria de algún copista, la Epistula de pulsis et urinis y el Liber
Athenagorae de urinis simplemente han sido yuxtapuestos, sin llegar
a entremezclarse, de modo que cada uno de ellos resulta todavía per716
Un anecdoctum latino tardoantiguo
fectamente identificable como bloque autónomo. En consecuencia, al
margen de la modificación del título, los folios del manuscrito parisino que contienen el libro de Atenágoras ofrecen un texto digno de la
mayor confianza para una edición de este opúsculo. Ahora bien, en P1
el Liber Athenagorae de urinis está truncado por su parte final, en el
f. 168r, habiendo interrumpido el copista su labor no sólo a mitad del
folio sino incluso a mitad de palabra, quod si par[ ]. El manuscrito
vaticano, por su parte, da la frase completa, quod si parua fuerit …,
ofreciendo a continuación una serie de capítulos que en P1 se han perdido. En una apreciación general, es posible afirmar que este último
manuscrito carece aproximadamente del último tercio del texto.
Aunque V contiene la obra completa y es, por tanto, un testigo imprescindible para su edición, en la sección transmitida por los dos
manuscritos las divergencias entre el texto del manuscrito parisino
y el del vaticano son frecuentes, afectando de manera particular al
orden de palabras, al empleo de las partículas discursivas y al número de glosas explicativas, más elevado en V que en P1. Ambos
manuscritos ofrecen ejemplos de un procedimiento consistente en
glosar un tecnicismo griego por medio de un término latino, que suele estar introducido por la expresión id est5. Pero V acude con mayor
frecuencia a este recurso, mostrando casos de glosa latín-latín de los
que carece el manuscrito de París6. Pues bien, por lo menos en un
caso tenemos la seguridad de que la glosa en cuestión fue añadida en
la recensión vaticana, pero no figuró nunca en la recensión parisina
ni en el estadio inicial del texto. Se trata de la lectura in <eundem>
numerum, que P1 da en el primer capítulo y cuya autenticidad está
asegurada por la fuente griega, que da ἰσάριθμοι. El manuscrito V
presenta, en este punto, un error, al decurtar dicha lectura y dar, en su
lugar, una expresión sin sentido, in merum. A continuación el término merum, erróneamente interpretado como adjetivo, es glosado por
medio de purum. El resultado final, in merum id est in purum, hace
incomprensible el pasaje, pero, por estar basada la glosa en una con717
Arsenio Ferraces Rodríguez
fusión previa entre numerum y merum, tenemos la certeza de que no
pertenece al estadio inicial del texto, permitiendo al editor ponerse
en guardia contra glosas que figuran en V, pero no en P1. Este detalle
y otros similares hacen muy probable que la redacción transmitida
por V sea una reescritura de un texto previo similar al de P1.
El manuscrito restante, el parisino lat. 6882 A (= P2), ocupa una posición particular, por cuanto contiene únicamente una versión abreviada del libro de Atenágoras. En él las transiciones entre capítulos
han sido suprimidas y los párrafos han sido notablemente simplificados, con reducción de cualquier desarrollo teórico. Se trata de un
compendio de fácil comprensión, destinado a la vulgarización. En
consecuencia, aunque ocasionalmente resulta útil para la restitución
del texto transmitido por P1 y por V, es una redacción diferente, que
merece atención sólo en cuanto resumen de la obra original.
2. Traducción latina de un texto pseudogalénico sobre la orina
En su conocido catálogo Die Handschriften der antiken Ärzte, Diels
dedicó una entrada a un autor de nombre Atenágoras, del que menciona como única obra un Liber de urinis7. El estudioso alemán identifica
el texto como una traducción, pero no la pone en relación con ninguna
fuente griega ni menciona manuscritos o ediciones de esta última. Sin
embargo, tal fuente existe y era conocida por Diels. En un artículo
reciente he podido establecer con seguridad que el Liber Athenagorae
de urinis es una traducción de un opúsculo pseudogalénico8. En efecto, primero Chartier, y después Kühn, tomándolo de su predecesor,
publicaron un compendio sobre la orina que ambos presentan como
atribuido a Galeno, Galeno adscriptus liber de urinis9. Se trata de un
pseudoepígrafo, según demuestra el hecho de que Galeno sea, junto
con Hipócrates, una de las autoridades mencionadas en el texto. Ello
excluye que éste haya sido escrito por el propio Galeno10. La obra presenta puntos en común con un segundo compendio publicado también
por Chartier y por Kühn como un De urinis ex Hippocrate Galeno et
718
Un anecdoctum latino tardoantiguo
aliis quibusdam, pero sobre todo son llamativas sus semejanzas con
dos textos, uno editado parcialmente por Bussemaker y atribuido a
Magno de Émesa, y otro incluido por Ideler, sin mención de autor,
en el volumen segundo de sus Physici et medici graeci minores11. La
relación y la cronología entre el Galeno adscriptus liber de urinis y
los textos publicados por Bussemaker y por Ideler es todavía incierta,
pero ello poco importa para nuestro propósito.
Si bien las tres fuentes griegas presentan paralelos puntuales con el
libro de Atenágoras, este último es, en su mayor parte, traducción del
mencionado Galeno adscriptus liber de urinis. De los treinta capítulos
en que he podido dividir el texto latino, sólo diez no están basados en
dicha fuente griega. Estos últimos son, en su mayor parte, fragmentos
breves, de transición entre capítulos, que deben de haber sido añadidos
por el propio traductor con la finalidad de estructurar de manera clara
el texto latino, así como de varios capítulos sobre la orina mediocris,
de la que la fuente griega principal no hacía mención. En una visión
de conjunto, sólo una décima parte del Liber Athenagorae de urinis no
procede del Galeno adscriptus liber de urinis. Las correspondencias
entre el texto latino y su fuente griega son las siguientes12:
Liber Athenagorae de urinis
Galeno adscriptus liber de urinis
(XIX 574-601 Kühn)
Cap. 1
Cap. 2
Cap. 3
Cap. 3
1. Urinarum differentiae
2. De tenui et turbida urina
3. De pingui et tenui urina
4. De colore et differentia urinarum
5. Dupplicatio urinae quid significet
5.1. Tenuis et alba
5.2. Tenuis rubea
5.3. Tenuis et ocra
5.4. Tenuis et flaua
5.5. Tenuis et rubra et sine sedimine
5.6. Tenuis et nigra sine sedimine
Cap. 4
Cap. 6
Cap. 5
Cap. 7
Cap. 8
Cap. 9
719
Arsenio Ferraces Rodríguez
Liber Athenagorae de urinis
5.7 (In duplicibus coniunctionibus – quae
praedicta sunt sufficiant. Dehinc ad ceteras
constitutiones est transeundum …)
5.8. De nigra urina
5.9. Pinguis et alba
5.10. Pinguis et siliginea
5.11. Pinguis et rubra
5.12. Pinguis et nigra
5.13. Haec igitur sunt – adiuncta duplicatio­
ne. Nunc de ea quae est inter pinguedinem et
tenuitatem dicemus.
5.14. De mediocri
6. De urinae constitutionum – sufficiunt haec
dicta
7. De differentiis
8. Quattuor gradus
9. De ypostasin
9.1. Ypostasis alba et lenis
9.2. Ypostasis alba non lenis nec aequalis
10. De eneorma et nebula et ypostasim
11. Incidens igitur aegritudinem …
12. De sedimen rubro
13. Quid significat liuida urina et uiride se­
dimen
14. Quid significat nigrum sedimen
15. De ypostasi
16. De ypostasi alba
17. Pinguis urina
18. De oleaginea
19. Quid significat oroboidis urina
20. Quid significat petaloidis urina
21. Quid significat lamminosa urina et quid
pithirodis
22. Quid significat cripnoidis urina id est
floccosa
720
Galeno adscriptus liber de urinis
(XIX 574-601 Kühn)
Cap. 10
Cap. 11
Cap. 12
Cap. 13
Cap. 14
Cap. 15
Caps. 16-18
Cap. 19
Cap. 20
Cap. 21
Cap. 23
Cap. 22
Cap. 24
Cap. 25
Cap. 26
Cap. 27
Cap. 28
Un anecdoctum latino tardoantiguo
Liber Athenagorae de urinis
Galeno adscriptus liber de urinis
(XIX 574-601 Kühn)
23. Quid significat si malum odorem habeat Cap. 30
urina
24. De ypostasi
Cap. 31
25. De sedimine
Cap. 32
26. De pingui alba
Cap. 33
27. De pingui rubra
Cap. 34
28. Pinguis nigra
Cap. 35
29. Mediocris alba
________
30. Mediocris subrubra
________
La tabla que precede pone de manifiesto no sólo que la mayoría de los
capítulos del Liber Athenagorae de urinis derivan del opúsculo pseu­
dogalénico, sino también que, con pocas excepciones, la ordenación
de la materia es la de dicha fuente griega. De ahí se sigue que, en cuan­
to a su estructura, el texto latino se muestra conservador, ateniéndose
al orden de su fuente principal – el Galeno adscriptus liber de urinis
–, que el autor completa con algunos capítulos de origen distinto o con
adiciones propias que tienen como finalidad marcar la transición entre
diferentes capítulos o entre distintas secciones del texto.
3. Una traducción tardoantigua
Al igual que sucede con un elevado número de textos médicos latinos
tardoantiguos y altomedievales, el Liber Athenagorae de urinis carece de referencias internas para su datación precisa. En el caso presente contamos, además, con la dificultad añadida de que el Galeno
adscriptus liber de urinis carece de edición crítica, faltando también
estudios sobre su autoría y datación. Tampoco está clara su cronología relativa respecto al texto que Bussemaker atribuyó a Magno de
Émesa y respecto al publicado por Ideler. Los manuscritos colocan la
traducción latina bajo el nombre de un tal Atenágoras, del que desconocemos todo, hasta el punto de que ignoramos incluso si se trata del
verdadero nombre del autor o si estamos ante una atribución ficticia.
721
Arsenio Ferraces Rodríguez
Así las cosas, sólo podemos recurrir a indicios secundarios, con el
objetivo de remitir el texto a una época y a una horquilla cronológica
amplia. Pues bien, todos los datos confluyen en la misma dirección,
la de que estamos ante una obra de la Antigüedad Tardía. En primer
lugar, el manuscrito más antiguo, P1, es un importante testigo de
la medicina antigua y tardoantigua. La casi totalidad de los textos
que contiene son conocidos: el De medicina de Celso, fragmentos
de Vindiciano, los Gynaecia de Musción, capítulos del libro cuarto (De medicina) de las Etimologías de Isidoro de Sevilla, y textos
menores, como los Dynamidia ad Paternianum de Pseudo-Galeno,
o el Liber cyrurgie Ypocratis. Se trata, por tanto, de un volumen que,
además de textos de Celso, contiene una miscelánea de opúsculos
médicos tardoantiguos. Tal contexto de transmisión apunta también
hacia una datación tardoantigua para el Liber Athenagorae de urinis,
que sigue, en el manuscrito parisino, a los extractos de los Gynaecia
de Musción. Por otra parte, aún con todas las incertidumbres que
plantea la restitución del texto a causa de su reducidísima tradición
manuscrita, en una apreciación general, su aspecto lingüístico es de
un nivel muy aceptable. La traducción es correcta y, en general, carece de errores, de modo que todo invita a creer que estamos ante
un traductor muy bien formado, con un buen dominio del latín y del
griego. El Liber Athenagorae de urinis sigue de manera casi lineal
la fuente griega, pero está muy lejos del literalismo pedestre que
caracteriza una buena parte de las traducciones que los estudiosos
suelen situar en el entorno de la escuela de Rávena en los siglos VI
y posteriores. El texto está bien trabado por medio de fórmulas de
transición o de remisiones internas, tanto entre capítulos diferentes
como entre secciones distintas de la obra.
Por otra parte, ciertas explicaciones teóricas de las que carece la
fuente griega, pero que sí se encuentran en el libro de Atenágoras,
suponen no sólo notables conocimientos médicos por parte del traductor, sino también un excelente nivel lingüístico, dada la precisión
722
Un anecdoctum latino tardoantiguo
y la claridad de la exposición. Véase, a título de ejemplo, el siguiente
pasaje (5.1.):
Liber Athenagore de urinis 5.1.:
Inprimis igitur in constitutione indi­
gesta <est tenuis> et permanens tenu­
is, mutato autem colore ut sit tenuis
et alba, talis urina multum significat
inbecillam habere uirtutem, sicut in
senibus apparere solet aut in his pas­
sionibus quae sunt generales (quae
plurimum apparet tenuis et alba prop­
ter inbecillitatem uirtutis). Significat
et infraxin, id est constipationem,
quomodo in nefretica fit passione. Fit
etiam in quartanariis in urinis infra­
xin. Nigredo enim melancolici humo­
ris pinguedine[m] sua[m] in uenis aut
poris quos Graeci urityris appellant
<remanet>; quod si in renibus cola­
tur et ibi relinquitur, pinguedo aliqua
coadunata lapidem generat et <urina>
tenuis mingitur, uelut aqua munda et
colata, apparens alba et tenuis. Alia
autem fit maximum signum. Causon
igitur febrientibus si alba et limpida
et tenuis appareat, freneticum signifi­
cat fieri …
Galeno adscr. liber de urinis 4 (XIX, 577
Kühn):
Ἔστω οὖν πρότερον ἐν τῇ συστάσει
ἄπεπτον καὶ γινέσθω λεπτὸν καὶ
τούτου μένοντος λεπτοῦ ἀμειφθείτω
τὸ χρῶμα καὶ ἔστω τελέως λευκόν,
ὡς εἶναι αὐτὸ λεπτὸν καὶ λευκόν. τὸ
τοιοῦτον οὖρον πολλὰ σημαίνει. ἢ γὰρ
ἀσθένειαν δυνάμεως, καθάπερ καὶ ἐπὶ
τῶν γερόντων ἐπιφαινόμενον δηλοῖ,
καὶ ἐπὶ τῶν χρονίων δὲ νοσήματων ὡς
ἐπὶ τὸ πλεῖστον φαίνεται λεπτὸν καὶ
λευκὸν διὰ τὴν ἀσθένειαν, ὁμοίως καὶ
ἐπὶ τούτων τῆς φύσεως. σημαίνει δὲ
καὶ ἔμφραξιν, ὡς ἐπὶ τοῖς φρενιτικοῖς
ἐπιφαινόμενον ἐνδείκνυται. καὶ ἐπὶ τῶν
τεταρταίων πάλιν ἐν ταῖς ἀρχαῖς τοιοῦτον
οὐρούμενον ἔμφραξιν σημαίνει. τὸ γὰρ
τῶν μελαγχολικῶν τῇ παχύτητι τὰς
ὁδοὺς σφῆνον, ὥσπερ διηθισμένον τὸ
οὖρον, φαίνεται λεπτὸν καὶ λευκόν.
ἕτερον δὲ μέγιστον σημαίνει κακὸν καὶ
τὸ τοιοῦτον οὖρον. κἂν γὰρ ἐπὶ διακαεῖ
καὶ καυσώδει πυρετῷ ἐπιφανῇ λευκὸν
καὶ λεπτόν, σημαίνει φρενῖτιν ...
El capítulo, que se refiere a la orina tenue y blanca, sigue el orden
de exposición de la fuente griega hasta la frase Fit etiam in quartanariis in urinis infraxin. Esta última es una traducción simplificada de la frase καὶ ἐπὶ τῶν τεταρταίων πάλιν ἐν ταῖς ἀρχαῖς
τοιοῦτον οὐρούμενον ἔμφραξιν σημαίνει. A continuación, el
Liber Athenagorae de urinis introduce una explicación detallada del
proceso de obstrucción de las vías urinarias y de la formación de
723
Arsenio Ferraces Rodríguez
cálculos que estarían en el origen del aspecto acuoso de la orina. El
texto es ahora mucho más explícito que su fuente. Sirva como detalle
revelador, entre otros, la traducción de τὰς ὁδοὺς por medio de un
giro que es en sí mismo una descripción y una definición: in uenis
aut poris quos Graeci urityris appellant. Enfocado en conjunto, el
capítulo es traducción de un texto griego, pero está lejos de un literalismo pedestre. Muy al contrario, a veces el traductor simplifica
el contenido de la fuente, pero en otras ocasiones lo amplifica para
hacer explícitos detalles que ésta no menciona. A pesar de tales intervenciones, la traducción es precisa y clara, lo cual sería difícil de
explicar sin un buen dominio, a la vez, del latín y del griego, y sin un
conocimiento profundo de la disciplina médica.
Es también significativo, en este sentido, el empleo reiterado de tecnicismos muy marcados, que deben de haber salido de la mano de
un traductor dotado de una formación excelente y buen conocedor
de la lengua de la medicina. El autor utiliza un número elevado de
términos técnicos prestados directamente del griego – chyma, hypostasis, ichor, causon, enfraxis, sintexis, sintecticus, etc. – y lo hace
con rigor, pero se muestra igualmente sistemático y riguroso cuando prefiere dar la traducción latina de conceptos griegos, algunos
de ellos de carácter abstracto. Así, traduce γεώδης οὐσία por terrestris substantia, πνεύματος περιουσία por spiritalis substantia,
δυνάμεως ἀσθένεια por uirtutis inbecillitas, διαλείπων σφυγμός
por deficiens pulsus, κρίσις por determinatio, etc.
Todavía otro hecho merece ser destacado. Cuando el traductor, o
autor, emplea un tecnicismo latino, suele ofrecer también el correspondiente término griego, introducido por medio de la estructura
lingüística quod Graeci ( ) uocant / appellant / dicunt. Al margen
del ejemplo más arriba mencionado, in uenis aut poris quos Graeci
urityris appellant, en el que la frase relativa tiene valor especificativo, en otros casos la frase es de tipo explicativo: Medio autem calice
apparens (= nebula), quod Graeci eneorma appellant (11); ex tenui724
Un anecdoctum latino tardoantiguo
tate fit sanguinis, quod Graeci icoroides uocant (12); urina olei similis, quod oleodis dicunt Graeci (18); lamminosa urina, quam Graeci
petaloidis appellant (20); lamminosis, quod Graeci petaloidis uocant (21). El capítulo cuarto, en el que se enumeran los distintos tipos de orina según el color, ofrece una acumulación de ejemplos reveladores: est rubea (= urina), quam Graeci pyrram uocant; quarta
autem flaua, quam Graeci xantham uocant; post <hanc> autem est
rubra, quam Graeci erythram uocant; nouissima autem nigra, quam
Graeci milan uocant. El léxico del color empleado en dicho capítulo
era de uso habitual en latín y resultaría conocido para cualquier lector. En consecuencia, el hecho de que adjetivos como rubeus, flauus,
ruber o niger reciban una aclaración por medio del correspondiente
helenismo no puede ser banal. Muy al contrario, debe de responder
a alguna necesidad comunicativa derivada de su empleo en un texto
médico. La introducción de dichas aclaraciones se debe, quizás, a
que, a ojos del traductor, el sentido habitual de rubeus, flauus, ruber o niger no respondía completamente al que tenían sus correspondientes griegos en la clasificación de los distintos tipos de orina.
Dicho de otro modo, a que los adjetivos citados no tenían un grado
suficiente de precisión en un texto de uroscopia.
En conclusión, detrás del procedimiento consistente en aclarar un
término técnico latino por medio de su correspondiente helenismo,
incluido éste dentro de la estructura formal quod Graeci ( ) uocant,
subyace, con toda probabilidad, no sólo un afán erudito y de adecuación a la tradición de grandes escritores médicos antiguos, como
Celso, Plinio o Escribonio Largo, sino también una voluntad de emplear una terminología técnica rigurosa y unívoca13.
Con la tendencia que acabo de mencionar coexiste otro procedimiento complementario, el de explicar algunos tecnicismos médicos
helenos por medio de una glosa latina. Se trata generalmente de términos cuyo sentido era accesible sólo al especialista en medicina.
De ahí que el traductor añada una aclaración en forma de glosa intro725
Arsenio Ferraces Rodríguez
ducida por id est14. El objetivo es la vulgarización del texto, el afán
por hacerlo accesible a los profanos en la materia, sin menoscabo de
su dignidad científica.
Dada la corrección de la traducción, el empleo riguroso de la termi­
nología técnica por el traductor y los conocimientos de la materia
que revela, es seguro que se trata de una persona de elevada forma­
ción y con conocimientos amplios de medicina. Aunque es necesario
profundizar en el estudio de los aspectos aquí sólo esbozados, las ca­
racterísticas apuntadas son difícilmente compatibles con el bajísimo
nivel lingüístico de la mayoría de las traducciones de textos médicos
realizadas a partir de mediados del s. VI. En consecuencia, el Liber
Athenagorae de urinis debe de ser de época temprana, una traduc­
ción realizada quizás en algún momento en torno a los siglos V-VI.
BIBLIOGRAFíA Y NOTAS
1. La presente edición ha sido realizada en el marco de los trabajos de un pro­
yecto de investigación financiado por el Ministerio español de Economía y
Competitividad (FFI2009-11333) y centrado en la edición y estudio de textos
médicos tardoantiguos y altomedievales.
2. Por razones de economía, para una exposición más detallada sobre la tra­
dición manuscrita del texto y para la bibliografía pertinente remito a Ferraces Rodríguez A., Liber Athenagore de urinis, una traducción latina
de un compendio griego sobre semiótica de la orina. In: URSO A. M. (ed.),
Il bilinguismo medico fra Tardoantico e Medioevo. Messina, EDAS, 2012,
pp. 87-103.
3. Se trata de una versión más del texto transmitido por los manuscritos de Sankt
Gallen, Stiftsbibliothek 751, pp. 324-332, y Biblioteca Apostolica Vaticana,
Barberini 160, ff. 136r-138v. El texto de los dos manuscritos citados fue edi­
tado en paralelo, primero por Leisinger H., Die lateinischen Harnschriften Pseudo-Galens. Zürich-Leipzig, Orell Füssli, 1925, pp. 6-23; y más tarde
por Keil G., Die urognostische Praxis in vor- und frühsalernitanischer Zeit.
Habilitationsschrift zur Erlangung der Venia Legendi der Hohen Medizini­
schen Fakultäten der Albert-Ludwigs-Universität zu Freiburg im Breisgau,
Freiburg i. Br., 1970, pp. 42-72.
726
Un anecdoctum latino tardoantiguo
4. La edición más reciente del texto, crítica, es la de Stoffregen M., Eine
frühmittelalterliche Übersetzung des byzantinischen Puls- und Urintraktats
des Alexandros. Text–Übersetzung–Kommentar. Inaugural-Dissertation zur
Erlangung der mediz. Doktorwürde an den Medizinischen Fachbereichen der
Freien Universität Berlin, Berlin, 1977. La edición de la epístola introduc­
toria figura en las pp. 72-79. Para ediciones previas a la de Stoffregen, cf.
Sabbah G., Corsetti P. -P., Fischer K. -D., Bibliographie des textes
médicaux latins. Antiquité et haut Moyen Âge. Saint-Étienne, Publications de
l’Université de Saint-Étienne, 1987, pp. 31-32.
5. Quam Galienus stilbousan uocat, id est perlucidam (4), Significat et infraxin,
id est constipationem (5.1.), ycoroides, id est tenuitas quaedam sanguinis
(5.5.), geodis, id est terrestris (5.8.), crisin futuram, id est determinationem
passionis (11), pithirodis ypostasis, id est furfurum similes (21), cripnoidis,
id est floccosa (22).
6. Cf. los ejemplos siguientes: in partibus id est in mutationibus (1), constitucione id est sua proprietate (1), ultima indiestionem id est grauissimam (2),
constitutiones (sunstituciones V) id est proprietates (3), nouissime indigestione id est grauissima indiestione (4).
7. Diels H., Die Handschriften der antiken Ärzte. II, Berlin, Verlag der königl.
Akademie der Wissenschaften, 1906, p. 21.
8. Ferraces Rodríguez, Liber Athenagore de urinis, cit. n. 2.
9. Chartier R., Operum Hippocratis Coi, et Galeni Pergameni, medicorum
omnium principum tomus VIII. Lutetiae Parisiorum, Ex Typis R. Soubret,
1639, pp. 337-348; Kühn C. G., Claudii Galeni opera omnia. Vol. XIX,
Lipsiae, In Officina Libraria Car. Cnoblochii, 1830, pp. 574-601.
10. La cita, que figura en el cap. 4, De colore et differentia urinarum, corres­
ponde a Gal. De crisibus I 12 (p. 100, 21 Alexanderson).
11. El De urinis ex Hippocrate, Galeno et aliis quibusdam fue editado primero en
CHARTIER, Operum Hippocratis, cit. n. 9, pp. 352-358; y luego en KÜHN,
Claudii Galeni opera omnia, cit. n. 9, pp. 609-628. Las referencias de los
trabajos de Bussemaker y de Ideler son las siguientes: Bussemaker U.
C., Über Magnus von Emesus und dessen Buch vom Harne. Janus 1847; 2:
273-297; Ideler I. L., Physici et medici graeci minores. II, Berolini, Typis
et impensis G. Reimeri, 1842, pp. 307-316. Para una exposición ordenada
sobre la uroscopia bizantina, entre cuyos autores figura Magno de Émesa, y
probablemente también el autor del opúsculo publicado por Ideler, cf. Dimitriadis K., Byzantinische Uroskopie. Inaugural-Dissertation zur Erlan­
gung der Doktorwürde der Hohen Medizinischen Fakultät der Rheinischen
727
Arsenio Ferraces Rodríguez
Friedrich-Wilhelms-Universität zu Bonn, Bonn, 1971; Angeletti L.
R., Cavarra B., Gazzaniga V., Il De urinis di Teofilo Protospatario.
Roma, Casa Editrice Università La Sapienza, 2009, pp. 35-60.
12. Para los capítulos del libro de Atenágoras utilizo los títulos de los capítulos,
cuando existen. En aquellos que carecen de capítulo, por tratarse de transicio­
nes entre capítulos o por cualquier otra causa, ofrezco los términos iniciales
del capítulo, de modo que a través de los mismos sea posible adivinar el
contenido y el carácter del mismo.
13. A propósito de Celso puede consultarse el documentado artículo de Capitani U., A. C. Celso e la terminologia tecnica greca. ASNSP 1975; 5.2:
449-518. Para Plinio y Escribonio Largo contamos ahora con dos concordan­
cias exhaustivas, en las que se recogen abundantes ejemplos: Rosumek
P., Najock D., Concordantia in C. Plinii Secundi Naturalem Historiam,
I-VII. Hildesheim-Zürich-New York, Olms-Weidmann, 1996; Sconocchia S., Concordantiae Scribonianae. Hildesheim-Zürich-New York,
Olms-Weidmann, 1988. El mismo procedimiento fue utilizado ampliamente
en destacados autores médicos de la Antigüedad Tardía. Cito solamente los
casos de Marcelo de Burdeos y de Celio Aureliano, según demuestra sobra­
damente la relación de ejemplos que dan las Concordancias de ambos auto­
res recientemente elaboradas: MAIRE B., BIANCHI O., Caelii Aureliani
operum omnium quae exstant Concordantiae, I-IV. Hildesheim-Zürich-New
York, Olms-Weidmann, 2003; Sconocchia S., Marcelli De medicamentis
librorum Concordantiae, I-III. Hildesheim-Zürich-New York, Olms-Weid­
mann, 1996.
14. Para los ejemplos remito a las notas 5 y 6 de este mismo trabajo.
728
Un anecdoctum latino tardoantiguo
Edición crítica
1. Criterios editoriales
La edición aquí presentada es completamente provisional. Su único
objetivo es hacer accesible un opúsculo al que nadie había prestado
atención y que, sin embargo, presenta interés en cuanto testigo de la
actividad tardoantigua de traducción de textos médicos griegos, en
general, y de los textos galénicos y pseudogalénicos en particular.
Sin eludir los múltiples problemas que plantea su restitución, una
edición provisoria resulta siempre preferible a la comodidad de ver
pasar la obra ante nosotros sin hacer nada por rescatarla para el conocimiento público.
Si toda edición es, en gran medida, sólo un ejercicio de aproxima­
ción al texto salido de manos del autor – tarea no exenta de un ele­
vado grado de incertidumbre – en el caso presente los problemas
se acentúan por las circunstancias de transmisión. La tradición
directa cuenta con sólo dos manuscritos, de los cuales el más tem­
prano, y el que presenta menos indicios de modificación, carece
del tercio final del texto. A su vez, el único que ofrece la obra en
su totalidad es un manuscrito muy tardío, del s. XIV, y muestra
huellas claras de modificación voluntaria, o de reescritura, a ma­
nos de un copista, de modo que para el tercio final carecemos de
un contraste eficaz para detectar las intervenciones de este último
y para depurar aquellos elementos que no pertenecen estrictamen­
te al autor. Por su parte, el manuscrito P2 es también de datación
tardía – siglo XIII – y su redacción presenta vínculos con la del
manuscrito vaticano. Si bien ocasionalmente permite la restitu­
ción de alguna lectura deturpada u omitida en los dos manuscritos
de la tradición directa, por tratarse de un resumen su utilidad para
restablecer el texto del autor es muy limitada.
Particularmente espinosa es la cuestión de los títulos de los capí­
tulos. En la parte transmitida por los manuscritos P1 y V, ambos
729
Arsenio Ferraces Rodríguez
coinciden a veces en el mismo título, pero ocasionalmente es sólo
el manuscrito vaticano el que ofrece un título que no figura en el
parisino, de modo que nunca sabremos con certeza si un título se
debe a la mano del autor o a manos posteriores. A mayor abunda­
miento, algunos títulos, en particular en los capítulos iniciales, pa­
recen un duplicado de la frase inicial del capítulo, de modo que el
grado de incertidumbre es, si cabe, todavía más elevado. La parte
sólo transmitida por el manuscrito vaticano está provista de títulos
en todos los capítulos, no siendo infrecuente que existan dos ver­
siones de un mismo título ligeramente diferentes. Dada la imposi­
bilidad de saber si dichos títulos son de la mano del autor, o, en el
caso de duplicados, cuál es del autor y cuál de manos posteriores,
he preferido reproducirlos todos, manteniendo así su carácter in­
cierto. Dicha opción me parece menos arriesgada que la de atetizar
o corregir el texto transmitido con base en una simple sospecha del
origen espurio de una lectura.
Dada la reducidísima tradición directa del texto y dadas las diferen­
cias entre los dos manuscritos, para la parte transmitida por ambos
he concedido mayor crédito a P1, mientras las variantes de V figuran,
con pocas excepciones, en las notas. Para la sección final, la trans­
mitida sólo por V, he adoptado una actitud conservadora, limitando
las intervenciones del editor a aquellos casos en los que existe un
alto grado de probabilidad de que el texto haya sido alterado por el
copista. Dado que es verosímil que el texto de V sea una reescritura,
he preferido editar en cursiva la parte transmitida sólo por este ma­
nuscrito, para diferenciarla de la parte transmitida también por P1,
en la que tenemos mayor seguridad en la restitución. También en la
parte común, he adoptado igualmente la cursiva en aquellos títulos
de capítulos sólo ofrecidos por V.
El aparato crítico es negativo, figurando en nota sólo la variante, en
caso de discrepancia entre los manuscritos. En cuanto a la grafía, he
adoptado los criterios siguientes:
730
Un anecdoctum latino tardoantiguo
1. Regularización del diptongo ae. Como corresponde a su
datación, el manuscrito V utiliza para el diptongo única­
mente la grafía e. En cambio, P1 utiliza, con pocas excep­
ciones, la ę.
2. Normalización de ti, en lugar de ci, ante vocal, tanto en la
parte del texto transmitida por ambos manuscritos como en
la sección conocida sólo a través de V. El manuscrito P1 uti­
liza ti de manera predominante, mientras en V encontramos
casi exclusivamente la grafía ci, que responde a los hábitos
del copista y de su época. En la parte final del texto, sólo
transmitida por V, he normalizado sistemáticamente las
grafías conmixtio y coniunctio, en lugar de las empleadas
por el copista, conmixio y coniunccio, respectivamente.
3. He prescindido de las divergencias entre manuscritos en
el empleo de consonantes simples y geminadas. En casos
como yppostasis-ypostasis, differentia-diferentia, etc., en
los que no es infrecuente el empleo alternante – y arbitra­
rio – de la consonante simple y de la geminada, he adop­
tado siempre la forma del latín clásico. No se recogen en
las notas las esporádicas confusiones u-b (flaua-flaba) así
como tampoco algunos ejemplos de ausencia de h en el
adverbio hodie, o el uso indebido de la misma consonante
en el manuscrito P1 en los términos hostendit y exhistimare.
Tampoco he hecho constar la variación gráfica del adverbo
adhuc en el manuscrito V, que da siempre aduch. En otro
orden de cosas, he utilizado la grafía aliquotiens en varios
lugares donde el manuscrito V da alicociens.
Por lo que toca al texto del manuscrito P2, editado en el apéndice, he
mantenido íntegramente la grafía del manuscrito, enmendando úni­
camente aquellas lecturas que son seguros errores de copista.
731
Arsenio Ferraces Rodríguez
2. Edición
Sigla et notae:
P1
Paris, BNF, lat. 7028
P2 Paris, BNF, lat. 6882A
V
Vaticanus Palat. lat. 1304
V’
V post correctionem
add. addit, addunt
codd. consensus codicum P1V
om.
omittit, ommittunt
transp. transponit, transponunt
<>
uncis oblongis inclusa sunt quae addenda uidentur
[]
uncis quadratis inclusa sunt quae secludenda uidentur
††
locus desperatus
/// litteris inclinatis edita sunt quae tantum in V seruantur
732
Un anecdoctum latino tardoantiguo
Incipit liber Athenagorae1 de urinis2
1. Urinarum differentiae multae sunt3 in partibus4. Primae sunt5
<duae>: chima, id est quod6 mingitur7, et quod in ea apparet8, id est
sedimen. <In> hoc autem quod mingitur iterum in <eundem> numerum9 ueniunt omnes eius differentiae10. Etenim sunt duae, <constitutio et color …>. Constitutione11 autem12 <urina> est13 pinguis aut
tenuis aut media14. Ea uero quae media15 est sanitatem pronuntiat;
tenuis uero aut pinguis indigestionem significat. [Galeno adscr. l. de
urinis, 1 (XIX, 574-575 Kühn); Ideler, II, p. 307, 1-11]
1 Athenagorae corr. anathegore P1 athemagore V 2 de urinis] de pulsis et urinis
P1 3 multe sunt] sunt multe V 4 in partibus] in partibus id est in mutationibus V
5 Primae sunt corr. Prima est P1 Prima autem V 6 quod corr. ut codd. 7 migitur V
8 in ea apparet] est in ea apparens V 9 in <eundem> numerum] in merum id est in
purum V 10 omnes eius differentiae] omnis eius differencie V 11 Constitutione
corr. constitutiones P1 constitucione id est sua proprietate V 12 autem corr. aut
enim P1 enim aut V 13 est om. P1 14 medio V mediis V’ 15 medio V mediis V’
2. De tenui et turbida urina1
Quid declarat si minxerit2 tenuem urinam et permaneat tenuis et quid
si mingitur3 tenuis et turbulenta efficiatur.
Mingitur igitur4 tenuis et sic tenuis permanet5; iterum mingitur tenuis
et, dum steterit6, turbulenta efficitur7 et inpinguatur in calice. Prima
ergo, id est quae tenuis permanet, ultimam indigestionem8 significat;
nondum enim9 inchoauit adhuc10 natura ad digestionem11 faciendam
se praeparare12. Secunda autem, quam13 diximus turbulentam14 fieri,
ostendit iam naturam inchoare15 digestionem facere. Tenuis ergo uri­
na hoc modo diuiditur16 et haec significat. [Galeno adscr. l. de urinis,
2 (XIX, 575 Kühn); Ideler, II, p. 307, 13-23; p. 313, 1-4; De urinis ex
Hipp. Gal. (XIX, 620-621 Kühn)]
1 Titul. De tenui et turbida urina in hunc locum restitui; post efficiatur transp. P1
om. V 2 mixerit V 3 mingitur] mingerit V 4 igitur om. V 5 permaneat V 6 dum
733
Arsenio Ferraces Rodríguez
steterit] tum stetiderit V 7 turbulenta efficitur] turbida efficiatur V 8 ultimam
indigestionem] ultima indiestionem id est grauissimam V 9 enim om. V 10 adhuc
inchoauit V 11 digestestionem P1 12 preparauit V 13 quam] que V 14 turbulen­
tam corr. turbulenta P1 turbulente V 15 post inchoare iter. iam P1 16 diuiditur]
dicitur V
3. De pingui et tenui1 urina2
Quid significat urina3 quae4 pinguis mingitur et pinguis permanet et
quid significat si residerit <et tenuis efficiatur.>
Pinguis autem5, similiter ut6 tenuis, mingitur pinguis et permanet
pinguis; alia mingitur7 pinguis et, dum sederit8, fit tenuis. Prima
igitur significat augmentare humores, secunda autem declinare iam
humores significat et inchoare ostendit determinationem. Hae sunt
igitur constitutiones9 in urinis et10 differentiae. [Galeno adscr. l. de
urinis, 3 (XIX, 575-576 Kühn); Ideler, II, p. 307, 15-p. 308, 3; p. 313,
5-14; De urinis ex Hipp. Gal. (XIX, 620-621 Kühn)]
1 et tenui om. V 2 Hunc tit. post similiter ut tenuis transp. P1 3 significat urina
corr. significatur in ea codd. 4 quod V 5 aut P1 6 ut corr. autem V om. P1 7 alia
mingitur] alia enim mingitur V 8 dum sederit] residerit et V 9 constitutiones]
sunstituciones id est proprietates V 10 et om. V
4. De colore et differentia urinarum1
In colore uero differentiae sunt plurimae. Sunt enim albe; sunt2 siliginee; est rubea3, quam4 Graeci pyrram5 uocant; quarta autem flaua6,
quam Graeci xantham7 uocant; post <hanc> autem est8 rubra, quam
Graeci erythram9 uocant; nouissima10 autem nigra11, quam12 Graeci
milan13 uocant. Est enim14 inprimis alba, deinde ocra15, post hanc
rubea, quarta autem flaua16, post hanc autem17 rubra18, nouissima19
uero nigra. Est ergo et albica20, hoc est flaua. Haec autem ex duobus
fit humoribus, ex colerico et sanguine, quam Galienus stilbousan21
uocat, id est perlucidam22, flammae similis [Gal. De crisibus I 12;
734
Un anecdoctum latino tardoantiguo
p. 100, 21 Alexanderson]. Plus enim clarior est a rubeo colore. Sunt
ergo23 inuicem deinde tali colore urinae constitutae: alba et siliginea,
alba de flegmata est24, siliginea de flegma et colera permixta aut sanguine25; rubea autem colerica est; rubra26 de sanguine; flaua uero27 de
colerico <humore> et sanguine fit permixta. Nigra igitur ex melancolico generatur28 humore; fit etiam nigra ex decoctis29 humoribus,
de qua urina suo loco30 erit dicendum. Alba autem nouissimam indigestionem31 significat. Haec enim sunt simplices32 urinarum differentiae in constitutione ipsarum et colore. [Galeno adscr. l. de urinis,
3 (XIX, 575-576 Kühn); Ideler, II, p. 308, 3-6]
1 De colore – urinarum] De coloribus De urinarum colore V 2 sunt om. V 3 est
rubea om. V post pyrram uocant transp. P1 4 quam corr. quas codd. 5 pirra V 6
flaba V 7 xantham corr. exantham P1 exanatha V 8 est corr. et V om. P1 9 erythram
corr. retram codd. 10 nouissima corr. nouissime codd. 11 nigra corr. nigre codd.
12 quas V 13 milan corr. cimilan P1 cymilan V 14 enim] ergo V 15 ocra] dicitur
ochra et V 16 Post hanc – flaua om. V 17 hanc autem om. P1 18 rubra] rubea P1 19
nouissima corr. nouissime codd. 20 albica corr. alba bica (ui- V) codd. 21 stilbou­
san corr. istilborant P1 istilboran V 22 perlucidu V 23 Sunt ergo] Est ergo deinde
V 24 flegmata est] flemathe V 25 sanguinem V 26 et rubra V 27 uero om. P1 28
generatur post igitur transp. V 29 ex decoctis] et de excoctis V 30 suo loco] loco
suo V 31 nouissimam indigestionem] nouissime indigestione id est grauissima
indiestione V 32 simplicia V
5. Dupplicatio urinae quid significet1
5.1. Ceterum2 dicendum est de duplicatione3 ipsarum et quae se possunt coniungere et quid significe<n>t. Inprimis4 igitur in constitutione indigesta <est tenuis> et permanens tenuis, mutato autem colore5
ut sit tenuis et alba, talis6 urina multum significat inbecillam habere
uirtutem, sicut in senibus7 apparere solet aut in his passionibus quae8
sunt generales (quae9 plurimum10 apparet tenuis et alba propter11
inbecillitatem uirtutis12). Significat et infraxin, id est constipationem,
quomodo in nefretica fit passione13. Fit etiam in quartanariis in uri735
Arsenio Ferraces Rodríguez
nis infraxin14. Nigredo enim melancolici15 humoris pinguedine[m]
sua[m] in uenis aut poris quos16 Graeci urityris appellant <remanet>; quod17 si in renibus colatur et ibi relinquitur, pinguedo aliqua
coadunata18 lapidem generat19 et <urina> tenuis mingitur, uelut aqua
munda et colata, apparens alba et tenuis. Alia autem fit maximum
signum20. Causon21 igitur febrientibus si alba et limpida et tenuis
appareat, freneticum significat fieri22; si autem23 febrium magnitudo
nimia24 fuerit colerum causa25 et urina non coloretur26, manifestum
est quia non remanet in uenis colericus humor, sed illud quod in eo
leuius est cerebrum petens27 occupat28. Si autem non fuerit frenesis
adhuc29 et30 urina sit tenuis, alba et limpida, febris autem causon31,
pronuntiamus aut esse aut futuram freneticam passionem. Si autem,
tali existente urina32, maneat frenesis33, pronuntiamus mortem. Non
enim patitur uirtus in cerebro, in quo est habitaculum animae34, sustinere colericum humorem mordicantem35 acredine sua36. Haec talia
significat tenuis et alba et limpida urina. [Galeno adscr. l. de urinis,
4 (XIX, 577-578 Kühn); Ideler, II, p. 308, 6-10; De urinis ex Hipp.
Gal. (XIX, 621-622 Kühn)]
1 Dupplicatio – significet] De duplicibus urinis V 2 Ceterum] De duplicibus uri­
nis et eorum enim V 3 duplicitate V 4 Ante inprimis add. Dicendum enim V 5
mutato – colore] mutatum autem colorem V 6 Ante talis tit. Urina tenuis et alba
add. V 7 senibus corr. renibus codd. 8 qui V 9 quae] quique V 10 plurime V 11
propter corr. perpeti P1 per petet est V 12 uirtutem P1 13 nefretica fit passione]
nefreticas fiunt pasiones V 14 in urinis infraxin] in om. P1 infraxis in urinis V 15
melancolicis V 16 quas V 17 Ante quod tit. De ea quae lapidem generant add. P1
18 et quo adunata V 19 lapidem generat] lapis generant V 20 Alia – signum om.
P1 21 Ante causon tit. De acutis febribus add. P1 22 significat fieri] fieri significat
V 23 enim V 24 nimium V 25 fuerit colerum causa] colera fit causa V 26 coletur
P1 27 patens id est leuius est et V 28 Post occupat add. id est premit V 29 Si –
adhuc] et si nondum aduc frenesis fit V 30 sed V 31 causon dis V 32 tali existente
urina] talem existentem urinam V 33 maneat frenesis] meditauit frenesin V 34 est
habitaculum animae] anime est habitaculum V 35 mordicante V 36 acredine sua]
acredinem suam P1 post suam add. posit notere V
736
Un anecdoctum latino tardoantiguo
5.2. Tenuis rubea
Urina tenuis et rubea
Tenuis enim si sit et colore1 rubea, melior est quam2 alba, sed adhuc
indigesta esse uidetur constitutione. [Galeno adscr. l. de urinis, 6
(XIX, 578-579 Kühn); Ideler, II, p. 308, 15-16; De urinis ex Hipp.
Gal. (XIX, 619-620 Kühn)]
1 colore] sit colore V 2 est quam] quidem est V
5.3. Urina tenuis et [c]ocra, id est siliginea
Quod si sit constitutione tenuis, indigesta est; et si sit colore ocra,
talis urina mediocriter digesta esse uidetur1, sed tamen inbecillitatem
naturae esse significat. Color quidem urinae digestionem ostendit.
Sed quia tenuis et non constitutione2 <digesta>, quia naturae officia
inbecillia3 tenuem eam faciunt, propterea4 non facile ad digestionem
uenit. [Galeno adscr. l. de urinis, 5 (XIX, 579 Kühn); Ideler, II, p.
308, 10-12; De urinis ex Hipp. Gal. (XIX, 619 Kühn)]
1 digesta esse uidetur] esse uideatur digesta V 2 constitutionem V 3 inbecillam V
4 propterea] et propterea V
5.4. Tenuis et flaua
Urina tenuis et flaua
Quod si sit urina tenuis et1 flaua, significat non solum indigestionem,
sed et materiae indigentiam2, ut3 in iuuenibus4 solet abstinendo contingere plus quam ratio postulat; et ex acro calore5 multam6 in profundo7
esse [Est enim8] indifussionem colerum, ut <in> tertiana9. Significat
et insomnietatem et freneticam passionem. Omnia enim talia, si flaua
urina est, <significat>. Humectationes10 iuuat11 facere. [Galeno adscr.
l. de urinis, 7 (XIX, 579 Kühn); Ideler, II, p. 308, 12-15]
737
Arsenio Ferraces Rodríguez
1 et om. V 2 indigentiam corr. indignantiam P indignantia V 3 ut om. P1 4 senibus
V 5 calore corr. colore codd. 6 multam corr. multum codd. 7 in profundo] pro­
fundum V 8 et V 9 tercianas V 10 humectationem V 11 iuuant V
5.5. Urina tenuis et rubra et sine sedimine
Si autem indigesta est1 constitutio<ne>, id est tenuis et rubra, talis non
consistit. Rubra2 enim de sanguine fit, sanguis autem3 iterum ex digestione gignitur4 et digestio conspissat constitutionem5. Manifestum
est autem quia, quae tenuis fuerit, rubra non consistit, nisi tenuis instet. Quod est6 non satis rubrum, sed ycoroides7, id est tenuitas quaedam8 sanguinis, manat et9 utilem10 colorem facit11. [Galeno adscr. l.
de urinis, 8 (XIX, 579 Kühn); Ideler, II, p. 308, 19-20]
1 indigesta est] sit indigesta V 2 Rubea V 3 autem om. V 4 gignitur corr. mingitur
codd. 5 constitutione P1 6 quod est corr. quid est P1 quidem V 7 sed ycoroides
corr. de sycus uidit P1 desiccus uidit V 8 quidam V 9 et om. V 10 utile V 11
colorem facit] colore sit V
5.6. Urina tenuis et nigra sine sedimine
Nouissima1 autem est coniunctionum tenuis et nigra urina. Non enim
haec potest constitutionem in se habere. Si2 enim ex3 nigra colera
fuerit, idem4 et niger color5, quia purgatur melancolicus humor; aut
certe ex frigdore aut ex decoctione sanguinis nigra est effecta. [quia
omnis pinguis urina pinguis et spissa est constitutione]. [Galeno
adscr. l. de urinis, 9 (XIX, 579-580 Kühn); Ideler, II, p. 308, 20-22]
1 nouissima corr. nouissime codd. 2 set V 3 ex om. V 4 idem corr. id est codd. 5
niger color] nigra colorem V
5.7. In duplicibus igitur coniunctionibus tenuis urinae1, uel color cum
admiscitur urinae, quae praedicta sunt sufficiant2. Dehinc ad ceteras3
constitutiones est transeundum, id est si constituta sit urina pinguis4.
738
Un anecdoctum latino tardoantiguo
1 urina P1 2 sufficiat dicta V 3 certeraras V 4 In duplicibus – urina pinguis in hunc
locum restitui; post § 5.8. transp. codd.
5.8. De nigra urina
Sunt enim tres urinae †sicut et tenuis consistens quia tres urinae†
pinguissimae differentiae constitutae, quae in sequenti ostendemus1.
In declinatione febris <quartanae> et2 in solutione3 ipsius urina nigra
manat. Propterea4 fit nigra, quia purgatur melancolicus humor. Iste5
enim geodis (id est, terrestris6) substantia <et> pinguis est secundum
suam constitutionem7. Ergo urina fit pinguis, sed8 ipse humor naturaliter est pinguis. Secunda9 autem fit similiter nigra ex decoctione
sanguinis. Ex10 tenuitate11 manifeste inpinguatur constitutio12 urinae
et pinguior efficitur, quia colore mutato13 fit nigra ex constitutione
sanguinis. Tertia uero fit ex frigdore14 corporis: frigdor enim colligat
et constringit et inpinguat materiam et fit urina15 similiter16 pinguis
et nigra quomodo17 diximus. [Galeno adscr. l. de urinis, 10 (XIX,
580-581 Kühn)]
1 ostendemus corr. ostendimus codd. 2 et om. V 3 solutionem V 4 Propterea]
Propterea igitur V 5 Ista V 6 terrestris corr. terrestres codd. 7 constitutionem]
consuetudinem P1 8 et V 9 secundum V 10 ex corr. et P1 om. V 11 tenuitatem V
12 constitucionem V 13 colore mutato] si colorem mutatam V 14 frigdore corr.
figdore P1 fridore V 15 urinam P1 16 urina similiter] similiter urina V 17. quo P1
5.9. De pinguis et alba
Urina pinguis et alba
Si enim sit1 urina2 constitutione pinguis et <permanens pinguis> colore sit alba, talis urina indissolubilis est, quia de crudis educitur3
humoribus ex corpore et fit constitutione pinguis. [Galeno adscr. l.
de urinis, 11 (XIX, 581 Kühn)]
1 fit P1 2 urine V 3 seducitur V
739
Arsenio Ferraces Rodríguez
5.10. Urina <pinguis> et ocra, pinguis et rubea, pinguis et flaua
De pinguis et siliginea
Quod si sit urina pinguis et siligineo colore, coniunctionem1 <non
potest habere>, neque2 <pinguis et rubea neque> pinguis et flaua
sanguini potest conuenire. Nam tales colores de penuria ciborum
uel humorum efficiuntur, ita ut uirtutis inbecillitati3 pinguis4 urina
contraria appare<a>t. Nam pinguis et rubea, pinguis et siliginea,
pinguis et flaua simul se non colligunt5 nec coniunguntur. [Galeno
adscr. l. de urinis, 12 (XIX, 581 Kühn)]
1 coniunctionem corr. coniunctio nam codd. 2 que V 3 inbecillitati corr. inbecil­
litate P1 inbellitatem V 4 Post pinguis add. igitur V 5 se non colligunt] non se
coligunt V
5.11. Pinguis et rubra1
Quod si fuerit pinguis et rubra2, talis urina plenitudinem sanguinis significat esse3, quemadmodum in synochis febribus efficitur4.
[Galeno adscr. l. de urinis, 13 (XIX, 581 Kühn)]
1 rubra corr. rubea codd. 2 rubra corr. rubea codd. 3 significat esse] esse significat
V 4 conficitur V
5.12. Urina pinguis et nigra
Si igitur pinguis et nigra1 <fuerit>, talis urina melancolicum humo­
rem per urinam se euacuare significat. Et haec2 maxime3 fit in decli­
natione quartanae febris solutionem4 faciens. Si ex frigdore aut5 ex
decoctione sanguinis nigra fuerit facta urina, postmodum in loco6
dicemus conpetenti. [Galeno adscr. l. de urinis, 14 (XIX, 582 Kühn)]
1 Si – nigra om. P1 2 hoc V 3 maxime] quidem P1 4 solucione V 5 aut corr. autem
P1 uel V 6 locum V
740
Un anecdoctum latino tardoantiguo
5.13. <Haec> igitur sunt pinguium urinarum coloribus adiuncta<e>
duplicationes1. <Nunc> de ea quae2 est inter pinguedinem et tenuita­
tem <dicemus>.
1 duplicationes corr. duplicatione P1 duplicacionem V 2 qui V
5.14. De mediocri
Mediocris autem si sit constituta urina, ita ut neque pinguis neque tenuis appareat, sed media, et si sit rubea et subrubea et non in se alios
habeat colores1, id est aut rubrum aut nigrum, cum his non possit
consistere, quia isti colores secundum suam pinguedinem ostendunt
constitutam esse urinam. Siliginea et2 alba colore in media consistunt urina3. Propterea haec tenui commiscitur urinae4.
1 alios habeat colores] habeat alios colores V 2 aut V 3 urinam V 4 urinam V
urinae V’
6. De urinae constitutionum1 et colorum2 differentiis3 simplicium et
compositarum sufficiunt haec dicta. Ceterum uero manifestanda<e>
sunt quae naturaliter possunt esse mediae, quales sani faciunt urinas.
Sed quae tali colore, non possunt esse mediae : tenuis alba [pinguis]
et pinguis alba. Hae4 mediae5 sunt colore6: flaua tenuis et rubra pinguis, rubra mediocris, rubra tenuis, nigra pinguis, nigra mediocris.
Haec enim absque aliquo exemplo sunt.
1 constitutione P1 2 colorum corr. colerum P1 colore V 3 differentiis corr. diffe­
rentia P1 differencias V 4 Hec V 5 Post mediae add. autem V 6 colore corr. coloris
(ante sunt transp. V) codd.
7. De differentiis
Differentiae in constitutione et colore1 urinae
Sufficiant haec dicta in urinarum constitutione2 et colore3. Ceterum
uero ab initio recapitulatis exponendum est secundum genus urina741
Arsenio Ferraces Rodríguez
rum differentias super scriptas. Diximus enim esse duas urinarum
differentias4, id est ipsum quod mingitur et5 quod in ea est sedimen.
Sed de urinae qualitate6 fecimus mentionem dupliciter diuidendo7
in constitutione et colore8, et particulatim diuisas exposuimus differentias et9 simplices10 eius commixtiones et quas potuimus11 partes
fecimus, et quid significent declarauimus. Et quia omnis nunc sermo
de hoc quod12 mingitur factus est, transeundum est ad ceteras partes
generalium diuisionum13.
1 constitutione et colore] constitucionem et colorem V 2 in urinarum constitutione] in urinis et constitucione V 3 colore corr. coloris codd. 4 super scriptas
– urinarum differentias om. P1 5 uel V 6 qualitatem V 7 diuidendis V 8 constitutione et colore] constitucionem et colorem V 9 et om. V 10 simplicis V 11 quas
potuimus] que possunt V 12 hoc quod] his que V 13 diuisiones V
8. Quattuor gradus
[Huius ypostasin] quattuor gradus canonum1 omni modo nos oportet
obseruare, <id est, colorem, locum, constitutionem et tempus>, et,
si naturales excesseri<n>t modos2, quid significet contemplandum
est. Quattuor igitur sunt3 canonum regulae4: peruisio, ypostasin, color et lenitas5. Haec igitur sequentes6 significare possunt seu sanitas
sit siue aliqua accidat infirmitas. Tempus uero in urinis adtendendum7 est, si semper sedimen et color et lenitas8 cottidie9 aequalis sit.
Quod si hodie alio colore10 collectio in unum appareat et crastino
alio modo residens color appareat11, iam non est omni die aequalis12 et hanc dicimus inaequalem. Quod13 si secundum naturam in
his quattuor canonum ordo seruetur, sanitas permanet. Manifestum
est autem14 quia, si15 ex eis quattuor una fuerit mutata regula, indigestiones esse significat. Haec igitur in urinis generaliter obseruare
praecipimus. Nunc16 ad ea transeundum est, ut, cum fuerint immutata17, quid18 unaquaeque eorum19 significet immutatio uel coniunctio
a nobis breuiter, ut possumus, erit dicendum.
742
Un anecdoctum latino tardoantiguo
1 cononum V 2 modos corr. modus P1 modo V 3 sunt om. V 4 regulae corr. regu­
lares codd. 5 peruisio – lenitas] peruisionum ypostasin colorem et lenitatem V 6
sequentis V 7 addendendum V 8 color et lenitas] colorem et lenitatem V 9 quod
die V 10 Post colore add. sit aut V 11 appareant V 12 omni die aequalis] equalis
omni die V 13 Quod corr. Quia codd. 14 aut V 15 quia, si] quod V 16 Post nunc
add. igitur V 17 inmutata corr. inmutate codd. 18 quid] quia P1 19 Post eorum
add. queque V
9. De ypostasin
Ypostasin1 [id] est sedimen in quo omnia2 quae3 contra naturam4
fiunt5 in corpore ratio inuenitur et quae sanitati6 sunt repraesentat.
Dicimus enim canonem ipsam, inprimis quae secundum naturam7
sunt diffinitiones siue deliberationes, qualia nobis tradita sunt8 ab
omnium bonorum principe Ypocrate dicente9: «Urina optima est
quando ypostasin alba est et lenis10 et aequalis in omni tempore»
[Hipp. Progn. 12, p. 208 Alexanderson]. Haec regula ut11 hunc habeat12 propositum attendere13 oportet; et si14 contra naturam alio
modo fuerit inmutata15, sollicite consideranda est.
1 Ipostasin V 2 omnia corr. omnis codd. 3 quod V 4 natura V 5 fiunt om. P1 6
sanitatis P1 7 natura P1 8 diffinitiones – tradita sunt post attendere oportet transp.
V 9 principe – dicente] principem Ypocratem dicentem V 10 et lenis] edens P1
11 ut om. V 12 hunc habeat] habet hunc V 13 addendere V 14 sic V 15 mutata V
9.1. De ypostasim et diuersitates et coniu<n>ctionum
Ypostasis1 alba et lenis
<Urina alba> in unum collecta si sit2 et inaequalis3 sit4, ita ut hodie
maturum sit sedimen et crastina talis non appareat, uirtutem corporis, id est per quam corpus gubernatur5, inbecillam6 esse significat et
non potest semper ad materiam praeparandam7 cottidie aequalis esse
digestio, quia infirma est uirtus. [Galeno adscr. l. de urinis, 15 (XIX,
582 Kühn)]
743
Arsenio Ferraces Rodríguez
1 Apostasis P1 2 collecta si sit] collectus sit V 3 equalis V 4 sit om. V 5 guber­
natur corr. gubernat P1 cubernatur V 6 inbecillem P1 7 materiam praeparandam]
materia preparanda P1
9.2. De alia ypostasi
Ypostasis1 alba non2 lenis nec aequalis
Quod si fuerit sedimen album3 et in inferioribus resideat partibus, non4
autem lenis, <sed> dispersus et non collectus et inaequalis appareat,
talis urina peior est5 priori6. Illa7 enim demonstrat per nullam digestionem inaequalitatem8 pati; ista enim quod una sit digestio, quod est
pessimum. Si autumnus9 malus10 est, quia inaequalis est, siquidem si
per quattuor aut quinque dies fiat, minus est <malus> ab illo11; si autem12 una die, peior est13. Et hoc ipso modo sparsa priori peior14 est;
si uero in una <digestione>, incisione laborare naturam ostendit. Per
naturam autem15 spiritus pinguis intercadens aut trahens16 constantiam17 digestionis, secundum naturam habet ypostasis colorem et in
loco suo consistit18; in constitutione19 autem contra naturam ostendit
quia, cum esset ab ea aequalis aut <inaequalis>, [Galeno adscr. l. de
urinis, 16 (XIX, 582-583 Kühn); Ideler, II, p. 309, 11-12] inprimis
aequalis et trahens per hoc malum multitudinem declarat uentositatis pinguissimae20 in profundo esse et extenuari a natura non potest.
[Galeno adscr. l. de urinis, 17 (XIX, 583 Kühn)] Et propterea sparsum sedimen habet, et hoc est esse inaequale. Aliquando enim apparet talis; aliquando autem <non>, et sicut p<ri>us fit, melior apparet.
Hoc ergo uentositatem spiritus significat extenuari cito a natura. Et
hoc est mirabile quia, sicut natum est, aequale[m] esse <malum>
et inaequale[m] esse bonum21; et uix tale aliquid cito contingit. Sic
autem et deficiens pulsus semper quidem apparens talis, aliquando22
nequis, minus malum prioribus significat. Si<c> ergo disperso sedimine aequalis est. De his igitur23 coniunctionibus sufficiunt a nobis
dicta fuisse. [Galeno adscr. l. de urinis, 18 (XIX, 583-584 Kühn)]
744
Un anecdoctum latino tardoantiguo
1 Apostasis P1 2 nec V 3 album om. V 4 nec V 5 peior est] est paior V 6 priore
P1 7 Illam P1 8 inequalem V 9 Si autumnus corr. Si autem omnis P1 Sit enim aut
omnis V 10 malum P1 11 illo corr. illa codd. 12 aut V 13 est corr. fuerit codd. 14
paior V 15 naturam autem] autem naturam V 16 tradens P1 17 constancia V 18
consistent V 19 constitutionem P1 20 uentositatis pinguissimae corr. uentositates
pinguissimas codd. 21 bonum corr. bonam codd. 22 aliquando corr. sit quando
codd. 23 enim V
10. De eneorma et nebula et ypostasim
De urinarum eneorma et nebula et ypostasin
Eneorma dicitur cum nebula tenuis fuerit in medio calice1. Eneorma
ergo si sit in aegritudine2 omnino constitutum et digestio sit et in colore esse uideatur3 alba et nondum inferiora4 petat et sit priori5 constitutione lenis et aequalis, <talis> urina digestionem aegritudinis6 esse
significat7, sed adhuc non est perfecta digestio. Non enim sedimen fit
potius8 naturae uincentis signum9, sed etiam10 mediam digestionem
aegritudinis esse significat. Ubi in medio posita ypostasin est11 a
natura12, adhuc13 differt. Colorem14 autem mutatur15 [et] propter spiritalem substantiam. Nam ubi <non> perfectus per indigestionem16
extenuatur spiritus, necesse est ad locum suum in imo perueniat. Et
hoc17 que apparet in urinis intus clauditur18 †ad pinguem humorem
spiritui uia† et hoc quod fertur ascendit ad summitatem et dicitur
<nebula, aut ascendit ad medium locum et dicitur> eneorma. Et si
iam extenuatum19 fuerit a natura spiritus, quod grauius est pondere
suo descendit in imo et dicitur ypostasin. [Galeno adscr. l. de urinis,
19 (XIX, 584-585 Kühn)]
1 fuerit in medio calice] in media calicem apparet V 2 egritudinem V 3 uideatur
esse V 4 inferiora (-riores V’) loca V 5 prioris V 6 digestionem aegritudinis] dige­
stionis egritudinem V 7 esse significat] significat fieri V 8 post V 9 signum] esse
signum V 10 iam P1 11 ypostasin est] est ypostasin V 12 a natura corr. anaturali
P1 anaturalia V 13 adhuc] hunc V 14 Locum fortasse legendum 15 mutatur corr.
745
Arsenio Ferraces Rodríguez
mutatum codd. 16 digestionem V 17 hic P1 18 clauditur corr. claco detur P1 claro
detur V 19 extuatum P1
11. Incidens igitur aegritudinem, inprimis indigestio apparet in urinis mediocris. Crescente autem aegritudine plus in urinis usque ad
statum1 augmentatur indigestio. Et cum statum facere coeperit2 aegritudo et augmentata3 coeperit4 minui, nebula se in summo ostendit.
Medio autem calice apparens, quod Graeci eneorma appellant, declinationem passionis esse significat5. Et cum sit ypostasis6, ostendere7
significat crisin futuram, id est determinationem passionis, et uictricem fieri naturam8 ostendit9. Et si quid10 de eneorma11 dicitur, hoc de
ypostasin et nebula existimare oportet. Haec enim talia dicimus quia
positiones12 locorum demutantur. Spiritus autem uentositatis extenuatur et13 digestionem procurat urinae. Nam et natura14 ab spiritu
absoluta facit urina<m> cum ypostasin. Pro hac re perfectam15 facit
digestionem ypostasin. Quod si non potuerit ab spiritu extenuata se
exsoluere, sed adhuc pinguis extiterit, spiritus clausus16 nec urinae17
digestionem18 facit nec eneorma19 fieri potest, unde nec perfecta fit
determinatio nec20 media poterit residere regione[m]. Quod si parua
fuerit digestio et in summo steterit, fit nebula. Nam nebula iam clara21
[ostendit] digestionem significat. Sed non satis clara in multis talis
est, ut scilicet sic nichil definiamus in mensura[m] declarationis22.
Si igitur nigra fuerit nebula nec contra naturam mane<a>t, malum
est. Si contingat nebula absque declaratione, malum [malum] est.
Si autem ypostasin fuerit multa et similiter alba et lenis et aequalis
apparens, bonum est. Si autem nebula sit non clara, sed mediocris
est, bonum est. Si autem eneorma23 aliqua manifesta fit, ypostasin
necesse est perfectionem [autem], quia neque bonum neque malum
significat. Similiter mensura boni et mali pro quatuor quae24 quaerimus in sedimine signa, colorem, locum, constitutione<m> et tempus. Diximus de tempore25 et constitutione et loco in quo diuidere se
debet. Ceterum uero adtendendum est de colore, quoniam, si alba
746
Un anecdoctum latino tardoantiguo
est, secundum naturam est; si uero non <alba>, sed uiridis aut rubra, <contra naturam est>, de quibus dicendum est. [Galeno adscr.
l. de urinis, 20 (XIX, 585-586 Kühn)]
1 statutum P1 2 ceperint V 3 augmentato V 4 ceperint V 5 esse significat corr.
esse significans P1 significat esse V 6 ypostasin V 7 ostendit V 8 fieri naturam]
naturam fieri V 9 ostendit] significat et ostendit V 10 si quid] siquidem V 11 de
eneorma corr. deneorma P1 de enorma V 12 quia positiones corr. quia positionem
P1 qui apposicione V 13 extenuatur et] extenuatus V 14 naturam V 15 perfectam
corr. prepetentem P1 perpetentem V 16 inclausus V 17 urinae corr. urina P1 uri­
nam V 18 indigestionem V 19 ineoma V 20 nec om. V 21 iam clara corr. nam
claro V 22 declarationis corr. declinacionis V 23 eneorma corr. inneorma V 24
quae corr. quas V 25 tempore corr. tempus V
12. De sedimen rubro
Quid significat sedimen rubro colore1
Sedimen <rubro colore> ex tenuitate fit sanguinis, quod Graeci
icoroides2 uocant. Hoc tale sedimen3 indigestionem esse significat
et mortale4 est, quia quae periculosa sunt non educit, sed intrinsecus retinentur ideoque indigestionem significat. Et sic manifestantur humores: quod <ali>quando ante sanguine<m> flema et5 icor6
apparent, <ali>quando autem sanguis, <ali>quando autem flaua
colera, post hanc nigra. <Ali>quando aut<em> rubrum7 sedimen
appare[n]t, manans8 ab icoras [aut] hunc9 colorem sanguinis. Icor10
autem est ante sanguinem. Nondum enim perfectum natura super
posuit sanguinem. Manifestum est ergo quia adhuc non digessit.
Hoc11 tempore natura <ad coctionem> sanguinis <se praeparare>
credendum est. Quod enim significare potest rubra urina, dicta sufficiant. [Galeno adscr. l. de urinis, 21 (XIX, 586-587 Kühn)]
1 rubro colore corr. rubrum colorem V 2 icoroides corr. aecoroides V 3 tale sedi­
men corr. talis sedume V 4 mortale corr. mortalis V 5 flema et corr. fleme V 6
747
Arsenio Ferraces Rodríguez
icor corr. hic cor V 7 rubrum corr. rubra V 8 manans corr. manens V 9 hunc corr.
hanc V 10 Icor corr. Hi ora V 11 Hoc corr. hunc V
13. Quid1 significat liuida urina et uiride sedimen
Liuida urina frigdorem significat et mortuam2 manere uirtutem.
Viridis autem significat ex calore3 esse multa<m> aegritudinem malitiosam. [Galeno adscr. l. de urinis, 23 (XIX, 588 Kühn)]
1 Quid corr. Quod V 2 mortuam corr. mortuum V 3 calore corr. colore V
14. Quid significat nigrum1 sedimen
<Nigrum sedimen> aliquotiens frigdore<m> ostendit, aliquotiens
etiam calorem. Quod si ex <pallidum> se fiat nigrum2, ex frigore est.
Nam si ante uiridis fuerit et subsecuta est nigredo, manifestum est
quod ex calore fit nigredo. Quattuor ergo sedimine3 significa<n>t,
id est color, locum, constitutio[nem] et tempus. Fecimus mentionem
omnium horum <et> inpleu[er]imus determinationem. [Galeno adscr. l. de urinis, 22 (XIX, 587-588 Kühn)]
1 nigrum corr. nigra V 2 nigrum corr. nigra V 3 sedimine corr. sediminis V
15. De ypostasi
Quia enim semper album colorem ypostasis ratio signat, non enim
credendum est album colorem [sediminius] optimae1 [autem] ypostasin esse signum. Scire autem oportet quia color saepius errauit,
ita ut2 sedimen uari<e>tatem non subsistat. Contigit enim ut crudus
humor exeat et albus appareat <et> erraticus subsimilis fit optimae
ypostasin. Sed hoc ut uirus3 est contemplandum, quia facit et malum4
odorem. †Et namque locante maturari† et in renibus uidetur aut in
epate aut in alia aliquo exardere humore<m> qui appa[re]ret in
748
Un anecdoctum latino tardoantiguo
urinis, si sit crudus humor, determinatur inaequalem constitutionem
sediminis. Non enim hoc frequenter mingit<ur>, sed ipse humor
mutatur paulatim <et> resoluit<ur> in sablone. Hoc enim dictum
est ut non erret aliquis in colore, sed ad hoc inconsiderata ypostasis
fit si[ue] de crudis humoribus fluit. Ceterum uero ea quae per partes
dicta sunt quattuor in ipsa patentibus5 signis declaramus.
1 optimae corr. optimam V 2 ita ut corr. autem V 3 uirus corr. iure V 4 malum
corr. malam V 5 patentibus corr. parentibus V
16. De ypostasi alba
Alba ypostasis non lenis et inaequalis esse uidetur. Nam non alba
ypostasis lenis et inaequalis minime optima est. Haec ergo non
uera<m> digestionem significat. De urinis igitur quaecumque declarare possunt et quo modo se habebit in consideratione[m] putridae urinae in corpore sufficia<n>t haec dicta.
17. Pinguis urina
Pinguia febrientibus, si urina sintexin1 faciant. Corpus, quem quidem
in febribus non soluit putredo, generatur humorem2, sed obtunsa sterea corporis, id est firmissima corporis neruia, dicu<n>tur et ossa.
Utile enim <est> ut de hiis dicamus. Febris igitur inprimis resoluit
et consumit quaeque in corpore sunt pinguia et postmodum siccae
carnes et deinde sterea, id est neruorum qualitas. Inprimis ergo
summitas depascitur cutis, post et in profundum penetrat. Nouissime
uero ipsa profunditate[m] consumendo in latitudinem et longitudinem relinquat et perfectius [que] in membris fortio[ro]rem omnem
pinguedinem consumere3 resoluit et remissa per urinam deducit pinguedinem. Igitur resoluta olei similem facit urinam. Resoluta4 ergo
pinguedo in olei constitutione urina fit diuisa et habet initium5 reso749
Arsenio Ferraces Rodríguez
lutionem et augmentum et statum6 [dicimus]. Hanc7 igitur temporum
ipsorum constitutionem differentiae fit.
1 sintexin corr. sintasin V 2 humorem corr. humorum V 3 consumere corr. consu­
mare V 4 resoluta corr. resolutam V 5 initium corr. inidum V 6 statum corr. hi
statu V 7 hanc corr. hunc V
18. De oleaginea
Urina olei similis, quod oleodis dicunt1 Graeci, aut est2 urina[m]
olei colorem appare<n>s aut amfibola est, aquae3 similis siue4
oleo. Si enim [in] aquosa fuerit, significat initium remissionis esse
pinguedinis; si autem oleo iam similis apparet, manifestam habet
conmixtionem olei et significat passionem in augmentum esse; quae
autem oleodis est tota, id est [quomodo oleus] talis est urina et in
colore[m] et in constitutione[m] qualis oleus est, significat in statu
esse passionem. Tunc etiam et renum omnis iam pinguedo resoluta
facta est. Et oleodis urina consideranda est etiam et per <se et in>
aliis coniunctionibus, <ut> ab Ipocrate[m] dictum5 est. Memorauit
igitur Ypocras in anforismo6 de renum pinguedine[m] resoluta[m]:
«Quibus in urinis pingue7 est sedimen et multum et cito coagulatum,
nefreticam <et> acutam significat» [Hipp. Aph. 7, 35]. Ipse enim
perspec<t>ionem tradit addens ‘et multum’. Ex renibus igitur cito
pertransit. De toto autem corpore pinguedo non cito sedatur, sed
<paulatim> educitur. Traditur enim de corporis uenis in proximis8
quibus coniu<n>gitur et perueniens in renibus, deinde in uesica[m],
manifesta[n]tur aut[em] etiam post multum tempore purgatur. †non
ab Ipocrate[n] sinteticus adsumptas dicta est†. De his enim urinis
a nobis sufficienter est dictum. [Galeno adscr. l. de urinis, 24 (XIX,
588-589 Kühn); Ideler, II, p. 314, 1-17; De urinis ex Hipp. Gal.
(XIX, 622-623 Kühn)]
750
Un anecdoctum latino tardoantiguo
1 quod oleodis dicunt corr. quodeoleo disticunt V 2 aut est corr. autem V 3 aquae
corr. atque V 4 siue corr. sibi V 5 dictum corr. dictus V 6 anforismo corr. anfori­
smis mo V 7 pingue corr. pinguis V 8 proximis corr. proximo V
19. Quid significat oroboidis urina
Quando autem caro1 resoluitur, †orobidis fit constituciones in† renum2 substantia resoluta3 oroboidis fiunt urinae. Contemplandum4
autem per digestionem <et indigestionem> et si aut5 est acuta febris aut si non. <Si> febris est, totius corporis declarat passionem;
si autem in toto corpore non fuerit febris, de renum fit causa. Et
iterum si urina fuerit indigesta, totius corporis est malum; quod si
di<g>esta manea<t> urina et oroboidis fuerit ypostasis, <renum>
ostendit esse passionem. Facta igitur digestione, uenae6 extenuantur, in renibus non est7 indigestio nec8 enim renis digerit urina<m>.
De pinguedine[m] et carnis remissione9 sufficiant haec dicta. Nunc
autem de sterea est dicendum. [Galeno adscr. l. de urinis, 25 (XIX,
589-590 Kühn); Ideler, II, p. 314, 18-27; De urinis ex Hipp. Gal.
(XIX, 623 Kühn)]
1 caro corr. calore V 2 renum corr. rerum V 3 resoluta corr. resuluta V 4 contem­
plandum corr. contemplantur V 5 si aut corr. sic ut V 6 uenae corr. uena V 7 est
corr. esse V 8 indigestio nec corr. indiiestione V 9 remissione corr. remissionis V
20. [De sterea]
Quid significat petalo[r]idis sedimen
Lamminosa igitur urina (quam1 Graeci pe[n]taloides appellant) si
fuerit, sterea necesse est corporis patiantur et inprimis summitates
neruorum, ex quibus lamminosae fiunt2 urinae. Nam et uesica, quia
neruosa <est>, haec talia patiendo talem urinam fieri significat.
Quae ergo praedicta sunt de renibus, simili modo3 et de uesica definienda sunt. Si enim febris fuerit in toto corpore, tot<i>us corporis
751
Arsenio Ferraces Rodríguez
neruorum fit remissio; si autem non fuerit febris, necesse est ut in
uesica sit passio. Si indigestio4 fuerit, totius corporis est passio; si
aut<em> digestio fuerit, uesicae causa est. [Galeno adscr. l. de urinis, 26 (XIX, 590 Kühn); Ideler, II, p. 315, 3-9; De urinis ex Hipp.
Gal. (XIX, 624 Kühn)]
1 quam corr. quem V 2 lamminose fiunt corr. iam fiunt minus V 3 simili modo
corr. similitudo V 4 indigestio corr. indigestionis V
21. Quid significat lamminosa urina et quid pithirodis
Quando aut<em> febres1 in profundo uenarum des<c>endunt, fiunt
pithirodis ypostasis, id est furfurum similes2. Tenuiores3 lamminosis,
quod Graeci petaloidis4 uocant, sed pinguiores sunt tales. Iterum haec
causa in uesica solet fieri, sed non similiter ut supra dictum est. Si
enim fuerit febris, passionis fit causa <totius> corporis; si uero sit talis urina, uesicae fit causa. Si autem digesta est, totius corporis <fit>
causa; si autem indigesta est urina, uesicae est causa. Item si urina
fuerit tenuis constituta et magis acra est, de uenis est; si autem urina
pinguis est constituta, uesicam co<g>nosce habere scabias. [Galeno
adscr. l. de urinis, 27 (XIX, 590 Kühn); Ideler, II, p. 314, 28-p. 315, 2]
1 febres corr. febris V 2 similes corr. similis V 3 Tenuiores corr. tenuioris V 4
petaloidis corr. piteloidis V
22. De cri<p>noidi
Quid significat cripnoidis urina, id est floccosa
Floccosa urina fit quando febris occupauerit profunditate[m]
uenarum loca et multu<m> comprehenderit in latitudinem et
lo<n>gitudinem. Fortissima effecta, talis fit quomodo pithirodis
et uocatur cripnoidis, id est floccosa. Sed cripno<i>dis ex duobus
rebus declaratur, aut enim fit ex decocto sanguine1 aut de sintexin
752
Un anecdoctum latino tardoantiguo
neruorum fortissima2. Et si alba fuerit, de neruorum fit profunditate;
si aut<em> rubra fuerit, de pinguedine <sanguinis> fit. [Galeno
adscr. l. de urinis, 28 (XIX, 590-591 Kühn); Ideler, II, p. 315, 10-17;
De urinis ex Hipp. Gal. (XIX, 624 Kühn)]
1 decocto sanguine corr. decoctum sanguinem V 2 fortissima corr. fortissimus V
23. De malo odore
Quid significat si malum odorem habeat urina
Malum igitur odorem si habeat urina, ex putredine humorum talem
urinam esse significat et in <ea> naturalem uirtutem esse iam mortuam. De hiis enim sufficiant dicta. [Galeno adscr. l. de urinis, 30
(XIX, 591 Kühn); Ideler, II, p. 315, 18-20; De urinis ex Hipp. Gal.
(XIX, 625 Kühn)]
24. De ypostasi
Item de urinae ypostasi[s]
Ceterum contemplandum est de urinis et sedimen1, et quid significet est dicendum. Iam enim praedictae sunt coniunctiones urinae.
<Nunc> autem2 solius sediminis coniunctionem <uel> commixtionem <dicemus>. [Galeno adscr. l. de urinis, 31 (XIX, 591-592 Kühn)]
1 sedimen corr. sedimine V 2 autem post sediminis transp. V
25. De sedimine
Sedimen1 tenuem et album si fuerit in urina2, constitutione indigesta
<est>. Haec tenuis et alba[m] colore[m]. In tali <urina non> potest3 consistere sedimen. Sic tamen habemus eorum subiectione[m]
factum sedimen4, si non fiat siligineo colore aut rubro neque flauo,
si autem tenuis sit sedimen quantum esipo5 est. Quod si natura [que]
753
Arsenio Ferraces Rodríguez
repellatur materia, in colore6 <urina> se transmutatur. Nam uolentibus facere coniunctiones, simul et super ponimus pinguedinem.
[Galeno adscr. l. de urinis, 32 (XIX, 592 Kühn)]
1 Sedimen corr. sidimen V 2 urina corr. prima V 3 potest corr. porens V 4 sedi­
men corr. sediminis V 5 esipo corr. exipo V 6 colore corr. loco V
26. De pingui alba
Pingue album et non lenem
Quod si fuerit sedimen album colore[m] et non fuerit lenis, in his
talibus urinis humor multus congregatur, <ita> ut etiam colore digestus sit. [Galeno adscr. l. de urinis, 33 (XIX, 592 Kühn)]
27. De pingui[s] rubra
Pinguis rubrus et non lenis
Haec talis urina constitutione quidem1 indigesta est, si sit pinguis et
iterum adducuntur pinguedinis, nec enim de his dicta est causa. Si
cum rubro mixta est pinguedo, quemadmodum in synochiis fit febribus, <in>digestae urinae est sedimen. [Galeno adscr. l. de urinis, 34
(XIX, 593 Kühn)]
1 quidem corr. quidam V
28. Pinguis nigra
Pinguis nigra et non lenis
Si ergo fuerit sedimen pingue[m] et nigrum et nichil digestionem
urinae patiantur1 et incipere2 adhuc uideantur in constitutione et in
colore, utraque est et in urina et in sedimine. Istae autem coniunctiones mane<n>tem urinam pingues fiunt. [Galeno adscr. l. de urinis,
35 (XIX, 593 Kühn)]
1 patiantur corr. paciuntur V 2 incipere corr. incepere V
754
Un anecdoctum latino tardoantiguo
29. <Mediocris alba>
Nam si sit mediocris in constitutione, mutetur autem in colore, ut sit
album, talis non potest esse. Si enim album sedimen est, indigestum
<est>. Si autem adhuc apparet ut colore inde mutetur1, si natura
nihil quomodo in constitutione inpinguatur, maiorem laborem opus
habet. Non est ergo mediocritas in constitutione, ut tum album consistere posse[n]t; raro enim cum siligineo2 colore, si non sit multum
[et] subiacentia[m] infusione[m] colorum. †Colorem quidem latere
aut ocram aut flauam constitutione [a]ut habeat [me] mediocrem,
nihil tale conssitat in pinguedinem aut istam auferamus coniunctionem non est mixta constitutionem†. [Bussemaker, p. 292]
1 mutetur corr. mutatum V 2 siligineo corr. siligeno V
30. Mediocris subrubra
Mediocris et subrubra ypostasis
Quod autem mediocriter fuerit pingue[m], colore[m] aut<em> subrubeo, consistit. Etenim1 haec digestionem esse significat cum sedimen utile[m], si non inso<m>nietatem aliquam aut[em] sollicitudinem superflue patiantur. In haec enim †sine materie tensionem† talis2
<urina> significat[ur] digestio<nem>. Rubra autem et nigra[m]
cum mediocre[m] constitutione[m] non potest coniungi. †Nam si
utrisque pinguedinem consistat sicut ostendimus, mediocritatem
quomodo possunt similiter esse, sed ut medius in constitutione[m] fit
mediocritas.† Rubrum autem et nigrum si coniungi3 possunt, absque
culpa efficiantur. Non enim potest similiter consistere mediocre4 in
constitutione cum rubro5 et nigro6 †quod sicut mingitur sunt.† < …
> Haec prima enim significat crudos augmentare humores; secunda
autem significat habundantiam sanguinis, sicut in synochis fit; tertia
autem significat melancolicum humorem, unde quartana fit; quarta autem indigestionem significat; quinta autem indi<g>estionem,
755
Arsenio Ferraces Rodríguez
sicut disparsa. Pinguis alba ypostasin et non lenis, pinguis rubra,
media rubra ypostasin et non lenis, pinguis nigra ypostasin et non
lenis, tenuis autem cum alba et ocra colore[m], et rubrum flauum
quid significe<n>t et7 iam diximus et de inaequale[m] secundum
temporibus iam expositionem fecimus. Nunc uero tempus est ut requiescamus. De urinarum expositione[m] plenam satisfactionem a
nobis tradita fecimus. [Bussemaker, pp. 293-294]
Explicit liber Athenagorae de urinis.
Liber Athenagoris8 de urinis
1 etenim corr. edenim V 2 talis corr. talem V 3 si coniungi corr. sicut iuncti V 4
mediocre corr. mediocriter V 5 rubro corr. rubrum V 6 nigro corr. nigrum V 7 et
corr. ut V 8 Athenagoris corr. athemagoris V
Addendum
Ya finalizada la edición del Liber Athenagorae de urinis, Cloudy
Fischer me señaló la presencia de algunos fragmentos en el manuscrito de Viena, ÖNB, 2425, ff. 148v-149r. Se trata de extractos del
capítulo 4, dos líneas del capítulo 5, y los capítulos 10 y 11 casi completos. Cotejados con la edición, algunas variantes vinculan dichos
extractos a una familia común con el manuscrito V. Su aportación
para la constitución del texto es, en líneas generales, insignificante.
Pero en un punto concreto merecen todavía atención, pues quizás
aporten algún indicio que permita algún día sanar el locus desperatus del capítulo 10.
756
Un anecdoctum latino tardoantiguo
Apéndice
El texto del manuscrito de París, BNF, 6882 A
/35v/
1. De constitutione urinarum. Atenagoras1
Omnis urina est uel pinguis uel tenuis uel media. Pinguis et tenuis
indigestionem significat, media uero sanitatem. Que mingitur tenuis
et permanet tenuis ultimam indigestionem significat. Que mingitur
tenuis et efficitur turbida significat naturam inchoare digestionem.
Que mingitur pinguis et efficitur tenuis eodem modo. Que mingitur
pinguis et permanet pinguis significat augmentari humores et periculum mortis uel longue infirmitatis.
1 ATENAGORAS corr. ATTINNAGORAS P2
2. De colore urine
Est alba, est siliginea, id est pir<r>ha, est rubea, est flaua, est rubra,
est et nigra. Alba de flegmate est; siliginea uero de flegmate et colerico permixta1 uel sanguine; rubea autem colerica est; rubra de sanguine; flaua de colerico et sanguine permixta: clarior enim a rubeo
colore; nigra ex melancolico: fit enim ex decoctis humoribus; alba
autem ultimam indigestionem significat.
1 permixta corr. permixto P2
3. De duplicatis urinis in constitutione et colore
Urina in constitutione indigesta est. Tenuis duplicata cum colore fit
tenuis et alba. Talis significat uirtutem inbecillissimam sicut in senibus1 solet fieri uel in generalibus passionibus. Si perpetim est tenuis et alba, significat uirtutem inbecillem et constipationem, sicut
757
Arsenio Ferraces Rodríguez
in nefretica fit passione; fit etiam in quartanariis. Quod si in renibus
colatur et ibidem pinguedo relinquitur et coagulatur, lapidem generat
et mingitur uelut aqua munda, alba et tenuis. Si enim febris causon
fuerit et urina non coloretur, sed tenuis et alba et limpida permaneat,
<freneticum significat fieri>. Si frenesis non est, futura est, quia leuitas colericia ascendens cerebrum occupat. Si talis existens urina meditatur frenesin, pronuntiabimus mortem futuram. Tenuis et colore
rubea melior est quam alba, sed tamen indigesta: tenuis enim indigesta est. Si fuerit colore ochra, parum est digesta, sed tamen inbecillitatem nature significat. Color digestionem, tenuitas inbecillitatem
significat, ideoque non facile uenit ad digestionem. Urina tenuis et
flaua significat indigestionem et materie indignationem, ut in iuuenibus contingit abstinentibus ultra quam ratio postulat. Prodest et ex
diffusione colerum, ut in terciana. Significat insomnietatem et freneticam passionem. Contra hanc humectationes iuuant. Si indigesta fit
urina constitutione, id est tenuis et rubra colore, non consistit talis.
Rubra enim de sanguine fit. Ex digestione uero sanguinea mingitur
et digestio conspissat constitutionem, ideo non consistit. Manifestum
est quia quę tenuis est et rubea non consistit, nisi tenuis instet colore
quod est non satis rubrum, quemadmodum fit de sicco uiro, id est2
tenuis, quod et sanguinea manans. Urina tenuis et nigra non habet
constitutionem, siue ex colera nigra, cum purgatur melancolicus humor, aut certe ex frigore uel decoctione sanguinis est effecta nigra.
In declinatione enim febris et solutione ipsius urina fit pinguis et
nigra, quia melancolicus humor purgatur. Ideo pinguis et nigra, quia
similat suum elementum. Secunda fit pinguis et nigra ex decoctione
sanguinis. Sanguis enim conspissat. Tertia fit pinguis et nigra ex frigore. Frigdor enim conspissat et constringit. Urina pinguis et alba:
talis indissolubilis est, quia de crudis euehitur humoribus.
1 senibus corr. renibus P2 2 de sicco uiro id est sic P2; lege icoroides
758
Un anecdoctum latino tardoantiguo
4. De pingui
Urina pinguis constitutione et ochra colore non potest consistere,
sicut rubea et flaua sanguinee non potest conuenire. Nam tales colores de penuria ciborum uel humorum efficiuntur et uirtutis inbecillitatem significant. Pinguedo enim in istis urinis contraria apparet.
Nam pinguis et ochra, pinguis et rubea, pinguis et flaua, similiter se
cum ceteris non colligunt neque coniunguntur. Urina pinguis et rubra
plenitudinem sanguinis significat, sicut in sinochis. Urina pinguis
et nigra melancolicum humorem per urinam se euacuare significat.
Hoc maxime fit in declinatione quartane febris solutionem faciens.
5. De mediocri
Mediocris urina est neque pinguis neque tenuis, sed media. Et si sit
rubea et subrubea et non habeat alios colores, id est rubrum uel nigrum, <cum his non potest consistere>. Siliginea et alba colore in
media consistunt urina.
6. De quattuor gradibus canonum
Quattuor gradus canonum omnino nos oportet obseruare, id est colorem, locum, constitutionem et tempus. Et si naturalem excesserint
modum, quid significent contemplandum est. Quattuor igitur sunt
canonum regule: peruisio1, ypostasis, color et lenitas2. Per hec designantur uel sanitas uel infirmitas. Tempus in urina ita est: si color
et sedimen et lenitas cotidie sint equalia. Quod si hodie alius color et
collectio, <crastino> alius resideat, hanc dicimus inequalitatem. Si
unum ex his quattuor defuerit, mutata regula indigestionem significat.
1 peruisio corr. per uisionem P2 2 color et lenitas corr. coloris et lenitatis P2
7. De ypostasi
Ypostasis est sedimen in quo omnis ratio sanitatis uel infirmitatis
inuenitur. Dicimus /36r/ enim canonem ipsum, inprimis uero si natu­
759
Arsenio Ferraces Rodríguez
ram diffinitionis et qualiter nobis traditum est ab omnium bonorum
principe Yppocrate ita dicente: «Urina optima est quando ypostasis
alba est et lenis et equalis omni tempore». Si aliter fuerit, sollicite
prouidendum est. Ypostasis alba et lenis in unum collecta et inequa­
le, ita ut hodie maturum sit sedimen et cras non ita appareat, signifi­
cat uirtutem esse inbecillem et eo non posse preparare materiam di­
gestionis equaliter omni die. Ypostasis alba uel inferioribus residens
partibus non lenis et non collecta et inequale si appareat, talis urina
peior priori, quia spiritus uentositas sediminis in profundo non po­
test materiam extenuare et ideo facit sparsum sedimen. Et si melior
appareat eadem urina, uentositas1 a natura est extenuata.
1 uentositas s. l. add. P2
8. De eneorma
Eneorma dicitur cum nebula tenuis fuerit in medio calice. In egritudine si sit digesta et hec uideatur esse alba et nondum inferiora
petat et urina fit lenis et equalis, digestionem egritudinis significat,
sed non perfecte tamen signum uictricis nature differens a naturali ypostasi. In principio egritudinis indigestio mediocris apparet in
urinis. Consecute egritudine plus in urinis usque ad statum augmentatur indigestio. Et cum statum facere ceperit et augmentata ceperit
minui, nebula se in summo ostendit. Medio calice apparens declinationem esse significat. Et cum sit ypostasis, crisin futuram, id est
terminationem, et uictricem fieri naturam ostendit. Et quod dictum
est de eneorma, hoc et de ypostasi et nebula existimare oportet. Hec
enim talia dicimus quia positione<s> locorum demutantur. Spiritus
uentositatis a natura extenuatus digestionem procurat urine. Natura
uero absoluta facit urinam cum ypostasi, ypostasis digestionem egritudinis. Sed si natura non fuerit a spiritu absoluta – nam spiritus
pinguis stat clausus – nec urina digestionem facit nec eneorma potest
760
Un anecdoctum latino tardoantiguo
fieri nec in medio residere non poterit. Unde nec perfecta terminatio
subsequitur. Si parua fuerit digestio et in summo steterit, fit nebula.
Nam nebula non clare ostendit digestionem. Si fuerit nebula nigra et
contra naturam, malum est; si fuerit absque declaratione, malum est.
Si ypostasis nebule fuerit multa, alba et lenis et equalis, bonum est.
Si nebula fuerit non clara, sed mediocriter, bonum est. Si in eneorma
aliqua manifesta sit, ypostasis nec<esse> est ut perficiat. Similiter
mensura[m] boni et mali per quattuor que querimus in sedimine signa, scilicet colorem, locum, constitutionem et tempus. De tempore,
constitutione et loco dictum est. De colore ergo dicendum. Si urina alba, secundum naturam est; si uero non, sed uiridis uel rubra,
malum est. Sedimen rubrum colore indigestionem significat et mortem, quia quę periculosa sunt non educit, sed intrinsecus retinentur.
Liuida urina et uiride sedimen significat frigdorem et mortuam manere uirtutem. Viridis urina significat ex calore multo esse egritudinem malitiosam. Nigrum sedimen fit aliquando ex frigore, aliquando
ex calore. Quod si ex se fiat nigra, ex frigdore est; sed si ante uiridis
sit et subsecuta est nigredo, ex calore fit nigra. Ratio ypostasis nec
signat semper album colorem nec semper credendum est albo colori,
quia sepius color errauit a sedimine. Contingit ut crudus humor exeat
et albus appareat. Sed est contemplandum quia malum facit odorem.
Alba ypostasis non lenis et inequalis uidetur esse. Nam non alba
ypostasis et inequalis minime optima est. Hec non ueram digestionem significat. Alba uero consistens secundum naturam digestionem
significat.
9. De urina a calore1 colorata
Signa febrium. Febris in primis resoluit et consumit quę in corpore
sunt pinguia, post siccat carnes, inde sterea, id est firmorum membrorum qualitates. Intus in primis depascitur cutis, post penetrat profundum; nouissime ipsam profunditatem in latitudinem et longitudinem consumendo deliquat et que fortiora sunt, omni pinguedine
761
Arsenio Ferraces Rodríguez
consumpta, resoluit et remissa per urinam deducit et facit urinam
olei similem. Urina olei colorem habens amphibola est, id est aque
similis uel olei. Si autem aquosa fuerit, significat initium remissionis
esse pinguedinis. Si olei iam similis apparet et habet manifestam olei
conmixtionem, significat passionem in augmento esse. Que autem
oleadis tota, id est quomodo oleum et in colore et in constitutione,
significat passionem esse in statu. Tunc omnis pinguedo renum est
resoluta et ideo oleadis est urina, dicente Ypocrate: «Urina pinguis et
sedimen multum et cito coagulata nefreticam acutam significat». Ex
renum ustam calore resoluta oroboidis2 fit urina. Contemplatur autem aut per digestionem aut per indigestionem et si est totius corporis acuta febris aut non, totius corporis declarat passionem. Si autem
in toto corpore febris non fuerit, de renibus est causa. Et iterum si
urina indigesta fuerit, totius corporis febris est. Quod si digesta maneat urina et oroboidis fuerit ypostasis, passionem renum ostendit.
Facta igitur digestione uene extenuantur in renibus et ex digestione
renum digeritur urina. Si fuerit petaleodis urina, sterea, id est fortissima corporis, /36v/ necesse est patiantur. Et quia uesica est neruosa,
talia patiendo talem significat urinam. Si enim febris fuerit in toto
corpore, totius corporis neruorum fit remissio. Si enim non fuerit
febris, necesse est ut uesice sit passio. Si indigestio fuerit, totius corporis est passio. Si digestio fuerit, uesice est causa. Quando febris
in profundum uenarum desce<n>dit, fit pitheroidis ypostasis, id est
furfuri similis, tenuior laminosis. Talis urina et in uesica solet fieri,
si non similiter. Si enim febris fuerit, totius corporis est passio; si
sine febre fit talis urina, uesice est causa. Si autem urina est digesta,
totius corporis f[u]it causa; si uero indigesta, uesice est causa. Item
si urina tenuis fuerit constituta et magis acris, de uenis est. Si pinguis
est constituta, uesicam cognosce habere scabiem. Cripnoidis urina,
id est floccosa, quando febris occupauerit profunditatem uenarum
in longitudinem et latitudinem fit. Hec est similis pitheroidis, sed
uocatur cripnoidis et ex duabus declaratur rebus, aut enim fit ex de762
Un anecdoctum latino tardoantiguo
cocto sanguine uel de sintexi, id est tenuitate neruorum fortissima. Et
si alba fuerit, de neruorum fit profunditate. Si autem rubra fuerit, de
pinguedine sanguinis fit. Si urina malum odorem habuerit, significat
ex putredine humorum esse et uirtutem naturalem esse mortuam.
1 calore corr. colore P2 2 oroboidis corr. orobiodis P2
10. De urinis cum ypostasi
Sedimen tenue et album in prima constitutione indigestum potest consistere, si tamen non sit siligineum uel rubeum uel flauum. Sedimen
pingue album et non lene fit ex humore multo1 congregato, sed in
colore est digestus. Sedimen pingue rubrum et non lene in constitutione indigestum est. Et si in primis est pingue, sed iterum abducatur pinguedo, digeste urine est sedimen. Sedimen pi<n>gue nigrum
et non lene indigestionem esse significat. Ypostasis mediocris rubra
digestionem esse significat et utile sedimen, si tamen non patiatur
insomnietatem aliquam uel superfluam sollicitudinem. Prima ypostasis, tenuis et alba, significat indigestionem. Secunda ypostasis, id
est pinguis alba et non lenis, significat crudos humores augmentari. Tertia, id est pinguis rubra et non lenis, significat habundantiam
sanguinis, sicut in sinochis. Quarta, id est pinguis nigra et non lenis,
significat melancolicum humorem, unde quartana fit. Quinta, id est
mediocris rubra, significat digestionem, sed dispersam.
1 multo corr. multum P2
Correspondence should be addressed to:
Arsenio Ferraces Rodríguez
Universidade da Coruña
Facultade de Filoloxía
Campus da Zapateira, s/n
E-15071 A Coruña
[email protected]
763
MEDICINA NEI SECOLI ARTE E SCIENZA, 25/3 (2013) 765-796
Journal of History of Medicine
Articoli/Articles
LA TRADITION LATINE DU PRONOSTIC
ET SON COMMENTAIRE PAR GALIEN
Jacques Jouanna et Caroline Magdelaine
Académie des Inscriptions et Belles Lettres
et Université Paris-Sorbonne, F
SUMMARY
THE LATIN TRADITION OF PROGNOSTICON AND GALEN’S COMMENTARY
The Prognosticon is the most popular Hippocratic treatise together with
the Aphorisms. It had two Latin translations from Greek in late antiquity,
and then two other Latin translations from Arabic in the Middle Ages, one
by Constantine the African (XI c.), and another by Gerard of Cremona (XII
c.). The translation of Gerard is followed by the commentary of Galen.
This article presents all the Latin translations of the Prognosticon, and
explores their sources in view of a new edition of the Greek text for the
Collection des Universités de France. Moreover, it points out a new Latin
translation from Greek of the Prognosticon with Galen’s commentary,
which is preserved in a very beautiful medical manuscript, Naples VIII
D 25 of 1380, and shows that such a translation is independent from the
preserved Greek manuscripts and their model.
A l’occasion de l’édition du Pronostic d’Hippocrate dans la
Collection des Universités de France que Jacques Jouanna prépare
avec la collaboration nationale de Caroline Magdelaine et internationale d’Anargyros Anastassiou, ainsi qu’avec l’aide d’Oliver
Overwien et d’Uwe Vagelpohl qui ont traduit en allemand la traduction arabe du Pronostic de Hunain, on se trouve face à un nombre
Key words: Hippocrates’ Prognostic - Galen’s commentary - Latin translations
765
Jacques Jouanna et Caroline Magdelaine
considérable de manuscrits latins dont l’énumération dans le catalogue des manuscrits de Diels est presque aussi impressionnante que
celle des Aphorismes: plus de quatre-vingts manuscrits répartis dans
une soixantaine de sites différents.
La question est d’autant plus complexe que le Pronostic, comme du
reste les Aphorismes, a été commenté par Galien. Aux manuscrits
donnant la traduction du seul Pronostic, s’ajoutent donc les manuscrits du commentaire au Pronostic de Galien, puisqu’ils contiennent
de façon disséminée le texte du Pronostic sous forme de lemmes
ou mots d’Hippocrate. Cela témoigne d’emblée d’une diffusion du
traité à peu près comparable à celle des Aphorismes.
On s’en tiendra aux traductions latines manuscrites en laissant de
côté les traductions du Pronostic d’Hippocrate réalisées par les
premiers humanistes, dont Stefania Fortuna a parlé savamment au
Colloque hippocratique de Nice aussi bien pour le Pronostic que
pour le commentaire au Pronostic1.
1. Pour un catalogue préliminaire des manuscrits latins du Pronostic
et du commentaire de Galien au Pronostic
Il faudrait d’abord établir la superficie du champ de fouilles, c’està-dire dresser une liste globale unique des manuscrits latins donnant
le Pronostic d’Hippocrate soit seul soit sous forme de lemmes, en
mettant en gras les manuscrits donnant le Pronostic seul, les autres
donnant les lemmes du Pronostic avec le commentaire de Galien.
Cette liste unique est méthodologiquement indispensable pour qui
voudrait entreprendre une étude complète des traductions latines relatives à ces deux traités d’Hippocrate et de Galien. Elle s’obtiendra
en combinant les deux listes séparées par Hermann Diels dans son
catalogue et en les complétant à l’aide des ouvrages bien connus
pour le faire2.
Toutefois une telle distinction entre les manuscrits donnant le seul
Pronostic et ceux qui donnent les lemmes du Pronostic accompa766
La tradition latine du Pronostic
gnées du commentaire de Galien ne saurait être que préalable. Car
l’une de ces catégories est homogène, tandis que l’autre ne l’est
pas. La catégorie homogène est celle des manuscrits latins donnant
l’ensemble du commentaire de Galien au Pronostic. Nous sommes
certains que ces manuscrits ont pour origine première l’exemplaire
du Pronostic d’Hippocrate sur lequel Galien a fait son commentaire.
C’est ce que l’on appellera la tradition galénique. En revanche, les
traductions latines donnant le texte du seul Pronostic peuvent en
théorie avoir pour modèle soit un modèle grec de la tradition directe,
ce que l’on appellera la tradition hippocratique, soit les lemmes de
Galien, car au cours de la transmission du texte, le Pronostic d’Hippocrate a pu être recomposé par addition des lemmes de Galien. Les
traductions latines du seul Pronostic peuvent donc en théorie appartenir soit à la tradition hippocratique, soit à la tradition galénique.
2. Des manuscrits aux traductions latines et à leurs modèles
La distinction plus fondamentale à établir pour opérer un classement
– on l’aura compris – n’est pas entre deux catégories de manuscrits
latins, mais entre deux catégories de traductions latines: entre celles
qui sont faites sur la tradition hippocratique, et celles qui ont été
faites sur la tradition galénique. Ce sont deux catégories plus claires
et plus homogènes, au moins en théorie. Mais il ne faudra pas négliger un phénomène qui a pu se produire de façon secondaire à des
moments différents de l’histoire du texte, à savoir l’existence d’une
influence réciproque possible entre la tradition hippocratique et la
tradition galénique. C’est la raison pour laquelle il est méthodologiquement impossible de traiter séparément de l’une sans l’autre.
Toute étude sur la tradition latine du Pronostic suppose donc une
connaissance préalable de la tradition grecque, arabe, voire syriaque3,
à la fois du Pronostic et du commentaire au Pronostic de Galien,
avec une organisation du matériel dans un stemma incorporant à la
fois la tradition hippocratique et la tradition galénique.
767
Jacques Jouanna et Caroline Magdelaine
La présente communication suppose comme acquises les conclusion
nouvelles sur la place de la traduction arabe du Pronostic dans l’histoire
du texte qui avaient été formulées avec l’aide d’Oliver Overwien dans
la communication de Jacques Jouanna lue par Caroline Magdelaine
à Pontignano en 2011. Contrairement à ce que pensait Alexanderson
dans son édition critique du Pronostic (1963), la traduction arabe du
Pronostic par Hunain n’est pas faite sur un modèle grec appartenant
à la tradition hippocratique, mais sur les lemmes de Galien recomposés, avec addition secondaire de la tradition hippocratique pour les
passages que Galien n’avait pas recopiés4.
3. Les deux traductions latines anciennes faites directement sur le
grec de la tradition hippocratique: Lat1 et Lat2
La première catégorie de traductions latines que l’on rencontre est
celle des traductions qui sont faites directement sur le grec de la tradition hippocratique. Nous possédons deux traductions latines anciennes
pour lesquelles nous disposons actuellement de deux excellentes éditions critiques. L’une (sigle Lat1) éditée par Alexanderson dans son
édition du Pronostic en 1963, l’autre (sigle Lat2), éditée par K.-D.
Fischer dans les études en honneur de Jacques Jouanna en 20075.
Ces deux traductions latines anciennes sont importantes pour l’établissement du texte du Pronostic, car elles remontent à deux modèles
grecs perdus distincts qui sont nécessairement plus anciens que les
manuscrits grecs conservés, car les manuscrits latins les plus anciens
sont antérieurs d’environ un siècle aux manuscrits grecs les plus
anciens conservés du Pronostic, c’est-à-dire C’ (Parisinus Suppl. gr.
446) et M (Marcianus gr. 269) du Xe siècle, le manuscrit V (Vaticanus
gr. 276) datant du XIIe siècle. La traduction Lat1 est complète; elle
est très littérale et permet de reconstituer son modèle avec précision.
Celle de Lat2, seulement partielle, est moins proche du texte.
La place des deux modèles grecs perdus dans le stemma des manuscrits de la tradition hippocratique n’a jamais été encore clairement
768
La tradition latine du Pronostic
formulée et résolue. On serait tenté de les faire remonter au-delà du
modèle commun de MV, voire de l’archétype de C’MV. Toutefois,
ce que l’on observe à la suite d’Alexanderson6, c’est un accord assez régulier entre les leçons de Lat1 et celles de V aussi bien sur
des fautes ou des omissions que sur des bonnes leçons. Le cas le
plus significatif d’une faute commune explicable d’un point de vue
paléographique est au c. 23 § 7 (Alexanderson 226, 6 = Littré II
178, 13): face à la bonne leçon κατισχναίνειν donnée par le reste
de la tradition directe ou indirecte, V et Lat1 ont καὶ ἰσχναίνειν
(et extenuare). C’est une mauvaise lecture d’une majuscule dans V
Lat1 avec mécoupure. Il est donc vraisemblable que V et le modèle
grec perdu de Lat1 remontent à un modèle commun postérieur à la
séparation de MV, puisque M ne présente pas la faute, ce qui a pour
conséquence de situer à une date relativement haute la séparation de
la branche de M et de V. De plus, comme l’accord de V Lat1 rejoint
parfois la tradition galénique, on peut se demander si cette branche
de la tradition directe n’a pas subi dès cette date haute une influence
de la tradition galénique.
La seconde traduction Lat2 est plus difficile à situer dans le stemma
parce qu’elle est trop partielle et moins littérale. Elle paraît être du
côté de M.
Quoi qu’il en soit de la place de ces deux traductions latines dans le
stemma, leurs variantes doivent être retenues dans l’apparat critique
d’une édition du Pronostic au même titre que les manuscrits grecs
pour l’établissement du texte, puisqu’elles dérivent de deux manuscrits grecs anciens distincts que nous n’avons pas conservés.
4. Les deux traductions latines faites sur la traduction arabe des lem­
mes: Lat3 et Lat4
Venons-en à la seconde catégorie de traductions latines, celles qui
appartiennent à la tradition galénique, c’est-à-dire celles qui sont
faites sur les lemmes de Galien. Dans l’état actuel de la recherche,
769
Jacques Jouanna et Caroline Magdelaine
nous connaissons deux traductions latines récentes qui sont réputées
être faites sur l’arabe.
A. Présentation des deux traductions
1. L’une (ici sigle Lat3) a pour incipit Omnis qui medicine artis studio.
Elle ne donne que le texte seul du Pronostic, et non pas le Pronostic
avec commentaire de Galien comme il est dit par L. Thorndike et P.
Kibre7. La large diffusion de cette traduction latine récente contraste
avec le peu de diffusion des traductions latines anciennes faites directement sur le grec, comme le soulignait K.-D. Fischer dans son édition de Lat28. En effet, alors que l’on ne possède que quatre témoins
de Lat1 et Lat2, Pearl Kibre dans son Hippocrates Latinus (éd. révisée, 1985) compte pour le seul XIIe siècle 19 témoins de Lat39.
Le modèle de cette traduction a été l’objet de discussions. Stein­
schneider en 1868 disait qu’elle était faite sur le grec10; on s’accorde
actuellement pour y voir une traduction latine faite sur l’arabe.
Toutefois on se contente d’affirmations sans démonstration11. Le
seul érudit qui ait apporté quelques arguments précis pour démontrer
l’origine arabe de cette traduction est Alexanderson dans son édition
du Pronostic. On a proposé comme traducteur Constantin l’Africain
(ca. 1015-1087); l’attribution, sans être totalement assurée, est vraisemblable, car elle forme dans certains manuscrits une triade avec
deux autres traductions attribuées certainement à Constantin, l’Isagogè de Johannitius et le commentaire aux Aphorismes12.
2. On connaît une seconde traduction latine (ici sigle Lat4) dont
l’incipit n’est pas correctement indiqué dans la bibliographie de
Fichtner ni dans les compléments de Durling, où il est dit que l’inc.
est Manifestum est quod. C’est en réalité une traduction du commentaire de Galien au Pronostic qui commence par Videtur mihi quod
ex melioribus rebus (début du premier lemme d’Hippocrate). Quant
à Manifestum est quod c’est le début du premier commentaire de
Galien. Cette traduction a été négligée par Alexanderson. Cela vient
770
La tradition latine du Pronostic
probablement du fait qu’il croyait que la traduction arabe de Hunain
avait pour modèle la tradition hippocratique et non les lemmes de
Galien. Elle est actuellement considérée comme une traduction faite
sur l’arabe et attribuée à Gérard de Crémone (1114-1187)13. Dans
la réédition de L. Thorndike et P. Kibre (A catalogue of incipits of
mediaeval scientific writings in Latin, London 1963; 1ère éd. 1937),
il est dit que la traduction Videtur mihi quod est probablement de
Gérard de Crémone (col. 1694), tandis que la traduction du commentaire de Galien Manifestum est quod n’est attribuée à personne
(col. 847).
Comme on le constate à la seule présentation des deux traductions,
il y a actuellement plusieurs erreurs ou inexactitudes, très peu de
démonstrations et en définitive peu de certitudes14. Grâce à la traduction arabe du Pronostic traduite en allemand par Oliver Overwien et
Uwe Vagelpohl, il est possible d’apporter aujourd’hui des avancées
sur les deux traductions latines faites sur l’arabe en procédant à une
comparaison de ces deux traductions latines par référence au modèle
arabe, ce qui n’a jamais été fait.
B. Comparaison des deux traductions: archéologie de l’Articella
On les appellera, pour la clarté de l’exposé, traduction de Constantin
et traduction de Gérard de Crémone, même si ces attributions ne sont
pas encore totalement certaines15.
Le point de départ sera l’état de ces deux traductions présentées de
façon anonyme dans l’Articella (éd. Venise, 1483). Elles y sont réunies, de telle façon que les lemmes donnent d’abord la traduction de
Constantin (Omnis qui medicine artis studio), puis celle de Gérard
de Crémone (Videtur mihi), avant de donner une traduction unique
du commentaire de Galien dont l’incipit est Manifestum est quod16.
Cette disposition permet de les comparer aisément. Mais elle risque
d’égarer, si l’on en reste à un examen superficiel qui pourrait accréditer la position de Thorndike et de Kibre sur l’anonymat de la tra771
Jacques Jouanna et Caroline Magdelaine
duction du commentaire. On aurait d’abord la traduction des lemmes
de Constantin, puis la traduction des lemmes de Gérard de Crémone,
enfin le commentaire de Galien par un traducteur non identifié. Mais
si l’on substitue à cet examen superficiel une analyse archéologique
de l’Articella faite par Jacques Jouanna, on aboutit à une conclusion
fort différente.
Dans cette présentation de l’Articella, il s’agit, en fait, d’une recomposition artificielle à partir de deux ensembles qui sont originairement séparés17. Le noyau central est constitué par la traduction dite
de Gérard de Crémone du commentaire au Pronostic d’Hippocrate
avec l’incipit (lemme: Videtur mihi quod et comm.: Manifestum est
quod). Et avant chaque lemme de la traduction de Gérard de Crémone
on a ajouté artificiellement, dans l’Articella, la partie correspondante
de la traduction de Constantin l’Africain donnant primitivement de
façon continu le seul Pronostic reconstitué à partir des lemmes.
On peut le montrer par une analyse interne qui permet de déceler
des découpages maladroits ou des correspondances inexactes de la
traduction de Constantin qui trahissent l’artifice. Cela est visible dès
les deux premiers lemmes que voici:
- Lemme n° 1
• Grec: Τὸν ἰητρὸν δοκέει μοι ἄριστον εἶναι πρόνοιαν
ἐπιτηδεύειν·
• Arabe (Hunain): Ich glaube, daß es das beste ist, wenn der
Arzt die Prognose anstellt.
• Latin (Constantin, f. 47r col. a): Omnis qui medicine artis
studio seu gloriam seu delectabilem amicorum consequi
desiderat copiam, adeo prudentum regulis rationem suam
muniat.
• Latin (Gérard, f. 47r col. a): Videtur mihi ut sit ex melioribus rebus ut medicus utatur preuisione.
772
La tradition latine du Pronostic
- Commentaire n° 1
• Grec: Ὅτι μὲν ἀντὶ τῆς προγνώσεως εἴρηκε τὴν
πρόνοιαν ἄντικρυς δῆλον.
• Arabe (Isa ibn Yahja): non édité
• Latin (Gérard, f. 47r col. a): Manifestum est quod Hippocrates non utitur hac dictione scilicet preuisione nisi loco
prognosticationis.
- Lemme n° 2
• Grec: προγινώσκων γὰρ καὶ προλέγων παρὰ τοῖσι
νοσέουσι τά τε παρεόντα καὶ τὰ προγεγονότα καὶ
τὰ μέλλοντα ἔσεσθαι ὁκόσα τε παραλείπουσιν οἱ
ἀσθενέοντες ἐκδιηγεύμενος, πιστεύοιτ᾿ ἂν μᾶλλον
γινώσκειν τὰ τῶν νοσεόντων πρήγματα, ὥστε τολμᾶν
ἐπιτρέπειν τοὺς ἀνθρώπους σφέας ἑωυτοὺς τῷ ἰητρῷ.
• Arabe (Hunain): Denn wenn er vorher erkennt und den
Kranken vorher ankündigt, was ihnen gegenwärtig ist, was
vergangen ist und was noch eintreten wird, und er alles das
über die Krankheit erklärt, was von ihrer Eigenschaft fehlt,
dann ist er es wert, daß man ihm (dahingehend) vertraut,
daß er in der Lage ist, den Zustand der Kranken zu kennen,
so daß dies die Kranken bewegen kann, ihm zu vertrauen
und sich in seine Hände zu begeben.
• Latin (Constantin, f. 47r col. a): Ut in singulis ualitudinibus preterita, presentia et futura cognoscat, et egro revelet
que de seipso eger minime presenserat. Si enim se per eum
cognoscat totum se illi certius committet.
• Latin (Gérard, f. 47r col. a): Quod est quia quando prescit
et antecedit et indicat infirmis aliquod presens ex eis que
habent et que preterierunt et que futura sunt, et interpretatur
773
Jacques Jouanna et Caroline Magdelaine
ab infirmis totum quod abbreuiauerunt a narratione sua, est
dignus ut de eo credatur quod est potens scire res egrorum
ita ut illud prouocet infirmos uel sit fiducia ad confidendum
et committendum se in manibus medici.
La phrase correspondant au lemme n°1 dans Constantin n’est pas
achevée, mais se poursuit au lemme n° 2. Adeo dans le lemme n° 1 annonce le ut qui est au début du lemme n° 2. La syntaxe dans la traduction de Constantin ne correspond donc pas au découpage en lemmes.
Dans le lemme suivant, le décalage se fait plus grand encore car il
s’agit en fait d’un faux lemme. Ce n’est pas un nouveau lemme, mais
c’est une reprise d’une phrase du lemme n° 2 à l’intérieur du commentaire de Galien à ce lemme:
• Grec: ὁκόσα τε παραλείπουσιν οἱ ἀσθενέοντες ἐκδιηγεύμενος; cf. in lemmate 2 ὁκόσα τε παραλείπουσιν
οἱ ἀσθενέοντες ἐκδιηγεύμενος
• Arabe (Isa ibn Yahja): non édité; sed cf. in lemmate 2
(Hunain), und er alles das über die Krankheit erklärt, was
von ihrer Eigenschaft fehlt.
• Latin (Constantin f. 47r col. b): Finisque medicine laudabilis existit qum actor futura in singulis perpendit, quamuis
omnes procurare minime possit.
• Latin (Gérard, f. 47r col. b): Et interpretatur ab infirmo
totum a cuius narratione est abbreuiator; cf. in lemmate
2 et interpretatur ab infirmis totum quod abbreuiauerunt a
narratione sua.
Galien reprend en citation dans son commentaire une partie des mots
d’Hippocrate du lemme n° 2. C’est aussi ce qui se produit dans la
traduction de Gérard de Crémone.
774
La tradition latine du Pronostic
En revanche la traduction de Constantin n’a rien à voir avec cette reprise, mais correspond au début du lemme suivant, qui est en réalité
le lemme n° 3. Il est donc évident que la traduction de Constantin a
été insérée postérieurement de façon artificielle et parfois maladroite
à l’intérieur de l’ensemble cohérent de la traduction de Gérard de
Crémone.
Cette dissociation qu’une analyse archéologique de l’Articella prise
en elle-même amène à faire entre ces deux ensembles est confirmée par la place séparée qu’occupent ces deux ensembles dans un
même manuscrit. Prenons pour exemple le Vat. Pal. lat. 1079, XIVe
s.: au début du manuscrit il y a la traduction latine du seul Pronostic
d’Hippocrate par Constantin Omnis qui medicine artis studio (f. 4952), alors qu’à la fin du manuscrit se trouve la traduction latine du
commentaire de Galien au Pronostic d’Hippocrate par Gérard de
Crémone avec le début des lemmes Videtur mihi quod ex melioribus
rebus et le début du commentaire Manifestum est quod Hypocras
non utitur (f. 176-204)18.
C. Les deux traductions latines sont faites sur l’arabe
Cela étant dit, cette disposition de l’Articella, tout en étant artificielle, est commode pour comparer les deux traductions. Pour démontrer que la traduction de Constantin est faite sur la traduction
arabe, Alexanderson avait choisi trois exemples. Mais il ne s’est pas
préoccupé, comme il a déjà été dit, de celle de Gérard de Crémone.
Or si nous reprenons ces passages, on peut comparer les deux traductions latines entre elles et les comparer avec le grec et l’arabe.
1. Le premier passage est la traduction de θεῖον au c. 1, Littré
II 112, 5 (= Heeg I 4, p. 199, 17). Voici la phrase dans les
diverses versions:
• Lemme grec: ἅμα δὲ καὶ εἴ τι θεῖον ἔνεστιν ἐν τῇσι
νούσοισι, καὶ τουτέου τὴν πρόνοιαν ἐκμανθάνειν.
775
Jacques Jouanna et Caroline Magdelaine
• Arabe (Hunain): und ob zusätzlich auch in den Krankheiten
etwas himmlisch ist, und es ist notwendig, daß der Arzt, der
die Prognose macht, darin erfahren ist.
• Latin (Constantin, f. 48r col. b): Est etiam quoddam celeste,
in quo oportet ipsum medicum preuidere.
• Latin (Gérard, f. 48v col. a): Et si fuerit etiam aliquid cum
illo celeste in egritudinibus, tunc oportet ut sit medicus in
eo sapiens cum preuisione.
Alexanderson remarque que la traduction arabe traduit θεῖον par “céleste” (himmlisch) et que Constantin traduit par celeste. L’argumentation
d’Alexanderson est juste. Mais s’il avait pris en compte la traduction
de Gérard de Crémone, il aurait constaté d’une part que la traduction
de Gérard de Crémone traduit aussi par celeste, et d’autre part que cette
traduction est plus proche de l’arabe que celle de Constantin.
2. Le deuxième passage est au c. 11, Littré II 136, 9 (= Heeg
II 19, p. 275, 14-15):
• Lemme grec: Δεῖ δὲ ἐν παντὶ νοσήματι λαπαρὴν εἶναι
τὴν κοιλίην καὶ εὔογκον.
• Arabe (Hunain): Und es ist notwendig, daß der Magen in
der ganzen Krankheit leer19 und fleischig ist.
-- Latin (Constantin, f. 59r col. b): In omni acuta egritudine
uentrem non ut plenum sed ut uacuum tractari, et non tenue
sed carnosum inueniri bonum.
-- Latin (Gérard, f. 59r col. b): Et oportet ut sit uenter in omni
egritudine uacuus <et> pinguis.
Alexanderson remarque que Constantin traduit l’adjectif λαπαρὴν
par uacuum “vide”, comme la traduction arabe (cf. leer). C’est juste.
776
La tradition latine du Pronostic
On peut ajouter ici encore que Gérard de Crémone traduit de la
même manière par uacuus et que sa traduction est plus littérale. Mais
au lieu de suivre la traduction arabe verbatim, Constantin ajoute des
mots et glose. Ce qui est remarquable, c’est que sa glose provient
du commentaire de Galien où il est dit que λαπαρήν signifie vide
opposé à plein (d’où non ut plenum sed ut uacuum) et que εὔογκον
signifie charnu opposé à mince (d’où non tenue sed carnosum).
3. Alexanderson (p. 171-172) choisit enfin un troisième passage (c. 18, Littré II 158, 35 = Heeg II 64, p. 315, 18-20):
• Lemme grec: Ὁκόσοισι δὲ ἀποστάσιες γίνονται ἐκ
τῶν περιπνευμονικῶν νοσημάτων παρὰ τὰ ὦτα καὶ
ἐκπυέουσιν, ἢ ἐς τὰ κάτω χωρία καὶ συριγγοῦνται,
οὗτοι περιγίνονται.
• Arabe (Hunain, trad. Alexanderson): Was diejenigen betrifft,
bei denen wegen Lungenkrankheiten Abszesse um die Ohren
und in den unteren Körperteilen auftreten, so eitern diese
Abszesse und bersten, und es entstehen Geschwüre. Die an
diesen Krankheiten leiden, werden gerettet.
• Latin (Constantin, f. 65v col. a-b): Quibus periplemonicis
supra aurem vel infra apostema contingit et putredinem
fecerit et cum crepuerit, fistulam parit et sic euadit.
• Latin (Gérard, f. 65v col. b): Quibus accidunt exiture ab
infirmitatibus periplemonie post aurem et in locis inferioribus, tunc ille exiture sunt saniose et fiunt fistule et habentes
has infirmitates euadunt.
Alexanderson considère que la traduction de Constantin dépend de
l’arabe. S’il avait pris en compte aussi celle de Gérard de Crémone, il
aurait constaté que là encore cette traduction suit de plus près l’arabe.
De ces trois passages, parmi bien d’autres, il résulte donc que la traduction latine de Constantin, offrant le texte seul du Pronostic, est
777
Jacques Jouanna et Caroline Magdelaine
faite, comme l’avait déjà dit Alexanderson, sur l’arabe et non sur le
grec. Mais il faut ajouter maintenant qu’il en est de même de la traduction latine de Gérard de Crémone, et que cette traduction est beaucoup plus fidèle à l’arabe que la traduction latine de Constantin20. Or
comme la traduction de Gérard de Crémone est de toute évidence faite
sur les lemmes laissés à leur place originelle dans le commentaire de
Galien, il en résulte une preuve supplémentaire que, contrairement à
ce que disait Alexanderson, la traduction arabe du Pronostic seul par
Hunain a bien pour base les lemmes du commentaire de Galien qui
ont été rassemblés pour reformer le traité du Pronostic.
D. Modèle différent des deux traductions faites sur l’arabe
Il convient maintenant d’aller plus loin dans la comparaison de ces
deux traductions par l’examen comparatif des passages sensibles
où il a été établi, lors de la communication de Pontignano de l’an
dernier, que Hunain dans sa traduction arabe du Pronostic seul avait
complété les lemmes par consultation de la tradition hippocratique,
dans des passages où Galien disait expressément de ne pas les avoir
commentés. Comment se comportent les deux traductions latines
faites sur l’arabe dans ces passages sensibles? La comparaison
aboutit à une conclusion surprenante que l’on peut énoncer avant
de la justifier.
Les deux traductions latines ont un comportement opposé. Alors que
la traduction de Constantin offre le texte complet ainsi que la traduction arabe de Hunain, la traduction de Gérard de Crémone ne
donne que le texte originel des lemmes comme les manuscrits grecs
du commentaire de Galien servant de base à l’édition de Heeg, sans
les compléments empruntés à la tradition hippocratique.
Il suffit, pour le montrer, de reprendre les deux passages où Galien
dit expressément qu’il ne commente pas tout et où il avait été montré
l’an dernier que Hunain avait complété les lacunes des lemmes par
la tradition hippocratique.
778
La tradition latine du Pronostic
1. Au c. 15 (Littré II 148, 9 = Heeg II 56, p. 307, 20), par rapport aux
manuscrits grecs des lemmes, la traduction arabe de Hunain a été
complétée par l’équivalent de 22 lignes de l’édition Littré (= Littré II
148, 9-150, 15). La traduction latine de Constantin (Articella, f. 64r
col. b) donne l’équivalent de ces 22 lignes. En revanche, la traduction
de Gérard de Crémone ne comporte pas ce complément (Articella, f.
64r col. b). Le lemme de Gérard de Crémone Et ista sunt signa laudabilia correspond au lemme des manuscrits grecs VRPF: Ἔστι δὲ
τὰ μὲν ἀγαθὰ τοιαῦτα. La seule chose qui est ajoutée dans Gérard
de Crémone est une glose scilicet robor et conscientia (lege constantia) egri et bonus spiritus.
2. Au c. 17 (Littré II 156, 2-4) après le lemme II 63 περιγίνονται ἐπιθυμέωσιν (Heeg 315, 12-14) la traduction arabe de Hunain ajoute
par rapport aux manuscrits des lemmes l’équivalent de 13 lignes de
l’édition Littré. La traduction latine de Constantin (Articella, f. 65v
col. a) les présente aussi. Gérard de Crémone ne les présente pas
(Articella, f. 65v col. a).
Comment expliquer cette différence? Il semble qu’une seule explication soit possible. Elle exige d’abord le rappel de ce que Hunain
dit dans sa Risala pour la traduction du Pronostic d’Hippocrate et de
son commentaire par Galien (n° 91 = G. Bergstässer, p. 33):
Son explication du livre sur le Pronostic: ce livre est composé en trois parties. Il a été traduit en syriaque par Sergios. Puis je l’ai traduit pour Salmawaih en syriaque. J’ai traduit le texte de ses mots (sc. les mots d’Hippocrate) en arabe pour Ibrahim ibn Muhammad ibn Musa. L’explication a
été traduite par Isa ibn Yahya en arabe.
Lorsque Hunain a traduit les lemmes du Pronostic en arabe pour un
client qui n’était intéressé que par le seul Pronostic d’Hippocrate
sans le commentaire de Galien, il a dû compléter les passages que
Galien disait expressément n’avoir pas recopiés à l’aide d’un manuscrit de la tradition directe pour donner à son client un texte complet.
779
Jacques Jouanna et Caroline Magdelaine
C’est cette version arabe du Pronostic avec les additions qui a été
utilisée par Constantin pour traduire le seul texte du Pronostic.
En revanche, Gérard de Crémone dont l’objet était non pas de traduire
le Pronostic seul, mais le commentaire de Galien au Pronostic, a utilisé la version arabe longue comprenant, outre les lemmes traduits par
Hunain, le commentaire traduit par Isa ibn Yahja. Or la coïncidence
de la traduction latine des lemmes par Gérard de Crémone avec la
traduction arabe des lemmes par Hunain, sans les ajouts faits sur la tradition directe, laisse entendre que, dans la traduction de l’ensemble du
commentaire de Galien au Pronostic en arabe par Isa ibn Yahjia, la traduction des lemmes a été reprise à Hunain sans les adjonctions faites
sur la tradition directe. La finalité n’était plus la même. Elle n’était
pas de reconstituer indépendamment le Pronostic d’Hippocrate, mais
de traduire avec cohérence les lemmes et le commentaire tels qu’ils
se trouvaient dans le manuscrit grec de l’atelier de Hunain donnant
l’ensemble des lemmes et du commentaire au Pronostic de Galien.
Arrivé à ce point du raisonnement, on constate qu’il fallait faire appel
aux spécialistes de la traduction arabe pour qu’ils inspectent plus en
détail l’état des lemmes dans les manuscrits arabes donnant la version longue (les lemmes + le commentaire) et non plus dans sa version courte (le Pronostic seul). Une vérification faite aimablement
par Oliver Overwien sur les deux passages les plus importants (c. 15
et c. 17) confirme que dans la traduction arabe de la version longue
(consultée à partir d’un manuscrit arabe d’Oxford donnant la version
longue), les additions faites dans la version courte ne s’y trouvent pas.
En attendant la traduction complète en langue vernaculaire de cette
traduction arabe de la version longue, la traduction latine de Gérard
de Crémone faite sur l’arabe dans sa version longue peut servir de
critère pour choisir lorsque les manuscrits grecs divergent sur une fin
de lemme omise par les uns et donnée par les autres.
Ainsi, à la fin du lemme I 4 (Heeg 199, 18-200, 5 = c. 1 Littré II 112,
6-11), sur les trois manuscrits retenus par Heeg (V est absent pour
780
La tradition latine du Pronostic
cette partie du texte), deux manuscrits RFp ont cinq lignes de texte
(οὕτω - εἴη) que le troisième manuscrit P ne présente pas. Or cette
fin de lemme est aussi absente de la traduction latine de Gérard de
Crémone (Articella, f. 47v col. a). L’accord de P Lat4 nous renseigne
donc sur l’état originel des lemmes. Galien n’avait pas recopié ces
cinq dernières lignes qui ne devraient plus apparaître dans le texte
des lemmes, mais dans l’apparat critique21.
Voilà donc ce que l’on peut dire maintenant des traductions latines
manuscrites du Pronostic faites sur les lemmes à partir de la traduction arabe. Il existe deux traductions distinctes qui sont toutes
deux faites sur la traduction arabe de l’école de Hunain. L’une, celle
de Constantin, présente le texte seul du Pronostic recomposé par
Hunain avec les additions qu’il a faites grâce à la tradition hippocratique pour rétablir l’ensemble du texte du Pronostic. L’autre, celle de
Gérard de Crémone, plus littérale que celle de Constantin, comprend
à la fois les lemmes et le commentaire du Pronostic et elle a conservé
pour les lemmes le texte originel de Galien, sans les ajouts faits par
consultation de la tradition hippocratique.
Ces deux traductions sont donc d’inégale valeur pour l’établissement du texte: la tradition latine de Constantin (Lat3) n’est pas utile
pour l’établissement du Pronostic, d’une part parce qu’elle n’est pas
littérale, et d’autre part parce la tradition arabe qui en est le modèle
est conservée. En revanche, celle de Gérard de Crémone (Lat4) restera utile tant que l’on ne disposera pas d’une traduction en langue
moderne de la version longue de la traduction arabe donnant à la fois
les lemmes et le commentaire de Galien.
5. Une nouvelle traduction latine des lemmes et du commentaire de
Galien faite sur un modèle grec perdu: le manuscrit de Naples VIII
D 25 (date 1380) = Lat5
Il est temps d’en venir à une nouvelle avancée dans la connaissance
de la tradition latine du Pronostic et du commentaire au Pronostic.
781
Jacques Jouanna et Caroline Magdelaine
Elle est le fruit d’une collaboration internationale, comme pour la
tradition arabe, cette fois non plus entre l’Allemagne et la France,
mais entre la France et l’Italie. Stefania Fortuna a libéralement mis
à la disposition des éditeurs du Pronostic dans la Collection des
Universités de France la très belle reproduction d’un manuscrit de
Naples, le Neapolitanus VIII D 25 s. XIVe (daté de 1380) donnant
aux folios 85-122 le commentaire du Pronostic22. Ce manuscrit est
l’un des plus beaux manuscrits de Galien, mais il va se révéler également utile pour l’établissement du texte.
En effet, il suffit de lire les premiers mots du premier lemme pour
constater qu’il s’agit d’une traduction différente de celle de Gérard
de Crémone. Elle a en effet un nouvel incipit: Medicum uidetur (vel
dicitur?) michi optimum esse prouidentiam adinuenire. Et dans son
explicit, il est dit que c’est une traduction nouvelle (de nova translatione). Sur cette traduction des lemmes et du commentaire, la première grande question est de savoir si le modèle est arabe ou grec. Or
il est possible d’affirmer sans hésitation qu’elle est faite directement
sur le grec et non sur l’arabe. D’une manière négative, on pourrait
montrer qu’elle ne possède par les caractéristiques des deux traductions arabes. On se souvient que les deux traductions de Constantin
et de Gérard de Crémone ont traduit le fameux θεῖον au c. 2 du
Pronostic par celeste, car la traduction arabe avait rendu θεῖον par
himmlich. En revanche, la nouvelle traduction latine de Naples traduit θεῖον par divinum. D’une façon positive, on pourrait montrer
que la traduction est très fidèle à l’ordre des mots grecs et présente
des termes techniques grecs qui ne sont pas traduits mais transcrits,
quitte à les faire suivre d’un mot latin qui en est l’équivalent.
Voici le premier lemme du livre II (= Prog. c. 8, 1-2 Alexanderson
203, 7-10 = Littré II 130, 12-15):
• Lemme grec: Οἱ δὲ ὕδρωπες οἱ ἐκ τῶν ὀξέων νοσημάτων
πάντες κακοί· οὔτε γὰρ τοῦ πυρὸς ἀπαλλάσσουσιν
782
La tradition latine du Pronostic
ἐπώδυνοί τέ εἰσι κάρτα καὶ θανατώδεες. Ἄρχονται δὲ
οἱ πλεῖστοι ἀπὸ τῶν κενεώνων τε καὶ τῆς ὀσφύος, οἱ δὲ
καὶ ἀπὸ τοῦ ἥπατος.
• Latin, anonyme de Naples: Ydropes autem qui ex acutis
egritudinibus fiunt omnes mali sunt. Neque enim ab igne
liberant et dolorosi sunt ualde et mortales. Incipiunt vero
plurimi a cenebus (sed super ne add. oni; lege ceneonibus)
id est uacualibus et lumbis, alii uero et ab epate.
• Arabe (Hunain): Jede Wassersucht, die aus akuten
Krankheiten hervorgeht, ist schlecht. Denn er, der an ihr
erkrankt ist, wird nicht vom akuten Fieber befreit, und er
erleidet heftige Schmerzen und stirbt. Meistens beginnt sie
in den Weichen und der Hüfte, in einigen Fällen aber auch
bei der Leber.
• Constantin, f. 56v col. b: Omnis hydrops in acuta egritudine
malum. Infestat enim febre, grauedine et dolore. Consurgit
autem ex lumbis et iliis et epate.
• Gérard, f. 56v col. b: Hydrops quidem que fit ex egritudinibus acutis omnis est mala. Quod est quia habens eam non
euadit a febre uehementi et dolet dolore uehementi et moritur. Et plurimum quidem incipit ex iliis et lumbis, et est (?)
ex ea que incipit ab epate.
L’exemple est choisi non seulement parce que la littéralité est parfaite avec la transcription d’un mot grec (ceneonibus correspondant
au grec κενεώνων) et de son équivalent latin, mais aussi pour vous
faire admirer l’illustration lors du passage d’un livre à l’autre du
commentaire (voir p. 796).
Dès lors le problème est de savoir où situer dans le stemma le modèle grec de la traduction latine23. Pour la clarté de l’exposé, voici
783
Jacques Jouanna et Caroline Magdelaine
d’abord la conclusion: le modèle grec ne dérive d’aucun manuscrit
connu; c’est un manuscrit perdu qui est antérieur à l’archétype des
manuscrits grecs conservés, au même titre que la traduction arabe.
Pour le démontrer, il est indispensable de faire intervenir un nouveau
critère, celui de l’endroit sensible où se subdivisent les livres II et III
du commentaire de Galien.
Il est bien connu que la division du commentaire de Galien au Pronostic
est en trois volumes. C’est une division que Galien lui-même indique
dans ses écrits bio-bibliographiques24 et que Hunain a rappelé dans sa
Risala25. Mais une question beaucoup moins connue est de savoir à
quel endroit se situe la subdivision entre les livres II et III.
Cette question est discrètement posée dans l’apparat critique de
l’édition Heeg (p. 324, l-2), au début de sa troisième partie qui commence au c. 19 de l’édition Littré (Αἱ δὲ ξὺν πυρετῷ ὀδύναι “Les
douleurs avec fièvre”). C’est que l’on appellera la subdivision n° 1.
Mais dans son apparat critique, Heeg note que Chartier fait commencer la troisième partie au c. 20 de Littré (Οἱ δὲ πυρετοὶ κρίνονται
“Les fièvres se jugent”). C’est ce que l’on appellera la subdivision
n° 2. J’avais rencontré cette question, lors du Colloque sur Chartier
où j’ai essayé de montrer que Chartier était un éditeur injustement
méconnu26. Mais je n’avais pas pu utiliser l’argument parce qu’il
était trop technique.
Chartier (en 1679, vol. VIII, 661) fait commencer le livre III à la subdivision n° 2. Il en résulte une nouvelle numérotation des chapitres
de ce livre III. Et comme l’édition Kühn est une copie de celle de
Chartier, le livre III dans Kühn commence lui aussi à la subdivision
n° 2 (XVIII B 229)27. Heeg (en 1915) est revenu à la division n° 1
qui était celle de l’Aldine (1525) et de l’édition de Bâle (1538) parce
qu’il l’avait trouvée, dit-il, dans tous les manuscrits grecs (p. 324,
app. crit. 1-2: “in omnibus codicibus Graecis”), mais il affirme, sans
explication, dans son apparat critique à la division n° 2 (p. 328, 1)
que la subdivision de Chartier (et de Cornarius !) est correcte.
784
La tradition latine du Pronostic
Pourquoi Chartier a-t-il adopté cette nouvelle subdivision? Heeg
n’en dit mot. Nous devons pour cela nous reporter aux notes concises
en fin du volume VIII (p. 922, col. 3, concernant la page 661) où
Chartier dit qu’il a trouvé cette subdivision avec le titre du début de
la troisième partie (ἀρχὴ τοῦ τρίτου τμήματος) dans un manuscrit
de la bibliothèque royale28. On doit lui faire confiance. Il ne l’a pas
inventé. Il conviendrait d’identifier ce manuscrit. Cela signifierait
que l’affirmation de Heeg selon laquelle la subdivision n° 1 se trouve
dans tous les manuscrits grecs est contestable29.
Or sur ce point sensible de la subdivision entre les livres II et III, la
nouvelle traduction latine dans le manuscrit de Naples offre une nouvelle surprise. Elle présente la division n° 2, comme Chartier et non la
division n° 1 comme Heeg. En effet, au f. 112r, en haut, on lit le chiffre
romain III, alors que précédemment il y avait le chiffre II. Certes dans
le texte, il n’y a pas d’indication sur la fin du livre II et le début du
livre III, mais les miniatures, à elle seules, indiquent où est le début du
livre III: la première lettre du lemme commençant le livre III est une
très grande lettre (un F) à l’intérieur de laquelle est représentée une
scène médicale (ici le médecin accompagné de deux disciples observe
l’urine, alors que la femme est assise dans son lit, assistée par sa fille
ou une servante) et la première lettre du commentaire de Galien dans
ce livre III, un peu moins grande, représente également une scène, mais
avec moins de personnages: le médecin assis devant un pupitre surélevé
instruit son disciple. Cette technique d’illustration du début du livre III
rappelle ce que l’on a déjà vu au début du livre I au f. 85r et au début du
livre II au f. 97v. La phrase du début de la troisième partie correspond
bien à la subdivision n° 2 (c. 20 de Littré) et non à la subdivision n° 1
(c. 19 de Littré): Febres autem indicantur = Οἱ δὲ πυρετοὶ κρίνονται.
Ainsi, grâce à cette nouvelle traduction latine qui est faite directement sur un modèle grec, nous avons la preuve indirecte que la subdivision n° 2 existe, en plus du manuscrit de la bibliothèque royale
que Chartier dit avoir consulté, également dans le manuscrit grec
785
Jacques Jouanna et Caroline Magdelaine
perdu relativement ancien (antérieur à 1380) qui a servi de modèle à
la traduction latine de Naples.
Or si nous revenons au témoignage de la tradition arabe, on constatera que c’est déjà la subdivision n° 2 que Hunain trouvait dans son
manuscrit grec de Galien. Dès lors, elle se retrouve tout naturellement dans les deux traductions latines qui en dérivent.
Ainsi donc l’accord de la traduction arabe et de la nouvelle traduction
latine nous amène à la conclusion que la subdivision la plus ancienne
est la subdivision n° 2 déjà attestée dans un manuscrit grec perdu du
IXe siècle (modèle de la traduction arabe) et dans un autre antérieur à
1380 (modèle de la traduction latine). Dans ces conditions, la subdivision n°1 donnée par l’archétype des manuscrits grecs conservés de
la tradition galénique est fautive30. Et puisque la nouvelle traduction
latine de Naples ne possède pas la division fautive entre les livres II
et III de l’archétype des manuscrits grecs VRPF utilisés par Heeg, son
modèle grec doit se situer, comme celui de la traduction arabe, au-dessus de cet archétype.
Dès lors est démontrée, par le critère de la subdivision, la proposition que l’on avait énoncée sur la place du modèle grec perdu de la
traduction latine de Naples dans le stemma de la tradition galénique.
La conséquence pratique en est que cette traduction latine devrait
figurer dans l’apparat critique, au même titre que la traduction arabe,
pour établir le texte d’une nouvelle édition du commentaire de
Galien au Pronostic. Elle devrait servir de critère, comme la traduction arabe, non seulement dans les cas particuliers de variantes pour
choisir entre les manuscrits grecs VRPF, mais même pour réviser le
classement des manuscrits grecs établi par Heeg31.
Cependant cette nouvelle traduction de Naples présente une dernière
caractéristique qui étonne. Bien qu’elle soit faite sur le texte grec du
commentaire de Galien, les lemmes ne sont pas dans leur dimension
originelle comme on l’attendrait. Ils sont complétés par la tradition
hippocratique. Pour le montrer, il suffit de reprendre les deux prin786
La tradition latine du Pronostic
cipaux endroits sensibles qui nous sont maintenant familiers, où les
compléments sont le plus visibles.
Le premier est au c. 15 (Littré II 148, 9 = Heeg II 56, p. 307, 20)
Lat5, f. 107v. Après l’équivalent du lemme en grec (sunt autem bona
haec), le manuscrit de Naples a quarante lignes pour compléter le
lemme, alors que les manuscrits grecs VRPF et la traduction latine
de Gérard de Crémone ne les présentent pas.
Le second est au c. 17 Littré II 156, 2 (= Heeg II 63, p. 315) Lat5,
f. 109v. Alors que le lemme dans VRPF et dans la traduction arabe
de Gérard de Crémone se termine à ἐπιθυμέωσι, le manuscrit de
Naples a encore 27 lignes après appetunt (= ἐπιθυμέωσι).
Cela prouve que la traduction latine de Naples avait un modèle grec
antérieur au XIVe siècle, actuellement perdu, où les lemmes étaient
déjà complétés par la tradition hippocratique avant l’Aldine.
Grâce à ce nouveau témoignage nous pouvons donc ajouter une troisième insertion de la tradition hippocratique dans les lemmes si bien
que l’on dénombre trois stades différents et indépendants d’une opération qui a consisté à compléter la tradition galénique des lemmes
par la tradition hippocratique dans trois milieux différents. Alors
qu’avant la communication de Pontignano de 2011, on n’en connaissait qu’un seul exemple, celui de l’Aldine à Venise au XVIe siècle,
on peut y ajouter, depuis l’an dernier, Bagdad au IXe siècle dans
l’école de Hunain lors de la traduction syriaco-arabe du Pronostic
et, depuis cette année, l’Italie du Sud aux XIIIe/ XIVe siècles dans un
contexte gréco-latin. Je rappelle que l’anonyme qui a réalisé cette
traduction latine de Naples signale à la fin du manuscrit que c’est
une traduction nouvelle (de nova translatione)32.
Néanmoins cette nouvelle traduction latine de Naples reste utilisable même pour l’édition des lemmes au même titre que la traduction arabe, à condition de neutraliser les passages complétés par la
tradition hippocratique. Or ces passages peuvent être maintenant
déterminés avec la plus grande précision, par la comparaison des
787
Jacques Jouanna et Caroline Magdelaine
deux témoignages qui ont conservé les lemmes, celui des manuscrits grecs des lemmes utilisé par Heeg en 1915 et celui qui s’ajoute
aujourd’hui, la traduction latine de Gérard de Crémone.
Cette traduction latine de Gérard de Crémone, ignorée par Heeg en
1915 et laissée en déshérence par Alexanderson en 1963, se révèle
donc en définitive le témoignage le plus conservateur dont on dispose actuellement pour le commentaire au Pronostic de Galien,
puisqu’il est le seul à présenter à la fois les lemmes dans leur extension originelle et la subdivision correcte entre les livres II et III du
commentaire de Galien.
6. Conclusion
En conclusion, cette communication sur la tradition latine, qui
est un prolongement direct de ce qui avait été établi l’an dernier
à Pontignano pour la traduction arabe, ne prétend pas avoir épuisé
l’ensemble de la tradition latine du Pronostic ou du commentaire de
Galien au Pronostic, mais avoir opéré quelques sondages éclairants
et démonstratifs dans un vaste champ encore en friche.
La moisson de cette fouille apporte toutefois une stratification nouvelle
des deux traductions latines faites sur l’arabe dans l’Articella, des indications précises sur leurs deux modèles sortis de l’atelier de Hunain,
la valeur capitale de la traduction de Gérard Crémone en attendant
la publication de l’ensemble de la traduction arabe, et enfin la mise
au jour d’une nouvelle traduction latine du commentaire au Pronostic
faite sur un manuscrit grec antérieur à l’archétype des manuscrits grecs
conservés, avec toutes les conséquences que cela entraîne pour la critique verbale dans les éditions à venir du Pronostic et du commentaire
au Pronostic. Cette moisson prouve, en tous les cas, que le jugement
porté en 1915 par Heeg (p. XXVIII) sur la tradition latine du commentaire au Pronostic où il n’avait rien trouvé d’utile pour l’édition
du texte grec se révèle un siècle plus tard considérablement dépassé33.
De tels progrès aussi rapides dans ces dernières années n’auraient pas
788
La tradition latine du Pronostic
été possibles aux hellénistes sans la collaboration des spécialistes des
traductions arabes et latines. Qu’ils en soient tous remerciés.
Bibliografia e note
1. FORTUNA S., Les traductions du Pronostic d’Hippocrate par les humanistes.
In: THIVEL A. et A. ZUCKER A. (edd.), Le normal et le pathologique dans la
Collection hippocratique. Actes du Xème colloque international hippocratique
(Nice, 6-8 octobre 1999). Nice, Arts et Sciences Humaines de Nice-Sophia
Antipolis, 2002, t. II, pp. 793-813. Brièvement la teneur est la suivante: avant
le Pronostic traduit en latin par Marcus Fabius Calvus dans son Hippocrate
latin paru à Rome en 1525, un an avant l’édition princeps d’Hippocrate en
grec (l’Aldine de 1526), deux traduction latines avaient paru à partir du grec:
le commentaire de Galien au Pronostic avait été traduit en latin par Lorenzo
Lorenzi (1459/60-1502) et publié après sa mort à Florence en 1508, tandis que
Wilhelm Kopp (1460-1532) fit une tradition latine du Pronostic sur la tradition
directe qui fut publiée en 1511. Pour les traductions latines postérieures de J.
Gorreus et de J.-B. Rasarius, voir le catalogue de DURLING R.J., A chronological census of Renaissance editions and translations of Galen. Journal of the
Warburg and Courtauld Institutes 1961; 24: 295, n° 158.
2. Voir THORNDIKE L., KIBRE P., A catalogue of incipits of mediaeval scientific writings in Latin. London, The Medieval Academy of America, 1963 (1e
édition, Cambridge 1937); DURLING R.J., Corrigenda and addenda to Diels’
Galenica. I. Codices Vaticani. Traditio 1967; 23; ID., Corrigenda and addenda
to Diels’ Galenica. II. Codices miscellanei. Traditio 1981; 37; FORTUNA S.,
RAIA A.M., Corrigenda and addenda to Diels’ Galenica by Richard J. Durling.
III. Manuscripts and editions. Traditio 2006; 61; KIBRE P., Hippocrates Latinus: repertorium of Hippocratic writings in the Latin Middle Ages. New York,
Fordham University Press, 1985; KRISTELLER O., Iter Italicum: a finding
list of uncatalogued or incompletely catalogued humanistic manuscripts of the
Renaissance in Italian and other librairies. Voll. I-VI, surtout vol. VI, Leiden,
Brill, 1992. Voir aussi l’appendice de CAMPBELL D., Arabian medicine and
its influence on the Middle Ages. Vol. II, App. II, intitulé An investigation of
the date and authorship of the Latin versions of the works of Galen. Routledge, London, 1926 (avec des reprints en 1974, 2001 et 2006). Durling dans
Add. I (p. 476, n° 158a) dit que tous les Vaticani cités par Diels contiennent la
789
Jacques Jouanna et Caroline Magdelaine
version imprimée dans l’Articella: inc. Manifestum est quod Ypocras non utitur
et expl. in die sexagesimo. C’est évidemment inexact; voir le développement
sur l’archéologie de l’Articella, infra, p. 771. Il ajoute à la liste de Diels VAp
1079, XIVe s., ff. 176r-204r; en réalité ce manuscrit, utilisé infra p. 775, grâce
à la description beaucoup plus précise d’Oskar Kristeller qui donne les incipit
exacts, justifie l’archéologie de l’Articella présentée ici et confirme la distinction qu’il faut établir entre les deux traductions; il reproche à TK2 de n’avoir
cité que 2 mss. et d’omettre toute référence à Diels. Durling dans Add. II (p.
380, n° 158a) déclare: “Diels, pp. 107-18: all MSS save one contain the version
printed in the Articella (inc. Manifestum est quod Ypocras non utitur et expl.
in die sexagesimo)”. C’est toujours inexact. Durling ajoute ensuite des manuscrits: BM h 5425, s. XIIIe, ff. 62ra-92ra; BN 6869, s. XIVe, ff. 69ra-100vb;
BN 6870, s. XIVe, ff. 20ra-64va; BN 6871, s. XIII-XIVe, ff. 77va-113vb; BN
7030 A, s. XIVe, ff. 126ra-160va; Hague Museum Meermanno-Westreenianum
10.B.22 (319), a. 1339, ff. 70va-119rb; Montpellier 182, s. XIVe, ff. 73ra-109va
(this last listed by Diels, p. 6, but not under Galen). Pour d’autres manuscrits
voir Add. III (p. 298, n° 158a): Vat. lat. 2392 (Kr VI 322a); Vat. lat. 4420 (Kr
VI 322 a). Voir aussi infra, note 14, pour les compléments sur les traductions
arabo-latines.
3. Pour la traduction syriaque, voir DEGEN R., Galen im Syrischen. Eine Übersicht über die syrische Überlieferung der Werke Galens. In NUTTON V. (ed.),
Galen: problems and prospects. London, The Wellcome Institute for the History of Medicine, 1981, p. 152, n° 77 (commentaire de Galien au Pronostic):
“Auch von diesem Buch ist nur der aus dem Galen-Kommentar gewonnene
Text der Hippokrates in der bereits erwähnten bilinguen Handschrift des Jahres
1205 A. D. (jetzt Paris, Bibliothèque Nationale, fonds Arabe 6734) erhalten.
Das Ende fehlt jedoch. Der Übersetzer ist wahrscheinlich Ηunayn”. Le manuscrit commence à être exploité par Gregory Kessel pour une édition en syriaque.
Grâce à une traduction en anglais de plusieurs passages due à Gregory Kessel,
cette traduction syriaque sera partiellement exploitée dans l’édition du Pronostic à paraître dans la Collection des Universités de France.
4. JOUANNA J., De l’utilité du commentaire de Galien pour l’édition du Pronostic d’Hippocrate. In: FORTUNA S., GAROFALO I., LAMI A., ROSELLI
A. (edd.), Sulla tradizione indiretta dei testi medici greci: i commenti. Atti
del IV Seminario internazionale (Siena, Certosa di Pontignano, 3-4 giugno
2011). Pisa, F. Serra, 2012, pp. 71-90 (pp. 76-80).
5. BOUDON-MILLOT V., GUARDASOLE A., MAGDELAINE C. (edd.), La
science médicale antique. Nouveaux regards. Études réunies en l’honneur
790
La tradition latine du Pronostic
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
de Jacques Jouanna. Paris, Beauchesne, 2007, pp. 189-226. À l’occasion de
l’édition de la traduction latine Lat2, K.-D. Fischer a réuni dans une dernière
partie de son étude (pp. 219-226) des fragments de traductions latines
anciennes du Pronostic sous la forme de sept appendices (Verstreute Bruchstücke des Prognostikons in frühmittelalterlichen Handschriften).
ALEXANDERSON B., Die Hippokratische Schrift Prognostikon. Überlieferung und Text. Studia Graeca et Latina Gothoburgensia 17, Stockholm,
Almqvist & Wiksell, 1963, pp. 129-130.
THORNDIKE L., KIBRE P., op. cit. note 2, col. 1002, disent Hippocrates
cum Commento Galieni. Cela paraît erroné.
FISCHER K.-D., art. cit. note 4, p. 192.
KIBRE P., op. cit. note 2, pp. 202b-203b.
STEINSCHNEIDER M., Donnolo. Pharmakologische Fragmente aus dem
X. Jahrhundert, nebst Beiträgen zur Literatur der Salernitaner, hauptsäch­
lich nach handschriftlichen hebräischen Quellen. Archiv für pathologische
Anatomie und Physiologie 1868; 42: 97.
THORNDIKE L., KIBRE P., op. cit. note 2, col. 1002, attribuent la traduction
à Constantin l’Africain sans justification.
ALEXANDERSON B., op. cit. note 6, pp. 171-172, critique la position de
Steinschneider et considère que la traduction est faite sur l’arabe, en apportant
pour la première fois quelques arguments. Pour l’attribution à Constantin, il
mentionne (p. 171) une indication dans un manuscrit d’Erfurt, Amplonianus Q 178, qui irait (partiellement) dans ce sens: Expl. lib. pron. Yp. secundum translacionem Grecam (?) Constantini. Sur Constantin l’Africain, voir
JACQUART D., MICHEAU F., La médecin arabe et l’Occident médiéval.
Paris, Maisonneuve, 1996, pp. 96-107. Selon ces deux auteurs, Constantin est
certainement l’auteur d’une traduction faite sur l’arabe du commentaire de
Galien aux Aphorismes (cf. la préface où Constantin dédie sa traduction à son
disciple Azo) et peut-être du commentaire de Galien au Pronostic (p. 103).
En fait, ce n’est pas le commentaire de Galien au Pronostic, mais uniquement
la traduction du Pronostic seul. Et qu’en est-il exactement des Aphorismes?
Aphorismes seul ou avec commentaire? Les deux traductions sont ensemble
après l’Isagogè dans le Vat. lat. 6241, XIIIe s.: ff. 1r-9r: Johannitius, Isagoge,
inc. Medicina dividitur; ff. 9r-17v: Hippocrate, Aphorismes, inc. Vita brevis,
ars vero longa; ff. 18r-23r: Hippocrate, Pronostic, inc. Omnis qui medicine
artis studio (renseignement pris dans KRISTELLER O., op. cit. note 2, vol.
VI, p. 342). La même triade se retrouve à Udine dans la Biblioteca Comunale,
fonds de l’Hôpital n° 6, XIII-XIVe s. (cf. KRISTELLER O., op. cit. note 2,
791
Jacques Jouanna et Caroline Magdelaine
13.
14.
15.
16.
17.
vol. VI, p. 244). Les deux traductions sont ensemble en tête du Vat. Pal. lat.
1079, XIVe s. (cf. KRISTELLER O., op. cit. note 2, vol. VI, p. 365): là pour les
Aphorismes (ff. 1r-48v), c’est une traduction avec commentaire, inc. (texte)
Vita brevis ars longa et (comm.) Plurimi interpretes huius libri; ff. 49r-52r:
Pronostic, inc. In ista particula agit Hypocras de signis pronosticis asolute
et inc. Omnis qui medicine artis studio. Il semble donc que la traduction des
Aphorismes se présente soit seule (ex. Vat. lat. 6241) soit accompagnée du
commentaire (ex. Vat. Pal. lat. 1079). En revanche, la traduction du Pronostic
Omnis qui medicine artis studio se trouve toujours seule, semble-t-il.
Voir STEINSCHNEIDER M., art. cit. note 10.
Des compléments sur la traduction arabo-latine par rapport à Diels sont apportées
par FORTUNA S., RAIA A.M., art. cit. note 2, p. 24, 1-30, n° 158, où il y a une
liste de vingt manuscrits. Malheureusement les incipit ne sont pas indiqués, si
bien que l’on a l’impression qu’il n’y a qu’une traduction arabo-latine anonyme,
alors qu’il y en a en principe deux, l’une du seul Pronostic, l’autre du commentaire au Pronostic. Toutefois, il est probable qu’il s’agit de la traduction dite de
Gérard de Crémone. L’incipit Manifestum est quod Ypocrates non utitur, donné
dans FICHTNER G., Corpus Galenicum. Verzeichnis der galenischen und pseudogalenischen Schriften. Erw. und verb. Ausg., Tübingen, Institut für Geschichte
der Medizin, 2010. n° 109, est certainement repris à Durling et est trompeur.
Ce n’est l’incipit d’aucune des deux traductions arabo-latines, mais seulement
l’incipit du commentaire au premier lemme dans la traduction qui donne le commentaire au Pronostic de Galien et qui commence donc par Videtur mihi quod.
Il faudrait pour cela se livrer à une étude de la technique comparative de ces
deux traductions. Disons, pour l’instant, que ces attributions sont probables
ou possibles, même si elles ne sont pas certaines et que la comparaison per­
mettra déjà de différencier et de caractériser chacune de ces deux traductions.
DURLING R.J., art. cit. note 1, p. 295, n° 158, ne signalait pas cette singularité de présentation, car il ne mentionne que la traduction de Constantin
l’Africain. Mais deux ans plus tard, ALEXANDERSON B., op. cit. note 6,
signalait très clairement cette double présentation dans l’exemplaire de l’Articella qu’il avait consulté (Lugduni 1515). Cette double traduction est déjà
dans l’Articella de Venise 1483, ff. 47-75 (exemplaire de la Biu Santé) qui
nous servira de base dans la suite de l’article, et aussi dans la primière édition
de l’Articella (Venise 1476). Selon Alexanderson (p. 171) cette disposition se
trouve déjà dans des manuscrits: il cite Vat. lat. 2428 et 4419.
On peut prendre en exemple le Vat. Pal. lat. 1079, XIVe s., décrit par KRISTELLER O., op. cit. note 2, vol. VI, p. 365, où la traduction Omnis qui
792
La tradition latine du Pronostic
18.
19.
20.
21.
medicine artis studio est aux ff. 49r-52r et la traduction Videtur mihi quod ex
melioribus rebus avec le commentaire Manifestum est quod Hypocras non
utitur est aux ff. 176r-204r. Pour ce manuscrit, voir déjà supra, notes 2 et 12.
Ce second ensemble se trouve aussi dans le Vat. lat. 2392, XIII/XIVe s., ff.
58r-72r: inc. lemmes Videtur mihi quod ex melioribus rebus et commentaire
Manifestum est quod Ypocrates non utitur hac dictione (renseignement pris
dans KRISTELLER O., op. cit. note 2, vol. VI, p. 330). On a aussi dans Ottob.
lat. 1158A, XIIIe s., après le comm. aux Aphorismes, le commentaire au Pronostic attribué à Gérard de Crémone aux ff. 41r-62v (renseignement pris ibidem, p. 374). C’est en réalité ce que l’on doit trouver dans tous les manuscrits
latins signalés par Diels sous le commentaire de Galien au Pronostic. Le Vat.
Pal. lat. 1079 est sans doute exceptionnel, car il a les deux traductions dans le
même manuscrit.
Die Übersetzung “leer” erklärt sich aus dem Galenkommentar, in dem
λαπαρήν als Gegenteil von πεπληρωμένην bezeichnet wird (Overwien).
Il existe même dans la traduction de Constantin l’Africain des additions dont
on ne connaît pas l’origine. Dès la première phrase, tout ce qui est dit du méde­
cin qui désire obtenir la gloire ou obtenir une foule d’amis est absent à la fois du
texte grec et de la tradition arabe de Hunain. C’est probablement une réécriture.
C’est confirmé par le long commentaire que Galien consacre à ce lemme, qui
s’achève après le commentaire sur le divin et ne commente pas le passage
d’Hippocrate qu’il n’a pas recopié dans les lemmes. Ces cinq lignes ne devrai­ent
donc plus apparaître dans le texte des lemmes comme c’est encore le cas dans
l’édition de Heeg, mais elles devraient être mentionnées dans l’apparat critique,
comme addition de RFp. De la sorte, la traduction de Gérard de Crémone permet
d’affiner le nombre des passages que Hunain a comblés à l’aide de la tradition
hippocratique dans son traduction du Pronostic dont la base de départ est les
lemmes. Cette fin de lemme comprenant cinq lignes doit être ajoutée aux passages que Hunain a comblés sur la tradition directe. On peut même se demander
s’il n’y a pas déjà dans l’archétype des manuscrits grecs du commentaire du
Pronostic des fins de lemme qui ont été complétées, alors qu’elles ne l’étaient
pas encore dans les lemmes de la traduction arabe. Ainsi à la fin du lemme I
3, il n’y a rien dans la traduction de Gérard de Crémone qui correspond à la
dernière proposition (Heeg 199, 3-5: Ὑγιέας μὲν γὰρ ποιέειν ἅπαντας τοὺς
ἀσθενέοντας ἀδύνατον· τοῦτο γὰρ καὶ τοῦ προγινώσκειν τὰ μέλλοντα
ἀποβήσεσθαι κρέσσον ἂν ἦν). Notons qu’il n’y a rien dans le commentaire
qui concerne cette phrase. Il faudrait vérifier s’il y a d’autres cas analogues.
793
Jacques Jouanna et Caroline Magdelaine
22. Ce manuscrit était déjà signalé dans la liste de Diels; voir la description dans
KRISTELLER O., op. cit. note 2, vol. I, p. 404, et surtout VI, p. 113. La traduction du commentaire au Prognostic vient après le commentaire des Aphorismes (suivant une nouvelle traduction), la Loi d’Hippocrate (suivant une
nouvelle traduction), le Serment d’Hippocrate traduit par Nicolas de Reggio.
Il y a à la fin Explicit liber Pronosticorum Ypocratis cum commentis Galieni
de nova translatione.
23. L’édition de J. Heeg (CMG V 9, 2, Berlin-Leipzig, Teubner, 1915) ne nous
est d’aucun secours pour les traductions latines. Après avoir rappelé le grand
nombre des manuscrits latins (plus de quatre-vingts) et examiné les cinq
manuscrits latins de Munich (s. XIIIe et XIVe), Heeg déclare (p. XXVIII) qu’il
n’a trouvé aucune leçon utile pour améliorer le texte grec et qu’il a donc laissé
de côté tous les autres témoignages de ce genre. Il ne donne malheureusement
aucune indication sur l’incipit de la traduction latine dans les manuscrits de
Munich, si bien que ses remarques sont totalement inutilisables.
24. Galien, Sur ses propres livres, c. 9, 9 (éd. V. Boudon-Millot, 161, 3).
25. N° 91 = G. Bergsträsser, p. 33.
26. BOUDON-MILLOT V., COBOLET G., JOUANNA J (edd.), René Chartier
(1572-1654) éditeur et traducteur d’Hippocrate et Galien. Paris, De Boccard, 2012, pp. 51-80.
27. Ainsi dans l’histoire des éditions du commentaire de Galien au Pronostic,
la subdivision n° 1 se trouve dans l’Aldine (1525) et dans l’édition de Bâle
(1538), la division n° 2 apparaît dans l’édition de Chartier (1679) et dans
celle de Kühn (1830).
28. On doit exclure le Par. gr. 2266 (F) que Heeg a collationné et qui a l’indication
de la troisième partie au début du c. 19. Il peut s’agir d’un ou plusieurs autres
des manuscrits grecs de Paris, à savoir le n° 9 de Heeg (Par. gr. 2168), le n°
13 (Par. gr. 2257) ou le n° 19 (Par. gr. 2228, sigle B). Pour ces manuscrits,
Heeg n’a pas fait une collation continue; il n’a disposé que de “specimina”,
d’échantillons photographiés; et il précise pour le n° 19 (Par. gr. 2228) qu’il
n’a eu que des échantillons du livre I. Il ne savait donc pas ce qu’il en est de
l’endroit où se trouvait la séparation entre les livre II et IIl au moins dans ce
manuscrit. Il conviendrait de faire une vérification dans ces trois manuscrits
grecs, et d’abord dans Par. gr. 2228, s. XIVe ou XVe, f. 183 sqq. (que Heeg n’a
pas su rattacher à l’une des deux branches qu’il a distinguées).
29. Sur Cornarius la recherche n’a pas été faite.
30. Pour confirmer cet argument reposant sur l’histoire du texte, on pourrait ajouter un argument de critique interne. Si l’on fait commencer la troisième partie
794
La tradition latine du Pronostic
à la subdivision n° 2, le premier lemme donne lieu à un long commentaire
peu connu au ton assez solennel, comprenant une longue adresse de Galien
à ses disciples, qui sonne comme un préambule où l’auteur fait un retour sur
sa création littéraire et sur sa relation avec ses disciples (Heeg 328, 4-329, 2).
Elle convient bien au début d’un livre.
31. Il n’est pas possible d’entrer dans la discussion détaillée de l’intérêt de cette
traduction latine pour choisir les leçons dans le cas de divergences entre les
manuscrits grecs des lemmes, ou pour réviser le classement des manuscrits
grecs établi par Heeg. Remarquons simplement ici que l’accord que Jacques
Jouanna avait noté entre F et la traduction arabe, quand F était isolé face à VRP
lors de la communication de Pontignano 2011 (p. 80 avec la note 20), est parfois
renforcé par le témoignage de la traduction latine qui vient confirmer la leçon de
F et de la traduction arabe. Ainsi: c. 16 § 3 (= Heeg, 310, 13): ὑγιαῖνον MV Lat1
(sanum) GalL(F Ar Lat5 sanum) ὑγιεινῷ C’; cf. Celsus II 7, 34 (partem sanam):
ἕτερον GalL(VRP) Alex. Trall.; c. 17 § 1 (= Heeg, 311, 20) post γίνεται add.
ἱστάμενα καὶ καταπαυόμενα C’ GalL(F Ar Lat5 stantia et quiescentia) sed
non hab. MV Lat1 GalL(VRP) Heeg. Puisqu’il s’avère que VRP sont fautifs sur
des bonnes leçons de F attestées par la traduction arabe et la traduction latine qui
sont antérieurs à l’archétype des manuscrits grecs, il conviendrait de classer les
manuscrits grecs en deux familles, l’une représentée par VRP, qui ont des fautes
communes supposant un modèle commun, et l’autre par F.
32. Voir f. 122r: Explicit liber Prognosticorum Ypocratis cum commentis Galieni
de nova translatione, déjà cité supra, note 22.
33. HEEG J., op. cit. note 23, p. XXVIII: His de codicum Graecorum memoria expositis non est, quod pluribus de latinarum versionum libris manuscriptis exponam.
Sunt enim plus octoginta codices, quos attingere omnes neque licuit neque operae pretium fuit. Ex Monacensibus quidem lat. 31 a. 1302 scripto, 168 s. XIV., 187
s. XIII., 270 s. XIV., 3512 a. 1300 scripto, quos plus centum locis inspexi, nullus
omnino fructus redundavit ad emendanda Galeni verba. Quam ob rem reliquos
eius generis testes abiecimus. Il est vrai qu’il ne connaissait pas non plus la traduction arabe. Heeg a eu, cependant, le mérite d’établir dans des temps difficiles
les fondements grecs d’une édition saine qui permettent actuellement de commencer à exploiter de façon fructueuse la tradition arabe et la tradition latine aussi
bien pour une nouvelle édition du Pronostic que du commentaire au Pronostic.
Correspondence should be addressed to:
Jacques Jouanna
18, rue Thibaud - 75014 Paris
[email protected]
795
Jacques Jouanna et Caroline Magdelaine
Fig. 1. Naples VIII D 25, f. 112r: Traduction latine du Pronostic d’Hippocrate et
du commentaire de Galien, incipit du livre III.
796
MEDICINA NEI SECOLI ARTE E SCIENZA, 25/3 (2013) 797-814
Journal of History of Medicine
Articoli/Articles
Burgundio e i manoscritti di Gioannicio:
la questione dei marginalia
Paola Degni
Università degli Studi di Bologna, I
SUMMARY
BURGUNDIO AND IOANNIKIOS’ MANUSCRIPTS:
greek marginal annotations
Burgundio of Pisa translated into Latin many classical Greek texts, among
them Aristotle and Galen, by using his Greek manuscripts, mainly written
by Ioannikios in Constantinople in the first half of the 12th century. These
manuscripts have different Greek marginal annotations, which have been
attributed to Burgundio. This essay focuses on the so-called <B> scribe, who
copied, revised and annotated some of them: he had a close relationship with
Burgundio, but cannot be identified with him. Moreover, the article studies
the so-called <C> scribe, who should be later than Burgundio. Thanks to the
palaeographical analysis, it can be excluded that the <C> hand is present in
the Chis. R.IV.13, although this manuscript was probably used by Burgundio
for his translation of Nemesius, De natura hominis.
Questo contributo costituisce un’aggiornata messa a punto delle
ricerche finora condotte sulla produzione manoscritta del copista
Gioannicio e sul rapporto con la figura di Burgundio che su alcuni
codici lasciò tracce della sua attività di studio e di lettura.
L’indagine avviata alcuni anni fa sui manoscritti vergati da questo
copista bizantino del XII secolo1, in collaborazione con altri scribi
anonimi, come parte di una ricerca più ampia rivolta ai più antichi
Key words: Burgundio of Pisa - Ioannikios - Greek annotations
797
Paola Degni
manoscritti bizantini di contenuto medico, ha lambito anche la figura di Burgundio (c. 1110-1194)2. Il noto erudito e giurista pisano,
al quale si deve la traduzione di un folto numero di opere patristiche, di filosofia e medicina, acquistò infatti nel corso di almeno due
soggiorni a Costantinopoli i manoscritti di Gioannicio, su alcuni dei
quali lasciò annotazioni in scrittura latina come lavoro preparatorio
di un programma di traduzione3, riguardo al quale i riferimenti diretti sono assai scarsi e problematici. Gioannicio è il più prolifico
del team di scribi che hanno condiviso il lavoro di copia, ma non ha
svolto, se non saltuariamente, il ruolo di supervisore, che invece, da
quanto finora ho potuto costatare, sembra spettare al suo più assiduo,
ma anonimo collaboratore, che in precedenti contributi ho indicato
con <B>4. Stando agli elementi autobiografici che si colgono nei
colofoni e all’analisi della scrittura, Gioannicio è un grammatikos,
ossia un funzionario del sekretikon, se vogliamo conservare alla parola il senso che in essa si è cristallizzato a partire dal XII secolo5, o
più semplicemente uno scrittore di documenti, secondo il probabile
significato originario della parola che risulta dalle testimonianze da
me segnalate in un recente contributo6; il copista si definisce anche
azygos, ossia forse monaco o celibe, ed è autore di book-epigrams
di non elevato livello, rivolti a due committenti della copia di alcune
delle opere tramandate dai manoscritti, tali Nilo e Giovanni, ai quali
egli si rivolge con toni che ne fanno ipotizzare la comune appartenenza ad una cerchia erudita7. L’analisi testuale e lessicale delle
traduzioni delle opere filosofiche e mediche ha permesso di stabilire
la cronologia interna del lavoro di traduzione e di assegnare agli anni
1136-1140 l’acquisizione di tutti o di buona parte dei manoscritti
del gruppo8, ossia successivamente alla famosa disputa teologica che
ebbe luogo a Costantinopoli e alla quale Burgundio prese parte come
membro della delegazione diplomatica9. Sul versante dei manoscritti
greci, il confronto della mano di Gioannicio e di quella di uno dei
suoi collaboratori istituibile con documenti pubblici degli Archivi
798
Burgundio e i manoscritti di Gioannicio
dell’Athos, che si datano appunto entro il 115010, concorda con i dati
emersi dall’analisi lessicale e testuale delle traduzioni e con i pochi
dati biografici ricostruibili da varie fonti.
Riguardo all’educazione grafica dei copisti, a lungo in bilico tra
Costantinopoli e l’Italia meridionale, ho considerato di escludere l’area italogreca. Sia la mano di Gioannicio, una multiforme e competente scrittura corsiva professionale di redattore di atti, sia quella dei
copisti, alcuni dei quali usano grafie ora più posate e calligrafiche, ora
decisamente corsive e informali, non mi sembrano riconducibili alle
scritture italogreche, né dell’asse calabro-siculo, né dell’area pugliese. L’analisi del ricco dossier documentario delle pergamene di età
normanna e sveva, attualmente conservato a Toledo, per le scritture
greche di provenienza siciliana e il confronto con i pochi manoscritti
di area salentina riferibili al XII secolo non hanno offerto alcun risultato utile11. Queste mani non hanno a mio avviso caratteri provinciali,
ragione per cui non ho rinvenuto elementi di confronto tra i pochi manoscritti localizzabili in Grecia e nelle province bizantine limitrofe,
alle quali sono stati dedicati diversi contributi di Annaclara Cataldi
Palau12, né, approfondendo recentemente la ricerca, li ho rinvenuti in
esemplari localizzabili in Asia Minore, che sono pochi e difficilmente ancorabili a realtà grafiche precise13; va comunque precisato che
mancano ancora studi esaustivi sulla produzione manoscritta provinciale che non sia italogreca. In ogni caso la possibilità di istituire confronti con alcuni documenti amministrativi conservati negli archivi
del Monte Athos mi ha spinta a localizzare il gruppo in area costantinopolitana, per quanto il XII secolo sia dal punto di vista del dato
quantitativo quello meno rappresentato nelle pergamene athonite e i
redattori dei documenti siano rigorosamente anonimi.
Questa proposta di localizzazione trova sostegno in risultati raggiunti in studi relativi alla tradizione del testo di alcune delle opere letterarie, filosofiche e mediche tramandate da questa importante
collezione. I manoscritti riflettono in qualche caso una tradizione
799
Paola Degni
testuale poco corrotta, in altri si sono rivelati i testimoni più antichi
e autorevoli delle opere che tramandano14, benché testualmente scadenti15. Ritengo che una tale congiuntura difficilmente avrebbe potuto realizzarsi in un contesto provinciale, seppur rilevante, quale ad
esempio poteva essere nel XII secolo la Sicilia normanna, mentre è
probabile che il copista abbia potuto attingere a manoscritti di biblioteche costantinopolitane anche di pregio. Mi rendo conto, tuttavia,
di addentrarmi in un campo per certi versi reso problematico dallo
stato ancora incompleto degli studi, e quindi credo che sia necessario
approfondire ulteriormente la tradizione testuale, non senza tuttavia
sottolineare che le opere dai connotati tecnico-pratici, come sono
quelle di medicina, subirono più intensamente e precocemente di altre processi di corruzione e mescidamento del testo16.
Burgundio, di lettere grece e latine sapientissimo, come viene definito negli Annales Pisani dal contemporaneo e iudex Bernardo
Maragone17, è altrettanto ammirato e celebrato nell’epitaffio in versi
composto dai suoi concittadini pisani, in cui si esaltano la conoscenza del greco e della ars medica e la sua attività di commentatore e
traduttore18. In questa veste trasferì dal greco al latino opere patristiche, mediche e filosofiche. La sua professione era quella giuridica e
in questo ambito ebbe anche un ruolo rilevante19. Oltre che advocatus fu publicus Pisanorum iudex e, a partire dagli anni ’50 del XII
secolo, iudex sacri Lateranensis palacii, qualifica che fu funzionale
molto probabilmente agli incarichi pubblici e alle missioni diplomatiche che compì per conto della sua città all’estero20. Con tale titolo
sottoscrive diversi documenti che hanno consentito, come è noto,
di procedere all’identificazione della sua mano nelle note marginali
di alcuni manoscritti di Gioannicio (Plut. 74.5, 74.18, 74.22, 74.25,
74.30, 75.05, 87.7, Par. gr. 1849)21.
La scrittura di Burgundio è una carolina corsiva di buon livello che
non mostra variazioni di rilievo negli anni22 (Tav. 1). Si tratta di una
grafia che, nata dalla genesi della libraria carolina, entra nell’uso
800
Burgundio e i manoscritti di Gioannicio
Tav. 1 Firenze, Biblioteca Medicea Laurenziana, Plut. 74.30, f. 64v, con note della mano
latina di Burgundio (Gal., De locis affectis). Su concessione del Ministero per i Beni e le
Attività Culturali. È vietata ogni ulteriore riproduzione con qualsiasi mezzo.
801
Paola Degni
documentario nel XII secolo, e differisce dalla prima in particolare
per il maggior allungamento delle aste e per la preferenza accordata
alla forma della d con asta inclinata. Burgundio la utilizza senza variazioni di tratteggio tanto per le dichiarazioni testimoniali dei documenti, associabili alle espressioni di scrittura libere in linea teorica
dall’osservanza di modelli grafici, quanto per le annotazioni marginali apposte ai suoi libri, ove si osserva solo una comprensibile
riduzione del modulo.
Diverse ricerche di carattere paleografico e lessicale hanno definito
il numero dei manoscritti postillati dall’erudito pisano e proposto
una cronologia interna delle opere tradotte, tentando di ricondurre
gli indizi ad un programma di traduzioni elaborato dall’erudito pisano23. La corrispondenza non sempre riesce, tuttavia, poiché non
tutte le opere annotate sono state poi tradotte, mentre al contrario,
lo sono state alcune prive di interventi marginali. D’altra parte non
si può escludere l’ipotesi che Burgundio abbia utilizzato anche altri
manoscritti andati perduti e che non tutte le sue traduzioni ci siano
pervenute. I modesti rimandi biografici relativi che possiamo utilizzare per ricostruire piani e orientamenti del suo lavoro non riflettono
una programmazione definita a priori, ma evidentemente stabilita
su disponibilità di tempi, materiali, opportunità politica, e anche sul
raccordo con altri eruditi e traduttori con i quali era in contatto sia in
Italia che a Costantinopoli24.
Le postille alle opere, tradotte e non, sono indistinguibili dal punto
di vista contenutistico: si tratta di indicazioni, talora anche estese,
del contenuto di parti del testo, a volte in forma di titolo, ma non
mancano rimandi ad altri passi della medesima opera o di altre.
Insomma un’attività che poteva riflettere tanto la fase preparatoria
di una traduzione quanto una lettura approfondita da parte di un
lettore bilingue. Nei manoscritti medici i titoli sono disposti con le
lettere in successione verticale, talora poco leggibili perché i margini dei manoscritti sono stati rifilati. Ho confrontato le annotazio802
Burgundio e i manoscritti di Gioannicio
ni, già rilevate nello studio di Gudrun Villemin-Diem e di Marwan
Rashed, nel De caelo e nei Metereologica (Plut. 87.7), con quelle
apposte nei margini del manoscritto medico Plut. 74.30. Sebbene
l’analisi non sia ancora completa, l’impressione che se ne trae è
che gli interventi, così come il sistema di stabilire la sequenza degli
elementi sintattici del periodo greco in maniera corrispondente alla
sintassi latina, di cui Burgundio sembrerebbe aver lasciato traccia
nel Plut. 87.725, mirassero piuttosto alla comprensione degli argomenti delle opere.
Accanto alla scrittura latina è stata avanzata l’ipotesi che Burgundio
possa avere utilizzato anche una scrittura greca26. Sulla questione
ho avuto la possibilità di tornare a riflettere di recente, per il ritrovamento di una nuova testimonianza, che a mio avviso parrebbe
allontanare l’ipotesi che possa essere attribuita a Burgundio27. Nel
più volte citato contributo di Gudrun Villuemin-Diem e Marwan
Rashed, i due studiosi hanno rilevato non solo la presenza della
mano di Burgundio nelle annotazioni latine del Laurenziano 87.7,
ma anche numerose testimonianze, nel Plut. 81.18, di una scrittura greca precedentemente ignorata dal Wilson, che hanno attribuito ipoteticamente a Burgundio, la cosiddetta mano <C>. Si tratta di
note eseguite in una grafia artificiosa, mista di lettere minuscole e
maiuscole e con scarsi legamenti, che si trovano nei due manoscritti
citati e, tra i manoscritti medici, nel Plut. 74.528. Esse contengono
più o meno brevi riferimenti al testo, anche in forma di definizioni o
di titolo sintetico. Gli interventi sono spesso, ma non costantemente,
accompagnati da segni di paragrafo in forma di parentesi, richiamati
talora anche nel testo per indicare il punto di inizio della trattazione
corrispondente al titolo attribuito nel margine, ma che, fatto finora
ignorato, sono riconducibili a due tratteggi diversi. Sui segni di lettura critica mancano studi complessivi, e la questione merita dunque
di essere approfondita orientando il confronto su altre testimonianze
tipologicamente diverse29.
803
Paola Degni
L’appartenenza di questa mano greca a Burgundio ha indotto a considerare anche il manoscritto vaticano Chis. R.IV.13 come sicuramente
appartenuto a Burgundio e da lui utilizzato. Il codice contiene il trattato tardoantico di Nemesio di Emesa, De natura hominis, una summa del pensiero greco (Aristotele, Galeno, Alessandro di Afrodisia,
Porfirio e Giamblico) ma di ispirazione cristiana, che ebbe una discreta fortuna nel medioevo, quando forse per un errore materiale della
tradizione circolò sotto il nome di Gregorio di Nissa. In Occidente
fu Alfano, arcivescovo di Salerno (1058-1085), a tradurlo in latino
per la prima volta, con il titolo Premnon physicon30, ma in una forma incompleta e lacunosa che spinse Burgundio, dopo circa un secolo, ad intraprenderne una nuova versione, dedicando il libro ‘fideliter translatum et […] studiose emendatum’ all’imperatore Federico
Barbarossa nel 116531. Il Chis. R.IV.13 è un manoscritto di piccole
dimensioni, copiato da due mani assai simili nella seconda metà del
X secolo, in una minuscola informale di area costantinopolitana, da
un apografo in minuscola primitiva da cui derivano numerosi errori di
trascrizione e di errata separazione delle parole32. Che il codice possa
essere stato il modello greco per la traduzione latina è stato ribadito
qualche anno fa in uno studio di Fernand Bossier33, contro l’ipotesi
espressa precedentemente dai due editori della traduzione latina di
Burgundio34, secondo cui il codice era solo un testimone molto simile
a quello effettivamente usato da Burgundio.
La qualità del testo è scadente: oltre ai problemi di lettura vi sono
omissioni e lacune testuali. Nel testo e nei margini sono presenti interventi di cui Burgundio ha tenuto conto nella versione latina35: traduzioni di singole parole apposte nei margini o in interlinea in scrittura
carolina dell’XI secolo36, correzioni testuali di mano greca contemporanea a quella latina, glosse marginali in maiuscoletta del X secolo.
Vi sono poi due serie di interventi marginali in greco, attribuibili a
due mani diverse, ma a mio avviso coeve, che esplicitano il contenuto
di alcuni passi in forma sintetica o di titolo (e quindi in maniera ana804
Burgundio e i manoscritti di Gioannicio
loga a come fa l’annotatore anonimo dei codici di Gioannicio), che a
me sembrano posteriori al XII secolo e forse di mano latina che scrive
in greco, pur senza averne una conoscenza salda37. Benché l’estraneità alla mano annotatrice dei codici di Gioannicio sia esplicitamente riconosciuta, Bossier ne riconosce l’intervento solo in un caso (f.
28v), riconducendo dunque la paternità di questa nota a Burgundio,
secondo l’ipotesi di Vuillemin-Diem e Rashed38. Tuttavia l’analisi paleografica sembra contraddire, a mio avviso, questa identificazione,
dal momento che la mano non diverge da quella appartenente alla
seconda delle due serie (ad esempio al f. 55v)39, palesemente diverse
dalla mano anonima dei codici di Gioannicio.
Il problema dell’annotatore anonimo si è risolto (o forse complicato!)
attraverso la scoperta di un nuovo codice di Gioannicio, il Laur. San
Marco 69540, che reca nel margine un indice eseguito da una mano
che a me sembra non diversa da quella che ha tracciato le note nei
codici di Gioannicio e che, per motivazioni di carattere paleografico,
collocherei tra la fine del XIII e la prima metà del XIV. Il codice,
che contiene tutte le opere di s. Atanasio, è un testimone importante
dal punto di vista della tradizione testuale, appartenne all’umanista
fiorentino Niccolò Niccoli e fu usato da Ambrogio Traversari in occasione del concilio di Ferrara-Firenze del 1438.
Il Niccoli entra in causa anche per un altro manoscritto sul quale
David Speranzi ha richiamato l’attenzione per la presenza di note
da ricondurre al misterioso annotatore41. È il Plut. 4.16, un codice di
fattura costantinopolitana del 1062, contenente le Quaestiones et responsiones di s. Anastasio, che faceva parte della collezione libraria
dell’umanista, sebbene il suo nome sia stato eraso dal foglio di guardia. Anche in questo codice la mano anonima sembra aver eseguito
annotazioni marginali sparse riferibili ai contenuti del testo in forma
di titolo e un indice alla fine del codice. Non sappiamo quali percorsi
abbiano seguito i due codici prima di giungere tra le mani del Niccoli;
anche se la questione merita di essere ulteriormente approfondita, si
805
Paola Degni
può prudentemente supporre che l’anonimo annotatore vada cercato
nell’ambito degli eruditi del primo umanesimo fiorentino.
Tratto ora della seconda mano greca, la cosiddetta mano <B>, quella del collaboratore più stretto di Gioannicio, responsabile di molte
annotazioni marginali di Burgundio, cui si è fatto già riferimento42.
Sebbene l’identificazione con Burgundio sia stata proposta come teoricamente possibile, ma scarsamente credibile43, questa mano e gli
interventi ad essa riconducibili sono di non scarso interesse, se valutati in relazione all’attività di lettura critica esplicata da Burgundio.
A differenza della precedente, questa mano non si limita ad annotare,
ma copia interi manoscritti o parti di essi44. A ragione Nigel Wilson
lo aveva definito come collaboratore di Gioannicio45, poiché con lui
il noto copista condivide la trascrizione non secondo una modalità
di condivisione simultanea, ma secondo quella della compartecipazione per crescita progressiva. Da quanto ho potuto verificare finora, questo copista svolge nei manoscritti ai quali collabora anche il
ruolo di supervisore e correttore del codice intero, come nel caso
del Plut. 74.30. La sua attività di revisore, particolarmente estesa, è
documentata anche nell’aristotelico Laur. Conventi soppressi 192 e
nel codice Plut. 31.10 con tragedie di Sofocle e Euripide, ricopiati
interamente da Gioannicio, il secondo dei quali è noto perché reca
una prima versione latina interlineare dell’Ecuba curata da Leonzio
Pilato intorno al 136046.
Dal punto di vista paleografico si tratta di una scrittura estremamente corsiva, assai densa di abbreviazioni, per la quale non ho finora
rinvenuto termini di confronto cogenti, a causa della peculiarità di
certi tratteggi che ne fanno una grafia veramente personale. Il copista padroneggia lingua e scrittura greca – compreso l’articolato
sistema abbreviativo – senza incertezze e, se effettivamente fosse di
educazione latina, saremmo di fronte ad un caso di bilinguismo perfetto. Le note marginali hanno un contenuto assai diverso da quelle
dell’altra mano anonima, la mano <C>. Oltre ad avere carattere glos806
Burgundio e i manoscritti di Gioannicio
sematico, chiariscono punti evidentemente problematici, segnalano
luoghi notevoli, indicano varianti mediante la consueta segnalazione
abbreviata ‘gr(aphetai)’. Un lavoro dunque di copia (?) rigorosamente critica, eseguita forse sulla collazione di esemplari diversi.
Non ho al momento risposte certe da offrire, che potranno solo venire dalla lettura completa delle note, appena avviata. Mi sembra effettivamente azzardato che l’artefice di una tale mole di lavoro sia stato
Burgundio, mentre più plausibile l’ipotesi, già prudentemente avanzata dal Wilson, che possa essere stato un copista che ha collaborato
con Gioannicio secondo le intenzioni di Burgundio. Ho già rilevato
in precedenza lo stato di incompiutezza che presentano alcuni codici
del gruppo, denunciando un’attività di copia mai portata a termine
per insolvenza forse dei primi committenti, i philoi e rhetores cui
si rivolge Gioannicio nei colofoni in versi che concludono alcune
trascrizioni. Non è dunque impossibile ritenere che Burgundio abbia colto l’occasione di incrementare la sua biblioteca, e che il collaboratore-copista possa essere stato l’intermediario tra Burgundio
e Gioannicio. Si tratta in ogni caso di un copista che ha svolto un
ruolo importante nell’acquisizione dei codici, qualcuno con il quale
Burgundio deve aver lavorato talora a stretto contatto: certe anomalie del tracciato dello strumento scrittorio o particolarità del colore
dell’inchiostro (ad esempio nel Plut. 74.30) lasciano infatti supporre
attività di lettura e scrittura comuni e condivisi, avvenuti in un medesimo luogo. Va infine rilevato un dato a mio avviso significativo.
Tra i manoscritti con note di Burgundio, i Plutei 74.5 e e 74.30 sono
gli esemplari nei quali la sua attività di lettura è stata sicuramente
la più intensa, dal momento che vi figurano le annotazioni quantitativamente più numerose e più estese. Non casualmente, direi, i due
Plutei presentano anche il numero più alto di annotazioni critiche
del collaboratore anonimo, fatto che spinge a ipotizzare un diretto
rapporto tra l’attività di copia e di revisione critica di <B> e il programma di studio e traduzione di Burgundio.
807
Paola Degni
Bibliografia e note
1. Per la descrizione e altre osservazioni relative alla produzione di questo
gruppo di manoscritti - attualmente diviso tra Città del Vaticano, Biblioteca Apostolica Vaticana; Firenze, Biblioteca Medicea Laurenziana; Paris,
Bibliothèque Nationale de France; New Haven, Beinecke Library - rimando
al mio contributo DEGNI P., I manoscritti dello ‘scriptorium’ di Gioannicio.
S&T 2008; 6: 179-247, con la bibliografia precedente.
2. Oltre al magistrale contributo di CLASSEN P., Burgundio von Pisa. Richter,
Gesandter, Übersetzer. Heidelberg, C. Winter, 1974, si veda anche l’aggiornata scheda bio-bibliografica in: MURANO G. (a cura di), Autographa.
I. 1 Giuristi, giudici e notai (sec. XII-XVI med.), con la collaborazione di
MORELLI G. Bologna, CLUEB, 2012, pp. 3-6 (scheda a cura di MURANO
G. e BALDI D.).
3. Per una trattazione delle questioni legate al fenomeno della traduzione latina
di opere in greco, che nel XII secolo ebbe particolare impulso e riguardò
anche altre lingue come il siriaco, l’ebraico e l’arabo, rimando a CHIESA P.,
Le traduzioni in latino di testi greci. In: CAVALLO G. (a cura di), Lo spazio letterario del Medioevo. 3. Le culture circostanti. La cultura bizantina.
Roma, Salerno editrice, 2004, pp. 491-518, in part., per il XII secolo, pp.
510-515.
4. DEGNI, op. cit. nota 1, passim.
5. The Oxford Dictionary of Byzantium. Oxford-New York, 1991, II, p. 866, s.v.
grammatikos.
6. DEGNI P., In ‘margine’ a Gioannicio: nuove osservazioni e un nuovo codice.
In D’AGOSTINO M., DEGNI P. (a cura di), ALETHES PHILIA. Studi in
onore di Giancarlo Prato. Spoleto, CISAM, 2010, pp. 321-339: 322.
7. DEGNI, op. cit. nota 1, p. 221sgg. Da quanto ho potuto constatare in base
all’analisi codicologia dei manoscritti e alle vicende che hanno contrassegnato il passaggio del gruppo da Costantinopoli all’Italia, ho formulato l’ipotesi che Burgundio sia subentrato ai due committenti, tra l’altro poco generosi
e puntuali nei compensi, acquistando in blocco o in più volte i manoscritti,
commissionando l’integrazione di quelle opere assenti nella programmazione
originaria. Se così, si inquadra anche meglio il ruolo svolto dal collaboratore
B nell’integrazione del lavoro di copia e di revisione che prevedeva opere di
Galeno, di Aristotele e dei tragici.
8. Per le opere filosofiche si rimanda a VUILLEMIN-DIEM G., RASHED M.,
Burgundio de Pise et ses manuscrits grecs d’Aristote: Laur. 87.7 et Laur.
808
Burgundio e i manoscritti di Gioannicio
9.
10.
11.
12.
13.
81.18. Recherches de théologie et philosophie médiévales 1997; 64/1: 136198; BOSSIER F., L’élaboration du vocabulaire philosophique chez Burgundio de Pise. In: HAMESSE J. (éd. par), Aux origines du lexique philosophique européen. L’influence de la latinitas. Actes du Colloque international
organisé à Rome par la F.I.D.E.M. (Academia Belgica, 23-25 mai 1996),
Louvain-la Neuve, University Press, 1997, pp. 81-116; VERBECKE G., Les
ennuis d’un traducteur. Quatre annotations sur la première traduction latine
de l’Ethique à Nicomaque par Burgundio de Pise. Bijdragen. Tijdschrift voor
filosofie en theologie 1998; 59: 406-427; ID., Burgundio de Pise et le vocabulaire latin d’Aristote. In: BEYERS R., BRAMS J. et al. (éd. par), Tradition
et traduction. Les textes philosophiques grecs au Moyen Age latin. Hommage
à Ferdinand Bossier. Leuven, University Press, 1999, pp. 37-58. Per le opere
mediche si veda FORTUNA S., URSO A. M., Burgundio da Pisa traduttore
di Galeno: nuovi contributi e prospettive, con un’appendice di Paola Annese.
In: GAROFALO I., LAMI A., ROSELLI A. (a cura di), Sulla tradizione
indiretta dei testi medici greci. Atti del II Seminario internazionale di Siena
(Certosa di Pontignano, 19-20 settembre 2008), Pisa, F. Serra editore, 2009,
pp. 141-177, e gli articoli di Beate Gundert, Nicoletta Palmieri e Anna Maria
Urso in questo volume.
CLASSEN, op. cit. nota 2, pp. 11-12.
DEGNI, op. cit. nota 1, pp. 235-236.
Ibidem.
CATALDI PALAU A., Manoscritti epiroti a Londra (British Library), ed a
Oxford (Magdalen College). Codices manuscripti 1997; 20/21: 3-59 (rist. in:
CATALDI PALAU A., Studies in Greek manuscripts. Spoleto, CISAM, 2008,
II, pp. 443-521); EAD., The Burdett-Coutts collection of Greek manuscripts:
Manuscripts from Epirus. Codices manuscripti 2006; 54/55: 31-64 (rist. in:
CATALDI PALAU A., Studies, II, pp. 523-584); EAD., Manoscritti provenienti dalla Tessaglia a Milano. In: D’AGOSTINO M., DEGNI P. (a cura di),
op. cit. nota 6, I, pp. 93-167.
Al riguardo ho tratto utilità dal contributo di GAMILLSCHEG E., Hand­
schriften aus Kleinasien (9.-12. Jahrhundert). Versuch einer paläographischen Charakterisierung. In: CAVALLO G., DE GREGORIO G., MANIACI
M. (a cura di), Scritture, libri e testi nelle aree provinciali di Bisanzio. Atti del
seminario di Erice (18-25 settembre 1988), Spoleto, CISAM, 1991, pp. 182201, e dal confronto con i seguenti cataloghi: HARLFINGER D., REINSCH
D. R., SONDERKAMP J. A. M, Specimina Sinaitica. Die datierten griechischen Handschriften des Katharinen-Klosters auf dem Berge Sinai. 9. bis 12.
809
Paola Degni
14.
15.
16.
17.
18.
Jahrhundert; in Zusammenarbeit mit PRATO G. Berlin, D. Ramer, 1983;
KOTZABASSI S., Byzantina cheirographa apo ta monasteria tes Micras
Asia. Athena, Ekdoseis Ephesos, 2004.
Al riguardo si vedano ad esempio: BERGER F., Bemerkungen zur Überlieferungsgeschichte der aristotelischen Schrift De incessu animalium. In: BERGER F. et al. (Hgg.), Symbolae Berolinenses für Dieter Harlfinger, Amsterdam,
A. M. Hakkert, 1993, pp. 23-42; BROCKMANN CH., Zur Überlieferung der
aristotelischen Magna Moralia. In: Symbolae Berolinenses, pp. 43-80; VUILLEMIN-DIEM, RASHED, op. cit. nota 8, passim; FINGLASS P. J., Laurentianus 31.10 and the text of Sophocles. CQ 2008; n.s. 58: pp. 441-451, in part.
p. 451. Per il commento di Galeno al De articulis di Ippocrate, il Par. gr. 1849
(ff. 111r-147v) che lo tramanda sembra dipendere da un codice di sicura fattura
costantinopolitana, il noto Plut. 74.7 (sec. X), attraverso un modello perduto.
Cfr. Brockmann CH., Philologische Annäherungen an Chirurgie und Anatomie. Beobachtungen an Galens Kommentar zu Hippokrates, De articulis. In:
C. W MÜller et al. (hrsg. von), Ärzte und ihre Interpreten. Medizinische
Fachtexte der Antike als Forschungsgegenstand der klassischen Philologie.
Fachkonferenz zu Ehren von D. Nickel, München-Leipzig, Walter de Gruyter,
2006, pp. 63-80: 65.
Per i commenti di Galeno alle opere chirurgiche di Ippocrate, il Par. gr.
1849 sarebbe un testimone con lezioni spesso scadenti. Cfr. Manetti D.,
Roselli A., Note per una nuova edizione dei commenti di Galeno ai trattati
chirurgici di Ippocrate. In: VEGETTI M., GASTALDI S. (a cura di), Studi
di storia della medicina antica e medievale in memoria di Paola Manuli.
Firenze, La Nuova Italia Ed., 1996, pp. 77-87.
Si veda relativamente a Galeno PECERE O., Roma antica e il testo. Roma,
Laterza, 2010, in part. pp. 245-250, note alle pp. 316-317, e le mie osservazioni in: DEGNI P., Trascrivere la medicina a Bisanzio. Considerazioni sulle
caratteristiche grafiche e materiali della produzione libraria. In: DE GREGORIO G., GALANTE M. (a cura di), La produzione tecnica e scientifica
nel Medioevo: libro e documento tra scuole e professioni. Atti del Convegno internazionale dell’Associazione Italiana dei Paleografi e Diplomatisti
(Fisciano, SA, 28-30 settembre 2009), con la collaborazione di CAPRIOLO
G. e D’AMBROSIO M. Spoleto, CISAM, 2012, pp. 359-387.
LUPO GENTILE M. (a cura di), Bernardo Maragone, Annales Pisani. Bologna, N. Zanichelli, 1936 (RIS2 VI 2, 31).
Riprodotto in CLASSEN, op. cit. nota 2, p. 8.
810
Burgundio e i manoscritti di Gioannicio
19. Sono poche, ma significative, le testimonianze che inducono a considerare
plausibile l’esistenza a Pisa, già dal 1130, di una scuola di diritto di una certa
risonanza. Tra queste va posta la famosa silloge del Digesto o Pandette, che
soggiornò a lungo a Pisa prima di essere trasferita a Firenze (dove è ancora
conservata presso la Biblioteca Medicea Laurenziana, s.n.), e che non mancò
di stimolare lo studio della giurisprudenza di impostazione romana. Lo stesso
Burgundio ne tradusse alcuni frammenti, lasciando, come pare, tracce di questa
attività in tre carte (cass. I, ff. 251r, 347v; cass. II, f. 430v). Cfr. CORTESE
E., Gli antichi iudices toscani. In: BIROCCHI I., PETRONIO U. (a cura di),
Ennio Cortese, Scritti. Spoleto, CISAM, 1999, I, pp. 749-782, in part. pp. 760761. Per la storia del codice rimando a BALDI D., Il Codex Florentinus del
Digesto. Segno e Testo 2010; 8: 99-186. L’attribuzione alla mano di Burgundio delle annotazioni menzionate, sulle quali mi riprometto di intervenire in
altra sede, è di WILSON N., A Greek palaeographer looks at the Florentine
Pandects. Subseciva Groningana 1992; 5: 1-6, seguito da MURANO, BALDI,
op. cit. nota 2, p. 6. Contrariamente a quanto sostenuto dai due studiosi (p. 3),
Burgundio ebbe anche la qualifica di magister (Pisa, Archivio Arcivescovile,
437, 26/29 gennaio 1173; FABRONIO A., Historia Academiae Pisanae. Pisis,
1791-1795, rist. Bologna, Forni editore, 1971, p. 36; CLASSEN, op. cit. nota
2, n. 27, p. 77), la quale, associata all’epiteto di doctor doctorum, di cui i pisani
lo fregiarono nell’epigrafe apposta sul suo monumento funebre in San Paolo a
Ripa d’Arno (CLASSEN, op. cit. nota 10, pp. 2-3), farebbe supporre un ruolo
di Burgundio nell’insegnamento giuridico.
20. Per le funzioni e ruoli esercitati da Burgundio rimando alla silloge di documenti (pp. 69-78) in appendice a CLASSEN, op. cit. nota 2.
21. WILSON N., New light on Burgundio of Pisa. SIFC 1986; s. 3, 4: 113-118;
ID., Aspects of the transmission of Galen. In CAVALLO G. (a cura di), Le
strade del testo. Bari, Dedalo, 1987, pp. 47-64; ID., Ioannikios and Burgundio:
a survey of the problem. In: Cavallo G., De Gregorio G., Maniaci
M. (a cura di), Scritture, libri e testi nelle aree provinciali di Bisanzio. Atti
del Seminario di Erice (18-25 settembre 1988), Spoleto, CISAM, 1991, II,
pp. 447-456; VUILLEMIN-DIEM, RASHED, op. cit. nota 8, pp. 157-158;
FORTUNA, URSO, op. cit. nota 8, pp. 146-147.
22. Rimando alle immagini pubblicate in CLASSEN, op. cit. nota 2, Tafeln I-IV.
23. Cfr. nota 8.
24. La traduzione del De natura hominis di Nemesio di Emesa fu dedicata all’imperatore Federico I e ben si inquadra nella politica di stretta obbedienza agli
imperatori tedeschi intrapresa da Pisa. Questa fu ricompensata nel 1162 con
811
Paola Degni
25.
26.
27.
28.
29.
30.
31.
32.
33.
un privilegio (MGH, Legum s. IV, Const. et acta publ., ed. WEILAND L. Hannover, Hahn, 1893, rist. 1963, I, n. 205, p. 282; VIOLANTE C., Economia,
società, istituzioni a Pisa nel medioevo. Bari, Dedalo, 1980, p. 102) che concedeva alla città l’esenzione da dazi e pedaggi in tutto il territorio dell’Impero e
l’estensione della giurisdizione sul contado circostante (confermate entrambe
anche dagli imperatori successivi), ossia proprio negli stessi anni in cui Burgundio terminava la traduzione di Nemesio, come sembra probabile (CLASSEN, op. cit. nota 2, p. 74). Precedentemente Burgundio aveva dedicato la
traduzione di un’altra opera, le Omelie di Giovanni Crisostomo al Vangelo di
Matteo, al papa Eugenio III, completata nel 1151 (CLASSEN, op. cit. nota 2,
pp. 71-72). Anche un’altra traduzione fu sicuramente originata da una circostanza politica. Nel 1179, nell’ambito del Concilio Lateranense III indetto da
papa Alessandro III, presentò la traduzione delle Omelie di Giovanni Crisostomo al Vangelo di San Giovanni. Per quanto concerne le traduzioni di opere
di contenuto medico, non va esclusa la possibilità che esse siano state commissionate dalla Scuola medica di Salerno, sebbene al riguardo non esistano
prove se non per l’Ars medica. Cfr. FORTUNA, URSO, op. cit. nota 8, p. 150.
VUILLEMIN-DIEM, RASHED, op. cit. nota 8, pp. 164-165.
Ibidem, pp. 166-169.
DEGNI, op. cit. nota 6, passim.
FORTUNA, URSO, op. cit. nota 8, p. 146, nota 25.
I risultati dell’indagine confluiranno nel lavoro monografico conclusivo dedicato ai manoscritti di medicina compresi entro il XII secolo. Sulla problematica si veda intanto PARKES M., Pause and effect. An introduction to the
history of punctuation in the West. Cambridge, University Press, 1992, p. 305.
VERBEKE, MONCHO (éd. par), Némésius d’Émèse, De natura hominis.
Traduction de Burgundio de Pise. Leiden, E. J. Brill, 1975 (CLCAG, Suppl.
1), pp. lxxvi-c.
Prologus translatoris, ll. 57-58 (VERBEKE, MONCHO, op. cit. nota 30, p. 2).
FRANCHI DE’ CAVALIERI P., Codices graeci Chisiani et Borgiani. Città
del Vaticano, Biblioteca Apostolica Vaticana, 1927, p. 21, nr. 13.
BOSSIER F., Le manuscrit Chisianus R.IV.13 et la traduction De natura
hominis de Burgundio de Pise. In: HAMESSE J. (éd. par), Les traducteurs
au travail. Leurs manuscrits et leurs méthodes. Actes du Colloque international organisé par le “Ettore Majorana Centre for Scientific Culture” (Erice,
30 septembre-6 octobre 1999), Turnhout, Brepols, 2001, pp. 143-172. Lo studioso (p. 145, nota 10) attribuisce la copia a tre mani, ma, a mio avviso, sono
solo due gli scribi che si sono divisi il lavoro: <A>, ff. 1r-45v, ff. 58r-121r;
812
Burgundio e i manoscritti di Gioannicio
34.
35.
36.
37.
38.
39.
40.
41.
42.
43.
44.
45.
46.
<B>, ff. 46r-57v. Precedentemente l’ipotesi che il codice fosse l’originale utilizzato per la traduzione era stata sostenuta da MORANI M., Il manoscritto
Chigiano di Nemesio. Rendiconti dell’Istituto Lombardo 1971; 105: pp. 621635; ID., La tradizione manoscritta del “De natura hominis” di Nemesio.
Milano, Vita e Pensiero, 1981, in part. p. 35.
VERBEKE, MONCHO, op. cit. nota 30, pp. lxxxviii-lxxxix.
Se ne veda l’attenta disamina in BOSSIER, op. cit. nota 33, pp. 146-151.
Questa mano è stata riconosciuta estranea a Burgundio, ma ritenuta posteriore (cfr. BOSSIER, nota 33, pp. 157-158). Alcune traduzioni di Burgundio
divergono in ogni caso da quelle presenti nel manoscritto Chigiano.
Ma non la stessa mano che traduce in latino singoli vocaboli nel manoscritto,
come suppone Bossier (p. 162).
BOSSIER, op. cit. nota 33, p. 163.
L’ipotesi dell’identità della mano è stata forse provocata dall’analogia strutturale della nota con quella del Plut. 87.7 (cfr. VUILLEMIN-DIEM, RASHED,
op. cit. nota 2, p. 193, fig. 27).
DEGNI, nota 6, passim. Si veda da ultimo la scheda descrittiva del manoscritto a cura di Davide Speranzi in ACCAME M., Poliziano traduttore di
Atanasio. L’epistola Ad Marcellinum, con il contributo di SPERANZI D.,
I testimoni greci utilizzati da Poliziano. Schede descrittive. Roma, Edizioni
TORED, 2011, pp. 69-77.
SPERANZI, op. cit. nota 40, pp. 65-68 per la scheda descrittiva, e pp. 72-73
per l’ipotesi attribuzionistica.
Supra pp. 798 e 803.
VUILLEMIN-DIEM, RASHED, op. cit. nota 8, pp. 174-175.
Trascrive integralmente il Barb. gr. 591 e il Plut. 75.17, interviene nella copia
di sei manoscritti e nella revisione critica del testo di molte opere. Rimando a
DEGNI, op. cit. nota 1, passim.
WILSON N., A mysterious Byzantine scriptorium: Ioannikios and his colleagues. Scrittura e Civiltà 1983; 7: 162-164.
ROLLO A., Leonzio lettore dell’Ecuba nella Firenze di Boccaccio. Firenze,
Le Lettere, 2007.
Correspondence should be addressed to:
Paola Degni
Università di Bologna, Dipartimento di Beni Culturali
via degli Ariani 1, 48121 Ravenna
[email protected]
813
MEDICINA NEI SECOLI ARTE E SCIENZA, 25/3 (2013) 815-854
Journal of History of Medicine
Articoli/Articles
Burgundio Pisano e Pietro d’Abano
traduttori del de sectis di galeno:
note preliminari per un’edizione
Nicoletta Palmieri Darlon
Université de Reims, Champagne-Ardenne, F
SUMMARY
BURGUNDIO OF PISA AND PIETRO D’ABANO translators of
galen’s de sectis: preliminary notes for an edition
Galen’s introductive work De sectis was translated from Greek into Latin
in late antiquity. This translation is used and in part quoted in Agnellus’
commentary on De sectis (VI c.), as well as in Ps. John’s commentary, which
looks like a remake of Agnellus commentary, and is preserved in numerous
manuscripts from the 13th century. In 1185, Burgundio of Pisa, judge and
translator of classical texts, provided a new translation of De sectis from
Greek, which is incomplete, probably because its manuscript lost some
folios. About one century later, Pietro d’Abano completed Burgundio’s
translation. This article explores the Greek and Latin sources of Burgundio
and Pietro d’Abano, and reconstructs the circulation of Galen’s De sectis
from antiquity to 13th century.
1. Introduzione
La traduzione latina del De sectis di Galeno che Burgundio da Pisa1
(1110-1193) redasse nel 1185 e dedicò al re Enrico, probabilmente Enrico VI, ci è pervenuta incompleta e in questa forma è stata
trasmessa da sette manoscritti datati tra il XIII e il XV secolo. La
Key words: Burgundio of Pisa - Peter of Abano - De sectis
815
Nicoletta Palmieri Darlon
versione infatti si interrompe bruscamente alla fine di una frase priva
di senso, cosicché risulta mancante la quasi totalità dell’ultimo capitolo, vale a dire circa otto pagine dell’edizione di Helmreich2. Più
o meno un secolo dopo, Pietro d’Abano (1250 o 1257, † 1315), nel
suo sforzo di arricchire e di completare il corpus delle traduzioni di
Galeno, terminò il lavoro del suo predecessore producendo un testo
completo conservato in due manoscritti, entrambi del XIV secolo3.
Come si può vedere dalla lista dei testimoni manoscritti riportata qui
di seguito4, sono gli stessi incipit e explicit che offrono queste informazioni essenziali, ora lasciando intendere che la translatio greca di
Burgundio è per l’appunto incompleta, ora menzionando esplicitamente i due traduttori e spiegandone il lavoro rispettivo.
Manoscritti della versione incompleta di Burgundio:
C1 = Cesena, Biblioteca Malatestiana, Dextr. plut. 25 cod. 2, s.
XIII, ff. 238rb-241vb:
– Galieni de heresibus hiis qui introducuntur liber incipit de
greco in latinum domino Henrico regi a Burgundione iudice
cive Pisano anno incarnationis M°C°LXXXV fideliter translatus. Rubrica. Rubrica
– Explicit quod habemus de translatione ista.
C2 = Cesena, Biblioteca Malatestiana, Dextr. plut. 25 cod. 1,
s. XIV, ff. 7rb-9vb:
– Liber de sectis Galieni
– Explicit de sectis Galieni principis medicorum secundum
grecam translationem deo gratias amen amen.
M = Montpellier, Bibliothèque de l’École de Médecine, 18, s.
XIV, ff. 95ra-96vb:
816
Burgundio Pisano e Pietro d’Abano traduttori del De sectis
– Galieni de hæresibus his qui introducuntur liber incipit de
greco in latinum domino Henrico regi a Burgundione iudice
Pis[s]ano anno incarnacionis Mo. C. lxxxv fideliter translatus.
– Explicit quod habemus de translatione ista. Amen.
A = Paris, Académie de Médecine, 51, s. XV, ff. 2r-11r5:
– Libri Galieni de heresibus seu sectis introductis in medicina, translatus (sic) de greco in latinum a Burgundione iudice
Pisano domino Henrico regi, anno Domini millesimo centesimo octuagesimo quinto. Sunt capitula XIIII
– Explicit quod habemus de translatione ista.
P = Bibliothèque Nationale, lat. 6865, s. XIV, ff. 80rb-93rb:
f. 80r,
– Incipit liber de heresibus uel de sectis medicorum et trans­
latio greca est Burgundionis. Nel margine: et commentum
Alexandri.
V1 = Città del Vaticano, Biblioteca Apostolica Vaticana, Vat.
lat. 2389, s. XIV, ff. 1ra-3ra:
– Incipit liber de sectis siue de heresibus Galieni.
– Explicit quod habemus de translatione ista.
Pl = Vat. Pal. lat. 1094, s. XIV, ff. 544ra-547rb:
– Incipit liber Galieni de sectis secundum grecam trans­lationem.
– Explicit liber de sectis G. secundum grecam translationem.
Manoscritti contenenti il completamento di Pietro d’Abano:
C = Cesena, Biblioteca Malatestiana, Sinis. plut. 5 cod. 4, s.
XIV, ff. 45rb-48rb:
817
Nicoletta Palmieri Darlon
– Explicit liber heresum G. secundum translationem
Burgundionis quam cum esset imperfecta Petrus integrauit
Padubanensis. Deo gratias.
V = Città del Vaticano, Biblioteca Apostolica Vaticana, Vat. lat.
2376, s. XIV, ff. 199ra-209ra:
– Explicit liber heresum Galieni secundum translationem
Burgundionis que [sic] cum esset imperfecta Petrus integrauit
Padubanensis.
2. Il commento di Giovanni Alessandrino al De sectis di Galeno (Ps.
Giovanni)
La tradizione latina medievale del De sectis tuttavia non si riduce alla
sola versione a quattro mani di Burgundio e di Pietro d’Abano. In
questo senso alcuni codici qui elencati possono valere come testimoni
di una eventuale connessione tra la translatio che ci interessa e un
testo composito pubblicato nel 1982 da C. D. Pritchet con il titolo di
Commento di Giovanni Alessandrino al De sectis di Galeno6: si tratterebbe, secondo l’editore, della traduzione greco-latina di un commento
perduto di Giovanni Alessandrino, ad opera di Burgundio da Pisa. In
realtà, come ha ben mostrato Marie-Thérèse d’Alverny in una recensione che è anche una chiara messa a punto della questione7, abbiamo
qui non poca confusione. Il testo pubblicato da Pritchet sembra essere
il risultato di una precisa operazione editoriale tendente a riunire una
precedente versione latina del De sectis e il commento corrispondente,
la cui attribuzione a un non meglio definito Giovanni Alessandrino è
altamente sospetta: in tal modo l’opera, che chiamerò Ps. Giovanni,
si struttura sull’alternanza regolare di ampi estratti di questa versione
latina anonima e dei brani corrispondenti del commento, secondo un
metodo che non è affatto isolato nella letteratura medica medievale.
Per riassumere l’essenziale di questa complessa situazione testuale
di cui mi sono occupata anni fa, vale la pena ricordare che in realtà il
commento dello Ps. Giovanni prende origine in età tardoantica, non
818
Burgundio Pisano e Pietro d’Abano traduttori del De sectis
essendo altro che una sorta di riscrittura del commento al De sectis
di Agnello Ravennate, come notavano già gli editori di questo testo,
pubblicato quasi contemporaneamente a quello di Pritchet8. Quanto
alla versione latina inframmezzata nel commento dello Ps. Giovanni,
si tratta della medesima traduzione che appare nei lemmi del commento di Agnello, la cui data, il VI secolo, risulta essere un sicuro
terminus ante quem9. Inoltre, come ho constatato esaminando la tradizione manoscritta che poteva collegarsi alla serie dei commenti ravennati (per i quali l’Ambrosiano G 108 inf. sembrava essere il codex
unicus), l’antica versione anonima del De sectis è trasmessa anche in
maniera indipendente dal commento da due manoscritti, di cui il più
importante è un volume cartaceo della metà del XV secolo, probabilmente di origine tedesca, che si è rivelato un sussidio prezioso per le
opere “ravennati” e per il De sectis in particolare: il Palatino latino
1090 non solo conserva in una lezione indipendente buona parte degli scritti dell’Ambrosiano, ma fa seguire al commento del De sectis
il testo continuo e quasi completo dell’antica versione utilizzata nel
commento stesso. Questo è il testimone principale su cui si fonda la
mia edizione del De sectis latino di età tardoantica10; la versione è
la stessa che è trasmessa a brani alterni nello Ps. Giovanni, ma, per
quanto il manoscritto che la conserva sia più tardo di almeno nove
secoli rispetto al presunto originale, il testo, presentandosi continuo,
non ha subito i cambiamenti imputabili al passaggio all’interno del
commento e alla luce del greco appare più genuino.
Questo preambolo permetterà di valutare la natura dello Ps. Giovanni,
opera che, associata in alcuni manoscritti alla versione, completa o
no, di Burgundio, ha avuto una diffusione medievale di una certa importanza, come mostra il fatto che nell’edizione di Diomede Bonardo
(1490), quasi in ossequio al suo valore di testo introduttivo indicato
più di una volta dallo stesso Galeno11, è proprio questo De sectis commentato ad aprire il primo dei due volumi. Dei quattro manoscritti
di Burgundio che trasmettono anche il testo dello Ps. Giovanni (C1,
819
Nicoletta Palmieri Darlon
A, P e V), il più caratteristico e forse responsabile delle confusioni
di Pritchet è P, il Parigino 6865, il quale dopo l’incipit, per la verità
ambiguo (Incipit liber de heresibus uel de sectis medicorum et trans­
latio greca est Burgundionis), riporta un lungo prologo molto simile
per struttura e per contenuto a quello di Agnello e che altro non è che
il prologo dello Ps. Giovanni; quindi una rubrica annuncia una alia
translatio ex greco, di cui è dato un estratto alla fine del quale una
seconda rubrica introduce la stessa porzione di testo greco tradotto in latino, indicandola però come translatio arabica. In realtà la
translatio greca è quella di Burgundio, mentre quella detta arabica
è la traduzione anonima, greco-latina anch’essa e, come sappiamo,
tardoantica; così nel Parigino 6865 l’assetto esteriore dell’opera è
più complicato, perché i testi che si susseguono in alternanza regolare sono tre: le due translationes e il commento dello Ps. Giovanni.
Nel Vaticano latino 2376, V, l’associazione di Burgundio e dello Ps.
Giovanni è più semplice ma non meno evidente, dal momento che
quest’ultimo occupa le due colonne centrali del folio, mentre una
scrittura di piccolo modulo riporta nel margine inferiore e sempre su
due colonne la versione di Burgundio con il completamento di Pietro
d’Abano.
È dunque la stessa tradizione manoscritta che in qualche modo incoraggia a formulare la seguente domanda: è possibile immaginare
che Burgundio conoscesse la traduzione tardoantica del De sectis,
già attestata nei lemmi di Agnello e conservata nel Palatino 1090,
poi diffusa fino alle edizioni a stampa, incunaboli e cinquecentine,
grazie al testo dello Ps. Giovanni? Ci sono tracce abbastanza sicure nella redazione di Burgundio che possano far pensare a una sua
utilizzazione della versione precedente? In questo caso, non solo
si aggiungerebbe un elemento interessante per conoscere meglio il
metodo di lavoro del traduttore pisano12, ma, se davvero la versione utilizzata da Agnello gli era nota grazie allo Ps. Giovanni, se ne
ricaverebbe, per quest’ultimo, un terminus ante quem molto utile,
820
Burgundio Pisano e Pietro d’Abano traduttori del De sectis
poiché di quest’opera così strutturata non si può dire con sicurezza
né quando, né dove né con quali finalità sia stata composta.
Fra i dodici codici conosciuti che conservano lo Ps. Giovanni (ma
Pritchet ne usa sette13), il più antico risale al XIII secolo, ed è il
Malatestiano che si trova elencato pure nella lista dei testimoni di
Burgundio (C1), in quanto anche in questo volume ritroviamo i due
De sectis, alle carte 170-183 lo Ps. Giovanni, e alle carte 238-241
la versione burgundiana. È del resto a partire dal XIII secolo che la
tradizione conserva degli scritti compositi il cui aspetto, per così dire
“editoriale”, appare molto simile a quello dello Ps. Giovanni. Mi riferisco alla seconda fase nello sviluppo dell’Articella che, da Ars medicine, si evolve nella forma detta Ars commentata, quando almeno
quattro delle opere presenti nella precedente raccolta furono corredate di commenti (Aforismi, Prognostico, De regimine acutorum e Ars
medica)14. Limitandomi al caso dell’Ars medica, il Commentum Hali,
traduzione arabo-latina del commento di Ali ibn Ridwan († 1061 o
1069) ad opera di Gerardo da Cremona († 1187), fu associato alla versione greco-latina dell’Ars (Tegni), e la riunione dei due testi è fatta
seguendo le modalità già viste per lo Ps. Giovanni, vale a dire creando un’alternanza regolare di brani della translatio greco-latina seguiti dai passi corrispondenti del commento. Ma il Commentum Hali
comprendeva inoltre una traduzione-parafrasi arabo-latina dell’Ars,
dovuta anch’essa a Gerardo o forse ai suoi discepoli, ed è così che in
certi manoscritti e edizioni a stampa la successione riguarda tre testi: passi della translatio greco-latina sono seguiti dai corrispondenti
della translatio arabica e infine da quelli del Commentum Hali15. A
questo punto non si potrà non notare la somiglianza strutturale con
lo Ps. Giovanni che si legge nel Parigino 6865, dove – si è visto –
la traduzione greca (cioè quella di Burgundio), la translatio arabica
(cioè la versione tardoantica, anch’essa greco-latina) e il commento
si alternano secondo le stesse modalità.
821
Nicoletta Palmieri Darlon
3. Il dibattito sulle scuole di medicina nei commenti agli Aforismi del
XII secolo
Mi è parso utile rilevare queste analogie formali anche se, probabilmente, esse non basteranno ad assicurare alla redazione dello Ps.
Giovanni una datazione tarda, tale da situare l’opera nel XIII secolo e
comunque dopo Burgundio, tanto più che la storia e lo sviluppo delle varie fasi dell’Articella sono ancora oggetto di studio16. Un fatto
comunque sicuro è che verso la metà del XII secolo la collezione di
opere su cui si accentrava il lavoro intellettuale dei maestri salernitani corrispondeva all’Ars medicine, comprendente cioè le sole traduzioni senza l’aggiunta dei commenti inseriti a brani alterni nel testo
commentato17. Bartolomeo Salernitano, a cui si deve probabilmente
l’introduzione della versione latina dell’Ars medica nell’Articella,
chiede proprio a Burgundio di completarne la traduzione, forse perché, accingendosi a commentare l’intera raccolta, desiderava avere
un testo completo di quest’opera di Galeno18; un po’ più tardi anche
Mauro commenta lo stesso corpus di testi, cioè un’Ars medicine, in
cui però l’Ars medica si presenta senza l’aggiunta di Burgundio, che
infatti non è commentata19.
Noterei in parallelo che i maestri salernitani del XII secolo, la cui
biblioteca di testi medici in traduzione latina doveva essere nota
a Burgundio20, mostrano un vivo interesse per la questione delle
scuole mediche, in particolare negli incipit dei loro commenti agli
Aforismi. Nell’accessus ad auctores, preambolo tipico nei commenti già in epoca alessandrina21, la causa intentionis, cioè la ragione
per cui l’autore, Ippocrate, ha composto il testo da commentare, gli
Aforismi, è spiegata con la volontà che lo stesso Ippocrate avrebbe
di contrastare la temeritas di certi medici, per l’appunto gli empirici
e i metodici che formano le due “cattive” scuole, opposte su varie
questioni epistemologiche alla setta dei logici. Il commento detto
822
Burgundio Pisano e Pietro d’Abano traduttori del De sectis
“Digby” e quelli di Bartolomeo, di Arcimatteo e di Mauro su questo
punto danno indicazioni molto simili:
Commento agli Aforismi “Digby”, ms. Oxford, Bodleian
Library, Digby 108, f. 26r22:
Causa intentionis est temeritas quorundam medicorum id est
empericorum methoicorum. Tres enim secte erant medicorum.
emperici. methoici. et logici. Emperici habebant quedam experimenta quibus omnes egritudines curari posse putabant.
Emperis enim grece: experimentum latine. Methoici incantationibus utebantur. Methois enim incantatio dicitur.
Bartolomeo di Salerno, Commento agli Aforismi, ms.
Winchester, Winchester College 24, f. 108v:
Intencio auctoris in hoc opere. utiliora medicine capitula. per
huius tractatus diffusa. in summam unius uoluminis compendiose colligere. Causa intencionis est temeritas empiricorum.
et metodicorum. et a logicorum doctrina eorumdem inportuna
dissuasio.
Arcimatteo di Salerno, Commento agli Aforismi, p. 18
Grensemann23:
Causa intentionis est summa temeritas empiricorum et methodicorum. Tres enim fuere antiquitus secte medicorum:
Methoica, empirica et loica. Methodici dicebantur incantatores a methodo, quod est incantatio. Empirici experimentatores. Isti enim uniuersalia tantum adtendentes et particularia
negligentes in suis fallebantur experimentis.
Mauro di Salerno, Commento agli Aforismi, Paris, BnF, cod.
lat. 18499, f. 55vb:
823
Nicoletta Palmieri Darlon
Causa intentionis est methodicorum et empericorum temeritas
seu repugnantia.
Se negli anni 1125-1130 l’anonimo commentatore Digby, a quanto
pare fondandosi su Isidoro24, sembra essere il primo ad accusare i
metodici di arti magiche, con la strana traduzione di methois (= methodus) con incantatio, questa stessa polemica è ripresa nel seguito
dei commenti a proposito del primo lemma degli Aforismi, secondo
cui, come è noto, “la vita è breve, l’arte è lunga”:
Commento agli Aforismi “Digby”, ms. Oxford, Bodleian
Library, Digby 108, f. 27r25:
More recte scribentium premittit prologum. in quo empericorum. et methoicorum temeritatem confutare. logicorum uero
sectam confortare intendit. […] Illi [scil. emperici et methoici] uero uario errore ducti. et quibus humanum corpus alternationibus (alterationibus corrigendum) subiacet. ignorantes
quia eorum incantationes uel experimenta breui tempore addisci poterant. dicebant uitam longam et artem breuem. Contra
quos ypocras sic in suo agit prologo.
Arcimatteo, Commento agli Aforismi, p. 19 Grensemann:
Vita breuis etc. Ypocras in hoc uersiculo contra methodicos et
empiricos inuehitur, qui dicebant uitam esse longam et artem
esse breuem. In paucis enim experimentis dicebant totam artem posse comprehendi. Set ipse econtrario dicit uitam esse
breuem et artem longam.
Mauro di Salerno, Commento agli Aforismi, Paris, BnF, cod.
lat. 18499, f. 56rb:
… auctor autem per hunc uersiculum inuehit in methoycos et
empery<cos> dicens: “O uos methoyci et emperici uniuersalia
824
Burgundio Pisano e Pietro d’Abano traduttori del De sectis
adtendentes particularia negligentes totam artem sub breuibus
capitulis comprehendendo dicebatis uitam esse longam artem
uero breuem; ego e contrario, uita est breuis et ars est longa.
Come si vede, l’accusa mossa agli empirici e ai metodici è di stravolgere il celebre aforisma iniziale che Ippocrate avrebbe formulato
come in una sorta di prologo, giustamente per correggere gli errori
delle due sette che sbagliano. Faith Wallis, che ha studiato queste
testimonianze, afferma che il dibattito dei medici salernitani sulle
sette riflette l’antico curriculum alessandrino (il cui inizio era dato
appunto dalla lettura del De sectis), e che la loro fonte era la tradizione tardoantica ravennate26. È vero che in questo scritto isagogico di Galeno si poteva trovare l’idea di base, perché qui i metodici (ma solo loro) sono aspramente criticati, in quanto, invertendo i
termini dell’aforisma, essi pretenderebbero appunto che ciò che è
breve è l’arte, mentre la vita è lunga27. Tuttavia, se si confrontano
con maggiore attenzione il De sectis di Galeno e le affermazioni dei
commentatori salernitani, i contenuti corrispondono male, cosicché
non mi pare del tutto certo che queste informazioni derivino proprio
dal De sectis latino e tardoantico, intendendo con questo termine il
commento di Agnello e la traduzione anonima28. Ne consegue che
lo stesso dubbio deve porsi anche rispetto allo Ps. Giovanni, che
riprende senza grandi variazioni i punti di vista del commentatore
Agnello, il quale a sua volta parafrasa con fedeltà i contenuti del
testo commentato29.
Ora, se è chiaro che fra le numerose e sarcastiche critiche che nel De
sectis sono rivolte contro i metodici l’accusa di stregoneria manca, il
punto di vista che inaspettatamente Bartolomeo espone sugli avversari odiatissimi di Galeno è abbastanza singolare:
Bartolomeo, Commento agli Aforismi, ms. Winchester,
Winchester College 24, f. 108v30:
825
Nicoletta Palmieri Darlon
Triplex heresis medicorum differentes. et dissonas artis medicinalis doctrinas induxit. Empiricorum. logicorum. et methodicorum. quelibet autem secta siue peruersa. siue bona. Heresis
appellabatur. licet quidam usum uocabuli contrahentes. rationabilem sectam dicerent heresim non debere appellari. Quos
Galienus refellit. scribens librum quemdam de optima heresi.
[…] Methodici uero erant medii. inter empiricos et logicos.
Non enim solis experimentis. ut empirici sine ratione fidem
adhibebant. nec circa egritudines. ut logici. rationem perquirebant. sed uniuersalibus rationibus contenti particulares negligebant31. […] Vnde Ysidorus ethimologiis. Methodicus inquit
tantummodo morborum essentias attendit32. […] Hos quidem
[in] methodicos dicunt[ur] a greco33. quod est methoys id est
incantacio. eo quod carminibus suis curarent. quod nichil est.
De hiis enim Galienus tacet in megategni. ubi has III sectas
distinguit. et si enim aliqui usi sint carminibus in curando.
ipsa carmina eorum erant experimenta. Vnde et isti tales empirici dicendi sunt. Hii autem a methodo dicuntur methodici34.
Methodus grece. doctrina dicitur latine. uel regula. eo quod
artis medicinalis. quasi compendiosam promerent doctrinam.
et circa unumquodque genus egritudinis. unam communem curandi haberent regulam. Inter quos sapientiores nomen obtinuint (sic). Qui ut legitur in megategni. Plura particularia in
unum uniuersale redigunt […] Empiricorum doctrina ceteris
erat breuior. ut pote solam experimentorum claudans noticiam.
Logicorum autem e ceteris diffusior. tum propter multiplicitatem rerum arti subiacentium. tum propter earum difficultatem.
Methodicorum autem doctrina. media erat. nec adeo breuis. ut
empiricorum nec adeo diffusa. ut logicorum35.
In questo passo, come nota anche Faith Wallis, Bartolomeo reagisce
in favore dei metodici, li scagiona dall’accusa di stregoneria e, spie826
Burgundio Pisano e Pietro d’Abano traduttori del De sectis
gando in modo certo più accettabile che alla parola greca methodus
corrisponde in latino doctrina uel regula, finisce per fare dei metodici dei medici “razionali”36; nel seguito la loro riabilitazione si completa, in quanto, secondo Bartolomeo, l’“insegnamento conciso” dei
metodici si situa a metà strada tra la dottrina diffusa dei logici e
quella (troppo) breve (doctrina breuis) degli empirici. Ora, se è vero
che l’espressione compendiosa doctrina ricorre anche nella versione
tardoantica e nei commenti, è altrettanto vero che il contesto è ben
diverso: sull’insegnamento “conciso” che i metodici pretendono di
impartire nei “famosi sei mesi” cade infatti lo scherno di Galeno37, e
su questo punto i commentatori rincarano la dose, Agnello in particolare38. Pur tenendo conto dell’autonomia intellettuale che certamente
Bartolomeo possedeva39, mi pare difficile supporre in questo passo
una precisa conoscenza della dura polemica contro i metodici attestata dalla tradizione latina del De sectis. D’altro canto, mentre gli
altri commentatori salernitani non citano nessuna fonte, Bartolomeo
invece menziona di Galeno “un certo libro sull’ottima setta” e la
Megategni, che – si è visto – era probabilmente una sua fonte40, ma
non fa parola dello scritto Sulle sette; eppure di quest’opera doveva essergli noto almeno il titolo, perché nel prologo della Pantegni
Costantino enumera i sedici famosi libri del canone alessandrino e
cita il Peri ton hereseos (sic) medicorum, offrendo tra l’altro una
testimonianza che direi unica in lingua latina sull’insegnamento di
Galeno impartito ad Alessandria prima della conquista araba41.
4. La traduzione tardoantica vs la translatio Burgundionis
Benché queste riflessioni sull’entourage di Burgundio aprano dubbi sull’effettiva conoscenza che il traduttore pisano poteva avere della
traduzione tardoantica del De sectis, mi è parso comunque necessario
mettere a confronto le due traduzioni: se infatti la diffusione manoscritta dell’antica versione separata dal commento si riduce, nella sua
quasi totalità, a un solo manoscritto, la data tarda di quest’ultimo attesta
827
Nicoletta Palmieri Darlon
tuttavia che il testo circolava ancora nella metà del XV secolo, mentre
– come si è visto – la versione trasmessa dallo Ps. Giovanni era ben diffusa a partire dal XIII secolo. Il confronto che ho effettuato tra il testo
della mia edizione (che chiamerò uetus) e la versione di Burgundio fa
apparire una situazione fluttuante e ambigua, di cui rendo conto in maniera provvisoria. Presento qui di seguito, come primo saggio, buona
parte del primo capitolo in cui l’impressione di una vicinanza testuale
tra le due versioni latine è molto netta, citando prima la translatio uetus, poi la traduzione di Burgundio, e infine il testo greco42:
Cap. I = uetus, I, 1-7, pp. 65-67 Palmieri (= Ps. Io., 2rb, 27-43, p. 19
Pritchet):
1
Medicine artis intentio quidem sanitas, finis uero huius adeptio. 2Ex quibus autem quis uel non presentem sanitatem operetur uel presentem custodiat, noscedum quidem necessarium medicis. 3Vocantur autem que quidem
operantur non existentem sanitatem sanationes et adiutoria, que autem
custodiunt existentem sanitatem salubria dietemata. 4Ob hoc namque et ipsam medicinam disciplinam salubrium et morbidorum uetus sermo effatus
est, salubria quidem uocans ea que presentem conseruant sanitatem uel
corruptam reintegrant, morbida uero que hiis sunt contraria. 5Oportet autem medicum utrorumque habere peritiam ita ut unum sumat, caueat aliud.
… 6Nominantur autem qui ex usu id est imperia procedunt denominatiue
illi imperici, similiter autem et qui a ratione rationabiles et hee sunt due
prime medicis secte, prima quidem per experimentum gradiens ad inuentionem sanamentorum, alia uero per demonstrationem.
_______
4. conseruant] operantur Ps. Io. 6. id est imperia om. Ps. Io. // illi om. Ps. Io. // medicis]
medicorum Ps. Io.
Translatio Burgundionis:
1
Medicinalis artis intentio quidem sanitas, finis autem possessio eius. 2Ex
quibus autem utique quis uel non presentem sanitatem operetur uel presentem custodiat, cognosci necessarium medicis. 3Vocantur autem que quidem
operantur non existentem sanitatem sanationes et auxilia, que uero custo-
828
Burgundio Pisano e Pietro d’Abano traduttori del De sectis
diunt existentem sanitatem sanatiue dietationes. 4Propterea igitur et ipsam
medicinalem doctrinam sanatiuorum et egrotatiuorum uetus sermo ait, sanatiua quidem uocans que custodiunt existentem sanitatem et que corruptam
restaurant, egrotatiua uero que contraria horum. 5Indiget enim amborum
cognitione medicus, per eligendo quidem hec, fugiendo uero illa. … 6Nominantur autem qui quidem ab empiria idest experientia sola procedunt denominatiue illi emperici, similiter autem et qui a logo idest ratione loyci idest
rationales et due sunt hee prime medicis hereses, altera quidem per experimentum uadens ad sanationum inuentionem, altera uero per indicationem.
_______
1. quidem om. P // est post quidem add. C2 Pl, s. l. M // finis…eius] finis aut possessio C2
Pl // eius] est P 2. est post necessarium add. A 3. sanatiue om. P 4. sanatiua] sanatiuas A
// existentem sanitatem] sanitatem existentem C2 // egrotatiua] egrotatiuas A // faciunt post
horum add. A 6. qui om. Pl // idest experientia om. P // illi om. A // autem et] et om. P //
sanationum] sanationem C2 A // indicationem] meditationem P
Gal., Sect., pp. 1, 1-2, 3 Helmreich:
Τῆc ἰατρικῆc τέχνηc cκοπὸc μὲν ἡ ὑγίεια, τέλοc δ ̓ ἡ κτῆcιc
αὐτῆc. ἐξ ὧν δ ̓ ἄν τιc ἢ μὴ παροῦcαν ὑγίειαν ἐργάζοιτ ̓ ἢ
παροῦcαν διαφυλάττοι, γιγνώcκεcθαι μὲν1 ἀναγκαῖον τοῖc
ἰατροῖc· καλεῖται δὲ τὰ μὲν ἐργαζόμενα τὴν μὴ οὖcαν ὑγίειαν
ἰάματά τε καὶ βοηθήματα, τὰ δὲ φυλάττοντα τὴν οὖcαν
[ὑγίειαν] ὑγιεινὰ διαιτήματα. ταῦτ̓ ἄρα καὶ αὐτὴν τὴν
ἰατρικὴν ἐπιcτήμην ὑγιεινῶν καὶ νοcερῶν ὁ παλαιὸc λόγοc
φηcίν, ὑγιεινὰ μὲν καλῶν τά τε φυλάττοντα τὴν οὖcαν ὑγίειαν
καὶ τὰ τὴν διεφθαρμένην ἀναcώζοντα, νοcερὰ δὲ τἀναντία
τούτων· δεῖται γὰρ ἀμφοῖν ὁ ἰατρὸc τῆc γνώcεωc ὑπὲρ τοῦ τὰ
μὲν ἑλέcθαι, τὰ δὲ φυγεῖν. ... ὀνομάζονται δ̓ οἱ μὲν ἀπὸ τῆc
ἐμπειρίαc μόνηc ὁρμώμενοι παρωνύμωc ἐκείνηc2 ἐμπειρικοί,
ὁμοίωc δὲ καὶ οἱ ἀπὸ τοῦ λόγου λογικοὶ καὶ δύο εἰcὶν αὗται
πρῶται τῆc ἰατρικῆc3 αἱρέcειc, ἡ μὲν ἑτέρα διὰ πείραc ἰοῦcα
πρὸc τὴν τῶν ἰαμάτων εὕρεcιν, ἡ δ ̓ ἑτέρα δι ̓ ἐνδείξεωc.
_______
1
μὲν om. L (Laurentianus 74. 5) // 2ἐκείνῃ codd. // 3τῆc ἰατρικῆc] τοῖc ἰατροῖc LmV
829
Nicoletta Palmieri Darlon
Sulla base di queste frasi iniziali, l’ipotesi secondo cui Burgundio
abbia ripreso la versione precedente controllandola sul suo originale
greco e adattandola alle proprie preferenze lessicali potrebbe essere ragionevolmente proposta. Infatti, per quanto riguarda le differenze, si noterà che esse rispecchiano il vocabolario greco-latino di
Burgundio: al § 1 la sostituzione di adeptio con possessio per κτῆcιc
corrisponde all’uso del De interioribus e del De complexionibus,
dove possidere traduce quasi sempre κτᾶcθαι; così anche auxilium
per βοήθημα è generalmente preferito a adiutorium43, come pure la
formula per eligendo al § 6 (ὑπὲρ τοῦ ἑλέcθαι) rispecchia l’evoluzione descritta da Fernand Bossier nell’uso burgundiano di electio e
di eligo44. Quanto a disciplina (uetus) e doctrina (Burgundio) al § 4, i
due termini, come corrispondenti di ἐπιcτήμη, sono in qualche modo
intercambiabili nel XII secolo e nel lessico dello stesso Burgundio45;
più interessante invece è lo scambio, al § 6, tra demonstratio (uetus)
e indicatio (Burgundio) per ἔνδειξιc, che mostra un’oscillazione (o
forse un’evoluzione) nel traduttore pisano: nel De complexionibus
infatti Burgundio opta in due casi per demonstratio, come l’anonimo
tardoantico, mentre nel De interioribus la corrispondenza praticamente esclusiva è con indicatio, forse a causa dell’altra corrispondenza esclusiva tra demonstratio e διοριcμόc46.
Per quanto attiene alle rese comuni, noterei che in queste parti il
vocabolario della uetus poteva corrispondere agli usi burgundiani,
tanto più che si tratta di una terminologia poco caratterizzata. La
resa di οὖcαν con existentem, comune ai due autori, è interessante
soprattutto per la uetus, in quanto nelle traduzioni tardoantiche existens vs constitutus per ὤν è un tratto distintivo di questa o di quella
versione47, mentre in Burgundio si tratta di un uso più banale, che
ricorre abitualmente nelle sue versioni mediche. Invece è degna di
nota la resa denominatiue di παρωνύμωc al § 6, avverbio piuttosto
raro e attestato in Boezio48.
830
Burgundio Pisano e Pietro d’Abano traduttori del De sectis
Resta il fatto che, pur tenendo conto delle reali possibilità di identità
casuali dovute al metodo ad verbum, questo incipit è caratterizzato
da una notevole vicinanza testuale, e se ciò si avverasse nella totalità del testo, si potrebbe ragionevolmente supporre che il traduttore
medievale possa avere usato la versione tardoantica, servendosene
certo in maniera autonoma, dato che Burgundio, in età avanzata nel
1185, aveva ormai elaborato un suo proprio usus uertendi.
Purtroppo il seguito del confronto non conferma questa prima impressione e mostra anzi che i due De sectis latini sono più spesso diversi che
simili. Dobbiamo allora pensare che le somiglianze, quando ci sono,
siano semplicemente il risultato fortuito della tecnica ad verbum dei
due traduttori, oppure bisogna credere che Burgundio, davanti a una
versione di qualità mediocre e certamente inferiore alle sue aspettative,
l’abbia presto abbandonata utilizzandola qua e là in maniera sporadica?
D’altro canto, come mi suggerisce Klaus-Dietrich Fischer, non si può
neppure escludere che Burgundio disponesse di un manoscritto frammentario e incompleto della versione tardoantica, o che – aggiungerei – conoscesse quest’opera solo parzialmente attraverso la tradizione
indiretta, forse attraverso il testo composito dello Ps. Giovanni. Allo
stato attuale delle ricerche, tenendo conto anche del fatto che l’apparato
critico dell’edizione del testo greco di Helmreich, scarsamente affidabile, richiederebbe una seria revisione49, pare difficile dare una risposta
univoca; tuttavia non sarà inutile per la futura edizione dell’opera burgundiana prendere in considerazione i dati della versione precedente
che, dopo tutto, riflette un testo greco più antico di sei secoli rispetto
a Burgundio e al suo probabile modello, il Laurenziano greco 74.550.
Infatti, nell’esempio che faccio seguire troviamo (forse) un curioso
punto di contatto tra le due versioni:
Cap. II = uetus, II, 6-7, p. 69 Palmieri (= Ps. Io., 2vb66-3ra2, p. 28
Pritchet):
… 1et hoc est maxime quod artem constituit; non enim bis tantum aut
tercio sed et multotiens imitati quod antea iuuisset, deinde in isdem
831
Nicoletta Palmieri Darlon
passionibus idem facere inuenientes quam maxime, talem recordationem theorema uocantes [et hoc] credibilem [fidem] et partem artis existimabant.
Translatio Burgundionis:
… 1et hoc est quod maxime artem eorum constituit. Non enim bis
solum uel ter sed et plurime imitantes quod antea iuuauit, demum
in eisdem passionibus idem facere inuenientes 2ut ad multum talem
memoriam contemplationem *** iam fidelem credibilem extimabant
et partem artis.
_______
1. artem eorum] eorum artem C2 Pl // enim om. A // bis solum C1 C2 M A V1 Pl, solum
bis P C1 C V // sed et] sed om. C2 Vp //imitantes] et imitantes P, imitationes A // iuuauit M
C2 C V, iuuit A P Pl, non legitur in V1 2. in ante talem add. C2 Pl // post contemplationem
expectaueris uocantes // in ante talem add. C2 Pl // fidelem credibilem M C1 C2 V1 Pl P,
fidelem tradibilem A, fidelem CV
Gal., Sect., p. 3, 8-13 Helmreich:
... καὶ τοῦτ᾽ ἐcτὶ τὸ μάλιcτα τὴν τέχνην αὐτῶν cυcτηcάμενον·
οὐ γὰρ δὶc μόνον ἢ τρὶc ἀλλὰ καὶ πλειcτάκιc μιμηcάμενοι τὸ
πρόcθεν ὠφελῆcαν, εἶτ᾽ ἐπὶ τῶν αὐτῶν παθῶν τὸ αὐτὸ ποιοῦν
εὑρίcκοντεc ὡc ἐπὶ τὸ πολὺ τὴν τοιαύτην μνήμην θεώρημα
καλέcαντεc ἤδη πιcτὸν ἡγοῦνται καὶ μέροc τῆc τέχνηc.
Anche in questo caso si riscontrano differenze spiegabili con il diverso
vocabolario di Burgundio, e analogie che potrebbero anche essere fortuite. A meno di supporre una lacuna in tutti i manoscritti di Burgundio,
la mancata traduzione di καλέcαντεc stupisce dal momento che questo participio, regolarmente riportato da uocantes nella uetus, si legge
anche nel Laurenziano 74.5, mentre l’identica traduzione idem facere
non è una libertà di entrambi i traduttori per τὸ αὐτὸ ποιοῦν, ma
rende la variante τὸ αὐτὸ ποιεῖν, anch’essa attestata dal Laurenziano
74.5 e non segnalata da Helmreich. Quello che mi ha incuriosita qui
832
Burgundio Pisano e Pietro d’Abano traduttori del De sectis
è la traduzione in Burgundio di πιcτὸν con fidelem credibilem che
ha tutta l’aria di essere una doppia traduzione, una caratteristica del
nostro traduttore studiata da Fernard Bossier51. I due manoscritti che
contengono il completamento di Pietro d’Abano (CV), quasi sempre
in accordo tra loro, eliminano un aggettivo che sembra di troppo (credibilem), quello dell’Académie de Médecine (A), codice tardo il cui
testo appare manipolato, cerca forse di eliminare la ripetizione, ma la
gran parte degli altri testimoni scrive i due aggettivi. È interessante
allora confrontare questo luogo con il testo pasticciato della uetus (et
hoc credibilem fidem) che a suo tempo avevo cercato di normalizzare,
forse a torto. Dobbiamo dunque vedere in questo punto la traccia di
una variante greca che giustificherebbe questa strana coincidenza?
Che l’originale greco di Burgundio sia stato principalmente il
Laurenziano 74.5, le cui lezioni affiorano massicciamente nella versione
latina, sembra sicuro, come ha mostrato già da tempo Nigel Wilson52. Di
proprietà dello stesso Burgundio, questo volume vergato da Ioannikios
è il modello della sua traduzione del De temperamentis, intitolata De
complexionibus, come provano anche le note latine di suo pugno che si
leggono in questa parte del manoscritto Laurenziano (ma non nelle cc.
123-129 contenenti il De sectis). Il traduttore pisano però potrebbe avere consultato anche altri manoscritti greci, magari chiosandoli e quindi
lasciando il De sectis del Laurenziano senza sua traccia, ed è questa
un’ulteriore domanda che deve porsi l’editore della versione.
5. Un esempio di traduzioni diverse: omissioni e aggiunte di Burgundio
rispetto al Laurenziano
Non sarà inutile a questo punto dare un esempio di resa completamente diversa nella traduzione tardoantica del De sectis e in quella
di Burgundio:
Cap. III = uetus, 16, p. 77 Palmieri (= Ps. Io., 3vb, 28-32):
Si uero uirtus infirma sit, etasque puerilis aut parua aut omnino senior, prouincia frigidior ut Scithia, aut plane feruentior ut Ethiopia,
833
Nicoletta Palmieri Darlon
et anni tempus eiusmodi in prouincia ualde frigida uel ualde calida,
numquam audebis ulterius uenam incidere.
Translatio Burgundionis:
1
Imbecilli uero uirtute existente et etate uel infantis ualde parui et regione infrigidatorum qualia que circa Scythas et perarsorum qualia
que circa Ethyopiam 2et hora anni secundum regionem uel uehementer calidam uel uehementer frigidam non utique quis *** audebit
uenam incidere.
_______
1. et etate] uel etate V1 // uel om. C2 // seniori post etate add. C1, CV, uel senioris P, uel
senis add. extra marg. V1 // infantis] uel ante infantis om. Pl, infantie P //uel decrepiti post
parui add. A // et regione … Ethyopiam C2 Pl C, om. C1 M A V1, add. extra marg. V //
regione infrigidatorum] regionem infrigidantorum Pl // circa … circa] contra … contra C
// perarsorum] parssorum C2, parsorum P Pl 2. et hora] in hora C1 // secundum regionem
bis C2 // calidam] colericam P // uehementer2 om. V1 // frigidam] frigida P // quis om. P //
post quis expectaueris adhuc uel amplius // uenam incidere om. Pl
Gal., Sect., p. 6, 18-23 Helmreich:
ἀρρώcτου δὲ τῆc δυνάμεωc οὔcηc καὶ τῆc ἡλικίαc ἢ παιδὸc
κομιδῇ cμικροῦ ἢ πρεcβύτου πάνυ καὶ <τοῦ> χωρίου τῶν
κατεψυγμένων, οἷα τὰ περὶ τὴν Σκυθίαν, ἢ διακεκαυμένων,
οἷα τὰ περὶ τὴν Αἰθιοπίαν, καὶ τῆc ὥραc τοῦ ἔτουc ἢ cφόδρα
θερμῆc ἢ cφόδρα ψυχρᾶc, οὐκ ἄν τιc ἔτι τολμήcειε φλέβα
τεμεῖν.
È chiaro che in questo caso, se veramente Burgundio poteva accostare all’originale greco su cui lavorava il testo della uetus,
quest’ultima gli sarà parsa quantomeno troppo libera e del tutto
inadeguata alla sua tecnica di traduttore mirante a riprodurre uerbatim la frase di Galeno – non fosse altro che per il lungo genitivo
assoluto, reso con una proposizione condizionale nella versione
tardoantica e che invece trovava nell’ablativo assoluto una più diretta corrispondenza sintattica.
834
Burgundio Pisano e Pietro d’Abano traduttori del De sectis
È poi interessante notare che la traduzione di ἢ πρεcβύτου πάνυ
manca in quattro manoscritti di Burgundio, mentre in altri tre la lezione seniori dopo etate non corrisponde all’ordo uerborum greco,
come pure non corrispondono né le note marginali di P e di V1 né
la lezione isolata uel decrepiti di A. Anche qui, come si è detto per
καλέcαντεc nell’esempio precedente, sembrerebbe che Burgundio
abbia omesso di tradurre dei termini greci che, tradotti nella uetus,
ricorrono pure nel suo modello, il Laurenziano; qui tuttavia le parole
greche ἢ πρεcβύτου πάνυ sono inserite da una nota interlineare53,
della cui genuinità Burgundio avrebbe potuto trovare conferma in
aut omnino senior della uetus (e dello Ps. Giovanni), supponendo
ovviamente che ne utilizzasse il testo. Se nulla vieta di supporre anche in questo punto una lacuna nella tradizione dei manoscritti latini,
è interessante notare in parallelo che in questa stessa frase Burgundio
non traduce (o sembra non tradurre) l’avverbio ἔτι, che anche in questo caso non è omesso dal Laurenziano e corrisponde a ulterius nella
uetus (e nello Ps. Giovanni). In esempi come questi si rileva dunque
l’accordo inaspettato tra il Laurenziano e la uetus contro Burgundio.
Come ho potuto costatare da un sondaggio preliminare, succede altre volte che la versione burgundiana sia in disaccordo con il
Laurenziano. Si tratta perlopiù di differenze minime, come un diverso ordo uerborum (peraltro significativo), oppure omissioni e aggiunte più e meno estese: in vari casi le differenze scompaiono alla
luce di lezioni del Laurenziano non indicate da Helmreich, in altri
invece sussistono, ma per il momento il materiale raccolto non mi
pare sufficiente a dare un’interpretazione abbastanza sicura. Segnalo
solo tre esempi di aggiunte rispetto al testo del Laurenziano che si
possono tuttavia spiegare in due maniere diverse: se infatti Richard
Durling insiste sull’“ansia” di Burgundio imitatore della sintassi e
del vocabolario degli originali greci, Fernand Bossier per parte sua
segnala nelle versioni burgundiane la presenza di note esplicative
rispetto a un termine ritenuto equivoco54:
835
Nicoletta Palmieri Darlon
Cap. II = p. 2, 12-22 Helmreich: πιεῖν ἐν νόcῳ, χαριcάμενον τῇ
ἐπιθυμίᾳ ψυχρὸν ὕδωρ
Translatio Burgundionis: bibere in egritudine, largiente desiderio
infirmi, frigidam aquam
Cap. II = p. 3, 24-25 Helmreich: τὴν τοῦ ὁμοίου μετάβαcιν
Translatio Burgundionis: similis farmaci transitionem
Cap. III = p. 5, 13-14 Helmreich: τὸ δ ̓ἤδη περιεχόμενον
Translatio Burgundionis: quod autem iam continetur in membro
6. Il raccordo tra la versione di Burgundio e il completamento di Pietro
d’Abano
In qualche modo connesso con la questione del modello greco utilizzato da Burgundio è il problema di capire la causa della brusca
interruzione all’inizio del cap. IX o, in altri termini, di stabilire se
il testo di Burgundio è mutilo oppure incompiuto. Marie-Thérèse
d’Alverny, nel suo importante articolo su Pietro d’Abano traduttore di Galeno, si chiede se tale circostanza sia da attribuire ad un
modello greco difettoso, o se non si tratti piuttosto di un momento
di scoraggiamento del traduttore alle prese con un brano particolarmente oscuro; le ultime parole – osserva Marie-Thérèse d’Alverny
– sembrano un non senso nei termini di Burgundio, soprattutto a
causa di un incomprensibile carnosam, traduzione di cαθράν, forse
mal letto come una parola derivata da sarx (a meno di correggere,
come propone R. Durling, in cariosam)55. L’ipotesi che appare tuttora come più plausibile è quella di Nigel Wilson, il quale ritiene
che Burgundio abbia completato il suo lavoro sul Laurenziano (che
mutilo non è), ma che ben presto si sia prodotto un danno materiale
in una o più copie in circolazione, una delle quali finì nelle mani di
Pietro d’Abano56.
836
Burgundio Pisano e Pietro d’Abano traduttori del De sectis
L’esame filologico della parte di congiunzione tra la fine del lavoro
di Burgundio e l’incipit, per così dire, di quello di Pietro mostra che
le complicazioni del passo sono in realtà anche più grandi. Il solo
manoscritto che offra un testo sovrapponibile con quello stampato da
Helmreich e da Kühn è il Malatestiano C (contenente il completamento di Pietro), come appare dalla trascrizione che faccio seguire:
Testo di C:
Si uero nondum tibi suasit empericus submemorans apparentium,
sed aliquo adhuc et sermone indigeas hoc mihi extimo addicere ego
et suppositionem tue hereseos demonstrabo corruptam existentem.
Audio enim uos dicentes cognitionum57 apparentium communitatum
interrogans autem cotidie circa quid maxime communio hec consistat.
Gal., Sect., cap. IX, pp. 22, 23-23, 2 Helmreich:
εἰ δέ cε μήπω πέπεικεν ὁ ἐμπειρικὸc ὑπομιμνήcκων τῶν
φαινομένων, ἀλλά τινοc ἔτι καὶ λόγου δέει, τοῦτόν μοι δοκῶ
προcθήcειν ἐγὼ καὶ τὴν ὑπόθεcίν cου τῆc αἱρέcεωc ἀποδείξω
cαθρὰν οὖcαν. ἀκούω μὲν γὰρ ὑμῶν λεγόντων γνῶcιν
φαινομένων κοινοτήτων, ἐρωτῶν δ᾽ ἑκάcτοτε, περὶ τί μάλιcθ᾽ ἡ
κοινότηc αὕτη cυνίcταται.
Noterò innanzitutto che lo strano aggettivo carnosam è sostituito
con corruptam, traduzione certo migliore ma non eccelsa, che tenderei ad attribuire allo stesso Pietro. Il testo di V, l’altro testimone
contenente l’aggiunta di Pietro, è più interessante. Per chiarezza lo
riporto qui di seguito:
Testo di V:
Si uero nondum tibi suasit empericus submemorans apparentium sed
aliquo adhuc et sermone indigeas hoc michi uero quidem uos dicentes cognitionem apparentium communitatum interrogans circa quid
837
Nicoletta Palmieri Darlon
maxime communio hec consistat extimo addicere ego et subpositionem tue hereseos demonstrabo corruptam existentem. Audio enim
uos dicentes cognitionum apparentium communitatum interrogans
autem cotidie circa quid maxime communio hec consistat.
Come si vede, dopo indigeas hoc michi il copista scrive uno spezzone
di frase, che poi cancella con un tratto orizzontale, giustamente – si
direbbe – dal momento che si tratta della traduzione di parte della
frase seguente, cominciante in greco con ἀκούω e in latino con audio: siamo qui nel punto preciso in cui la versione di Burgundio si
interromperebbe. Ora V, che cancellando le parole fuori posto ottiene l’identico testo che si legge in C, mostra al contempo dei legami con il resto della tradizione manoscritta, cioè i testimoni del solo
Burgundio, i quali trascrivono tutti lo stesso spostamento che risulta
poi corretto nella redazione completata da Pietro. Ciò significa che
la versione di Burgundio non finisce a cαθρὰν οὖcαν, ma che comprende anche la frase successiva (fino a cυνίcταται) inserita però erroneamente in quella precedente. Eccone la trascrizione effettuata sui
manoscritti che non contengono il completamento di Pietro d’Abano:
Si uero nondum tibi suasit (suasit tibi C2 Pl) empericus (et submemorat P) summemorans (siue memorans C1 A) apparentium (sed et
aliquo et sermone P) sed aliqui (aliquis sed A) adhuc et (et om. C1)
sermone (in sermone V1) eorum (horum C1 C2 A V1 Pl) opus est
mihi cotidie audio quidem uos dicentes cognitionem apparentium
communitatum (communitates A) interrogans circa quid maxime
communio hec consistat; extimo addicere (dicere P) ego et suppositionem (suppositionem C2 P V1 Pl, supponere C1 M A) tue hereseos
demonstrabo carnosam (cauillosam A) existentem.
Non intendo certo aggiungere un elemento a favore di un eventuale scoraggiamento di Burgundio e neppure attribuire il disordine a
838
Burgundio Pisano e Pietro d’Abano traduttori del De sectis
un ipotetico manoscritto greco (il Laurenziano infatti offre l’ordo
verborum genuino), ma piuttosto segnalare che in questo parte problematica del testo, ai danni materiali supposti da Nigel Wilson, si
aggiungono effettive difficoltà filologiche. Mi sembra possibile pensare che sia stato proprio Pietro d’Abano a ripristinare l’ordine, apportando anche alcuni cambiamenti come la sostituzione di opus est
mihi con indigeas58, così simile a indiges della uetus, la quale, circostanza probabilmente fortuita, si trova anch’essa in difficoltà davanti
al solito cαθράν, reso con magnam, forse su una lettura μακράν59.
7. Il completamento di Pietro d’Abano
Passando ora a qualche osservazione sulla sezione finale tradotta da
Pietro d’Abano, ritroviamo inevitabilmente le stesse domande: il continuatore di Burgundio ha utilizzato la versione tardoantica che poteva
essergli nota attraverso lo Ps. Giovanni? Quali erano poi i modelli greci
su cui il filosofo padovano ha redatto la sua parte di traduzione?
Nel Conciliatore Pietro d’Abano accenna più di una volta alla sua
propria attività di traduttore, ma niente ci dice a proposito di una
translatio de sectis o de heresibus da lui stesso redatta. Sempre
nell’opera maggiore sono citate frasi latine del De sectis, enunciate senza precisare il nome del traduttore che però – lo si riconosce
facilmente – è Burgundio60. Tuttavia, per quanto riguarda la conoscenza che Pietro poteva avere dello Ps. Giovanni, la diffusione manoscritta di quest’ultimo tra il XIII e il XIV secolo è sicura, cosa
che permette a Nancy Siraisi di affermare che un commento al De
sectis, probabilmente quello ascritto a Giovanni Alessandrino, era
noto nei circoli universitari italiani di Taddeo Alderotti († 1295) e di
Bartolomeo da Varignana († dopo il 1321)61. Anche Pietro d’Abano
cita nel Conciliatore un commento del De sectis che sembra essere
proprio quello dello Ps. Giovanni, il cui incipit è riportato quasi uerbatim nella differentia V a proposito della questione utrum medicina
sit artium excellentissima necne62, cosa che in sé non significa im839
Nicoletta Palmieri Darlon
mediatamente che la translatio inframezzata al commento sia stata
usata come sussidio nel suo lavoro di traduttore.
Ancora una volta è il confronto tra la versione di Pietro e la uetus
che potrebbe dare indicazioni, ma, ancora una volta, si profila una
situazione fluttuante tra analogie e differenze in cui, a una prima
lettura, è più la diversità testuale che emerge che il suo contrario.
Ciononostante, capita di incontrare somiglianze che sembrano essere qualcosa di più di un risultato fortuito, come è il caso del primo
esempio che propongo qui di seguito, citando la uetus secondo la
mia edizione, il testo di Pietro da me costituito sulla base dei due
manoscritti che lo contengono, e quello greco di Helmreich:
Cap. IX = uetus, IX, 30, p. 125 Palmieri (= Ps. Ioannes 7vb 11-14,
p. 90 Pritchet):
Sed quoniam sepe natura que dispensat animal, impetu utens fortissimo, euacuat omne[m] superfluum tamquam exprimens ac propellens, quid difficile fuit hoc intellegere eis qui artis opus agnouerunt?
_______
superfluum] superfluum humorem Ps. Io.
Translatio Petri:
Sed neque quoniam sepe natura que dispensat animal, impetu utens
uehementiori per hoc superfluum euacuat quemadmodum exprimens
et propellens, quid ergo non difficile erat animaduertere operibus
artis commoranti diligenter?
Gal., Sect., p. 28, 22-26 Helmreich:
ἀλλ̓ οὐδ᾽ ὅτι πολλάκιc ἡ φύcιc, ἥπερ διοικεῖ τὸ ζῷον, ὁρμῇ
cφοδροτέρα χρηcαμένη τὸ περιττὸν ἅπαν ἐκένωcε [δι᾽ αὐτοῦ],
καθάπερ ἐκθλίψαcά τε καὶ ἀπωcαμένη, χαλεπὸν ἦν ἐννοῆcαι
τῷ γ᾽ ἀκριβῶc τοῖc τῆc τέχνηc ἔργοιc ὡμιληκότι.
840
Burgundio Pisano e Pietro d’Abano traduttori del De sectis
In questo stralcio alcune identiche scelte lessicali sono abbastanza interessanti, in particolare exprimens et propellens; quanto al quid che
nelle due versioni introduce una forma interrogativa apparentemente
assente in greco, si tratta in realtà della lezione, indicata questa volta
da Helmreich, del Laurenziano (che non era il modello di Pietro) e del
Marciano 282 (XV secolo), testimoni che dopo χαλεπὸν scrivono τί
οὖν. L’ipotesi che mi pare ragionevole formulare è che Pietro, attraverso lo Ps. Giovanni, abbia effettivamente conosciuto la versione precedente, ma che l’abbia utilizzata solo all’occasione, quasi alla stregua di
un glossario o forse anche per uscire dall’impasse di costrutti difficili.
Nell’esempio seguente ho riunito frasi che permettono di riprendere
questo tipo di osservazioni:
Cap. IX = uetus, IX, 11-17, p. 119 Palmieri = Ps. Io., 7rb 40-7va 64,
pp. 86-89 Pritchet:
1
Pauci uero quidam ex eis patienter ferentes amplius de hiis omnibus
audire atque tractare, uix aliquando penitentia moti conuertuntur
ad uerum. … 2Quod autem nunc introducendis est utile, breuiter ad
eos equum est dicere. 3Optabam uero etiam hos ex hiis adiuuare; sit
autem id ipsum, si a contentionibus recedentes ipsam rationem per
se ipsos discusserint. … 4Non tamen quicquid extentum est, omnino
densius aut durius se ipso factum est. Agnoscis autem ex coriis et triciis et loris et crinibus, si extendere omnino temptaueris. … 5Melius
igitur erat eos ueterum libros legentes ediscere quot modis prius in
membrum conclusum, rursus effunditur.
_______
discusserint] discuterent Ps. Io.
Translatio Petri:
1
Pauci autem ex ipsis patienter ferentes amplius de hiis omnibus audire et pertractare, uix unquam penitentes conuertuntur ad uerius …
2
Quod uero nunc introducendis est utile, iustum breuiter hiis dicere.
841
Nicoletta Palmieri Darlon
Optabam utique quid et illos ab istis proficere; fiet autem demum
hoc, si litigare desistentes hunc sermonem discuterent ex se ipso. …
4
Nequaquam omnino, si extenditur, hec densior aut durior facta est
se ipsa63. Didicisti uero utique ex coriis et uermibus et crinibus et
corigiis si omnino extendere conaberis. … 5Melius ergo erat et ipsis
que a ueteribus tradita discere secundum quot modos quod prius in
membris tectum excernitur rursus.
3
_______
1 pertractare C, pertractationem V 4 extenditur V, extendatur C // utique V, om. C // crinibus V, cornibus C // conaberis C, conabaris V
Gal., Sect., pp. 26, 19-27, 23 Helmreich:
ὀλίγοι δέ τινεc ἐξ αὐτῶν ὑπομεῖναι δυνηθέντεc ἐπὶ πλέον ὑπὲρ
ἁπάντων τούτων ἀκοῦcαί τε καὶ διαcκέψαcθαι μόλιc ποτὲ
μεταγνόντεc ἐπὶ τὸ ἀληθέcτερον τρέπονται ... τὸ δὲ νῦν εἶναι
<ἐπεὶ> τοῖc εἰcαγομένοιc χρήcιμον, βραχέα πρὸc αὐτοὺc εἰπεῖν
δίκαιον. εὐξαίμην δ᾽ ἄν τι κἀκείνουc ἀπ ̓ αὐτῶν ὄναcθαι·
γένοιτο δ᾽ ἂν τοῦτο, εἰ τοῦ φιλονεικεῖν ἀποcτάντεc αὐτὸν τὸν
λόγον ἐξετάcειαν ἐφ ̓ ἑαυτῶν1. ... οὐ μὴν πάντωc, εἴ τι τέταται,
τοῦτο πυκνότερον ἢ cκληρότερον γέγονεν ἑαυτοῦ. μάθοιc
δ᾽ ἂν ἐπί τε βυρcῶν2 καὶ ἱμάντων καὶ πλοκάμων, εἰ πάντῃ
διατείνειν ἐπιχειρήcαιc. ... βέλτιον οὖν ἦν καὶ αὐτοὺc τὰc τῶν
παλαιῶν ἀναγνόνταc βίβλουc3 μεμαθήκεναι, κατὰ πόcουc τὸ
προτερονἐν τῷ μορίῳ cτεγόμενον αὖθιc ἐκκρίνεται.
_______
1. ἑαυτῶν M: ἑαυτοῦ L1m: ἑαυτὸ L2: ἑαυτοῖc v 2. post βυρcῶν add. καὶ cειρῶν L1Mm:
del. L2: αὐτὸ καὶ cηρῶν add. v 3. τὰ τῶν π. ἀ. (om. βίβλουc) M: τῶν π. ἀ. (om. βίβλουc) v
Al § 1 troviamo di nuovo formule simili e, in particolare, l’identica resa patienter ferentes di ὑπομεῖναι δυνηθέντεc che esiterei ad
attribuire al caso. Se Pietro, che traduceva per i suoi interessi intellettuali ma non era un traduttore professionista, si è davvero aiutato con la traduzione precedente, non ne avrà ripreso quanto doveva
842
Burgundio Pisano e Pietro d’Abano traduttori del De sectis
sembrargli troppo libero (per esempio si a contentionibus recedentes
vs si litigare desistentes) e certamente avrà messo da parte ciò che
discordava dal suo modello greco. È così che al § 4, nella frase che
comincia con Nequaquam omnino, Pietro, forse perché non leggeva
τι, finisce per fare un contro senso (mentre la uetus, con quicquid, dà
il significato esatto), così come uermibus fa pensare alla lezione καὶ
cηρῶν, indicata nell’apparato di Helmreich come lezione di v, cioè
del Marciano 282 del XV secolo.
Marie-Thérèse d’Alverny fa osservare che questo codice della
Marciana conserva il De sectis insieme a vari opuscoli galenici che
hanno suscitato l’interesse di Pietro d’Abano. Si tratta di un volume
appartenuto al cardinale Bessarione il quale, per la sua fabbricazione, deve aver fornito ai suoi copisti un modello antico simile a un
manoscritto appartenuto a Pietro d’Abano64. Ora, anche per quanto
riguarda le fonti greche del completamento saranno indispensabili
dei controlli sull’apparato impreciso e incompleto di Helmreich. È
chiaro tuttavia che, all’inizio del § 5, i due traduttori non avevano
lo stesso testo e che Pietro non leggeva βίβλουc, omesso da vari
testimoni tra cui v, lacuna che lo ha obbligato a trovare un aggiustamente per ottenere un senso accettabile (tradita corrisponde male a
ἀναγνόντα). Se veramente il nostro traduttore, accanto al suo originale qui lacunoso, leggeva libros legentes della uetus, ne dedurremo
che il suo rispetto per il testo greco e magari anche una scarsa considerazione per la testimonianza latina lo avranno indotto a trascurare
quella che dopo tutto sembra essere la buona lezione.
BIBLIOGRAFIA E NOTE
1. Nel De sectis ad eos qui introducuntur, opuscolo isagogico composto
durante il primo soggiorno romano (164-168) e rimaneggiato dopo il 169, nel
secondo soggiorno, Galeno giustifica la sua posizione intellettuale rispetto
alle scuole mediche e alle loro controversie con l’intento “di creare un fronte
843
Nicoletta Palmieri Darlon
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
comune razionale-empirico contro la setta metodica” (così Ivan Garofalo
nella sua introduzione al testo in Garofalo I., Vegetti M., Opere scelte
di Galeno. Torino, UTET, 1978, p. 107). Su Burgundio si veda la voce di
Liotta F. In: Dizionario biografico degli Italiani, vol. 15, 1972, con bibliografia. Sul lavoro di Burgundio traduttore di Galeno cfr., più di recente, Fortuna S., Urso A. M., Burgundio da Pisa traduttore di Galeno: nuovi contributi e prospettive. In: Garofalo I., Lami A. e Roselli A. (a cura di),
Sulla tradizione indiretta dei testi medici greci. Atti del II Seminario internazionale di Siena (Certosa di Pontignano, 19-20 settembre 2008), Biblioteca
di Galenos 2, Pisa-Roma, Serra, 2009, pp. 139-175, con ampia bibliografia.
Nel terzo volume degli Scripta minora pubblicati da Teubner, Lipsiae, 1893,
pp. 1-32 (editio stereotypa, Amsterdam, 1967), corrispondente a I, pp. 64-101
dell’edizione di Kühn. Sull’ultima frase “priva di senso”, cfr. infra, par. 6.
Cfr. D’ALVERNY M.-T., Pietro d’Abano traducteur de Galien. Medioevo
1985; 11: pp. 19-64, in particolare pp. 31-37 per i completamenti alle versioni
burgundiane di De sectis e De methodo medendi effettuati da Pietro. Si veda
poi Fortuna S., Pietro d’Abano e le traduzioni latine di Galeno. Medicina
nei Secoli 2008; 20/2: pp. 447-463.
Per questi manoscritti rimando allo studio di D’Alverny, citato alla nota
3, che li descrive in maniera dettagliata e offre ulteriore bibliografia. Per i
codici della Malatestiana, cfr. ora MANFRON A., La biblioteca di un medico
del Quattrocento. I codici di Giovanni di Marco da Rimini nella Biblioteca
Malatestiana. Torino, U. Allemandi, 1998, pp. 198-199 (C2), pp. 200-202
(C1), pp. 215-219 (C); l’opera è consultabile nel sito della biblioteca di
Cesena. Si veda inoltre il catalogo online delle traduzioni latine di Galeno,
curato da Stefania Fortuna e da Michaelangiola Marchiaro: http://galeno.filosofia.sns.it/web/.
Questo manoscritto presenta una doppia numerazione, quella primitiva, qui
indicata e scritta nel centro del margine inferiore, e una seconda a destra nel
margine superiore.
PRITCHET C. D., Iohannis Alexandrini Commentaria in librum De sectis
Galeni. Leiden, E. J. Brill, 1982.
In Scriptorium 1984; 38, 2: 361-366.
Agnellus of Ravenna, Lectures on Galen’s De sectis. Latin text and translation
by Seminar Classics 609. Arethusa Monographs 8, State University of New
York at Buffalo, 1982.
Su questo autore e i suoi commenti cfr. Palmieri N., Nouvelles remarques
sur les commentaires à Galien de l’école médicale de Ravenne. In: DEBRU
844
Burgundio Pisano e Pietro d’Abano traduttori del De sectis
10.
11.
12.
13.
14.
A., PALMIERI N. (edd.), Docente natura. Mélanges de médecine ancienne
et médiévale offerts à Guy Sabbah. Centre Jean Palerne, Mémoires 24, SaintÉtienne, Publications de l’Université, 2001, pp. 209-246.
Palmieri N., L’antica versione latina del De sectis di Galeno (Pal. lat.
1090). Pisa, ETS, 1989; quanto al secondo manoscritto, si tratta del codice
di Karlsruhe, Reichenau CXX, della seconda metà del IX secolo, testimone
molto importante per la cosiddetta “tradizione ravennate”, che conserva però
solo un breve frammento dell’antica versione; per i due manoscritti e il loro
contenuto, si veda la mia introduzione, pp. 26-46, con bibliografia.
Così nel De ordine librorum suorum e nel De libris propriis, cfr. Boudon
V., Les œuvres de Galien pour les débutants (De sectis, De pulsibus ad tirones,
De ossibus ad tirones, Ad Glauconem de methodo medendi et Ars medica):
médecine et pédagogie au IIe s. ap. J.-C. In: HAASE W., TEMPORINI H.
(hrg.), Aufstieg und Niedergang der römischen Welt. II 37. 2, Berlin, New
York, W. De Gruyter 1994, p. 1433.
Non escluderei che Burgundio, traduttore del De natura hominis di Nemesio
di Emesa, abbia potuto tener conto del lavoro del suo predecessore Alfano
di Salerno, cfr. il mio studio Il bilinguismo dei traduttori di Nemesio: osservazioni sul vocabolario medico-filosofico di Alfano di Salerno e di Burgundio da Pisa. In: Urso A. M. (ed.), Il bilinguismo medico fra Tardoantico
e Medio Evo. Atti del Convegno internazionale (Messina, 14 e 15 ottobre
2010), Messina, EDAM, 2012, pp. 120-147, in particolare p. 125, n. 17.
Dei nove manoscritti che Pritchet enumera, due sono eliminati (il codice
Monacensis CLM 490 e il Pragensis VIII. A.1); a questi testimoni si dovrebbero aggiungere il codice 51 della Bibliothèque de l’Académie de Médecine
(che trasmette alle cc. 2r-11r la traduzione di Burgundio e alle cc. 31r-68v
lo Ps. Giovanni), il manoscritto di Bourges, Bibl. mun., 299 (247) del XIV
secolo, e il codice di Leipzig, UB 1136 (= Repos. med. I 22) del XIV secolo,
già segnalato da Helmreich G., Galeni Libellus Περὶ αἰρέcεων τοῖc
εἰcαγομενοῖc. Acta seminarii philologici Erlangensis 1881; 2: pp. 247-248,
cfr. la mia introduzione a L’antica versione, cit. nota 10, p. 20, n. 45, e pp.
47-49.
Su Ars medicine e Ars commentata cfr. O’Boyle C., The Art of Medicine.
Medical teaching at the university of Paris, 1250-1400. Leiden, Boston,
Köln, E. J. Brill, 1998, in particolare i capitoli III e IV. Per la forma simile
che il Prognostico assume nella fase dell’Ars commentata cfr. anche Ausécache M., Le Liber pronosticorum Hippocratis et ses lecteurs dans les
manuscrits rémois de l’Articella, di prossima pubblicazione negli Atti della
845
Nicoletta Palmieri Darlon
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
giornata di studio “L’Articella dans les manuscrits de la Bibliothèque Municipale de Reims” da me organizzata nel 2011, e l’articolo di Jacques Jouanna
in questo volume.
Cfr. Ottosson P. -G., Scholastic medicine and philosophy. A study of commentaries on Galen’s Tegni (ca. 1300-1450). Napoli, Bibliopolis, 1984, p. 28.
Cfr. WALLIS F., The Articella commentaries of Bartholomaeus of Salerno.
In: JACQUART D., PARAVICINI BAGLIANI A. (a cura di), La Scuola
Medica Salernitana. Gli autori e i testi. Firenze, Edizioni del Galluzzo, 2007,
pp. 125-164, in particolare la lunga nota 1, pp. 125-126, con ricca bibliografia.
Cfr. kristeller P. o., Studi sulla Scuola medica salernitana. Napoli,
Istituto per gli Studi Filosofici, 1986, in particolare il capitolo Bartolomeo,
Musandino, Mauro di Salerno e altri antichi commentatori dell’Articella,
con un elenco di testi e di altri manoscritti, pp. 98-136.
Come notava già nel 1967 Richard Durling, sulla base del colofone del manoscritto di Vienna, Österreichische Nationalbibliothek, Vind. lat. 2504 del XIII
sec. (Corrigenda and addenda to Diels’ Galenica. I. Codices Vaticani. Traditio 1967; 23: 461-476, in particolare p. 463). Sui commenti alla Tegni di Bartolomeo, cfr. WALLIS F., 12th century commentaries on the Tegni: Bartholomaeus of Salerno and others. In: PALMIERI N. (ed.), L’Ars medica (Tegni)
de Galien: lectures antiques et médiévales. Centre Jean Palerne, Mémoires
27, Saint-Étienne, Publications de l’Université, 2008, pp. 127-168. Ringrazio
Irene Caiazzo che, esaminando il ms. Winchester College 24, mi ha confermato che il commento di Bartolomeo è redatto su una traduzione della Tegni
comprendente il completamento di Burgundio.
Come appare dall’explicit del manoscritto di Parigi, BnF, cod. lat. 18499 del
XIII sec., che è per noi la sola fonte del corpus completo dei commentari di
Mauro all’Articella, cfr. KRISTELLER P. O., Studi, cit. nota 17, p. 100. Alla
c. 209rb, l’ultimo lemma citato da Mauro corrisponde a Gal., Ars, XXXVI,
5, p. 388, 2 Boudon, vale a dire al punto in cui si interrompe la precedente
traduzione anonima. Sul manoscritto di Parigi si veda anche MORPURGO
P., Il commento al De pulsibus Philareti di Mauro Salernitano. Introduzione
e edizione critica dal ms. Parisinus latinus 18499 accompagnata dall’ed. del
De pulsibus Philareti. Dynamis 1988; 8: 307-346, in particolare pp. 314-315.
Come lascia credere la collaborazione di Burgundio con Bartolomeo; su questo
punto cfr. DURLING R. J., Burgundio of Pisa and medical humanists of the
twelfth century. Studi Classici e Orientali 1993; 43: 95-99, in particolare p. 96.
Sull’accessus ad auctores la bibliografia è piuttosto vasta; si veda QUAIN
E. A., The mediaeval Accessus ad auctores. Traditio 1945; 3: 215-260;
846
Burgundio Pisano e Pietro d’Abano traduttori del De sectis
22.
23.
24.
25.
26.
27.
sull’accessus in età tardoantica cfr. PALMIERI N., Survivance d’une lecture
alexandrine de l’Ars medica en latin et en arabe. Archives d’Histoire Doctrinale et Littéraire du Moyen Age 1993; 60: 57-102, in particolare pp. 66-88.
Cito il commento Digby e quello di Bartolomeo da WALLIS F., The Articella commentaries, cit. nota 16, p. 159 e p. 162; per il commento di Mauro
trascrivo dal manoscritto di Parigi, BnF, cod. lat. 18499, per il quale cfr. la
nota 19 supra. Su questi commentatori salernitani, di cui l’anonimo Digby è
probabilmente il più antico, oltre agli studi di P. O. Kristeller e di F. Wallis
già citati, si veda JORDAN M., Medicine as science in the early commentaries on ‘Johannitius’. Traditio 1987; 43: 121-145, specialmente pp. 130-137,
e CAIAZZO I., Un inedito commento sulla Isagoge Iohannitii conservato
a Parigi. In: JACQUART D., PARAVICINI BAGLIANI A. (a cura di), La
Scuola Medica Salernitana, cit. nota 16, pp. 93-123, in particolare pp. 93-98.
Si tratta del solo commento di cui si disponga di un’edizione critica: GRENSEMANN H., Kommentare zu mittelalterlichen medizinischen Schultexten.
Archimatheus Salernitanus, Erklärungen zu den hippokratischen Aphorismen nach der Handschrift Trier Bischöfliches Priesterseminar 76. Hamburg, 2005 (versione elettronica).
Cfr. Isid., Orig., 4, 4, 1: Prima Methodica inuenta est ab Apolline, quae remedia sectatur et carmina. In occasione di due giornate di studi su “La médecine rationnelle et les autres médecines parallèles”, organizzate da Véronique Boudon-Millot e Serena Buzzi, a Parigi, 24-25 settembre 2012, Amneris
Roselli (Un passo di Giovanni Alessandrino su medici, maghi e astrologi)
ha mostrato che in Giovanni Alessandrino, commentatore di Epidemie VI, il
Tessalo che avrebbe appreso in Egitto direttamente da Asclepio una terapia
astrobotanica è assimilato al Tessalo fondatore della setta metodica, che proclamava che la medicina da lui insegnata poteva essere appresa in sei mesi.
Se dunque l’accusa di stregoneria appare in qualche modo già attestata in
Oriente all’incirca sei secoli prima di Salerno, noteremo al contempo che i
nostri commentatori degli Aforismi non fanno il nome di Tessalo e non accennano neppure ai “famosi sei mesi” (sui quali cfr. infra e nota 38).
Trascrizione di Wallis F., The Articella commentaries, cit. nota 16, pp.
159-160.
WALLIS F., The Articella commentaries, cit. nota 16, p. 145.
Cfr. Gal., Sect., VI, pp. 14, 24-15, 2. Cfr. il commento corrispondente di
Agnello, p. 108, 28-110, 2 Westerink: Hic methodici uolunt circumuenire Hyppocratem et dicent quia male dixit uitam breuem et artem prolixam; oportuit
enim eum econtra dicere breuem artem et uitam prolixam. Sed Hyppocrates
847
Nicoletta Palmieri Darlon
28.
29.
30.
31.
32.
33.
hunc prohemium usus est in Aforismis suis ut illos qui benigna (lege benignam) mentem habent ad discendum et ingrediuntur ad hanc sanctam artem
medicinę magis inuitat …; cfr. anche Ps. Giovanni, 5vb 57-69, p. 68 Pritchet.
Come ritiene invece Morpurgo P., Filosofia della natura nella Schola
Salernitana del XII secolo. Bologna, Clueb, 1990, pp. 77-78, secondo il quale
l’attività di Burgundio “traduttore di testi medici iniziò necessariamente prima
dell’invito di Bartolomeo; altrimenti non si capirebbe perché i maestri salernitani non si siano serviti della versio Burgundionis del De sectis dedicata
nel 1184-1185 a Enrico VI, mentre conoscevano bene quella di Agnello di
Ravenna”. A parte il fatto che questi commenti furono composti probabilmente prima degli anni 1184-1185 (cfr. CAIAZZO I., Un inedito commento,
op. cit. nota 22, pp. 93-98, con bibliografia), non è chiaro che cosa si intenda
per “traduzione di Agnello”, il cui commento trasmette al massimo un insieme
di lemmi. Tale affermazione andrebbe precisata e dimostrata sui testi.
Cfr. Vázquez Buján M. E., “Isti methodici constabilitatem non habent”.
Remarques sur la persistance tardive du méthodisme. In: Mudry P.,
Pigeaud J. (edd.), Les écoles médicales à Rome. Actes du 2ème Colloque
international sur les textes médicaux latins antiques, Genève, Droz, 1991, pp.
242-254, in particolare p. 251.
Trascrizione di Wallis F., The Articella commentaries, cit. nota 16, p. 161.
Affermazione da mettere in rapporto con la Megategni che Bartolomeo cita
qui di seguito. Megategni è il titolo di una traduzione compendiata del De
methodo medendi ad opera di Costantino Africano, forse sulla base di un
sommario alessandrino, cfr. JACQUART D., Le sens donné par Constantin
l’Africain à son œuvre: les chapitres introductifs en arabe et en latin. In:
Burnett C. and Jacquart D. (edd.), Constantine the African and Ali
ibn al-Abbas al-Magusi. The Pantegni and related texts. Leiden, New York,
Köln, E. J. Brill, 1994, pp. 71-89, in particolare pp. 76-77. Cfr. Constantinus
Africanus, Megategni, Lyon 1515, f. 189vb: Methodoici uero in medicina
que sunt uniuersalia contemplantur, particularia autem negligunt, et qui
multa particularia ad unum colligere poterit, sapientior inter eos habetur.
Cfr. Isid., Etim., IV, 2: Methodici nec elementorum rationem obseruant, nec
tempora, nec aetates, nec causas, sed solas morborum substantias.
Apporto due espunzioni alla frase che, così come è trascritta, non offre senso
accettabile e non può significare, come vuole WALLIS F., The Articella commentaries, cit. nota 16, p. 149: “Some people (i. e. the Digby commentator)
call these men Methodists from the Greek methoys or incantation because
they cured with charms”.
848
Burgundio Pisano e Pietro d’Abano traduttori del De sectis
34. Questa frase non si accorda con quanto dice Galeno nel De sectis, VI, p. 12,
9-11 Helmreich, trad. di GAROFALO I., Opere scelte, cit. nota 1, p. 121: “I
cosiddetti metodici (così si autodefiniscono come se i dogmatici non affermassero di trattare la medicina con metodo)”; cfr. la traduzione antica, VI, 1,
pp. 91-93 Palmieri: Methodici autem qui appellantur (sic enim semetipsos
appellauerunt, sicut non et alii dudum se doctos dixerunt, qui compendiosa
ratione artem tractare se dicunt). Il sarcasmo di Galeno non sfugge ai commentatori, cfr. Agnello, p. 100, 2-9 Westerink: Hic Galenus de ipsos deridens
dicit quia semet ipsos methodici methodicos uocant, […] Hic dicit Galenus
quia dogmatici ipsi docti sunt uiri methodici, scientes methodum et omnem
ingenium, qualiter mouuntur egritudes, et qualiter debent per artem curari.
Cfr. anche Ps. Giovanni, 5va 28-32, p. 64 Pritchet. In questo punto Galeno
prenderebbe partito per la tesi storico-teorica, secondo cui i metodici non
sono altro che dei dogmatici dissidenti, cfr. Galien, Traités philosophiques
et logiques, Traductions inédites par P. Pellegrin, C. Dalimier et J.-P. Levet.
Paris, GF Flammarion, 1998, p. 75, nota ad loc.
35. Anche in questo punto si notano contenuti simili a quanto si legge nella
Megategni di Costantino, ed. cit. nota 31, f. 198vb: Videsne quantum ars
apud logicos est ampla et longa ad inuestigandum omnia que particulariter
huic arti congruunt, id est ad diuisiones uniuersales contemplandas, et quantum est breuis et stricta apud empericos. Sufficit enim eis ut irrationabiliter
probata memorie commendent. Et uides qualiter methodoici in errorem incidunt. Vniuersalia enim colligunt et particularia negligunt.
36. Wallis F., The Articella commentaries, cit. nota 16, p. 159 p. 149.
37. Cfr. Gal., Sect., VI, p. 15, 12-16 Helmreich, trad. GAROFALO I., Opere
scelte, cit. nota 1, p. 123: “… mi pare che sia possibile imparare a fondo tutta
la loro arte non nei famosi sei mesi (ἐν τοῖc πολυθρυλήτοιc ἓξ μηcὶν) ma
molto più in fretta, e bisogna riconoscere loro il merito dell’insegnamento
conciso (τῆc cυντόμου διδαcκαλίαc), naturalmente se non mentono, ma
se mentono si deve accusarli di superficialità”; cfr. la traduzione antica, VI,
23, p. 99 Palmieri: … ita ut mihi quidem (uidetur fort. supplendum) nec ex
hiis plurimum diuulgatis sex mensibus, uerum etiam multo minus omnem
eorum artem me discere contigisset, et oportet eis gratiam referre ueraciter
pro compendiosa doctrina, si tamen non mentiuntur, mentientibus autem illis,
reprehendus est eorum defectus.
38. Cfr. il commento al De sectis di Agnello, p. 108, 2-8 Westerink: Hic di<cit>:
Refutare est artem et sectam uestram, nam istud quod uos creditis in sex menses tradere, ego hanc uestram sciens disciplinam multum minus (an plus?)
849
Nicoletta Palmieri Darlon
39.
40.
41.
42.
43.
compendiosę tradere possum, et quod uos facitis in sex menses, ego possum
facere in sex ebdomadas; quid dixi in sex ebdomadas? in sex dies; quid dixi
in sex dies? in unum diem possum hęc, in una hora perficere. Questo passo
non ha corrispondente nello Ps. Giovanni, ma si veda comunque 6ra 5-7,
p. 69 Pritchet. A rigore Bartolomeo avrebbe potuto trovare informazioni su
Tessalo e sulle promesse della sua setta relative ai famosi sei mesi di studio
nel prologo della Megategni di Costantino, dove si legge, f. 189va: Quoniam
intentio gloriosissimi Galieni in hoc libro fuit ad redarguendam quandam
sectam medicorum, id est suorum quorumdam magistrorum, quorum quidam
Thesilus nuncupabatur, oportet nos de eorum discordia quemadmodum huic
nostro libro conuenit disputare propter magnitudinem erroris ignorantium
medicorum falsitati illius secte credentium. […] Eorum autem intentio tempore Galieni nouitia et desiderabilis fuit, promettentium quippe et spondentium artem medicine spacio sex mensium competenter compleri et paruipendentium et deridentium dicta gloriosissimi Hippocratis, eo quod tam prolixe
quod non debebat et quod arti medicine non necessarium erat scripserat.
A stare al testo dell’edizione di Lione del 1515, Costantino non precisa che
Tessalo e i medici ignoranti che davano credito alla falsità della setta sono
metodici, e solo all’inizio della Particula prima elenca i tre nomi delle sette
(f. 189vb: Secta autem medicorum triplex est. Vna logica dicitur, alia methodoica, tertia emperica); questo potrebbe spiegare il silenzio su questo punto
dei commentatori salernitani e di Bartolomeo in particolare, la cui volontà di
riabilitare i metodici è nondimeno evidente.
Si veda l’articolo già citato (nota 18) di Wallis F., 12th century commentaries
on Tegni, e nello stesso volume le Conclusions di Danielle Jacquart, pp. 208-209.
Per il libro De optima heresi non saprei indicare a quale traduzione latina,
forse del De optima secta ad Thrasybulum, Bartolomeo potesse fare allusione.
Sul prologo della Pantegni, dove appunto è inserita la lista dei libri formanti il
canone di Galeno (lista assente nella traduzione di Stefano di Antiochia), cfr. Jacquart D., Le sens donné, cit. nota 31, pp. 75-78 (a p. 86 l’edizione del passo).
La translatio uetus è trascritta secondo la mia edizione (citata alla nota 10),
mentre segnalo in apparato alcune varianti significative dello Ps. Giovanni
(Ps. Io.) secondo l’edizione di Pritchet (citata alla nota 6); il testo di Burgundio è quello che io stessa ho costituito sulla base dei nove manoscritti che la
contengono; il testo greco è dell’edizione di Helmreich (citata alla nota 2).
Si vedano gli indici bilingui di DURLING R. J., Burgundio of Pisa’s translation of Galen’s περι κρασεων, “De complexionibus”. Galenus Latinus I,
Berlin, New York, W. De Gruyter, 1976, pp. 158, 192; ID., Burgundio of Pisa’s
850
Burgundio Pisano e Pietro d’Abano traduttori del De sectis
44.
45.
46.
47.
48.
49.
50.
51.
52.
translation of Galen’s περι των πεπονθοτων τοπων, “De interioribus”. Galenus Latinus II, Ars medica Abt. II, 6/2 B, Critical notes and indices,
Stuttgart, F. Steiner, 1992, pp. 285, 318, 371. Cfr. anche gli indici di Verbeke
G., Moncho J. R., Némésius d’Émèse, De natura hominis. Traduction de Burgundio de Pise. Édition critique avec une introduction sur l’anthropologie de
Némésius, Leiden, E. J. Brill, 1975, pp. 175, 208, 230.
Bossier F., L’élaboration du vocabulaire philosophique de Burgundio de
Pise. In: Hamesse J. (ed.), Aux origines du lexique philosophique européen.
L’influence de la latinitas. Actes du Colloque international (Rome 23-25 mai
1996), Louvain-La-Neuve, Fédération internationale des instituts d’études
médiévales, 1997, pp. 81-116, in particolare pp. 109-111.
Si vedano le mie osservazioni in Il bilinguismo dei traduttori di Nemesio, cit.
nota 12, pp. 126-129.
Mi baso sugli indici del De complexionibus, cit. nota 43, pp. 148, 150, 181,
e del De interioribus, cit. nota 43, pp. 292, 299, 384, 402. Per διοριcμόc =
determinatio cfr. anche gli indici di JUDYCKA J., De generatione et corruptione, Translatio uetus. Aristoteles Latinus IX 1, Leiden, E. J. Brill, 1986, pp.
90, 108, contro a ὅροc = terminus. Sulle complicazioni dei traduttori grecolatini rispetto ai termini ὅροc, ὁριcμόc, cfr. PALMIERI N., Elementi presalernitani nell’Articella: la translatio antiqua dell’Ars medica, detta Tegni.
Galenos 2011; 5: 43-70, in particolare pp. 49-53.
Cfr. PALMIERI N., L’Ippocrate latino tardoantico: qualche esempio di
bilinguismo imperfetto. In: Garofalo I., Roselli A., Lami A. (eds.),
Sulla tradizione indiretta dei testi medici greci. cit. nota 1, pp. 15-35, p. 18.
Cfr. TlL V 1 col. 535 (Herm. pr., 1. 3 p. 58, 4).
Si potrà ripetere quanto già affermava Richard Durling nel 1976 a proposito
dell’edizione del De temperamentis a cura di Georg Helmreich (ed. cit., nota
43, p. XX, note 14 e 15), che purtroppo è “highly inaccurate”. L’apparato
del De sectis non solo è impreciso ma anche erroneo, nel senso che sono
attribui­te al Laurenziano Plut. 74.5 delle lezioni che non gli appartengono.
Cfr. Wilson N. G., New light on Burgundio of Pisa. Studi italiani di filologia classica 1986; 4, 2: 113-118, in particolare pp. 116-118.
Cfr. Bossier F., L’élaboration, cit. nota 44, pp. 84-85.
Nell’articolo citato alla nota 54. Si veda inoltre di WILSON N.G., Aspects of
the transmission of Galen. In: Cavallo G. (a cura di), Le strade del testo.
Bari, Adriatica, 1987, pp. 47-64, per il Laurenziano e i marginalia di mano di
Burgundio. Sui manoscritti di Ioannikios appartenuti a Burgundio e sui loro
marginalia greci cfr. l’articolo di Paola Degni in questo volume.
851
Nicoletta Palmieri Darlon
53. Ringrazio Didier Marcotte che mi ha confermato questa lettura esaminando
direttamente il manoscritto (c. 124r, riga 20), e Paola Degni che mi ha precisato che la nota interlineare è da attribuire alla mano <B>, contemporanea di
Burgundio e – sembrerebbe – in collaborazione con lui; cfr. il suo articolo in
questo volume. Nella stessa frase l’edizione di Helmreich è imprecisa, poiché
secundum regionem di Burgundio, corrispondente a in prouincia della uetus,
manca nel suo testo stampato (come pure in quello di Kühn), ma il Laurenziano 74. 5, dopo τοῦ ἔτουc, scrive κατὰ τὸ χωρίον.
54. Cfr. DURLING R. J., Burgundio of Pisa, cit. nota 20, p. 96, e BOSSIER F.,
L’élaboration, cit. nota 44, p. 86; i tre esempi qui citati non mi sembrano tuttavia così equivoci da giustificare un’aggiunta. Sullo stile di Burgundio cfr.
gli articoli di Beate Gundert e di Anna Maria Urso in questo volume.
55. Cfr. D’Alverny M.-T., Pietro d’Abano, cit. nota 3, pp. 31-32, anche per la
correzione cariosam suggerita da R. Durling. Burgundio nel De interioribus
traduce τὸ cαθρόν con imbecillitas, 1 occorrenza (cfr. l’indice cit. alla nota
43 di R. Durling, p. 344), mentre l’aggettivo cariosus non ricorre negli indici
delle tre traduzioni mediche di Burgundio qui prese in considerazione.
56. WILSON N.G., New light, cit. nota 50, p. 118.
57. La lezione cognitionum è errore comune ai due testimoni contenenti il completamento di Pietro d’Abano, contro il corretto cognitionem della tradizione
burgundiana.
58. Burgundio traduce preferibilmente δεῖ con opus est o oportet piuttosto che
con indigere, utilizzato quest’ultimo per δεῖσθαι; cfr. gli indici di Durling al
De interioribus, citati nota 43, p. 287. Quanto al pronome mihi, sembrerebbe
un residuo della traduzione di μοι δοκῶ (mihi uidetur nella uetus) e dunque da espungere nella versione di Pietro che conserva extimo di Burgundio;
tuttavia infra, in corrispondenza con IX, 4, p. 23 Helmreich, Pietro traduce
(stranamente) μοι δοκῶ con mihi extimo.
59. Eccone il testo corrispondente nella Vetus, cap. IX, 3-4, p. 117 Palmieri: Si
autem nondum tibi usu peritus persuasit commemorans uisibilia, sed super
alia indiges ratione, hanc mihi uidetur addere, †magnam possessionem† tue
secte de uisibilibus monstraturus. Audio namque uos dicentes agnitionem
uisibilium communitatum esse sectam uestram: interrogabo uos de hiis singillatim circa quid maxime communitas ista subsistit …
60. Cfr. Pietro d’Abano, Conciliator. Venetiis apud Iuntas 1565 (ristampa fotomeccanica a cura di E. Riondato e L. Olivieri, Padova, Antenore, 1985), Diff.
prima, f. 3ra: Vnde hæresum exordio. Medicinalis artis intentio est sanitas,
finis uero possessio ipsius. Si veda anche Pietro d’Abano, Conciliator, Diff.
852
Burgundio Pisano e Pietro d’Abano traduttori del De sectis
61.
62.
63.
64.
tertia, f. 5vb: In libro quoque hæresum capitulo primo. Medicina est doctrina, seu disciplina sanorum, & ęgrotatiuorum. D’altro canto, l’interesse
di Pietro per le scuole di medicina è in stretto rapporto con la sua attività
di traduttore; eppure nella prima differenza, alla voce Propter secundum, le
allusioni alle sue proprie traduzioni si riferiscono al De regimine sanitatis
(De sanitate tuenda) e al De cholera nigra (De atra bile), per quanto la lettura
del De sectis galenico sembri il punto di partenza del Propter secundum, cfr.
Jacquart D., Du Moyen Age à la Renaissance: Pietro d’Abano et Berengario da Carpi lecteurs de la Préface de Celse. In: Sabbah G., Mudry P.
(edd.), La médecine de Celse. Aspects historiques, scientifiques et littéraires.
Centre Jean Palerne, Mémoires 13, Saint-Étienne, Publications de l’Université, 1994, pp. 343-358, in particolare pp. 348-349.
Cfr. Siraisi N., Taddeo Alderotti and his pupils. Two generations of Italian
medical learning. Princeton, University Press, 1981, pp. 125-126.
Pietro d’Abano, Conciliator, diff. V, f. 9va: quare Com. secta. Bonum aliquod
diuitiarum et uitę nostrę opportunum inuenta est ars medicinę sanitatem operari et conseruare promittit et exercere per quam magna bonorum utilitas
hominibus additur. Cfr. il testo dello Ps. Giovanni, 1ra 1, p. 1, 4-5 Pritchet; la
variante che si legge nel commento di Agnello, 1, 1-4, p. 2 Westerink (magna
bonorum hominibus additur peritia) induce a credere che Pietro citasse il
testo pubblicato da Pritchet.
Pietro sottintende qui la parola pars, presente nelle frase precedente, da cui
il genere femminile.
Cfr. D’ALVERNY M.-T., Pietro d’Abano, cit. nota 3, pp. 38-41. Questo
manoscritto veneziano fu copiato da Giorgio Trivizias, su commissione del
cardinale Bessarione, almeno in parte dal Marc. gr. 276, che allora era già
deteriorato, come pure il Marc. gr. 284 da Giorgio Tzangaropulos; cfr. FORTUNA S., Pietro d’Abano e le traduzioni latine, cit. nota 3, che tuttavia,
studiando le fonti greche di Pietro d’Abano, ha mostrato che le sue traduzioni
del De atra bile e del De parvae pilae exercitio sono vicine al Marc. gr. 276
più che al Marc. gr. 282 (cfr. anche BOUDON-MILLOT V., Pietro d’Abano
et Nicolas de Reggio traducteurs de Galien: le cas du traité Sur l’exercice
avec la petite balle. In: GAROFALO I., FORTUNA S., ROSELLI A., LAMI
A. [a cura di], Sulla tradizione indiretta dei testi medici greci: le traduzioni.
Atti del III Seminario internazionale di Siena, Certosa di Pontignano, 18-19
settembre 2009, Biblioteca di Galenos 3, Pisa-Roma, Serra, 2010, pp. 121129, sulla traduzione del De parvae pilae exercitio), mentre quelle del De
bono corporis habitu e del De optima corporis nostri constitutione al Mut.
853
Nicoletta Palmieri Darlon
gr. 109, un manoscritto del XIV-XV sec. che Helmreich non collaziona neppure per la sua edizione del De sectis. Sulla dipendenza di un’altra traduzione di Pietro d’Abano dal Mut. gr. 109, quella del De inaequali intemperie,
cfr. GARCÍA NOVO E., Galen On the anomalous dyskrasia (De inaequali
intemperie). Edition, translation and commentary. Madrid, Editorial Complutense, 2010, pp. 73-80.
Correspondence should be addressed to:
Nicoletta Palmieri
Université de Reims, Champagne-Ardenne, UFR des Lettres et Sciences Humaines
57 , rue Pierre Taittinger
F - 51096 Reims cedex
[email protected]
854
MEDICINA NEI SECOLI ARTE E SCIENZA, 25/3 (2013) 855-888
Journal of History of Medicine
Articoli/Articles
La traduzione di Burgundio
del commento di Galeno ad Aphorismi:
vocabolario e cronologia
Anna Maria Urso
Università di Messina, I
SUMMARY
BURGUNDIO’s latin TRANSLATION
OF GALEN’S COMMENTARY ON APHORISMS:
VOCABULARY AND CHRONOLOGY
The Greek-Latin translation of the first part of Galen’s commentary
on Aphorisms was carried out by Burgundio da Pisa up to Aph. IV 59
included, and was completed a century and a half later by Niccolò da
Reggio, as indicated in the manuscript Vindob. lat. 2328 and verified by a
recent linguistic and stylistic analysis. Burgundio translated about twenty
of Galen’s works; of these only two are dated, for the rest Bossier has
formulated a hypothetical chronology on the basis of language and style.
The present paper studies Burgundio’s translation of Galen’s commentary
on Aphorisms, discussing the possibility of establishing a chronology on
the basis of language and style. This translation seems to be close to the
translation of De locis affectis and may allow us to formulate the absolutely
temporary hypothesis that the latter was written after the former.
1. Premessa
Fra i traduttori di Galeno, Burgundio da Pisa è certamente quello il
cui stile di traduzione ha attirato ad oggi maggiore interesse1. Alcune
delle versioni da lui realizzate sono fruibili in edizione critica, in
Key words: Burgundio of Pisa - Galen’s commentary on Aphorisms - Latin
translation
855
Anna Maria Urso
certi casi fornite anche di indici bilingui completi2. Inoltre, disponiamo di studi specifici sul suo metodo di lavoro, a firma soprattutto di
Richard Durling e Fernand Bossier, che hanno ricostruito sistemi di
equivalenze e usi peculiari, gettando anche le basi per una cronologia relativa3. Questi studi – sostenuti in alcuni casi dalle ricerche codicologiche e paleografiche di Nigel Wilson e di Gudrun VuilleminDiem e Marwan Rashed, che hanno evidenziato lo stretto legame tra
Burgundio e i manoscritti di Ioannikios4 – hanno permesso di aggiornarne l’elenco delle traduzioni di Galeno5, ora confermando attribuzioni della tradizione6 ora dimostrando la paternità burgundiana
di traduzioni tramandate anonime nei manoscritti7. L’assegnazione
al giudice pisano, all’inizio degli anni Novanta del secolo scorso, di
due traduzioni da Aristotele, quelle del De generatione et corruptione e dell’Ethica Nicomachea, ha inoltre lumeggiato un’altra area
di interesse di questo personaggio, che oltre a Galeno sapevamo già
aver tradotto testi patristici e le parti greche dei Digesta giustinianei8.
Fra le traduzioni di Galeno attribuite a Burgundio si annovera pure
quella della prima parte del commento agli Aphorismi di Ippocrate.
L’attribuzione si è fondata fino a poco tempo fa sull’autorità del
ms. Vindob. lat. 2328 (= W), vergato a Napoli nel 1314 dallo scriba
Nicolaus de Karulo de Deliceto9, di cui incipit e explicit assegnano al
Pisano la prima parte della traduzione, usque ad tertianam veram, e
a Niccolò da Reggio la seconda parte, fino alla fine10 (cioè fino all’aforisma VII 60 o VII 59, con il quale il testo termina prematuramente
in tutti i testimoni11). Sebbene non sia confermata da altri mss.12, nei
quali la traduzione è trasmessa anonima13 oppure assegnata interamente a Niccolò14, questa attribuzione può oggi essere confermata
dall’analisi linguistico-stilistica: l’esame delle parti sincategorematiche15, da me condotto in uno studio recente, con l’individuazione di
alcune rese peculiari, ha permesso infatti di riconoscere lo stile del
Pisano fino all’ultimo capoverso di IV 59; la presenza, nella parte
di testo successiva, alla fine del commento all’aforisma sulla terza856
La traduzione di Burgundio del commento di Galeno ad Aphorismi
na, di tratti stilistici non burgundiani e peculiari di Niccolò induce a
pensare o che Burgundio si sia interrotto a questo punto o che nella
conclusione si trovino tracce di una revisione di Niccolò16.
Stando così le cose, la traduzione del commento ad Aphorismi appare ora una fonte sicura per approfondire ulteriormente lo studio dello
stile di Burgundio, anche in relazione a quella cronologia interna
delle sue traduzioni che Bossier ha iniziato a delineare. Nelle pagine
che seguono mi propongo di esaminare in tale prospettiva questo
testo, mettendolo a confronto con le altre traduzioni di Burgundio finora studiate e con quella del De sectis, considerata ora per la prima
volta sotto questo riguardo. Naturalmente, visto il numero ridotto di
traduzioni disponibili in edizione critica e l’incompletezza dei dati
utilizzabili per il confronto (per talune traduzioni, peraltro, lo spoglio
è stato condotto solo su campioni testuali17), i risultati qui conseguiti
non possono essere che provvisori. Tuttavia, essi potranno fornire
elementi e spunti di riflessione per sviluppi futuri, in particolare per
una ricerca sulla cronologia completa delle traduzioni di Burgundio
alla quale attendo con Stefania Fortuna, con l’obiettivo prioritario di
mettere alla prova il metodo di Bossier e le possibilità effettivamente
offerte in questo campo dall’analisi delle scelte traduttive.
2. Parti sincategorematiche
La tappa fondamentale di ogni analisi linguistico-stilistica riguarda
la resa di parti sincategorematiche del discorso, ovvero di particelle,
congiunzioni, pronomi, certi avverbi, che hanno il vantaggio di prestarsi a rilevamenti statistici e rivelare, spesso, le abitudini personali
dei singoli traduttori18. Essendo, oltre che parole ad alta frequenza,
unità linguistiche non portatrici di significato, la costanza di trattamento che ricevono, infatti, è in genere maggiore e maggiore è anche
l’arbitrarietà del traduttore nella scelta del corrispondente latino19: un
grado sufficiente di identità in caratteristiche costanti e frequenti nel
quadro complessivo delle scelte contro quello di altri traduttori con857
Anna Maria Urso
sente, perciò, di associare tra loro alcune traduzioni e individuarne
l’autore. Per le stesse ragioni, tutte le volte in cui subisca chiari cambiamenti di rotta, la resa delle parti sincategorematiche può risultare
particolarmente utile ai fini di determinare una cronologia: questo
è quanto accade nel caso specifico dello stile di Burgundio, di cui
Bossier ha potuto individuare punti di snodo proprio sulla base del diverso trattamento riservato da un certo punto in poi ad alcune di esse.
L’analisi comparata delle due sezioni del commento ad Aphorismi,
da me condotta per campioni sulla resa di undici parti sincategorematiche rispetto alle quali il confronto tra Burgundio e Niccolò
poteva risultare significativo, oltre che confermare la paternità burgundiana, ha permesso di riscontrare la presenza, in questa sezione,
di equivalenti che si ritrovano nella fase più matura dell’attività traduttiva di Burgundio, ovvero – secondo quanto hanno evidenziato le
ricerche di Bossier – quella rappresentata dalle traduzioni a partire
dal De fide orthodoxa. Ho esteso l’analisi a tutto il testo del commento ad Aphorismi, esaminando la resa di quindici equivalenti greci, e ho arricchito il corpus delle fonti latine con la traduzione del De
sectis, non presa in considerazione da Bossier, ma importante perché
datata (1184/1185) e posteriore al De sanitate tuenda: essa può dunque fornire l’orientamento dell’ultimo Burgundio, confermando o
smentendo la testimonianza della traduzione del trattato sull’igiene.
La ricerca ha permesso di formulare una proposta, per quanto provvisoria, di cronologia, fornendo, anche grazie al contributo del De
sectis, ulteriori punti di riferimento per l’evoluzione dello stile di
Burgundio. Fornisco qui di seguito la discussione dei dati sintetizzati
nella Tabella in appendice, cui rinvio anche, d’ora in poi, per l’indicazione delle sigle impiegate e delle fonti.
Δῆλον è uno dei termini che Burgundio traduce regolarmente con
manifestum ± est; la resa della traduzione del De sectis conferma la
costanza di questo orientamento, rispecchiato pure dalla traduzione
del commento ad Aphorismi, che presenta, come quella del De locis
858
La traduzione di Burgundio del commento di Galeno ad Aphorismi
affectis, un’unica eccezione. Anche nella resa di δή con utique la
traduzione del commento si uniforma ad un orientamento generalizzato nelle versioni di Burgundio; lo stesso vale per τοιοῦτος, la
cui equivalenza costante con talis, fino alla versione del De sectis, è
condivisa pure dalla traduzione del commento.
La resa canonica di γε, μὲν γάρ e μὲν οὖν rispettivamente con demum, nam ... quidem e igitur ... quidem riflette la prassi del secondo
Burgundio, documentata a partire dalla versione del De fide orthodoxa20. Nella resa di γε, che Burgundio tende a tradurre con regolarità solo a partire dalla versione da Giovanni Damasceno, le omissioni rappresentano meno di un quinto del totale delle attestazioni
(146: 28)21. Il calco quidem igitur, preferenziale per μὲν οὖν nel
primo Burgundio, è attestato eccezionalmente e mai concordemente, almeno nei testimoni collazionati (4*: igitur ... quidem 101)22.
Ugualmente isolata la presenza di quidem enim nella resa di μὲν γάρ
(3*: nam ... quidem 74), mentre compaiono, sempre come varianti,
due occorrenze isolate di enim quidem, di cui ad oggi non sono rilevabili riscontri se non nelle sei attestazioni (contro quarantanove di
igitur ... quidem) della versione del De fide orthodoxa23.
Anche gli equivalenti delle congiunzioni ὅταν e ἐπεί sono quelli
del secondo Burgundio, e se nel caso di ἐπεί l’occorrenza isolata di
quoniam, accanto alle otto del canonico quia, ripropone la prassi traduttiva del De fide orthodoxa, al contrario, nella resa di ὅταν la netta
prevalenza di cum su quando rivela un orientamento riconoscibile
dalla versione del De natura hominis a quella del De sanitate tuenda, culminante poi nell’uso esclusivo di cum nella più tarda versione
del De sectis.
Le corrispondenze ἔτι / adhuc, διό (±καί) / ideoque, idcirco, ideo
offrono qualche elemento più preciso, che ci fa propendere, nonostante le eccezioni rilevate, per una cronologia più bassa della nostra
traduzione24: sia l’assenza di amplius, che è il corrispondente preferenziale per ἔτι ancora nella versione del De natura hominis, sia la
859
Anna Maria Urso
comparsa di idcirco, che diventa un’alternativa di ideoque per διό
solo dopo questa traduzione25, inducono, infatti, a individuare nella
versione del De natura hominis un terminus post quem piuttosto sicuro per la traduzione del commento ad Aphorismi.
Questo dato sembra confermato dalla resa di οἷον, per cui si alternano velut (16) e puta (12), con una certa preferenza per velut e un’occorrenza occasionale di ut puta: tale modalità non ha riscontro nelle
versioni del De fide orthodoxa e del De natura hominis, in cui la preferenza è per puta e diversa è la proporzione degli altri equivalenti
(si notino, in particolare, l’eccezionalità di velut nella traduzione del
De natura hominis e la frequenza di ut puta nel De fide orthodoxa);
al contrario, essa è riconoscibile nel trattamento dell’avverbio nelle
versioni del De locis affectis (velut 29, puta 17, quasi 8, ut puta 1,
ceu 1) e del l. IV del commento al De victus ratione in morbis acutis (velut 6, puta 4, quasi 1), con cui la versione del commento ad
Aphorismi condivide anche l’uso del tutto occasionale di un terzo
equivalente.
In realtà, la selezione e la frequenza degli equivalenti per οἷον nella traduzione del commento, se confrontate con le scelte delle due
versioni del De sanitate tuenda e del De sectis, possono costituire
un altro indizio per restringere la forbice cronologica del nostro testo, suggerendone una collocazione fra la traduzione del De natura
hominis e quella del De sanitate tuenda, in contiguità con quelle del
De locis affectis e dell’altro commento ad Ippocrate, fra loro sicuramente vicine26. Nelle due traduzioni più tarde, infatti, Burgundio
ne propone un trattamento ulteriormente diverso, confermando l’attitudine manifestata nel corso della sua prassi traduttiva a privilegiare un corrispondente sempre nuovo. Nelle traduzioni di Aristotele
la resa privilegiata è verbi gratia, che però nell’Ethica nova cede
il posto a puta, già alternativa di verbi gratia nel De generatione
et corruptione con le sue venti (contro cinquantadue) attestazioni.
Nella versione del De temperamentis la forma canonica è ut puta
860
La traduzione di Burgundio del commento di Galeno ad Aphorismi
(26), alternato a velut che, unico equivalente per il catalogo dell’Ars
medica, presenta qui sedici occorrenze, mentre nelle traduzioni di
Aristotele era usato raramente (4 GC) o addirittura in modo occasionale (1 N). Puta (18), velut (12) e ut puta (7) restano le tre forme
in uso nella versione del De fide orthodoxa, da cui, per contro, sparisce definitivamente verbi gratia, mentre nella traduzione del De
natura hominis, come abbiamo anticipato, la preferenza pare passare
a puta (26) e ut puta (11: velut 1). In questo contesto, le rese complessivamente omogenee delle traduzioni del De locis affectis e dei
due commenti ad Ippocrate, sopra illustrate, sembrano indizio di una
certa continuità, che arriva alla soglie della versione del De sanitate
tuenda: in questa, infatti, nelle pur rare attestazioni (3), velut, puta e
ut puta si alternano senza che nessuno diventi preferenziale, preparando quasi la nuova, stavolta generalizzata, affermazione di puta a
scapito di velut (7/7) nella versione del De sectis.
Una collocazione cronologica di questo tipo non contrasta con le
rese delle ulteriori parti sincategorematiche che ho esaminato:
γοῦν, ὥσπερ e ὥστε. Nella resa di γοῦν, per cui nel commento
ad Aphorismi è adoperato preferenzialmente denique, come avviene a partire dalla versione del De fide orthodoxa27, si registra anche
un’occorrenza isolata di saltim, un avverbio poco usato nelle traduzioni greco-latine dei secoli XII e XIII, ma che Burgundio adopera
qualche volta per rendere l’idea di minimo o di gradazione discendente28. Di questo equivalente Bossier registra già due occorrenze
nel primo Burgundio, in particolare nella traduzione delle Omelie
sul Vangelo di Matteo di Giovanni Crisostomo29; tuttavia se ne rileva
un’occorrenza anche nella versione tarda del De sanitate tuenda, che
per il resto utilizza esclusivamente denique, ponendosi sulla linea
della traduzione del De sectis. Un dato interessante ricavabile dalla
resa di γοῦν potrebbe essere pure l’assenza di nimirum, che ricorre,
invece, ancora nelle traduzioni del De fide orthodoxa (3) e del De natura hominis (3): l’avverbio è assente anche nelle traduzioni del De
861
Anna Maria Urso
locis affectis e dell’altro commento a Ippocrate, mentre ricompare
nel novero degli equivalenti di γοῦν in almeno due occorrenze della
traduzione delle Omelie sul Vangelo di Giovanni del Crisostomo,
che si data prima della traduzione del De sanitate tuenda30.
Considerazioni analoghe permette il dato di ὥστε, reso nella versione del commento quasi esclusivamente con i due equivalenti preferenziali della versione del De locis affectis, itaque e ut, usati in alternativa con la medesima interscambiabilità. Lo stesso orientamento
potrebbe aver guidato anche la resa della congiunzione nel De sectis,
per le cui isolate attestazioni si alternano ut (2) e itaque (1); romperebbe, in ogni caso, questa continuità la versione del De sanitate
tuenda, in cui in cinque attestazioni è usato esclusivamente ut.
Alle stesse conclusioni conduce, infine, la resa di ὥσπερ, che rivela
un’evidente preferenza per sicut (53), come avviene già nella versione del De natura hominis e poi in quelle del De sanitate tuenda
e del De sectis; nella traduzione è riservato anche uno spazio, seppur ridotto, ad ut (6) che, ancora ben attestato, dopo quemadmodum
(112) e sicut (45), nella versione del De locis affectis (10), è invece
escluso dal novero degli equivalenti per ὥσπερ nella versione del
De natura hominis e del De sectis, e ridotto a un’occorrenza isolata
in quella del De sanitate tuenda. Qui a suggerire la collocazione
cronologica della versione del commento è il sistema complessivo
delle preferenze. È evidente che Burgundio esprime in queste rese
una tendenza all’affermazione di sicut già visibile nella versione del
De natura hominis, ma che si strutturerà definitivamente solo nelle
versioni più tarde, dopo la tentazione, manifestata dalla versione del
De locis affectis, di riproporre quemadmodum, equivalente canonico
delle versioni di Aristotele o ancora del De temperamentis.
Si potrebbe, anzi, trarre da questi elementi un’indicazione ulteriore e
ipotizzare, in modo ragionevole, che la traduzione del commento ad
Aphorismi sia stata scritta dopo quella del De locis affectis. Questa
ipotesi sembrerebbe suffragata dal trattamento di καίτοι: l’avverbio è
862
La traduzione di Burgundio del commento di Galeno ad Aphorismi
infatti regolarmente reso con et nimirum nelle sue diciotto attestazioni, senza che sia mai usata, dove conviene, la congiunzione concessiva (quamvis, etsi), regolarmente impiegata, invece, da Burgundio
dalle traduzioni di Aristotele fino a quella del De locis affectis 31.
Quello che risulta più difficile, sulla base dei dati disponibili al momento, è individuare la collocazione della nostra traduzione rispetto
alla traduzione dell’altro commento ad Ippocrate. Sulla base della
resa di ὥσπερ, infatti, la traduzione del commento al De victus ratione in morbis acutis sembrerebbe collocarsi immediatamente prima di quella del commento ad Aphorismi, ponendosi quasi come
intermediaria tra questa e la traduzione del De locis affectis per la
preferenza assegnata a sicut, che condivide – oltre che con quella del
De natura hominis – con la traduzione del commento ad Aphorismi
e con le successive, e per il ruolo, più ridotto rispetto a sicut ma comunque significativo, di quemadmodum (sicut 24, quemadmodum
13) che, preferenziale nella traduzione del De locis affectis (quemadmodum 112, sicut 45), risulta invece del tutto marginale nel De
sanitate tuenda e addirittura assente nel De sectis.
Diversamente, nella resa di ὥστε la traduzione del commento ad
Aphorismi risulta più vicina di quella del commento al De victus
ratione in morbis acutis alla traduzione del De locis affectis per il
fatto di condividerne la stessa preferenza per itaque e ut, mentre la
traduzione del commento ad De victus ratione ripropone addirittura
gli equivalenti del De natura hominis, ma in diversa proporzione
e con l’aggiunta, in posizione marginale, di itaque, che acquisisce
tanta importanza nelle altre due (quare 9, ut 6, itaque 2). Si potrebbe
allora ragionevolmente ipotizzare una sequenza In Hippocratis de
victus ratione in morbis acutis – De locis affectis – In Hippocratis
Aphorismos. Se così fosse, la presenza nettamente incrementata di
quemadmodum nella resa di ὥσπερ, che si riscontra nella traduzione
del commento al De victus ratione in morbis acutis rispetto a quella
del De natura hominis (NH sicut 18, quemadmodum 1: HVRMA si863
Anna Maria Urso
cut 24, quemadmodum 13) preluderebbe al ruolo centrale assegnato
nella versione del De locis affectis a tale equivalente (quemadmodum 112, sicut 45, al.); la traduzione del commento ad Aphorismi
chiuderebbe la serie, compatibilmente con la preferenza di quasi 9/1
assegnata a sicut sul secondo equivalente in linea con le traduzioni
più tarde.
È vero, però, che sugli equivalenti di ὥστε in particolare Burgundio
sembra essere tornato più volte nel corso della sua attività di traduttore, visto che, già prima che nella traduzione del De natura hominis,
aveva utilizzato ut in concorrenza con quare nell’Ethica vetus e poi
nella nova, mentre nelle traduzioni intermedie del De generatione
et corruptione e del De temperamentis aveva optato per quapropter.
Inoltre, itaque si alterna ad ut di nuovo nel De sectis, che è sicuramente posteriore al De sanitate tuenda dove, invece, itaque non è
utilizzato ed è impiegato costantemente ut. Non stupirebbe, perciò,
se Burgundio avesse tradotto il IV libro del commento al De victus ratione dopo il De locis affectis e, provando insoddisfazione per
quare, fosse tornato ancora una volta sui suoi passi nella traduzione
del commento ad Aphorismi.
3. Neologismi
La collocazione della traduzione del commento ad Aphorismi che si
è venuta delineando nel corso dell’analisi delle parti sincategorematiche – accanto alle traduzioni del De locis affectis e del commento
al De victus ratione in morbis acutis, anzi immediatamente dopo
queste – sembra confermata dal trattamento riservato ai trentadue
termini greci che, come ha indicato Durling, Burgundio traduce con
neologismi nella versione del De locis affectis32. L’uso dello stesso
neologismo per sedici di quei termini e il confronto con la resa degli
stessi nelle altre traduzioni già esaminate per le parti sincategorematiche, a partire da quella del De natura hominis, confermano, infatti,
l’affinità delle scelte di traduzione attuate nella traduzione del com864
La traduzione di Burgundio del commento di Galeno ad Aphorismi
mento ad Aphorismi con quelle del secondo Burgundio, evidenziando coincidenze, oltre che con la versione del De locis affectis, con
quelle del De natura hominis (dignoscitivus) e del De victus ratione in morbis acutis (insiticulosus), ed elementi di continuità con le
traduzioni più tarde (commensuritas / commoderatio; transpiratio;
farmacosus; subalterare). Aggiungo l’elenco completo delle equivalenze e dei confronti:
circumimmittere ~ περιβάλλειν
LA circumimmittere 1, circumponere 1 || HAph. induere 1, circumimmi[c]tere 1
cfr. NH circumamicire 1, submittere 1
coambigere ~ συνελαύνειν
LA abicere 1, coambigere 1 || HAph. coambigere 1
coinvadere ~ συνεισβάλλειν
LA coinvadere 1 || HAph. coinvadere 6
commensuritas ~ συμμετρία
LA commensuritas 1 || HAph. commoderatio 9, commensuritas 1
cfr. Te commensuritas 8, commensuratio 1 + 1*, commoderatio 1*, mensuritas
1* || NH commoderatio 1 || ST commoderatio 6, commensuritas 1
dignoscitivus ~ διαγνωστικός
LA dignoscitivus 2, diagnosticus idest dignoscitivus 1, diagnosticus 1, dignos­
ticus 1 || HAph. dignoscitivus 133
cfr. Te diagnosticus 1 dignosciturus (?) 1 || NH dignoscitivus 1
dignotio ~ διάγνωσις
LA dignotio 71, cognitio 2 || HAph. dignotio 3 + 1* (VE), ad dignoscendum
1* (NW), dispositio (?) 1
cfr. HVRMA digestio (?) 1 || ST cognitio 1
farmacosus ~ φαρμακώδης
LA farmacosus 1 || HAph. farmacosus 1
cfr. ST farmacosus 2
865
Anna Maria Urso
flegmonosus ~ φλεγμονώδης
LA flegmonosus 14 || HAph. flegmonosus 3
inappetibilis ~ ἀνόρεκτος
LA anorectus idest inappetibilis 1 || HAph. inappetibilis 2, fastiditus 1 + 1
(ENW), fastidiosus 1* (V)
cfr. ST hic qui non appetit 1
inappetitus ~ ἀνορεξία
LA anoresia idest inappetitus 1, anorexia idest inappetitus 1, inappetitus 2,
desiderium cibi aufertur 1 || HAph. inappetitus 1 (idest quod non appetat add.
V s.l.), anorexia idest inappetitus 1
cfr. ST anoresie idest non appetere 1
insiticulosus ~ ἄδιψος
LA insiticulosus 1 || HAph. insiticulosus 2
cfr. Te sine siti 1 || HVRMA insiticulosus 1, siticulosus (?) 1
inspirabilis ~ ἄπνους
LA apnous 1, apnous idest inrespirabilis 1, apnous idest inspirabilis 1 || HAph.
inspirabilis 1
preapparere ~ προφαίνεσθαι
LA preapparere 1 || HAph. preapparere 1* (EN), apparere 1* (VW)
subalterare ~ ὑπαλλάσσειν
LA subalterare 6, alterare 1 || HAph. subalterare 3 + 2* (EW; VW), alterare
2* (NV, N)
cfr. Te alterare 5 || NH permutare 2 || ST subalterare 8, alterare 2 || Se subalterare 1
surdatio ~ κώφωσις
LA surditas 1, surdatio 1 || HAph. surditas 3 + 4* (N), surdatio 4* (WVE)
transpiratio ~ διαπνοή
LA diapnoe idest transpiratio 1, transpiratio 1 || HAph. transpiratio 8
cfr. ST transpiratio 1
866
La traduzione di Burgundio del commento di Galeno ad Aphorismi
Analogamente, nei casi in cui non accoglie i neologismi impiegati
nella versione del De locis affectis, la traduzione del commento ad
Aphorismi presenta comunque quasi sempre equivalenti che in quella del De locis affectis sono concorrenziali o addirittura maggioritari
e/o che, dove è possibile il confronto, risultano attestati in versioni
del secondo Burgundio34. Queste rese sono in genere omogenee a
quelle della traduzione del commento al De victus ratione in morbis
acutis ma, dove eccezionalmente e per dettagli se ne discostano (cfr.
in part. la resa di μόνιμος, οὔρησις e πτύσις), sono le scelte della
traduzione del commento ad Aphorismi a risultare più simili a quelle
del De locis affectis. Ecco l’elenco delle corrispondenze, dove il neologismo è evidenziato con il segno °:
applicatio ~ πρόσφυσις
LA amplantatio° 1, applicatio 1 + 1 e coni. || HAph. applicatio 1
comprehendere, circumassumere ~ περιλαμβάνειν
LA circumassumere 4, circumaccipere° 2, assumere 1, comprehendere 1 ||
HAph. comprehendere 2, circumassumere 1
cfr. NH comprehendere 8, circumassumere 1 || HVRMA comprehendere 1 ||
ST comprehendere 1
erisipila(s) ~ ἐρυσίπελας
LA herisipila(s) 14, herisipilatio° 1 || HAph. erisipila(s) 6
cfr. HVRMA herisipilas 1 || Se erisipilas (an herisipila?) 135
evellere, attrahere ~ ἐπισπάσθαι
LA attrahere 1, evellere 1, respasmari° 1, superevelli 2, -ωμένου superspas­
mante idest attrahente 1, -οις superspomena idest evellentia 1 || HAph. evellere 2, attrahere 1, -ώμενον evellens 1* (EN), evulsivum 1* (VW; id est attractivum 1 add. V s. l.)
cfr. NH attrahere 1 || HVRMA evellere 9, evelli 1, circumvellere 1, -ωμένην
epispa<sman>te idest evellente 1
impletio, repletio, plenitudo ~ πλήρωσις
867
Anna Maria Urso
LA impletio 7, repletio 2 + 1 e coni., plenitudo 2, inrepletio° 1 || HAph. impletio 5 + 3* (N; NV; EV), repletio 4 + 3* (EVW; EW; NW), plenitudo 4
cfr. HVRMA impletio 3, repletio 1 || ST repletio 1
minctio ~ οὔρησις
LA mi(n)ctio 10, urinatio° 3 || HAph. minctio 1
cfr. HVRMA urinatio° 2, urina et minctio 1 || ST urina 1
permansibilis ~ μόνιμος
LA permansibilis 8, permanens 3, mansibilis° 1 || HAph. permansibilis 2
cfr. HVRMA monimus idest permanens 1
scrutari ~ ἐπισκέπτεσθαι
LA superscrutari° 12, scrutari 4, perscrutari 3, visitare 1, ἐπισκεπτέον: scrutandum 4, superscrutandum 3 || HAph. scrutari 4
cfr. HVRMA scrutari 3 ἐπισκεπτέον: scrutandum 1, om. 1 || ST ἐπισκεπτέον:
superscrutandum 1 || Se ἐπισκεπτέον: scrutandum 1
spuitio ~ πτύσις
LA spuitio 2, expuitio 1, sputatio 1, expuitatio° 1, sputum 1 || HAph. spuitio 6
cfr. HVRMA expuitio 1
subire ~ ὑπέρχεσθαι
LA subire 1, subduci 1, subexire°1 || HAph. subire 5
cfr. HVRMA subire 3 || ST subductivum esse 1, subduci 1, subducere 1
superadurere, adurere, exurere ~ κατοπτᾶν
LA superexcoquere° 2, supercoquere 1, decoquere 1 || HAph. superad[h]urere
1, ad[h]urere 1* (WN), exurere 1* (VE)
cfr. HVRMA superadurere 1
superadurere, superexurere ~ ὑπεροπτᾶν
LA superassare° 1 || HAph. superadurere 1 + 1* (W), superexurere 1* (NVE)
cfr. HVRMA superadurere ~ κατοπτᾶν
Come corollario, aggiungiamo che l’analisi dei neologismi così condotta può offrire un ulteriore contributo alla cronologia generale di
868
La traduzione di Burgundio del commento di Galeno ad Aphorismi
Burgundio nella messa in evidenza di alcuni equivalenti, la cui presenza può fungere da indicatore insieme a quelli già noti. Si tratta in
particolare di:
– subalterare (3 + 2*), il cui uso per ὑπαλλάσσειν nella versione del
De locis affectis rappresenta un mutamento di rotta rispetto alle scelte
precedenti (alterare 5, nella versione del De temperamentis; permutare 2, in quella del De natura hominis) e persiste nell’uso burgundiano
ancora nella versione del De sanitate tuenda (subalterare 8, contro la
persistenza circoscritta di alterare 2) e del De sectis (subalterare 1)36;
– e della coppia commensuritas (1) / commoderatio (9), usati come
equivalenti canonici per συμμετρία rispettivamente nel primo e nel
secondo Burgundio. Al contrario di quanto farebbe pensare la sua
presenza nell’elenco dei neologismi del De locis affectis stilato da
Durling, commensuritas è infatti l’equivalente preferenziale della
versione del De temperamentis, dove se ne registrano otto occorrenze, di cui cinque in tutta la tradizione manoscritta e tre nella cosiddetta ‘prima redazione’37. Per la resa dell’unica attestazione del termine greco nella versione del De natura hominis, Burgundio opta già
per l’equivalente commoderatio, all’epoca probabilmente altrettanto
inusuale; variante isolata della cosiddetta seconda redazione nella
versione del De temperamentis, commoderatio diventa poi canonico
nelle versioni del commento ad Aphorismi e del De sanitate tuenda,
che pure presentano commensuritas in un’occorrenza isolata38.
4. Parole peculiari: la testimonianza di ἐνέργεια
Prima di concludere questa analisi linguistica, comunque parziale, resta da esaminare il trattamento di almeno un altro termine, ἐνέργεια,
di cui già Bossier ha studiato l’evoluzione, e che per i numerosi mutamenti che ha subito nelle diverse traduzioni di Burgundio non può
essere ignorato quando si indaga sulla cronologia.
Tradotto con operatio nelle tre occorrenze del catalogo dell’Ars
medica39 e poi prevalentemente con actus nel De temperamentis
869
Anna Maria Urso
(40/43)40, questo termine sembra creare incertezza a Burgundio nella
traduzione del De fide orthodoxa, dove è reso prevalentemente con
operatio (24) nella prima parte (capp. 1-34)41 e poi, con un totale
cambiamento di rotta, con actio (124, actus 642) nell’ultima, solo
all’inizio accompagnato dalle varianti sopralineari actus (4) e operatio (1) (capp. 51-100); nella parte centrale (capp. 35-50) l’equivalente adottato resta operatio, accompagnato però quasi ovunque dalle
varianti actus e, eccezionalmente, actio.
Nella traduzione del De natura hominis la resa preferenziale è nuovamente actus (61), ma in quattro luoghi si legge actio e in uno la
glossa greco-latina energeia idest actus, mentre operatio, il termine
prevalente nella versione del De fide orthodoxa, compare solo cinque volte come variante, insieme ad actio (1*) e alla traslitterazione
energie (2*).
Un ulteriore slittamento si produce nella traduzione del De locis affectis, dove la glossa greco-latina energeia idest actus è la resa prevalente (91); accanto ad essa sono in uso la forma traslitterata energeia
(36) nonché, solo marginalmente, actus (2), actio (1), energeia idest
actio (1). Infine, nella versione del De sanitate tuenda Burgundio
conferma l’equivalente actus, impiegandolo, però, autonomamente
dalla forma greca e senza alternative in tutte e sette le occorrenze.
Questo il quadro delineato da Bossier, a cui si possono ora aggiungere i dati relativi alle traduzioni del commento al De victus ratione
in morbis acutis (energeia idest actus 2, actus 1) e del commento ad
Aphorismi (actus 18, motio 143). Dal confronto emerge ancora una
volta l’esistenza di una più stretta contiguità fra la traduzione del De
locis affectis e quella del commento al De victus ratione in morbis
acutis, da un lato, e fra la traduzione del commento ad Aphorismi
e quella del De sanitate tuenda dall’altro: sembrebbe confermata,
dunque, l’ipotesi di una seriorità della traduzione del commento ad
Aphorismi, sia rispetto alla versione del De locis affectis sia rispetto
a quella dell’altro commento44. Tuttavia, neanche in questo caso è
870
La traduzione di Burgundio del commento di Galeno ad Aphorismi
lecito andare oltre e dedurre con chiarezza dove si collochi la traduzione del commento al De victus ratione in morbis acutis, le cui
scelte traduttive potrebbero o essere interpretate come preparatorie
di quelle del De locis affectis, oppure indicarne una posizione intermedia tra questa traduzione e quelle successive. Casi come questo
evidenziano che qualunque ricostruzione cronologica su base indiziaria, come quella appena esposta, può essere solo provvisoria e
orientativa, e proporsi nei termini di un’ipotesi di lavoro che deve
cercare verifiche, innanzi tutto estendendo la ricerca alle altre traduzioni di Burgundio e approfondendone la conoscenza dello stile.
Tabella delle parti sincategorematiche
Legenda delle fonti
Burg. = Traduzioni di Burgundio la cui cronologia è nota o di cui si
è proposta una cronologia relativa
Se = Traduzione di Galeno, De sectis (1184/1185), incompl.: mss.
Cesena, Biblioteca Malatestiana, D. XXV. 1, s. XIII, ff. 7rb-9vb;
Cesena, Biblioteca Malatestiana, S. V. 4, s. XIV, ff. 45rb-48rb
ST = Traduzione di Galeno, De sanitate tuenda, l. VI (a. 1178/1179):
Bonardus D., Venetiis 1490
LA = Traduzione di Galeno, De locis affectis (De interioribus):
Durling 1992
NH = Traduzione di Nemesio di Emesa, De natura hominis (a.
1164/1165?): Verbeke, Moncho 1975
FO = Traduzione di Giovanni Damasceno, De fide orthodoxa (a.
1153/1154): Buytaert 1955
Te = Traduzione di Galeno, De temperamentis (De complexionibus):
Durling 1976
871
Anna Maria Urso
AM = Traduzione di Galeno, Ars medica: ms. Bamberga, Staats­
bibliothek, misc. med. 3, s. XII; Articella, Padova 1476; Surianus
H., Venetiis 1502
N = Traduzione di Aristotele, Ethica nova, Hoferiana, Borghesiana:
Gauthier 1972-1974
GC = Traduzione di Aristotele, De generatione et corruptione:
Judycka 1986
V = Traduzione di Aristotele, Ethica vetus: Gauthier 1972-1974
HVRMA = Traduzione di Galeno, In Hippocratis De victus ratione
in morbis acutis, l. IV: Ferrarius S., Venetiis 1522 (Rusticus
P. A., Papiae 1515-1516)
HAph = Traduzione di Galeno, In Hippocratis Aphorismos commentaria, ll. I-IV 59: mss. Città del Vaticano, Biblioteca Apostolica
Vaticana, Vat. lat. 2369, s. XIV, ff. 3ra-53rb (= V); Erfurt,
Universitäts-und Forschungsbibliothek Erfurt/Gotha, CA 2° 278
(olim Amplon. F 278), s. XIV in., ff. 173ra—213va (= E); Napoli,
Biblioteca Nazionale, VIII D 25, a. 1380, ff. 1ra-84ra (= N); Wien,
Österreichische Nationalbibliothek 2328, a. 1314, ff.1ra-33ra (= W)
L = ms. Firenze, Biblioteca Medicea Laurenziana, plut. 75, 5 (modello di HVRMA; cfr. Fortuna, Urso, Burgundio da Pisa, cit.
nota 4, pp. 168-171).
* = Varianti dei mss.; nel caso della traduzione del De temperamentis,
varianti della cosiddetta ‘seconda redazione’.
I dati della prima e della seconda colonna integrano quelli da me
già raccolti in Fortuna, Urso, Burgundio da Pisa, cit. nota 4,
pp. 154-158; gli equivalenti del catalogo dell’Ars medica, raccolti
da Stefania Fortuna, sono stati già pubblicati in Fortuna, Urso,
Tradizione latina dell’Ars medica, cit. nota 6, pp. 139-140.
872
γοῦν
γε
Burg.
Se demum 18, om. 1
ST demum 25, om. 5, deinde 3, quidem 1
LA demum 197, quidem 3, tamen 1, om.
interdum
NH demum 3, om. 1
FO demum 9+1*, om. 3, tamen 1
Te om. 48+, demum 4*, utique 1
AM N om. saepius, utique 2
GC om. passim
V om.
Se denique 2
ST denique 8, saltim 1
LA denique 69, quidem 2, igitur 1, tamen
1, namque 1, enim 1, om. 1
NH denique 18, nimirum 3, igitur 3, enim
2, vero 1
FO denique 10, nimirum 3, igitur 2,
nempe 2
Te denique 6 + 1*, quippe 4, siquidem 3,
utique 2, enim 2+2*, igitur 1 (+1 ?), tamen
1, etenim 1, vero 1, quidem 1 (?) +3*,
namque 1*
AM N igitur 1, enim 1
GC enim 1
V-
HAph
demum 146 (variae lectiones:
deinde, denique), om. 28, quidem
1, et 1, utique 1
denique 11, igitur 2 (sed 287, 22 ga;r denique 25 + 3*, igitur 4, enim 1 +
1*, saltim 1, quidem 1*, utique 1*
ou\n exhibet L), tamen 1, enim 1,
deinde 1, quemadmodum (?) 1
HVRMA
demum 21, deinde 10, om. 15 (sed
277, 21; 291, 6; 335, 23 ge non
exhibet L, qui 318, 19; 346, 26; 347,
20 aliter tradit), deinde vel demum 1
La traduzione di Burgundio del commento di Galeno ad Aphorismi
873
διό (± καί)
δῆλον
δή
Burg.
Se utique 7, om. 3, itaque 1, vero 1
ST utique 14, om. 1
LA utique 21, om. 2, vero 1
Te utique 21, om. 2, vero 2 (an δέ ?) ergo
1, igitur 1*, itaque 1*
AM N utique 1, quidem 1, di 1, om. interdum
GC utique 33, igitur 3; quidem 1, autem 1,
autem utique 1, om. interdum
V utique 1, igitur 1, om. interdum
Se manifestum 3
ST LA manifestum ± est 22, apertum 1
Te manifestum ± est 13
AM N manifestum 17
GC manifestum ± est 34
V manifestum 7
Se ST iccirco 3, ideoque 2
LA ideoque 12, idcirco 7, ideo 1, quocirca
1
NH ideoque 10, ideo 7, ideo et 3, ideoque
et 1
Te ideoque 2
AM ideoque 2
N ideoque 8, idcirco 1, propter quod 1
GC ideo 25, ideoque 5
V ideo 12, ideoque 4, quapropter 2
ideoque 5, iccirco 2
manifestum (± est) 3
HVRMA
utique 6, itaque 1
ideoque 12, idcirco 6, ideo 4
manifestum ± est 17, videlicet 1
HAph
utique 44, om. 4, uero 3 (an δέ ?)
Anna Maria Urso
874
875
καίτοι
ἔτι
ἐπεί(περ)
Burg.
Se quia 3
ST quia 5
LA quia 20
NH quia 6
Fo quia 26, quoniam 2
Te quoniam 5, quia 2, ut 1
AM quoniam 1
N quoniam 11
GC quoniam 32, quia 2
V quoniam 10
Se adhuc 5, om. 1
ST adhuc 6
LA adhuc 91, ultra 2
NH amplius 26, adhuc 10, ultra 2
Te amplius 19, adhuc 17+ 3*+
AM amplius 1
N amplius 21, adhuc 2
GC amplius 30, adhuc 8
V adhuc 26
Se ST et nimirum 2
LA et nimirum 11, quamvis 2
NH etsi 4, et nimirum 2
Te etsi 2+1 e coni., denique 2, et nimirum
2+2*, cum 1, et quamvis 1, quamvis 1, sed
tamen 1, et quidem 1*
AM –
N cum 1, etsi 2, sed tamen 1
GC sed tamen 4, quamvis 3, etsi 1, certe
1, tamen 1*
V quamvis 1, autem 1
HAph
quia 8 + 1*, quoniam 1 + 1*
adhuc 51, om. 4, modo 1, alii 1,
quoniam 1 (pro gr. ejpeiv ?)
et nimirum 18
HVRMA
quia 6
adhuc 16+ 356, 8 ubi e[ti exhibet L
cum P T: e[sti cett. om. 1
et nimirum 8
La traduzione di Burgundio del commento di Galeno ad Aphorismi
μὲν οὖν
μὲν γάρ
Burg.
Se nam ... quidem 12, enim 3, om. 1
ST nam … quidem 12, nam 1
LA nam … quidem 111 (+ 5 e coni.)
NH nam … quidem 73, enim 4
FO nam … quidem 49, enim 18, enim ...
quidem 6, quidem 3
Te quidem enim 59, enim 1+ 20 ca.*,
quidem 1+7*
AM N quidem enim 21, quidem 3, enim 1*
GC quidem enim 57, enim 5, quidem 2
V quidem enim 24, enim 2 + 1*, quidem 2
Se igitur ... quidem 3
ST igitur … quidem 22, igitur 5, quidem 2
LA igitur … quidem 134+ 10 e coni.,
igitur 2
NH igitur … quidem 37, ergo quidem 1
FO igitur … quidem 61, igitur 17, ergo
quidem 3, quidem 2
Te quidem igitur 43, igitur 12*, autem 3,
quidem 2 , enim (?) 1
AM quidem igitur 1, igitur quidem 1
N quidem igitur 18, igitur 2, quidem 2
GC quidem igitur 57 + 3*, igitur 4,
quidem 3
V quidem igitur 31, igitur 2, quidem 1
HAph
igitur … quidem 29, igitur 4, quidem igitur ... quidem 101, quidem 8 +
2, ergo quidem 1
3*, igitur 4 +1*, nam ... quidem
(?) 2, sed quidem 1, om. 1, quidem
igitur 4*, autem 1*, quidem utique
1*, utique 1
nam ... quidem 74, enim 5, quidem
4 + 4*, nam 1, namque 1, quidem
nam … quidem 21+, enim 1, quidem enim 3*, enim quidem 2*, et
1
nimirum 1, nimirum 1*, vero
nimirum 1*,
HVRMA
Anna Maria Urso
876
877
τοιοῦτος
ὅταν
οἷον
Burg.
Se puta 7
ST velut 1, puta 1, ut puta 1
LA velut 29, puta 17, quasi 8, ut puta 1,
ceu 1
NH puta 26+1*, ut puta 11, velut 1, ceu 1
FO puta 18, velut 12, ut puta 7, ut 1
Te ut puta 26, velut 16, verbi gratia 2+1*,
sicut 1+2*, ut 1*
AM velut 1
N puta 15, ut puta 6+1*, velut 1, utpote 1,
quemadmodum 1
GC verbi gratia 52+1*, puta 20, velut 4, ut
4, quasi 4, ut puta 1*, utpote 2
V verbi gratia 41, quemadmodum 1
Se cum 3
ST cum 11, quando 4
LA cum 165 + 2 e coni., quando 13, dum 1
NH cum 53, quando 2
FO cum 18, quando 10
Te cum 22+1*, quando 15+1*, quandoque
2*
AM –
N quando 3, cum 1, quandoquidem 1
GC quando passim
V quando 7
Se talis 17
ST talis plerumque, sed 186, 1
huiusmodi talia; 191, 16 huius [fortasse
huius<modi>] talibus
LA talis 235
Te talis 97, huiusmodi 4*, hic 2
AM talis 4
N talis 43, hic 6
GC talis passim
V talis 55, hic 15
talis 77
talis 160, hic 1
cum 117 + 6*, quando 10 + 5*,
si 2*, cum quando 1*
velut 16, puta 12, ut puta 1
velut 6, puta 4, quasi 1
cum 50, quando 4
HAph
HVRMA
La traduzione di Burgundio del commento di Galeno ad Aphorismi
ὥστε
ὥσπερ
Burg.
Se sicut 6
ST sicut 16, quemadmodum 2, ut 1
LA quemadmodum 112, sicut 45, ut 10,
velut 5, veluti 1, quasi 1
NH sicut 18, velut 6, quemadmodum 1,
ceu 1
Te quemadmodum 28+1*, ut 10, sicut
3+1* e coni., ac si 3, velut 2, ceu 1*
AM –
N quemadmodum 21, ut 4, quasi 1
GC quemadmodum 26, ut 26
V quemadmodum 20, ut 8, sicut 1
Se ut 2, itaque 1
ST ut 5
LA itaque 24, ut 23, quare 8, quod 1, unde
1, ergo 1, quapropter 1
NH ut 6, quare 5
Te quapropter 27, quod 5, quare 2+3*, ut
3, igitur 2, quocirca 1*, ideoque 1*
AM N quare 5, ut 4, quapropter 2, quod 1
GC quapropter 50, ut 11, quocirca 9, quare
1, quod 1
V ut 4, quare 3, quoniam 1
quare 9, ut 6, itaque 2, quia 2
sicut 24, quemadmodum 13, ut 2,
velut 1, quasi 1
HVRMA
itaque 22 + 2*, ut 21, quare 1, ac
1, sicut 1, quocirca 2*
sicut 53, ut 6, quemadmodum 2,
velut 1
HAph
Anna Maria Urso
878
La traduzione di Burgundio del commento di Galeno ad Aphorismi
BIBLIOGRAFIA E NOTE
1.
Per la biografia di Burgundio, giudice e diplomatico, attivo a Pisa e nel territorio circostante e presente a Costantinopoli almeno nel 1136 e nel 11691171, il testo di riferimento è Classen P., Burgundio von Pisa, Richter,
Gesandter, Übersetzer. Heidelberg, C. Winter Universitätsverlag, 1974.
2. È il caso delle traduzioni di Galeno edite criticamente da Richard Durling e
delle traduzioni di Aristotele attribuite a Burgundio in tempi relativamente
recenti dallo stesso Durling: Durling R. J., Burgundio of Pisa’s translation of Galen’s Περὶ κράσεων, De complexionibus. Galenus Latinus I, Berlin, New York, W. de Gruyter, 1976; ID., Burgundio of Pisa’s translation
of Galen’s Περὶ πεπονθότων τόπων, De interioribus. Galenus Latinus II,
Stuttgart, F. Steiner Verlag, 1992; Judycka J., Aristoteles. De generatione
et corruptione. Translatio vetus. Aristoteles Latinus IX 1, Leiden, E. J. Brill,
1986; Gauthier R. A., Ethica Nicomachea. Translatio antiquissima lib.
II-III sive Ethica vetus, Translationis antiquioris quae supersunt sive Ethica
nova, Hoferiana, Borghesiana. Aristoteles Latinus XXVI 1-3, Leiden, Bruxelles, E. J. Brill, Desclée de Brouwer, 1972-1974. Sono inoltre disponibili
in edizione critica la traduzione del De fide orthodoxa di Giovanni Damasceno, priva di indici, e quella del De natura hominis di Nemesio di Emesa,
fornita di indici selettivi e non sempre precisi: Buytaert E. M., Saint John
Damascene, De fide orthodoxa. Version of Burgundio and Cerbanus. Franciscan Institute Publications, Text 8, Bonaventure (N. Y.), Franciscan Institute,
1955; Verbeke G., Moncho J. R., Némésius d’Émèse, De natura hominis. Traduction de Burgundio de Pise. Corpus Latinum Commentariorum in
Aristotelem Graecorum, Suppl. 1, E. J. Brill, 1975.
3. Lo studio che ha stabilito una cronologia relativa delle traduzioni di Burgundio – in particolare di quelle criticamente edite con l’aggiunta di poche altre
– è Bossier F., L’élaboration du vocabulaire philosophique chez Burgundio de Pise. In: Hamesse J. (ed.), Aux origines du lexique philosophique
européen. L’influence de la Latinitas. Actes du Colloque International (Rome,
23-25 mai 1996). Textes et Études du Moyen Âge 8, Louvain-La-Neuve, Brepols Publishers, 1997, pp. 81-116. Contributi fondamentali per la conoscenza
dello stile di questo traduttore sono inoltre, con gli indici delle due edizioni di
Durling, gli elenchi di corrispondenze comparate pubblicati in esse, nonché
l’elenco dei neologismi redatto nell’edizione del De locis affectis (Durling
R. J., Burgundio of Pisa’s translation, 1976, cit. nota 2, pp. XXV-XXX; ID.,
Burgundio of Pisa’s translation, 1992, cit. nota 2, pp. 36-48); questi lavori
879
Anna Maria Urso
hanno costituito il punto di partenza per gli approfondimenti successivi,
citati alle nn. 6 e 7. Prima di Durling, anche altri hanno scritto sul metodo
di traduzione di Burgundio: cfr. Dausend P. H., Zur Übersetzungsweise
Burgundios von Pisa. Wiener Studien 1913; 35: 353-369; Flecchia M.,
La traduzione di Burgundio Pisano delle Omelie di S. Giovanni Crisostomo
sopra Matteo. Aevum 1952; 26: 113-130, e lo stesso Classen, op. cit. nota
1, pp. 50-65. Utili anche le pagine dedicate da Joanna Judicka al traduttore
del De generatione et corruptione (all’epoca non ancora identificato con Burgundio) nella prefazione della sua edizione (Judicka J., op. cit. nota 2, pp.
XXXI-XXXVIII).
4. I rapporti tra Burgundio e i mss. di Ioannikios sono illustrati con chiarezza da
Stefania Fortuna in FORTUNA S., URSO A. M., Burgundio da Pisa traduttore di Galeno: nuovi contributi e prospettive, con un’appendice di P. Annese.
In: GAROFALO I., LAMI A., ROSELLI A. (edd.), Sulla tradizione indiretta
dei testi medici greci. Atti del Seminario internazionale (Siena, 19-20 settembre 2008). Pisa-Roma, F. Serra, 2009, pp. 141-177, in partic. pp. 141142; 144-148, con bibliografia. Ricordo comunque anche qui gli importanti
articoli dedicati a questi mss. da Nigel Wilson: WILSON N., A mysterious
Byzantine Scriptorium: Ioannikios and his colleagues. Scrittura e Civiltà
1983; 7: 161-176; ID., New light on Burgundio of Pisa. Studi Italiani di Filologia Classica 1986; 3, 4: 113-118; ID., Aspects of the transmission of Galen.
In: CAVALLO G. (ed.), Le strade del testo. Bari, Adriatica, 1987, pp. 47-64;
ID., Ioannikios and Burgundio: a survey of the problem. In: CAVALLO G.,
DE GREGORIO G., MANIACI M. (edd.), Scritture, libri e testi nelle aree
provinciali di Bisanzio. Atti del Seminario di Erice (18-25 settembre 1988).
Spoleto, Centro Italiano di Studi dell’Alto Medioevo, 1991, pp. 447-455.
Merita di essere menzionato anche l’importante articolo di VuilleminDiem G., RASHED M., Burgundio de Pise et ses manuscrits grecs d’Aristote: Laur. 87. 7 et Laur. 81. 18. Recerches de Théologie et Philosophie
médiévales 1997; 64: 136-198, che ha confermato la dipendenza delle traduzioni aristoteliche di Burgundio da due mss. di Ioannikios. Su Burgundio e i
mss. di Ioannikios cfr. ora l’articolo di Paola Degni in questo volume.
5. L’elenco delle traduzioni ad oggi attribuibili a Burgundio in FORTUNA S.,
URSO A. M., Burgundio da Pisa, op. cit. nota 4, pp. 142-143.
6. Di recente ciò è avvenuto per il catalogo della translatio antiqua dell’Ars
medica di Galeno, assegnata a Burgundio dall’explicit del ms. di Vienna,
Österreichische Nationalbibliothek, Pal. lat. 2504, s. XII (?); cfr. DURLING R. J., Corrigenda and addenda to Diels’ Galenica. I. Codices Vaticani.
880
La traduzione di Burgundio del commento di Galeno ad Aphorismi
Traditio 1967; 23: 461-476, in partic. 463. Stefania Fortuna ne ha confermato l’attribuzione attraverso un’analisi dello stile di traduzione, proponendone una collocazione cronologica fra le traduzioni del primo periodo; cfr.
FORTUNA S., Urso A. M., Tradizione latina dell’Ars medica di Galeno:
la translatio antiqua e il completamento di Burgundio. In: Garofalo I.,
Fortuna S., Lami A., Roselli A. (edd.), Sulla tradizione indiretta dei
testi medici greci: le traduzioni. Atti del III Seminario internazionale di Siena
(Certosa di Pontignano, 18-20 settembre 2009), Pisa-Roma, F. Serra, 2010,
pp. 137-168, in partic. pp. 139-141.
7. Per la traduzione del De elementis secundum Hippocratem cfr. Durling
R. J., Burgundio of Pisa and medical humanists of the twelfth century. Studi
Classici e Orientali 1993; 43: 95-99, in partic. 98-99; e Durling in DE LACY
PH., Galen, On the elements according to Hippocrates. Edition, translation
and commentary. Corpus Medicorum Graecorum V 1, 2, Berlin, Akademie
Verlag, 1996, pp. 27-28. Più di recente io stessa ho proposto di attribuire a
Burgundio la traduzione del IV libro del commento di Galeno al De victus
ratione in morbis acutis di Ippocrate, sulla base di considerazioni stilistiche
e filologiche (il modello greco usato per la traduzione sembra essere il Laur.
plut. 75, 5, un ms. di Ioannikios appartenuto a Burgundio e da lui postillato,
seppure nella parte non tradotta del testo; cfr. Fortuna S., Urso A. M.,
Burgundio da Pisa, op. cit. nota 4, pp. 149-171). Lo stesso anno Beate Gundert ha lumeggiato la possibilità di attribuire a questo traduttore la versione
del De symptomatum differentiis (cfr. Gundert B., Galeni de symptomatum differentiis. Corpus Medicorum Graecorum V 5, 1, Berlin, Akademie
Verlag, 2009, p. 89, n. 2), attribuzione che conferma ora con ampia documentazione nel saggio pubblicato in questo stesso volume.
8. Cfr. Durling R. J., The anonymous translation of Aristotle’s De generatione et corruptione (Translatio vetus). Traditio 1994; 49: 320-330, nonché
Durling R. J., Burgundio of Pisa and medical humanists, op. cit. nota
7, pp. 98-99, in cui viene già preannunciata, insieme a quella del De elementis, la paternità della traduzione del De generatione et corruptione e si
segnala che Burgundio deve essere anche autore della traduzione anonima
dell’Ethica Nicomachea, viste le evidenti coincidenze di stile che presenta
con quella del De generatione et corruptione (già rilevate in Judicka J.,
op. cit. nota 2, p. 38).
9. Per la descrizione cfr. Hermann H. J., Die italienischen Handschriften des Dugento und Trecento. I: Bis zur Mitte des 14. Jahrhunderts (Be­­
schreibendes Verzeichnis der illuminierten Handschriften in Österreich. V:
881
Anna Maria Urso
10.
11.
12.
13.
Die illuminierten Handschriften und Inkunabeln der Nationalbibliothek in
Wien), Leipzig, Hiersemann, 1928, pp. 15-16.
Wien, Österreichische Nationalbibliothek 2328 (= W), f. 1ra: “Incipiunt commenta Galieni supra librum Afforismorum Ypocratis translatus a Burgundione usque ad tertianam veram et usque ad finem a Nicolao de Regio de
graeco in latinum”; f. 33ra: “Expliciunt commenta Galieni nove traductionis
supra librum Ypocratis Afforismorum translata a principio usque ad tertianam veram Parisius a Burgundione Pisano et a tertiana vera usque ad finem
Neapoli a Nicolao de Regio. Scripta a magistro Nicolao de Karulo de Deliceto in civitate Neapolis anno domini 1314 indictione 13 lune 21 Januarii.
Deo gratias. Amen”. Su Niccolò, medico e traduttore di professione presso la
corte angioina nella prima metà del XIV secolo, rimando per tutti al saggio
ampio e aggiornato di Vivian Nutton in questo stesso volume.
Cfr. Magdelaine C., Histoire du texte et édition critique, traduite et
commentée, des Aphorismes d’Hippocrate. Thèse de Doctorat, Université de
Paris-Sorbonne, Paris IV, 1994, p. 329 e n. 3. Come nota la studiosa, questa
interruzione prematura contrasta con il dato, da lei dimostrato almeno per la
parte di testo fino a VI 53, che la traduzione, sia dei lemmi sia del commento,
sia nuova e fatta interamente su un modello appartenente alla tradizione di
Galeno, visto che la stessa interruzione si riscontra nella cosiddetta translatio
antiqua degli Aforismi, che deriva, invece, visibilmente e anche per questo,
da Stefano e/o Teofilo. Magdelaine ipotizza che ciò possa dipendere dall’influenza di questo testo, oppure da una mutilazione del modello greco impiegato dal traduttore nella seconda parte. La questione meriterebbe di essere
approfondita ulteriormente.
L’esistenza di una traduzione di Burgundio trova comunque conferma nella
testimonianza di Taddeo Alderotti, il quale giudicava questa superiore alla
traduzione realizzata su intermediario arabo da Costantino l’Africano, che
tuttavia continuava ad utilizzare per consuetudine; cfr. Magdelaine
C., La translatio antiqua des Aphorismes d’Hippocrate. In: Garzya A.,
Jouanna J. (edd.), I testi medici greci greci: tradizione e ecdotica. Atti del
III Convegno Internazionale (Napoli, 15-18 ottobre 1997). Napoli, D’Auria,
1999, pp. 349-361, in partic. p. 352, dove è citato il passo.
Così i mss. Napoli, Biblioteca Nazionale, VIII D 25, a. 1380 (= N), f. 84ra:
“Expliciunt Amphorismi Ypocratis cum commentis Galieni secundum novam
translationem. Amen”; e Oxford, Bodleian Library, Canon. Class. lat. 272,
s. XIV ex., f. 53r.: “Explicit commentum afforismorum secundum translationem novam de greco in latinum trinitati gratias infinitus gloriam gloriam
882
La traduzione di Burgundio del commento di Galeno ad Aphorismi
gloriam” (non vidi, cito da Kibre P., Hippocrates Latinus: repertorium
of Hippocratic writings in the Latin Middle Ages (II). Traditio 1976; 32:
268-296, in partic. 290, che ne riferisce in modo errato la segnatura). La
traduzione è definita nova con probabile allusione a quella preesistente di
Costantino, ben più diffusa nel corso del Medioevo, come attesta anche la
ricchezza della tradizione manoscritta. Sul ms. di Napoli cfr. Guitiérrez
D., La biblioteca di San Giovanni a Carbonara di Napoli. Analecta Augustiniana 1966; 29: 59-212, in partic. 196, n°. 2386; Kristeller P. O., Iter
Italicum: a finding list of uncatalogued or incompletely catalogued humanistic manuscripts of the Renaissance in Italian and other libraries. Leiden,
E. J. Brill, I (1967), p. 404, e VI (1992), p. 113; Fuiano M., Maestri di
medicina e filosofia a Napoli nel Quattrocento. Napoli, Libreria Scientifica
Editore, 1973, pp. 23-25. Sul ms. Oxoniense cfr. Coxe H. O., Catalogi codicum manuscriptorum Bibliothecae Bodleianae. Pars tertia codices Graecos
et Latinos Canonicianos complectens. Oxford, e Typographeo Academico,
1854, p. 224. Il codice appartenne a Domenico Grimani, cardinale di San
Marco (1461-1523).
14. Così il ms. Città del Vaticano, Biblioteca Apostolica Vaticana, Vat. lat. 2369
(= V), f. 3ra: “Incipit liber Afforismorum Ypocratis secundum translationem
Nicolai de Regio”. Su questo ms., vergato a metà o sul finire del XIV s. e posseduto da Daniele di Marsilio di Santasofia, professore di medicina a Padova
(†1410), cfr. Diels H., Die Handschriften der antiken Ärzte, I. Hippokrates
und Galenos, II. Die übrigen griechischen Ärzte, III. Nachtrag, Leipzig, Zentralantiquariat der Deutschen Demokratischen Republik, 1970 (“Abhandlungen der Königl.-Preuß. Akademie der Wissenschaften”, philos.-hist. Klasse,
1905-1907), I, p. 105; Micheloni P., La medicina nei primi tremila codici
del fondo Vaticano latino. Roma, Guerra & Belli, 1950, p. 16, n. 64; Kristeller P. O., op. cit. nota 13, II (1967), p. 312; O’ Boyle C., The Art of
medicine: medical teaching at the university of Paris, 1250-1400. Leiden,
Brill, 1998, p. 131 e n. 11. O’ Boyle indica in questo codice e nell’Oxoniense
sopra citato (vd. nota 13), i due mss. italiani dell’Ars commentata in cui la traduzione greco-latina (che considera interamente di Niccolò) prende il posto
di quella arabo-latina di Costantino. Altri testimoni di questa traduzione sono
citati nell’elenco redatto da Kibre P., op. cit. nota 13, pp. 289-290, che tuttavia dovrebbe essere verificato (p. es., il Laur. plut. 73, 21, ivi citato, non
tramanda questo testo ma la translatio antiqua degli Aphorismi).
15. Per questa definizione cfr. Alberghi S., Categorematico e sincategorematico, termine. In Enciclopedia Filosofica. 2a ed. interamente rielab., a cura
883
Anna Maria Urso
del Centro di Studi Filosofici di Gallarate, Firenze, Sansoni, 1968, I, p. 1271,
e la voce “Sincategorematico” in BATTAGLIA S., Grande dizionario della
lingua italiana. XIX, Torino, UTET, 1999, p. 45; in relazione all’analisi stilistica delle traduzioni medioevali il termine è già usato da Chiesa P., Le
traduzioni. In: Cavallo G., Leonardi C., Menestò E. (edd.), Lo spazio letterario del Medioevo. I. Il Medioevo latino, III: La ricezione del testo,
Roma, Salerno Editrice, 1995, pp. 165-196, in partic. p. 193.
16. Urso A. M., Burgundio, Niccolò e il Vind. lat. 2328: un confronto stilistico
sulla traduzione del commento di Galeno ad Aphorismi. AION 2011; 33:
145-162.
17. Solo per una piccola parte sono state studiate da Bossier le traduzioni delle
Omelie sopra il Vangelo di Matteo e delle Omelie sopra il Vangelo di Giovanni di Giovanni Crisostomo, che in questo articolo non sono considerate:
della prima traduzione Bossier ha studiato soltanto il testo delle prime cinque
omelie e la sezione finale, dalla Morale dell’omelia 88 fino alla fine dell’omelia 90; della seconda il testo delle prime nove. Quest’ultimo campione,
peraltro, è stato esaminato sul ms. Arras, Bibliothèque municipale 229, che
proprio in questa parte si presenta lacunoso (cfr. BOSSIER F., op. cit. nota
3, pp. 87 e 89).
18. Il metodo cui si fa riferimento è quello elaborato da Lorenzo Minio-Paluello
negli anni a ridosso del secondo conflitto mondiale per fare chiarezza nel corpus dell’Aristotele latino, esitato in una serie di saggi ristampati in MinioPaluello L., Opuscula. The Latin Aristotle. Amsterdam, Hakkert, 1972,
e nelle introduzioni ad alcuni volumi del corpus dell’Aristoteles Latinus.
Esso si basa sulla consapevolezza che, se il Medioevo latino è stato dominato
dalla prassi della traduzione verbum de verbo, poiché sono vari i vocabolari,
i procedimenti e le personalità dei singoli traduttori, le versioni presentano,
al di là di un’apparente uniformità, tratti di divergenza che possono essere
individuati attraverso una paziente analisi linguistico-stilistica delle parole
ad alta frequenza, in particolare particelle, congiunzioni, etc. Da questo
metodo, esteso per primo da Richard Durling alle traduzioni latine medievali
di Galeno, prendono le mosse anche i lavori di Bossier, Fortuna, Gundert,
Urso, già citati alle nn. 3, 6-8, 16. Esso è stato inoltre applicato a Stefano da
Messina da Stefania Fortuna, che su questo ha pubblicato due articoli: cfr.
Fortuna S., Galeno e le traduzioni medievali: il De purgantium medicamentorum facultate. Medicina nei Secoli. Arte e scienza 2010; 22: 297-341;
EAD., Stefano da Messina e il De purgantium medicamentorum facultate
di Galeno. In: Urso A. M. (ed.), Il bilinguismo medico fra Tardoantico e
884
La traduzione di Burgundio del commento di Galeno ad Aphorismi
19.
20.
21.
22.
23.
24.
25.
26.
Medioevo. Atti del Convegno internazionale (Messina, 14-15 ottobre 2010).
Messina, Edas, 2012, pp. 165-186 (+ 4 non numerate).
Chiesa, art. cit. nota 15, p. 193.
Bossier, op. cit. nota 3, pp. 95-100.
Non sono state considerate nel computo le iuncturae γε μήν e καίτοι γε.
In due luoghi il calco è attestato come variante della lezione canonica igitur quidem, sicché potrebbe anche essere frutto di un errore di trasposizione: cfr. XVII
B 596, 10 K: quidem igitur N: igitur quidem WEV; XVII B 695, 4 Κ: quidem
igitur W: igitur quidem EV: igitur N. Con E è siglato il ms. Erfurt, Universitätsund Forschungsbibliothek Erfurt/Gotha, CA 2° 278 (olim Amplon. F 278), s.
XIV in., ff. 173ra-213va, descritto in Schum W., Beschreibendes Verzeichnis
der Amplonianischen Handschriften-Sammlung zu Erfurt. Berlin, Weidmann,
1887, pp. 187-188. Per evitare inutili complicazioni e rendere più perspicuo il
quadro generale delle corrispondenze, non ho registrato in tabella le occorrenze
dei soli igitur e quidem quando compaiono soltanto in alcuni testimoni, mentre
il resto della tradizione presenta la iunctura canonica completa: in questi casi,
infatti, mi sembra ragionevole ritenerli varianti di tradizione e non di traduzione.
Lo stesso vale per le rese corrispondenti di μὲν γάρ.
Bossier F., op. cit. nota 3, p. 96, vede riflessa in questa iunctura, ricorrente
nei primi capitoli del testo, la stessa volontà del traduttore di porre in rilievo il
valore di γάρ che guida l’uso di nam ... quidem, salvo che la forma poi canonizzata – ma in uso già in questi primi capitoli – gli avrebbe permesso anche
di rinforzare con quidem il termine conveniente. Nel passo della nostra traduzione corrispondente a XVII B 680 K, però, dove compare come variante di
quidem enim (enim quidem EN : quidem enim W: om. V), essa potrebbe pure
essere frutto di un errore di inversione nell’ordine delle parole.
Un dato che non va sottovalutato, e che potrebbe anche spiegare alcune apparenti discrasie, è la possibilità che Niccolò sia intervenuto, anche occasionalmente, nel testo della prima parte e che i mss. conservino tracce di tali interventi.
Quoniam in particolare è l’equivalente canonico per ἐπεί nella seconda parte
della traduzione, realizzata da Niccolò, con quattro occorrenze contro una di
quia (cfr. URSO A. M., op. cit. nota 16, pp. 153 e 162). In ogni caso, in questo
tipo di analisi quello che conta è il quadro complessivo degli equivalenti.
L’unica attestazione precedente di idcirco si trova nell’Ethica nova, dove
però resta isolato rispetto a ideoque, di cui si registrano otto occorrenze
(un’attestazione pure di propter quod).
Cfr. Fortuna S., Urso A. M., Burgundio da Pisa, op. cit. nota 4, p. 168,
e l’analisi linguistica condotta nelle pagine precedenti.
885
Anna Maria Urso
27. Bossier F., op. cit. nota 3, p. 99, suggerisce che l’alta frequenza di questa
particella nell’usus scribendi di Galeno possa avere stimolato Burgundio a
perfezionare il suo metodo di traduzione.
28. Bossier F., op. cit. nota 3, p. 91; Burgundio adopera saltim più frequentemente per κἄν, p. es., nella nostra traduzione, nel passo corrispondente a
XVII A 680, 5 K.
29. Bossier F., op. cit. nota 3, p. 99.
30. Ricavo questi dati da Bossier F., op. cit. nota 3, p. 99, che colloca la traduzione del Crisostomo (a. 1174) dopo quella del De locis affectis.
31. Nell’indice dell’edizione di Verbeke G., Moncho J. R., op. cit. nota 2,
etsi non è registrato tra gli equivalenti di καίτοι.
32. Durling R. J., Burgundio of Pisa’s translation (1992), op. cit. nota 2, pp. 36-48.
33. Lezione di V; il testo è corrotto in W ed N.
34. Costituiscono eccezioni le traduzioni di κνησμός e σύντασις resi con i termini d’uso tradizionale pruritus e tensio nel commento ad Aphorismi, contro
i nuovi coni scalpitura e contensio impiegati in LA. Con pruritus Burgundio
torna a un equivalente della versione del De temperamentis (1/1), visto che in
quella del De natura hominis è invece impiegato scalptura (1/1).
35. Nel passo corrispondente a I 68, 10 K (= p. 4, 3 Helmreich) (ab) erisipilate è
la lezione del ms. Malatestiano D. XXV. 1 (f. 7vb); (ab) herisipila quella del
ms. Malatestiano S. V. 4 (f. 45va).
36. Diversamente, nel caso di διάγνωσις, per cui nell’unica attestazione del De
santitate tuenda, se dobbiamo fidarci dell’edizione di Bonardo, è rispolverato
il minoritario cognitio della versione del De locis affectis.
37. L’esistenza di due ‘redazioni’ del testo è prospettata da Durling R. J.,
Burgundio of Pisa’s translation (1976), cit. nota 2, pp. XXIII-XXV; XXXXXXI. Per una seconda redazione nella versione del De locis affectis cfr.
Durling, Burgundio of Pisa’s translation (1992), cit. nota 2, pp. 25-27.
38. Sebbene sia usato in letteratura erudita posteriore, il termine commoderatio non è registrato nel ThlL né in Aristoteles Latinus Database né nei più
comuni lessici medievali. Diverse le rese di çummetriva nella Tegni, di cui
Nicoletta Palmieri indaga i risvolti dottrinali in Palmieri N., Elementi presalernitani nell’Articella: la translatio antiqua dell’Ars Medica, detta Tegni.
Galenos 2011; 5: 43-70, in partic. 59-63.
39. Cfr. Fortuna S., Urso A. M., Tradizione latina dell’Ars medica, op. cit.
nota 6, p. 140.
40. Questa la lista precisa delle occorrenze: actus 40, operatio 1, energeia 1,
energeia idest actus 1*, actio 1. Nelle traduzioni da Aristotele sono usati
886
La traduzione di Burgundio del commento di Galeno ad Aphorismi
41.
42.
43.
44.
actus (6) nell’Ethica vetus; actus (20) e actio (4) nell’Ethica nova, affiancati
talora dalla variante operatio; cfr. Bossier F., op. cit. nota 3, p. 103.
Bossier segnala per questa prima parte solo una variante dei mss., actio (1*),
un’occorrenza di actus, al cap. 34, e nessuna variante supralineare; cfr. Bossier, art. cit. nota 3, p. 106.
Ma due volte accompagnato dalla variante actio; cfr. Bossier F., op. cit.
nota 3, p. 106.
La lezione motiones, tramandata concordemente dai mss. WVNE, sembrerebbe piuttosto una glossa esegetica, del tipo di quelle che accompagnano
supra lineam le varie occorrenze di actus nel ms. V.
Bossier F., op. cit. nota 3, p. 107, segnala pure, prima di quelle della versione del De sanitate tuenda, le occorrenze della traduzione delle Omelie
sopra il Vangelo di Giovanni (operatio 1, actus 1), che potrebbero costituire
una conferma ulteriore di questa datazione; tuttavia la parte di testo consultato dallo studioso è, come già si è detto, molto ridotta.
Correspondence should be addressed to:
Anna Maria Urso
Dipartimento di Civiltà antiche e moderne
Polo universitario dell’Annunziata
98168 Messina
[email protected]
887
MEDICINA NEI SECOLI ARTE E SCIENZA, 25/3 (2013) 889-926
Journal of History of Medicine
Articoli/Articles
THE GRAECO-LATIN TRANsLATION OF GALEN,
DE SYMPTOMATUM DIFFERENTIIS
Beate Gundert
University of Western Ontario, CA
SUMMARY
This paper applies the method developed by such scholars as L. MinioPaluello, R. J. Durling, F. Bossier and A. M. Urso to confirm that Burgundio
da Pisa is the author of the Graeco-Latin translation of the Galenic treatise
De symptomatum differentiis. The results of a complete investigation of a
number of particles, of selected vocabulary, and of supralinear and marginal
notes in the four extant manuscripts (Wellcomensis 286, Amplonianus F
278, Vaticanus Barberinus Lat. 179 and Matritensis 1978) are discussed
in the text and presented in appended charts, together with a selective
investigation of the three related treatises De morborum differentiis, De
morborum causis and De symptomatum causis. This data, assessed within
the framework of the chronological development of Burgundio’s translation
technique, not only confirms Burgundio’s authorship of Sympt. Diff., but
also permits a provisional localisation of this translation between those of
John of Damascus, De fide orthodoxa (1153/4) and Galen, De locis affectis.
The short Galenic treatise De symptomatum differentiis is the third
of four Galenic treatises on the differences and causes of diseases and symptoms (Morb. Diff.; Morb. Caus.; Sympt. Diff.; Sympt.
Caus.)1. Of these works two medieval Latin translations are extant:
the first is an anonymous translation made from the Arabic, probably
around 1200 in Toledo2, and transmitted under the title of De morbo
et accidenti in at least 85 manuscripts of the 13th and 14th centuries3.
Key words: De symptomatum differentiis - Burgundio da Pisa - Graeco-Latin
translation
889
Beate Gundert
This translation was the subject of studies and commentaries in the
late 13th and early 14th century by Arnald of Villanova at Montpellier
and in the circle of Taddeo Alderotti in Bologna4. It was introduced
into the medical curricula at Bologna, Montpellier and Paris probably about the same time5, and appeared in the first collected Latin
printed editions of Galen from 1490 to 15286.
The second translation, likewise anonymous, was made directly
from the Greek. So far four 14th century manuscripts containing the
Graeco-Latin translation are known: Amplonianus F 2787, Vaticanus
Barberinus Lat. 1798, Wellcomensis 2869 and Matritensis 197810.
Since incipits11 are not always cited in the manuscript catalogues,
and titles are deceptive – for the Graeco-Latin translation both a title
similar to that of the Arabo-Latin translation, De accidenti et morbo
(Wc, fol. 133va; 142rb; 156vb and Va, fol 92vb), and a different title,
De egritudine et symthomate (Er, fol. 55vb; 78vb and Va, fol. 61ra), are
current – it is not impossible that more manuscripts containing the
Graeco-Latin translation of Galen’s four nosological treatises will
come to light in the future.
Neither the Greek manuscript from which the Greek-Latin translation was made nor the autograph of the Latin translation is extant.
The translator’s original source shows affinities to both main branches of the Greek tradition, α and ε. At a later date the translation was
revised with the help of a different Greek manuscript belonging to
the α sub-group δ, as I have shown in my edition of the treatise12.
Unlike the Arabo-Latin translation, the Graeco-Latin translation
seems not to have enjoyed a wide distribution13. It is mentioned
once in the commentary on De morbo et accidenti ascribed to
Arnald of Villanova (c. 1240-1311) in a manuscript copied in 1335
and now in Cracow14, later in the 14th c. it was used by Guy de
Chauliac in his Inventarium sive Chirurgia magna (1363), as has
been shown by M. McVaugh in his edition of this work15, and it is
referred to again by Agostino Gadaldini and his collaborators in
890
The Graeco-Latin translation of Galen, De symptomatum differentiis
their annotations to the four treatises in the 1565 Juntine edition;
Gadaldini attributes the readings he quotes from this translation to
Niccolò da Reggio16. Later the Juntine citations and their ascription
to Niccolò were taken over by René Chartier in his 1649 edition of
the treatises17.
Authorship: External Evidence
Each of the four manuscripts containing the Graeco-Latin translation
also contains both other anonymous translations and translations ascribed explicitly to Burgundio da Pisa (c. 1110-1193) and/or Niccolò
da Reggio (1280-1350). Since, as McVaugh has shown, Niccolò supplied Guy de Chauliac with new Latin translations from the Greek of
other Galenic works, it seemed plausible to assume that Niccolò is
also the translator of De egritudine et symthomate18. However, if the
reference to the translatio ex greco in the Jagellonian manuscript is
indeed part of the commentary written by Arnald of Villanova in the
last decade of the 13th century, the authorship of Niccolò is precluded. Stefania Fortuna, on the other hand, has argued in a recent article
that Burgundio da Pisa carried out an extended translation program
to provide the sixteen Galenic treatises belonging to the Alexandrian
Canon in Latin. That the books on diseases and symptoms belong to
this canon would point to Burgundio as the translator of De egritudine et symthomate19.
Further external evidence for authorship is so far lacking. Since
the Greek source of the Latin translation is not extant, we do not
know whether this was a Ioannikios manuscript of the kind used
by Burgundio for other translations20. Another possible avenue of
investigation, which lies beyond the scope of this paper, would be to
examine whether the commentaries produced in the Alderotti circle
give evidence that their Arabo-Latin text has been corrected by reference to a Graeco-Latin version, as is for example the case for De
interioribus (De locis affectis)21.
891
Beate Gundert
Authorship: Internal Evidence
I state in my edition of Sympt. Diff., on the basis of internal evidence, that the Graeco-Latin translation of this treatise shows affinities with the style of Burgundio da Pisa. In what follows I will develop this point further by studying particles, vocabulary and style,
and by orienting my findings within the chronological framework of
Burgundio’s work elaborated by Richard Durling, Fernand Bossier
and recently Anna Maria Urso22.
I. Evidence from Particles
In his Galenus Latinus I/II and other studies, Durling discusses a
selection of Greek particles and their Latin equivalents found in a
series of translations definitely attributable to Burgundio, comparing
these to the different renderings found in the versions of other medieval translators from the Greek23. Using Durling’s method and tables
of correspondences, Urso has established Burgundio’s authorship of
the fourth book of an anonymous translation of Galen’s commentary on the Hippocratic treatise On Regimen in Acute Diseases (=
in Hipp. Acut.), and situated this translation chronologically within
the development of Burgundio’s translation technique24. My study is
based on my predecessors’ findings, in adapting their material to the
vocabulary used in Sympt. Diff.
As will become obvious, the Graeco-Latin translation of Sympt.
Diff. favours some of the same renderings for certain Greek particles that have been established through earlier studies as typical for
Burgundio25.
In common with the general habit of Burgundio, Sympt. Diff. offers
the following equivalents26:
δῆλον = manifestum (6); with one exception (apertum in
Loc. Aff. 168, 45), this is the only equivalent found in Burgundio’s
translations of De gen. et corr., Temp., Loc. Aff. and in Hipp. Acut.
892
The Graeco-Latin translation of Galen, De symptomatum differentiis
ἔτι and προσέτι = adhuc (8 + 2) as in Burgundio’s earliest translation (Ethica vetus), and again from Loc. Aff. on, whereas
in translations between these two the alternative amplius is more
frequent.
ὅτι = quoniam (8), which corresponds to Burgundio’s preference for this particle in De gen. et corr. and again in Loc. Aff. and in
Hipp. Acut. whereas in Temp. quoniam, although the most common
choice, is followed more closely in frequency by quia and a few occurrences of quod.
οὕτως = ita (31); after the early use of sic as the equivalent
for this particle, ita becomes almost the sole rendering in Burgundio
from the Ethica nova on.
πάλιν (and αὖθις) = rursus (3 + 6). In Sympt. Diff. iterum
appears once as a translation variant for πάλιν, this being extremely
rare in Burgundio27.
In the above examples the Greek particle is rendered throughout Sympt. Diff. with the single Latin equivalent most common in
Burgundio, although his translations occasionally include some less
frequent alternatives.
In the following examples, Sympt. Diff. offers a variety of equivalents for a single Greek term:
γε = demum (8); in Sympt. Diff. this particle is ignored more
than twice as often as it translated (19 + 5 in part of the Latin transmission), which corresponds to Burgundio’s practice up to and including
Temp. The single occurrence of utique in Sympt. Diff. picks up the early
use of this equivalent in the Ethica nova and in Temp. The other later
alternatives – tamen in De fide orthodoxa and Loc. Aff. and deinde in in
Hipp. Acut. and De san. tuenda – do not occur in Sympt. Diff.
δή = mostly utique (17), the most frequent translation in
Burgundio; the equivalents denique (4)28 and itaque (2) are unusual
893
Beate Gundert
for Burgundio, but denique is found in Niccolò’s translation of De
consuetudinibus while itaque is used by Stefano da Messina and
William of Moerbeke. Unique is also the combination et quippe et =
καὶ δὴ καί. Quidem (1) for δή is found only in the early Burgundio
translation of De gen. et corr. The frequent absence of an equivalent
(9 + 11 in part of the Latin transmission) may in some cases be due
to textual inconsistencies in the Greek29.
ἐπειδή = quia (3), quoniam (2); the almost equal distribution
of these two equivalents corresponds to Burgundio’s treatment of the
particle in Temp., while quoniam is never used as a translation for
ἐπειδή in the later translation of Loc. Aff.
οἷον: the preference for velut (21) over puta (4) and quasi (4)
is also found in Loc. Aff. and in Hipp. Acut.
ὅταν: the prevalence of quando(que) (6+1) over cum (1)
stands against Burgundio’s practice from Temp. on, but does reflect
his sole or main use of quando in the Aristotle translations. In Morb.
Diff. and Morb. Caus., on the other hand, cum (8, 2) is equally as or
more common than quando (2, 2).
τοιοῦτος = most often talis (17), which is clearly Burgundio’s
preference, although alternate renderings are occasionally attested, in
particular huiusmodi (2), which also occurs in in Hipp. Acut. and, as a
variant to talis, in Temp. and De san. tuenda30, and hic, either alone (6),
as also found in Temp., Morb. Diff. and Morb. Caus., or in combination
with talis (2), as also in Morb. Diff. and Morb. Caus. See also Table I.
As this survey demonstrates, the handling of particles in Sympt. Diff.
fits into the pattern of Burgundio’s development during his career
as a translator. With regard to the place of Sympt. Diff. within the
chronology of Burgundio’s translations, some affinities can be ascertained to the earlier Aristotle translations, to Temp. at the beginning
of the middle phase, and to Loc. Aff. in the final phase of Burgundio’s
translation activity.
894
The Graeco-Latin translation of Galen, De symptomatum differentiis
A more precise estimate, however, of the position of Sympt. Diff.
within the oeuvre of Burgundio is made possible by an examination
of the translation of the particle combinations (a) μὲν γάρ, (b) μὲν
οὖν and (c) καὶ … δέ. As was noticed by Durling, and then mapped
out in detail by Bossier31, there is a clear transition from (a) quidem
enim, (b) quidem igitur, and (c) et … autem in the translations up to
Temp. to (a) Nam … quidem, (b) Igitur … quidem and (c) Sed et at
sentence beginnings in the later translations, beginning with John of
Damascus’ De fide orthodoxa (1153/54) and including Loc. Aff. The
actual change can be seen taking place within the translation of John
Chrysostom’s Commentary on the Gospels of St. Matthew (1151). In
all three cases Sympt. Diff. follows the later practice with (a) Nam
… quidem (4), (b) Igitur … quidem (6) and (c) Sed et (1); more often, however, one of the particles is omitted from the combination, a
practice which has been shown by Bossier to be part of the stylistic
pattern of De fide orthodoxa32.
While some of the same equivalents for Greek particles that are employed by Sympt. Diff. are also used by other medieval translators,
certain definite differences are discernible. Thus James of Venice
prefers huiusmodi to talis for τοιοῦτος, amplius to adhuc for ἔτι,
and, unlike Sympt. Diff. and Burgundio, translates δή with igitur,
οὕτως with sic, and πάλιν with iterum. William of Moerbeke also
prefers sic to ita for οὕτως; furthermore he translates δῆλον with
palam, which is not found in Sympt. Diff. or Burgundio, and like
Bartolomeo da Messina, he alternates between quod and quia for
ὅτι, whereas Sympt. Diff. consistently exhibits Burgundio’s quoniam. Bartolomeo da Messina prefers ut for οἷον, while Sympt. Diff.
prefers velut in agreement with Burgundio’s later phase. Unlike
Sympt. Diff. and Burgundio, Niccolò da Reggio occasionally uses
palam for δῆλον and sicut for οἷον. In these cases, the translation
technique of Sympt. Diff. agrees with Burgundio’s against the usage
of other translators33.
895
Beate Gundert
II. Evidence from Vocabulary
A comparison of the translator’s choice of words in Sympt. Diff. with
the result of studies by Durling and Urso on Burgundio’s vocabulary
yields the following results.
1. Of the expressions studied by Urso, Sympt. Diff. shares the rendering of παντελής, παντάπασιν and πάντως by omnimodus
(2), omnifariam (1) and omnino (9), respectively, with Temp., Loc.
Aff. and in Hipp. Acut., where these are the preferred or the only
choices; τελέως is translated with finaliter (1) as it is frequently in
Burgundio and universally in Loc. Aff.; τέλειος is perfectus (1), as
in Burgundio’s translations of Temp. and in Hipp. Acut., whereas in
Loc. Aff. Burgundio prefers finalis34.
2. Of the neologisms identified by Durling in Loc. Aff., Sympt. Diff.
shares only a few:
ἀποκριτικός = excretivus; ἀφωνία = invocalitas; διαπνοή
= transpiratio; περιστολή = circumtractio; πιθανῶς = suasibiliter.
The other Greek terms on Durling’s list that occur in Sympt. Diff.
are either transliterated or translated with a different equivalent, e.g.
ἀνορεξία = inappetibilitas; ἀσάφεια = incertitudo; ἀτροφία =
atrofia / atrophia, with the variant innutricio35; ἐρυγή = eruptuatio;
περισταλτικός = circumtractivus; σπασμωδῶς = spasmose, these in
place of the neologisms inappetitus, inmanifestatio, innutricatio, ructuatus, circumtractativus / circumcontractivus and spasmatice in Loc. Aff.36
An example in Sympt. Diff. of a rare expression used by Burgundio
is the rendering of both συντέλεια and ὠφέλεια with perfectitudo, which is employed in Temp. for τελειότης, while ὠφέλεια is
896
The Graeco-Latin translation of Galen, De symptomatum differentiis
translated in Loc. Aff. with iuvamen, iuvamentum and utilitas, and in
Nemesius’ Nat. Hom. with utilitas.
3. Consistency
Sympt. Diff. shows a general tendency towards consistency of vocabulary, with the translator rarely using more than one, or at most two Latin
equivalents for one Greek term, except in cases where he is clearly
struggling to find a more suitable expression. Thus δύναμις is always
rendered with virtus, as it is in Loc. Aff., but never with potestas, which
is found more frequently in Temp., and μόριον with particula, but never with pars or membrum, as it occasionally is in Loc. Aff. and Temp.
Furthermore, certain Greek terms similar in meaning are regularly differentiated by the use of particular Latin equivalents, e.g. (a)
terms denoting change:
ἀλλοίωσις = alteratio (8), ἐξάλλαξις = exalteratio (8),
μεταβολή = transmutatio (3). The corresponding verbs are:
ἀλλοιοῦν = alterare (8), ἐξαλλάττειν = exalterare (5) and permutare (1), and μεταβάλλειν = transmutare (2). Furthermore
ὑπαλλάττειν = (sub)mutare (2) and τρέπειν = vertere (2).
These same equivalents are used by Burgundio in Temp. and Loc.
Aff. with one exception: ὑπαλλάττειν is translated with alterare in
Temp. and (sub)alterare in Loc. Aff.37
A similar series exists for (b) terms of naming:
καλεῖν = vocare (13); ὀνομάζειν = nominare (24);
προσαγορεύειν = nuncupare (4) and appellare (1). The corresponding nouns are: ὄνομα = nomen (25); προσηγορία =
nuncupatio (4).
In Temp., Loc. Aff. and in Hipp. Acut. the Latin equivalents for these
Greek terms of naming are used less consistently; furthermore, in
897
Beate Gundert
Temp. Burgundio uses primarily appellare and appellatio, terms
rarely found in his later translations, but never nuncupare or nuncupatio for προσηγορία and προσαγορεύειν: this transition from
the use of one equivalent to another is typical for the development of
Burgundio’s translation technique as Bossier has shown38.
A further instance of Burgundio’s irregular development through time
is the treatment of ἐνέργεια in Sympt. Diff., which presents an interesting supplement to the findings of Bossier, who has demonstrated
that Burgundio changed his rendering of ἐνέργεια several times during his career as a translator. Thus from an oscillation between actio,
actus and operatio in the Aristotle translations, Burgundio changes
to only actus in Temp. In John of Damascus’ De fide orthodoxa the
translation of ἐνέργεια becomes operatio as the only equivalent in
the first section of the work (ch. 1-35), while a transition takes place
in the second section (ch. 35-51) by the reintroduction of actus and
actio as variants, which then in the last section (ch. 51-100) replace
operatio completely. A further change takes place in Loc. Aff., where
ἐνέργεια is predominantly either transliterated and glossed as energeia idest actus (once idest actio) or latinized as energia, with the
earlier translations actio and actus occurring only once each39. Sympt.
Diff. seems to reflect this pattern of variation: in the first section of the
treatise (pp. 198, 1-218, 10 = VII 42, 3-56, 8 K) the term is latinized
as energia (32), with the occasional variant or supralinear reading
actus, actio or operatio, while in the latter part (pp. 220, 1-258, 5 =
VII 57, 1-84, 3 K) the equivalents are actus (21) and once operatio.
4. Transliterations and Glosses
a. Transliterations
Another feature of Burgundian style is transliterations from the
Greek. In Sympt. Diff. some of these are explained in one or other of
the manuscripts – usually the Wellcomensis and/or Matritensis – by
898
The Graeco-Latin translation of Galen, De symptomatum differentiis
an interlinear gloss, but only rarely is a Latin equivalent marked by
idest introduced into the text, a practice common however in Loc.
Aff.
Examples in Sympt. Diff. are:
p. 232, 14; p. 240, 16 (VII 66, 14; 72, 1 K)
βραδυπεψίαν = bradipesiam idest tardam digestionem Wc
p. 216, 20 (VII 55, 14 K)
ἡγεμονικάς = ygemonicas idest consulares Va
p. 204, 16 (VII 46, 16 K)
ἐνεργείας = energias idest actus Ma
and similarly at p. 204, 17; 208, 22 f.; 210, 3 (VII 46, 17; 49, 14; 50, 5 K).
b. Glosses
As Bossier has shown40, an important characteristic of Burgundio’s
style is the tendency to annotate his translations with explanations
or alternate equivalents. These appear in our manuscript tradition
either as intralinear or marginal notes, or as variant readings where
two or more manuscripts are copied from an annotated model. All
four manuscripts containing Sympt. Diff. show signs of this practice.
While in the Amplonianus and Vaticanus alternate readings are not
common, the Wellcomensis and Matritensis abound in double readings and explanations, occasionally introduced by s(cilicet), idest, or
al(iter). How many of these readings go back to the original translator is impossible to determine, but the fact that this practice was
common for Burgundio suggests a significant proportion.
The following categories can be distinguished:
i. Latin equivalents added as glosses to transliterated or latinized
Greek terms, e.g.
p. 212, 5 (VII 52, 1 K)
σχημάτων = scematibus Lat.Gr.: figuris Wcs.l.Mas.l.
899
Beate Gundert
p. 214, 1 (VII 53, 4 K)
προηγούμενα = proigumene Lat.Gr.: (idest) antecedentes
Wcs.l.Mas.l.
p. 220, 19 (VII 58, 4 K)
καρδιαλγίας = cardial(a)gia Lat.Gr. (-e Ma): idest dolor
cordis ut orifici sto(maci) Wcs.l.: idest dolor stomaci Mas.l.
p. 224, 11 (VII 60, 5 K)
κάρος = carus Lat.Gr. (karus Wc): idest stupor Wcs.l.
p. 234, 1 (VII 66, 8 K)
βραδυπεψία = bradipessia(m) Lat.Gr.: debilis digestio Wcs.l.,
tardidigestionem Mas.l., Er in marg.
p. 236, 14 (VII 68, 14 K)
παλμοῦ = palmo Lat.Gr.: idest saltu Mas.l.
and similarly at p. 236, 16 (VII 68, 16 K);
ii. explanations that determine the particular meaning of a word in a
given context, e.g.
p. 200, 1 (VII 43, 7 K)
ἐνέργεια = energia Lat.Gr.: idest actio et operatio membri
Wcs.l.Mas.l. (om. et operatio)
p. 202, 19 (VII 45, 15 K)
ἐπιδεικνύναι = ostendere Lat.Gr.: idest nominare Wcs.l.Mas.l.
p. 208, 2 (VII 48, 8 K)
διορίζοιτο = determinabit Lat.Gr.: idest distinguit Wcs.l.
p. 214, 13 (VII 53, 18 K)
ἀπεψία = indigestio Lat.Gr.: privata digestio Wcs.l.
p. 228, 12 (VII 63, 3 K)
ἀσφυξίαι = inpulsalitates Lat.Gr.: idest privatio pulsus non
totaliter Mas.l.
p. 230, 2 (VII 63,12 K)
ἀλλοιωτικήν = alterativam Lat.Gr.: digestivam Wcs.l.;
900
The Graeco-Latin translation of Galen, De symptomatum differentiis
iii. explanations that provide a reference to the context, e.g.
p. 200, 9 (VII 44, 1 K)
ἀμφοῖν = ab ambobus Lat.Gr.: sc. egritudine et sanitate Wcs.l.
p. 200, 16 (VII 44, 9 K)
ὀνομάζει = nominat Lat.Gr.: sc. Plato Wcs.l.Mas.l.
p. 202, 6 (VII 44, 19 K)
ὑποκείμενον = subiectum Lat.Gr.: sc. patiens Wcs.l.
p. 202, 9 (VII 45, 4 K)
αὕτη = hec Lat.Gr.: sc. dispositio Wcs.l.
p. 202, 10 (VII 44, 5 K)
ὄν = existens Lat.Gr.: sc. dum fit Wcs.l.
p. 224, 4 (VII 59, 16 K)
πολλαχόθι = in multis Lat.Gr.: sc. actibus lesis Wcs.l.Mas.l.;
iv. grammatical explanations, e.g.
p. 226, 19 (VII 62, 3 K)
παρὰ Θουκυδίδου = a Thucidite Lat.Gr.: nomen proprium
Mas.l.;
v. alternate readings, either noted above the line in the same manuscript (a) or appearing as variants among manuscripts (b), e.g.
(a) supralinear notes:
p. 204, 19 (VII 47, 1 K)
ἐνεργείας = ab energie Lat.Gr.: al. ab actione Wcs.l.
p. 206, 13 (VII 48, 1 K)
συντέλειαν = perfectitudinem Lat.Gr.: al. perfectionem Wcs.l.Mas.l.
p. 224, 12 (VII 60, 7 K)
παραφροσύνη = desipientia Lat.Gr.: al. alienatio Mas.l.
p. 250, 15 (VII 78, 18 K)
βραγχώδεις = brancosas Lat.Gr.: al. raucosas Wcs.l.
p. 254, 11 (VII 81, 13 K)
ἔργων = operis Lat.Gr.: al. operationibus Wcs.l.;
901
Beate Gundert
(b) manuscript variants:
p. 206, 1 (VII 47, 4 K)
λόγους = rationes ErVa: sermones WcMa
p. 218, 14 (VII 56, 13 K)
παρακούσεις = obaudiciones ErVa: preter audiciones WcMa
p. 244, 20 (VII 74, 17 K)
μορίων = particularum Er: partium WcVaMa
p. 252, 4 (VII 79, 16 K)
τρῶσις = vulneratio WcMaEr: ulceratio Va
including some Latin equivalents for transliterated or latinized Greek
terms, e.g.
p. 204, 17 (VII 46, 17 K)
ἐνέργειαν = energiam Er: actum WcVa: energiam idest actum
Ma
p. 208, 21 (VII 49, 12 K)
προηγουμένην = proygumenam Er: antecedentem WcMaVa
p. 216, 17 (VII 55, 9 K)
ἐνεργειῶν = energiarum MaErVa: operationum Wc
p. 218, 13 (VII 56, 11 K)
ἀμβλυωπίαι = ambliopie ErVaa.m.(in ras.): obtusi visus Wc
Maa.m.Va (ante ras.)
p. 218, 13 (VII 56, 12 K)
παροράσεις = parorases Er: preter visiones WcMaVa
p. 242, 9 (VII 72, 17 K)
δυσπεψία = di(s)pesia ErVa: disdigestio WcMa.
These examples include all three categories of glosses Bossier has
identified: the choice of variants for one Greek term; explanatory
notes clarifying the point of reference where the reader might have difficulty understanding; and grammatical clarifications. Furthermore,
as we have seen, there is a series of Graeco-Latin glosses, a feature which Urso has highlighted as typical for Burgundio’s style,
902
The Graeco-Latin translation of Galen, De symptomatum differentiis
and which are particularly frequent in Loc. Aff.41 That in the case of
Sympt. Diff. only some of these glosses are preserved in the extant
manuscripts may be due to the accidents of its complex transmission.
As noted above, a revision took place in z, the common source of
our extant Latin manuscripts, based on readings drawn from a lost
Greek manuscript (δ), the ancestor of A and S, which differ from
those of the original source of the translation. But since the extent
of the revision undergone by z cannot be determined, it is impossible to ascertain which of the variants and explanations found in any
of these manuscripts originate with the revisor, and which go back
to the original translator42. The evidence of Burgundio’s translation
practice, however, strongly suggests that many of the variants and
explanations derive from the original translator43.
As to the identity of the z-revisor, Durling in his editon of De complexionibus finds it “tempting to suggest Niccolò”44. In fact, Sympt.
Diff. does occasionally seem to reflect Niccolò’s style in the choice
of certain Latin equivalents, notably in the use of submemoratio for
ὑπόμνημα in place of the Burgundian monumentum (which however is used in Sympt. Caus. I and II45), and the occasional employment
of denique as an equivalent for δή or μὲν οὖν46. However, just as in
the case of Temp. studied by Durling, the evidence of Sympt. Diff. is
inconclusive.
Conclusion
To sum up, despite occasional differences between Sympt. Diff.
and the translations attributed to Burgundio, Sympt. Diff. shows
more affinities to Burgundio than to any other medieval translator.
Furthermore the treatment both of the particle combinations μὲν
γὰρ, μὲν οὖν and καὶ … δέ and of ἐνέργεια / ἐνεργεῖν suggests
that Burgundio translated Sympt. Diff. after Temp., or more precisely
after De fide orthodoxa, and before Loc. Aff.
903
Beate Gundert
Appendix
The evidence presented above from Sympt. Diff. is both supported
and put into perspective by the following brief survey of the translation technique of the other treatises on diseases and symptoms
(Morb. Diff., Morb. Caus. and Sympt. Caus. I-III)47. The following
three examples may suffice.
1. καὶ … δέ, μὲν γάρ and μὲν οὖν
In agreement with Burgundio’s later translation practice and more
consistently than in Sympt. Diff., the particle combinations καὶ … δέ,
μὲν γάρ and μὲν οὖν are rendered predominately with Sed et, Nam
… quidem and Igitur … quidem respectively in Morb. Diff. (1/1;
9/10; 5/7) and Morb. Caus. (2/2; 10/13; 7/11)48. In the three books
of Sympt. Caus., on the other hand, the practice is less clear. Thus,
Sed et does not seem to occur as an equivalent of καὶ … δέ, which
in Sympt. Caus. III is rendered with et … autem (2), the equivalent
found most frequently in Burgundio’s earlier translations, while et (1
in each of Sympt. Caus. I and III)49 and vero (1 in Sympt. Caus. II)50
leave one particle untranslated. Furthermore, in Sympt. Caus. I Nam
… quidem and Igitur … quidem translate more than half of the occurrences of μὲν γάρ and μὲν οὖν (13/20; 19/32), but these equivalents are used less frequently in Sympt. Caus. II (5/20; 4/25) and III
(7/22; 10/28). Instead, of the equivalents used by Burgundio in his
earlier translation career – viz. the combinations quidem enim and
quidem igitur that do not occur in Morb. Caus. and in only some witnesses in Morb. Diff. and Sympt. Diff.51 – quidem enim occurs once
and quidem igitur twice in each of the four testimonies in Sympt.
Caus. II and III, while in the remaining cases at least one manuscript omits quidem or, more rarely, enim or igitur. The equivalents
enim, igitur and quidem alone are found more frequently, especially
in Sympt. Caus. II and III, some of the occurrences probably being
due to the fact that the untranslated particle was omitted in the Greek
904
The Graeco-Latin translation of Galen, De symptomatum differentiis
original or the revisor’s copy52. Autem and denique are rare translation alternatives for both μὲν οὖν and μὲν γάρ. See Table II, p. 25.
2. ἐνέργεια
In Morb. Diff. and Morb. Caus. the sole translation for ἐνέργεια is
actus (43 and 4). In Sympt. Diff. Burgundio changes to energia (32)
in the first part of the treatise and then reverts to actus (21) and ope­
ratio (1) in the second part. The rendering actus (15) continues into
Sympt. Caus. I (VII 85, 8-113, 13 K); between VII 114, 9 and 128,
12 K, however, a change takes place to energia (2) and then back to
actus (1)53, while from VII 131, 4 K to the end of Sympt. Caus. I and
into Sympt. Caus. II (VII 150, 9 K) the translation is again energia
(7 + 4), with actus as a variant at VII 144, 13; 16 and 17 K54. After a
further oscillation between these two renderings (VII 152, 5 K actus;
153, 15 and 154, 5 K energia), actus (12 + 17) is taken up again for
the remainder of Sympt. Caus. II (VII 156, 10-200, 13 K) and the
first half of Sympt. Caus. III (VII 205, 3-237, 5 K), with one occurrence each of operatio (VII 166, 8 K)55 and energia (VII 221, 10 K).
Finally, in the last part of Sympt. Caus. III (VII 248, 10 -271, 16 K)
the translation reverts to energia (13), except for two subsequent occurrences of actus (VII 259, 11 and 260, 2 K).
3. μηδ᾽ / οὐδ᾽ ὅλως
The treatment of μηδ᾽ / οὐδ᾽ ὅλως follows a similar pattern. In
Morb. Diff. and Morb. Caus. the expression is rendered primarily
with nequaquam (1 + 3), Burgundio’s preferred translation in Temp.
and Loc. Aff., while in Sympt. Diff. a change takes place to non omnino (9), which continues into Sympt. Caus. I (5) (VII 86, 14 -106,
17 K), but is then followed by a return to nequaquam at VII 112, 6
K for the remainder of this book (4) and the first two occurrences
in Sympt. Caus. II. At VII 165, 5 K, non omnino is taken up again,
serving as equivalent for three more occurrences of the expression
905
Beate Gundert
in Sympt. Caus. II (including neque omnino at VII 174, 17 K) and
ten occurrences in the first part of Sympt. Caus. III (VII 206, 3-225,
3 K), although with the occasional variant of nequaquam56 and the
re-introduction of nequaquam at VII 206, 18 K (WcEr: non universaliter MaVa) and VII 220, 13 K; nequaquam then becomes the main
equivalent (6) for the second part of the treatise (VII 239, 13-265, 5
K)57, with a return to non omnino for the last two occurrences (VII
265, 6 and as a variant for nequaquam at 266, 14 K). Of the other
two equivalents, nullatenus (Sympt. Caus. III: VII 239, 13 K) occurs
twice in Loc. Aff.; for non universaliter (Morb. Caus.: VII 25, 8 K
and as a variant reading at Sympt. Caus. III: VII 206, 18 K) compare
neque universaliter in Loc. Aff. (1).
In these three cases one can discern the translator’s renewed attempts
to arrive at a more satisfactory equivalent, after a consistent decision for one particular rendering had persisted through the first two
or three treatises of the group, leading to frequent changes among
the various alternatives in the remaining books. This oscillation is
also reflected in occasional divergences among the readings given by
the extant manuscripts and the presence of supralinear variants and
glosses such as have been illustrated above, pp. 899-902.
906
The Graeco-Latin translation of Galen, De symptomatum differentiis
58
L = Laurentianus Gr. 74,16, s. XII/XIII
A = Ambrosianus Gr. 659 (Q 3 Sup.), s. XIV/XV
Q = Parisinus Gr. 2157, s. XV
S = Scorialensis 85 (Σ. II. 5), s. XV
E = Mutinensis Gr. 237, s. XVI
M = Marcianus Gr. 275 (893), s. XV
Pa = Parisinus Gr. 2167, s. XVI
P = Parisinus Gr. 2165, s. XVI
Wc = Wellcomensis 286, s. XIV
Ma = Matritensis 1978, s. XIV
Va = Vaticanus Barberinus Lat.179, s. XIV
Er = Amplonianus F 278, s. XIV
907
Beate Gundert
Table I59
αὖθις
αὖ
γε
γ᾽οὖν
μὴ … γε
γοῦν61
δή62
καὶ δὴ καί
δήπου
δῆλον
πρόδηλον
δηλονότι
ἐπεί
ἐπειδάν
ἐπειδή
Morb. Diff.
rursus 2
Morb. Caus.
rursus 4
Sympt. Diff.
rursus 6
rursus 2+1*
om. 1*
demum 3+7*
om. 6+7*
rursus 2
om. 2
demum 3+5*
utique 2
denique 1+1*
om. 6+6*
–
nedum 2
denique 4
demum 3+5*
utique 160
om. 19+5*
utique 1
–
denique 3
autem 1*
igitur utique 1*
utique 14+14*
autem 2+1*
itaque 1+2*
igitur 1+1*
denique 1
om. 14+12*
et quidem (et) 1*
et utique … quidem
1*
utique 1*
om. 1*
manifestum (est)
12
manifestum (est)
2
manifestum (est)
quoniam 2+1*
videtur 1*
quia 2
cum 3+2*
cum utique 2*
quia 5
quoniam 1
utique 16+2*
itaque 1
igitur 1*
autem 1*
om. 6+4*
–
–
–
denique 1+1*
demum 1*
tamen 1
utique 6+11*
denique 3 + 1*
autem 1+1*
itaque 1 + 1*
quidem 1
om. 9+10*
et quippe (et) 1*
et 1*
om. 1
utique 1
manifestum (est)
5
manifestum (est)
4
manifestum quod 1
palam 1
manifestum (est) 6
quia 1
donec 3
cum utique 1*
cum namque 1*
quia 1+1*
quoniam 1
om. 1*
–
cum 2
postquam 1
908
–
manifestum quod 1
videlicet 1
quia 3
quoniam 2
The Graeco-Latin translation of Galen, De symptomatum differentiis
ἔτι63
προσέτι
καθάπερ
καὶ … δέ
μὲν γάρ64
εἰ μὲν γάρ
μὲν οὖν65
adhuc 2
quidem 1
–
quemadmodum 7
sicut 1
Sed et 1
Nam … quidem
6+2*
Nam 2*
enim 1*
quidem 1*
om. 2*
adhuc 6
om. 2
adhuc 1
quemadmodum 8
sicut 1
Sed et 2
Nam … quidem
6+3*
Nam 2*
Nam quidem 1*
enim 1+1*
denique 1
autem 1*
Nam siquidem 1
adhuc 7+1*
om. 1 +1*
adhuc 2
quemadmodum 8
Sed et 1
Nam … quidem 4
enim 4 + 6*
quidem enim 3*
quidem 1 + 1*
autem 2*
vero 1*
siquidem namque 1*
si namque 1*
siquidem autem 1*
Igitur …. quidem Igitur … quidem Igitur … quidem 5+1*
3+1*
quidem 4 + 2*
5+2*
quidem igitur 1*
quidem igitur 2*
Igitur quidem 2*
Igitur 1*
Igitur 1*
Igitur 1
… igitur 1*
… igitur 1*
quidem 1
denique 1
autem 1.
quidem demum / quidem
autem / autem 1*
Nam siquidem 1*
Nam si 1*.
εἰ μὲν οὖν
οἷον66
Igitur siquidem 1
velut 10
puta 2
quale 1
–
velut(i) 4
puta 1
om. 2
ὁπόταν
ὅταν
–
cum 8
quando 2
–
cum 2
quando 2
ὅτι
quoniam 6
quia 1
quia 1
–
–
quoniam 6
–
velut 21
puta 4
quasi 4
quod 1
quando 1
quando 6
quandoque 1
cum 1
quoniam 8
quia 1
–
–
quia 1
quoniam 1
nedum non 1
διότι
καθότι
μὴ ὅτι
909
Beate Gundert
οὖν67
igitur 12+1*
[vero 1]
om. 1+1*
igitur 7+3*
autem 2*
om. 2+1*
ἆρ᾽ οὖν
ἀτὰρ οὖν
γὰρ οὖν
γὰρ οὖν δή68
quapropter 1
–
enim 1
οὔκουν
nequaquam igitur 1
οὔτως
ita 18+6*
itaque 2*
om. 4*
rursus 1+1*
om. 1+1*
quapropter 1
quo circa 1
enim 5
autem utique 1*
enim 1*
denique 1*
denique utique 1*
non igitur 1*
non enim 1*
ita 27 + 1*
itaque 1*
πάλιν
rursus 4
τοιοῦτος69
talis 26
hic 1
hic talis 7 + 1*
talis hic 1*
qui talis 1
talis 17+2*
hic 1+3*
hic talis 1+3*
talis hic 2*
om. 1 + 1*
ὡς71
ut 20+1*
quod 15+2*
quoniam 2*
quia 1+2*
om. 1*
ὡς εἰ καί
ὥσπερ72
–
quemadmodum 5
sicut 2
quasi 1
ὥστε
ut 4
quare 2
itaque 1
idcirco 1
quod 12+2*
ut 8+6*
et 4*
quia 1
quidem 1*
sicut 1
om. 4*
–
quemadmodum 3
sicut 3+1*
ut 2
sic 1*
quasi 1
itaque 2+1*
ita 1*
910
igitur 14+1*
enim 1*
demum 1*
om. 2 + 1*
–
–
enim 1
denique 1
nequaquam igitur 1
ita 30+1*
om. 1*
rursus 2+1*
iterum 1*
rursus iterum 1*
talis 17
hic 6
huiusmodi 2
hic talis 1+1*
qui talis1*
predictus 170
om. 1
ut 24
quod 11
quoniam 3
sicut 1
quasi 1
quemadmodum 1
ac si et 1
quemadmodum 10
sicut 1
ut 4
itaque 3
quocirca 1
quare 1
(εἰ) μὲν οὖν75
(εἰ) μὲν γάρ74
καὶ … δέ
Table II73
Morb. Caus.
Sed et 2
Sympt. Diff.
Sed et 1
Sympt. Caus. I
Et 1
Sympt. Caus. II Sympt. Caus. III
vero 1
Et … autem 1+1*
Et 1
autem 1*
Nam … quidem Nam … qui- Nam … quidem Nam … quidem Nam … qui- Nam … quidem
6+3*
11+2*
dem 7+3*
dem 1+4*
4
6+1*
Nam 3*
enim 3+4*
Nam 2*
Nam 1+4*
enim 4 + 6*
enim 7+ 5*
Nam 1*
enim 1*
Nam quidem 1* quidem enim 3* Nam 2*
enim 7+5*
quidem enim 1+3*
quidem 1*
enim 1+1*
quidem 1 + 1* quidem enim 1* quidem enim
Sed 1
om. 2*
enim quidem 1* 1+3*
denique 1
autem 2*
autem 3*
vero 1*
autem 1*
autem 1+2*
vero 1*
enim quidem 1*
om. 1*
quidem 1
(si)quidem
quidem 1*
om. 1*
namque / (si)
namque /
vero 1*
(si)quidem
om. 1
autem 1*
Igitur … quidem Igitur … qui- Igitur … qui- Igitur … qui- … igitur 6+5* Igitur … quidem
4+1*
dem 5+2*
dem 5+1*
dem 16 + 3*
quidem 6 +1* 7+3*
Igitur … qui- quidem igitur 2+9*
quidem igitur 1* Igitur quidem quidem 4 + 2* Igitur 2+1*
Igitur 1*
2*
… igitur 3+9*
quidem igitur 2* quidem 1 + 1* dem 4
… igitur 1*
Igitur 1
Igitur 1*
quidem igitur 7* quidem igitur Igitur 3*
2+5*
quidem 1+1*
quidem 1+2*
… igitur 1*
… igitur 5*
autem 1
Sed … quidem 1
denique 1
Igitur quidem 2* autem 1+ 2*
denique 1
om. 1*
autem 1
quidem demum autem 2*
/ quidem autem Sed quidem 1* Sed … quidem om. 1
/ autem 1*
quidem vero 1* 1*
denique 1*
om. 2*
Morb. Diff.
Sed et 1
The Graeco-Latin translation of Galen, De symptomatum differentiis
911
finaliter 5
τελέως
ὑπόμνημα
nequaquam 3
non universaliter 1
nequaquam 1
οὐδ᾽ / μηδ᾽
ὅλως78
finaliter 1
energia 32
actus 21
operatio 1
non omnino 9
finaliter 2
actus 15+4*
energia 6+3*77
om. 4*
non omnino 5
nequaquam 4
finaliter 3
perfecte 2
actus 13
energia 6
operatio 1
non omnino 2
neque omnino 1
nequaquam 2
liber 1
submemoratio 1 monumentum 1 liber 1
submemoratio
monumentum 1
1
finaliter 4
actus 4
actus 43+176
ἐνέργεια
finaliter 1
actus 20
energia 14
om. 1
non omnino 7+5*
nequaquam 5+6*
nequaquam omnino 2*
non universaliter
1*
nullatenus 1
non 1*
Beate Gundert
912
The Graeco-Latin translation of Galen, De symptomatum differentiis
Chronology of Burgundio’s translations
(after Bossier 1997, pp. 94f.79)
Aristotle Ethica vetus Early
De generatione et corruptione Translation
Ethica novaPhase
Ars medica (catalogue)80
De temperamentis
Middle
Commentary on the Gospel of Translation
St. Matthew (1151) Phase
John of Damascus
De fide orthodoxa (1153/4)
Galen
Galen
John Chrysostom
Nemesius
Galen
Galen
John Chrysostom
De natura hominis (1164/5)
De locis affectis
Late
Comm. Hipp. Acut.81
Translation
Commentary on the Gospel of Phase
St. John (1174)
Galen
De sanitate tuenda (1178/9)
Galen
De sectis (1184/5)
BIBLIOGRAPHY AND NOTES
1. De morborum differentiis VI 836-880 K; De morborum causis VII 1-41 K;
De symptomatum differentiis VII 42-84 K = CMG V 5, 1, pp. 198-258; De
symptomatum causis I-III VII 85-272 K. References to Sympt. Diff. are by
page and line number of the CMG edition with the corresponding page and
line number of the edition by Kühn 1824 in brackets.
2. GARCÍA-BALLESTER L., SALMÓN F., SANCHEZ-SALOR E., Tradición
manuscrita y autoría: sobre la posible autenticidad del comentario de Arnau
de Vilanova al De morbo et accidenti de Galeno. Arxiu de Textos Catalans
Antics 1995; 14: 31-74, at p. 33.
3. See the online catalogue of the Latin translations of Galen, edited by FORTUNA
S., MARCHIARO M.; GUNDERT B., Galen, Über die Verschiedenheit der
913
Beate Gundert
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
Symptome. CMG V 5, 1, Berlin, Akademie Verlag, 2009, p. 148 and n. 4; FORTUNA S., RAIA A. M., Corrigenda and addenda to Diel’s Galenica by Richard
J. Durling, III. Manuscripts and editions. Traditio 2006; 61: 1-30, at p. 14.
GUNDERT, op. cit. note 3, pp. 186-188.
SIRAISI N. G., Taddeo Alderotti and his pupils. Two generations of Italian
medical learning. Princeton, University Press, 1981, pp. 100-103.
GUNDERT, op. cit. note 3, p. 152, n. 1; FORTUNA S., Galeno latino, 14901533. Medicina nei Secoli 2005; 17: 469-505.
Amplonianus F 278: Morb. Diff., fol. 55vb-58vb; Morb. Caus., fol. 58vb-61vb;
Sympt. Diff., fol. 61vb-64vb; Sympt. Caus. I, fol. 64vb-69va; Sympt. Caus. II, fol.
69va-74vb; Sympt. Caus. III, fol. 74vb-78vb; see SCHUM W., Beschreibendes
Verzeichnis der Amplonianischen Handschriften-Sammlung zu Erfurt. Berlin, Weidmannsche Buchhandlung, 1887 [Hildesheim, Olms, 2010], pp. 187
f.; GUNDERT, op. cit. note 3, pp. 90-91.
Vaticanus Barberinus Lat. 179: Morb. Diff., fol. 61ra-65rb; Morb. Caus., fol.
65va-69vb; Sympt. Diff., fol. 69vb-74ra; Sympt. Caus. I, fol. 74ra-80va; Sympt.
Caus. II, fol. 80va-85vb; Sympt. Caus. III, fol. 86ra-92vb; see SILVERSTEIN
TH., Medieval Latin scientific writings in the Barberini collection. A provisional catalogue. Chicago, Univ. of Chicago Press, 1957, pp. 52-56;
GUNDERT, op. cit. note 3, pp. 91-93.
Wellcomensis 286: Morb. Diff., fol. 133va-136va; Morb. Caus., fol. 136va139va; Sympt. Diff., fol. 139va-142rb; Sympt. Caus. I, fol. 142va-147rb; Sympt.
Caus. II, fol. 147rb-151vb; Sympt. Caus. III, fol. 151vb-156vb; see MOORAT S.
A. J., Catalogue of western manuscripts on medicine and science in the Wellcome Historical Medical Library. I: Mss. written before 1650 A.D., London,
The Wellcome Historical Medical Library, 1962, pp. 180-183; GUNDERT,
op. cit. note 3, pp. 93-94.
Matritensis 1978: Morb. Diff., fol. 119ra-121vb; Morb. Caus., fol. 121vb-124va;
Sympt. Diff., fol. 124va-124vb (capita), fol. 124vb-127va (text); Sympt. Caus. I,
fol. 127va-130vb (VII 127, 2 K vasis) and fol. 133ra (VII 127, 2 K sed)-134va;
Sympt. Caus. II, fol. 134va-136vb (VII 177, 13 K omnes) and fol. 75ra (VII
177, 13 K distendentes)-76va; Sympt. Caus. III, fol. 76vb-80vb; see Inventario
ge­neral de manuscritos de la Biblioteca Nacional. Vol. V (1599 a 2099),
Madrid, Ministerio de educación nacional, 1959, pp. 394-397; BEAUJOUAN
G., Manuscrits médicaux du moyen âge conservés en Espagne. Mélanges de
la casa de Velázquez 1972; 8: 161-221, at p. 181. That this manuscript from
the Biblioteca Nacional de España in Madrid also contains the Graeco-Latin
translation I ascertained only recently.
914
The Graeco-Latin translation of Galen, De symptomatum differentiis
11. Morb. Diff. Incipit: Primo quidem dicere oportet; Explicit: debeat quis in eis
quam plurimum exercitari; Morb. Caus. Incipit: Quot quidem sunt et que universe egritudines; Explicit: de differentia symthomatum deinceps pertransire;
Sympt. Diff. Incipit: Que quidem sunt et quot universe egritudines; Explicit:
facile assequatur dubitatorum iudicationem; Sympt. Caus. I Incipit: Causas
symptomatum in hoc libro scrutemur; Explicit: De omnibus hiis igitur dicetur secundum deinceps sermonem; Sympt. Caus. II Incipit: Spasmus autem
et tremor et palmus et rigor; Explicit: quemadmodum in egritudine ventosa
et ypocondriaca nuncupata; Sympt. Caus. III Incipit: Quecumque quidem
secundum naturales actus virtutes efficiuntur; Explicit: Hic igitur et hunc
terminemus sermonem.
12. GUNDERT, op. cit. note 3, pp. 98-101; and see also the stemma below, p.
907.
13. For the dominance of Arabo-Latin translations as compared to Graeco-Latin
translations see DURLING R. J., Burgundio of Pisa and medical humanists
of the twelfth century. Studi Classici e Orientali 1993; 43: 95-99; MCVAUGH
M. R., Niccolò da Reggio’s translations of Galen and their reception in
France. Early Science and Medicine 2006; 11: 275-301.
14. Cracow, Bibliotheca Jagellonica 781, fol. 134rb, see GARCÍA-BALLESTER
L., The new Galen: a challenge to Latin Galenism in thirteenth-century
Montpellier. In: FISCHER K.-D., NICKEL D., POTTER P. (eds.), Text and
tradition. Studies in ancient medicine and its transmission presented to Jutta
Kollesch. Studies in ancient medicine 18, Leiden, Boston, Köln, Brill 1998,
p. 74. References to a commentary on De morbo et accidenti in other works
by Arnald of Villanova suggest that it was written c. 1290 in Montpellier
(ibid. pp. 73, 75 and n. 132). On the question whether this is indeed the commentary transmitted in the Jagellonian manuscript, see ibid. p. 74, n. 127
and p. 75, n. 131. See also MCVAUGH M. R., Arnaldi de Villlanova, Opera
me­dica omnia XVI. Translatio libri Galieni De rigore et tremore et iectigatione et spasmo. Barcelona, Publicacions de la Universitat de Barcelona,
1981, p. 34, n. 62.
15. MCVAUGH M. R., Guigonis de Caulhiaco (Guy of Chauliac), Inventarium
sive Chirurgia magna. Vol. I: Text, Vol. II: Commentary, Studies in ancient
medicine 14, I/II, Leiden, New York, Köln, Brill, 1997; ID., Niccolò da Reggio’s translations, cit. note 13, p. 283.
16. Galeni omnia quae extant opera … quarta editione, Venice 1565, vol. IV,
fol. 4 G, note to Morb. Diff. 8: VI 864, 11 K; fol. 18 G, note to Sympt. Caus.
I 7: VII 139, 4 K.
915
Beate Gundert
17. Hippocratis Coi et Claudii Galeni Pergameni … Opera, ed. R. Chartier,
Paris 1649, vol. VII, p. 875, note 19 to Diff. Morb.; p. 876, notes 13 and
18 to Sympt. Caus. I.; see GUNDERT B., Chartier’s method in the Galenic
treatises on diseases and symptoms. In: BOUDON-MILLOT V., COBOLET
G., JOUANNA J. (eds.), René Chartier (1572-1654) éditeur et traducteur
d’Hippocrate et Galien. Actes du Colloque international de Paris (7 et 8 octobre 2010). Paris, De Boccard, 2012, p. 219.
18. MCVAUGH, Niccolò da Reggio’s translations, cit. note 13, p. 283.
19. FORTUNA S., URSO A. M., Burgundio da Pisa traduttore di Galeno: nuovi
contributi e prospettive, con un’appendice di P. Annese. In: GAROFALO
I., LAMI A., ROSELLI A. (eds.), Sulla tradizione indiretta dei testi medici
greci. Atti del II Seminario internazionale di Siena (Certosa di Pontignano,
19-20 settembre 2008). Pisa, F. Serra, 2009, pp. 147 f.; cf. FORTUNA S.,
URSO A. M., Tradizione latina dell’Ars medica di Galeno: la translatio
antiqua e il completamento di Burgundio. In: GAROFALO I., FORTUNA
S., LAMI A., ROSELLI A. (eds.), Sulla tradizione indiretta dei testi medici
greci: le traduzioni. Atti del III Seminario internazionale di Siena (Certosa di
Pontignano, 18-19 settembre 2009). Pisa, F. Serra, 2010, p. 138.
20. FORTUNA, URSO, Burgundio da Pisa, cit. note 19, pp. 144-147; DEGNI
P., I manoscritti dello scriptorium di Gioannicio. Segno e Testo 2008; 6:
179-248.
21. SIRAISI, op. cit. note 5, pp. 101 f.
22. GUNDERT, op. cit. note 3, p. 89, n. 2; DURLING R. J., Burgundio of Pisa’s
translation of Galen’s Περὶ κράσεων, De complexionibus. Galenus Latinus
I, Berlin, New York, W. de Gruyter, 1976, pp. XXV-XXX; ID., Burgundio
of Pisa’s translation of Galen’s Περὶ πεπονθότων τόπων, De interioribus.
Galenus Latinus II, Stuttgart, F. Steiner Verlag, 1992, vol. I, pp. 36-48; BOS­
SIER F., L’élaboration du vocabulaire philosophique chez Burgundio de
Pise. In: HAMESSE J. (ed.), Aux origines du lexique philosophique européen. L’influence de la latinitas. Actes du Colloque international (Rome,
23-25 mai 1996). Textes et études du Moyen-âge 8, Louvain-La-Neuve,
Fédération Internationale des Instituts d’Études Médiévales, 1997, pp.
81-116; FORTUNA, URSO, Burgundio da Pisa, cit. note 19, pp. 149-171;
see also FORTUNA S., Galeno e le traduzioni medievali: il De purgantium
medicamentorum facultate. Medicina nei Secoli 2010; 22: 297-341, at pp.
315 ff. My study is based primarily on De symptomatum differentiis, the only
treatise among the books on diseases and symptoms available in a critical
edition; where I cite evidence from other books in the group, I have examined
916
The Graeco-Latin translation of Galen, De symptomatum differentiis
23.
24.
25.
26.
27.
all four Latin manuscripts but only selected witnesses of the Greek tradition. I
am grateful to Stefania Fortuna who made her collation of Wc available to me
for my study of a series of particles in Morb. Diff. and Morb. Caus.
Using the method developed by L. Minio-Paluello for the study of medieval
Graeco-Latin Aristotle translations (see esp. MINIO-PALUELLO L., Iacobus Veneticus Grecus. Canonist and translator of Aristotle. Traditio 1952;
8: 265-304 = Opuscula. The Latin Aristotle. Amsterdam, Hakkert, 1972, pp.
189-228; cf. DURLING, Burgundio of Pisa’s translation, 1976, cit. note 22,
p. XXV), Durling also established Burgundio’s authorship of the GraecoLatin translation of De elementis and of Aristotle’s De generatione et corruptione and Ethica Nicomachea (= Ethica vetus for book II-III and Ethica nova,
including the Ethica Hofneriana and Borghesiana, for the remaining books;
see BOSSIER, art. cit. note 22, pp. 82 f.); DURLING R. J. in DE LACY PH.,
Galen, On the elements according to Hippocrates. Edition, translation and
commentary. CMG V 1, 2, Berlin, Akademie Verlag, 1996, pp. 27 f.; ID.,
Burgundio of Pisa, cit. note 13, pp. 98 f.; ID., The anonymous translation of
Aristotle’s De generatione et corruptione (Translatio vetus). Traditio 1994;
49: 320-330; FORTUNA, URSO, Burgundio da Pisa, cit. note 19, pp. 141 f.
For a discussion of the method employed to identify anonymous translations,
see FORTUNA, URSO, Burgundio da Pisa, cit. note 19, pp. 149-153.
See p. 913 below.
The evidence for other Burgundio translations is based on FORTUNA,
URSO, Burgundio da Pisa, cit. note 19, pp. 154-158, see also n. 63 on pp.
153 f.; BOSSIER, art. cit. note 22; DURLING, The anonymous translation,
cit. note 23, and the indices in DURLING, Burgundio of Pisa’s translation
(1976), cit. note 22; ID., Burgundio of Pisa’s translation (1992), cit. note
22. I use the following abbreviations for Burgundio’s translations: De gen.
et corr. = Aristotle, De generatione et corruptione; Ethica vetus and Ethica
nova = Aristotle, Ethica Nicomachea (see n. 23 above); Temp. = Galen, De
temperamentis; Loc. Aff. = Galen, De locis affectis; in Hipp. Acut. = Galen, In
Hippocratis De victus ratione in morbis acutis commentaria; De san. tuenda
= Galen, De sanitate tuenda; Nat. hom. = Nemesius, De natura hominis.
The occurrences given in the following discussion include passages where
a particle is transmitted in only one of the manuscripts. For a list of Latin
equivalents for Greek particles in Morb. Diff., Morb. Caus. and Sympt. Diff.
see Table I, pp. 908-910 below.
Sympt. Diff.: p. 218, 1 (VII 55, 15 K) rursus MaVa: iterum Er: rursus iterum
Wc. Urso in FORTUNA, URSO, Burgundio da Pisa, cit. note 19, p. 159, n.
917
Beate Gundert
28.
29.
30.
31.
32.
33.
64, reports two occurences of iterum in the same sentence in in Hipp. Acut.
(p. 297, 11 f. in the Junta edition of 1522), the first of these translating πάλιν
… αὖθις and the second one having no correspondence in the Greek.
Sympt. Diff.: p. 220, 17; 230, 2; 242, 10 (VII 58, 1; 63, 13; 72, 18 K), and
212, 16 (VII 52, 14 K) where the Latin transmission is split between denique
WcEr and utique VaMa. For a possible further example in Sympt. Diff. and
examples in Morb. Diff. and Morb. Caus. see pp. 908 and 910, Table I, s.v. δή
and γὰρ οὖν δή with note 68. See FORTUNA, URSO, Burgundio da Pisa,
cit. note 19, p. 160.
For further equivalents for δή see Table I, p. 908 below; for the possible
influence of the Greek transmission on the handling of δή in Lat.Gr. see below
p. 922, note 62.
See FORTUNA, URSO, Burgundio da Pisa, cit. note 19, p. 159.
DURLING, Burgundio of Pisa’s translation (1992), cit. note 22, p. 41;
BOSSIER, art. cit. note 22, pp. 95 f.
The apparent overlaps with Burgundio’s earlier practice in the occurrence
of quidem enim (3) and quidem igitur (2) are probably due to uncertainties
of the Latin transmission. Thus quidem enim is transmitted once by Ma
and Er, once by Ma and Wc and once by only Er, while in each case the
remaining manuscripts omit quidem; quidem igitur is transmitted once by
Ma alone, and once by Ma, Wc and Va with the other manuscripts omitting
igitur or quidem. It seems, then, that in these 5 cases there were ambiguities
in the common source (z), either because a revisor had added the lacking
particle or because the translator himself had oscillated between quidem
and enim on the one hand, and quidem and igitur on the other. Furthermore,
in all four manuscripts μὲν γάρ is translated four times by enim and once
by quidem alone, while the particle cluster μὲν οὖν is rendered four times
by quidem alone; the translation denique for μὲν οὖν (p. 236, 16 = VII 68,
16 K) does not seem to have a counterpart in Burgundio but is found in Niccolò, see FORTUNA, URSO, Burgundio da Pisa, cit. note 19, p. 158; see
also below Table I, p. 909.
See FORTUNA, URSO, Burgundio da Pisa, cit. note 19, pp. 154-158; FORTUNA, Galeno e le traduzioni medievali, cit. note 22, pp. 328-331; FORTUNA S., Stefano da Messina traduttore del De purgantium medicamentorum facultate di Galeno. In: URSO A. M. (ed.), Il bilinguismo medico fra
tardoantico e medioevo. Atti del Convegno internazionale di Messina (1415 ottobre 2010). Lessico & cultura 8, Messina, E.D.A.S., 2012, pp. 188 f.;
MINIO-PALUELLO, art. cit. note 23, pp. 288 f. = Opuscula, pp. 212 f.
918
The Graeco-Latin translation of Galen, De symptomatum differentiis
34. FORTUNA, URSO, Burgundio da Pisa, cit. note 19, pp. 162 f., 165; see
also BOSSIER, art. cit. note 22, pp. 90 f. Perfecte, the second most frequent
choice in Temp. after finaliter, does occur twice in Sympt. Caus. II besides
finaliter (3), which is the sole rendering in Morb. Diff. (5), Morb. Caus. (4),
Sympt. Caus. I (2) and Sympt. Caus. III (1): see Table II, p. 912 below.
35. Sympt. Diff.: p. 228, 10 (VII 63, 1 K) atrofie WcVaEr: idest innutric(i)ones
Wcs.l.Vas.l., ut vid., Er in marg.: innutriciones Ma.
36. DURLING, Burgundio of Pisa’s translation (1992), cit. note 22, pp. 42-46.
Durling’s collection of rare words used by Burgundio (pp. 46 f.) includes
eruptuatio.
37. DURLING, Burgundio of Pisa’s translation (1992), cit. note 22, p. 45.
See also Burgundio’s translation of Nemesius, De natura hominis. Nicolas
Alfanus, on the other hand, who translated this work in the 11th c., does not
distinguish between the different Greek words of change, translating them
indiscriminately with permutatio and permutare (VERBEKE G., MONCHO
J. R., Némésius d’Émèse, De natura hominis, Traduction de Burgundio de
Pise. Corpus Latinum Commentariorum in Aristotelem Graecorum, Suppl. 1,
Leiden, Brill, 1975, p. LXXXVII).
38. FORTUNA, URSO, Burgundio da Pisa, cit. note 19, pp. 163 f.; BOSSIER,
art. cit. note 22, p. 94.
39. BOSSIER, art. cit. note 22, pp. 106 f.; FORTUNA, URSO, Tradizione latina
dell’Ars medica, cit. note 19, p. 140.
40. BOSSIER, art. cit. note 22, pp. 84-89.
41. FORTUNA, URSO, Burgundio da Pisa, cit. note 19, pp. 167 f.; DURLING,
Burgundio of Pisa’s translation (1992), cit. note 22, p. 41.
42. See GUNDERT, op. cit. note 3, pp. 99-101. Examples of variant readings and
glosses probably due to the revisor are:
Sympt. Diff.: p. 222, 16 (VII 59, 9 K) κακοφωνίαν LA = malam vocalitatem
Ma: δυσφωνίαν MQS = disvocalitatem ErVaWcMas.l.
Sympt. Diff.: p. 250, 13 (VII 78, 16 K) τραχεῖαν ἀρτηρίαν A: ἀρτηρίαν
MLQS = arteriam Lat.Gr., idest traceam Wcs.l.
43. Durling in his editons of Temp. and Loc. Aff. attributes most of the variants
found in Va and Wc, both of which transmit the text of these two treatises (C
and D in DURLING, Burgundio of Pisa’s translation, 1976, cit. note 22; ID.,
Burgundio of Pisa’s translation, 1992, cit. note 22), to the activity of a revisor, while conceding that some of the synonyms and glosses in Loc. Aff. “may
go back to Burgundio himself” (DURLING, Burgundio of Pisa’s translation,
1992, cit. note 22, p. 27; cf. ID., Burgundio of Pisa’s translation, 1976, cit.
919
Beate Gundert
44.
45.
46.
47.
48.
note 22, pp. XXX f. and n. 22). BOSSIER, art. cit. note 22, pp. 86-89, more
confidently assigns the glosses that he examined in Burgundio’s philosophical and theological translations to Burgundio himself; see also FORTUNA,
URSO, Burgundio da Pisa, cit. note 19, pp. 153 f., n. 63 and p. 159, n. 68. For
Burgundio’s practice of offering several translation choices for one Greek
term, see the prologue to Burgundio’s translation of John Chrysostom’s Commentary on the Gospel of St. John, quoted by CLASSEN P., Burgundio von
Pisa, Richter, Gesandter, Übersetzer. Heidelberg, C. Winter Universitätsverlag, 1974, p. 95, ll. 183-185, and BOSSIER, art. cit. note 22, p. 84, n. 10:
verbum ex verbo statui transferendum, deficienciam quidem dictionum intervenientem duabus vel etiam tribus dictionibus adiectis replens.
DURLING, Burgundio of Pisa’s translation (1976), cit. note 22, p. XXX.
Similarly, Vivian Nutton in his contribution during the conference raised the
question whether Niccolò might not be identified as the revisor of Sympt.
Diff.; see his article in this volume.
See Table II, p. 912 below, and FORTUNA, URSO, Burgundio da Pisa, cit.
note 19, p. 163; submemoratio, however, is used by Burgundio as an equivalent for ὑπόμνησις in John Chrysostom’s Commentary on the Gospels of
St. Matthew, see FLECCHIA M., La traduzione di Burgundio Pisano delle
Omelie di S. Giovanni Crisostomo sopra Matteo. Aevum 1952; 26: 113-130,
at p. 129.
For submemoratio in Niccolò see De motibus dubiis, e.g. iv.1; 32; 36; vi.11
= NUTTON V., BOS G., Galen, On problematical movements. Cambridge,
Cambridge Univ. Press, 2011, pp. 136, 2; 142, 20; 29; 150, 11. For denique
as an equivalent for δή see De consuetudinibus 4, SCHMUTTE J. M., Galeni
De consuetudinibus. CMG, Suppl. III, Leipzig, Berlin, Teubner, 1941, p. 24,
27 (translating δή on p. 25, 25); p. 27, 21; 23 (translating δή on p. 26, 22; 24),
and as an equivalent for μὲν οὖν see De morb. temp.1, quoted in FORTUNA,
URSO, Burgundio da Pisa, cit. note 19, p. 158. See also above, p. 894 and
p. 918, note 32. For further similarities with Niccolò see below pp. 922 and
924, notes 61 and 69.
See notes 1 and 22, p. 913 and 916 above.
Igitur (and Nam) alone at the beginning of a sentence suggest that the loss
of quidem from the combination Igitur (Nam) … quidem is due to a scribal
error, whereas igitur in the second or a later position and enim suggest the
omission of quidem is an intentional choice by the translator, or the particle’s
absence in the translator’s or revisor’s Greek source.
920
The Graeco-Latin translation of Galen, De symptomatum differentiis
49. At Sympt. Caus. I: VII 100, 6 K the omission of autem might be due to the
omission of δὲ in the Greek source (δὲ om. A).
50. BOSSIER, art. cit. note 22, p. 98, signals one occurrence of vero in Ne­mesius’
Nat. hom.
51. See p. 918, n. 32, and below p. 909, Table I with notes 64 and 65.
52. In the case of enim, e.g. Sympt. Caus. I: VII 96, 17 K μέν om. MLQSA; 115, 15
K μέν om. MLQS; 138, 9 K μέν om. LSA; Sympt. Caus. II: VII 173, 14 K μέν
om. MS; Sympt. Caus. III: VII 234, 6 K μέν om. QS. In the case of igitur, e.g.
Sympt. Caus. I: VII 123, 11 K μέν om. LQS. In the case of quidem, e.g. Sympt.
Caus. II: VII 202, 11 K γάρ om. MLQS and 165,12 K οὖν om. S; 169,15 K
οὖν om. LA; 179, 1 K οὖν om. LQSA. At Sympt. Caus. II 150, 11 K (μὲν
MLQS: μὲν οὖν A) the variants quidem Wc and igitur MaVaEr may reflect an
adjustment in z to δ, the source of A.
53. At VII 113,13 and 114, 9 K actus / energia the supralinear explanation (idest)
operatio is given in Wc and Va respectively.
54. Sympt. Caus. I: VII 144,13; 16; 17 K energiis ErMa: actibus Wc: om. Va. The
oscillation between the two alternatives is further evidenced by the following
supralinear notes to energia: Sympt.Caus. I: VII 131, 4 K (al.) actus Wc et
Va s.l.; 141, 17 K al. actibus et operationibus Vas.l., and Sympt. Caus. II: VII
150, 6 actus Vas.l..
55. See also VII 165, 1 K actus: operationis Vas.l.. The term actio is given s.l. as
a variant to actus in Wc at Sympt. Caus. III: VII 229, 6 K.
56. The Latin transmission is split between the two readings at VII 206, 9 K
non omnino VaMa: nequaquam WcEr; VII 215, 6 K non omnino WcMa:
nequaquam Va; VII 221, 11 K non omnino WcMa: nequaquam Er: nequaquam
omnino Va; VII 225, 3 K non omnino WcMa: nequaquam ErVa.
57. Exceptions are nullatenus for the first occurrence of οὐδ᾽ ὅλως at VII 239, 13
K, nequaquam omnino (WcMa) at VII 248, 9 K and non (Va) at VII 265, 5 K.
58. This selective stemma codicum is based on Sympt. Diff., see GUNDERT, op.
cit. note 3, p. 102.
59. A star (*) signifies that a particular reading is preserved in only some of the
Latin manuscripts, the others either omitting the word or offering a different
equivalent. See also note 22, p. 916 above.
60. At Sympt. Diff.: p. 224, 13 (VII 60, 8 K) Lat.Gr. utique seems to translate δή,
as transmitted by QAS (γε ML), and is thus recorded s.v. δή.
61. The equivalent denique is Burgundio’s preferred choice from De fide orthodoxa on. The reading autem (WcErVa at Morb. Diff.: VI 875, 2 K) also occurs
as a rare translation alternative for γοῦν in Loc. Aff.; the variant igitur utique
921
Beate Gundert
(Ma) may be due to textual uncertainties in the Greek transmission (γοῦν
LQS: δὴ E: δὴ οὖν M). The translation tamen (Sympt. Diff.: p. 232, 7 = VII
65, 14 K) occurs once each in Temp. and Loc. Aff. The variant reading demum
(Va at Sympt. Diff.: p. 204, 13 = VII 46, 12 K) is unusual for Burgundio;
demum for γοῦν is found once in Niccolò’s translation of De temporibus
morborum (see FORTUNA, URSO, Burgundio da Pisa, cit. note 19, p. 161
and n. 71).
62. The reading δή at Morb. Diff.: VI 849, 1 K is not included here, since Lat.
Gr.
igitur … quidem seems to follow a Greek tradition different from Kühn:
μὲν… οὖν SM: δή LQ edd. The equivalent autem occurs as a rare translation
alternative in De gen. et corr. and may in some instances be due to a confusion between δή and δέ, as at Morb. Diff.: VI 862, 12 K (δή M: δέ LQS:
autem ErVaMa: om. Wc) and Sympt. Diff.: p. 228, 3 = VII 62, 10 K (δέ L:
δή cett.: autem WcVaMa: om. Er). The translation alternative itaque is unusual for Burgundio, occurring only once as a variant reading in Temp., but it
is found in Stefano da Messina and William of Moerbeke (see FORTUNA,
Galeno e le traduzioni medievali, cit. note 22, Table II, p. 329). At Morb.
Caus.: VII 13, 5 K it may represent a misreading of utique, as is suggested by
Morb. Diff.: VI 864, 11 K utique WcMa: itaque ErVa and 842, 11 K utique
Wc: itaque ErVa: itaque al. utique Ma; see also Sympt. Diff.: p. 212, 19 (VII
52, 17 K) utique WcMa: itaque Va: ita Er. The rare translation alternative igitur is also found in De gen. et corr. and once as a variant reading in Temp. For
denique see above p. 893 with n. 28 and Table I, p. 910 s.v. γὰρ οὖν δή with
note 68. At Sympt. Diff.: p. 230, 25 (VII 65, 6 K) Ma offers a series of translation alternatives for δή (MS: δέ LQA) which may have all been present in
z: igitur, itaque, nimirum. Some of the omissions in Sympt. Diff. may reflect
the omission of δή in either the translator’s or the revisor’s Greek source, e.g.
Sympt. Diff.: p. 200, 10 (VII 44, 2 K): δή om. S; p. 220, 4 (VII 57, 4 K): δή
om. QAS; p. 224, 11 (VII 60, 5 K): δή om. A; p. 228, 4 (VII 60, 12 K): δή
om. L; p. 270, 17 (VII 72, 3 K): δή om. A.
63. Sympt. Diff.: p. 248, 16 = VII 77, 6 K (γ᾽ ἔτι Q: γέ τι LAS: γε M) is not
included here since Lat.Gr. utique seems to be following the γ-branch of the
Greek transmission as represented by M.
64. The variant reading Nam quidem at Morb. Caus.: VII 38, 2 K is due to the
omission of the intervening word in Va. For enim and quidem as equivalents
for μὲν γάρ see above p. 918, note 32. In the following cases the choice
among these equivalents may reflect the omission of μέν or γάρ in part of
the Greek transmission: Sympt. Diff.: p. 230, 7 (VII 64, 1 K) μέν om. L; p.
922
The Graeco-Latin translation of Galen, De symptomatum differentiis
256, 13 (VII 83, 7 K) μέν om. Q; Sympt. Diff.: p. 248, 13 (VII 77, 3 K) γάρ
om. A; p. 252, 2 (VII 79, 13 K) γάρ om. L. For quidem enim as variant for
enim (ErMa at Sympt. Diff.: p. 224, 16 = VII 60, 11 K; WcMa at p. 242, 4
= VII 72, 12 K; ErMa at p. 250, 12 = VII 78, 15 K) see above p. 918, n. 32.
Other variants for enim are autem (VaEr at Morb. Caus.: VII 29, 18 K; Wc
at Sympt. Diff.: p. 244, 8 = VII 74, 2 K; Ma at p. 256, 13 = VII 83, 7 K), vero
and quidem (WcMa and Er respectively at Sympt. Diff.: p. 248,13 = VII 77, 3
K). At Morb. Caus.: VII 28, 1 K (denique) the translator’s Greek source may
have read μέντοι with L (μέν γε MQ S: μὲν γάρ E edd.), which is occasionally rendered with denique in Temp. and Loc. Aff. See also above pp. 920-921
and notes 48 and 52.
65. Morb. Diff.: VI 849, 1 K is added to the count since Igitur … quidem ErVaMa:
Igitur Wc seem to follow μὲν … οὖν ME against μὲν δή LQ edd. Morb.
Diff.: VI 848, 9 K and Morb. Caus.: VII 34, 5 K are omitted from the count
since Lat.Gr. quidem seems to follow μὲν MLQE (S deest) against μὲν … οὖν
Pa edd. in the first case, and μὲν MLQS against μὲν … οὖν E edd. in the
second case. In three of the four occurrences in Sympt. Diff. the equivalent
quidem may be due to the revisor’s adjustment of the translation to the Greek
text transmitted by δ, which does not exhibit οὖν (p. 214, 4 = VII 53, 18 K:
οὖν om. QAS; p. 236, 6 = VII 68, 4 K: οὖν om. A; p. 244, 20 = VII 74, 17
K: οὖν om. LA). At Morb. Caus.: VII 21, 12 and 35, 4 K Igitur quidem as
a variant reading for Igitur … quidem results from the transposition of the
intervening word in Va, Wc and Ma. For the combination quidem igitur see
above p. 918, n. 32. At Morb. Diff.: VI 855, 10 K (quidem igitur Ma: igitur
ErVaWc), Sympt. Diff.: p. 220, 6 = VII 57, 7 K (quidem igitur MaVas.l.: igitur
Er: quidem WcVa) and p. 244, 18 = VII 74, 15 K (quidem igitur WcMaVa:
quidem Er) the compound translation may have originated with the individual
Latin manuscripts by the insertion of quidem or igitur, which was present as
an alternative somewhere in its source z. The unusual variants at Sympt. Diff.:
p. 198, 12 = VII 43, 4 K (autem Er: quidem autem Va: quidem demum WcMa)
may reflect uncertainties of the Greek transmission (μὲν οὖν MQAS: μήν L).
66. Including οἱονεί which is rendered as velut at Morb. Diff.: VI 836, 6 K and
as veluti at Morb. Caus.: VII 30, 4 K. At Sympt. Diff.: p. 224, 1 (VII 59, 12 K)
puta is the translation of οἷον εἰ τύχοι.
67. For the combinations ἆρ᾽ οὖν, ἀτὰρ οὖν, γὰρ οὖν, γοῦν, μὲν οὖν, οὔκουν
see above and below. At Morb. Diff.: VI 841, 10 K Lat.Gr. denique seems to be
translating γοῦν as transmitted by LQE (οὖν M, S deest), and is thus recorded
s.v. γοῦν. At Morb. Diff.: VI 859, 2 K Lat.Gr. vero seems to be translating δὲ
923
Beate Gundert
68.
69.
70.
71.
72.
73.
74.
as transmitted by MQE (οὖν Pa edd.: om. L ut vid., S deest). The equivalents
autem (Va at Morb. Caus.: VII 4, 5; 17, 12 K), enim (Er at Sympt. Diff.: p.
256, 3 = VII 82, 13 K) and demum (ErWcMa: om. Va at Sympt. Diff.: p. 248,
1 = VII 76, 9 K) seem to be unusual for Burgundio. At Sympt. Diff.: p. 206,
15 (VII 48, 3 K) the omission of οὖν may reflect the translator’s or revisor’s
Greek source (om. MQS, A deest).
At Morb. Caus.: VII 23, 6 K the particle δή is transmitted in MLQSE (om.
οὖν), but deleted in Pa and omitted in the printed Greek editions. At Morb.
Caus.: VII 5, 3 K and Sympt. Diff.: p. 198, 7 (VII 42, 8 K) δή is transmitted
in only part of the Greek tradition (LS and MQ respectively). The variants
autem utique WcMa: enim ErVa (Morb. Caus.: VII 23, 6 K) and denique
WcVaEr: denique utique Ma (Morb. Caus.: VII 5, 3 K) point to the presence of alternatives in z which may reflect the uncertainties of the Greek
transmission.
The combinations hic talis (with the variant talis hic) and qui talis are equivalents for τοιοῦτος accompanied by the definite article, while talis alone
translates τοιοῦτος with or without an article, a practice also found in Niccolò’s translation of De temporibus morborum, see FORTUNA, URSO, Burgundio da Pisa, cit. note 19, p. 159, n. 66.
At Sympt. Diff.: p. 252, 17 (VII 80, 14 K) predictis for τοῖς τοιούτοις seems to
represent the intrusion into the text of a gloss, possibly by the original translator; see above p. 903. Another gloss intrusion seems possible at Morb. Caus.:
VII 30, 10 K where Va replaces talibus with flegmatibus. At Morb. Caus.: VII
26, 5 K, on the other hand, Va offers talium instead of predictorum (ErWcMa)
for τῶν προειρημένων, apparently rejecting predictorum as a gloss.
Sympt. Diff.: p. 228, 16 (VII 63, 9 K) is included here since Lat.Gr. ut seems
to translate ὡς as transmitted in QAS (ὥσπερ LM). The equivalents for ὡς
employed in Morb. Diff., Morb. Caus. and Sympt. Diff. correspond to Burgundio’s practice in Temp. and Loc. Aff., where however the prevalence of ut
over quod is more clearly pronounced, and the variety of choices is greater.
The variants et for ut at Morb. Caus.: VII 13, 14 (Wc); 15, 7; 16, 8 ; 28, 11
K (Er) and quidem for quod at VII 3, 10 K (Er) may represent scribal errors.
At Sympt. Diff. p. 220, 16 (VII 57, 19 K) Lat.Gr. qui renders ἥπερ (L Qcorr.:
ὥσπερ MAS).
For the notes to Morb. Diff., Morb. Caus. and Sympt. Diff. see also Table I,
pp. 908-910 above.
At Sympt. Caus. III: VII 242, 3 K Lat.Gr. offers Nam … quidem where μέν
is transmitted in MLQAS. For Nam see above p. 920, n. 48. For enim and
924
The Graeco-Latin translation of Galen, De symptomatum differentiis
75.
76.
77.
78.
79.
80.
81.
quidem as equivalents for μὲν γάρ see above p. 912 and note 32. In some
cases the translation enim and quidem may reflect the omission of μέν or γάρ
from the translator’s or revisor’s Greek source, see above p. 921, n. 52. Most
of the occurrences of quidem enim, enim quidem, vero and autem are translation variants for enim.
At Sympt. Caus. III: VII 243, 13 K Lat.Gr. Igitur… quidem seems to be at variance with μὲν δή transmitted by MLQAS and is not included in the count.
For Igitur see above p. 920, n. 48. The equivalents igitur and quidem may in
some cases reflect the omission of μέν or οὖν from the translator’s or revisor’s source, see above pp. 905 and 921, n. 52. Some occurrences of quidem
igitur are translation variants for igitur and quidem.
Lat.Gr. ipsius actus for αὐτῆς (sc. ἐνεργείας) at Morb. Diff.: VI 855, 11 K
may owe its origin to a gloss on ipsius.
A variant for actus.
At Sympt. Caus. III: VII 256, 10 K the reading neque hoc VaErWc (om. hoc):
om. Ma (cum pluribus verbis) may be due to the revisor introducing the δ
reading μηδὲ οὗτος Α (μηδὲ οὕτως LQ [μηδ’]: μηδ᾽ ὅλως M) and is not
included in the count.
See also FORTUNA, URSO, Tradizione latina dell’Ars medica, cit. note 19,
pp. 138 f.
IBI, p. 140.
IBI, p. 168.
Correspondence should be addressed to:
Beate Gundert
592 Maitland St. - London, Ontario
N6B 2Z7 - Canada
[email protected]
925
MEDICINA NEI SECOLI ARTE E SCIENZA, 25/3 (2013) 927-940
Journal of History of Medicine
Articoli/Articles
LA TRASMISSIONE DEL DE SPERMATE PSEUDO-GALENICO
Outi Merisalo
Università di Jyväskylä, FI
SUMMARY
THE TRAnSMISSION OF THE PSEUDO-GALENIC DE SPERMATE
Towards the middle of the twelfth century a Latin-language treatise on
embryology and astrology, in one manuscript entitled Liber spermatis,
makes its appearance in England and in Southern France. At the end of
the century parts of it circulate in Bavaria, now entitled in one manuscript
Microtegni and attributed to Galen as author and Constantine the African
as translator. By the middle of the thirteenth century, a still longer version
of the treatise is fixed and gains great popularity at universities both
in Northern France and England as well as Northern Italy, where the
University of Padua seems to play a special role in disseminating the text
until the end of the fifteenth century. The Galenic connection ensures the
success of the treatise until the end of the sixteenth century. Altogether 44
manuscript witnesses are currently known.
Verso la metà del XII s. compare in Inghilterra e nel Sud della
Francia un trattato latino con il titolo Liber spermatis, dall’origine
incerta, composto di due testi, l’uno embriologico e l’altro astrologico1. Alla fine del secolo, di questo trattato, si trova una copia parziale in Baviera, col titolo Microtegni e con l’attribuzione a Galeno
(autore) e a Costantino Africano (traduttore); alla stessa epoca circolano in Baviera anche passi che nel Duecento confluiscono in una
versione più ampia della parte astrologica. Le copie più antiche di
Key words: De spermate - Pseudo-Galen - Latin transmission
927
Outi Merisalo
tale versione estesa del trattato sono databili alla metà del Duecento.
Mentre l’attribuzione della traduzione a Costantino sembra scomparire nella seconda metà del Duecento, quella a Galeno garantisce il
successo durevole del trattato, che continua a circolare insieme con
opere autentiche di Galeno nei grandi volumi universitari dalla fine
del Duecento fino al Quattrocento inoltrato e nelle edizioni a stampa
cinquecentesche. Questo articolo cercherà di ricostruire la trasmissione del De spermate dal XII s. alla fine del Quattrocento.
Dal punto di vista della storia della medicina, il De spermate presenta due teorie piuttosto rare, cioè la dottrina dell’utero dalle sette
celle, attestata qui per la prima volta, e un sistema cronobiologico
articolato su 12+12 ore che permette di prevedere le caratteristiche
fisiche e mentali del bambino, non soltanto secondo la sua ora di
nascita, ma anche secondo quella dei genitori e dei nonni2.
Sono attualmente noti 43 codici del De spermate, per la maggior
parte databili ai secoli XIII, XIV e XV. Esistono tuttavia quattro testimoni del XII s. provenienti:
1. dall’Inghilterra: Londra, British Library, Cotton Galba E
IV, ff. 233vb-238va, della metà del XII s., forse vergato
nel monastero di Bury St Edmunds, di 1006 righe, con il
trattato di embriologia alle rr. 1-691, e il trattato di astrologia alle rr. 692-1006; senza titolo e colofone, al f. 238va
Explicit liber spermatis. Questo codice composito contiene
documenti relativi all’arcidiocesi di Canterbury (unità 1) e
testi scientifici della tarda antichità (unità 2)3.
2. dalla Francia: Parigi, BNF, lat. 15114, ff. 163v-170, della metà
del XII s., proveniente dalla Francia meridionale, contiene la
parte del De spermate coincidente con Galba 1-807 (trattato
embriologico e parte del trattato astrologico), senza titolo. Questo codice è composito e contiene inoltre Avicenna (unità 1-2),
Galeno, la Tereoperica e altri testi di medicina (unità 3-4)4.
928
La trasmissione del De spermate pseudo-galenico
3. dalla Baviera: 1) Monaco, BSB, clm 4622, ff. 79v-80v,
della fine del XII s., conservato a Benediktbeuern (Bura)
nel XV s., contiene il testo del De spermate coincidente
con Galba 1-144 (parte del trattato embriologico); al f.
79v Incipit microtegni Gal(ieni) tra(n)slata a constant(ino)
montiscas+ine(n)-sis monacho de corporis (et)-a(n)i(m)e
armonia (con)s(er)-ua(n)da. Il trattato è qui attribuito a
Galeno e la traduzione latina a Costantino Africano. Il titolo
Microtegni, attestato in questo codice per la prima volta,
collega il testo con Galeno, Ars parva o Ars medica, la versione latina della Techne iatrike, spesso intitolata Tegni nei
codici occidentali. Il secondo titolo, che non descrive adeguatamente il contenuto del trattato, è alquanto enigmatico.
Per altri codici dal titolo identico vedi infra, pp. 933, 935.
Questo codice composito (7 unità) contiene testi di medicina di autori antichi come Vindiciano, e medievali come
Costantino5.
2) Monaco, BSB, clm 18918, ff. 68-71, della fine del XII s.,
conservato a Tegernsee nel XV s., contiene il testo del De
spermate coincidente con Galba 691-722, 829-876, Berlino 3-666. Questo codice presenta dunque parti del trattato
astrologico contenuto nel codice Galba, ma anche un passo
relativamente lungo del trattato astrologico esteso che cir­
colerà nel Duecento. Il codice, composito di 2 unità, pre­
senta testi di scienze naturali e di teologia7.
Alla fine del XII s. il Liber spermatis, sotto il titolo Microtegni, era
dunque attribuito a Galeno e a Costantino Africano. Nel Duecento
persiste l’associazione con Galeno autore, mentre scompare il nome
di Costantino traduttore. Verso la metà del secolo comincia a circolare la versione estesa del testo con l’intero trattato embriologico e il trattato astrologico ampliato di 227 righe8. Dei due codici
929
Outi Merisalo
più antichi con la versione estesa, Würzburg, UB, M. p. med. f. 3,
ff. 177vb-182va (c. 1250, Francia meridionale?), con cinque unità
codicologiche duecentesche, presenta il De spermate con testi di
Costantino (unità 1-3: Theorica Pantegni, Practica Pantegni; unità
4: De memoria, De melancolia, De cerebro, De oculis, De coitu, De
heros morbo, De lepra, Liber pauperum, De stomacho, con il De
spermate inserito tra il De coitu e il De heros morbo), Aristotele,
Averroè e Avicenna (unità 5)9. Il codice identifica lo studioso di
Montecassino come traduttore al f. 182va: Explicit lib(er) de sp(er)mate a-(con)stantino edit(us)10. Qui sono assenti i titoli Microtegni
e De corporis et anime armonia conseruanda. In un altro codice,
leggermente posteriore, Londra, BL, Add. 18210, ff. 123b-127va
(seconda metà del XIII s., Francia settentrionale/Inghilterra), con
nove unità codicologiche, il De spermate, intitolato Microtegni al
f. 123b, occupa un’intera unità. Le diverse unità codicologiche presentano: Costantino Africano, De diaetis 2-3 (unità 1), trattati teologici di Roberto Grossatesta (unità 2), un dialogo sui climi e sui
movimenti della terra (unità 3), Galeno, De virtutibus cibariorum
(cioè De dissolutione continua, unità 4), un trattato sulla chiromanzia e Marbodio di Rennes, ambedue in antico francese (unità 5),
un commento all’Isagoge di Giovannizio (unità 6), il De spermate
(unità 7), un compendio della Summa di Gilberto Anglico, testi di
Ruggero di Salerno, Bruno da Longobucco, Trotula, un trattato teologico sull’avvento di Cristo e il De virtutibus ptisanae (unità 8).
Se Galeno è ancora marginale in questi due codici, il tipico codice
universitario francese settentrionale con vari trattati galenici emerge
poco dopo la metà del secolo come veicolo del De spermate11. Per ora è
nota una ventina di codici duecenteschi, principalmente della Francia
settentrionale e dell’Inghilterra, dove il De spermate è inserito in un
corpus di trattati galenici. Un esempio tipico è Erfurt, UB, Ampl. fol.
249, ff. 254b-260b12 (Incipit Mic(r)otegnj. Galienj. id-est lib(er) de
sp(er)mate seu de duodeci(m) portis. seu de hu(m)ana natura) che
930
La trasmissione del De spermate pseudo-galenico
presenta anche due nuovi titoli, cioè De duodecim portis, alquanto
enigmatico13, e De humana natura, piuttosto generico. Proviene dalla
Francia settentrionale ed è databile alla fine del XIII s. Fu acquistato alla fine del Trecento dal medico Amplonio Rating de Berka (c.
1364-1435)14, uno dei padri fondatori dell’università di Erfurt e celebre bibliofilo, che possedette anche un altro codice contemporaneo
dello stesso tipo, Erfurt, UB, Ampl. fol. 27815. Quest’ultimo volume
è composito (5 unità codicologiche) e databile, per la parte del De
spermate, al 1300 circa (ff. 78vb-82vb, Galba + Berlino 1-19: Incipit
microtegni .i. liber de spermate seu. de xij. portis). Altri volumi con
diverse raccolte di testi galenici sono Berlino, SBB-PK, lat. fol. 638
(c. 1300, Francia settentrionale)16; Brugge, Grootseminarie 93/61,
ff. 159va-162rb, c. 1300, Francia settentrionale, f. 162b: Explicit
l(i)b(er) De .xii. portis. u(e)l Migrotegni Gal(ieni)17; Basilea, UB, D
III 6 e D III 8 (entrambi della fine del XIII s., Francia settentrionale)18;
Oxford, Balliol College 231, ff. 34va-39 (c. 1300, Francia settentrionale): f. 34vb: Hic incipit liber Microtegni galieni (ue)l. de spermate,
f. 37b: Explicit liber de spermate, Galba 1-691; f. 37b: Incipit lib(er)
G(alieni) de .xii. signis uel eleme(n)tor(um), f. 39b: Explicit liber de
xii portis uel microtegni galieni19.
Il successo del grande volume galenico persiste nella Francia settentrionale e in Inghilterra nel Trecento inoltrato, come dimostrano i
codici Erfurt, UB, Ampl. qu. 178, appartenuto allo stesso Amplonio
Rating de Berka, che contiene la parte del De spermate coincidente
con Galba 1-291; Danzica, Akademia Nauk, Mar. F. 41, c. 1300,
Francia settentrionale, appartenuto nel Trecento a Hugues Salars (o
Salard, lat. Salarcii), maestro di medicina della diocesi di Rodez (fl.
1360), e al suo probabile parente Rigaud Salars (Rigaldus Salardus),
baccalarius in medicina20. Fu acquistato nel XV s. dal medico
Simon Gossil di Danzica, che ne fece dono alla biblioteca della chiesa della Vergine della città21. Un terzo esempio trecentesco è Città
931
Outi Merisalo
del Vaticano, BAV, Pal. lat. 1094, legato all’insegnamento di Gérard
Dizier, medico personale di Giovanni II, re di Francia, nel 135222.
Nonostante questa tendenza dominante, ancora alla fine del Duecento
il De spermate si incontra in un volume composito (6 unità) della
Francia settentrionale senza testi galenici. Si tratta di Parigi, BNF,
lat. 6988, ff. 161a-163vb (Parigi, c. 1275-inverno del 1290) che contiene il trattato embriologico coincidente con Galba 1-619, senza
titolo, insieme con altri testi: Costantino Africano, Trotula, altri testi
salernitani, Avicenna, Riccardo Anglico, Egidio di Corbeil, l’Antidotarium Nicolai e altri autori di poco anteriori e contemporanei23.
Il successo del De spermate continua nel Tre-Quattrocento in Francia
settentrionale e Inghilterra, come dimostrano i seguenti manoscritti: Cambridge, Gonville & Caius College 345 (620), con la versione
estesa, appartenuto nel Quattrocento a Roger Marchall, medico personale di Edoardo IV (1442-1483), re d’Inghilterra24; Londra, Lambeth
Palace Library 444, sempre con la versione estesa, in un’unità codicologica (n° 2) vergata nel 1451 ad Oxford da Hermann Zureke da
Greifswald (ff. 37-47, inc.: Incipit Mycrotegni Galieni de .xij. portis,
expl.: Explicit liber Microtegni Galieni de .12. portis); e due volumi miniati con testi galenici, di origine parigina e di un gran lusso,
dell’ultimo terzo del Quattrocento, Dresda, SLUB, Db. 92-9325.
Nella penisola appenninica il trattato non sembra circolare prima
dell’ultimo terzo del XIII sec. A quest’epoca risale il codice universitario Cesena, Biblioteca Malatestiana, D XXV 1, ff. 161va-169a,
con titolo corrente al f. 163va, marg. sup: Lib(er) gal(ieni) de sp(er)mate; e al f. 169a: Explicit liber .G. de xii portis u(e)l miciotegni
[sic]. G. u(e)l liber de-sp(er)mate G.26 Scritto dal maestro Giovanni
da Parma (c. 1260-1320) a Bologna o a Padova27 e miniato da un pittore bolognese28, appartenne nel Quattrocento a Giovanni di Marco
(1400/1405-1474), medico personale di Novello Malatesta, signore di Cesena29. Nel codice con testi galenici D XXV 230, forse della
stessa mano31, il De spermate presenta, dopo il testo della versione
932
La trasmissione del De spermate pseudo-galenico
estesa (ff. 184a-193a, senza titolo), un’aggiunta testuale, finora non
riscontrata in altri codici, sulla formazione dell’embrione (ff. 193a193vb, inc.: quo ordi(n)e u(e)l quo scemate ho(c) i(n) ut(er)o m(at)ris
plasmet(ur), expl.: qui no(n) h(abe)nt dentes ut senes. Explicit liber
Galieni de spermate. D(e)o gr(ati)as. AmeN). Tramite Giovanni da
Parma questi due codici si collegano dunque all’ambito bolognese
o forse padovano, e attestano la circolazione della versione estesa
nell’Italia settentrionale alla fine del Duecento. Pure il volume con testi galenici del 1300 c., Città del Vaticano, BAV, lat. 2383, con la versione estesa, può essere genericamente localizzato in quella zona32.
Il De spermate si trova in un contesto diverso nel codice composito
trecentesco Città del Vaticano, BAV, Urb. lat. 246, ff. 192va-193b33
(f. 192va inc.: Incip(it) lib(er) galieni d(e) armo(n)ia cor(pori)s (et)
a(n)i(m)e q(ui)-d(icitu)r miçiotegni; f. 193b, senza titolo e colofone; contiene Galba 1-259, cioè parte del trattato embriologico), con
un testo che assomiglia per molti versi a quello del codice bavarese
Monaco, BSB, clm 4622, a cominciare dai titoli De armonia corporis et anime e Miçiotegni (cf. supra, p. 929). Invece di Galeno, sono
presenti testi di medicina araba, ad es. il De simplici medicina di
Mesue (unità 1) e l’Almansor (unità 2, dove è presente anche il De
spermate), e testi di autori contemporanei, come l’Abbreviatio dei
Sinonima di Simone da Genova a cura di Mondino da Cividale, professore allo studio padovano dal 1307 al 1328, morto prima del 1340
(unità 3), e Mondino dei Liuzzi (c. 1270-1326), Anatomia (unità 4)34.
L’unità 3 presenta una nota al f. 239v che collega almeno questa
sezione del manoscritto con l’università di Padova del 1400 circa35.
Una dipendenza bavarese ancora più stretta si riscontra nel codice
composito Città del Vaticano, BAV, Pal. lat. 1234, localizzabile nella
Francia meridionale e databile agli anni 1400-1410. È possibile che
anche questo codice sia legato all’università di Padova36. Il testo del
De spermate (unità 8, ff. 268ra-b) comprende lo stesso frammento
del codice Monaco, BSB, clm 4622 (Galba 1-144), con lo stesso
933
Outi Merisalo
incipit che indica Costantino Africano come traduttore. Un solido
collegamento bavaro-padovano37 caratterizza il codice quattrocentesco (anni 1460) Città del Vaticano, BAV, Pal. lat. 1298, ancora un
volume composito con testi di diverse epoche: una sezione di opere galeniche, Rhazes e Maimonide, fino ad autori più recenti quali
Mondino dei Liuzzi e Arnaldo da Villanova38. Appartenne ad una
persona di origine transalpina germanica (forse il medico Conrad
Schelling di Heidelberg, c. 1435-1514, presente nell’università di
Padova nella prima metà degli anni 1460)39, la cui mano compare
nei margini dell’intero volume. La versione estesa del De spermate è contenuta ai ff. 226a-232a (inc.: Incipit Macrotegni [sic] siue
liber de sperma [sic] seu de XII portis; senza titolo e colofone). È
interessante che le rr. 1-259 presentino un testo molto simile a quello contenuto nel codice Città del Vaticano, BAV, Urb. lat. 246. Un
persistente collegamento bavaro-padovano è evidente anche nel codice Monaco, BSB, clm 490, contenente ai ff. 134r-155v una versione estesa del De spermate, ma incompleta (Galba 1-1006, Berlino
1-34), strettamente apparentata al testo contenuto in Monaco, BSB,
clm 4622, senza ovviamente esserne derivata. Questa copia fu stesa
nel 1503 da Hartmann Schedel (1440-1514), celebre medico e umanista di Norimberga, che si era formato a Padova40.
Mentre la Baviera sembra svolgere un certo ruolo nella trasmissione
del trattato a nord della penisola appenninica, il De spermate passa
dalle università della Francia settentrionale e dell’Inghilterra in terra
d’Impero nel Quattrocento, come è documentato dal codice composito Londra, Wellcome Library, 538, vergato in Baviera, ma con un
testo di dipendenza nord-francese. Contiene il De iuvamento anhelitus galenico, opere di Riccardo Anglico, Albert Birchtel di Stoccarda
(che vergò l’unità 4 dove si trova il suo trattato), testi sulla peste e la
versione estesa del De spermate ai ff. 2-35: Incipit liber Galie(n)i De
sp(er)mate siue liber de-duodecim portis, Explicit liber. G(alieni) de
duodecim portis u(e)l microtegni uel liber G de sp(er)mate. Fu dona934
La trasmissione del De spermate pseudo-galenico
to al monastero benedettino di Ottobeuren nella diocesi di Augusta
da Johannes Hertlin, medico e sacerdote, nel 150441.
Il De spermate, già ritenuto non autentico nel Trecento42, compare
fino al Seicento nei grandi volumi stampati delle opere di Galeno43.
In conclusione, il testo Galba, di 1006 righe, anonimo e con il titolo Liber spermatis, composto da una parte embriologica e da un’altra astrologica, appare verso la metà del XII s. in Inghilterra; poco
dopo si trova una versione sempre anonima di 807 righe, senza titolo, in Francia meridionale. Alla fine del XII s. compare in Baviera
una versione del testo Galba di 144 righe intitolata Microtegni e De
corporis et anime armonia conseruanda, attribuita a Galeno autore e a Costantino Africano traduttore. Alla stessa epoca circolano in
Baviera anche frammenti, anonimi e senza titolo, della parte astrologica della versione estesa del Duecento. La versione estesa di 1006
(Galba) + 227 (Berlino) righe, con la parte embriologica e una versione più ampia della parte astrologica, si costruisce prima della metà
del Duecento. Poco dopo scompare quasi del tutto l’attribuzione della
traduzione a Costantino Africano. Il successo del trattato, confuso da
una parte con il Peri spermatos galenico, che sarebbe stato tradotto da
Niccolò da Reggio solo verso il 1320, e dall’altra con l’Ars parva del
maestro antico, è garantito dall’inclusione nei grandi volumi universitari di Galeno nel Nord della Francia e in Inghilterra come nell’Italia
settentrionale dagli ultimi decenni del Duecento in poi. Sembra che
la Baviera non sia estranea alla trasmissione del testo nel Nord della penisola appenninica, e che l’università di Padova svolga un ruolo
importante nella sua diffusione nel Tre- e Quattrocento. Il trattato, in
estensioni diverse e accompagnato da testi anche non galenici, viene
letto, riletto e copiato in modo intenso fino alla fine del Medioevo;
sopravvive fino al Seicento nelle edizioni stampate di Galeno latino.
La trasmissione del De spermate mette in rilievo il carattere per molti
versi volatile di testi di insegnamento e di consultazione pratica, suscettibili di tagli, compilazione e parafrasi. È altrettanto evidente la ne935
Outi Merisalo
cessità di un esame congiunto delle caratteristiche testuali e materiali
dei testimoni per la comprensione del testo stesso.
BIBLIOGRAFIA E NOTE
1. La ricerca per questo articolo è stata in parte finanziata dall’Accademia di
Finlandia, progetto n° 121785 Books in transition (2008-2011), e dall’Ale­
xander-von-Humboldt-Stiftung, Bonn (2011). Il De spermate è forse la tra­
duzione (almeno per la parte embriologica) di un testo neoplatonico tardo­
antico il cui originale greco non ci è pervenuto, come suggerisce Nutton
V., Pseudonymity and the critic: authenticating the Medieval Galen. In:
GLAZE F. E., NANCE B. K. (edd.), Between text and patient: the medical
enterprise in Medieval & Early Modern Europe. Micrologus’ Library 39,
Firenze, SISMEL-Edizioni del Galluzzo, 2011, pp. 481-491, in particolare
p. 484. Conviene tuttavia notare che la versione estesa del trattato sembra il
risultato di un lavoro di compilazione svolto tra il XII s. e la metà del XIII
s. (vedi infra, p. 929).
2. Per un’analisi della teoria cronobiologica cf. MERISALO O., In horis san­
guinis. Physiology and generation in the Pseudo-Galenic De spermate. In:
Tikkanen B., Butters A., Aunio L. (edd.), Purvaparaprajñbhinandanam. Studies in honour of Klaus Karttunen. Studia Orientalia 110, Hel­
sinki, Suomen itämainen seura, 2011, pp. 238-240.
3. Merisalo O., The early tradition of the Pseudo-Galenic De spermate
(12th-13th centuries). Scripta 2012; 5: 45; per il testo del codice Galba cf.
Merisalo O., Pahta P., De spermate. The site, http://staff.jyu.fi/Mem­
bers/merisalo/despermate (trascrizione e informazioni sulla trasmissione del
testo). La prima edizione moderna, sulla base di pochi codici, è stata pubbli­
cata da TAVONE PASSALACQUA V., Microtegni seu De spermate. Roma,
Tip. E. Cossidente, 1959.
4. Cf. MERISALO, art. cit. nota 3, pp. 45-46.
5. Cf. MERISALO, art. cit. nota 3, pp. 46-47.
6. È chiamato Galba il testo di 1006 righe contenuto nel codice Galba, mentre
Berlino si riferisce alla versione estesa della parte astrologica, con 227 righe
in più rispetto al codice Galba, conservata, per es., nel codice Berlino, SBBPK, fol. 638.
7. Cf. MERISALO, art. cit. nota 3, p. 47.
936
La trasmissione del De spermate pseudo-galenico
8. Con il termine ‘versione estesa’ si fa qui riferimento alla versione più ampia
del testo attestata nei codici, senza considerare l’eventuale intenzione dei
compilatori. Ringrazio Vivian Nutton per avermi segnalato il possibile malin­
teso terminologico (e-mail agosto 2011).
9. Cf. MERISALO, art. cit. nota 3, p. 48.
10. Dopo il codice di Würzburg, il nome di Costantino traduttore si riscontra solo
nel codice quattrocentesco BAV, Pal. lat. 1234 (vedi infra, p. 933), stretta­
mente dipendente dal codice Monaco, BSB, clm 4622 (vedi supra, p. 929, e
MERISALO, art. cit. nota 3, p. 47).
11. Per il ‘nuovo Galeno’ e per la raccolta dei testi galenici che comprende cf.
NUTTON V., BOS G., Galen, On problematical movements. Cambridge,
CUP, 2011, pp. 31 e 94.
12. Cf. MERISALO, art. cit. nota 3, pp. 49-50.
13. Secondo un’ipotesi proposta da Charles Burnett, ‘porta’ sarebbe un calco
dell’arabo bab nel senso di ‘capitolo’; vedi BURNETT CH., Physics before
the Physics: early translations from Arabic of texts concerning nature in MSS
British Library, Additional 22719 and Cotton Galba E IV. Medioevo 2002;
27: 68. Il trattato non è tuttavia diviso in 12 capitoli.
14. Per il medico Amplonio cf. MERISALO O., PAHTA P., Tracing the trail of
transmission: the Pseudo-Galenic De spermate in Latin. In: Goyens M., De
Leemans P., Smets A. (edd.), Science translated, Latin and Vernacular
translations of scientific treatises in Medieval Europe. Mediaevalia Lovaniensia
40, Leuven, Leuven University Press, 2008, pp. 81-94; Merisalo O., Transition and continuity in medical manuscripts (thirteenth-fifteenth centuries). In:
Hamesse J., Meirinhos J. (edd.), Continuity and disruption. Textes et étu­
des du Moyen Age 48, Louvain-la-Neuve, FIDEM, 2009, pp. 25-35.
15. Cf. MERISALO, art. cit. nota 3, p. 50.
16. Cf. MERISALO, art. cit. nota 3, pp. 50-51.
17. Ringrazio sentitamente Iolanda Ventura per avermi segnalato questo codice
(e-mail dicembre 2012).
18. Per i codici ora a Basilea, cf. MERISALO, Transition and continuity, cit.
nota 14, pp. 25-35.
19. I titoli sono vari: a quelli noti si aggiungono De XII signis e Liber elementorum.
20. Jacquart D., Wickersheimer E., Dictionnaire biographique des
médecins en France au moyen âge. Nouvelle édition sous la direction de Guy
Beaujouan. Supplément, Hautes études médiévales et modernes 5.35,
Genève, Droz, Paris, Champion, 1979, p. 124. Una nota marginale tardo-tre­
centesca rimanda all’insegnamento dell’università di Montpellier, f. 169: Ista
937
Outi Merisalo
21.
22.
23.
24.
25.
26.
27.
28.
di(stincti)o fuit data i(n) mo(n)te pessulano p(er) magistru(m) W(illelm­u)m
Reuordellj; cf. Wickersheimer E., Dictionnaire biographique des médecins en France au moyen âge 2. Paris, Droz, 1936, p. 262: Guillaume Revor­
delli/Renordelh, dottore di medicina ad Avignone (1373), membro dell’uni­
versità di Montpellier (1378).
Per la biblioteca della chiesa della Vergine di Danzica cf. Günther O.,
Die Handschriften der Kirchenbibliothek von St. Marien in Danzig. Mit einer
Einleitung über die Geschichte dieser Bibliothek und 9 Tafeln Abbildungen.
Katalog der Danziger Stadtbibliothek verfertigt und hrsg. im Auftrage der
städtischen Behörden 5. Katalog der Handschriften 5. Danzig, A.W. Kafe­
mann, 1921. Ringrazio cordialmente la direzione e il personale della Biblio­
teka Akademii Nauk di Danzica per la gentilissima accoglienza nel mese di
luglio 2010.
F. 402v: istud dixit nobis magister Gerardus medicus regis Francie, cf. Wickersheimer, op. cit. nota 20, pp. 184-185; per un’analisi di questo codice
cf. MERISALO, Transition and continuity, cit. nota 14, pp. 29-30.
Cf. MERISALO, nota 3, p. 52.
Cf. VOIGTS L., A doctor and his books: the manuscripts of Roger Marchall
(d. 1477). In: BEADLE R., PIPER A. J. (edd.), New science out of old books.
Studies in manuscripts and early printed books in honour of A. I. Doyle.
Aldershot, Scholar press, 1995, pp. 249-314.
Cf. Nutton V., Picturing medicine. The Dresden Galen. In: KRAUSE K.
(ed.), Bild und Text im Mittelalter. Sensus 2, Köln, Weimar, Wien, Böhlau,
2011, pp. 347-361.
Ringrazio cordialmente la dott.ssa Paola Errani, vicedirettrice della Biblio­
teca Malatestiana, per la cortesissima accoglienza nel mese di maggio 2012.
Per la datazione del codice, che forma un insieme con il codice D XXIII 1, cf.
NUTTON, op. cit. nota 11, p. 33; CANOVA MARIANI G., Scheda nr. 16. In:
BALDISSIN MOLLI G., CANOVA MARIANI G., TONIOLO F. (edd.), La
miniatura a Padova dal Medioevo al Settecento. Catalogo. Modena, Panini,
1999, p. 82 (c. 1270-1280); LOLLINI F., Scheda nr. 96. In: MEDICA M.,
TUMIDEI S. (edd.), Duecento. Forme e colori del Medioevo a Bologna.
Venezia, Marsilio, 2000, p. 305 (c. 1290).
Cf. f. 190vb: Et finit(us) a-m(agist)ro Jo(hanne) de-p(ar)ma die lune p(ro)xi(m)o post inuocamus.
Per una descrizione dettagliata e per la bibliografia cf. l’ottimo Catalogo
aperto dei manoscritti Malatestiani, http://www.malatestiana.it/manoscritti/
(ultima consultazione: 7 gennaio 2013); CANOVA MARIANI, art. cit. nota
938
La trasmissione del De spermate pseudo-galenico
29.
30.
31.
32.
33.
34.
35.
36.
26, p. 82: miniatore bolognese o bolognesizzante; LOLLINI, art. cit. nota 26,
pp. 305-307: miniatore bolognese.
Cf. MANFRON A., Appendice II. Catalogo. In: MANFRON A., La biblioteca di un medico del Quattrocento. I codici di Giovanni di Marco da Rimini
nella Biblioteca Malatestiana. Torino, Allemandi, 1998, pp. 198-200.
Per la descrizione cf. MANFRON, op. cit. nota 29, pp. 200-202; anche NUT­
TON, op. cit. nota 11, p. 37.
Cf. MANFRON, op. cit. nota 29, p. 200.
Consta di due unità codicologiche; la seconda, che contiene la versione estesa
del De spermate ai ff. 44b-50vb (inc.: Incipit tractatus d(e) spermate, expl.:
Explicit liber de spermate), presenta anche una nota di acquisto databile al
c. 1300, f. 172v: lib(er) de (com)(plexi)onib(us). nicoluu[? = nicolini?] d(e)
u(er)cell(is). p(retio) .s(olidorum) .xx. Per questo codice cf. MERISALO,
PAHTA, art. cit. nota 14, pp. 81-94.
Per un’analisi del codice cf. MERISALO O., Il codice Vat. Urb. lat. 246 e
la tradizione testuale del De spermate pseudogaleniano. In: Cherubini
P., Nicolaj G. (edd.), Sit liber gratus, quem servulus est operatus. Studi in
onore di Alessandro Pratesi per il suo 90° compleanno. Littera Antiqua 19,
Città del Vaticano, Biblioteca Apostolica Vaticana, 2012, vol. 1, pp. 579-585.
MERISALO, Il codice Vat. Urb. lat. 246, cit. nota 33, pp. 579-580. Negli anni
1470, il libraio-editore fiorentino Vespasiano da Bisticci riadattò il volume
per la biblioteca di Federico di Montefeltro, duca di Urbino, tramite l’ag­
giunta di un sommario e una decorazione marginale umanistica al f. 1; per
ulteriori dettagli cf. MERISALO, Transition and continuity, cit. nota 14, p.
32, e MERISALO, Il codice Vat. Urb. lat. 246, cit. nota 33, p. 580.
Hic finit mu(n)dinus d(e) foro julij austria ciuitat(e) dioc(esis) aq(u)ileg(iensis) i(n) studio paduano sino(n)imas breuiata c(um) adicionib(us) q(u)
ib(us)da(m) (et) ego Jacob(us) [in rasura: ab om(n)ib(us) s(an)c(t)is] d(e)
pad(ua) me(dici)ne doctor eas corexi c(um) om(n)i dilige(n)cia ad laude(m)
om(n)ipotent(is) dei vi(r)gi(nis) gloriose s(an)c(t)or(um) ioh(ann)is bat(iste)
(et) eua(n)g(eliste) (et) joh(ann)is mesue (et) o(mn)iu(m) s(an)c(t)or(um)
s(an)c(t)or(um) an(n)j 1400 27. Junij ho(r)a uesp(er)ar(um) am(en).
Nell’unità 8, che contiene il De spermate frammentario, si riscontrano anno­
tazioni forse di pugno del medico Conrad Schelling (vedi nel testo), di forma­
zione padovana; cf. Merisalo O., Regionalism and interregionalism in the
production of mss.: the case of Vat. Pal. lat. 1298. Miscellanea Bibliothecae
Vaticanae 2006; 13: 493-517, in particolare pp. 500-597.
939
Outi Merisalo
37. Cf., tra l’altro, una nota marginale al f. 32v che si riferisce all’insegnamento
di Matteo Boldiero, professore di medicina pratica all’ateneo padovano dal
1461 al 1465; cf. MERISALO, Regionalism and interregionalism, cit. nota
36, pp. 496-497.
38. Per un’analisi paleografico-codicologica, cf. MERISALO, Regionalism and
interregionalism, cit. nota 36, pp. 493-517.
39. Schelling conseguì il titolo di doctor artis et medicine all’università di
Padova nel 1465 e divenne più tardi medico personale dell’elettore palatino
a Heidelberg; cf. MERISALO, Regionalism and interregionalism, cit. nota
36, pp. 500-504.
40. Per questo codice cf. MERISALO, art. cit. nota 3, p. 47, e MERISALO, Il
codice Vat. Urb. lat. 246, cit. nota 33, p. 584.
41. Per questo codice cf. MERISALO, Les voies de diffusion des textes médicaux
au Moyen Âge. L’exemple du de spermate pseudo-galénien, XIIe-XVe siècle.
Gazette du livre médiéval 2008; 49: 52-53; MOORAT S. A. J., Catalogue of
Western manuscripts on medicine and science in the Wellcome Historical Medical Library. London, Wellcome Historical Medical Library, 1962-1973, q.v.
42. Cf. il sommario trecentesco Città del Vaticano, BAV, Pal. lat. 1094, f. IV:
no(n) credo set e(st) ali(us) lib(er) bo(nus) accanto al titolo de xij. portis
corrispondente alla parte astrologica (Galba 692-fine).
43. Sulle edizioni latine di Galeno e sulla presenza in questa del De spermate
cf. FORTUNA S., Galeno latino, 1490-1533. Medicina nei Secoli 2005; 17:
469-505; EAD., The Latin editions of Galen’s opera omnia (1490-1625) and
their prefaces. Early Science and Medicine 2013; 17: 391-412; EAD., René
Chartier e le edizione latine di Galeno. In: Boudon - Millot V. cobo­
let g., jouanna J., Renè Chartier (1572-1654) éditeur et traducteur
d’Hippocrate et Galen. Paris, De Boccard, 2012, pp. 304-324.
Correspondence should be addressed to:
Outi Merisalo,
Università di Jyväskylä
SLRC, CP 35, FIN-40014
[email protected]
940
MEDICINA NEI SECOLI ARTE E SCIENZA, 25/3 (2013) 941-956
Journal of History of Medicine
Articoli/Articles
NICCOLÒ IN CONTEXT
Vivian Nutton
University College of London, GB
SUMMARY
Niccolò da Reggio, who was active in the first half of the fourteenth century
at the Angevin court of Naples, is renowned for the accuracy of his versions,
which often allows the reconstruction of his original Greek. But less is
known about his context, as a doctor and teacher as well as translator.
This overview looks at his (and other translators’) role at the court, in the
context of a deliberate royal cultural programme. It considers briefly the
relation of his versions to earlier translators and to his Greek sources. His
translations were created in a bilingual environment, and use formulations
more intelligible to South Italians than to northern scholars. They were
warmly received at first, but their hellenised language, together with the
marginality to the medical curriculum of most of the works translated,
may account for a general lack of interest among later-medieval doctors,
trained in a more arabised Latin.
The wonderfully accurate Latin translations of Niccolò Ruperti
Deoprepio da Reggio have been rightly praised by all who have ever
studied them1. Compared even with the achievements of Burgundio
of Pisa, Niccolò gives an excellent sense of what Galen actually
wrote, down even to particles and definite articles. We do not have, as
we do with translations coming from the Arabic, the difficult task of
having to decide frequently whether a potential reading is an expansion, or worse, a misunderstanding by the translator, for Niccolò’s
glosses are usually obvious and his errors can often be traced back
Key words: Niccolò da Reggio - Latin translations - Angevin court of Naples
941
Vivian Nutton
to a corruption in his underlying Greek text. Where the Greek still
exists, it is possible to go so far as to define the manuscript or at least
manuscript family to which his source belonged, and, where there
remains little or no Greek, brave scholars have attempted, with a fair
degree of success, to translate his Latin back into Greek. In short,
Niccolò is an editor’s dream – and the relatively small number of
codices containing his versions, compared with those for, say, De
spermate or De motibus liquidis, means that the laborious task of
collation is much reduced. But this familiarity has come at a price,
for there is still much that needs to be done to understand fully what
Niccolò was doing and the context in which he worked.
Niccolò, one should remember, was first and foremost a physician.
He was examined and passed on May 28, 1307 to practise medicine
in Calabria, the Terra di Lavoro, Molise, the Terra d’Otranto and the
Terra di Bari.2 He appears first in the household of Philip of Taranto,
before serving Robert of Anjou as a personal physician from early in
his reign until its close in 1343, at a substantial salary of 200 ounces
of gold a year. He accompanied him on embassies, not least during the
King’s long stay in Avignon from 1322-1324, after which the Pope
granted him a pension and the income from a canonry on Corfù3.
He was also a teacher at the university of Naples, where he took his
doctorate in June 1319, being judged “suitable for the chair and the
supreme honour of the doctorate”4. Pezzi, relying on a comment
in the archives, reports that students were attracted by his teaching
away from Padua and Bologna, although no records survive of what
he taught. But his preface to his translation of De diebus creticis,
in Wellcome 286, stresses his affection for the university of Naples,
hoping that his new translation will benefit the common good5.
But it was as a translator that he gained his greatest reputation during
his lifetime, as can be neatly demonstrated from a report of a Latin
translation of a Greek inscription by several antiquarians. This inscription, which was preserved on the façade of the church of St. Paolo
942
Niccolò in context
Maggiore in the centre of the city, was for long supposed to refer to
the founding of Naples as a Roman city, and it was for that reason that
it attracted the attention of the author of the Cronaca di Partenope,
who was writing his history of Naples around 13506. Given the difficulty of decipherment, it is perhaps not surprising that a dedication
of the temple to Castor and Pollux (Διοσκούροις) and to the city was
interpreted as made by a certain Tiberius Julius Tarsus Dioscorus7.
The chronicler says that the translation was made “per uno maystro
Nicola de Reggio de lo inclito signyore Roberto fisico greco.” This
formulation of Niccolò’s title fits with the subscription on some of his
translations, and although the latest editor of the Cronaca, Samantha
Kelly, does not believe that Niccolò was the translator, she argues at
least that his reputation was such that it served to validate the translation made by someone else8. Whether or not one agrees with her, this
shows that Niccolò’s work as a translator was widely recognised in
Naples, and that it took place within a cultural context that involved
the translation of the Greek legacy of Naples into Latin.
It is important to remember that Niccolò, as this inscription shows,
was not just a translator of Galen: he is credited with versions of the
Antidotarium of Nicolaus Myrepsus, and of at least one theological
work, the Commemoratio Petri et Pauli by the sixth-century patriarch Sophronius9. One of the early payments made to him as a translator regius in 1310 mentions not only libros medicinalis scientie but
also libros philosophie. Venice, Biblioteca Marciana 3460, names
him as the translator of one work by Sextus Empiricus, and he may
well have translated more10. In other words, Niccolò, like Hunain
before him and like some renaissance translators afterwards, was being used to push forward a cultural programme promoted by those
at the top of the society, the king and other members of the court. It
was supported by payments to scribes and illuminators, and involved
more than new translations, since payment was made for at least one
manuscript of older Galen versions11.
943
Vivian Nutton
It was a programme with a dual aspect, one internal, one external. The
former is hard to pin down, but at the very least it was a way of binding the Greek-speaking parts of the Kingdom of Naples more closely
to the Angevin regime: it was their culture that was being supported
in a Latin environment, in contrast to the increasing Latinisation of
the Mezzogiorno that had taken place under the Normans12. It was
also part of a deliberate attempt on the part of Robert in particular to
create a new type of monarchy, to set himself up as a new Solomon,
dispensing justice to all his citizens13.
We are on firmer ground if we see some of this cultural activity as
part of a political programme of diplomacy14. Robert’s strong support for the Papacy put him at odds with the Emperor, while his possessions across the Adriatic and his long signoria of Genoa brought
tension and even conflict with Venice15. Nor did he ever give up
his claims to Sicily, now under the rule of Aragon. Whether or not
Niccolò presented his translations in person to the pope at Avignon
when Robert of Anjou came there in 1322, the gift was made to a
pontiff who would appreciate such a gift of rarities16. Likewise, we
are told that when the emperor of Byzantium, Andronicus III, presented Robert with some rare Galenica, it was at the request of the
monarch, a move in a diplomatic game of chess that could be interpreted as acknowledging the cultural superiority of the Greeks, but
which also might prove useful to both sides in the search for military
alliances. A hostile emperor could cause damage to the Angevin rule
over South Italy; a friendly one provide assistance against imperial
domination or the Venetians, while the Byzantines could hope for
support against hostile Latins17. But there is, I suspect, much more
that can be said about the political developments, particularly in the
light of Samantha Kelly’s biography of Robert.
The support for Niccolò’s work came from the court, from Charles
and Robert of Anjou, and from at least three court physicians. The
Kings provided him with scribes and illuminators, as well as pur944
Niccolò in context
chasing volumes of Galenica for the royal library, and they provided
him with money. Of the doctors, the immensely wealthy Giacomo
Pipino (d. before 1326), doctor to Philip of Taranto, may well have
been his sponsor when he first came to court18. In his preface to the
translation of De utilitate particularum dedicated to Pipino he alludes to the medical instruction and to unspecified benefits he had
received from him. It may be no coincidence that Niccolò himself
came to own property at Casalvetere near Oria in Apulia, a town
where Pipino had property and where his family were important politically19. The other two doctors appear later and perhaps towards
the end of his translating career: Marcoleoni of Mantua was the recipient of the version of De tyriaca ad Pamphilianum, while De diebus creticis was dedicated to the Neapolitan doctor Giovanni Della
Penna, famous for a tract on the Black Death and who died himself
in 134820. There may well have been others, whose names are not recorded in preambles, for what is striking about the lists assembled by
Lo Parco and by Thorndike is the inconsistency in the titles and prescripts of the treatises as they appear in our manuscripts and printed
editions. Some have long preambles, some do not; some mention the
name of Niccolò, but others do not; for several tracts our only indication comes in the 1490 edition of Galen’s Opera omnia, as with De
praecognitione.
Irmgard Wille’s thesis and her article of 1963 were for a long while
the only large-scale surveys of Niccolò’s technique in a treatise
where the Greek survives in full, and it would be a valuable exercise to extend her study and those of Nino Marinone and Stefania
Fortuna, if only to prove or disprove the possibility that there were
other translators working with Niccolò, or to put it another way, to
see the extent to which Niccolò is consistent in his use of particles
and similar minutiae21. I am a little less sceptical than I was formerly
about the trustworthiness of the ascriptions in the composite 1490
edition, but if one follows the methodology of Minio Paluello and
945
Vivian Nutton
Durling, there are some obvious differences between translations of
different treatises22. Is this a sign that Niccolò had collaborators or
merely that some of his preferences altered over some forty years of
translating? We know for instance that Azzolino de Urbe, from the
Terra d’Otranto, was paid to translate from the Greek from at least
1328 onwards, and that in 1334, and again in 1338, he was sent on a
mission to Greek South Italy to collect and translate manuscripts. His
initial work was on law books, but in 1338 he was paid from translating at least one medical book, as well as others in astronomy, fisica,
and theology. Even more obscure is Leone de Scolis of Altamura,
who was paid for some translations between 1337 and 134223.
But if there was a development, was it one of style or of substance?
Was there a change in the sort of tracts chosen to translate? Twenty
years ago, Mario Grignaschi in three articles in the journal Medioevo
suggested a possible means of distinguishing between early and
late24. In a treatise De vita et moribus philosophorum, the author,
traditionally the Englishman Walter Burley, lists a series of works by
Galen and Hippocrates, several of which were translated by Niccolò,
including De disnia, dated to 1345. But Grignaschi and others have
pointed to the fact that the work appears to have been in circulation before 1341, when Burley arrived in Italy. Indeed, he prefers a
date around 1320 and a place of composition closer to Padua than
to Bologna. In his favour also is the fact that this well-informed author does not seem to know any of the works that are dated after
1315, e.g. De virtutibus centaureae of 1341. Grignaschi’s solution
is ingenious. He notes that although BN 6865 talks of 3 books of
De disnia, no existing manuscript contains the three books, and all
finish at the end of book 1. It is only the 1502 edition of the Latin
Galen that contains three books and the colophon that gives the date
1345. Grignaschi suggests that there was an original version of the
first book alone, and that this circulated for more than twenty years
before being completed and capitulatus, divided into chapters. One
946
Niccolò in context
might also note that at the end of the tract in BN 6865 the text is simply described as a single Liber. More work is needed on De disnia,
and particularly to see if there was a Greek manuscript in circulation
that contained only the first book, before Grignaschi’s theory can be
accepted, but he has put forward a strong case. Even if his speculation about the date and identity of Pseudo-Burley is wrong, some of
his observations do fit with what can be gleaned from the lists in Lo
Parco and Thorndike.
Several of Niccolò’s translations appear to be revisions or completions of the work of others; of Burgundio, for De sanitate tuenda and
the Hippocratic Aphorisms, or Pietro d’Abano25. Direct competition
with existing translations is relatively unusual, and probably late. If
one can talk of a standard university codex, along the lines suggested
in my edition of De motibus, then only a handful of the works found
there are translated afresh by Niccolò; De motibus dubiis, De utilitate particularum, De creticis diebus and, probably, De crisibus26.
He had good reason for two of them: De iuvamentis membrorum,
the standard version of De usu partium, was a mixture of translation
and paraphrase, as Niccolò complains in the preface to his translation; the two recensions of Mark’s De motibus liquidis were confusing. De creticis diebus was to a certain extent commissioned by
Giovanni della Penna, and the same may go for De crisibus, although
in Wellcome 286 this is simply called a nova translatio. Two of the
four are certainly late in his career, and possibly all are to be placed
after 1330. This suggests that Niccolò was much less concerned to
duplicate existing versions than to provide new translations of works
that had not previously been made available.
These were for the most part short, although the De passionibus
uniuscuiusque particularum of 1335, a version of De compositione
medicamentorum secundum locos, and De utilitate particularum
were certainly very large undertakings. Grigmaschi stresses that
pseudo-Burley does not seem to know any of the short philosophi947
Vivian Nutton
cal treatises on causes, the parts of medicine, or the sketch of empiricism, and suggests that these must have been among the later
versions. But one might note that De substantia virtutum, the last
portion of De propriis placitis, does appear in his list27.
Some of these rare works come, at least in part, from Constantinople
rather than from South Italy. The version of On prognosis is closely
related to Milan gr. Q 3 sup, and there are possible links also with
Vlatadon 14. In De constitutione artis, and for at least the first book of
Du usu partium, the type of Greek text underlying Niccolò’s versions
was one that could be found in Constantinople and that was significantly different from the Iohannikios group of codices, represented by Laur.
plut. 74, 18. In the later history of the Corpus Galenicum Ioannikios’
manuscripts and its descendants have taken pride of place in stemmata.
But the agreement of Nic., Vlatadon 14 and Milan Q 3 sup, and possibly also the source of the abbreviated Paris, suppl. gr. 634, might suggest that in Constantinople at least Iohannikios had his rivals.
Niccolò is an aggressive translator from the Greek. By this I mean
that from the very start of his translations, he uses Greek transcriptions, not universally provided with an explanatory gloss. De di­snia,
De euechia, De euchimia et cacochimia proclaim their greekness
in their very titles, and in their opening words. Niccolò begins his
version of De euechia, De bona habitudine, with Exeos nomen: representing τὸ τῆς ἕξεως ὄνομα, which a renaissance translator rendered simply as ‘Habitus nomen’. This cannot simply be because
the words themselves were difficult to translate: in his version of De
motibus, Niccolò uses a straight transcription, colum, for the Greek
κῶλον, when membrum or pars would have fitted easily; he also
used crasis instead of the common temperamentum or complexio.
Nor can we assume that Niccolò was simply translating for himself
without much concern for his readers. His prefaces emphasise how
much he saw his translations as contributing to the utilitas communis,
and that he hoped that they would be used in the Studio napoletano.
948
Niccolò in context
Part of the answer must lie in the fact that the Angevin kingdom was
a bilingual kingdom. We know a great deal about the Greek speakers of South Italy, about libraries, education, matters ecclesiastical,
and even dialects28. The Latinity of the region, by contrast, is less
well known, and it is hard to decide how far Lo Parco was right in
seeing a Calabrian Latinity in Niccolò’s versions. One can suspect
traces of a South Italian pronunciation in some of his transcriptions
and even in the inscription mentioned earlier, but the wider evidence
is suggestive at best29. A learned Neapolitan, writing to a learned
cleric, slips in Greek words, not all of them titles of court officials,
and it may be no coincidence that several of them appear in a letter
bewailing the miseries of the human condition30. More relevant may
be Girolamo Caracausi’s review of the terminology for work, jobs
and the professions as revealed in legal documents of the Middle
Ages. The cultural and linguistic change imposed by the Normans
was not only a question of latinisation, but it also allowed grecisms
to play a role in what was developing as a regional language31. In
such a society, native speakers can happily switch codes for a word
or even a sentence, confident that their interlocutor can understand.
Niccolò’s Latinitas, even more than Burgundio’s, is a product of this
bilingual society32.
But this raises a further question about the spread and value of Niccolò’s
translations. Michael McVaugh in a recent paper has shown how an
initial interest in these versions in Montpellier soon flagged, and one
could make a similar case for Paris. Petrus de Sancto Floro cited a variety of Niccolò versions in his dictionary of around 1370, and Jacobus
De Partibus also quoted from them in his lectures in the next century,
but French manuscripts with Niccolò texts are quite rare33. The fate
of the collection that became part of the Faculty library is instructive:
it was the source, direct or indirect, for Petrus de Sancto Floro, but
the volume became more and more dilapidated; it was brought out as
the big volume on which the Dean took his oath; but was clearly not
949
Vivian Nutton
used. There is a slightly different pattern in Italy, where we do find, at
least at first, translations secundum novam translationem introduced
alongside older texts. In some Bologna manuscripts, for instance in
Vatican, lat. 2376 and 2378, a Niccolò version is clearly added at the
end of a commission as a sort of filler by the scribe or possibly the
owner, almost as if this was the very latest news. But by the end of the
fourteenth century a manuscript such as Cesena, S.XXVII.4, of 1392,
which combines three versions by Niccolò with a variety of medical
texts is unusual. Other similar manuscripts come from the Kingdom
of Naples itself. Naples, VIII.D.25, which contains three translations
ascribed to Niccolò, was copied in 1380 ‘ad utilitatem mei’ almost
certainly by a doctor from the Naples region34. Naples VIII.D.38,
annotated by a South Italian, was later presented to a convent in the
Abruzzi, while Wellcome 286 was written and annotated in Naples before, perhaps even in Niccolò’s lifetime, to judge from the references
to Giovanni della Penna and other doctors in the region. At least one
note, on fol. 94ra (cf. also fol. 160va), seems to have been based on a
comment on a lecture by Giovanni della Penna, explaining a difficult
phrase35. By contrast, the great majority of manuscripts with translations by Niccolò are collectors’ items, such as Paris BN 6865, Madrid
lat. 1978, and the two major collections in Cesena that belonged to
Giovanni da Marco, Cesena, S.V.4 and S.XXVI.4. Two Parisian manuscripts, the beautifully illustrated Dresden Galen, Db 92-93 and its
twin, Paris Académie nationale de médecine 51-54, are much later,
around 1470. All of them were brought together for someone who
wished to have what Tiziana Pesenti has called a ‘tutto Galeno’, very
different from the typical university manuscript36. They are valuable
repositories, but not always used for study.
In general then, McVaugh’s argument for the relative lack of interest
in Niccolò’s work seems well-founded, but one must then ask why.
Language may have played its part. To a medieval western doctor
brought upon on Gerard of Cremona and Constantine the African,
950
Niccolò in context
much of Niccolò’s Latin, both in vocabulary and syntax, must have
appeared alien. His choice of texts may also have deterred: either pseudonymous or short, highly theoretical expositions that had little place
in a curriculum that was relatively stable across European universities. I have suggested elsewhere that there were what one might term
standard codices of Galen’s writings produced at Paris or Bologna,
and scriptoria bosses and university teachers collaborated in deciding
what was available37. Niccolò’s versions came late into the established
syllabus, and except at the level of the disputation, there was no reason
why a student should bother to have his own copy. There was the occasional exception: the pharmacological tract De virtutibus centaureae
appears to have had a different fortuna than, say, De praecognitione,
and to have been copied along with other writings on therapy, but in
general Niccolò’s versions were not studied.
We know more about Niccolò’s work than about that of almost any
translator, but, partly because his work has almost always been studied
in connection with one treatise at a time, we still lack a good overall
appreciation of what he was doing, both in the cultural context of the
Angevin Kingdom of Naples, and in relation to the production and
circulation of other medical manuscripts of the time. The loss of the
Naples Archives in the last war was a serious handicap, but recent
studies in provincial centres have allowed new insights, while we now
have far more editions of the Greek for comparison with Niccolò’s
Latin, although, unfortunately, few of the Greek editions have space
for an edition of the Latin as well. In these days of the internet, editors who, perforce, have to establish at least roughly their own text
of Niccolò might consider collaboration or at least posting a preliminary text, if necessary without a full apparatus criticus, as a way of
enabling further study. Such a resource would be a useful further step
towards putting this great translator into the context that he deserves.
951
Vivian Nutton
Bibliography and Notes
1. LO PARCO F., Niccolò da Reggio antesignano del Risorgimento dell’antichità
ellenica nel secolo XIV. Atti della Reale Accademia di archeologia, lettere e
belle arti di Napoli, n.s. 2, 1910, Naples, 1913; THORNDIKE L., Translations of the works of Galen from the Greek by Niccolò da Reggio. Byzantina
Metabyzantina 1946; 1: 213-35; WEISS R., The translators from the Greek
of the Angevin court of Naples. Rinascimento 1950; 1: 195-226 (repr. in:
WEISS R., Medieval and humanist Greek. Collected Essays, Padua, Editrice
Antenore, 1977, pp. 108-33); PEZZI G., La vita e l’opera di maestro Niccolò da Reggio. Atti della IX Biennale della Marca e dello Studio Firmano
per la storia dell’arte medica 1971; 229-34 (who gives his full name on p.
229); MCVAUGH M. R., Niccolò da Reggio’s translations of Galen and their
reception in France. Early Science and Medicine 2006; 11: 275-301.
2. CALVANICO R., Fonti per la storia della medicina e della chirurgia per il
regno di Napoli nel periodo Angioino. Naples, L’arte tipografica, 1962, p.
128.
3. PEZZI, art. cit. note 1, p. 231. This would seem to exclude Thorndike’s suggestion that the volume of Galenic translations presented to the Pope had
merely been sent from Naples.
4. Ibid., p. 230, rejecting Lo Parco’s date of 1309.
5. London, Wellcome Library 286, fol. 68a: in studio neapolitano affectum. On
this manuscript, see WEISS R., Ancora cretico. Rinascimento 1953; 4: 166-7
(repr. in WEISS, Collected Essays, cit. note 1, pp. 134-5).
6. KELLY S., The Cronaca di Partenope. An introduction to and critical edition
of the first vernacular history of Naples (c. 1350). Leiden and Boston, Brill,
2011, pp. 171-2. She rejects the earlier theory that the chronicle was originally written in two parts and that the earlier, which includes the reference to
Niccolò, was composed before 1326.
7. Inscriptiones graecae XIV.714 = I. Napoli, I.1: Τιβέριος Ἰούλιος Τάρσος
Διοσκούροις καὶ τῆι Πόλει τὸν ναὸν καὶ τὰ ἐν τῶι ναῶι Πελάγων
Σεβαστοῦ ἀπελεύθερος καὶ ἐπίτροπος συντελέσας ἐκ τῶν ἰδίων
καθιέρωσεν. The Latin translation gives: Tiberius Julius Tarsus et dyoscorus
civitatem et templum et ea que sunt in templo domini peliani filius et distributor de propriis hedificavit. I have marked the major divergences in bold.
8. KELLY, op. cit. note 6, p. 289, although it is not clear how far the mistakes
derive from mistakes in the original transcription (by Niccolò or someone
else): ‘filius’ for ἀπελεύθερος (= freedman) is the only definite translational
952
Niccolò in context
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
error. Had Niccolò originally written the abbreviation ‘l.’ (= libertus) which
he later misread as ‘f.’ ?
Payment for Myrepsus and the Liber de omnibus passionibus, a total of ten
tari was made in October 1335, LO PARCO, art. cit. note 1, p. 263. Niccolò’s
name appears on the translation of Sophronius in Vatican, lat. 1204, ff. 1-18;
PEZZI, art. cit. note 1, p. 233, suggests that he translated other works in the
volume as well as other patristic writers.
PEZZI, art. cit. note 1, p. 230, cites the record of payment from the archives,
as well as earlier payments in November 1308, March and August 1309.
For the translation, MUTSCHMANN H., Die Überlieferung der Schriften
des Sextus Empiricus. Rheinisches Museum 1909; 64: 244-83, esp. 256-73;
FLORIDI L., Sextus Empiricus: the transmission and recovery of Pyrrhonism. Oxford, Oxford University Press, 2002, pp. 67-8, 79-80.
In 1336 payments were made for copying a large volume containing at least
five Galenic texts in older versions, which may or may not have included the
‘antiqua translatio’ paid for in 1335. In 1341 payment was made for paper for
copying the (new?) works of Galen, LO PARCO, art. cit. note 1, pp. 263-4.
KELLY S., The new Solomon. Robert of Naples (1309-1343) and fourteenthcentury kingship. Leiden and Boston, Brill, 2003, pp. 26-28, and, for court
culture, 54-72; cf. p. 29, for patronage of another minority, the Jews.
Ibid., pp. 162-92; VENTURA I., Cultura medica a Napoli nel XIV secolo.
In: ALFANO G., D’URSO T., PERRICCIOLI SAGGESE A. (eds), Boccaccio angioino. Materiali per la storia culturale di Napoli nel Trecento. Brussels, Peter Lang, 2012, pp. 251-88. The intellectual life of the kingdom is also
studied in two older works: ALTAMURA A., La letteratura dell’età angioina.
Tradizione medioevale e premesse umanistiche. Naples, 1952; SABATINI F.,
Napoli angioina. Cultura e società. Naples, Edizioni Scientifiche italiane, 1975.
For the development of cultural politics in this period, see GÖTZE O., Der
öffentliche Kosmos: Kunst und wissenschaftliche Ambiente in italienischen
Städte des Mittelalters und der Renaissance. Munich, Herbert Utze Verlag,
2010, pp. 22-24, 237-46.
KELLY, op. cit. note 6, pp. 215-7.
The phrase used by Guy De Chauliac to refer to the gift (Nicolaus… nobis
transmisit) might imply that the volumes were sent, not handed over in person, but Niccolò’s presence, at least for a time, in Avignon, is against this.
LAIOU A. E., Constantinople and the Latins. The foreign policy of Andronicus II, 1282-1328. Cambridge, Mass., Harvard University Press, 1972, pp.
321-5.
953
Vivian Nutton
18. JURLARO R., Documenti dei registri angioini nella storia di Brindisi. In:
Per la storia del Mezzogiorno medioevale e moderno. Studi in memoria di
Jole Mazzoleni. Rome, Ufficio centrale per i beni archivistici, 1998, pp. 11637 [pp. 126, 127, 130] recording gifts of property by King Charles to his
‘beloved physician’.
19. ARGENTINA N., Giacomo Pipino e Niccolò da Reggio maestri nella
sc­uola medica Salernitana e dello studio di Napoli tra il XIII e il XIV secolo.
Brundisii Res 1978; 10: 101-7.
20. SUDHOFF K., Pestschriften aus ersten 150 Jahre nach der Epidemie des
“schwarzen Todes” 1348, IV. Italienische Aerzte des 14. Jahrhunderts.
Archiv für Geschichte der Medizin 1912; 5: 332-96 [341-8: Pestkonsilium
des Mag. Johannes della Penna aus Neapel (1348)].
21. WILLE I., Die Scrift Galens und ihre Überlieferung. Diss., Kiel, 1960;
EADEM, Überlieferung und Übersetzung. Zur Übersetzungstechnik des
Nicolaus von Rhegium in Galens Schrift De temporibus morborum. Helikon
1963; 3: 259-77; MARINONE N. (ed.), Galeno, La dieta dimagrante. Turin,
G. B. Paravia, 1973; FORTUNA S. (ed.), Galeni De constitutione artis medicae ad Patrophilum. CMG V.1.3, Berlin, Akademie Verlag, 1997; BERLIER
S., Histoire du texte du De usu partium de Galien. Édition critique du Livre
I avec traduction annotée. Diss., Paris, École Pratiques des Hautes Études,
2011, T. 1b, pp. 120-36, and T. III, Annexe IX, and his article in this volume.
For a comparison with other translators, see FORTUNA S., Galeno e le traduzioni medievali: il De purgantium medicamentorum facultate. Medicina
nei Secoli 2010; 22: 297-341.
22. NUTTON V. (ed.), Galeni De praecognitione. CMG V.8.1, Berlin, Akademie
Verlag, 1979, p. 37.
23. CAGGESE R., Roberto di Angiò e i suoi tempi. 2 vols, Florence, R. Bemporad, 1922-1930, vol. 2, p. 371. WEISS, Translators (cit. note 1), pp. 213
ff.; SABATINI F., Napoli angioina. Cultura e società, Napoli 1975, pp. 72,
240; DE NICHILO M., Di Roma Azzolino (Azzolino de Urbe). In: Dizionario
Biografico degli Italiani, vol. 40, Treccani, Rome, 1991.
24. GRIGNASCHI M., Lo pseudo Walter Burley e il “Liber de vita et moribus philosophorum”. Medioevo 1990; 16: 130-67; Corrigenda et addenda
sulla questione dello ps-Burleo, ibid., pp. 325-54; Il catalogo delle opere di
Ippocrate e Galeno nel “De vita et moribus philosophorum”, ibid., pp. 357-95.
25. For Pietro, see the article in this volume by Véronique Boudon-Millot.
26. NUTTON V. (ed.), Galen On problematical movements. Cambridge, Cambridge University Press, 2011, pp. 90-100.
954
Niccolò in context
27. It is not clear why COULTER C. C., The library of the Angevin Kings of
Naples. Transactions of the American Philological Society 1944; 75: 14155 [p. 154], should say that the important additions of medical works to the
library all postdate the arrival of Paolo di Perugia as librarian in 1532. For a
surviving copy of a translation by Niccolò from the royal library, see below,
note 33.
28. WEISS R., The Greek culture of South Italy in the later Middle Ages. Proceedings of the British Academy 1951; 37: 23-50; CAVALLO G., Mezzogiorno svevo e cultura greca. Materiali per una messa a punto. Byzantini­sche
Zeitschrift 1991-2; 84-85, 430-40; IERACI BIO A. M., Testi ginecologici
tra Oriente e Occidente. I. Metrodora ed il Dynameron di Nicola Mirepso.
II. Una testimonianza italo-greca su una Quaestio medicinalis salernitana’.
In: JACQUART D., PARAVICINI BAGLIANI A. (eds), La Scuola Medica
Salernitana. Gli autori e i testi. Convegno internazionale (Università degli
Studi di Salerno, 3-5 novembre 2004), Florence, Sismel, 2007, pp. 283-314.
29. NUTTON, op. cit. note 26, pp. 295-6. In the inscription, above, n. 7, the
gamma in Πελάγων turns into a byzantine glide: peliani.
30. DELLE DONNE F. (ed.), Nicola da Rocca, Epistolae. Edizione critica, Florence, Sismel, 2003, Ep. 105. Greek words also appear in Ep. 103, a letter
showing off his own style and learning.
31. CARACAUSI G., Terminologia dei mestieri, del lavoro e delle professioni nei testi, nelle carte e nelle continuazioni dialettali della Calabria. In:
AA.VV. Mestieri, lavoro e professioni nella Calabria meridionale: tecniche,
organizzazioni, linguaggi. Atti dell’VIII Congresso storico calabrese, Palmi
(RC) 19-22 novembre 1987, Soveria Mannelli, Rubbettino, 1993, pp. 87-120,
esp. p. 117.
32. His scholarly father was an excellent connoisseur of the classics, PEZZI, art.
cit. note 1, p. 229, citing a papal bull of 1524.
33. MCVAUGH, art. cit. note 1; confirmed by VENTURA, art. cit. note 13. Paris,
BN Acq. 1365, a manuscript of De compositione medicamentorum secundum
locos, was copied in 1336 for the Royal Library in Naples, since it bears the
royal arms.
34. FUIANO M., Maestri di medicina e filosofia a Napoli nel Quattrocento.
Naples, Libreria scientifica editore, 1973, pp. 23-5.
35. WEISS, Ancora cretico, cit. note 5, transcribes the incipit, but does not note
the references to Giovanni in the marginal annotations.
36. PESENTI T., The ‘libri Galieni’ in Italian universities in the fourteenth century. Italia medioevale e umanistica 2001; 42: 119-47; for the Dresden Galen,
955
Vivian Nutton
see now NUTTON V., Picturing medicine: the Dresden Galen. In: KRAUSE
K., SCHELLEWALD B. (eds), Bild und Text im Mittelalter. Cologne, Weimar and Vienna, Böhlau Verlag, 2011, pp. 347-61.
37. NUTTON V., Problematical movements, cit. note 26, pp. 91-99.
Correspondence should be addressed to:
Vivian Nutton
225, Sandpit Lane, St Albans, AL4 0BT, G.B.
[email protected]
956
MEDICINA NEI SECOLI ARTE E SCIENZA, 25/3 (2013) 957-978
Journal of History of Medicine
Articoli/Articles
NICCOLÒ DA REGGIO TRADUCTEUR DU DE USU PARTIUM
DE GALIEN. PLACE DE LA TRADUCTION LATINE
DANS L’HISTOIRE DU TEXTE1
Stéphane Berlier
EPHE, Paris, F
SUMMARY
NICCOLÒ DA REGGIO TRANSLATOR Of GALEN’S de usu partium.
the latin translation in the history of the text
Niccolò da Reggio was one of the most important translators of Galen’s works. He finished his translation of De usu partium in 1317.
It replaced an anonymous Latin translation, called De iuvamentis
membrorum, which was, until that time, the only way people could
have read Galen’work in Latin; but the anonymous translation was
unfinished and based on an Arabic text with mistakes and gaps. From
that point of view, the complete translation done by Niccolò da Reggio represents in itself a major progress for medieval medical science.
Moreover, when we look into the Latin text, we can see that Niccolò
da Reggio had a good Greek manuscript with him, which is of a high
level in the stemma codicum. In other words, the Latin translation
is important and anyone who wants to edit the Greek text has to be
aware of it. It also shows that, in the early fourteenth century, it was
possible to resort to a complete copy of De usu partium in South Italy.
1. Introduction
Le traité de Galien, intitulé Περὶ χρείας μορίων, c’est-à-dire De
l’utilité des parties, occupe une place importante dans l’œuvre du
Key words: Niccolò da Reggio - De usu partium - Latin translation
957
Stéphane Berlier
médecin de Pergame à la fois par son contenu triple (anatomique,
physiologique et philosophique) et par sa taille: dix-sept livres et
environ 202 000 mots2. La tradition du texte est constituée d’une
petite vingtaine de manuscrits grecs, dont plusieurs ne contiennent
pas les dix-sept livres3, d’une traduction arabe4, et de la traduction
latine effectuée par Niccolò da Reggio.
Dans le cadre de notre thèse, nous avons établi le stemma codicum
des manuscrits grecs qui nous a permis de procéder à une nouvelle
édition critique du livre I, mais nous avons également étudié la
traduction de Niccolò da Reggio afin de savoir quelle place elle
occupe dans l’histoire du texte du De usu partium5. Nous nous
proposons ici de livrer les conclusions les plus importantes de nos
recherches.
2. Eléments historiques
Niccolò da Reggio, médecin originaire de Calabre, s’est occupé de
traduire Galien sur une assez longue période qui va de 1308 environ à 13456. C’est plutôt au début de cette dernière qu’il achève la
traduction du De usu partium; l’explicit de plusieurs manuscrits indique en effet le mois de mars de l’année 1317:
Explicit liber decimus septimus de utilitate particularum et per consequens
totus liber universalis, cuius sunt decem et septem tractatus de greco in
latinum Nicolao de Regio de Kalabria anno domini millesimo trecentesimo
septimo decimo, die penultimo mensis Martii quintedecime indictionis.
(Vat. lat. 2380)
De plus, un préambule présent dans plusieurs éditions imprimées
mais absent des manuscrits contient la dédicace suivante7:
Quia liber Galieni de utilitate particularum, qui dicitur de iuvamentis
membrorum, consistens in decem et septem tractatibus secundum litteram
grecam, non nisi usque ad decimum in latino ydiomate habebatur, non
958
Niccolò da Reggio traducteur du De usu partium de Galien
tamen in bona translatione, sed habita ex arabico, que adeo erat defectuosa, quin potius incompetens compendium seu extractio quam fidelis et
completa translatio censeretur. Vos, famose vir, magister Jacobe Pipine
de Brundisio, scientie medicinalis professor et inclyti et communis domini
d. Philippi, principis Tarentini, physice, qui avido affectatis animo pro
posse [lege proponere] libros Galieni, qui hucusque non pervenerunt apud
Latinos aut habiti sunt non in competenti translatione, bene translatos et
immediate de lingua greca habere, consyderata presentis libri utilitate
me, Nicolaum de Regio de Calabria, medicum, cum instantia requisivistis
et monuistis, ut ipsum a principio usque ad finem transferrem vobis de
greco ydiomate in latinum. Ego vero, cum tenear tum propter propagationem doctrine medicinalis in me per vos factam, tum et propter imensa
multipharie beneficia servire promptissime vobis et obedire, ipsum librum
transtuli vobis fideliter et de verbo ad verbum, nihil addens, minuens vel
permutans. In fine autem totius libri vocabula que in singulo predictorum
decem et septem tractatuum reperiuntur ut inconsueta cum eorum expositionibus apposui seriatim.
3. Remarques sur la dédicace
De nombreux renseignements peuvent être recueillis à partir de
cette dédicace. En premier lieu, Niccolò da Reggio nous indique la
personne qui lui a demandé expressément d’entreprendre cette traduction: Jacopo de Brindisi, professeur de médecine et médecin de
Philippe Ier (1278-1332), fils du roi de Naples Charles II d’Anjou,
prince de Tarente. Bien que Niccolò le qualifie de “famosus vir”,
nous ne disposons que de peu d’informations sur ce personnage.
Cependant, si Niccolò da Reggio s’est lancé dans la traduction des
dix-sept livres du traité de Galien, c’est autant pour faire plaisir à son
ami que pour propager la science médicale. Il le fait d’une part pour
offrir à un public de langue latine la possibilité de lire des œuvres
non traduites et d’autre part pour corriger des traductions latines déjà
959
Stéphane Berlier
existantes mais mauvaises. Dans lequel de ces deux cas se trouvait le
texte de Galien avant la traduction de Niccolò da Reggio?
Œuvre très longue, nous l’avons dit, avec ses dix-sept livres, le Περὶ
χρείας μορίων a certainement très tôt fait l’objet de résumés et de
compilations en grec d’abord puis dans d’autres langues. Nous en
avons la trace avec ce que Niccolò da Reggio appelle le De iuvamentis membrorum dont l’incipit est: Corpora animalium sunt instrumenta8. Comme il le souligne lui-même, il s’agit d’un compendium
en neuf ou dix livres effectué à partir du texte arabe qui comportait
des erreurs et des lacunes; seuls douze livres ont été traduits en latin;
cette traduction est mauvaise. Pour remédier à cet état de fait, il se
propose donc de traduire les dix-sept livres du Περὶ χρείας μορίων
sous le titre De utilitate particularum dont l’incipit est: Sicut animalium singulum unum esse dicitur9.
De sa méthode de traduction, Niccolò da Reggio nous donne les
grandes lignes: tout d’abord, il s’appuie sur le grec; ensuite, il reste
fidèle au texte de départ et traduit “mot à mot”: il n’ajoute ni n’enlève rien, il ne fait pas de transposition. Nul n’est besoin d’insister
ici sur les avantages que représente un tel parti pris de traduction
pour un éditeur de texte. De fait, dans plus d’un cas, le recours à
la traduction latine permet de déterminer la bonne leçon grecque et
l’étude de l’ensemble de cette traduction permet de la situer dans le
stemma du De usu partium.
4. Témoins de la traduction latine
a. Manuscrits
Seuls trois manuscrits nous sont parvenus. Il s’agit de:
-- Cité du Vatican, Bibl. Apost., Vat. lat. 2380, XIVe s., ff. 106,
sigle V.
960
Niccolò da Reggio traducteur du De usu partium de Galien
Ce manuscrit de papier est daté de 1380; il est d’origine
italienne et plus précisément de Padoue ou Bologne; le responsable de la copie est un copiste professionnel10.
-- Allemagne, Munich, Βayerische Staatsbibl., Clm. 26, XVe
s., ff. 97, sigle M.
Il a appartenu à Hartmann Schedel qui l’a reçu de S. Lochner en 148211.
-- Allemagne, Dresde, Dresd. Db 92.93, XVe s., ff. 617, sigle D.
Ce manuscrit de la seconde moitié du XVe siècle est un
manuscrit de parchemin mesurant mm. 455 x 343; la mise en
page présente deux colonnes12. Il a été produit à Paris pour
un premier possesseur, Guillaume Poirier, premier médecin
des rois Louis XI et Charles VIII vers 1480, dont les armes
figurent sur la première page. La traduction se trouve aux ff.
59r-177r du premier tome malheureusement illisible à cause
de graves dommages pendant la Seconde Guerre Mondiale.
Tous ces manuscrits présentent après le livre XVII une liste alphabétique de mots grecs avec explications, conformément à ce que
Niccolò da Reggio affirme dans la dédicace.
b. Éditions imprimées
Comme nous venons de le voir, le nombre de manuscrits de la traduction de Nicolas de Reggio est très limité; cependant, sa diffusion
s’est élargie par le biais des éditions imprimées13:
-- Venise, 1502: ed. H. Surianus; imp. B. Benalius (t. II, ff.
209-561)14
-- Venise, 1513: ed. S. Ferrarius; imp. B. Benalius15
-- Pavie, 30 septembre 1515-15 octobre 1516: ed. A. Rusticus
Placentinus; imp. J. de Burgofranco (vol. II, ff. 67r-131r)
961
Stéphane Berlier
-- Venise, 5 janvier 1522: ed. S. Ferrarius; imp. Juntes (vol. II,
ff. 209r-280v)16
-- Lyon: 1528: ed. J. N. Rivirius; imp. atelier Gabiana (vol. I,
ff. 103v-187r)17
La même année que l’édition lyonnaise paraît à Paris, chez Simon
Colines, un texte latin intitulé De usu partium corporis humani et attribué à Niccolò da Reggio, dont l’incipit est: Quemadmodum animal
quodvis unum esse dicitur. Nous nous sommes longtemps demandé
s’il s’agissait d’une nouvelle traduction latine dont l’auteur serait
resté anonyme et aurait, pour une raison de plus grande diffusion,
laissé la paternité au médecin italien. Après une étude approfondie,
nous sommes plutôt d’avis qu’il s’agit, en réalité, d’une retraduction
du texte de Niccolò da Reggio, une sorte mise au goût du jour du
latin de Niccolò dont la tournure devait paraître un peu trop médiévale aux gens de la Renaissance. Ce texte sera par la suite repris sans
cesse dans les éditions suivantes soit du De usu partium seul soit
complètes de Galien: dix-neuf jusqu’à la fin du siècle18!
c. Valeurs des témoins de la traduction latine
L’une des premières conclusions de notre travail a été d’établir la
supériorité du Vat. lat. 2380 à la fois sur le Monacensis, mais aussi
sur les éditions imprimées (nous avons collationné celle de 1515).
En voici quelques exemples:
-- I 2: I 2, 3 H: οὐκ ἄθυμον (τὸ ζῷον): non inirascibile V:
non irirascibile (sic) M: non invasibile 1515
-- I 8: I 12, 8-9 H: τούτων οὐδενὸς οὔτε παρὰ ταῦτ᾽ ἄλλου
τινὸς ἕνεκα: horum gratia neque alterius alicuius propter
haec V 1515: om. M
-- I 8: I 13, 15 H: τὴν ἀναφορὰν: revellationem V: relationem
M 1515
962
Niccolò da Reggio traducteur du De usu partium de Galien
-- Ι 9: Ι 17, 14 H: οὐλομελίην: membritatem V M: membri
quantitatem 1515
-- I 9: I 17, 16 H: ᾿Αντίληψις: substentatio V M: subscrutare
1515
-- Ι 9: Ι 19, 21-22 H: πρὶν ἅπαντα ταῦτα βασανίσαι: antequam haec omnia examinet V 1515: haec M
Dès lors, quand nous parlons du texte de la traduction (Nic.), il s’agit
de celui offert par le manuscrit du Vatican.
5. Place de la traduction de Niccolò da Reggio (Nic.) dans l’histoire
du texte du De usu partium
a. Manuscrits grecs et reconstruction de leurs rapports
La liste des manuscrits grecs comportant le De usu partium en entier
ou en partie est la suivante. Ils se répartissent en deux familles principales: la famille φ et la famille γ.
La famille φ compte le plus grand nombre de manuscrits (quinze).
A l’intérieur, une première sous-famille, nommée α, comprend deux
témoins:
-- Vatican, Bibl. Apost. Vat., Urb. gr. 69, Xe s., sigle U
-- Paris, BnF, Par. gr. 2253, XIe s., sigle A; il ne contient que
les livres X, XIV, et XV inachevé (expl. mut. χωρίῳ = II
337, 25 H)
Ces deux manuscrits entretiennent un rapport de modèle à copie.
Une seconde sous-famille, nommée β, est, elle, beaucoup plus
fournie:
-- Florence, Bibl. Med. Laur., Laur. 74.18, XIIe s., sigle I (l
chez G. Helmreich)
-- Florence, Bibl. Med. Laur., Laur. 74.4 (pars rec.), XVIe s.,
sigle Lrec.
963
Stéphane Berlier
-- Florence, Bibl. Med. Laur., Laur. 74.9, XVIe s.19, sigle J (F
chez G. Helmreich)
-- Londres, BL, Lond. Harl. 5652, fin XVe-tout début XVIe s.,
sigle H
-- Londres, BL, Add. 11888, XVe s., sigle Add
-- Modène, Bibl. Est. e Univ., Mut. gr. 219, XVIe s., sigle E
-- Paris, BnF, Par. gr. 2148, XVe s., sigle D
-- Vatican, Bibl. Apost. Vat., Palat. gr. 251, XVe s., sigle P
-- Vatican, Bibl. Apost. Vat., Ross. 982, 1520-1530, sigle R
-- Venise, Bibl. Naz. Marc., Marc. gr. 287, 1469, sigle M (V
chez G. Helmreich)
L’étude de ces manuscrits nous a amené à la conclusion qu’ils descendaient tous du même manuscrit endommagé: ce dernier, dans
une première étape de sa dégradation, a perdu une grande partie du
livre VII, plus exactement de τε καὶ κυριώτατον à τῆς καρδίας
ἀφικέσθαι (I 407, 24-422, 10 H). C’est cet état de la lacune qui se
lit dans H; il faut sans doute supposer un ou plusieurs intermédiaires
entre le manuscrit source et H qui est attribuable au XVe siècle. Puis la
dégradation du manuscrit source a continué et la lacune s’est aggravée en doublant de longueur pour s’étendre de ἐγκεφάλου κοιλίαις
à τῆς καρδίας ἀφικέσθαι (I 394, 4-422, 10 H). Ainsi en est-il dans
I, manuscrit copié par Ioannikios, et dans tous les autres manuscrits
de la sous-famille β qui en descendent directement ou indirectement.
De plus, nous trouvons comme réunissant les traditions de ces deux
sous-familles les manuscrits:
-- Paris, BnF, Par. gr. 985, XVe s., sigle C
-- Vatican, Bibl. Apost. Vat., Vat. gr. 285, XVe s., sigle V; ils ne
contiennent que les livres I, II (inachevé) et III (inachevé)20.
Il apparaît nettement que C est le modèle de V.
964
Niccolò da Reggio traducteur du De usu partium de Galien
Enfin, à côté des deux sous-familles α et β, et des manuscrits de
contamination C et V, nous avons un manuscrit seul:
-- Paris, BnF, Par. Coisl. 333, XIVe s., sigle Coisl; il ne contient
que les livres I à VIII.
Face à la famille φ bien garnie, nous avons une autre famille, γ, qui
comprend en tout et pour tout cinq manuscrits:
-- Florence, Bibl. Med. Laur., Laur. 74.4 (pars vet.), XIIIe s.,
sigle Lvet.
-- Cambridge, Gonv. et Caius Coll. 047/24, XIIIe s., sigle G
-- Paris, BnF, Par. gr. 2154, XIIIe s., sigle B
-- Venise, Bibl. Naz. Marc., Marc. App. cl. V 9, XVe s., sigle
V9 (sigle M chez Helmreich)
-- Paris, BnF, Par. gr. 2281, XVe s., sigle p
A propos de ces cinq témoins, nos recherches ont permis de montrer,
d’une part, que Lvet. et G sont en fait deux parties d’un même manuscrit21 et que, d’autre part, ils forment la famille γ avec B, manuscrit
acheté par Démétrios Angélos, V9 et p, deux manuscrits copiés par
lui sur B22. Aucun d’eux ne présente un texte complet du De usu
partium23.
b. Traduction de Nic. et manuscrits grecs
A présent que nous avons tracé à grands traits les caractéristiques
principales du texte du De usu partium dans les manuscrits grecs,
nous abordons la place qu’occupe la traduction de Niccolò da Reggio.
Dans un premier temps, il convient d’établir que Nic. fait partie de la
famille φ. Pour cela nous nous appuyons sur deux exemples:
-- XIV 3: II 288, 25-289, 4 H: ἕλκον μὲν εἰς τὰς μήτρας διὰ τῶν
καθηκουσῶν ἀρτηριῶν τε καὶ φλεβῶν ἰκμάδα λεπτήν,
ἐξομοιοῦν δὲ ταύτην ταῖς ὑγρότησιν, αἷς ἐνδέδεται, καὶ
965
Stéphane Berlier
πάχος ἤδη τι καὶ πλῆθος αὐταῖς παρασκευάζον om. U IH
Nic.
Le texte édité par G. Helmreich repose donc uniquement sur le
texte de Lvet. et B.
-- XIII 6: II 258, 6-9 H: ἐκ τῶν εἰρημένων σφονδύλων, ἐπαύσατο
μὲν ὁ τράχηλος ἐνταῦθα, μετ᾽ αὐτὸν δ᾽ ὑπήρξατο τῆς καὶ
τοῦ θώρακος δημιουργίας ἡ φύσις om. Lvet. B.
Ici, c’est l’inverse qui se produit: la famille φ présente du texte
absent de Lvet. et B.
Nic. traduit: ex praedictis spondilibus desinit quidem collum
hic, post id autem cepit thoracis creationem natura.
A l’intérieur de la famille φ, la traduction de Nic. a des leçons en
commun avec U et Coisl contre la sous-famille β:
I 2: I 3, 11 H: τινος ἄλλου U Coisl alicuius alterius Nic.: ἄλλου
τινὸς β C
I 2: I 3, 16 H: πολιτικὸν U Coisl C politicum Nic.: πολεμικὸν β C
I 5: I 8, 20 H: μόνον U Coisl C solum Nic.: μὲν β C
I 6: I 9, 10 H: ἐχρῆν ἁπλῶς U Coisl oportebat simpliciter Nic.:
ἁπλῶς ἐχρῆν β C
I 8: I 12, 12 H: δογμάτων U Coisl Iγρ. dogmatum Nic.: λόγων β C
I 8: I 13, 11 H: ὅλου U Coisl C totius Nic.: ὅλων β
I 8: I 15, 4 H: φησιν ἐν ἑαυτῷ U Coisl ait in se ipso Nic.: ἐν
ἑαυτῷ φησιν β C
I 8: I 15, 19-20 H: τὰς δοθείσας ὑπ᾽ ἐκείνου μεθόδους U Coisl
traditas ab eo methodos Nic.: τὰς δοθήσας ὑπ᾽ἐκ. μεθ. C: τὰς
ὑπ᾽ἐκείνου γραφείσας μεθ. β
I 9: I 16, 13 H: φησι U Coisl C ait Nic.: φασι β C
I 10: I 20, 1 H: ἑκάστου U Coisl in unaquaque Nic.: ἁπάντων β C
I 10: I 20, 1 H: ποιησώμεθα U Coisl faciamus Nic.: ποιήσoμεθα β C
I 14: I 28, 3 H: μέντοι U Coisl autem Nic.: μὲν οὖν β: δ᾽ οὖν C
966
Niccolò da Reggio traducteur du De usu partium de Galien
Comme nous le voyons par ces exemples, le texte offert par U et
Coisl est très largement meilleur que celui de la sous-famille β; C, en
tant que manuscrit de contamination, navigue. Mais le plus important pour la démonstration qui nous occupe est de voir que la traduction latine s’accorde avec les deux meilleurs manuscrits grecs.
A présent, l’on peut essayer de déterminer si Nic. est plus proche de
U ou de Coisl. Dans un premier temps, nous voyons une certaine
proximité entre U et Nic.:
I 2: I 3, 1 H: αὐτὸν U eum Nic.: τὸν Coisl β C
I 9: I 16, 25 H: κάλλιστα Coisl β C: μάλιστα U maxime Nic.
I 11: I 21, 1 H: νῦν ἤδη om. U non transt. Nic.
I 18: I 44, 20 H: σκέπεσθαι U tegi Nic.: σκεπάσαι Coisl β C
I 19: I 50, 16 H: βουληθείη Coisl β: πειραθείη U C conatus fuerit
Nic.
I 19: I 51, 10 H: ἰδεῖν γὰρ U C videre enim Nic.: αἰσθήσει γὰρ
β: ἀσθήσει γὰρ ἰδεῖν Coisl
Cependant, il est exclu que Nic. ait eu à sa disposition le manuscrit
du Vatican à cause de la leçon suivante:
I 17: I 43, 26-I 44, 1 H: Διὰ δὲ τὰς αὐτὰς αἰτίας οἱ μικροὶ
τένοντες εἰς ἓν ἄρθρον τὸ μέσον ἐμφύονται· οὔτε γὰρ εἰς
διττὰς διαρθρώσεις om. U
Il s’agit ici d’une omission dans U qui n’a pas été suppléée,
contrairement à toutes les autres que nous avons pu trouver. Les
autres manuscrits grecs présentent ce texte, de même que Nic.
qui traduit ainsi: Propter easdem autem causas parvi tenantes ad
unum articulum id est medium implantantur, quoniam ad binas
articulationes.
Parallèlement, Nic. peut rejoindre Coisl:
I 8: I 14, 20 H: ἐδείξαμεν Coisl ostendimus Nic.: ἐδιδάξαμεν
UβC
967
Stéphane Berlier
I 9: I 16, 20 H: καλὰ Coisl C bona Nic.: καλοῦ I sed del. Ιp.c.:
om. U H
I 9: I 17, 13 H: ἑτοίμως Coisl C prompte Nic.: ἑτοίμην U IH
I 17: I 37, 14 H: εἰ1 Coisl si Nic.: om. U β C
I 18: I 47, 6 H: αὐτῶν κινήσεις U β C: κινήσεις αὐτῶν Coisl
motus eorum Nic.
I 18: I 47, 22-23 H: κατά τι γίγνονται U β: κατατείνονται Coisl
detenduntur Nic.: τείνονται C
Ι 19: I 49, 23 H: κινεῖν U β: τείνειν Coisl C tendere Nic.
I 20: I 54, 2 H: ὂν τῶν Coisl existens Nic.: ὄντων U C: τῶν β
I 21: I 55, 12 H: καίτοι Coisl C quamvis Nic.: καὶ τοῖς U β
I 21: I 56, 6 H: τῷ πρώτῳ Coisl C primo Nic.: τῷ β: οὕτως U
Comme on le voit au travers de ces leçons, Nic. et Coisl entretiennent
une relation de proximité face aux manuscrits des sous-familles α
et β, dont on constate par la même occasion qu’elles descendent
toutes deux de la même source; cette relation est particulièrement
intéressante car, à plusieurs reprises, les leçons proposées par Coisl
semblent venir d’une autre translittération que pour les sous-familles
α et β.
-- KATA TI ΓΙΓΝΟΝΤΑΙ / ΚΑΤΑΤЄΙΝΟΝΤΑΙ
haplographie des groupes TI et ΓΙ et faute d’itacisme
-- ΚΙΝЄΙΝ / ΤЄΙΝЄΙΝ
faute d’onciale entre KI/TЄI et faute d’itacisme
Enfin, Nic. peut être seul à proposer des leçons qui sont supérieures
au texte de tous les manuscrits grecs conservés. Elles sont très souvent reprises par Georg Helmreich sans qu’il n’indique sa source:
I 2: I 3, 16 H: post πολιτικὸν add. ζῷον Helm animal Nic.
I 5: I 9, 8 H: ἐνεργείαις Helm operationibus Nic.: ἐνέργοις U:
ἐν ἔργοις Coisl β C
968
Niccolò da Reggio traducteur du De usu partium de Galien
I 8: I 13, 15 H: ὢν Helm existens Nic.: ὂν β: ἐστι U Coisl: om.
UC
I 12: I 24, 9-10 H: τῆς φύσεως ... κατασκευασαμένης Helm
naturae ... preparatae Nic.: τὴν τέχνην ... κατασκευασαμένην
U β C: -μένειν Coisl
I 17: I 40, 19 H: τεττάρων Helm quattuor Nic.: ταύτης U Coisl
C: om. β
c. Utilité de Nic. pour l’éditeur du De usu partium
Les cas de figure que nous venons d’évoquer (Nic. = UCoisl, Nic. =
U, Nic. = Coisl, Nic. seul) font tous ressortir la qualité du texte dont
Niccolò da Reggio a disposé pour son travail. Souvent, son témoignage permet à l’éditeur de texte de faire un choix avec plus de certitude. Proche de ces deux manuscrits, il semble quand-même plus
lié à Coisl. Voyons ce qu’il en est dans le livre IV où nous pouvons
confronter Nic. à tous les manuscrits de sa famille, mais également
à ceux de la famille γ.
Proche de Coisl, Nic. le suit quand U est fautif:
IV 2: I 196, 16 H: κελεῦσαι Coisl I Lvet iubebat Nic.: καλέσαι U H
IV 7: I 202, 22 H: βδάλλειν Coisl H Lvet.p.c. Β sugere Nic.: βάλλειν
U Lvet.: ἐμβάλλειν I
IV 4: I 198, 25 H: οὐκ ἦν Coisl Lvet. Β non erat Nic.: οὐκενὴν U:
οὐκ ἐνῆν Bs.l. β
Mais il sait également se démarquer de Coisl:
IV 2: I 196, 16 H: φύσας U β Lvet. folles Nic.: φύσεις Coisl Β
IV 2: I 197, 2 H: παραπλησίας U β Lvet.Β similes Nic.: παρα-πλησίως
Coisl
IV 3: I 197, 14 H: ἐνάργειαν U H Lvet. evidentiam Nic.: ἐνέργειαν
Coisl I Bp.c.: non legi potest Β
IV 4: I 198, 16-17 H: τῇ ῥοπῇ τοῦ περιττώματος U β Β repositioni superfluitatis Nic.: τοῦ περιττώματος τῇ ῥοπῇ Coisl Lvet.
969
Stéphane Berlier
IV 4: I 199, 10 H: ante τροφὴν add. τὴν Coisl: spat. vacuum rel. Lvet.
IV 5: I 200, 3 H: ante ἀναληφθῆναι add. ἅμα Coisl Lvet.
IV 5: I 200, 3 H: χυλὸν U H Lvet.s.l. B chilum Nic.: χυμὸν Coisl I Lvet.
IV 5: I 200, 10 H: ἐνεδέχετο U β Lvet. B contingebat Nic.: ἐνεδέχεται
Coisl
IV 7: I 201, 17 H: τῶν ληφθέντων U β Lvet.γρ. B adtractorum Nic.:
τῶν ἐλιχθέντων Lvet.: om. Coisl
Cette capacité de Nic. à pouvoir choisir entre deux traditions de sa
famille lui vient certainement du fait que il a effectuée sa traduction
sur un manuscrit de contamination. Ce double positionnement de
Nic. fait qu’il se trompe rarement. En une occasion, Nic. fait le mauvais choix:
IV 6: I 200, 24 H: τῇ χύσει Coisl Lvet. I: τῇ φύσει U H B naturae
Nic.
Déjà précieux pour des livres du De usu partium contenus dans tous
les manuscrits de la famille φ ainsi que dans ceux de la famille γ, le
recours à Nic. devient indispensable pour ceux où la famille α n’est
représenté que par U et IH, c’est-à-dire à partir du livre IX, là où Coisl
s’arrête; U et IH descendant du même modèle, le témoignage de la traduction latin permet d’avoir accès à une autre tradition textuelle quand
ils sont fautifs. Nous donnons quelques exemples du livre XVII:
-- XVII 1: II 446, 22 H: (τοῦ κατασκευάσαντος) αὐτὰ νοῦ
Lvet.: intellectus (qui construxit) ea Nic.: αὐτὰ et lac. Β:
δυνατοῦ U I: δημιουργοῦ H
Dans ce passage, Galien revient une ultime fois sur la présence
d’une intelligence supérieure (νοῦς apparaît quatre fois en
quelques lignes) qui se déduit à partir des merveilles observables dans la nature.
Les principaux témoins de la famille φ sont fautifs: U et I ont
lu ΔΥΝΑΤΟΥ au lieu de ΑΥΤΑ ΝΟΥ; H, non content de
970
Niccolò da Reggio traducteur du De usu partium de Galien
cette lecture, tente une correction intelligente. En face, seuls
Lvet. et Nic. donnent la bonne leçon en entier; malgré la lacune,
on peut estimer que B et ses descendants s’accordent avec eux.
-- XVI 14: II 434, 13 H: (ἔνια ... καθάπερ ἐγκέφαλος ἧττον
διαφορεῖται διὰ τὴν τῆς θερμασίας) ἔνδειαν Lvet. B indigentiam Nic.
Galien explique que certaines parties consomment plus d’aliments à cause de leur température élevée; d’autres, comme
l’encéphale, ont moins d’évaporation à cause de leur défaut
de chaleur.
Contrairement à Lvet.B et Nic. qui donnent la bonne leçon
(ἔνδειαν), U présente un espace blanc puis la leçon αιτιαν
(sic) qui fait précisément contresens ici; IH ont seulement un
espace blanc à la place de ce mot. Nous avons donc supposé
que l’ancêtre commun des sous-familles α et β comportait une
lacune ou un trou, ce qui n’était pas le cas de la source de Nic.
-- XVII 1: II 438, 18 H: τότ᾽ Lvet. Β tunc Nic.: τοῦτ᾽ U β
-- XVII 1: II 439, 3 H: post ὀνομάζουσι add. καὶ προβοσκίδα
Lvet. Β et etiam prorostridam Nic.
Galien parle de l’éléphant et démontre l’utilité de sa trompe qui
se dit προνομαία, mot employé par Galien juste avant, mais
aussi προβοσκίς.
-- XVII 1: II 439, 14 H: (ὁμοίως) τοῖς (ἐν ἡμῖν διττὴν τελευτήν)
Lvet. Β hiis Nic.: τοὺς U: τὴν β
6. Conclusion
Là où Georg Helmreich avait balayée la traduction latine d’un revers
de main comme inutile pour l’édition du texte grec24, notre recherche,
menée par sur plusieurs livres, aboutit à démontrer au contraire que
la traduction de Niccolò da Reggio est précieuse pour établir le texte
971
Stéphane Berlier
du De usu partium avec plus de précision et de sûreté. Elle est complète là où certains manuscrits grecs sont lacunaires ou incomplets.
Le texte latin est, en plusieurs endroits, meilleur que le texte grec de
plusieurs témoins. Enfin, la méthode de traduction ad verbum revendiquée par Niccolò da Reggio permet précisément de retrouver les
mots grecs d’origine.
Avec cette étude s’affine encore un peu plus notre connaissance du
paysage culturel et scientifique de l’Italie du début du XIVe siècle.
Contrairement à Constantinople où un copiste comme Ioannikios ne
disposait que d’un manuscrit lacunaire pour copier le Laur. 74.1825,
Niccolò da Reggio a, lui, eu accès à un manuscrit très bon et complet
du De usu partium.
BIBLIOGRAPHIE ET NOTES
1. Les références des leçons sont données selon la pagination de l’édition de
Georg Helmreich (Leipzig, Teubner, 1907-9) dans l’ordre: tome, page, ligne.
Pour le livre I, l’apparat critique est celui de notre édition, tandis que pour
les autres livres nous reprenons le choix éditorial de G. Helmreich que nous
étayons par nos propres collations.
2. Ce décompte, effectué par KOTRC F. R. et WALTERS K.R., A bibliography of the Galenic corpus: A newly research list and arrangement of the
titles of the treatises extant in Greek, Latin, and Arabic, dans Transactions
and Studies of the College of Physicians of Philadelphia, Medicine and
History 1979; V. 1, 4 (décembre): 256-304, place le De usu partium largement en tête des œuvres les plus longues devant le De methodo medendi
et le De compositione medicamentorum secundum locos.
3. Une première liste des manuscrits a été établie par DIELS H., Die Handschriften der antiken Ärzte. Berlin, G. Reimer, 1906, I. Hippokrates und
Galenos, n° 29, pp. 68-69; elle comporte des manuscrits inexistants ou des
doublons. A la même époque, dans les deux introductions aux deux volumes
de son édition, Georg Helmreich, nota 1, étudie un certain nombre d’entre
eux, mais sans systématisme, ce qui le conduit à minorer le témoignage de
certains codices.
972
Niccolò da Reggio traducteur du De usu partium de Galien
4. Notre principale source est Hunain ibn Ishaq et la Risala qu’il a écrite (voir
l’édition par BERGSTRÄSSER G., Hunain ibn Ishaq. Über die syrischen
und arabischen Galen-Übersetzungen. Abh. für die Kunde des Morgenlande, XVII, 2, Leipzig, 1925, à compléter par un article du même auteur,
Neue Materialen zu Hunain ibn Ishaq’s Galen-Bibliographie. Abh. für die
Kunde des Morgenlandes, XIX, 2, Leipzig, 1932). Sous le numéro 49 de cette
liste, Hunain nous explique qu’il y a d’abord eu une première traduction en
syriaque par Sergios (VIe siècle), puis une seconde traduction syriaque par
Hunain lui-même (IXe siècle); aucune d’elles n’a été conservée. Puis il y a
une première traduction arabe faite par son neveu Hubaish que Hunain était
en train de réviser quand il a écrit la Risala; Hunain a, quant à lui, donné
sa propre traduction du livre XVII. La traduction complète ainsi que celle
partielle du livre XVII sont toutes deux conservées et voisinent même dans
le manuscrit Paris, BnF, Ar. 2853. Le livre XVI de la traduction arabe a été
édité par SAVAGE-SMITH E., Galen on nerves, veins and arteries: a critical
edition and translation from the Arabic, with notes, glossary and an introductory essay. Ph.D. diss., University of Wisconsin-Madison, 1969 (University
Microfilms no. 69-22, 480), p. 8. Voir également SEZGIN F., Geschichte
des arabischen Schrifttums. III, Leiden, 1970, p. 107.
5. Histoire du texte du De usu partium de Galien. Edition critique du livre I avec
traduction annotée, soutenue le 19 mars 2011 sous la direction de Brigitte
Mondrain, directrice d’études à l’E.P.H.E (Paris).
6. Sur ce personnage important pour l’histoire de la tradition galénique, on se
reportera à LO PARCO F., Niccolò da Reggio antesignano del Risorgimento
dell’antichità ellenica nel secolo XIV. Atti della reale Accademia di Archeologia, Lettere e Belle Arti di Napoli, n.s. 2, 1910, Napoli, 1913; à THORNDIKE L., Translations of works of Galen from the Greek by Niccolò da Reggio. Byzantina-Metabyzantina 1946; 1: 213-235; PEZZI G., La vita e l’opera
di maestro Nicolò da Reggio. Atti della IX Biennale della Marca e dello Studio Firmano per la Storia dell’Arte medica, Fermo, 1971, pp. 229-234; et
plus récemment MCVAUGH M., Nicolò da Reggio’s translations of Galen
and their reception in France. Early Science and Medicine 2006; 11.3: 275301. Voir également l’introduction de NUTTON V. à l’édition du De motibus
liquidis, Classical texts and commentaries, 47, Cambridge, Univ. Press, 2011,
ainsi que son article à paraître dans ce volume.
973
Stéphane Berlier
7. Nous donnons le texte du prologue qui se lit dans l’édition de 1515 que Rusticus Placentinus fait paraître à Pavie chez l’imprimeur J. de Burgofranco.
Ce prologue a déjà était porté à la connaissance du public par SCHÖNE H.,
Galenus de partibus artis medicativae. Greifswald, 1911, p. 10, d’après l’édition juntine de 1528.
8. Cet incipit ne correspond pas au début de l’œuvre Ὥσπερ τῶν ζῴων
ἕκαστον ἓν εἶναι λέγεται mais au texte qui vient un peu loin au début du
deuxième chapitre: Tὸ γὰρ σῶμα ταύτης ὄργανον (I 1, 14 H). Pour la liste
des manuscrits et des éditions voir DIELS H., op. cit. note 3, n° 19, p. 69;
SUDHOFF K., Anatomietexte in den lateinischen Galen-Handschriften des
XIII. und XIV. Jahrhunderts und in Frühdrucken. Janus 1927; 31: 296; les
trois articles de DURLING R. J., A chronological census of Renaissance editions and translations of Galen. Journal of the Warburg and Courtauld Institutes 1961; 14: 230-305; IDEM, Corrigenda et addenda to Diels’ Galenica, I.
Codices Vaticani. Traditio 1967; 23: 461-476; IDEM, Corrigenda et addenda
to Diels’ Galenica, II. Codices Miscellanei. Traditio 1981; 37: 373-381. A
compléter par FORTUNA S. et RAIA A., Corrigenda and addenda to Diels’
Galenica by Richard J. Durling, III. Manuscripts and editions. Traditio 2006;
52: 20; pour une étude de ce compendium, nous renvoyons à D’ALVERNY
M.-T., Pietro d’Abano traducteur de Galien. Medioevo 1985; 11: p. 49;
FRENCH R. K., De iuvamentis membrorum and the reception of Galenic
physiological anatomy. Isis 1979; 70: 100; GRIGNASCHI M., Lo pseudo
Walter Burley. Medioevo 1990; 16: 154 n. 3.
9. Le titre choisi par Niccolò da Reggio n’est pas celui que l’on utilise de
manière académique. Ce dernier, De usu partium, est une abréviation de celui
(De usu partium corporis humani) qui se lit dans les éditions de la Renaissance qui toutes, à partir de celle de 1528 parue à Paris chez Simon Colines,
désignent ainsi cette traduction.
10. THORNDIKE, art. cit. note 6, p. 214; THORNDIKE L. et KIBRE P., A catalogue of incipits of medieval scientific writings in Latin. Revised and augmented edition. Cambridge, Academy of America, 1963, col. 1480; DURLING, Corrigenda et addenda (1967), cit. note 8, p. 473. La datation et la
localisation sont reprises de PESENTI T., The libri Galieni in Italian universities in the fourteenth century. Italia Medioevale e Umanistica 2001; 42:
121-122.
974
Niccolò da Reggio traducteur du De usu partium de Galien
11. HALM K., LAUBMAN G., Catalogus codicum Latinorum Bibliothecae
Regiae Monacensis. I/1, Monachii, 1892, p. 4; THORNDIKE et KIBRE, op.
cit. note 10, col. 1480.
12. THORNDIKE L., art. cit. note 10, p. 214. Ce manuscrit a été particulièrement
étudié par Vivian Nutton: voir les pp. 27-28 de NUTTON V., édition du Sur le
Pronostic de Galien. CMG, V, 8, 1 Berlin, Akademie Verlag, 1979; voir également ses deux articles, A forgotten manuscript of Galenus Latinus. DUMMLER J., TREU K. (éd par), Studia codicologica. Berlin, Akademie Verlag,
1977, pp. 332-340, et Galeno salvato dalle acque. Kos 1984; 1, 2: 33-50. Le
dernier état de la question se lit dans sa contribution récente Picturing medicine: the Dresden Galen. In: KRAUSE K., SCHELLEWALD B. (éd par),
Bild und Text im Mittelalter. Band 2, Cologne, Weimar and Vienna, Böhlau
Verlag, 2011, p. 347. Il existe un fac-similé de ce manuscrit mais qui reproduit les miniatures; cf. VAN LEERSUM E. C., MARTIN W., Miniaturen der
lateinischen Galenos Handschriften der Kgl. Öffentlich. Bibl. in Dresden Db.
92-93 in phototypischer Reproduction, Einleitung und beschreibung. Leiden,
A. W. Sijthoff, 1910. Cependant, la prise de vue permet de lire un peu de texte
à chaque fois. Sur la miniature qui ouvre le De usu partium, Galien, assis sur
une cathèdre, tend à la fois son bras et son doigt pour désigner l’homme nu
face à lui. Derrière l’homme nu, on peut apercevoir plusieurs animaux (lion,
bœuf, cheval, cerf, lapin).
13. Voir DURLING, A chronological census, cit. note 8, p. 257 sgg.; THORNDIKE, art. cit. note 8, p. 52. Un travail de fond a été effectué par DOMINGUES C. dans sa thèse Recherches sur les éditions grecques et latines de
Galien à la Renaissance. Université de Paris IV, thèse dirigée par Jacques
Jouanna, soutenue le 20 février 2004. Voir également son article L’aménagement du continent galénique à la Renaissance: les éditions grecques et
latines de Galien et leur organisation des traités. In: BOUDON-MILLOT
V., COBOLET G. (éd par), Lire les médecins grecs à la Renaissance. Aux
origines de l’édition médical. Paris, De Boccard, 2004, p. 163. Le dernier
état de la question se lit sous la plume de FORTUNA S., The Latin editions
of Galen’s Opera omnia (1490-1625) and their prefaces. Early Science and
Medicine 2012; 17: 391-412.
14. FORTUNA S., Galeno latino 1490-1533. Medicina nei Secoli 2005; 17.2:
474.
975
Stéphane Berlier
15. Selon Stefania Fortuna (Galeno latino, op. cit. note 14, p. 478), il n’existe
plus d’exemplaire de cette édition.
16. Cette édition très rare a cependant été localisée par Stefania Fortuna dans la
bibliothèque de Sarnano qui n’en possède que les vol. II et III. Nous remercions chaleureusement la conservatrice de cette bibliothèque, Mme Laura
Venanzi, qui nous a très gentiment permis de contrôler le contenu de ces
volumes en nous en faisant parvenir des reproductions.
17. FORTUNA, Galeno latino, op. cit. note 13, p. 483. C’est de cette édition
dont s’est servi G. Helmreich (vol. I, p. XIII) en faisant une erreur sur la date.
18. FORTUNA S., Galeno a Sarnano: le Giuntine del 1531 et del 1533. Italia
Medioevale e Umanistica 1994; 37: 243. GAROFALO I., Agostino Gadaldini (1515-1575) et le Galien latin. In: BOUDON-MILLOT V., COBOLET
G. (éd. par), Lire les médecins grecs à la Renaissance. Aux origines de l’édition médicale. Paris, De Boccard, 2004, p. 283 n. 82.
19. Cette datation est nouvelle; elle repose sur notre étude des filigranes. Voir
notre thèse, vol. Ib, p. 20.
20. Sont donc présents le livre I, le livre II inachevé (expl. τε καὶ σφαλερά = I
119, 19 H) et le livre III inachevé (expl. ἀλλὰ καὶ τοὺς ἐπιτυχόντας οἴομαι
θεωροῦντας = I 154, 22 H).
21. BERLIER S., John Caius et le De usu partium: contribution à l’histoire du
texte de Galien. RHT, n. s., 2011; 6: 1-14.
22. Voir MONDRAIN B., Jean Argyropoulos professeur à Constantinople
et ses auditeurs médecins, d’Antoine Eparque à Démétrios Angelos. In:
SCHOLZ C., MAKRIS G. (éd. par), ΠΟΛΥΠΛΕΥΡΟΣ ΝΟΥΣ, Miscellanea für Peter Schreiner zu seinem 60. Geburtstag. Munich, K. G. Saur, 2000,
pp. 223-250; EAD., Comment était lu Galien dans la première moitié du XVe
siècle? In: GARZYA A. e JOUANNA J. (a cura di), Trasmissione e ecdotica dei testi medici greci. Atti del IV Convegno internazionale (Parigi 17-19
maggio 2001). Naples, D’Auria, 2002, pp. 361-384; EAD., Démétrios Angelos et la médecine: contribution nouvelle au dossier. In: BOUDON-MILLOT
V., GARZYA A., JOUANNA J., ROSELLI A. (a cura di), Storia della tradizione e edizione dei medici greci. Atti del VI Colloquio internazionale (Paris
12-14 aprile 2008). Naples, D’Auria, 2010, pp. 293-322.
23. Pour les parties du texte de Galien présentes dans Lvet. G, se reporter à notre
article cité à la note 20. B, V9 et p renferment les livres IV à XVII inachevé
(expl. mut. ἥλιον ἢ σελήνην ἤ τινα τῶν = II 447, 8 H) mais V9 offre, en
976
Niccolò da Reggio traducteur du De usu partium de Galien
plus, une partie du livre III (inc. mut. ἀπὸ τοῦ διὰ βάθους φερομένου = I
167, 5 H - exp. mut. καὶ ταῦτα [τοιαῦτα ed. Helm.] περὶ τὴν = I 193, 12 H).
24. “Parum subsidii ad textum restituendum praebet versio latina, quam Nicolaus Calaber ... confecit” (I, p. XIII). Son jugement a certainement été faussé
du fait qu’il s’est servi d’une édition imprimée, celle de 1528 (et non 1538
comme il le dit) parue à Lyon.
25. Depuis les travaux de VUILLEMIN-DIEM G. et RASHED M., Burgundio de Pise et ses manuscrits grecs d’Aristote: Laur. 87. 7 et Laur. 81. 18.
Recherches de Théologie et Philosophie Médiévales 1997; 64: 136-198,
l’activité de Ioannikios a été localisée définitivement à Constantinople. Voir
également FORTUNA S. e URSO A. M., Burgundio da Pisa, traduttore di
Galeno: nuovi contributi e prospettive, con un’appendice di Paola Annese.
In: GAROFALO I., LAMI A., ROSELLI A. (a cura di), Sulla tradizione indiretta dei testi medici greci, Atti del II Seminario internazionale di Siena (Certosa di Pontignano 19-20 settembre 2008). Pisa, Serra, 2009, p. 142. Enfin,
Paola Degni lui consacre un article dans le présent volume.
Correspondence should be addressed to:
Stéphane Berlier
6, allée Django Reinhardt, 94110 Arcueil
[email protected]
977
MEDICINA NEI SECOLI ARTE E SCIENZA, 25/3 (2013) 979-1010
Journal of History of Medicine
Articoli/Articles
LA TRADUCTION LATINE DE LA THÉRIAQUE À PISON
ATTRIBUÉE À NICOLAS DE REGGIO
Véronique Boudon-Millot
CNRS-Paris-Sorbonne, F
SUMMARY
THE LATIN TRANSLATION OF THE THERIAC TO PISO
BY NICCOLÒ DA REGGIO
Galen’s Theriac to Piso is preserved by twelve Greek manuscripts, and
received an Arabic translation in the 9th century, and a Latin translation by
Niccolò da Reggio in the first part of the 14th century. The Latin translation
is incomplete and transmitted in two versions: one is longer than the other,
and the shorter version may be earlier than Niccolò’s and done by Peter
of Abano. This article presents and explores the Greek and Latin tradition,
and reconstructs the relation between them. The Latin translation by
Niccolò has been shown to be independent from the preserved Greek
manuscripts and probably based on several Greek manuscripts available in
Southern Italy.
En guise d’introduction, je voudrais rapporter une anecdote qui illustre l’opportunité d’étudier ici, tout près d’Ancône, dans ce magnifique site de Sirolo, le traité Sur la thériaque à Pison attribué à
Galien. Le portugais Ioao Rodriguez de Castello Branco dit Amato
Lusitano (1511-1568), qui enseigna la médecine à Ferrare, s’est intéressé dans ses Curationum centuriae septem (Florence, 1551 en
sept livres) au type de vipères qu’il faut utiliser dans la thériaque et
il met en garde contre celles capturées trop près de la mer car trop
Key words: Niccolò da Reggio - Theriac to Piso - Latin translation
979
Véronique Boudon-Millot
salées. De son temps, poursuit-il, les vipères arrivaient à Ancône
depuis Ravenne, mais le pharmacien Alberico qui préparait alors la
thériaque pour toute la cité n’ajoutait pas de sel du tout, “essendo le
vipere ravennati già troppo salsuginose”1.
Mes recherches sur le traité galénique de la Thériaque à Pison ont
pour origine les travaux menés dans le groupe de travail transversal
sur “l’histoire et l’acculturation de la Thériaque” que j’ai animé avec
ma collègue arabisante F. Micheau au sein de l’UMR 8167 du CNRS
“Orient et Méditerranée”. La publication des principaux résultats
obtenus par les nombreux spécialistes (philologues, historiens de la
médecine, hellénistes, latinistes, syriacisants et arabisants, spécialistes
de l’Antiquité et du Moyen-âge) qui, pendant plus de deux ans, de
2008 à 2010, ont régulièrement participé à ces travaux, est en cours2.
Dans le prolongement de ces recherches, je prépare actuellement une
édition critique de la Thériaque à Pison à paraître dans la CUF. Je
remercie donc chaleureusement Stefania Fortuna de m’avoir donné
l’opportunité, à l’occasion de ce colloque, d’examiner la tradition
latine de ce traité que je n’avais pas, jusque-là, eu le temps d’explorer. Toutefois, avant d’aborder la traduction latine de la Thériaque
à Pison attribuée à Nicolas de Reggio, un détour par la tradition
grecque s’avère nécessaire.
1. La tradition grecque de la Thériaque à Pison
La Thériaque à Pison (XIV 210-294 K)3, attribuée à Galien (et je
n’entrerai pas ici dans la discussion de son authenticité), nous a été
transmise par douze manuscrits grecs4. Cinq d’entre eux nous ont
conservé le texte en entier5:
Florence, Laur. plut. 74, 5 (XIIe s.)6, ff. 140r-160r L
e
7
Venise, Marc. gr. 281 (coll. 581) (XV s.) , ff. 93v-104r M
Paris, Par. Suppl. gr. 35 (fin XVe s.)8, ff. 185v-213r N
e
9
Paris, Par. gr. 2164 (XVI s.) , ff. 191r-213r P
New Haven, Yale Univ., Med. Hist. Library 37 (c. 1520)10, ff. 28r-58r Y
980
La traduction latine de la Thériaque à Pison
Trois autres manuscrits donnent seulement une partie du texte:
Copenhague, Haun. GkS 225 (XVe-XVIe s.)11, ff. 170r-173v H
T
Vienne, Vind. med. gr. 48 (XIIIe s.)12, ff. 114r-119v e
13
Vienne, Vind. Suppl. gr. 13 (XVI s.) , ff. 351r-354r Vind
Enfin quatre autres ne donnent qu’une collection d’extraits:
Paris, Par. gr. 2195 (XIIIe s.)14, ff. 467v-469v Par
Leid
Leyde, Leid. Voss. gr. F° 58 (XIVe s.)15, ff. 232v-233r e
16
Prague, Prag. Narodni Knihovna VI Fc 37 (XIV s.) , pp. 139-141 Prg
Vienne, Vind. med. gr. 6 (XVe s.)17, f. 252 V
L et ses apographes nous ont transmis l’intégralité du texte grec présent dans les éditions imprimées depuis l’Aldine (voir le tableau en
annexe). En réalité, le dernier chapitre du traité consacré aux thériaques salées et intitulé Περὶ ἁλῶν a été intégré par les éditeurs
aldins au texte galénique, alors que la tradition manuscrite distingue
clairement, d’une part la Thériaque à Pison (on lit dans L au f.
158r: Τέλος Γαληνοῦ πρὸς Πίσωνα τῆς θηριακῆς ἀντιδότου),
et d’autre part un traité Περὶ ἁλῶν attribué au même auteur (τοῦ
αὐτοῦ περὶ ἁλῶν). Ce découpage est confirmé par les traditions
arabe et latine où ce dernier chapitre sur les thériaques salées est
absent. La question reste cependant ouverte de savoir s’il y a lieu de
l’éditer en grec à la suite de la Thériaque à Pison, comme ont choisi
de le faire les éditions imprimées depuis l’Aldine.
Par ailleurs, le classement des manuscrits grecs en deux familles
est rendu particulièrement délicat par la rareté des passages qu’elles
ont en commun et par le petit nombre de comparaisons possibles.
Ce classement repose donc essentiellement sur des critères formels
comme ceux des titres et sur quelques autres exemples. Une première
famille (= A) est composée des manuscrits qui nous ont conservé un
texte entier: L a en effet servi de modèle, direct ou indirect, à M, N
et P (copie d’impression de l’Aldine)18. Une seconde famille (= B)
regroupe, d’une part l’Haun. GKS 225 (= H) et sa copie le Vind.
981
Véronique Boudon-Millot
Suppl. gr. 13 (= Vind) qui donnent le texte de façon continue depuis
le début jusqu’à ἀκριβῶς (XIV 210-221, 11 K); et d’autre part le
Par. gr. 2195 (= Par), le Prag. Narodni Knihovna VI Fc 37 (= Prg),
sa copie le Vind. med. gr. 6 (= V) et le Leid. Voss. gr. F° 58 (= Leid)
qui donnent la même collection d’extraits19:
210 K (tit.): Γαληνοῦ πρὸς Πίσωνα περὶ τῆς θηριακῆς
ἀντιδότου LMNP: Γαληνοῦ πρὸς Πίσωνα περὶ τῆς θηριακῆς
HVind ParPrgV om. Leid
210, 1 K: ὅτι ἡ θηριακὴ τῶν ἄλλων ἁπάντων φαρμάκων
περισπούδαστός ἐστι διὰ τὴν δύναμιν τῆς ἐνεργείας· ὅτι καὶ
τοῖς ὑγιαίνουσιν εἰς τὰ πολλὰ χρήσιμος γίνεται λαμβανομένη
ἡ θηριακή ParPrgLeidV: ὅτι ἡ θηριακὴ τῶν ἄλλων ἁπάντων
φαρμάκων περισπούδαστός ἐστι διὰ τὴν δύναμιν τῆς
ἐνεργείας HVind om. LMNP
On constate que, à la différence de la famille A qui en est dépourvue, la famille B possède des titres de chapitre. Toutefois à la différence des manuscrits Par, Prg, Leid et V où le chapitre 1 est précédé
du titre indiqué ci-dessus, dans le cas des manuscrits H et Vind, on
trouve ce même titre abrégé et seulement mentionné dans la rubrique
Κεφάλαια τῆς θηριακῆς placée en tête du traité. Voir aussi:
210, 6 K: ποτε πρός σε LMNP: πρός σέ ποτε HVind Par (et
PrgLeidV)
210, 8 K: βιβλία εὗρον LMNP: εὗρον βιβλία HVind Par (et
PrgLeidV)
211, 1 K: δὲ LMNP: οὖν HVind om. Par (et PrgLeidV)
211, 4 K: pr. καὶ LMNP om. HVind Par (et PrgLeidV)
Il faut citer le cas particulier de la leçon ̓Ανδρομάχου transmise par
l’Aldine et ensuite par toutes les éditions imprimées, alors qu’elle
982
La traduction latine de la Thériaque à Pison
ne figure que dans un seul manuscrit (ainsi que ses apographes Prag,
Leid, V), le Par. gr. 2195 du XIIIe siècle (Par):
211, 7 K: ̓Ανδρομάχου Par (et Prag, Leid, V) Aldine (et edd.):
ἀνδρὸς Μάγνου LMNP HVind Mġns Ar. (p. 7 in app. crit.) sed
Andromachos restituit Richter-Bernburg in textu.
Chartier dans ses concisae notae précise (p. 1022): ὑπό τινος
̓Ανδρομάχου καλουμένου, a quodam Andromacho vocato.
In antiquissimo codice legitur ὑπό τινος ἀνδρὸς Μάγνου
καλουμένου, a quodam viro cui nomen Magnus20.
Ce cas est particulièrement intéressant, dans la mesure où une leçon
fautive donnée par un seul manuscrit grec (et ses apographes) a réussi à s’imposer dans la tradition imprimée et a même conduit à une
restitution fautive dans la tradition arabe.
Il faut enfin dire un mot du manuscrit P (modèle d’impression de
l’Aldine) et de l’origine de ses corrections (= P2). Ce manuscrit de
Paris bien connu des éditeurs de Galien porte, en marge ou dans le
texte, de nombreuses corrections portées par l’érudit anglais John
Clement (c. 1495-1572) qui a collaboré à l’édition princeps de
Venise21. Dans le cas de la Thériaque à Pison, comme pour beaucoup d’autres traités de Galien, P a servi de modèle aux éditeurs
aldins. Ainsi que le remarquait déjà Ernst Wenkebach à propos du
Adversus Lycum dans son édition du CMG, certaines des corrections apportées par John Clement au texte grec de la Thériaque à
Pison sont empruntées à une source inconnue (x)22; d’autres apportées au dernier moment par John Clement directement à l’atelier
des Aldes ne figurent pas au nombre des corrections de P2 mais
ont cependant été reproduites dans l’Aldine23. Tel est le cas, pour
la Thériaque à Pison, de la correction ὑπό τινος ̓Ανδρομάχου
reportée dans l’Aldine bien qu’elle ne figure pas au nombre des
corrections de P2 24.
983
Véronique Boudon-Millot
Au terme de ce bref examen, on peut donc proposer le stemma
suivant:
Stemma des manuscrits grecs
2. La tradition latine de la Thériaque à Pison
Une traduction latine attribuée à Nicolas de Reggio (fl. 1308-1345)
est conservée, selon les indications de Diels, dans six manuscrits
latins25. Il s’agit des quatre manuscrits suivants:
984
La traduction latine de la Thériaque à Pison
Cesena, Malat. S.V.4 (XIVe s.), ff. 155ra-156rb C
e
Cesena, Malat. S.XXVII.4 (XIV s.), ff. 59r-62r F
E
Cesena, Malat. S.XXVI.4 (XVe s.)26, ff. 120r-123r e
Cité du Vatican, Pal. lat. 1211 (XIV s.), ff. 27vb-29rb V
auxquels Diels (p. 122) ajoute deux autres manuscrits que je n’ai pas
pu voir mais dont les incipits semblent indiquer qu’ils contiennent
seulement une recette de la thériaque, à l’exception du reste du traité
galénique:
Florence, Laur. Gadd. 93 (XIVe s.)27, ff. 119r-120r
Dresde, Dres. Db 92-93 (XVe s.) 28, ff. 192d-?
D
La traduction conservée sous le nom de Nicolas est en réalité seulement une traduction partielle de la Thériaque à Pison (XIV 259,
1-287, 12 K) dont il existe deux versions, une version longue et une
version courte.
La version longue (= Lat 1) commence in medias res avec la recette
en prose de la thériaque attribuée à Andromaque le Jeune (XIV 259,
1 K). Le traducteur a ainsi omis tout le début du traité, le prologue
qui met en scène l’arrivée de Galien chez Pison, le développement
sur les vertus de la thériaque et surtout la longue recette en vers attribuée à Andromaque l’Ancien. Cette version longue, bien que partielle, existe en outre sous une autre version, plus courte (= Lat 2),
qui commence encore un peu plus loin dans le texte (XIV 268, 17
K). La version longue n’est conservée que dans un seul manuscrit,
le Malat. S.XXVII.4. Les trois autres manuscrits, les Malat. S.V.4 et
S.XXVI.4 et le Pal. lat. 1211 ne nous en ont transmis que la version
courte (XIV 68, 17-287, 12 K). On parlera donc désormais de version
longue (pour la version conservée dans le S.XXVII.4) et de version
courte (pour celle conservée dans les trois autres manuscrits latins).
Qui est à l’origine d’un tel découpage? Pour son premier éditeur,
Diomède Bonardus en 1490, il ne fait pas de doute que c’est Nicolas
lui-même auquel il attribue également le découpage en chapitres ab985
Véronique Boudon-Millot
sent de la tradition grecque. L’explicit qu’il reproduit dans son édition l’atteste clairement: Explicit libellus de comoditatibus tyriace
Galieni translatus a magistro Nicolao de Regio de Calabria et capitulatus etiam ab ipso. Toutefois cet explicit ne se lit dans aucun des
manuscrits conservés, ce qui ne signifie pas pour autant qu’il faille
renoncer à attribuer ce découpage à Nicolas. Quant au caractère partiel de la traduction de Nicolas, des cas parallèles existent: Nicolas
a ainsi traduit la fin du commentaire de Galien aux Aphorismes
d’Hippocrate dont le début jusqu’à Aphor. IV, 49 est attribué à
Burgundio de Pise29; il a encore traduit les livres I à V de l’Hygiène
après Burgundio qui avait traduit le livre VI; et il a complété une traduction antérieure (arabo-latine ?) des livres I à V des Médicaments
simples en lui ajoutant les livres VI à XI. Toutefois, dans tous ces
cas, il s’agissait de compléter des traductions partielles existantes
et non, comme dans le cas de la Thériaque à Pison, de donner une
traduction partielle d’un texte entier.
Structure du texte de la Thériaque à Pison
Texte grec
Traduction latine
(Laur. plut. 74, 5) (version longue)
= Lat 1
ff. 140r-144r
ff. 144r-146r
Recette en vers
d’Andromaque
l’Ancien
f. 152r
Recette en prose
d’Andromaque
le Jeune
Traduction
arabe (éd.
L. RichterBernburg)
XIV 210-294 K
om.
Traduction
latine
(version
courte)
= Lat 2
om.
c. 1 à 5
om.
om.
om.
c. 1 à 5
om. sed cf.
De antidotis
XIV 32-42 K
Tit. Galieni
ad Passonem
de tyriaca
om.
f. 154r
Digeritur enim ut
πέσσεται δὲ ὡς
plurimum...
ἐπὶ τὸ πλεῖστον...
Digeritur
tyriaca ut
plurimum...
986
p. 90
Recette en
prose d’Andromaque
le Jeune
p. 97
c. 12
Recette en prose
d’Andromaque
le Jeune
(XIV 259, 1 K)
c. 14
πέσσεται δὲ ὡς
ἐπὶ τὸ πλεῖστον...
(XIV 268, 17 K)
La traduction latine de la Thériaque à Pison
f. 158r
ἀκατάλλητον
εἶναί μοι δοκεῖ
τὸ φάρμακον.
... et uix premulta ...conueniens
c. 17
diligentia uiuere
esse mihi
p. 109
ἀκατάλλητον
potens
uidetur hoc
εἶναί μοι δοκεῖ
(XIV 286, 16 K)
farmacum
τὸ φάρμακον.
(XIV 287,
(XIV 287, 12 K)
12 K)
f. 158r
Explicit tractatus Explicit tracp. 112
Τέλος Γαληνοῦ
iste
tatus GalieRecette en
πρὸς Πίσωνα
ni… transla- vers d’Androτῆς θηριακῆς
tus a magistro
maque
ἀντιδότου.
Nicolao de
l’Ancien
Regio
Das Send­
de Calabria. schreiben ist
zuende
f. 158r
c. 18
Τοῦ αὐτοῦ
περὶ ἁλῶν
περὶ ἁλῶν
θηριακῶν
(XIV 287-294 K)
3. La version longue de la traduction de la Thériaque à Pison
La version longue (= Lat 1) de la traduction de Nicolas est conservée
dans un unique manuscrit daté, le Malat. S.XXVII.4 (XIVe s.)30, où
elle est précédée du De compositione medicamentorum secundum
locos et du De theriaca ad Pamphilianum:
f. 59rb: Explicit liber Galieni de decem tractatibus31 translatus a
Nicolao de Regio in anno Domini 133532 de mense Octobris, et
scriptus per me Phebum de Pergula, et completus sub anno Domini
139233 die 17 mensis Aprilis hora XVII34. Amen.
Le manuscrit contient donc à la suite la traduction attribuée à Nicolas
du De theriaca ad Pamphilianum et du De theriaca ad Pisonem précédés (f. 59rb) d’un important prologue (prohemium translatoris)
qui nous apprend que Nicolas a traduit pour un certain Marcoleone
de Mantoue, féru de science médicale, pour la première fois du grec
en latin, les deux traités de Galien sur la thériaque. Je transcris cidessous ce prologue tel qu’on le lit dans le Malat. S.XXVII.435:
987
Véronique Boudon-Millot
Prohemium translatoris
Viro circumspecto et phisicali ac medicinali scientia redemito
magistro Marcoleoni de Mantua Nycholaus de Regio de Calabria medicus semper bene agere et se ad grata paratum. Quia
petiistis a me ut libellum Galieni de tiriaca quo hucusque caret lingua latina vobis transferrem de greco ydiomate, tum ut
mentem ipsius Galieni de ipsa tiriaca et eius dationibus et commoditatibus haberetis, tum etiam ut per uos aliquis liber Galieni
de magis utilibus nondum hucusque habitus adiceretur lingue
latine, ego uobis in hoc complacere uolens tamquam amico intimo et tamquam uiro habenti affectum et animum erga bona, quia
Galienus ipse duos libellos fecit de tiriaca, unum uidelicet ad
Panfilmum (sic) principem Asie et Libie et alium ad Passonem
uirum edoctum et suum amicum, ipsos ambos libellos uestro nomine transtuli et uobis mitto ad presens ut nihil uobis de mente
ipsius Galieni de hac materia desit. Donum igitur amici animo
grato utpote uir prouidus et edoctus accipiendo non paruitatem
sed utilitatem prouenientem exinde prout decet consideretis.
8 uos Lat.: nos Bon || 9 habitus Lat.: habitis Bon || 11 Panfilmum Lat.: Pamphilum
Bon || 12 Passonem Lat.: Cesarem Bon || 13 uestro Lat.: nostro Bon || 14 animo
grato Lat.: grato animo Bon || 15 paruitatem Bon: peruitarem Lat.
Ce prologue est immédiatement suivi de la Thériaque à Pamphilianos
précédée du titre Galieni ad principem Panfilinum de tyriaca (= XIV
295-310, 1 K), dont la fin manque, la traduction s’interrompant avec
les mots uel argento et utere (309, 18-310, 1: ἢ ἀργυροῦν καὶ χρῶ).
Le traducteur a en effet omis les huit dernières lignes du traité consacrées aux recommandations de Criton sur la meilleure façon de choisir et de préparer les vipères avant de les intégrer dans la thériaque.
Puis on lit à la suite la Thériaque à Pison:
Tit. (f. 60va): Galieni ad Passonem de tyriaca
Inc. (f. 60va): Quod multa sit apponenda diligentia in aliis omnibus36...
988
La traduction latine de la Thériaque à Pison
Des. (f. 62rb): ... et uix praemulta diligentia uiuere potens (= XIV 286,
14-15 K: μόλις δὲ καὶ διὰ πολλῆς ἐπιμελείας διαζῇν δυνάμενον).
Suivent immédiatement après ces quelques mots sur lesquels s’achève
la traduction: Unde ego quidem prohibens dari pueri, eius medici
dantes ei de ipso farmaco interfecerunt eum. Explicit tractatus iste.
Cette dernière phrase est en réalité une traduction libre et très abrégée
du texte grec (XIV 286, 16 K: ἅπερ ἐγὼ συνορῶν ἐκ τοῦ ἰατρικοῦ
λογισμοῦ καὶ πάνυ διεκώλυον αὐτῷ δίδοσθαι τοῦ φαρμάκου),
dont toute la suite manque (XIV 286, 17-287, 12 K).
Cette version longue est également une traduction partielle, dans
la mesure où elle ne traduit pas l’intégralité du texte pour la partie
concernée. Quelques rares passages sont ainsi abrégés ou omis:
161, 2-262, 15 K: om. Nic
263, 7-10 K: om. Nic (discussion sur la boue utilisée à la place de
la farine pour pétrir les trochisques, procédé peut-être condamné
par Galien parce que considéré comme sale)
265, 11-12 K: deux vers de Nicandre et mention du nom de
Nicandre om. Nic
270, 3-11 K: om. Nic
286, 17-287, 12 K: la fin manque.
Cette version longue est reproduite dans l’édition de Diomède
Bonardus, où on peut lire la traduction de Nicolas non amputée de sa
fin. La question se pose donc de savoir où Bonardus a trouvé la fin du
texte latin. Sans aucun doute, il l’a trouvé e trouvée dans la version
courte à laquelle il faut à présent s’intéresser.
4. La version courte de la traduction de la Thériaque à Pison
La version courte (= XIV 268, 17-287, 12 K) est, on l’a dit, conservée
dans trois manuscrits où elle est désignée sous le titre De comoditatibus
tyriace (dans le S.XXVI.4 et le Pal. lat. 1211; titre omis dans le S.V.4).
989
Véronique Boudon-Millot
Le Malat. S.V.4 (XIVe s.)37, ff. 155rA-156rB, contient la version
courte sans titre38.
Inc. (f.155rA): Digeritur tyriaca ut plurimum quidem .XII. annorum tempore...
Des. (f. 156rB): ...conueniens esse mihi uidetur hoc farmacum.
Explicit tractatus .G. de tyriaca siue de comoditatibus tyriace deo
gracias amen.
Le Malat. S.XXVI.4 (XVe s.), ff. 120r-123r, contient la même version courte de la Thériaque à Pison (= XIV 268, 17-287, 12 K)39:
Tit. (f. 120r): Incipit tractatus .G. de tyriaca siue de comoditatibus tyriace
Inc. (f. 120r): (D)igeritur tyriaca ut plurimum quidem duodecim
annorum tempore...
Des. (f. 123r): ... conueniens esse mihi uidetur hoc farmacum.
Pas de souscription.
On notera que le découpage en trois grands chapitres pour cette fin
du texte est le même que dans l’édition Bonardus. Mais les titres de
chapitre apparemment rajoutés par Bonardus en sont absents.
Le Malat. S.V.4 a servi de modèle au S.XXVI.4. Les deux manuscrits présentent le même texte et le même ordre des traités à l’intérieur des deux manuscrits: la Thériaque à Pison se lit après la fin
du livre I du traité en trois livres De disnia (= De difficultate respirationis in VII, 824 K) et avant le De optima constitutione et bona
habitudine (Περὶ εὐεξίας = De bono habitu in IV 750-756 K) dans
une traduction qui n’est pas celle de Nicolas, mais aurait été réalisée
par l’école de Tolède à partir de l’arabe de Hubaish40. On notera
également que ces deux manuscrits ne contiennent pas la Thériaque
à Pamphilianos.
990
La traduction latine de la Thériaque à Pison
Le Pal. lat. 1211 (XIVe s.)41, ff. 27vb-29rb, contient la même version
courte où elle est cette fois explicitement attribuée à Nicolas mais
sous un titre un peu plus complet:
Tit. (f. 27vb): Incipit liber Galieni de commoditatibus tyriace
quam primum de crase tyriace et de compositione eius.
Inc. (f. 27vb): Digeritur tyriaca ut plurimum quidam (sic) duodecim annorum tempore42…
Des. (f. 29rb): ...conueniens esse mihi uidetur hoc farmacum.
Explicit liber Galieni de commoditatibus tyriace translatus a magistro Nicolao de Regio de Calabria.
Autre différence, le Palatinus contient à la suite (ff. 29rb-30rb) la
Thériaque à Pamphilianos (absente des deux précédents manuscrits
de Cesena) où elle est également attribuée à Nicolas: Incipit liber
Galieni ad Pamphilinum principem de tyriaca - Explicit tractatus
Galieni … translatus a magistro Nicolao de Regio in Calabria.
5. L’édition de Diomède Bonardus de 1490
Il faut à présent revenir un peu sur l’édition de Diomède Bonardus
(1490) où la Thériaque à Pison (version longue) a été publiée
pour la première fois à Venice, en 1490, vol. I, ff. 115v-117r, avant
d’être publiée par Rusticus Placentinus (Pavie, 1515-16, vol. II, ff.
159v-160v)43 et enfin dans l’édition Juntine parue à Venise en 1528
(vol. II, ff. 207v-208v) où elle est également attribuée à Nicolas.
Cette traduction se présente comme suit dans l’édition princeps (de
Bonardus) entrée n° 26 (vol. I, ff. 115v-117r):
Tit.: Incipit liber Galieni ad Cesarem de commoditatibus tyriace
(c’est-à-dire le titre de la version courte).
Mais le texte reproduit par Bonardus est celui de la version longue:
Inc.: Quod multa sit apponenda diligentia in aliis omnibus que
requirunt in eisque a multis componuntur maxime uero in compositione tyriace, ego quidem jam significaui tibi quo circa...
991
Véronique Boudon-Millot
Des.: ... caliditatem conueniens esse mihi uidetur hoc farmacum.
Explicit libellus de comoditatibus tyriace Galieni translatus a
magistro Nicolao de Regio de Calabria et capitulatus ab ipso.
Le modèle de l’édition Bonardus ne peut donc être que le Malat.
S.XXVII.4 (témoin unique pour la version longue) ou un manuscrit
de la même famille. Les mêmes traités se lisent en effet dans le même
ordre, dans le manuscrit et dans l’édition imprimée, avec d’abord le
Liber Galieni de passionibus uniuscujusque particule corporis etc., puis
la Thériaque à Pamphilianos, puis la Thériaque à Pison. Le prologue
présent uniquement dans le S.XXVII.4 est également reproduit par
Bonardus, vol. I, f. 114v. Les différentes articulations du texte (chapitres
et sous chapitres) et les titres de chapitres sont exactement les mêmes
chez Bonardus que dans le S.XXVII.4. L’édition de Bonardus diffère
toutefois du manuscrit S.XXVII.4 par l’adjonction de titres de chapitres
parfois assez longs (voir quatre lignes du c. VI in f. 116v col. gauche)
et par la présence de la dernière phrase du traité qui manque dans le
manuscrit latin, alors qu’elle est complète dans l’édition Bonardus.
L’hypothèse la plus vraisemblable, déjà évoquée plus haut, plutôt
que celle d’un manuscrit jumeau perdu et complet auquel Bonardus
aurait pu avoir recours, est donc que l’éditeur a complété sa traduction grâce à la version courte dont la fin n’est pas amputée.
Et de fait, il apparaît qu’il a utilisé pour cette fin le Pal. lat. 1211 de
préférence aux S.V.4 et S.XXVI.4 avec lesquels le texte de Bonardus
présente de plus nombreuses divergences:
XIV 286, 14 sqq. K:
...μόλις δὲ καὶ διὰ πολλῆς ἐπιμελείας διαζῇν δυνάμενον, ἅπερ
ἐγὼ συνορῶν ἐκ τοῦ ἰατρικοῦ λογισμοῦ καὶ πάνυ διεκώλυον
αὐτῷ δίδοσθαι τοῦ φαρμάκου. κηδόμενος γάρ τις αὐτοῦ
καὶ πατὴρ εἶναι δῆθεν λέγων καὶ τυραννικὴν ἐξουσίαν τοῦ
κελεύειν ἔχων μᾶλλον ἤπερ τὴν (287) ἐκ τοῦ λόγου συμβουλίαν
992
La traduction latine de la Thériaque à Pison
ἀκούων ἀλόγως καὶ μετὰ πολλῆς ἀνάγκης ἐξηνάγκασέ με τοῦ
φαρμάκου διδόναι τῷ παιδίῳ. τὸ δὲ ληφθὲν μὲν οὐκ ἠδυνήθη
πεφθῆναι· κρεῖττον γὰρ ἦν τῆς ἰσχύος τοῦ λαμβάνοντος·
διέλυσε δὲ αὐτοῦ τὴν σύμπασαν ἕξιν καὶ τὴν γαστέρα ῥεῖν
ἐποίησε, καὶ οὕτω διὰ τὴν ἄλογον τοῦ φαρμάκου χρῆσιν
νύκτωρ ἀπώλετο τὸ παιδίον. εἰ δέ ποτε καὶ ἐν θερμοτέρᾳ χώρᾳ
διατρίβων εἴης, φυλάττου χρῆσθαι τῷ φαρμάκῳ, ἀρκούσης
σοι τῆς ἐκεῖ τοῦ ἀέρος θερμότητος, διόπερ καὶ τοῖς ὑπὸ τῆς
πρώτης ἀνατολῆς τοῦ ἡλίου ἀνθρώποις θερμοτάτοις οὖσι καὶ
πολλὴν ἔχουσι τὴν ἐκεῖθεν ξηρότητα ἀκατάλληλον εἶναι μοι
δοκεῖ τὸ φάρμακον.
S.XXVII.4 (f. 62r): et uix premulta diligentia uiuere potens. Unde
ego quidem prohibens dari pueri, eius medici dantes ei de ipso farmaco interfecerunt eum.
Explicit tractatus istius
Bonardus (f. 117r): et uix premulta diligentia uiuere potens que ego
quidem considerans ex medicatiua consideratione ualde prohibebam
ipsum farmacum dari. Quidam autem curans de eo et quasi pater
eius esse dicens et tiranicam auctoritatem habens et magis illi quam
ei quidem que ex ratione consilio sciens obedire irrationabiliter et
cum multa coactione coegerit me de farmaco dare infanti, id autem
assumptum quidem digeri non potuit, maius enim erat robore accipientis, dissoluit autem totum habitum ipsius et uentrem fluere fecit et
sic propter irrationabilem farmaci usum miserabiliter periit infans.
Quin etiam si in calida terra conuersaberis caue uti hoc farmaco et
sufficiat tibi eaque ubi est caliditas quo circa neque a primo ortu iulii
hominibus calidissimis existentibus et multam habentibus eam que
inde caliditatem conueniens esse mihi uidetur hoc farmacum.
Explicit libellus de commoditatibus tyriace Galieni translatus a magistro Nicolao de Regio de Calabria et capitulatus etiam ab ipso.
993
Véronique Boudon-Millot
2 considerans Bon Pal. lat. 1211 et S.V.4: conmonstrans S.XXVI.4 || consideratione
Bon Pal. lat. 1211 et S.V.4: conmonstratione S.XXVI.4 || 2 prohibebam Bon Pal. lat.
1211: prohibenda S.V.4 et S.XXVI.4 || 5 irrationabiliter Bon Pal. lat. 1211: S.V.4 et
S.XXVI.4 non leguntur || 7 quidem Bon Pal. lat. 1211: om. S.V.4 et S.XXVI.4 || 8
habitum Bon Pal. lat. 1211: humidum S.V.4 et S.XXVI.4 || 10 calida terra Bon: terra
calida Pal. lat. 1211 calida S.V.4 et S.XXVI.4 || 12 multam Bon S.V.4 et S.XXVI.4:
multum Pal. lat. 1211.
Et nous avons la preuve que D. Bonardus connaissait bien l’existence de la version courte car il a reproduit en parallèle, dans son édition, les deux versions (courte et longue) correspondant au premier
chapitre de la version courte44.
XIV 268, 17-270, 2 K
Lat 1 = version longue
Malat. S.XXVII.4
cf. Bonardus f. 116ra
πέσσεται δὲ ὡς ἐπὶ τὸ πλεῖστον
τῷ μὲν ιβʹ ἐτῶν χρόνῳ. οἱ
δὲ ἀκμαιοτέρᾳ τε αὐτῇ καὶ
ἰσχυροτέρᾳ χρῆσθαι θέλοντες,
καὶ ἐτῶν που πέντε καὶ ἑπτὰ
τὸν χρόνον ἐχούσῃ, οὕτως
ἐχρήσαντο,
καὶ
μάλιστα
ἐπὶ τῶν θηριοδήκτων τε
καὶ λυσσοδήκτων καὶ τῶν
φαρμάκων τῶν δηλητηρίων.
ἰσχυρὰν γὰρ οὗτοι τὴν ἀπὸ
τῶν τοιούτων βλάβην ἔχοντες,
δυνατωτέρας καὶ τῆς ἀπὸ τοῦ
φαρμάκου βοηθείας χρείαν
ἔχουσιν.
ἔστι δὲ δυνατὸν τὸ φάρμακον
ἕως ἐτῶν τριάκοντα. ὡς ἐπί γε
τῶν ἄλλων παθῶν, ὅπου μὴ
τηλικαύτη ἐστὶν ἡ τοῦ βλάπτειν
αἰτία, αὐτάρκης εἶναι δοκεῖ καὶ
ἐτῶν ἑξήκοντα χρόνος εἰς τὴν
χρῆσιν τοῦ φαρμάκου. πάνυ
γὰρ τὸ πέρας τοῦ τοσούτου
διαστήματος ἐξίτηλόν τε καὶ
ἄτονον πρὸς τὸ βοηθῆσαι ποιεῖ
τὸ φάρμακον.
Digeritur enim ut plurimum
duodecim annorum tempore.
Qui enim fortiori uoluerint ea
uti tempus quinque et septem
annorum habente usi sunt et
maxime in morsis a feris et
in farmaciis deliteriis. Forte
enim habentes id quod ab eis
nocumentum fortius et id quod
ab hoc farmaco habent auxilium.
Lat 2 = version courte
Malat. S.V.4, S.XXVI.4
et Pal. lat. 1211
cf. Bonardus f. 116rb
Digeritur tyriaca ut plurimum
quidem duodecim annorum
tempore. Quicumque uero adolescentiori ea et fortiori uti
uoluerit et utuntur annorum
quinque usque ad septem tempus habente usi sunt et maxime
si morsi a feris et canibus rabidis et farmaciis diliteriis. Forte
enim sic id quod ab istis nocumentum habentes fortiori eo
quod a farmaco auxilio egent.
Est autem forte (forte om.
Bon.) hoc farmacum usque ad Om.
annos triginta. In aliis uero
passionibus in quibus non est
ita magna nocumenti causa
sufficiens esse uidetur mihi et
si fuerit annorum sexaginta.
tempus uero quod est ultra
hanc distantiam fragile et
inbecille ad auxilia facit hoc
farmacum.
994
La traduction latine de la Thériaque à Pison
πολλοὶ γοῦν τινες αὐτῆς τὴν
δύναμιν κρῖναι θέλοντες πρῶτoν
διδόντες τὶ τῶν καθαρτικῶν
φαρμάκων, εἶτα ἐπιδιδόντες
τὶ τῆς ἀντιδότου πιεῖν, οὕτως
αὐτῆς ποιοῦνται τὴν κρίσιν. εἰ
μὲν γὰρ εὔτονος καὶ ἀκμαία
εἴη, οὐδ’ ὅλως ἀφίησι τὴν
κάθαρσιν γενέσθαι, ἐκνικῶσα τῷ
ἑαυτῆς δυνατῷ τοῦ καθαρτικοῦ
φαρμάκου τὴν ἰσχύν. εἰ δὲ οὕτως
καθαρθείη, ὡς μηδὲ τὴν ἀντίδοτον
λαβών, κατάδηλος γίγνεται ὅτι
ἄτονός τε καὶ ἐξίτηλός ἐστιν ἡ
ἰσχύς, ὡς μηδὲ κρατῆσαι τῆς τοῦ
φαρμάκου δυνάμεως.
De probatione tyriace
Multi autem uirtutem eius iudicare uolentes probant alicui
aliquid purgatiuorum farmacorum deinde superdantes
de hac antidoto, faciunt eius
probationem, que enim est uigorosa et robusta penitus non
permittit fieri purgationem
uincens sua fortitudine purgatiui farmaci robur. Si uero ita
purgatus fuerit sicut si antidotum non sumpsisset palam est
quoniam inbecillis et debilis
est non potens superare dati
farmaci uirtutem.
Plurimi igitur quidam uirtutem
eius probare uolentes, dant
aliquid de purgatiuis farmacis
deinde superdantes de hac antidoto bibere sic faciunt eius
probationem. Si enim fortis et
uigorosa fuerit nequaquam purgationem fieri uincens eius fortitudine purgati farmaci robur.
Si uero sic purgetur homo sicut
antidotum non cepisset patiens
sic que debilis et parua est eius
uirtus.
Mais surtout, à partir de XIV 270, 11 K, Bonardus a adopté et reproduit le texte de la version courte, au détriment de la version longue
qu’il a abandonnée. L’édition imprimée est donc le résultat de l’addition de Lat 1 (XIV 259, 1-270, 11 K) et de Lat 2 (XIV 268, 17287, 12 K).
Dès lors une question se pose. La version longue et la version courte
du De theriaca ad Pisonem représentent-elles deux versions de la
même traduction latine ou a-t-on affaire à deux traductions latines
différentes?
6. Une seule traduction (avec deux versions courte et longue) ou
deux traductions différentes?
Le passage où s’opère la transition entre les deux versions, dans l’édition de Bonardus, concerne le débat sur l’efficacité de la thériaque
en fonction de son âge. La durée optimale pour le vieillissement de
la thériaque est de douze ans, plus tôt (entre cinq et sept ans), la thériaque est trop forte et doit être réservée aux cas graves (morsures,
poisons), mais elle reste efficace jusqu’à trente ans, et peut même
être utilisée après avoir vieilli jusqu’à soixante ans, notamment chez
995
Véronique Boudon-Millot
les personnes fragiles. Sont soulignés, dans le tableau ci-dessus, les
passages où l’une ou l’autre de ces deux versions diffère du texte
grec. On constate que la version courte (Lat 2) est en général plus
précise que la version longue (Lat 1):
269, 1 K: ἀκμαιοτέρᾳ τε αὐτῇ καὶ ἰσχυροτέρᾳ: adolescentiori ea
et fortiori Lat 2 fortiori Lat 1
269, 3 K: ἐπὶ τῶν θηριοδήκτων τε καὶ λυσσοδήκτων: a feris et
canibus rabidis Lat 2 a feris Lat 1
269, 14 K: πιεῖν: bibere Lat 2 om. Lat 1
De plus, si le vocabulaire latin utilisé dans les deux versions (longue
et courte) est en général identique, la formulation est parfois différente (voir tableau ci-dessus). Si on suppose l’existence d’un traducteur autre que Nicolas pour Lat 2, un candidat possible serait
Pietro d’Abano (1257-1315). On sait en effet que celui-ci s’intéressait à la thériaque qu’il mentionne dans la Differentia 127 consacrée
à la tyriaca en écrivant notamment que les médecins ajoutent ou
retranchent des ingrédients non seulement “propter necessitatem,
sed quaerentes ut rememorentur et ut remaneret ab eis in ipsa vestigium sicut remansit Andromacho” (pour qu’on se souvienne d’eux
comme on se souvient d’Andromaque)45.
Certes Lat 2 est attribuée à Nicolas dans le Pal. lat. 121146. Mais on
ne peut pas exclure complètement l’existence d’une traduction latine
partielle de la Thériaque à Pison antérieure à celle de Nicolas dont on
aurait la trace dans Lat 2 et que le traducteur originaire de Reggio aurait
retravaillée quelques années plus tard pour l’intégrer à sa propre traduction plus large47. Et dans la mesure où Lat 2 apparaît plus conservatrice et plus fidèle au texte grec que Lat 1, Bonardus a donc bien fait de
suivre cette seconde version pour la deuxième partie du texte imprimé.
7. Le modèle grec utilisé par Nicolas
J’en viens pour finir au modèle grec utilisé par Nicolas pour sa traduction latine.
996
La traduction latine de la Thériaque à Pison
Grec
(= Laur. plut. 74, 5)
̓Αρτίσκων θηριακῶν <κδ
ἀρτίσκων σκιλλητικῶν <μη
πεπέρεως μακροῦ <κδ
ὀποῦ μήκωνος <κδ
ἡδυχρόου μάγματος <κδ
ῥόδων ξηρῶν <ιθ ἴρεως
̓Ιλλυρικῆς, βουνιάδος ἀγρίας
σπέρματος, σκορδίου,
ὀποβαλσάμου, κινναμώμου,
ἀγαρικοῦ ἀνὰ <ιβ, πεπέρεως
λευκοῦ, ῥίου, σμύρνης,
κόστου, κασσίας, στάχυος,
σχοίνου ἄνθους, λιβάνου,
δικτάμνου, πρασίου, στοιχάδος,
πετροσελίνου Μακεδονικοῦ,
καλαμίνθης, τερμινθίνης,
ζιγγιβέρεως, πενταφύλλου
ῥίζης· πολίου ἀνὰ <στ,
πεπέρεως μέλανος <κδ,
χαμαιπίτυος <δ, στύρακος
<δ, ἀμώμου βότρυος <δ,
νάρδου Κελτικῆς, Λημνίας
σφραγῖδος, φοῦ, χαμαίδρυος,
φύλλων μαλαβάθρου,
χαλκίτεως ὀπτῆς, γεντιανῆς,
ἀνίσου, ὑποκιστίδος χυλοῦ,
βαλσάμου καρποῦ, κόμμεως,
μαράθρου σπέρματος,
καρδαμώμου, σεσέλεως,
ἀκόρου κρόκου, ἀκακίας,
θλάσπεως, ὑπερικοῦ,
ἄμμεως, σαγαπηνοῦ, ἀνὰ <δ,
καστορίου, ἀριστολοχίας
λεπτῆς, δαύκου σπέρματος,
ἀσφάλτου ̓Ιουδαικῆς,
ὀποπάνακος, κενταυρίου
λεπτοῦ, χαλβάνου ἀνὰ
<β, μέλιτος λίτρας ι οἴνου
Φαλερίνου τὸ ἀρκοῦν.
Nicolas
(= S.XXVII.4)
Panniculorum tyriacalium .d.
xxxxviii, panniculorum squilliticorum .d. xxiiii, piperis albi,
opi, ydicrei magmatis ana .d.
xxiiii, rosarum siccarum .d. xii,
ireos liquiricie, seminis buniadis
silvestris, scordeorum, opobalsami, cinamomi, agarici, ana .d.
xii, (πεπέρεως λευκοῦ om.) reu
.d. vi. seminis selini, achori ana
.d. iiii, mirre, croci, costi, cassie,
spice, inde squenanti ana .d. vi,
piperis nigri .d. xxiiii, (λιβάνου
om.) diptami, prasii, sticados,
petrosilini (Μακεδονικοῦ
om.), calamenti, terbentine, gingiberis, radicis pentafilon, polii
ana .d. vi, (πεπέρεως μέλανος
<κδ om.) camephiteos, storacis,
meu, amomi bolbi, (νάρδου
Κελτικῆς, Λημνίας σφραγῖδος,
φοῦ om.) camedreos, folii
feniculi, calciteos eris combusti, asse genciane, anisi,
ypoquistidos, carpobalsami,
gumi arabici, seminis feniculi,
cardamoni, siseleos, (ἀκόρου
κρόκου om.) acacie, thlaspie,
agarici, ameos, serapini ana .d.
iiii, castorei, aristologie longe,
seminis daucis, aspalti iudayce,
oppoponacis, centaure minoris,
galbani ana .d. ii, melli attici
boni libra xii, uini falerini quod
sufficit.
corrections de P2
modèle de l’Aldine
Α
̓ ρτίσκων θηριακῶν <κδ
ἀρτίσκων σκιλλητικῶν <μη
πεπέρεως μακροῦ <κδ ὀποῦ
μήκωνος <κδ ἡδυχρόου
μάγματος <κδ ῥόδων ξηρῶν <ιβ
ἴρεως Ἰ λλυρικῆς, γλυκυρρίζης,
βουνιάδος ἀγρίας σπέρματος,
σκορδίου, ὀποβαλσάμου,
κινναμώμου, ἀγαρικοῦ ἀνὰ
<ιβ, πεπέρεως λευκοῦ, ῥίου,
σμύρνης, κόστου, κρόκου,
κασσίας, νάρδου, σχοίνου
ἄνθους, λιβάνου, πεπέρεως
λευκοῦ καὶ μέλανος,
δικτάμνου, πρασίου, ῥήου,
στοιχάδος, πετροσελίνου
Μακεδονικοῦ, καλαμίνθης,
τερμινθίνης, ζιγγιβέρεως,
πενταφύλλου ῥίζης ἀνὰ στ·
πολίου <δ, πεπέρεως μέλανος
<κδ, χαμαιπίτυος <δ στύρακος
<δ ἀμώμου βότρυος, μήου
<δ, νάρδου Κελτικῆς, Λημνίας
σφραγῖδος, φοῦ Ποντικοῦ,
χαμαίδρυος Κρητικῆς, φύλλων
μαλαβάθρου, χαλκίτεως
ὀπτῆς, γεντιανῆς, ἀνίσου,
ὑποκιστίδος χυλοῦ, βαλσάμου
καρποῦ, κόμμεως, μαράθρου
σπέρματος, καρδαμώμου,
σεσέλεως, ἀκόρου, ἀκακίας,
κρόκου, θλάσπεως, ὑπερικοῦ,
σαγαπηνοῦ, ἄμμεως ἀνὰ
<δ· καστορίου, ἀριστολοχίας
λεπτῆς, δαύκου σπέρματος,
ἀσφάλτου Ἰ ουδαικῆς,
ὀποπάνακος, κενταυρίου
λεπτοῦ, χαλβάνου ἀνὰ <β,
μέλιτος λίτρας ι· οἴνου
Φαλερίνου τὸ ἀρκοῦν.
Le tableau ci-dessus reproduit le passage consacré à la célèbre recette
en prose de la thériaque d’Andromaque le Jeune (XV 259, 11-260,
11 K). Il permet de mesurer les écarts constatés dans la traduction
997
Véronique Boudon-Millot
de Nicolas, d’une part avec le texte du manuscrit de Florence (L),
et d’autre part avec celui du manuscrit P (modèle d’impression de
l’Aldine annoté par John Clement): j’ai noté en gras les ajouts ou les
variantes dans la traduction de Nicolas par rapport à L, ainsi que les
corrections apportées par P2 au texte de L.
On constate que la traduction latine de Nicolas (Lat 1) entretient un
lien étroit avec le manuscrit grec de Florence 74, 5 (L). Elle partage
avec L plusieurs fautes significatives mais possède aussi des bonnes
leçons absentes de L48.
En ce qui concerne le reste du texte de la Thériaque à Pison, on
observe le plus souvent un accord de la traduction latine (Lat)49 avec
les manuscrits LP contre P2 et parfois aussi la tradition arabe50:
259, 14 K: γλυκυρρίζης P2 Ar: om. LPLat
259, 16 K: νάρδου P2 Ar: om. LPLat
259, 18 K: ῥήου P2 Ar: om. LPLat
260, 4 K: Ποντικοῦ P2: de Crète Ar: om. LPLat
260, 4 K: Κρητικῆς P2: om. LPLat Ar
260, 8 K: ἄμμεως σαγαπηνοῦ LP ameos serapini Lat:
σαγαπηνου ἄμμεως P2
272, 12 K: καὶ σπληνικὰς P2: om. LPLat Ar
272, 13 K: καὶ σπλῆνα P2: om. LPLat Ar.
273, 12 K: πνευματώσεις P2 flatulences Ar.: ἐμπτώσεις LP incidentias Lat
282, 5 K: ἀναπνευσθέντος Ald. (et edd.): ἀναπλασθέντος LP
replasmati Lat susp. P2 om. Ar
On constate également, il est vrai, un certain nombre d’accords de
P2Lat contre LP (mais ces accords reposant le plus souvent sur de
bonnes leçons, et non sur des fautes, restent peu significatifs)51:
259, 16 K: κόστου κρόκου P2 croci costi Lat Ar: κόστου LP
259,17 K: πεπέρεως μέλανος P2 piperis nigri Lat Ar: om. LP
260, 3 K: μήου P2 meu Lat Ar: om. LP
260, 7 K: ἀκόρου P2 Lat Ar: ἀκόρου κρόκου LP
998
La traduction latine de la Thériaque à Pison
264, 5 K: ἔαρος P2 veris Lat Ar: om. LP
266, 15 K: μὴ P2 non Lat Ar: om. LP
272, 6 K: στομάχου P2 stomaco Lat Ar: om. LP
272, 17 K: αἵματος P2 sanguine Lat: ἥπατος LP corps (ie σώματος)
Ar.
273, 19 K: πίπτουσαν P2 cadentem Lat refluer Ar: πίνουσαν LP
Enfin, dans quelques cas plus intéressants, on a Lat contre LP et
parfois Ar:
259, 12 K: piperis albi Lat: πεπέρεως μακροῦ LP Ar
259, 16 K: seminis selini, achori ana .d.iiii Lat: om. LP Ar
259, 18 K: Μακεδονικοῦ LP: om. Lat Ar
260, 11 K: boni Lat: om. LP Ar
260, 3-4 K: νάρδου Κελτικῆς, Λημνίας σφραγῖδος, φοῦ LP
Ar: om. Lat
263, 1 K: ἀμώμου-μαστίχης LP Ar: om. Lat
271, 6 K: φρενιτικῶν Chartier freneticis Lat insensés Ar:
νεφριτικῶν LP
8. Conclusion
On constate que la traduction latine se situe en général du côté de LP,
plus rarement du côté de P2 et parfois donne une leçon différente à la
fois de L et de P2. S’il convient donc clairement de situer le modèle de
la traduction latine du côté de la branche de L et au-dessus de L (dont
Nicolas ne reproduit pas plusieurs fautes), la question reste cependant
posée s’il faut situer ce modèle juste au-dessus ou juste au-dessous de
l’archétype des manuscrits grecs. Malheureusement l’impossibilité
de recourir à des comparaisons avec la famille B (dont les représentants sont lacunaires) ne permet pas aujourd’hui de pouvoir résoudre
cette question. Une chose est sûre, cependant, le manuscrit grec modèle de la traduction latine, proche de L mais différent de L, est perdu.
La traduction latine, même partielle, représente donc un important
témoignage pour remonter à un état du texte grec antérieur à L et au
999
Véronique Boudon-Millot
XIIe siècle et distinct de la tradition arabe. J’adopterai donc, comme
principe d’édition, de citer dans l’apparat critique les leçons de la
traduction latine dans tous les cas d’omissions ou de fautes communes à L et P, non corrigées par P2.
Je finirai sur une ultime question. Nicolas (s’il est bien l’architecte
de l’ensemble) disposait-il d’un ou de plusieurs manuscrits grecs?
Vivian Nutton, à propos du De motibus dubiis, note que Nicolas, tout
comme je le pense également pour la Thériaque à Pison, a eu accès
pour établir sa traduction latine à un manuscrit grec aujourd’hui perdu. Il suppose également que Nicolas disposait de plusieurs manuscrits d’un même traité52, une hypothèse que l’on ne peut pas non plus
exclure dans le cas de la Thériaque à Pison.
Annexe
Table: État de la transmission du texte de la Thériaque à Pison
XIV K
210 211, 220, 221, 259, 259, 268, 270, 287, περὶ 290, 292, 294
13 15 11 1
11 17 5
12 ἁλῶν 18 18
287,
13
Laur. 74, 5
et apogr.
X
X
X
X
Haun. 225
Vind. 13
X
X
X
X
(Par. 2195)
X
Prag. 37, Leid.
58, Vind. 6
X
X
X
Vind. 48
X
Lat 1
(S.XXVII.4)
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
Lat 2
(3 mss)
Arabe
X
X
X
X
X
1000
X
X
X
X
X
La traduction latine de la Thériaque à Pison
BIBLIOGRAPHIE ET NOTES
1. AMATO LUSITANO, Centuriae II, Cur. 1, cité par: COTURRI E., Claudio
Galeno: De theriaca ad Pisonem. Testo latino, traduzione italiana e introduzione. Presentazione di M.G. Nardi. Firenze, Olschki, 1959, p. 25.
2. BOUDON-MILLOT V., MICHEAU F. (edd.), Histoire, transmission et
acculturation de la Thériaque. Actes du Colloque de Paris (18 mars 2010).
Paris, Beauchesne (à paraître).
3. Les principales éditions du texte grec sont: Aldine, tome II, 1525, pp. 85-93;
Basiléenne, tome II, 1538, pp. 456-469; Chartier, tome XIII, Paris, 1639, pp.
930-959; Kühn, tome XIV, pp. 210-294.
4. Voir DIELS H., Die Handschriften der antiken Ärzte. I. Hippoktrates und
Galenos. Abhandlungen der Königlich-Preussischen Akademie der Wissenschaften, philos.-hist. Klasse, Berlin, 1905, p. 99, qui signale sept manuscrits
grecs (Laur. plut. 74, 5; Haun. GkS 225; Leid. Voss. gr. F° 58; Par. gr. 2164,
2195 et Suppl. gr. 35; Marc. gr. 281). La base Pinakes de l’IRHT signale sept
manuscrits supplémentaires: Yale Univ. med. hist. library 37; Prag. Narodni
Knihovna VI Fc 37; Salamanque BU 365; Vind. med. gr. 6, 25 et 48; et Vind.
Suppl. gr. 13. En réalité, deux de ces manuscrits n’ont pas lieu d’être retenus: le Salamanque BU 365 (c. 1546-48, ff. 1r-5v), d’après les informations
données par le catalogue de TOVAR A., Catalogus codicum Graecorum
Universitatis Salmantinae. Acta Salmanticensia, XV, 4, Salamanca, Universidad, 1963, p. 71, contient seulement une compilation de passages tirés de
la fin de la Thériaque à Pison: “Haec videntur capita resarta e Galeni Ad
Pisonem de theriaca libro (XIV 223-285 K). In fine fragmenti nostri facile
comparabis pp. 283-85 editionis”; cette compilation, semble-t-il, ne se lit
nulle part ailleurs. Voir aussi la description du manuscrit dans le catalogue
en ligne: http://www.institutolucioanneoseneca.com/es/recursos/manuscritos-de-salamanca/fondo/371-manuscrito365.html. Titre (f. 1r): Περὶ τῆς δ᾽
ἐχιδνῶν θηριακῆς ἀνδρομάχου; inc.: Ἀρκτέον δὲ ἀπὸ τῆς δι᾽ἐχιδνῶν
θηριακῆς ἀνδρομάχου, ἣν καὶ ὁ γαληνὸς θαυμάζει; des. (f. 5v): διδόναι
δὲ τὸ φάρμακον χρὴ ὅταν εὔπεπτος εἴη ὁ κάμνων, ἤτοι λαμβάνων καὶ.
De même, le Vindobonensis med. gr. 25 (XVe s.) contient au f. 11 (XIV 290,
18-292, 18 Κ) une version très libre et très abrégée du début du dernier chapitre de la Thériaque à Pison consacré aux thériaques salées (Περὶ ἁλῶν), chapitre dont nous verrons qu’il a été ajouté au traité galénique dans la tradition
imprimée. Sur ce manuscrit, voir HUNGER H., KRESTEN O., Katalog der
1001
Véronique Boudon-Millot
5.
6.
7.
8.
9.
griechischen Handschriften der Österreichischen Nationalbibliothek. Teil 2,
Wien, G. Prachner, 1969, pp. 71-72.
Chaque fois que cela était possible, j’ai adopté pour les manuscrits grecs
les sigles utilisés par les éditeurs précédents, notamment par NUTTON V.,
Galeni De praecognitione. CMG V 8, 1, Berlin, Akademie Verlag, 1979; ID.,
Galeni De propriis placitis. CMG V 3, 2, Berlin, Akademie Verlag, 1999.
Sur ce manuscrit bien connu des éditeurs de Galien, un des plus anciens,
voir l’abondante bibliographie donnée sur le site de la Laurentienne, et en
particulier JACQUES J.-M., Le manuscrit de Florence Laurentianus gr. 74.5
et les écrits galéniques sur la thériaque et les antidotes. Revue des Études
Anciennes 1999; 10: 523-531, sur la valeur à accorder au témoignage de L
pour les traités sur les Antidotes et la Thériaque.
MIONI E., Bibliothecae Divi Marci Venetiarum codices Graeci manuscripti.
Vol. I, Rome, Istituto Poligrafico e Zecca dello Stato, 1981, pp. 404-405.
ASTRUC CH., CONCASTY M.-L., BELLON C., FÖRSTEL CH., Catalogue
des manuscrits grecs. Supplément grec numéros 1 à 150. Paris, Bibliothèque
Nationale de France, 2003, pp. 94-96, où le manuscrit est daté de la fin du
XVe siècle. Les ff. 185v-213r font partie de la portion écrite par l’Anonymus
Harvardianus (ff. 61-120 et 129-242); sur ce scribe voir Ph. Hoffmann,
Un mystérieux collaborateur d’Alde Manuce: l’Anonymus Harvardianus.
MEFR, Moyen Age-Temps modernes 1985; 97: 45-143 (en particulier pp.
116-118). Voir aussi NUTTON V., CMG V 3, 2, cit. note 5, p. 19, qui a appelé
le manuscrit R; MAGNALDI G., Cl. Galeni Pergameni Περὶ ψυχῆς παθῶν
καὶ ἁμαρτημάτων. Rome, Typis Officinae polygraphicae, 1999, p. XII, qui
l’a appelé P.
Sur ce manuscrit ayant appartenu à John Clement, voir OMONT H., Inventaire sommaire des manuscrits grecs de la Bibliothèque nationale. Vol. II,
Paris, Picard, 1888, p. 207-208. Voir aussi mon édition du Que l’excellent
médecin est aussi philosophe. CUF, Paris, Les Belles Lettres, 2007, pp.
258-259, et GUARDASOLE A., Un nouveau modèle de l’Aldine de Galien:
le manuscrit Rosanbo 286. In: BOUDON-MILLOT V., GUARDASOLE
A., MAGDELAINE C. (edd.), La science médicale antique: nouveaux
regards. Etudes réunies en l’honneur de J. Jouanna. Bibliothèque Historique
et Littéraire, Paris, Beauchesne, 2007, pp. 240 sqq. Le Parisinus gr. 2164
a été écrit, pour les ff. 3-90, par Constantin Mésobotès (sur ce scribe voir
GAMILLSCHEG E., HARLFINGER D., Repertorium der griechischen
Kopisten 800-1600. Teil 2. Handschriften aus Bibliotheken Frankreichs,
A. Verzeichnis der Kopisten. Wien, Verlag der Österreichischen Akademie
1002
La traduction latine de la Thériaque à Pison
10.
11.
12.
13.
14.
der Wissenschaften, 1989, p. 123 n° 315). Les ff. 91-258 sont dus à Nicolas
Pachys et les ff. 259-314 à Jean Sévère Lakedaimonios. Ces trois scribes
faisaient partie de l’atelier de Bartolomeo Zanetti qui travailla à Venise pour
les Alde. Le Parisinus appartient à un des érudits chargés de la préparation de
l’editio princeps de Galien, le médecin anglais John Clement qui le légua à
son fils unique Thomas, comme l’atteste une note manuscrite au f. 3r: Thome
Filio Io. Pater donavit. Une deuxième main (P2), peut-être la main de John
Clement lui-même, a annoté et corrigé le manuscrit. Voir aussi WENKEBACH E., Galeni Adversus Lycum et Adversus Julianum libelli. CMG V 10,
3, Berlin, Akademie Verlag, 1951, pp. XIII-XV; KOLLESCH J., Galeni De
instrumento odoratus. CMG Suppl. V, Berlin, Akademie Verlag, 1964, p. 19;
NICKEL D., Galeni De foetuum formatione. CMG V 3, 3, Berlin, Akademie
Verlag, 2001, p. 34.
Voir la fiche descriptive de ce manuscrit sur le site de la bibliothèque de Yale
University: http://neworbis.library.yale.edu/vwebv/holdingsInfo?searchId=2
86&recCount=50&recPointer=9&bibId=445.3519. On peut évidemment se
demander, à propos de ce manuscrit que je n’ai pas pu collationner, si, vu
sa date tardive et son origine (Italie), il n’a pas pu être recopié sur l’édition
Aldine de 1525.
XIV 210-221, 11 K. Voir SCHARTAU B., Codices Graeci Haunienses. Ein
deskriptiver Katalog des griechischen Handschriftenbestandes der Königlichen Bibliothek Kopenhagen. Copenhagen, Museum Tusculanum Press,
1994, pp. 88-89, qui indique que le texte s’interrompt après les mots καὶ
οὕτω λοιπὸν ἀκριβῶς (= XIV, 221, 11 K); les folios suivants (173v-175v)
sont restés blancs.
XIV 259, 11-270, 5 K. Voir HUNGER H., KRESTEN O., op. cit. note 4, pp.
100-101. Je n’ai pas encore pu consulter ce manuscrit, mutilé au début et à la
fin. Il n’en sera donc pas question dans la suite.
XIV 210-221, 11 K. Voir HUNGER H., Katalog der griechischen Hand­
schriften der Österreichischen Nationalbibliothek. Supplementum Graecum,
Wien, Notring der wissenschaftlichen Verbände Österreichs, 1957, p. 17.
XIV 210-211, 13 K. Voir OMONT O., op. cit. note 9, p. 213, qui indique
que le manuscrit contient des œuvres d’Aetius d’Amida l. V-VIII (f. 1r) et
de Galien, De theriaca ad Pisonem (ff. 467v-483r). En réalité, le Parisinus
contient seulement une collection d’extraits (ff. 467v-469v) qui se retrouve
sous une forme identique dans les manuscrits que j’ai appelés Leid, Prg et
V. Suivent différentes recettes (ff. 469v-474v), puis (ff. 475r-477r) le traité
pseudo-galénique Περὶ σταθμῶν καὶ μέτρων (sur lequel voir HULTSCH
1003
Véronique Boudon-Millot
15.
16.
17.
18.
19.
20.
F., Metrologicorum scriptorum reliquiae. Vol. 1, Leipzig, 1854, pp. 218224, qui s’est basé pour le texte grec sur les éditions Aldine et Basiléenne
et aussi Chartier) et enfin un autre traité anonyme Περὶ δυσεντερικῶν (ff.
477r-483v).
Voir DE MEYIER K. A., Codices Vossiani Graeci et miscellanei. Lugduni
Batavorum, in Bibliotheca Universitatis, 1955, pp. 66-68. Ce manuscrit contient, sans titre, le même choix d’extraits que dans les deux manuscrits suivants Prg et V: XIV 210, 3-211, 13; 215, 5-216, 8; 216, 12-217, 5; 219, 9-16;
220, 6-8 et 12-15 K.
Voir OLIVIER J.-M., MONÉGIER DU SORBIER M.-A., Catalogue des
manuscrits grecs de Tchécoslovaquie. Paris, CNRS, 1983, pp. 109-113. Le
manuscrit contient les mêmes excerpta que ceux conservés dans le manuscrit
précédent (Leid).
Voir HUNGER H., KRESTEN O., op. cit. note 4, pp. 48-49. Ce manuscrit (V)
contient la même collection d’extraits que dans le Prag. Narodni Knihovna
VI Fc 37 (Prg) qui lui a apparemment servi de modèle (voir la note 14).
Et peut-être aussi au Yale University med. hist. library 37 dont, cependant, je
rappelle que je n’ai pas encore pu le collationner.
Tous les manuscrits de ce groupe donnent la collection d’extraits indiquée
supra, note 15.
Il existe un seul manuscrit ancien où Chartier aurait pu lire la leçon ἀνδρὸς
Μάγνου: le Par. gr. 2164 (= P). Étant donné que le Par. gr. 2164, manuscrit
du fonds Colbert, n’a intégré la Bibliothèque royale où travaillait Chartier
qu’au XVIIIe siècle (voir PIETROBELLI A., Chartier bibliophage: ses manuscrits de Galien et sa république de la médecine. In: BOUDON-MILLOT V.,
COBOLET G., JOUANNA J. (edd.), René Chartier (1572-1654) éditeur et
traducteur d’Hippocrate et Galien. Paris, De Boccard, 2012, p. 110 n° 48),
il paraît difficile que Chartier ait pu le consulter. Et il est également impossible que Chartier ait pu lire cette leçon dans le Par. Suppl. gr. 35 (le fonds du
Supplément grec ne fut ouvert qu’à partir de 1740). Certes, on peut supposer
que Chartier, qui avait accès à d’autres bibliothèques que la Bibliothèque
royale, a malgré tout ou bien pu avoir accès au Par. gr. 2164, ou bien avoir
connaissance de certaines de ses leçons. Pietro Rosa, dans sa récente édition du De motu musculorum (Galenus, De motu musculorum. Biblioteca
di Galenos. Contributi alla ricerca sui testi medici antichi 1, Rome-Pise,
Serra, 2009, p. XXXII), évoque un tel scénario quand il écrit: “è probabile
che Chartier le leggesse in P [= Par. gr. 1849] o P1 [= Par. gr. 2164]”. Mais
si cette seconde hypothèse, dans le cas du De motu musculorum, ne peut être
1004
La traduction latine de la Thériaque à Pison
21.
22.
23.
24.
25.
26.
totalement éliminée, dans le cas de la Thériaque à Pison, en revanche, il existe une autre solution beaucoup plus économique et que je remercie Stefania
Fortuna de m’avoir signalée. Le plus vraisemblable est en effet que Chartier
a lu cette indication relative au nom de Magnus dans les éditions Juntines
des œuvres de Galien (voir l’édition Juntine de 1565, vol. V, c. 84v: http://
www2.biusante.parisdescartes.fr/livanc/?cote=00042x06&p=178&do=page)
où une note marginale indique, pratiquement dans les mêmes termes que Chartier: Graece impressum legitur ὑπό τινος ̓Ανδρομάχου καλουμένου .i. a
quodam Andromacho vocato. In antiquissimo autem cod. legitur ὑπό τινος
ἀνδρὸς Μάγνου καλουμένου .i. a quodam viro cui nomen Magnus.
Sur John Clement, voir PIETROBELLI A., Histoire du texte, édition critique
et traduction annotée du livre I du commentaire au Régime des maladies
aiguës d’Hippocrate. Thèse de doctorat, Paris-IV, 2008, p. CXXIV.
Voir WENKEBACH E., Galeni Adversus Lycum et Adversus Iulianum libelli.
CMG V 10, 3, Berlin, Akademie Verlag, 1951, p. XV: “sive ipso L usus sive
eius aequali quodam cum altera classe testium artissime coniuncto, sed
deperdito (x)”.
Ibid.: “quippe cuius in textum lectiones instrumentorum critices recens
inventorum comprobatas manu sua transferret ilico in officina, quare talium
lectionum nullam in P apparere non est quod miremur”.
Sur l’origine et la nature des notes de P2, dans le cas de la Thériaque à Pison,
voir ma communication au VII Colloquio internazionale di Ecdotica dei testi
medici greci, Procida (Napoli) 10-13 giugno 2013 (à paraître).
Voir DIELS H., op. cit. note 4, p. 122, où cinq de ces six manuscrits latins (le
Pal. lat. 1211 a été omis) sont signalés non pas sous la rubrique De theriaca
ad Pisonem (p. 99) mais sous la rubrique De theriaca (p. 122). Les deux
manuscrits grecs, Matrit. Bibl. reg. 44 (XVe s.) f. 180v et Par. gr. 2183 (XVe
s.) f. 164v, signalés ici par Diels, ne nous ont en réalité transmis qu’une recette
isolée de la Thériaque précédée du titre Περὶ τῆς μεγάλης θηριακῆς τῆς δι᾿
ἐχιδνῶν (recette à l’origine anonyme mais attribuée à Galien par une main
postérieure en marge du manuscrit de Paris). Voir également THORNDIKE
L., Translations of works of Galen from the Greek by Niccolò da Reggio
(c. 1308-1345). Byzantina Metabyzantina 1946; 1: 222, où sont indiqués les
six manuscrits latins mais avec une erreur sur la cote de l’un d’eux (Cesena
S.XVII.4 au lieu de XXVII.4) et sur l’incipit du Palatinus (voir infra).
Je tiens à remercier pour son aide précieuse la dottoressa Paola Errani
de la bibliothèque Malatestiana qui m’a fourni des clichés de ces trois
1005
Véronique Boudon-Millot
27.
28.
29.
30.
31.
manuscrits de Cesena contenant la traduction de Nicolas du traité sur la
Thériaque à Pison.
Voir PINTAUDI R., TESI M., FANTONI R. A. (edd.), BANDINI A. M.,
Dei principi e progressi della real biblioteca mediceo Laurenziana. Firenze,
Gonnelli, 1990, p. 256. Ce manuscrit de parchemin de la fin du XIVe siècle
(et non XIIIe comme indiqué par DIELS, op. cit. note 4, p. 122) fait partie des manuscrits Gaddiani transférés à la Laurentienne le 31 juillet 1783;
tit.: Tyriacha Gal.; inc.: Trociscorum squilliticorum. On notera que Nicolas
emploie un vocabulaire différent et parle de panniculorum squilliticorum.
Un autre manuscrit jumeau du manuscrit de Florence Gadd. 93, le manuscrit
London, Royal College of Physicians’ Library, 406, XVe s., f. 74r, a été identifié par Michaelangiola Marchiaro (voir le catalogue des traductions latines
de Galien: http://galeno.filosofia.sns.it/web/).
Sur ce célèbre manuscrit illuminé de Galien, hélas très abimé, voir SCHNORR
VON CAROLSFELD F., Katalog der Handschriften der königlichen öffen­
tlichen Bibliothek zu Dresden. Band 1, korrigierte und verbesserte, Dresden,
Sächsische Landesbibliothek, 1979, pp. 307-308; aussi NUTTON V., CMG V
8, 1, cit. note 5, pp. 27-28, et surtout ID., A forgotten manuscript of Galenus
Latinus. In: TREU K. (ed.), Studia codicologica. Berlin, Akademie Verlag,
1977, pp. 332-340. Tit.: De tiriaca et metridato; inc.: Medici nominaverunt
ea quibus curant...; des.: ...cum melle rosaceo quod sufficiat.
MAGDELAINE C., Histoire du texte et édition critique, traduite et commentée des Aphorismes d’Hippocrate. Thèse dactylographiée, Paris-IV,
1994, pp. 327-329, souligne cependant que, dans le cas des Aphorismes, ces
attributions à Burgundio et à Nicolas restent fragiles. Mais voir l’article de
Anna Maria Urso dans ce volume.
Sur le manuscrit S.XXVII.4 qui, comme le S.V.4 et le S.XXVI.4, fait partie
des manuscrits ayant appartenu au médecin Giovanni di Marco da Rimini,
voir la description donnée dans le catalogue en ligne de la bibliothèque de
Cesena: http://www.malatestiana.it/cgi-bin/wxis.exe/.
C’est-à-dire non pas le De juvamento membrorum (ou De usu partium)
comme l’indique par erreur ZAZZERI R., Sui codici e libri a stampa
della Biblioteca Malatestiana di Cesena. Ricerche e osservazioni. Cesena,
Vignuzzi, 1887, p. 491, mais le De passionibus unuiuscuiusque particule (ou
De compositione medicamentorum secundum locos) comme l’indiquent correctement BAADER G., Die Bibliothek des Giovanni Marco da Rimini. Eine
Quelle zur medizinischen Bildung im Humanismus. In: TREU K. (ed.), Studia
codicologica. Berlin, Akademie Verlag, 1977, p. 82, et MANFRON A., La
1006
La traduction latine de la Thériaque à Pison
32.
33.
34.
35.
36.
37.
38.
biblioteca di un medico del Quattrocento. I codici di Giovanni di Marco da
Rimini nella Biblioteca Malatestiana. Appendice II: Catalogo, Torino, Allemandi, 1998, p. 244a.
Et non 1236 comme indiqué par erreur par MUCCIOLI J., Catalogus codicum manuscriptorum Malatestianae Caesenatis bibliothecae. Vol. II, Cesena,
typis Gregorii Blasinii sub signo Palladis, 1784, p. 177. Erreur corrigée par
ZAZZERI R., op. cit. note 31, p. 493. Ce même Zazzeri indique (p. 491) à
propos de la traduction De tyriaca: “Liber unus ab eodem Nicolao de Regio
de Calabria de arabico in latinum conversus”.
Je lis 1392 comme THORNDIKE L., art. cit. note 25, p. 229. Cependant
ZAZZERI R., op. cit. note 31, p. 491, et MANFRON A., op. cit. note 31, p.
243, lisent tous deux 1382 (Muccioli, quant à lui, a lu 1383). Voir aussi le
Catalogo delle traduzioni latine di Galeno, op. cit. note 27, qui reprend la
date de 1382.
Les mentions relatives au jour et à l’heure sont incomplètes chez MUCCIOLI
J., op. cit. nota 31, et ZAZZERI R., op. cit. note 32.
MUCCIOLI J., op cit. note 32, p. 177, a donné une transcription incroyablement libre et éloignée de ce prologue (également reproduit par Bonardus,
vol. I, p. 231, dans son édition de 1490 mais un peu plus fidèlement): Quidam
Mauspertus phisicali et medicinali scientia redemptus scribit omnibus iis,
qui sunt Exgymnasii Marcolini de Mantua, ipsisque significat, se a Nicolao
de Regio Calabriae Viro ad studia pronissimo, ipsiusque aminum obtinuisse,
quod Medici illius laudati Exgymnasii efflagitabant, Galieni de Tyriaca ex
graeco idiomate traductionem in latinum, quae non erat, Viroque perillustri
maximas ipsos debere rependere grates etc. Quant à BAADER G., art. cit.
note 31, p. 82, il en a seulement donné les premiers mots: Viro circumspecto
et phisicali ac medicinali.
THORNDIKE L., KIBRE P., A catalogue of incipits of mediaeval scientific
writings in Latin. Rev. ed., London, The Mediaeval Academy of America,
1963, col. 1253, with supplements in 1965 and 1968.
Le manuscrit est communément daté de la seconde moitié du XIVe siècle,
voir NUTTON V., Galen On problematical movements. CLT 47, Cambridge,
Univ. Press, 2011, p. 37, et la bibliographie citée. Mais MARINONE N.,
Galeno: La dieta dimagrante. Turin, Paravia, 1973, p. 14, penche pour une
date comprise entre la fin du XIVe et le début du XVe siècle.
Selon MUCCIOLI J., op cit. note 32, p. 36, cette traduction serait datée de
1341: Expliciunt libri de tyriaca de virtutibus ipsius et utilitate a magistro
Nicolao de Regio de greco in latinum translati anno Domini MCCCXLI (le
1007
Véronique Boudon-Millot
39.
40.
41.
42.
43.
44.
45.
46.
pluriel libri désigne apparemment les deux traités sur la Thériaque à Pamphilianos et à Pison, bien que le premier ne se trouve pas dans le manuscrit). Cette
information est reprise par THORNDIKE L., art. cit. note 25, pp. 215-216, qui
précise que la traduction de la Thériaque daterait de 1341 (avec le De historia
philosophorum achevé le 9 avril, le De subfiguratione empirica en mai et le De
virtute centauree); voir aussi p. 232 n° 51 à propos du De theriaca ad Pamphilianum pour lequel il cite le S.V.4 (qui pourtant ne possède pas le traité), mais je
n’ai rien lu de tel dans le manuscrit ni rien trouvé dans les catalogues de BAADER J., art. cit. note 31, et MANFRON, op. cit. note 31. Cette information ne
figure pas non plus dans le Pal. lat. 1211 où la Thériaque à Pamphilianos se
lit juste après la Thériaque à Pison. J’ignore d’où Muccioli a bien pu la tirer.
Voir BAADER J., art. cit. note 31, pp. 47, 81-83, 89, 91, 92, 93.
Voir IBI, p. 81. Selon MANFRON, op. cit. note 31, p. 218, cette traduction arabo-latine serait due à Pietro d’Abano. Sur la place des manuscrits
de Cesena dans l’histoire du texte de Galien, voir notamment NUTTON,
CMG V 8, 1, cit. note 5, pp. 28-30; ID., CMG V 3, 2, cit. note 5, p. 23; et
BOUDON-MILLOT V., Pietro d’Abano et Nicolas de Reggio traducteurs de
Galien: le cas du traité Sur l’exercice avec la petite balle. In GAROFALO I.,
FORTUNA S., LAMI A., ROSELLI A. (edd.), Sulla tradizione indiretta dei
testi medici greci: le traduzioni. Atti del III Seminario internazionale di Siena
(Certosa di Pontignano, 18-20 septembre 2009). Pisa-Roma, Serra, 2010, pp.
121-135, avec la bibliographie citée.
Voir SCHUBA L., Die medizinischen Handschriften der Codices Palatini
Latini in der Vatikanischen Bibliothek. Wiesbaden, 1981, pp. 200-204, qui
date la première partie du manuscrit (ff. 1-88) du dernier tiers du XIVe siècle,
et la seconde (ff. 89-186) c. 1400.
Et non Gignitur tyriaca ut pessimum quiddam… comme l’indiquent de façon
erronée THORNDIKE L., art. cit. note 25, p. 222, et aussi THORNDIKE L.,
KIBRE P., op cit. note 36, col. 586.
Je n’ai pas pu voir cette édition.
Ces deux passages ne sont pas répétés dans l’édition Juntine de 1528 où on
lit seulement la version longue.
Pietro d’Abano, Conciliator differentiarum philosophorum et medicorum.
Venise, mandato et expensis Luceantonii de Giunta, 1520, cc. 179v-180r (cité
par COTURRI E., op. cit. note 1, p. 14).
On ajoutera que la Thériaque à Pison ne fait pas partie des traités qui, dans le
Laur. plut. 74, 5 (= L), portent des traces d’annotations de Burgundio de Pise,
ce qui exclut toute attribution d’une traduction latine à ce dernier.
1008
La traduction latine de la Thériaque à Pison
47. Un cas parallèle s’observe pour le traité de Galien Sur l’exercice avec la
petite balle que j’ai étudié en 2009 (voir mon article cité supra, note 40).
Une traduction latine de ce traité attribuée à Pietro d’Abano et conservée
dans les deux mêmes manuscrits de Cesena auxquels nous avons également
affaire pour la Thériaque à Pison, les Malat. S.V.4 et S.XXVI.4, entretient
une grande similitude formelle avec une autre traduction du même traité attribuée à Nicolas de Reggio. J’avais donc déjà conclu à propos du Sur l’exercice
avec la petite balle (p. 125): “Nicolas a pu disposer du matériel utilisé par
Pietro et a sans doute utilisé sa traduction pour élaborer la sienne propre”.
48. NUTTON V., CMG V 3, 2, op. cit. note 5, p. 36-37, à propos du De propriis
placitis, observe de même un lien étroit entre L et la traduction latine de Nicolas, avec la présence des mêmes fautes dans L et Nic., mais aussi de bonnes
leçons de Nic. ignorées de L.
49. Lat = le texte latin imprimé dans l’édition de Bonardus dont la première partie suit Lat 1 et la seconde Lat 2.
50. Sur cette traduction arabe (attribuée à tort à Hunayn ibn Ishaq dans l’unique manuscrit où elle est conservée, l’Aya Sofya 3590), voir RICHTERBERNBURG L., Eine arabische Version der pseudo-galenischen Schrift De
theriaca ad Pisonem. Diss., Göttingen 1969, et aussi BOUDON-MILLOT V.,
La tradition arabe du traité De theriaca ad Pisonem de Galien. In: LANGERMANN T. (ed.), Galen in the Hebrew and Arabic traditions. Proceedings
of the Conference held in the city of Tzfat (Safed) in November 2012 (à
paraître).
51. Le témoignage de la traduction arabe est ici donné à titre seulement indicatif
dans la mesure où les ingrédients sont regroupés dans le texte arabe selon
leur posologie et n’occupent donc pas la même place que dans le texte grec.
52. Voir NUTTON V., op. cit. note 37, p. 25: “He seems to have worked both
from manuscripts circulating in Southern Italy and from others made available to him, or his royal patrons, through contacts in Constantinople”.
Correspondence should be addressed to:
Véronique Boudon
Maison de la Recherche, UMR 8167
28, rue Serpente, 75006 Paris
[email protected]
1009
MEDICINA NEI SECOLI ARTE E SCIENZA, 25/3 (2013) 1011-1022
Journal of History of Medicine
Articoli/Articles
contributi al testo deL DE MOTIBUS DUBIIS DI GALENO
Ivan Garofalo
Università di Siena, I
SUMMARY
textual contributions to GALEN’S DE MOTIBUS DUBIIS
Galen’s treatise On problematical movements is not preserved in Greek,
but in three translations, one in Arabic by Ḥunain (IX c.) and two in Latin,
one from Arabic by Mark of Toledo (XIII c.), and another from Greek by
Niccolò da Reggio (XIV c.). The three translations were edited by Vivian
Nutton and Gerrit Bos in 2011. This article provides textual contributions
to all of them.
Il trattato fisiologico di Galeno Sui movimenti problematici (come
quelli della lingua e del pene) è andato perduto in greco, ma è conservato in tre traduzioni: una araba fatta da Ḥunain nel IX sec., e
due latine, l’una dall’arabo di Marco da Toledo, attivo all’inizio del
XIII sec., e l’altra dal greco di Niccolò da Reggio, attivo a Napoli
nella prima metà del XIV sec. L’edizione delle tre traduzioni da parte
di Vivian Nutton e di Gerrit Bos, pubblicata nel 2011, deve essere
considerata una tappa importante nel recupero del “Galeno ignoto”1.
Infatti l’edizione della traduzione araba di Ḥunain da parte di Gerrit
Bos è una novità assoluta, mentre l’edizione della traduzione arabolatina di Marco da Toledo da parte di Vivian Nutton è un avanzamento sostanziale rispetto alle edizioni a stampa rinascimentali, le uniche disponibili, che mette a frutto un’ingente quantità di testimoni.
Key words: De motibus dubiis - Ḥunain - Mark of Toledo - Niccolò da Reggio
1011
Ivan Garofalo
Inoltre il lavoro di ricognizione e di studio che su questi testimoni è
stato fatto da Nutton – peraltro già testimoniato in articoli preparatori, come quello che ha voluto offrire al primo numero della rivista
Galenos2 – è impressionante e contribuisce a disegnare una vivida
storia della diffusione nelle università europee del cosiddetto “nuovo
Galeno”, di cui il De motibus dubiis faceva parte.
Minori ma notevoli novità sono presentate dall’edizione di Nutton
della traduzione greco-latina di Niccolò da Reggio, già pubblicata da
Carlos Larrain nel 1994 e poi da lui commentata nel 19963. Questa
traduzione è conservata in un solo manoscritto, Città del Vaticano,
Pal. lat. 1211 dell’ultimo terzo del XIV sec., a cui non sembra che
se ne aggiungano altri. Tutti i nuovi manoscritti del De motiis dubiis
conservano infatti la traduzione arabo-latina di Marco da Toledo,
compresi quelli segnalati dopo l’edizione di Nutton4. Il testo del De
motibus dubiis pubblicato da Nutton raccoglie comunque i risultati
positivi di una nuova lettura, accurata e tenace, del Pal. lat. 1211,
come pure correzioni convincenti fatte sulla base del confronto con
l’originale arabo di Ḥunain e anche con la traduzione di Marco.
La collaborazione tra Vivian Nutton e Gerrit Bos è stata felicissima e ha permesso sicuri progressi in tutti e tre i testi. Nell’edizione
sono stati coinvolti anche altri studiosi, compreso il sottoscritto, e il
livello dell’eccellenza è stato senza dubbio raggiunto. Ma per chi si
occupa della filologia delle tre lingue, arabo, greco e latino, come
nel mio caso, l’affascinante confronto tra i testi può essere ancora
approfondito. Propongo qui alcuni contributi all’arabo di Ḥunain e
al latino sia di Marco da Toledo sia di Niccolò da Reggio.
1. La traduzione araba di Ḥunain
La traduzione araba del De motibus dubiis, fatta da Ḥunain nel IX
sec., è conservata in un solo manoscritto, Istanbul, Aya Sofya 3631
del XIII o XIV sec. (= MS), privo di vocalizzazione e con scarsa
punteggiatura diacritica. Alle correzioni fatte da Bos si aggiunga:
1012
Contributi al testo del De motibus dubiis di Galeno
186, 3 B: li-yaṣiḥḥa Hu. = “sia valido”: lege li-yaḍiḥa = “diventare chiaro”: lucescat Marc.: declarare sermonem Nic. (128, 4
N; cfr. infra).
In un passo tuttavia va difesa la lezione del manoscritto:
210, 7 B: istatbata Hu. ex Bos = “ha accertato”: istatnā recte MS =
“ha distinto”: distinxit Marc.
Bos emenda male la lezione del manoscritto: si tratta della traduzione di μετὰ διορισμοῦ.
2. La traduzione arabo-latina di Marco da Toledo
La traduzione latina del De motiis dubiis, fatta da Marco da Toledo
sulla base di quella araba di Ḥunain, è conservata in numerosi manoscritti che ne attestano la grande fortuna nel Medioevo. Vivian
Nutton prende in considerazione oltre trenta manoscritti, distinguendoli in due famiglie (alfa e beta), che hanno un testo tra loro sensibilmente diverso. Nella sua edizione Nutton stampa in genere il testo
della famiglia beta, che ritiene contenga una revisione, fatta dallo
stesso Marco, della prima versione della sua traduzione che sarebbe
conservata nei manoscritti della famiglia alfa. L’ipotesi è affascinante, tuttavia è indebolita dai passi, non trascurabili, in cui il testo della famiglia beta è inferiore a quello della famiglia alfa, che Nutton
giustamente accoglie. Inoltre entrambe le famiglie presentano errori
che difficilmente sarebbero sfuggiti ad un revisore come Marco; es.
215, 24-25 N: quod rerum virtutes examinandae sunt Marc.: lege
veritates: ḥaqā’iq = “verità” Hu.
L’errore (virtutes per veritates) è comune ad entrambe le famiglie, alfa e beta, e difficilmente Marco non l’avrebbe corretto,
se avesse potuto.
1013
Ivan Garofalo
Dalla traduzione del De motibus dubiis, sembra che Marco abbia
avuto una conoscenza discreta, ma non eccellente dell’arabo, superiore al traduttore anonimo e pedestre del De propriis placitis5,
inferiore tuttavia a Gerardo da Cremona6. Marco semplifica le ridondanze dell’arabo, evitando per esempio le endiadi, ma ha difficoltà,
come altri traduttori7, a rendere i collettivi (es. traduce con lacertus
il collettivo arabo che indica i muscoli o con nervus quello che indica i nervi) e nella traduzione del De motibus dubiis non mancano
rese che appaiono insoddisfacenti a chi, come noi, dispone ormai di
dizionari e raffinati strumenti linguistici8. Il manoscritto che Marco
utilizzava doveva essere poco o mal punteggiato; cfr.
195, 17 N: quia Marc.: ka-annā = “come” Hu.: sicut Nic. (136, 16 N)
Marco leggeva li-annā.
199 12 N: diminutio Marc.: nāfiḍ = “brivido” Hu.: rigor Nic.
(138, 26 N)
Marco leggeva nāqis.
219, 1 N: sub hoc occupationis genere Marc.: al-mušaġiba = “controversia” Hu.: ad genus ... istius dubitationis Nic. (154, 1 N)
Marco leggeva una voce della radice šġl = “occupare”.
Alcuni errori del testo di Marco si sono formati nella tradizione latina e possono essere emendati spesso sulla base dell’arabo. A quelli
già corretti da Nutton si aggiungano i seguenti:
197, 25 N: rationali Marc.: bi-l ḥaywān an-nātiq = “all’animale
razionale” Hu.: animali addendum est: rationali animali Nic.
(138, 12 N)
L’integrazione è già in un manoscritto (L).
203, 4 N: spiritus destinantur Marc.: yanba‘iṯu ar-rauḥ = “viene
inviato lo pneuma” Hu.: lege destina[n]tur: mittant spiritum
Nic.
1014
Contributi al testo del De motibus dubiis di Galeno
Si parla qui di spiritus al singolare.
209, 2 N: inveniatur (motus ... imitantes) Marc.: lege invenia<n>tur:
insunt motus obedientes Nic. (148, 2 N)
Si parla qui di motus al plurale.
Segnalo infine due passi in cui bisogna invece conservare la lezione
dei manoscritti:
199, 18 N: materies Marc. ex Fischer: maneries recte codd.: ḍarb
= “modo” Hu.
Nutton accoglie nel testo la correzione di Klaus-Dietrich
Fischer, ma la lezione dei manoscritti è confermata dall’arabo
di Ḥunain.
231, 24 N: (Neque uideo ad conoscendam causam … ) secundum
aliquam scenicam Marc.: lege aliquam semitam (secundum
om. β: semitam codd. et scenicam scr. Surianus): sabīl(an) =
“via” Hu.: (Propter quid ... ) omnifarie indissolubile apparet
Nic. (164, 19 N)
La proposizione principale video ... aliquam semitam regge
la finale espressa con il gerundivo ad conoscendam causam.
L’arabo di Ḥunain conferma la lezione dei manoscritti (semitam), meglio quella della famiglia beta (secundum om. β). Il
confronto con Niccolò conferma inoltre che nel greco la proposizione principale seguiva la finale.
3. La traduzione greco-latina di Niccolò da Reggio
La traduzione di Niccolò da Reggio, conservata nel solo manoscritto
Pal. lat. 1211 dell’ultimo terzo del XIV sec. (= Vp), rigidamente
letterale, è un testimone importante del testo di Galeno, sebbene presenti molti errori, lacune e omissioni. L’originale greco che Niccolò
deve avere utilizzato era già corrotto; cfr.
1015
Ivan Garofalo
130, 9-10 Ν: animal mox moritur curvatum quidem quia desiderans inspirare, non potens autem movere thoracem Nic.
The animal soon dies with its head thrown back, since, although it wishes to breathe, it cannot move its thorax Nutton
animal extinguitur subito ore aperto gliscens hanelitum cum
nequeat quippe clibanum movere Marc. (189, 18-19 N)
Il latino curvatum di Niccolò non dà senso. La traduzione
di Nutton è saggia, ma curvatum non significa with its head
thrown back. La lezione corretta viene dall’arabo di Ḥunain
(fāġir fāhu = “con la bocca spalancata” a 188, 12 B) e dal
latino di Marco (ore aperto). Ḥunain doveva leggere il giusto
κεχηνόϲ, mentre Niccolò l’errato κεκυφόϲ.
150, 16-17 N: Quando enim vomit aliquis sponte habundantia in
ore ventris cibaria Nic.
But when someone vomits food involuntarily when it overflows the mouth of the stomach Nutton
Sed quando vomitat homo sine voluntate cibum cum elevatur
ad orificium stomaci Marc. (213, 2-3 N)
In Vp si legge hntidantia, che è stato corretto da Nutton in
habundantia, resa latina del greco πλεονάζοντα. La lezione
greca corretta era però ἐπιπολάζοντα, che doveva essere stata
letta da Ḥunain (‘inda ṭufūwihi = “al suo emergere” a 212, 2
B); cfr. anche Marco (cum elevatur).
166, 4- 5 N: Quoniam igitur utilissimum suasi sumus esse hiis qui
volunt habitum manifestum acquirere Nic.
Since I am convinced that it is extremely useful for those who
want to acquire a manifest expertise Nutton
conscius inter omnia nihil esse utilius ei qui voluerit acquirere
secundam habitudinem et modum Marc. (235, 6-7 N)
Il latino habitum manifestum di Niccolò non dà senso, mentre
lo dà l’arabo di Ḥunain (tābitah = “condizione stabile” a 234,
1016
Contributi al testo del De motibus dubiis di Galeno
5 B). Questo suggerisce che Ḥunain leggesse correttamente
ἀϲφαλῆ ἕξιν, mentre Niccolò probabilmente ϲαφῆ ἕξιν9.
Il testo di Niccolò presenta inoltre errori che sono nati nella tradizione latina e che possono essere corretti spesso sulla base di un
confronto con l’arabo di Ḥunain e con l’arabo-latino di Marco da
Toledo; cfr.
126, 14-15 N: Alie vero que sunt intermedie secundum susceptionem movent se invicem Nic.: lege secundum successionem:
Other parts that occupy an intermediate position in the chain
of reception [of this power] move each other in turn Nutton:
Cetera vero que quidem cerebro interiacent et ultimo membro quod movetur movent se adinvicem secundum ordinem
Marc. (183, 20-22 N)
Il testo secundum susceptionem di Vp è da correggere in secundum successionem sulla base dell’arabo di Ḥunain (182, 15
B) e del latino di Marco (secundum ordinem).
128, 3-4 N: Melius enim est esse in ea velut in exemplo declarare
sermonem Nic.: esse secludendum est
Indeed, it is rather appropriate to take this as an example of
what I mean Nutton
quia melius est ut ponam sermonem meum de ipso, ut exempli
gratia lucescat Marc. (187, 3-4 N)
In questo passo di Niccolò il verbo “essere” si è duplicato ed
è da espungere.
128, 13 N: et hec evidenter apparent Nic.: lege hoc evidenter
apparet
It is absolutely clear Nutton
Et apparet etiam manifeste Marc. (187, 10 N)
Il testo hec ... apparent di Vp è da correggere in hoc ... apparet;
cfr. nella stessa pagina 128, 6 e 9 N.
1017
Ivan Garofalo
128, 31-130, 1 N: eas vero partes que sunt intermedio harum
Nic.: lege intermedie
and the intermediate parts Nutton
illud quod interiacet Marc. (189, 5 N)
Il testo intermedio di Vp è da correggere in intermedie; cfr.
soltanto il passo già citato 126, 14-15 N (Alie vero que sunt
intermedie).
132, 10 N: a doctoribus Nic.: meis addendum est
by my teachers Nutton
a magistris meis Marc. (191, 11 N)
A a doctoribus di Vp è da aggiungere l’aggettivo possessivo
meis (a doctoribus meis), che è nell’arabo di Ḥunain (mu‘allimiyya a 190, 10 B) e nel latino di Marco (a magistris meis).
134, 1-2 N: Anathomia etiam inventionem habuit et diversitatis
paralisium quomodo fit Nic.: lege diversitas
Anatomy has also revealed how different types of paralysis
come about Nutton
Specierum utique laxationis occasio diversitatis per anathomiam fuit reperta Marc. (193, 7-8 N)
In Vp si legge divan, che è stato corretto da Nutton su mia proposta in diversitatis. Tuttavia il latino di Niccolò inventionem
habuit rende il greco εὕρεσιν ἔσχε, che ha significato passivo,
“ha trovato scoperta”, cioè “è stato scoperto”; cfr. X 306, 13; XI
259 1; 536 10; XVIIA 164, 4 Κ. Propongo quindi di correggere
diversitatis in diversitas, restituendolo come soggetto di quomodo fit, e di interpretare anathomia non come nominativo (vedi
la traduzione di Nutton), ma come ablativo di mezzo. Questo è
confermato dall’arabo di Ḥunain (“causa della diversità” a 192,
8 B) e dal latino di Marco (occasio diversitatis per anathomiam).
148, 29-30 N: Quicumque vero cum †decretatione† particularum
diligentiorem sermonem fecerunt Nic.: lege cum discretione
de actione
1018
Contributi al testo del De motibus dubiis di Galeno
Those who have carefully examined the relevant parts Nutton
Qui autem in sermone suo distinxit et perscrutatus est breviter
actionem membrorum Marc. (211, 9-10 N)
La lezione decretatione di Vp è senz’altro corrotta e la restituzione di de actione è confermata dal latino di Marco (actionem). L’arabo omette actionem membrorum.
152, 9-10 Ν: Quod et in hiis qui dormiunt et vigilantium etiam
multos a multitudine aut inordinatione contentorum involuntarie excernere contingit Nic.: lege mordicatione Fischer
This (ogni tipo di escrezione) can occur when we are asleep, and
often when we are awake, as result of excessive or inappropriately ordered material contained in those organs Nutton
Sono attestate in Galeno sia l’associazione di quantità e disordine (ὑπὸ πλήθουϲ ἢ ἀταξίαϲ; cfr. VII 208, 8-9 K) sia l’associazione di quantità e irritazione (ὑπὸ πλήθουϲ ἢ δήξεωϲ;
cfr. XIII 155 1 K). Ma in questo caso, trattandosi di ogni tipo
di escrezione involontaria (vomito, diarrea, perdita urinaria)
sembra che al disordine sia da preferire l’irritazione (mordicatione, come ha proposto Fischer) confermata dall’arabo di
Ḥunain (taldī‘ihi = “la sua irritazione” a 214, 8) e dal latino di
Marco (propter materie punctionem a 215, 10 N). La corruzione di mordicatione in inordinatione è facile e la resa di δῆξιϲ
con mordicatio è per es. prevalente in Burgundio, De locis affectis; cfr. vol. 2 p. 288 Durling.
152, 21-22 N: Melius causam michi videntur sentire et hii quicumque considerantes rem Nic.: lege hic
But those seem to me to have the better case who conclude,
after consideration of the thing itself Nutton
Congruit itaque in hoc capitulo sententia eius qui sentit Marc.
(215, 23-24 N)
La lezione hii di Vp deve essere corretta in hic; cfr. l’arabo di
Ḥunain (fī ḥādā al-bāb) e il latino di Marco (in hoc capitulo).
1019
Ivan Garofalo
154, 18-19 N: Ad hoc sequitur ut ... <non> dignus punitione: sit
addendum est
So it follows that someone ... does not deserve punishment
Nutton
Oltre all’integrazione di non, in questo passo è necessaria anche quella di sit (punitione sit).
158, 19 N: notabile efficitur Nic.: addendum est augmentum
it can grow very large Nutton
augmentum ... immensum Marc. (225, 3-4 N)
Nel testo di Vp bisogna integrare augmentum (augmentum notabile efficitur), come si evince dal confronto con l’arabo di
Ḥunain (tazayyudan katīran = “grande aumento”) e con il latino di Marco (augmentum ... immensum).
160, 14-15 N: alium oculum †notabili† Nic.: lege non habilem
another eye Nutton
alium oculum egrotum Marc. (227, 3 N)
La lezione notabili di Vp è corrotta e Nutton quindi non la traduce. Ma non habilem sembra una correzione probabile sulla
base dell’arabo di Ḥunain (‘alīlatan = “malato” a 226, 3) e del
latino di Marco (egrotum).
164, 4-5 N: si abscidat aliquis eos, omne confestim animal Nic.:
lege omnes
if one cuts them, the animal immediately Nutton
eos amputaret omnes Marc. (231, 6 N)
la lezione omne di Vp va corretta in omnes, come suggerisce il
confronto con l’arabo di Ḥunain (kullahā a 226, 3) e il latino
di Marco (eos ... omnes).
Non condivido l’espunzione di Nutton e ritengo che la lezione del
manoscritto sia piuttosto da conservare nei seguenti passi; cfr.
138, 7-8 N: Et absque aliis {autem} animalibus Nic.
1020
Contributi al testo del De motibus dubiis di Galeno
beyond all other animals Nutton
Nutton espunge autem, che però è da conservare: et ... autem è
calco del greco καὶ … δέ.
138, 15 N: {sicut} versus genam Nic.
towards the jaw Nutton
Nutton espunge sicut, che però è da conservare: si tratta del
calco del greco ὡc πρόc.
Per gli editori del De motibus dubiis, Vivian Nutton e Gerrit Bos, sia­
no questi contributi un segno di gratitudine di un vecchio galenista.
BIBLIOGRAFIA E NOTE
1. NUTTON V., BOS G., Galen On problematical movements. Cambridge Classical Texts and Commentaries 47. Cambridge, Univ. press, 2011. Per il “Galeno
ignoto” cfr. NUTTON V. (ed.), The unknown Galen. Bulletin of the Istitute of
Classical Studies, Suppl. 77. London, Institute of Classical Studies, 2002.
2. NUTTON V., De motibus liquidis and the medieval Latin Galen. Galenos
2007; 1: 163-173.
3. LARRAIN C. J., Galen, De motibus dubiis, die lateinische Übersetzung des
Niccolò da Reggio, Traditio 1994; 49: 171-233; ID., Kommentar zu Galen De
motibus dubiis in der mittelalterlichen lateinischen Übersetzung der Galen
zugeschribenen Scrift Περὶ ἀπόρων κινήσεων. Traditio 1996; 51: 1-41.
4. Nel catalogo online delle traduzioni latine di Galeno, diretto da Stefania Fortuna, oltre a quelli citati da Vivian Nutton nella sua edizione, Michaelangiola Marchiaro segnala i seguenti manoscritti per la traduzione di Marco
da Toledo del De motibus dubiis: Brugge, Grootseminarie, 93/61 della fine
del XIII sec. (ff. 141r-144v); Kraków, Biblioteka Jagiellonska, 800 dell’ultimo quarto del XIII sec. (ff. 275r-279r); Nürnberg, Stadtbibliothek, Cent. III,
16 della fine del XIII sec. (ff. 129rB-133rA); Salzburg, Museum CarolinoAugusteum, 4004 del XIV sec. (ff. 199vA-204rA).
5. Cfr. NUTTON V., Galen, On my own opinions. CMG V 3, 2, Berlin, Akademie Verlag, 1999, pp. 22-31.
1021
Ivan Garofalo
6. Cfr. GAROFALO I., Le traduzioni arabo-latine di Galeno; un esempio di
commento: il De inaequali intemperie. In: URSO A. M. (ed.), Il bilinguismo
medico tra tardoantico e Medioevo. Messina, EDAM, 2012, pp. 105-108.
7. Cfr. GAROFALO I., Galenus, Anatomicarum administrationum libri qui
supersunt novem. Earundem interpretatio Arabica Hunaino Isaaci filio
ascripta. Vol. I: libri I-IV, Napoli, Istituto Orientale, 1986, p. XXII, e il
glossario alla fine del II volume.
8. Cfr. ULLMANN M., Wörterbuch zu den griechisch-arabischen Übersetzungen des 9. Jahrhunderts. Wiesbaden, Harrassowitz, 2002, con il supplemento
e gli studi citati.
9. Stefania Fortuna propone invece di correggere habitum manifestum di Niccolò in habitum manentem, supponendo che sia Ḥunain sia Niccolò leggessero il greco ἕξιν μόνιμον; cfr. XIX 19, 11 K; anche V 40, 9 e VI 559, 11 K.
Correspondence should be addressed to:
Ivan Garofalo
via delle Sette Volte, 11
Pisa 56126
[email protected]
1022
MEDICINA NEI SECOLI ARTE E SCIENZA, 25/3 (2013) 1023-1062
Journal of History of Medicine
Articoli/Articles
La traduzione di Lorenzo Lorenzi
del Commento di Galeno agli Aforismi
di Ippocrate: un caso di plagio?1
Christina Savino
Humbolt-Universität zu Berlin, D
SUMMARY
lorenzo lorenzi and the latin translation of GALEN’S
COMMENTARY ON APHORISMS: A CASE OF PLAGIARISM?
At the end of the fifteenth century the first humanist Latin translation of
Galen’s Commentary on Aphorisms was printed. Its translator, Lorenzi
Lorenzi (1459/60-1502), was not, however, the first humanist to attempt this
task. His illustrious contemporary Angelo Poliziano had been translating
the commentary even before Lorenzi. Poliziano, however, never published
his translation and shortly after his death on the 29th of September 1494
the new translation by Lorenzi appeared (16th October). Due to a series of
events the latter was suspected by contemporary scholarship of plagiarizing
Poliziano. This article attempts to shed some light on this topic by means
of a philological investigation. It provides an analysis of the translation’s
technique according to the methods employed by Lorenzo Minio-Paluello,
in order to outline its features and to verify its authorship. An appendix is
devoted to retracing the Greek source of Lorenzi’s translation and to place
it in the stemma codicum.
La prima traduzione umanistica del Commento di Galeno agli
Aforismi di Ippocrate fu pubblicata dal medico e filosofo Lorenzo
Lorenzi, anche noto col nome latinizzato di Laurentianus2. Nato a
Key words: Lorenzo Lorenzi - Angelo Poliziano - Galen’s Commentary on the
Aphorisms
1023
Christina Savino
Firenze nel 1459-60, Lorenzi si addottorò in arti presso lo Studio
pisano nel 1476-78. Qui fu lettore di dialettica (1480) e di logica
(1482), prima di conseguire anche il dottorato in medicina. Nel 1485
rifiutò la cattedra di medicina per rientrare a Firenze e dedicarsi allo
studio del greco; in seguito tornò su questa decisione accettando l’incarico, ma già nel giugno ’89 ottenne un congedo per ristabilirsi a
Firenze. Qui insegnò filosofia e medicina teorica dal 1490 al ’94 e,
dopo un anno come lettore di medicina teorica a Prato, divenne lettore di medicina pratica dal ’96 al 1502, anno della tragica morte3.
Sulla figura di Lorenzi resta una ricca documentazione, non soltanto
scritta: si pensi ad esempio al celebre ritratto di Sandro Botticelli,
eseguito intorno al 1490 e attualmente conservato al Philadelphia
Museum of Art4. Preziose sono poi le testimonianze epistolari: da
una lettera del filosofo Cesare Ditiati sappiamo che Lorenzi aveva
progettato un corpus Galenicum di traduzioni latine5; ce ne restano
cinque. La prima è quella degli Aforismi di Ippocrate con Commento
di Galeno appunto, che, stampata il 16 ottobre 1494 a Firenze presso
Antonio Miscomini, fu l’unica ad essere pubblicata da Lorenzi in
vita6. Fra il novembre e il dicembre 1494 fu completata la traduzione del De crisibus, pubblicata solo postuma nel 1522, a Bologna,
da Berengario da Carpi7. Il 13 febbraio 1500 fu terminata quella
dell’Ars medica, edita poi nel 1502 a Venezia da Girolamo Suriano8.
Non sono invece datate le versioni del Commento al Pronostico e del
De differentiis febrium, l’una uscita nel 1508 a Firenze per Antonio
di Tubini e Andrea Ghirlandi9, e l’altra pubblicata nello stesso anno
a Ferrara da Niccolò Leoniceno10.
Come si è detto, Lorenzi pubblicò la prima traduzione del Commento
agli Aforismi del Rinascimento, ma certamente non fu il primo a
progettarne una. A quanto sappiamo, infatti, allo stesso progetto stava lavorando da tempo Angelo Poliziano (1454-94). L’interesse di
Poliziano per la medicina antica, e in particolare per Galeno, è testimoniato non solo dai codici medici che egli possedette e postillò11,
1024
La traduzione di Lorenzo Lorenzi del Commento di Galeno agli Aforismi
ma anche dagli excerpta galenici trascritti di suo pugno e conservati
nel cosiddetto diario odeporico-bibliografico, contenuto nel codice
Monacense Clm 80712. Inoltre, in una lettera del 5 giugno 1490 a
Lorenzo de’ Medici, Poliziano accenna alla preparazione di traduzioni latine e commenti a opere ippocratiche e galeniche, che avrebbe voluto far revisionare dal medico personale del Magnifico, Pietro
Leoni da Spoleto13. Una lettera successiva – questa di Pietro Crinito
a Gianfrancesco Pico, datata 1° aprile 1497 – conferma che fra le
traduzioni di Poliziano vi era quella del Commento agli Aforismi14.
Questo materiale, in ogni caso, non fu mai pubblicato da Poliziano
– forse anche a causa della precoce morte, avvenuta in seguito ad
improvvisa agonia il 29 settembre 149415. Già pochi anni dopo, però,
si vociferò di un plagio. Nella prefazione alla prima edizione completa delle opere di Poliziano, datata al luglio 1498, Aldo Manuzio
insinua pesanti accuse verso ignoti personaggi che avrebbero tentato
di impadronirsi degli inediti16. Dietro questa allusione potrebbe celarsi lo stesso Lorenzi, che ai danni di Poliziano commise certamente
almeno un’azione disonesta: è stato dimostrato infatti il suo plagio
delle collazioni di Poliziano del De re coquinaria di Apicio17. Sia
per questo precedente sia per la contiguità della morte di Poliziano
e della data di pubblicazione del Commento agli Aforismi, anche
questa traduzione è da tempo sospettata di plagio18. Così scriveva al
riguardo Alessandro Perosa: “il Lorenzi ha dunque avuto tra le mani
materiali del Poliziano, e perciò – se anche a proposito delle versioni
degli Aforismi di Ippocrate e del commento di Galeno non si possa
per ora dir nulla di preciso, qualche sospetto rimane”19. Il presente
contributo mira a colmare questa lacuna, indagando sulla paternità
della traduzione e ricostruendone la genesi.
L’edizione di Lorenzi è di fatto doppia, poiché contiene la traduzione degli Aforismi di Ippocrate nella prima parte e quella del relativo
Commento galenico, completo di lemmi, nella seconda. Due sono anche le prefazioni20, entrambe indirizzate al signore di Firenze Piero
1025
Christina Savino
de’ Medici (1472-1503), figlio di Lorenzo il Magnifico e suo successore dal 149221. Piero costituisce un interessante trait d’union fra
Lorenzi e Poliziano, poiché di quest’ultimo fu scolaro fin da piccolo,
e forse acerrimo nemico, almeno secondo una certa ricostruzione storica della vicenda22.
La prima prefazione si apre con un motivo tipico della rinascenza
culturale di fine XV secolo: l’elogio del mecenatismo dall’antichità al presente. Nella visione di Lorenzi, esso culmina nell’esempio
dato dal Magnifico con l’istituzione della Biblioteca Laurenziana,
e continua nel suo erede Piero, sia con nuove acquisizioni di codici
greci sia con la divulgazione dei testi per mezzo di traduzioni latine commissionate a studiosi professionisti23. Si deduce che Lorenzi
fosse fra questi e dunque che appartenesse alla cerchia di umanisti
ammessi alla biblioteca medicea, al tempo in cui era ancora privata24. A giudicare dal passo seguente, l’ambiente non deve essere stato
scevro da rivalità e invidie. Lorenzi infatti ammonisce Piero a riconoscere scrupolosamente e ad allontanare i millantatori presenti a
corte, accostandoli al pappagallo di apuleiana memoria (psitacus),
che continua a ripetere insulsamente frasi mandate a memoria, e di
cui non ci si può liberare, se non “tagliandogli la lingua”25.
Nel seguito Lorenzi presenta la propria edizione degli Aforismi
(sententiolae), premettendo di averci lavorato molto: lo sforzo profuso è paragonabile a quello di una prima edizione, poiché non
basato sulle precedenti versioni26. In quelle, infatti, sia per l’imperizia dei traduttori sia per le loro scarse conoscenze mediche, il
testo di Ippocrate risultava incomprensibile e quasi sfigurato, ridotto a una serie di exculcata passimque iacentia nuncupamenta.
L’interpretatio di Lorenzi si propone di migliorare e attualizzare
la traduzione in considerazione di modelli letterari e scientifici
speciosa et amoena, come Cicerone, Plinio, Celso, Varrone, il già
citato Apuleio, e Seneca. Questi, al contrario dei contemporanei
che sono deprecabili poiché traducono devorato pudore inscite in1026
La traduzione di Lorenzo Lorenzi del Commento di Galeno agli Aforismi
curioseque, possono molto giovare a un interpretamenti genus che
ambisca a una patina linguistica latineggiante (quod… Romanorum
festivitates concinnitatesque oboleret).
Nel metodo di traduzione Lorenzi si oppone categoricamente al procedimento verbum de verbo, inadatto specialmente a tradurre i commentarii – e qui va forse colto un cenno a Galeno – in cui non tutte
le parole dell’originale greco sono da tradurre, dato che esse perdunt
gratiam […] si quasi invita et recusantia violentius transferantur.
Alle traduzioni verbum de verbo, basate su un criterio quantitativo e
troppo ambiziose nella ricerca di corrispondenze e analogie linguistiche, Lorenzi preferisce le versioni dei primi traduttori, che evitavano simili vigilias; il riferimento è probabilmente all’antica concezione di traduzione, il cui obiettivo era considerato l’aderenza, e non
l’equivalenza al testo di partenza – ciò che San Girolamo condensò
nel motto non verbum e verbo, sed sensum e sensu27. Le traduzioni
verbum de verbo, oltretutto, espongono il traduttore al confronto diretto con l’autore e rischiano di evidenziarne l’inferiorità, “poiché è
vero l’antico adagio: un corvo non ha niente a che spartire con la
lira, né un maiale con la maggiorana”28.
Nel complesso, dunque, Lorenzi consegna alla prima prefazione un
conciso saggio di teoria della traduzione, e contestualmente una fiera rappresentazione delle proprie qualità di interprete. La seconda
prefazione contiene argomenti analoghi, ma anche altre notizie utili
a questa indagine. Fin dall’apertura, infatti, Lorenzi si richiama alla
prima parte dell’edizione, motivando la traduzione del Commento
come strumento esegetico per gli Aforismi, altrimenti destinati a
un’oscurità sempre maggiore. La velata critica ai predecessori va
precisandosi, con la menzione di un traduttore contemporaneo o di
poco precedente che, lungi dal rifinire la sua opera, aveva lasciato una versione del Commento provvisoria e disorganica, sia da un
punto di vista formale che contenutistico; ciononostante e in nome
di alti obiettivi filologici e pedagogici, Lorenzi non si era sentito di
1027
Christina Savino
rigettarne il contributo29. Il passo sembra un’esplicita ammissione di
aver conosciuto e reimpiegato materiali altrui, sicuramente di epoca
recente30, e il pensiero corre inevitabilmente a Poliziano, contemporaneo di Lorenzi o poco più anziano, certamente impegnato in una
traduzione del Commento, mai pubblicata. Purtroppo però Lorenzi
non fornisce altri dettagli in proposito, anzi sorvola abbandonandosi
a un’amara riflessione sul livello culturale dell’epoca, una sorta di
melma in cui ormai si sprofonda31.
Nel passo successivo è dato ampio spazio ai principi ispiratori della
traduzione. Lorenzi, infatti, vi espone importanti avvertenze al lettore, giustificando innanzi tutto l’introduzione di parole di nuovo
conio (nova nomina) in base a oggettive esigenze scientifiche – del
resto la povertà lessicale del latino aveva spinto in tal senso lo stesso
poeta Lucrezio. I nuovi coni sono trattati conformemente all’indicazione di Cicerone e degli altri classici, che li consentono a patto di
rigorosa segnalazione (praesente nota); ne fanno parte anche termini
medici latini, modellati su quelli greci su base semantica – ad esempio sententiae per ἀφορισμοί e morbi vulgares per ἐπιδημίαι. Tali
traduzioni contribuiscono al progresso della scienza e della lingua,
al contrario delle traslitterazioni, largamente impiegate dai predecessori di Lorenzi, sia coevi sia medievali, e inutili all’interpretazione e
alla comprensione dei vocaboli.
Ma lo sperimentalismo linguistico per Lorenzi è più di un metodo
scientifico, è un’ambizione letteraria. Così l’impiego di nomi sconosciuti e inediti (incognita et hactenus infecta) è funzionale non tanto
a tradurre Ippocrate e Galeno, quanto a competere con loro sul piano
della lingua e della letteratura medica (certare cum eis volui, et linguam linguae contendere, praesertim in hoc scribendi genere). In questo campo Lorenzi si sente un pioniere, ma al tempo stesso riconosce i
debiti verso i due maestri e grandi traduttori, Teodoro Gaza e Demetrio
Calcondila. Quanto a Gaza, indicato come modello soprattutto per i
termini medici (nomina morborum)32, Lorenzi appare particolarmente
1028
La traduzione di Lorenzo Lorenzi del Commento di Galeno agli Aforismi
cauto, se non diffidente, nel puntualizzare la totale buona fede della sua
ispirazione, comprovata dalla stessa ammissione e opposta al diniego
tipico del malfidato, che “preferisce essere colto in flagrante, piuttosto
che riconoscere un debito”33. Subito dopo, infine, Lorenzi menziona
esplicitamente un altro celebre collega della cerchia fiorentina, Pico
della Mirandola, a cui attribuisce il motto, rivolto a Piero, revehe bonarum studia artium, icastica clausola della prefazione.
In questa seconda prefazione vari aspetti destano perplessità.
L’esplicita ammissione di aver impiegato materiale altrui da parte
di Lorenzi potrebbe essere intesa come un riferimento a Poliziano,
ma non è facile riconoscere in questo maldestro traduttore anonimo
il geniale umanista di Montepulciano. La scelta dell’anonimato peraltro contrasta con le successive menzioni di Gaza e Calcondila; e
l’inclemenza del giudizio sembra tanto più inappropriata in quanto
espressa “in presenza” dell’inseparabile collega e amico di Poliziano,
Pico. Certamente cogliamo Lorenzi sulla difensiva, allorché puntualizza la legittimità dell’ispirazione ricevuta da Gaza; e anche l’appello finale a Piero per bocca di Pico appare inquietante, se si considera
che di qui a un mese – e precisamente il 17 novembre 1494 – anche
Pico morirà in circostanze analoghe a Poliziano34.
Dunque, giovedì 16 ottobre 1494, mentre Lorenzi pubblicava l’edizione del Commento agli Aforismi, Poliziano era morto da diciassette giorni e i suoi inediti erano in deposito presso il suo allievo
Pietro Crinito e a sua disposizione: si impadronì egli della versione
polizianea del Commento, come delle collazioni di Apicio? O semplicemente ne prese visione? Il caso è destinato a restare misterioso
per molti aspetti storici, ma la questione del plagio sembra risolvibile grazie all’analisi linguistico-stilistica.
Analisi linguistico-stilistica
Il metodo dell’analisi linguistico-stilistica per le indagini sulla paternità delle traduzioni anonime greco-latine fu messo a punto da
1029
Christina Savino
Lorenzo Minio-Paluello intorno alla metà del secolo scorso e impiegato negli studi sull’Aristotele latino35. Nell’ambito dei testi medici
esso è stato applicato con profitto da Richard Durling36, e più recentemente da Stefania Fortuna e Anna Maria Urso37. In questa scia si
inserisce anche l’analisi da me intrapresa al fine di investigare lo
stile della traduzione del Commento agli Aforismi per vagliarne i
sospetti di plagio e la paternità.
In base a questo metodo, che prescrive il confronto con altre traduzioni indubbie dello stesso autore e quindi con traduzioni di autore
diverso, il Commento (CA)38 è stato collazionato con altre tre traduzioni galeniche firmate da Lorenzi, ovvero l’Ars medica (AM)39, il
Commento al Pronostico (CP)40 e il De differentiis febrium (DF)41, e
quindi con altrettante traduzioni eseguite da Poliziano; in mancanza di traduzioni di testi medici pubblicate da Poliziano, sono state considerate alcune versioni di altro genere reperibili nell’Aldina
del 149842, ossia i Problemata di Alessandro di Afrodisia (AAP)43,
l’Enchiridion di Epitteto (EE)44, il Carmide di Platone (PlC)45 e le
Amatoriae narrationes di Plutarco (PlAn)46.
Rispetto all’ambito medievale degli studi, l’applicazione del metodo a versioni di età umanistica comporta maggiori difficoltà, legate
alla tecnica di traduzione più libera. Ad esempio, sia in Lorenzi che
in Poliziano si può notare la tendenza a omettere piccoli elementi testuali essenziali all’analisi, o l’influenza della cultura letteraria nelle scelte di traduzione. A ciò si aggiunge, per Poliziano, la
mancanza di un’adeguata base documentaria di testi scientifici, e
nei testi disponibili la generale scarsità di elementi linguistici utili
all’analisi. Quanto a Lorenzi, lo stile elaborato e costantemente alla
ricerca di variatio e di rese eleganti, piuttosto che fedeli, ostacola talvolta l’analisi. Ciononostante, il quadro complessivo fornito
dall’analisi risulta abbastanza chiaro e attendibile tanto da dirimere
l’indagine sulla paternità.
1030
La traduzione di Lorenzo Lorenzi del Commento di Galeno agli Aforismi
Parti sincategorematiche
L’esito più significativo dell’analisi si deve al confronto delle parti
sincategorematiche, condotto in base allo schema attualmente invalso
e riassumibile come segue47. In generale, le rese attestate nella traduzione del Commento agli Aforismi non mostrano particolare affinità
con quelle impiegate da Poliziano, mentre appaiono più vicine a quelle caratteristiche delle traduzioni di Lorenzi considerate, e in particolare del Commento al Pronostico. Sia il Commento agli Aforismi
che le traduzioni lorenziane, infatti, possono omettere parti sincategorematiche anche di rilevante significato, come ad esempio ἔτι e
τοιοῦτος, che sono invece sempre tradotte da Poliziano. Inoltre, si
notano in esse molte rese identiche e distintive rispetto a Poliziano. La
traduzione di μὲν γάρ, per esempio, è prevalentemente affidata a nam
– ma anche et nam nel Commento agli Aforismi e nel Commento al
Pronostico – mentre Poliziano predilige enim. La traduzione di ὅταν
è di solito assolta da quotie(n)s, mentre Poliziano ricorre preferibilmente a cum. L’abbinamento μὲν οὖν è spesso reso da itaque, mai
impiegato da Poliziano, e inoltre da coeterum, presente nel Commento
agli Aforismi, nel Commento al Pronostico e nell’Ars medica.
Per οὕτως entrambi i traduttori utilizzano una varietà di rese perifrastiche, ma mentre Poliziano sceglie prevalentemente l’ablativo di
pactum (ad es. hoc/eo/eodem pacto), sia Lorenzi che il Commento
presentano regolarmente modus (ad es. pari/simili/eodem modo e
ancora ad/in hunc modum e quemadmodum). In questi testi inoltre
quemadmodum è usato abitualmente come resa di ὥσπερ, che è di
solito tradotto con velut da Poliziano.
Nel Commento agli Aforismi poi si osserva un largo impiego di
quocirca sia come resa di ὥστε, ricorrente anche nelle traduzioni
lorenziane, sia come resa di διό, attestata anche nel Commento al
Pronostico.
Una caratteristica notevole del Commento è la resa di alcune parti
sincategorematiche tramite litote: è il caso di ὥσπερ tradotto con
1031
Christina Savino
necnon – ma si noti anche il negativo οὐχ ὥσπερ tradotto con secus! – e di οὕτω(ς) tradotto con nec secus, che sono resi allo stesso
modo anche nell’Ars medica e nel De differentiis febrium. Un’altra
scelta di traduzione peculiare comune al Commento e a Lorenzi è
rappresentata dalla resa della particella enfatica γοῦν con elementi
di valore avversativo: sed nel Commento agli Aforismi, tamen nel
Commento al Pronostico e nell’Ars medica. Altre affinità significative sono date dalla resa di οἷον con verbi gratia e tanquam, ricorrenti
anche nel Commento al Pronostico, e con quasi, ricorrente nel De
differentiis febrium; di ὅταν con dum, ricorrente anche al Commento
al Pronostico; e infine di πάντως con prorsus, comune al Commento
al Pronostico, e penitus, presente anche nel De differentiis febrium.
Morfosintassi
La traduzione del Commento agli Aforismi non segue una tecnica letterale, ma presenta passi notevolmente fedeli al testo greco, come ad
esempio:
5, 10-12 K: ὅσαι γὰρ ὑπὸ φλέγματος καταψύξαντος τὴν
γαστέρα γίγνονται λειεντερίαι, σύνεστιν αὐταῖς ἡ ὀξυρεγμία
διὰ παντὸς ὥς τι σύμπτωμα] Quae nam de pituita refrigerante
ventriculum fiunt levitates intestinorum, cum eis ructus acidus
velut quoddam accidens assidue adest CA
8, 6-9 K: καὶ διὰ τοῦτο καὶ ἡμεῖς καὶ ἄλλοι πολλοὶ τῶν
ἰατρῶν ταχεῖαν διέξοδον ἀπέπτων παντάπασι τῶν σιτίων
φαμὲν εἶναι τὴν λειεντερίαν] et ob eam rem et nos et alii complures medicinae proceres praecipitem cibi crudi secretionem
diximus esse levitatem intestinorum CA.
Tendenzialmente la traduzione è libera e propensa a sacrificare la
letteralità in favore della perspicuità nell’esposizione. Si considerino
ad esempio i seguenti passi, in cui elementi ritenuti utili alla com1032
La traduzione di Lorenzo Lorenzi del Commento di Galeno agli Aforismi
prensione del testo greco sono inseriti per congettura (cfr. simpliciter) o in base al precedente lemma ippocratico (cfr. praeter naturam,
cfr. 32, 5 K: παρὰ φύσιν):
32, 8-9 K: Τινὲς μὲν χωρὶς ἄρθρου γράφουσιν ἢν ἐς κοιλίην
αἷμα ἐκχυθῇ, βουλόμενοι πᾶσαν δηλοῦσθαι κοιλότητα] quidam vero sine articulo simpliciter si sanguis praeter naturam in
ventrem transfunditur dicentes cavum omne significari CA;
e si ricerca un’espressione eufemistica per rendere la dura diagnosi
di un decorso letale:
12, 8-10 K: καὶ οὕτως, ὡς εἴρηται, συμπασχούσης ὅλης
αὐτῆς ἤδη τῆς γαστρὸς ὀλεθρίως ἔχουσιν οἱ κάμνοντες] itaque perpesso toto iam ventriculo, ut diximus, spes aegrotantium
in angusto est CA.
Anche la resa sintattica è piuttosto libera. Generalmente la diatesi e
il numero della voce verbale vengono rispettati:
12, 6-7 K: εἰ δ’ ἅμα τῇ ἀνορεξίᾳ καὶ πυρετὸς ἐπιγένοιτο τῇ
δυσεντερίᾳ] quod si simul cum fastidio cibi supervenit febris
difficultati intestinorum CA
22, 17-8 K: καὶ μάλιστα ἐφ’ ὧν ἐμελέτησε χρόνῳ πλείονι διὰ
τούτων ἐκκρίνειν αὐτὰς φλεβῶν] sed potissimum in quibus
per has venulas diutule secretionem exercuit CA
32, 5-6 K: Ἢν ἐς τὴν κοιλίην αἷμα ἐκχυθῇ παρὰ φύσιν] si
sanguis praeter naturam in ventre transfunditur CA 44, 13 K: ἑωράκαμεν] pervidimus CA;
ma molte proposizioni attive sono volte al passivo e viceversa, a seconda della ristrutturazione del periodo e degli usi del latino:
1033
Christina Savino
2, 4 K: ὠνομάσθη] vocaverunt CA
2, 11-12 K: ἔργον ἐστὶ] officium haberi CA
4, 11-12 K: ὀνομάζουσι] appellatur CA
4, 14 K: συνεισβάλλουσι] comprehendatur CA
22, 15 K: φυλάττειν] observari CA
43, 16 K: ἐδείχθη] adstruximus CA
99, 4 K: καυθῶσιν] peruratur CA.
Non sempre, però, queste modificazioni sono imposte dal latino. Nel
seguente caso, ad esempio, la traduzione altera deliberatamente la
sintassi del greco, volgendo il verbo λύει al passivo, e trasformando
di conseguenza l’oggetto in soggetto e il soggetto in complemento di
causa efficiente:
34, 6 K: Ὁκόσα ῥήγματα ἐκ τοῦ νώτου ἐς τοὺς ἀγκῶνας
καταβαίνει, φλεβοτομία λύει] quaecunque rupta de dorso ad
cubitum descendunt: sanguine detracto solvuntur CA.
Anche altrove la sintassi sembra essere stata deliberatamente stravolta, ad esempio:
3, 9-12 K: ἀναγκαῖον γάρ ἐστι καὶ τότε ... ἀνιώμενα τὰ
ἡλκωμένα προωθεῖν αὐτὰ κάτω καὶ πέμπειν ἀφ’ ἑαυτῶν ὅτι
τάχιστα] Tantisper nam partes ob exulcerationis taedium affectae excutiunt et a semet ocyssime amovent CA,
dove la proposizione principale ἀναγκαῖον γάρ ἐστι è tralasciata e
gli infiniti che ne dipendono sono resi con presenti indicativi.
In altri casi sono gli indicativi ad essere sostituiti da altri modi verbali, ad esempio participi:
3, 3 K: ἠπίσταντο] studentes CA
8, 1 K: γράφει] scribens CA;
1034
La traduzione di Lorenzo Lorenzi del Commento di Galeno agli Aforismi
e il metaplasmo avviene in un caso anche all’opposto:
2, 11 K: ἀγνοήσαντας] ignorasse visuntur CA.
Nelle forme impersonali, la forma (ἐ)μοὶ δοκεῖ è tradotta solo in un
caso con il letterale mihi videtur (cfr. 45, 5 K), mentre di solito è resa
più liberamente:
6, 9 K: μοι δοκεῖ] duxi CA
30, 2 K: μοι δοκεῖ] constat CA
45, 12 K: δοκεῖ μοι] videtur CA
68, 13 K: ἐμοὶ δὲ δοκεῖ] constat CA
69, 1 K: μοι δοκεῖ] videtur CA.
Il genitivo assoluto è reso attraverso proposizioni esplicite sia coordinate che subordinate di vario valore:
2, 3 K: γενομένης ἐν τῇ γαστρὶ μεταβολῆς σιτίων] quotiens
[...] cibaria in ventriculo commutentur CA
2, 15 K: ἀποτριβομένης αὐτῆς] utpote [...] excutiat CA,
14, 14 K: αὐτοῦ μὲν τοῦ σαρκώδους φλεγμαίνοντος] nam si
sedes carni inflammatione tentatur CA
33, 16 K: ὠθούσης τῆς φύσεως] quia natura discutit CA.
In un caso il genitivo assoluto è trasformato in proposizione
principale:
24, 6-7 K: αὐτομάτων δηλονότι λεγομένων] porro spontiva
scilicet nominatur CA. Generalmente, però, il costrutto è reso dall’omologo ablativo assoluto latino:
1035
Christina Savino
12, 9 K: συμπασχούσης ὅλης αὐτῆς ἤδη τῆς γαστρὸς] perpesso toto iam ventriculo CA
20, 14-5 K: φλεγμονῆς διαπυησάσης ἢ τῆς ὑγρότητος
ἐκκριθείσης] suppurata inflammatione aut succo secreto CA
22, 11 K: (ὑπὸ τῆς ἐμφύτου θερμασίας ... ) σβεννυμένης
αὐτῆς] (ab intimo calore...) eo restincto CA
22, 14 K: ἀγγείου ῥαγέντος (ἐνταῦθα)] erupto (inibi) conceptaculo CA
38, 4 K: συμπασχούσης δὲ τῆς ἀρχῆς] mox consentiente origine et initio CA
69, 11 K: ἐντέρου στενοχωρουμένου] stipato intestino CA
73, 13 K: ἰχῶρός τινος ἐπιρρέοντος] intermanante sanie CA.
Si nota che al di fuori di questa equivalenza l’ablativo assoluto è
scarsamente impiegato nel Commento. Un caso notevole è dato da
46, 3 K: μὴ θεασάμενος] nullis certis signis observanter adnotatis,
dove esso rende un participio congiunto al soggetto nel greco.
Il grado degli aggettivi nel testo greco è generalmente rispettato in latino:
10, 1 K: ξηροτέραις] siccior CA
14, 17 K: βαρεῖα] gravis CA
14, 18 K: ὀξεῖα] acutus CA
18, 11 K: ἰσχυρότερα] gravius CA
39, 14 K: λεπτομερέστερον] enodatius CA
50, 2 K: ἀσφαλέστατον] securissimum CA.
Si riscontrano tuttavia due casi in cui aggettivi al grado comparativo
sono tradotti col superlativo:
34, 8 K: Κάλλιον] potissimum CA
1036
La traduzione di Lorenzo Lorenzi del Commento di Galeno agli Aforismi
68, 7 K: δριμυτέρῳ] acerrimo CA.
Altrove invece l’aggettivo cambia categoria sintattica, passando a verbo:
9, 14 K : ὑγρότεραι] hument CA
ibid.: ὑγιεινότερον] melius valent CA
10, 8-9 K: ὑγροτέραν] humere CA.
Si noti poi che il comparativo (con valore assoluto) può anche essere
introdotto nella traduzione per ragioni espressive, in corrispondenza
di elementi di grado positivo in greco:
17, 8 K: μόγις] tristius CA
21, 10 K: παχὺ] crassiorem CA.
La morfologia del nome è generalmente osservata, benché anche in
quest’ambito si notino casi di metaplasmo. Il nome, infatti, può essere reso con un aggettivo di grado comparativo:
17, 6 K: τοῖσι πρεσβύτῃσιν] senioribus CA,
con un avverbio:
3, 12 K: τό τε τάχος] citatius CA,
o anche con un verbo:
33, 11 K: λύσις] solvetur CA.
In altri casi la traduzione del nome varia nel numero, sia dal singolare al plurale:
2, 14 K: στραγγουρία] stillicidia urinae CA
1037
Christina Savino
12, 6 K: ἔργον] ministeria CA
14, 5 K: μεγάλου ... βοηθήματος] remedia valentiora CA
90, 6-7 K: τῷ ... βουληθέντι] iis qui… velint CA,
che viceversa:
49, 11 K: ὀφθαλμοὺς] oculum CA
90, 14 K: αἵ γε θρασεῖαι] furibundum et efferum CA.
Si segnalano infine alcuni casi in cui il nome è del tutto omesso, in
ragione di maggiore eleganza espressiva:
10, 1 K: Ἐν μὲν ταῖς ξηροτέραις φύσει κράσεσιν] quibus natura siccior est CA
10, 5-6 K: ταῖς δ’ ὑγροτέραις φύσεσιν] quibus vero humectior
CA.
Lessico
Nel lessico della traduzione sono di particolare interesse i termini medici. Solo molto raramente essi sono traslitterati e abbinati a glossa:
32, 14-5 K: τὰς ἐκχυμώσεις] ecchymosin (ita appellatam quod
e venulis inibi parvulis exiliendo sanguis profluat) CA
55, 18 K: μαδάρωσιν] madarosin i(dest) glabritatem CA.
Talvolta si trovano trascritti in greco e accompagnati da glossa o
viceversa si trovano tradotti e accompagnati da trascrizione:
4, 11-2 K: ὀξυρεγμία (idest acidus ructus) CA
24, 8 K: aquagium medicamentum (ita nam ὑδραγωγὸν appellarim) CA
68, 6 K: volvulum (sic nam εἰλεόν appellarim) CA.
1038
La traduzione di Lorenzo Lorenzi del Commento di Galeno agli Aforismi
Ma prevalentemente sono tradotti e attualizzati in ambiente linguistico latino, come avviene ad esempio per ἀνορεξία, tradotto con
fastidium cibi; φλέγμα, reso con pituita; e ἰχώρ, tradotto con sanies.
Si possono citare ancora i più rari ἄνθραξ, carbunculus, ed ἕρπης,
serpens. In 6, 13 K la traduzione rende il termine medico τεινεσμόν
con un nuovo conio, ossia tentiam (sic nam τεινεσμόν appellarim).
I termini medici ricevono un trattamento costante nella traduzione.
Si noti ad esempio che λειεντερία è sempre tradotto con levitas intestinorum; δυσεντερία con difficultas intestinorum; φλεγμονή con
inflammatio; e ἀρρωστία con debilitas. L’unica eccezione riscontrata è φλεβοτομία, termine tradotto da una gamma di sintagmi e
perifrasi, come sanguine detracto (34, 6 K) e vena incisa (45, 3 e 57,
7 K); in 78, 7 K poi, in corrispondenza di Ὁκόσοισι φλεβοτομίη …
συμφέρει, si ricorre al gerundivo qui levandi sanguine sunt.
Nella resa di questi termini il Commento mostra notevole affinità con
le traduzioni di Lorenzi considerate, e in particolare col Commento
al Pronostico. La resa di λειεντερία con levitas intestinorum ricorre
ad esempio anche in De differentis febrium48; e difficultas intestinorum sia nel De differentis febrium che nel Commento al Pronostico49.
La traduzione di φλεγμονή con inflammatio è verificata in tutte le
occorrenze nel De differentiis febrium50 – tranne in 288, 13 K, dove
troviamo phlegmone – e inoltre nel Commento al Pronostico51. La
traduzione di ἀρρωστία con debilitas ricorre nel De differentiis febrium52 e nel Commento al Pronostico53, con l’unica eccezione di
imbecillitas in 48, 1 e 53, 4 K. Ancor più rilevanti mi sembrano poi i
seguenti due casi di analogia: la traduzione di περὶ τῶν πεπονθότων
τόπων (88, 5 K) con de sedibus perpessis – dove perpessis sostituisce
il più comune affectis – ricorrente anche in Commento al Pronostico
4, 3 K; e quella di τὸν ὑπεζωκότα καλούμενον ὑμένα (13, 13 K)
con membrana (cui saepto transverso est nomen), attestata anche in
Commento al Pronostico 87, 9 K.
1039
Christina Savino
Più in generale, nel lessico del Commento va segnalato il frequente
ricorso a diminutivi, utilizzati in corrispondenza di sostantivi primitivi per impreziosire l’ordito testuale, talvolta sulla base di una
tradizione consolidata, come ad esempio ventriculus; esculentum;
poculentum; ostiolum ventriculi; venula; pondusculus; tunicula;
volvulum etc.
Sembrano infine degne di nota alcune scelte lessicali ricercate,
provenienti non dal lessico frequenziale latino, ma dal repertorio
letterario. Un esempio è costituito dalla traduzione di τὴν τροφὴν
con alimoniam (25, 17 K), termine di sapore arcaico attestato in
Varrone. Anche transmeo, verbo piuttosto raro per “attraversare”,
e usato in varie occorrenze come 32, 13; 37, 16 e 38, 3 K, ricorre
in Varrone e inoltre in Apuleio. Si noti infine l’uso dell’avverbio
diutule, ad es. 22, 17-8 e 52, 1-2 K, anch’esso di probabile ascendenza apuleiana.
Stile
Caratteristica dominante dello stile di traduzione di Lorenzi è l’intenzione esegetica, che talvolta sconfina nella manipolazione del testo greco. Essa infatti può comportare l’aggiunta di elementi testuali
a fini esplicativi, siano essi nomi sottintesi nel testo greco:
7, 12-13 K: τὸ δὲ τρίτον γίνεται] tertius accidit affectus CA,
aggettivi utili a rafforzare il senso:
13, 12 K: τῆς θεραπείας] curationem diligentiorem CA,
o verbi:
44, 8 K: πρὸ τοῦ ἀφροδισιάζειν] antequam concumbere incipiat CA.
1040
La traduzione di Lorenzo Lorenzi del Commento di Galeno agli Aforismi
Casi rappresentativi di questa caratteristica sono ad esempio:
6, 1-2 K: ἐμοὶ μὲν ἱκανῶς, ὡς νομίζω, πεπλήρωται τὰ τῆς
ἐξηγήσεως] sed enarratio sententiae abunde extructa exornataque est et ample convenustata CA
20, 6-7 K: ἐφ’ ὧν ἐὰν μὴ προσέχῃ τις τὸν νοῦν] quae, si quisquam incuriose et temere pensitet nec diligenter sciteque decretum arbitretur CA
43, 18-44, 3 K: ἀλλὰ κἀνταῦθα πάλιν ἔμπροσθεν μὲν ἀληθὲς
ἦν τὸ χωρὶς τοῦ τελέως ἐκλιπεῖν τὰ καταμήνια, διὰ τὴν
σμικρότητα τῶν ἁμαρτημάτων ὧν ἔμπροσθεν ἡμάρτανον
αἱ γυναῖκες] coeterum et hoc loco monendum ut olim vera et
rata haec secta et praeceptio Hippocratis fuerit non integre suppressis mestruis ob incertiora errata quae relato aevo mulieres
admittebant CA
90, 6-7 K: τῷ γε προσέχειν βουληθέντι τῇ φύσει τοῦ
πράγματος τὸν νοῦν] iis qui rei naturam scrutari diligentius et
conquisitius velint CA.
Nell’ambito delle rese esplicative è frequente quella di un elemento
testuale mediante endiadi:
1, 5 K: ταχεῖα] prona et vergens CA
10, 4 K: ἄδηλος διαπνοὴ] ceca et abdita spiratio CA
12, 5 K: κατὰ συμπάθειαν] per consensum et affectum CA
62, 2 K: ἐναργέστερον] distinctius et manifestius CA
85, 1-2 K: τῷ κοινῷ λόγῳ] promiscua indistinctaque ratione CA
90, 14 K: αἵ γε θρασεῖαι] furibundum et efferum CA,
e almeno in un caso la resa esplicativa è anche più ampia:
45, 11 K: ἐγράφη τοῖς ἰατροῖς ἀδιορίστως] sunt a medicis obsoletius inexcultiusque et rudius prodita CA.
1041
Christina Savino
Nondimeno la ricerca di scorrevolezza e fluidità espressiva può portare alla soppressione di elementi del testo greco, ritenuti non indispensabili alla comprensione o ridondanti; ecco degli esempi:
3, 12 K: τό τε τάχος ἀκολουθήσει τῆς διεξόδου] citatius CA
3, 15 K: ἔσται] om. CA
18, 18 K: αὐτὸς] om. CA
31, 3-4 K: ἐπὶ τῶν ἀλόγων ζῴων] in mutis et ratione carentibus CA
57, 4-3 K: τότε κίνδυνος ἕπεται πνιγῆναι τὸν ἄνθρωπον] imminente periculo strangulationis CA.
Nell’ambito delle manipolazioni testuali per motivi stilistici va segnalato il trattamento della litote, di cui si è già detto riguardo alle
parti sincategorematiche: una litote può essere resa al positivo e dunque annullata, come nel caso di οὐ μικρὸν tradotto con perplurimum
(4, 1 K), o al contrario arbitrariamente introdotta in corrispondenza
di un concetto positivo, come per τῶν ἀξιολόγων ἰατρῶν tradotto
con haud sane ignobiles (60, 18 K) e ὁμοίου tradotto con nec absimile (22, 7 K).
Conclusioni
I confronti fra la traduzione del Commento agli Aforismi (CA) e
le altre traduzioni di Lorenzi da un lato (CP, DF, AM) e Poliziano
dall’altro (AAP, EE, PC, PAn) mostrano come da un punto di vista
filologico non sussistano validi elementi a sostegno del plagio. Il
Commento, infatti, non mostra particolari consonanze con lo stile di
Poliziano, per come emerge dai testi collazionati, mentre presenta
forti analogie nell’usus scribendi – in termini di tessuto sintattico,
scelte lessicali e patina linguistica – con tutte le altre traduzioni di
Lorenzi considerate, e in particolare col Commento al Pronostico.
Tale affinità, oltre a sostenere la paternità di Lorenzi, permette di
1042
La traduzione di Lorenzo Lorenzi del Commento di Galeno agli Aforismi
collocare in una stessa fase della sua produzione – e dunque intorno
al 1494 – anche la traduzione del Commento al Pronostico, altrimenti non datata54.
In parte, tuttavia, e soprattutto nei termini in cui fu posta da Perosa,
la questione resta incerta. Lo studioso infatti scriveva: “ci si potrebbe chiedere, ad esempio, se il Lorenzi – che certamente era al corrente delle intenzioni del Poliziano [di tradurre il Commento agli
Aforismi, n.d.a.] – abbia di proposito, ed indipendentemente da lui,
affrontato lo stesso tema, oppure abbia in qualche misura utilizzato
materiali del Poliziano, sia che gli venissero ceduti spontaneamente
dal collega, sia che egli ne venisse in possesso, più o meno legittimamente, per altra via”55. È evidente che un dubbio così formulato
non può essere fugato dall’analisi linguistico-stilistica, tanto più che
Lorenzi stesso nella seconda prefazione ammette il riutilizzo di una
traduzione precedente, probabilmente proprio di Poliziano. Ma se
l’ipotesi del riutilizzo, in equilibrio fra ricostruzione storica e analisi
filologica, è del tutto realistica56, il sospetto di plagio in assenza di
prove filologiche e codicologiche mi sembra azzardato: nulla sappiamo infatti sull’entità e il valore della traduzione di Poliziano, che,
se volessimo credere a Lorenzi, dovremmo immaginare incompleta
(aliquid) e di scarsa utilità (foedas, incomptas, interpellatas relinquerunt commentationes).
È facile constatazione, inoltre, che il riutilizzo non poté assolutamente essere decisivo o preponderante per la traduzione di Lorenzi.
Da un punto di vista linguistico-stilistico, infatti, essa mostra ogni
caratteristica propria del traduttore, e dunque, se fosse frutto di plagio, presupporrebbe una revisione profonda e con apporti originali,
impossibile da realizzare nei diciassette giorni intercorsi tra la morte
di Poliziano e la pubblicazione da parte di Lorenzi57.
Un ulteriore argomento a favore della paternità di Lorenzi mi sembra offerto infine dalla coerenza fra il metodo e i criteri editoriali
esposti nelle prefazioni all’edizione e la tecnica di traduzione del
1043
Christina Savino
Commento. In generale, la traduzione denota quelle approfondite conoscenze mediche che, nelle prefazioni, Lorenzi definisce indispensabili all’interpretazione; e proprio queste sono alla base di scelte
lessicali rigorose nell’ambito della terminologia e delle argomentazioni mediche, e inoltre di quella tendenza esegetica che si manifesta
in un trattamento libero del testo. Più precisamente, la traduzione
evita le traslitterazioni del greco se non accompagnate da glossa,
proprio come prescritto da Lorenzi nella seconda prefazione in conformità all’uso dei classici. Rarissimi sono anche i nuovi coni, riservati a termini medici e anch’essi corredati da nota. Da un punto di
vista stilistico, il rispetto del testo greco non sembra in se stesso un
obiettivo o un vincolo nella traduzione del Commento, ma si unisce
alla ricerca di una fine eloquenza, disseminata di reminiscenze letterarie: i modelli sono gli stessi decantati da Lorenzi nelle prefazioni.
In conclusione, propenderei per qualificare la traduzione umanistica
del Commento agli Aforismi non come un plagio, ma come un’opera
originale di Lorenzo Lorenzi, traduttore fine, forte di un metodo e di
un’interpretazione del testo degni di nota.
Appendice: La fonte della traduzione del Commento agli Aforismi
di Lorenzi
A un’analisi filologica la derivazione stemmatica della traduzione di
Lorenzi (Laur.) è incerta58. La fonte greca utilizzata sembra vicina a
un gruppo di codici recentiores della tradizione, ossia Laur. 74.8 (L),
Par. gr. 2168 (T), Pist. 308 (Fab), Ricc. 44 (Ri), Ambr. A 156 Sup.
(G) e Vat. Barb. 272 (F)59. I loro rapporti sono stati già indagati, in
particolare per la tradizione del Commento al Pronostico60, e possono essere ora ulteriormente definiti alla luce degli ultimi aggiornamenti della ricerca.
Nel gruppo di codici LTFab RiGF, tutti copiati tra la fine del XV e
l’inizio del XVI secolo, si possono distinguere due diverse fasi tradi1044
La traduzione di Lorenzo Lorenzi del Commento di Galeno agli Aforismi
zionali. La prima, rappresentata da LTFab, si allinea chiaramente alla
tradizione del Par. gr. 2266 del XIII (P), il testimone più autorevole
di uno dei due rami della tradizione. Il suo capostipite è L, che fu
copiato nel 1492 a Firenze da Cesare Stratego per Piero de’ Medici61.
Questo servì da modello per T62, che talora però se ne distacca emendando errori banali e ricavando varianti – conservate sia in margine
sia nell’interlineo (Tcorr) – dal Vat. gr. 283 del XII-XIII sec. (V), uno
dei principali testimoni del ramo α63. Come il suo antigrafo, anche
T sembra riconducibile all’ambiente mediceo in base all’identificazione del copista con Aristobulo Apostolis, scriba cretese attivo alla
corte di Piero, e del correttore con il noto umanista di origine costantinopolitana Giano Lascaris64. Da T deriva Fab, un bel codice da
collezione appartenuto al cardinale pistoiese Carlo Agostino Fabroni
(1651-1727), che ne trascrisse le correzioni in parte nella stessa posizione del modello, in parte anche a testo, eliminando così alcuni
palesi errori caratteristici di (L)T.
Le stesse correzioni sono attestate anche nel codice Ri, nel suo apografo G, e inoltre in F. Questi tre manoscritti tuttavia, mostrando
errori congiuntivi ulteriori contro LTFab, debbono essere ricondotti
a un comune modello perduto δ, ovvero un codice contaminato di
origine incerta e in ogni caso molto vicino a T/Tcorr. In base alle notizie in nostro possesso65, anche la genesi di δ è localizzabile in area
fiorentina, e dunque una stessa provenienza geografica accomuna
l’intera linea tradizionale di LTFab RiGF, includendo anche Laur.
La traduzione latina di Lorenzi mostra innanzitutto errori propri senza rapporto con la tradizione greca. Questi potrebbero rappresentare
errori singolari – o scelte di traduzione eccentriche – dovuti al traduttore, oppure errori ereditati da un modello greco per noi perduto.
Eccone degli esempi:
2, 13-14 K: ἡ κατὰ τὴν κύστιν codd.] si vescica Laur.
6, 16 K: ἀπὸ τῆς κοιλίας codd.] om. Laur.
1045
Christina Savino
8, 1 K: ὁ Πραξαγόρας codd.] om. Laur.
9, 14 e 10, 7 K: φύσει codd.] om. Laur.
14, 2 K: οἷόν περ ἦν κατὰ τὸν ὑπεζωκότα codd.] om. Laur.
14, 7-8 K: εἰ τύχοι τοῦ σαρκώδους μὲν αὐτὸν φλεγμαίνοντος
codd.] om. Laur.
62, 17-8 K: ὅταν ... λόγον codd.] om. Laur.
75, 1-2 K: καθάπερ ... σείσεως codd.] om. Laur.
D’altra parte essa concorda regolarmente in errore con i recentiores
suddetti; e in particolare, mostra errori congiuntivi con LT, assenti
sia in Fab sia in RiGF poiché corretti da Tcorr. È il caso di:
18, 6 K: κατὰ τὸ βάθος] κατὰ τὸ βάρος LT (βάθος TcorrFab)
per soliditatem Laur.
22, 5 K: φορᾶς] φθορᾶς LT (φορᾶς TcorrFab) sugillata sede
Laur.
37, 8 K: δυνάμεθα] δυνάμενα LT (δυνάμεθα TcorrFab) notata
Laur.
Questo conferma la testimonianza della prima prefazione di Lorenzi
riguardo alle fonti medicee concesse da Piero per le traduzioni da lui
commissionate66.
Per procedere un poco oltre, poi, si possono notare errori separativi
rispetto a L:
9, 1-2 K: Φερεκύδην Pherecidem Laur.] Φαῖσταν L
12, 15-6 K: ἐκπιπτούσας … τὸ δέρμα defluunt… summotenus
Laur.] om. L
34, 1 K: ἥ τε … ἥ τε tum … tum Laur.] εἴτε … ἥ τε L
38, 11 K: (ταῦτα ... ) ὅσα quae Laur.] ὅ L
50, 4-5 K: ὅταν μὲν γὰρ μηκέθ’ ὅλως ἐπιρρέῃ μηδὲν τοῖς
ὀφθαλμοῖς si namque nihil insuper interveniat oculis Laur.] om. L.
1046
La traduzione di Lorenzo Lorenzi del Commento di Galeno agli Aforismi
Questi, per quanto ho potuto vedere, coincidono con lezioni emendate in T o corrette da Tcorr, e dunque T appare come il codice greco
conservato più vicino a Lorenzi. Questo esito dell’analisi filologica mi sembra del resto corroborato dall’attribuzione del codice ad
Apostolis, la quale conferma la contiguità di questi due testimoni
quali strumenti di un medesimo progetto di studio promosso da Piero
e incentrato sul Commento agli Aforismi. Ciononostante, è difficile
trovare errori significativi comuni a T e alla traduzione di Lorenzi;
nel testo del libro VI da me collazionato, ad esempio, ho potuto riscontrare solamente i seguenti:
4, 11 K: (τὸ φλέγμα) διὸ L] (τὸ φλέγμα) δι’ ὅ T (pituita) ob
quam Laur.
5, 7-8 K: ἐν ταῖς λειεντερίαις L] ταῖς λειεντερίαις T per levitatibus intestinorum Laur.
42, 8 K: μὲν L] μέντοι T et ob eam rem Laur.
Gli accordi testuali tuttavia aumentano decisamente, se nell’esame
si include anche Tcorr:
5, 10 K: γινομέναις LTac] γινομένη Tcorr qui non extitit Laur.
7, 11 K: ἐν τῷ πάθους αἰτία θεραπεία βιβλίῳ LTac] ἐν τῷ περὶ
πάθους αἰτίας θεραπείας βιβλίῳ Tcorr libro quem de curanda
affectionis causa Laur.
9, 6 K: πάντες LTac] [[πάντες]] Tcorr om. Laur.
10, 7 K: ψυχρότερος LTac] ψυχρός Tcorr frigida Laur.
12, 6 K: τὴν ὄρεξιν LTac] [[τὴν ὄρεξιν]] Tcorr om. Laur.
14, 11 K: τὸν νεφρόν LTac] τοὺς νεφροὺς Tcorr renum Laur.
16, 1 K: μεγάλα LTac] μέγα Tcorr multum Laur. 22, 8 K: om. LTac] κακῶς Tcorr immodico Laur.
26, 5-6 K: καὶ οὔτε φόβος ἐστὶν, ἀλλὰ καὶ ἀκινδύνως LTac]
[[καὶ οὔτε φόβος ἐστὶν, ἀλλὰ καὶ ἀκινδύνως]] Tcorr om. Laur.
1047
Christina Savino
38, 9 K: εἴρηται LTac] εἴρηκε Tcorr docuit Laur.
40, 3 K: δυσανάκλητον LTac] δυσανάκτητον Tcorr tristius revocatur Laur.
40, 10-11 K: τοῦ σπλάγχνου LTac] τοῖς σπλάγχνοις Tcorr viscerum Laur.
42, 9-10 K: ἠυξημένης δὲ τῆς τρυφῆς LTac] ἠυξημένης δὲ τῆς
τροφῆς Tcorr cibo adaucto Laur.
44, 12 K: κἀξ ὧν LTac] ὥσπερ Tcorr et item iis Laur.
71, 2-3 K: ψύξει πολλῇ LTac] ψύξει σφοδρᾷ Tcorr frigore vehementi Laur.
81, 11-12 K: μόριον δέ ἐστιν αὕτη τῆς ὅλης ὑγιεινῆς
πραγματείας add. Tcorr vacuandi. Hic autem quasi pars ad totum
de sanitatis observatione volumen refunditur adiungiturque Laur.
81, 17 K: ἐξηγησάμην LTac] ἐξηγησάμεθα Tcorr enarravimus
Laur.
È interessante notare inoltre che tutte le precedenti correzioni di T
condivise da Lorenzi – che sono in effetti lezioni del Vaticano V67
– sono presenti anche nei tre mss. che derivano da δ. Con questo
gruppo Lorenzi condivide inoltre molti altri errori, assenti in T/ Tcorr,
come ad esempio:
7, 12 K: ὡς T] ἐν ᾧ δ in quo Laur.
8, 17 K: ἐπιγεγραμμένῳ T] ὑπογεγραμμένῳ δ subscripto Laur.
14, 13 K: τοῦτoν T] om. δ Laur.
15, 13 K: αὐτοῦ T] αὐτῶν δ illis Laur.
20, 3-4 K: ἢ κατὰ τὸ στόμα T] om. δ Laur.
23, 5 K: ὑπὸ κενώσεώς τε καὶ πληρώσεως T] ὑπὸ πληρώσεώς
τε καὶ κενώσεως δ repletione vacuationeque Laur.
Poiché tuttavia numerosi errori separativi fanno escludere che δ sia
stato fonte di Lorenzi:
1048
La traduzione di Lorenzo Lorenzi del Commento di Galeno agli Aforismi
3, 14 K: τῆς πέψεως concoctionis Laur.] τινα πέψεως δ
3, 16 K: (τῆς κατὰ ... ) τὰ ἔντερα intestinorum Laur.] (τῆς κατὰ
... ) τὰ ἔντερα δυνάμεως δ
4, 11 K: διὸ ob Laur.] om. δ
7, 13 K: ἀφρίζουσα spumans Laur.] ἀφoρίζουσα δ (ἀφ[[o]]
ρίζουσα RicorrGcorr)
8, 12 K: αὐτοῦ eius Laur.] om. δ
11, 7 K: καὶ et Laur.] om. δ
16, 7 K: μᾶλλόν τε καὶ ἧττον maioris minorisque Laur.] τὸ
ἧττον τε καὶ μᾶλλoν δ,
non resta che concludere che sia la traduzione di Lorenzi sia δ siano
derivati da T/ Tcorr attraverso un antenato comune x, molto simile ad
esso, perduto.
1049
igitur 5
om. 4
sed 1
iam 1
quam ob rem 1
qua de re 1
nam 1
itaque 1
om. 4
vel 1
numquam 1
verum 1
item 1
patet 1
γοῦν
δῆλον
1050
διό (± καί) ob 1
itaque 1
quocirca 1
et idcirco 1
δή
om. 35
item 1
sed 1
enim 1
γε
Laur. CA (VI)
om. 36
vero 1
nam 1
porro 1
-que 1
igitur 5
nam 3
om. 2
itaque 1
tamen 1
Laur. CP (I)
igitur 1
om. 6
vero 1
Pol. AAP (I)
scilicet 1
itaque 1
constat 3
perspicuum 2
dilucet 1
patere 1
(+ ἐποίηϲεν)
indicavit 1
ob eam rem 6
quocirca 3
quapropter 1
ob eam rem 1
ideo 1
et ideo 1
ideo et 1
om. 3
patet 2
manifestum ± est 2
manifesto apparet 1
procul dubio 1
constat 1
proculdubio 1
profecto 1
scilicet 1
apparet 1
quapropter 3
unde 2
om. 2
om. 3
vel 1
atque 2
igitur 2
quod 2 (εἰ δὲ δὴ)
autem 1
vero 1
namque 2
igitur 1
ergo 1
enim 1
om. 35
quidem 3
vero 2
ipsa 1
Laur. DF (I)
ita efficitur 1
perspicuum 1
constat 1
om. 7
om. 9
et 5 (καὶ δὴ iam 2
alioqui 1
καί)
ergo 1
igitur 1
item 1
quin 1
igitur 3
nam 1
atque 1
tamen 1
om. 34
vero 1
tamen 1
ergo 1
Laur. AM
---
manife­
stum ±
est 1
om. 1
---
om. 5
at 1
Pol. EE
---
Pol.
PlAn.
igitur 1
(γε μὴν)
---
---
---
---
om. 1
om. 3
enimvero 1 autem 1
(+ ou\n)
tum 1 (+ δέ)
praeterea 1
(+ δέ)
---
om. 4
Pol. PlCh
Christina Savino
TABELLA: Lorenzi e le traduzioni di Galeno (e di Ippocrate)68
nam 6
om. 4
etenim 3
quidem 1
et nam 1
namque 1
coeterum 1
porro 1
igitur 10
itaque 9
ergo 2
sed 2
coeterum 1
verum 1
enim 1
et nam 1
om. 1
μὲν γάρ
1051
οἷον
cum 6
cumque 3
quoniam 2
om. 9
etiam 6
praeterea 3
adhuc 3
item 3
insuper 1
item 1
nam 13
enim 4
om. 3
igitur 3
ergo 1
namque 1
quidem 1
igitur 29
ergo 6
itaque 5
om. 4
atque 3
coeterum 1
namque 1
ac 1
autem 1
quidem 1
velut 3
velut 3
verbi gratia 3
ut 3
gratia exem­
tamquam 3
qualis 1
pli 1
verbi gratia 1 tale 1
exempli gratia 1 ut 1
quemadmoom. 1
dum 1
quasi 1
aut 1
om. 1
om. 8
adhuc 3
etiam 1
ἔτι
(non con
sup.)
μὲν οὖν
quia 2
ἐπεί(περ)
velut 5
qualis 1
quasi 1
om. 1
qualis 1
velut 1
velut 4
ut 2
om. 2
veluti 1
ergo 2
igitur 1
nempe 1
igitur 2
igitur 12
ergo 9
autem 4
itaque 1
igitur 16
itaque 5
ergo 4
coeterum 1
sed 1
quocirca 1
nam 1
om. 1
verbi gratia 3
velut 2
veluti 1
tamquam 2
qualis 2
om. 2
enim 1
om. 1
adhuc 1
usque 1
alioqui 2
nam 1
enim 7
om. 1
nam 1
tum 2
praeterea 2
praeter hoc 1
om. 1
quia 1
quoniam 1
enim 11
nam… quidem 1
etenim 1
adhuc 9
etiam 2
om. 4
praeterea 1
quoniam 3
cum 1
nam 11
enim 8
et nam 4
om. 3
vero 1
cum 1
siquidem 1
(ἐπεί τοι)
om. 4
praeterea 3
etiam 1
quoque 1
item 1
ut 1
quidem 1
---
adhuc 1
huc 1
siquidem 1
---
igitur 1
---
adhuc 1
cum 2
La traduzione di Lorenzo Lorenzi del Commento di Galeno agli Aforismi
ut 14
quia 7
om. 7
cui 1
quod 1
si 1
propterea quod
1
ubi 1
enim 1
quom 1
cum 1
quoque 1
ita 27
om. 6
itidem 5
ad (in) hunc
modum 4
talis 3
pari modo 3
item 3
nec secus 2
sic 1
tam 1
quemadmodum 1
id genus 1
adeo 1
eodem modo 1
ut 1
cum 1
ὅτι
οὕτως
si 18
quotiens 4
ubi 3
ut si 2
dum 2
om. 2
ὅταν
ita 36
pari modo 3
pari ratione 2
similiter 2
ad hunc modum 2
itidem 2
adeo 2
om. 2
item 1
ut 1
ut 22
om. 9
quia 8
quod 5
nam 1
quoniam 4
quia 3
ut 2
om. 1
quandoquidem
1 (ὅτι καί)
ita 13
simili modo 4
itidem 4
nec secus 3
om. 3
similiter 2
eodem modo 2
sic 1
item 1
pari modo 1
pari ratione 1
quemadmodum 1
quotiens 6
ubi 2
si 1
dum 1
quotiens 12
quando 6
cum 3
ubi 3
ita 11
nec secus 2
sic 2
tam 2
itidem 1
necnon 1
ad hunc modum 1
adeo 1
om. 1
om. 6
quia 3
quod 2
quando 1
ut 1
quoniam 1
siquidem 1
quotiens 13
ubi 6
ita 10
om. 8
hoc pacto 4
sic 4
ut 3
quo (fit/sit) 3
velut 2
idem 2
eo pacto 2
eodem pacto 1
proprie 1
quemadmodum 1
eodem modo 1
sic 1
quia 48
quoniam 32
om. 26
quod 4
equidem 2
prima ratione 1
cum 2
ubi 1
adeo 1
sic 11
ita 1
ita 8
hoc pacto
3
om. 3
id 1
idem 1
cum 22
--si 3
mox ubi 1
om. 1
quod si 1
si quando
1
om. 48
om. 4
ut 5
quod 4
quia 2
cum 1
ita 3
quo 1
(καὶ
οὕτως)
nam 3
ut 1
om. 1
---
Christina Savino
1052
prorsus 3
om. 2
penitus 1
omnino 1
talis 34
om. 9
eiusmodi 5
ita 3
istiusmodi 2
quidam 1
similis 1
dictus 1
qualis 1
in hunc modum 1
generis eiusdem 1
quemadmodum 6
velut 5
quomodo 3
necnon 1
ut 1
tanquam 1
et item 1
quasi 1
aeque 1
secus 1 (οὐχ
ὥσπερ)
quocirca 2
ut 2
ita 1
quam ob rem 1
om. 1
πάντως
1053
ὥστε
ὥσπερ
τοιοῦτος
om. 3
rursum 2
denuo 2
iterum 1
retrorsum 1
πάλιν
talis 33
huiusmodi 11
eiusmodi 7
istiusmodi 2
om. 2
talis 52
om. 5
eiusmodi 2
id quod 1
ita 1
talis 31
huiusmodi 12
hic talis 2 (ὁ
τοιοῦτος)
om. 2
taliter 1
iccirco 1
istiusmodi 1
quemadmodum
11
quomodo 4
ut 3
perinde ut 2
veluti 1
ceu 1
tanquam 1
om. 1
et ob eam rem 3 ut 3
ita ut 1
quocirca 2
quapropter 2
quam ob rem 1
ita ut 1
quia 1
om. 1
quemadmodum 20
velut 2
ut 2
om. 2
quasi 1
sic 1
quocirca 7
itaque 3
quo 2
ut 1
quemadmodum 9
ut 4
veluti 2
velut 2
quasi 2
om. 1
penitus 1
omnino 1
rursus 2
prorsus 8
omnino 3
perquam 1
rursus 7
om. 1
omnino 1
rursus 2
---
velut 6
ut 6
quemadmodum 5
veluti 4
quasi 3
quodammodo 2
idem 1
uti 1
instar 1
om. 1
eiusmodi 4
eiuscemodi 2
huiuscemodi 2
huiusmodi 1
talis 1
quoque 1
omnino 1
rursum 7
rursus 5
om. 4
praeterea 1
is 1
eiusmodi 1
omnino 1
---
q u a m o b ­ --rem 2
quod 1
quod 1
tanquam 1
quemadmodum 1
unde 1
hic 1
talis 1
om. 1
nullo
modo 1
omnino 1
rursus 1
om. 1
---
---
---
rursus 1
om. 1
La traduzione di Lorenzo Lorenzi del Commento di Galeno agli Aforismi
Christina Savino
BIBLIOGRAFIA E NOTE
1. Ho condotto questa indagine nell’ambito delle ricerche preliminari in vista di
una nuova edizione del Commento agli Aforismi di Galeno: ringrazio Philip
van der Eijk per il sostegno scientifico e finanziario al progetto (Fondazione
Alexander-von-Humboldt). Sono enormemente grata inoltre a Alessandro
Daneloni, Stefania Fortuna e Michaelangiola Marchiaro per i preziosi consigli offertimi durante la ricerca.
2. Per una biografia e un profilo di Lorenzi cfr. AA. VV., Dizionario Biografico
degli Italiani. Vol. 66, Roma, Istituto Treccani, 2007, s. v., e PIOVAN F.,
Un umanista trascurato. Ricerche su Lorenzo Lorenzi e la sua biblioteca.
Atti dell’Istituto Veneto di Lettere, Scienze e Arti 1984; 142: 191-216; per
le sue traduzioni di Ippocrate e Galeno cfr. FORTUNA S., Le prime traduzioni umanistiche degli Aforismi di Ippocrate. In: GAROFALO I., LAMI A.,
MANETTI D. e ROSELLI A. (a cura di), Aspetti della terapia nel Corpus
Hippocraticum. Atti del XIe Colloque international hippocratique, Pisa 25-29
settembre 1996. Firenze, Olschki, 1999, pp. 485-91, e EADEM, Sulla tradizione e sul testo del commento di Galeno al Prognostico di Ippocrate. AION
2001; 23: 233-249. La mano greca di Lorenzi non è conosciuta; sui manoscritti attribuitigli nei principali repertori paleografici segnalo il fondamentale aggiornamento di VENDRUSCOLO F., Lorenzo Lorendan/Λαυρέντιος
Λαυρετάνος copista e possessore di codici greci. Italia Medioevale e Umanistica 1995; 38: 337-63.
3. Lorenzi si uccise gettandosi in un pozzo, come registrano varie cronache fiorentine, ad esempio LANDUCCI L., Diario fiorentino 1450-1516. Firenze,
Sansoni, 1883. Si veda anche COTTON HILL J., Death and Politian. Durham
University Journal 1957; 46: 86-105, in part. p. 244.
4. Cfr. DOREZ L., Le portrait de Lorenzo Lorenzi. Bull. de la Société française
d’histoire de la médecine 1907; 6: 235-238.
5. Lettera di C. Ditiati a Lorenzi del 1° gennaio 1500; cfr. VERDE A. F., Lo
Studio fiorentino 1473-1503, I-VI. Firenze, Olschki, 1973-96, II, pp. 160-3.
Su Ditiati cfr. anche CODONYER SÒRIA P., Estudiants valencians al Studio
Fiorentino (1473-1494). Valencia Univ., 2003, pp. 195-6.
6. Per questa traduzione cfr. DURLING R. J., A chronological census of
Renaissance editions and translations of Galen. Journal of the Warburg and
Courtauld Institutes 1961; 24: 230-305, in part. pp. 250 e 294 n. 149b; essa
1054
La traduzione di Lorenzo Lorenzi del Commento di Galeno agli Aforismi
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
è consultabile online all’indirizzo: http://books.google.de/books?id=3Zc4d4UAOAC&printsec=frontcover&hl=de&source=gbs_ge_summary_r&cad=0
#v=onepage&q&f=false.
Dopo la prima edizione, la traduzione fu ristampata nelle edizioni complete
di Galeno dal 1515-6 al 1528.
Cfr. DURLING R. J., op. cit. nota 6, p. 284 n. 33c.
Cfr. DURLING R. J., op. cit. nota 6, p. 282 n. 8b; FORTUNA S., Galeno
latino, 1490-1533. Medicina nei Secoli 2005; 17: 1-35.
Cfr. DURLING R. J., op. cit. nota 6, p. 295 n. 158b; FORTUNA S., Les
traductions du Prognostic d’Hippocrate par les Humanistes. In: THIVEL
A. et ZUCKER A. (édition préparée par), Le normal et le pathologique dans
la Collection hippocratique. Actes du Xème Colloque International Hippocratique (Nice, 6-8 Ottobre 1999), t. II, Nice, Publications de la Faculté des
Lettres, 2002, pp. 793-813.
Cfr. DURLING R. J., op. cit. nota 6, p. 285 n. 40b; FORTUNA S., Nicolò
Leoniceno e le edizioni Aldine dei medici greci. In: BOUDON-MILLOT V.,
GARZYA A., JOUANNA J., ROSELLI A. (a cura di), Ecdotica e ricezione
dei testi medici greci. Atti del V Convegno internazionale (Napoli, 1-2 ottobre 2004). Napoli, D’Auria, 2006, pp. 443-464.
Cfr. PEROSA A., Codici di Galeno postillati da Poliziano. In: Studi di filologia umanistica. Roma, Edizioni di storia e letteratura, 2000, pp. 185-205.
Si tratta degli appunti presi da Poliziano durante il viaggio nel Nord-Italia alla
ricerca di codici per Lorenzo de’ Medici, condotto nell’estate del 1491. Essi
furono raccolti dall’umanista Pietro Crinito e inseriti, insieme ad altro materiale, nel codice miscellaneo Clm 807; cfr. HALM G., VON LAUBMANN
K., MEYER W., Catalogus Codicum Latinorum Bibliothecae Regiae Monacensis, ed. altera emendatior. I 1 (Clm 1-2329), Monachii, Libraria Regia
Palmiena, 1892, p. 197; PESENTI G., Diario odeporico-bibliografico inedito
del Poliziano. Memorie del R. Istituto Lombardo di Scienze e Lettere 1916;
23/24 serie 3, fasc. 7: 229-39; IDEM, Anecdota latina. Rivista di Filologia e
Istruzione Classica 1917; 45, 70 s.;1919; 47: 81-95; IDEM, Frammenti monacensi di Galeno. Rendiconti del Reale Istituto Lombardo di Scienze e Lettere
1920; Ser. II, 53: 586-90; IDEM, Note bizantine. Byzantinische Zeitschrift
1924; 24: 14-7; PEROSA A., op. cit. nota 10, pp. 192-3; e SAVINO CH., Un
excerptum del Quod animi mores di Galeno trascritto da Poliziano: edizione,
traduzione e commento. Philologus 2012; 156/1: 54-77.
Cfr. PEROSA A., op. cit. nota 11, p. 191 n. 14. Pietro Leoni da Spoleto,
famoso medico e docente a Pisa, Roma e Padova, possedette un buon numero
1055
Christina Savino
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
di codici, fra cui varie copie degli Aforismi commentate; la sua biblioteca,
avente sede a Padova, fu certamente visitata da Poliziano nel 1491 (cfr. n.
12); su questo personaggio cfr. ROTZOLL M., Pierleone da Spoleto: vita e
opere di un medico del Rinascimento. Firenze, Olschki, 2000.
PEROSA A., op. cit. nota 11, pp. 191-2.
Poliziano morì dopo un’agonia di circa due settimane seguita a un attacco
acuto di febbre. Il decesso è stato tradizionalmente ricondotto all’epidemia
di sifilide che colpì l’Europa nel 1493-4 fino agli anni ’50, quando la storica
del Rinascimento Juliana Cotton Hill ha per la prima volta avanzato l’ipotesi
di omicidio (cfr. COTTON HILL J., op. cit. nota 3, ed EADEM, Materia
Medica. In: Poliziano e il suo tempo. Atti del IV Convegno internazionale
di Studi sul Rinascimento [Firenze, Palazzo Strozzi, 23-26 settembre 1954],
Firenze, Sansoni, 1957, pp. 237-245): questa sembra essere stata recentemente corroborata dagli esiti dell’autopsia condotta sui resti di Poliziano e di
Pico della Mirandola dall’équipe di Giorgio Gruppioni; cfr. GAROFANO L.,
GRUPPIONI G., VINCETI S., Delitti e misteri del passato: sei casi da RIS
dall’agguato a Giulio Cesare all’omicidio di Pier Paolo Pasolini. Milano,
Rizzoli, 2008, p. 132 ss.
Opera omnia Angeli Politiani, Venezia, A. Manuzio, 1498, f. aIr.
Il plagio è stato studiato e smascherato da CAMPANA A., Contributi alla
biblioteca del Poliziano. In: Il Poliziano e il suo tempo. Atti del IV Convegno
internazionale di Studi sul Rinascimento (Firenze, Palazzo Strozzi, 23-26 settembre 1954), Firenze, Sansoni, 1957, pp. 173-229; cfr. anche PEROSA A.,
op. cit. nota 11, p. 196 ss.
Cfr. PEROSA A., op. cit. nota 11, p. 185 ss.; FORTUNA S., Le prime traduzioni umanistiche, cit. nota 2, p. 489, e EAD., Les traductions du Prognostic,
cit. nota 9, p. 796.
Cfr. PEROSA A., op. cit. nota 11, p. 197.
Su queste prefazioni cfr. FORTUNA S., The prefaces to the medical translations of the first humanists. Traditio 2007; 62: 317-35.
Cfr. DBI, 73, 2009, s.v. con l’annessa bibliografia.
Cfr. n. 15: nell’ipotesi di omicidio, profilata dalla Cotton Hill, Piero costitui­
rebbe addirittura il mandante del delitto. Per i rapporti fra Poliziano e Piero si
vedano anche LANDUCCI L., op. cit. nota 3, pp. 66-76 e passim; WALTER I.,
Lorenzo il Magnifico e il suo tempo. Roma, Donzelli, 2005, pp. 214-24, 227 s.
Cfr. f. Ir: Non nam solum volumina omnia a Graecis diligenter collecta magno
sumptu et largis emptionibus parta curas, sed et ea ipsa in Latinum sermonem convertenda percenses atque pecuniam distribuis bonis et litteratis.
1056
La traduzione di Lorenzo Lorenzi del Commento di Galeno agli Aforismi
24. La biblioteca aprì al pubblico solo nel 1571; cfr. BANDINI A.M., Lettera
sopra i principi et progressi della bibliotheca Laurenziana. II, Firenze, Allegrini, Pisoni e Comp., 1773, pp. 18-25. Con la raccolta medicea Lorenzi manterrà familiarità anche dopo la cacciata di Piero, evento che seguì immediatamente la pubblicazione del Commento agli Aforismi (26 ottobre 1494). Più
tardi, infatti, sarà con Marsilio Ficino, Girolamo Savonarola e Giano Lascaris
nella commissione incaricata di selezionare i codici Laurenziani da riportare
nella sede originaria, fra quelli depositati nel convento di S. Marco in seguito
alla cacciata; cfr. ad esempio PICCOLOMINI E., Delle condizioni e vicende
della libreria medicea privata dal 1494 al 1508. Arch. Stor. Italiano 1874;
s. 3, vol. 19: 101-129, in part. p. 110; COTTON HILL J., op. cit. nota 3, p. 240.
25. Cfr. Apul., Flor. fr. XII 8-9.
26. Sulle versioni latine degli Aforismi cfr. KIBRE P., Hippocrates Latinus. Repertorium of Hippocratic writings in the Latin Middle Ages. New York, Fordham
Univ. press, 1985, pp. 29-64; FORTUNA S., Le prime traduzioni umanistiche, cit. nota 2, con l’annessa bibliografia; e inoltre FORTUNA S., URSO
A.M., La tradizione latina dell’Ars medica di Galeno: la translatio antiqua e
il completamento di Burgundio. In: GAROFALO I., LAMI A., ROSELLI A.
(a cura di), Sulla tradizione indiretta dei testi medici greci. Atti del Seminario
internazionale (Siena, 18-19 settembre 2009). Pisa-Roma 2010, pp. 137-168.
27. Cfr. DERRIDA J., Che cos’è una traduzione rilevante? Athanor 1999-2000;
n. s. 2; 10: 25-45.
28. Lorenzi ha in mente il proverbio latino Nihil graculo cum fidibus, nihil cum
amaricino sui, attestato in Aulo Gellio, Noctes Atticae, proemium XIX 8;
Lucrezio, De rerum natura VI 973; e Virgilio, Georg. III 5.
29. Cfr. f. b IIIIr: Et nam qui nostrae aetatis aut etiam paulo antiquiores tranferre
aliquid in latinam linguam ex graecis litteris aggressi sunt, antequam omnis
ingenuae eruditionis vices peragraverint partim ob infantiam, partim ignoratione medicinalis artis, ita foedas, incomptas, interpellatas relinquerunt
commentationes, ut gravi alioqui damno concinnent, haudquaquam adimant
densitatem. Sane non tam male affectus sum, ut haec obiiciam studio et cupidine quempiam lacessendi, qui secus omnibus prodesse pro viribus instituerim, sed voto et officio iuvandi bonas adolescentium mentes.
30. La traduzione di Costantino Africano del Commento agli Aforismi,
inclusa nell’Articella, fu più volte edita a partire dal 1476, ed era dunque
certamente nota e disponibile a Lorenzi; cfr. DURLING R. J., op. cit.
nota 6, 249 n. 149 (a). Escluderei però che egli possa averla utilizzata sia
per ragioni metodologiche che stilistiche. Un rapido confronto fra le due
1057
Christina Savino
31.
32.
33.
34.
35.
36.
37.
38.
traduzioni, del resto, evidenzia essenziali divergenze testuali. Per la traduzione medievale di Burgundio da Pisa, con completamento di Niccolò da
Reggio, rimando all’articolo di A. M. Urso in questo volume.
Cfr. f. b IIIIr: subluvies toto (quod aiunt) pede gnaviter exmurgetur (l. exmergetur); si tratta qui non di una citazione letteraria, ma invece di un proverbio
popolare, simile al moderno “esserci dentro con tutte le scarpe”.
Su questo rapporto cfr. FORTUNA S., Le prime traduzioni umanistiche, cit.
nota 2, p. 490 s.
Qui Lorenzi cita da Plinio il Vecchio, Nat. Hist., praef. 23: Obnoxii profecto
animi et infelicis ingenii est deprehendi in furto malle quam mutuum reddere.
L’analogia è stata messa in luce dalla Cotton Hill, e anche per Pico l’esito
della recente autopsia indica morte per avvelenamento. L’esecutore dell’omicidio in questo caso è noto: si trattò del segretario di Pico Cristoforo da Casalmaggiore, ma anche Piero potrebbe esservi stato implicato; cfr. COTTON
HILL J., op. cit. nota 3; e inoltre POLETTI S., Del modo tenuto da Cristoforo
e Martino da Casalmaggiore nel sopprimere Giovanni Pico della Mirandola.
Mirandola, Redolfi, 1987.
MINIO-PALUELLO L., Opuscula. The Latin Aristotle. Amsterdam,
Hakkert, 1972, in particolare pp. 42-52 e pp. 206-14; cfr. anche FORTUNA
S., URSO A. M., Burgundio da Pisa traduttore di Galeno: nuovi contributi
e prospettive. Con un’appendice di P. Annese. In: GAROFALO I., LAMI
A., ROSELLI A. (a cura di), Sulla tradizione indiretta dei testi medici greci.
Atti del Seminario internazionale (Siena 18-19 settembre 2009). Pisa- Roma,
Serra, 2010, pp. 149 ss.
DURLING R. J., Galenus latinus I: Burgundio of Pisa’s translation of Galen’s
ΠΕΡΙ ΚΡΑΣΕΩΝ “De complexionibus”. Berlin-New York, W. De Gruyter,
1976, pp. XXV-XXX, e Galenus Latinus II: Burgundio of Pisa’s translation
of Galen’s Peri tōn peponthotōn topōn, “De interioribus”. Stuttgart, F. Steiner, 1992, pp. 36-41.
Cfr. i contributi di FORTUNA S., URSO A. M., op. cit. note 26 e 35; FORTUNA S., Galeno e le traduzioni medievali: il De purgantium medicamentorum facultate. Medicina nei Secoli 2010; 22: 297-341, e EADEM, Stefano da
Messina traduttore del De purgantium medicamentorum facultate di Galeno.
In: URSO A. M. (a cura di), Il bilinguismo medico tra Tardoantico e Medievo.
Atti del Convegno internazionale (Messina 14-15 ottobre 2010). Messina,
EDAM, 2012, pp. 165-187; URSO A. M. e GUNDERT B. in questo volume.
Il testo del Commento agli Aforismi da me collazionato corrisponde al libro
VI, contenuto in Kühn, 1829, XVIII A 1-100.
1058
La traduzione di Lorenzo Lorenzi del Commento di Galeno agli Aforismi
39. BOUDON-MILLOT V., Galien, I. Introduction générale, Sur l’ordre de ses propres livres, Sur ses propres livres, Que l’excellent médecin est aussi philosophe.
Collection des Universités de France. Paris, Les Belles Lettres, 2007. Per la traduzione latina ho consultato l’edizione Iacobi Foroliviensis medici Singularis
expositio et quaestiones in artem medicinalem Galeni, Venetiis, apud Iuntas,
1546.
40. HEEG J., Galeni in Hippocratis Prognosticum commentaria III. CMG V 9,
2, Leipzig-Berlin, Teubner, 1915, pp. 197-378 (Kühn, 1829, XVIII B 1-317).
Per la traduzione latina ho consultato l’edizione Praedictiones sive pronostica Hyppocrati cum commentariis Claudii Galeni, interprete Laurentio
Laurentiano Florentino, Florentiae, per Antonium de Tubinis et Andream de
Ghyrlandis de Pistorio, 1537.
41. KÜHN C. G., Claudii Galeni opera omnia, Leipzig 1824, VII, pp. 273-405,
consultabile anche on line presso http://www.archive.org/details/p1hapantaoperaomnia18galeuoft. Per la traduzione latina ho consultato l’edizione
Claudii Galeni Pergameni De differentiis febrium libri duo, Laurentio Laurentiano Florentiano interprete, Lugduni, apud Gulielmum Rovillium, 1547.
Su questo testo si vedano inoltre gli studi di DE STEFANI C., Preliminari per
un’edizione critica del De differentiis febrium di Galeno. In: GARZYA A.,
JOUANNA J. (edd.), Transmission et ecdotique des textes médicaux grecs.
Actes du IVe Colloque international (Paris 17-19 mai 2001). Napoli, D’Auria,
2003, pp. 101-33; ID., Galeni De differentiis febrium libri duo Arabice conversi. Pisa-Roma, Serra, 2011.
42. Cfr. n. 16. L’Aldina delle opere di Poliziano è consultabile all’indirizzo:
http://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k592988/f5.image.r=politiani.langEN.
43. IDELER J. L., Physici et medici Graeci minores. Vol. I, Berlin, Reimer, 1841
(rist. 1963), pp. 3-80.
44. SCHENKL H., Epicteti dissertationes ab Arriano digestae. Leipzig, Teubner,
1916 (rist. 1965), pp. 5-38.
45. BURNET J., Platonis opera, vol. 3. Oxford, Clarendon press, 1903 (rist.
1968), II 153a-176d.
46. HUBERT C., Plutarchi moralia, vol. 4. Leipzig, Teubner, 1938 (repr. 1971),
pp. 396-405.
47. Cfr. tabella. La lista dei termini utilizzata per il confronto è sostanzialmente
desunta da MINIO-PALUELLO L., op. cit. nota 35, pp. 47-50 e 212-3; cfr.
DURLING R. J., op. cit. nota 36, 1976, p. XXVI, e FORTUNA S.-URSO A.
M., op. cit. nota 26, pp. 154-8.
48. DF 313, 5; 327, 15 K.
1059
Christina Savino
49. DF 313, 5 K; CP 21, 6 e 104, 11 K.
50. DF 296, 9; 296, 11; 296, 14; 299, 11; 299, 18; 310, 9; 313, 2; 313, 3; 312, 14;
326, 17; 327, 9; 327, 11 K.
51. CP 47, 2 e 12; 76, 2; 77, 1; 78, 4 e 10; 85, 9; 87, 7 e 10; 88, 6; 89, 5; 91, 12 e
13; 92, 8 e 93, 1; 94, 1; 94, 13; 95, 2; 99, 10; 107, 1 K.
52. DF 300, 12 K.
53. CP 27, 13; 33, 10; 33, 11; 36, 12; 46, 5; 56, 7; 62, 5; 70, 5 K, dove il sostantivo è reso però con il corrispondente aggettivo debilis; 93, 1 K.
54. Alla contiguità di queste due traduzioni potrebbe aver contribuito anche la
struttura contenutistica della fonte utilizzata da Lorenzi; cfr. appendice.
55. Cfr. PEROSA A., op. cit. nota 11, 2000, p. 197.
56. Cfr. anche COTTON HILL J., op. cit. nota 15, 1957, p. 241.
57. Ciò è facilmente calcolabile in base al confronto col tempo di lavorazione
del De crisibus, che presenta un testo ben più breve del Commento (circa 220
pagine Kühn contro 800!) e fu tradotto in più di due mesi da Lorenzi; cfr. sopra.
58. Per una situazione analoga rimando alle ricerche sulla traduzione lorenziana
del Commento al Pronostico di FORTUNA S., Les traductions du Prognostic, cit. nota 9, p. 798 s.
59. Per i sigla dei codici rimando al mio studio sulla stemmatica del Commento
agli Aforismi, SAVINO Ch., Per una nuova edizione del Commento agli
Aforismi di Galeno: la tradizione greca. In: GAROFALO I., FORTUNA S.,
LAMI A. e ROSELLIA. (a cura di), Sulla tradizione indiretta dei testi medici
greci: i commenti. Atti del IV seminario internazionale di Siena (Certosa
di Pontignano, 3-4 giugno 2011). Pisa-Roma, Serra, 2012, pp. 214-43, con
annessa bibliografia. Si vedano inoltre per la prima recensione DIELS H.,
Die Handschriften der antiken Ärzte. I. Hippoktrates und Galenos. II. Die
übrigen griechischen Ärzte. III. Nachtrag. Leipzig, Zentralantiquariat der
Deutschen Demokratischen Republik, 1970 (Abhandlungen der KöniglichPreussischen Akademie der Wissenschaften, philos.-hist. Klasse, 1905-1907)
e per una aggiornata MAGDELAINE C., Histoire du texte et édition critique,
traduite et commentée, des Aphorismes d’Hippocrate, diss., Paris 1994.
60. Cfr. FORTUNA S., Les traductions du Prognostic, cit. nota 9, 2002, p. 802.
61. Cfr. BANDINI A. M., op. cit. nota 24, 1768, coll. 93-4; per un aggiornamento
essenziale delle ricerche tuttavia rimando a DILLON BUSSI A., FANTONI
A., La Biblioteca Medicea laurenziana negli ultimi anni del Quattrocento.
In: LENZUNI A. (a cura di), All’ombra del lauro. Documenti librari della
cultura in età laurenziana. Biblioteca medicea Laurenziana (4 maggio-30
giugno 1992). Milano, Pizzi, 1992, pp. 135-47, e la scheda del codice in
1060
La traduzione di Lorenzo Lorenzi del Commento di Galeno agli Aforismi
62.
63.
64.
65.
66.
67.
68.
PICCARDI A., RELLA A. (a cura di), con la collaborazione di G. BARTOLETTI, Itinerari laurenziani: libri antichi e tradizione del testo: copisti, possessori, lettori. Ksiaznica Pomorska, Stettino, 27 novembre 2009-9 gennaio
2010, Szczecin, Volumina pl, 2010, pp. 89, 101-103, tavv. 71-2.
Così già HEEG J., op. cit. nota 40; rettifico dunque in questa sede i miei
precedenti dubbi sulla dipendenza diretta esposti in SAVINO Ch., op. cit.
nota 12.
Alla collazione di T su V fa riscontro una serie di varianti marginali e interlineari in V stesso, che per questo suppongo correlate a T; cfr. SAVINO Ch.,
op. cit. nota 12; ma già FORTUNA S., Sulla tradizione e sul testo del commento di Galeno al Prognostico di Ippocrate, cit. nota 2.
Per l’identificazione del copista di T rimando al mio contributo SAVINO Ch.,
Il Par. gr. 2168: un altro codice di Aristobulo Apostolis per Piero de’ Medici?
Codices Manuscripti 2012; 85/86: 53-59; l’identificazione del correttore con
Lascaris è invece frutto di un’osservazione di Ernst Gamillscheg, che ringrazio vivamente.
Il codice Ri è conservato alla Biblioteca Riccardiana, che fu istituita dai marchesi Riccardi a Firenze verso la metà del XVI secolo, mentre F reca la nota
di possesso del senatore fiorentino Carlo di Tommaso Strozzi – della stessa
famiglia del celebre umanista Palla – il quale lo donò alla famiglia romana,
ma di origine fiorentina, dei Barberini (da cui passò poi alla Biblioteca Apostolica Vaticana, dov’è conservato attualmente).
Cfr. sopra n. 26.
Passate poi anche nell’Aldina e nelle successive edizioni a stampa; cfr.
GUNDERT B., Zu den Quellen der Basler Galen-Ausgabe (1538). In:
BROCKMANN Ch., BRUNSCHÖN C. W., MÜELLER C. W. (Hgg.), Ärzte
und ihre Interpreten. Medizinische Fachtexte der Antike als Forschungsgegenstand der Klassischen Philologie. München, Leipzig, Saur, 2006, pp.
81-100, in part. pp. 81-83, nn. 9-10; WENKEBACH E., John Clement, ein
englischer Humanist und Arzt des sechzehnten Jahrhunderts. Ein Lebensbild
in Umrissen. Leipzig, Barth, 1925; IDEM, Textkritische Beiträge zu Galens
Protreptikonsfragment. Sudhoffs Archiv 1933; 26: 205-52; NUTTON V.,
John Caius and the manuscripts of Galen, Cambridge, The Cambridge Philosophical Society, 1987, passim.
Questa tabella riproduce sostanzialmente quella in uso negli studi di analisi
linguistico-stilistica citati in bibliografia, cfr. in particolare FORTUNA S.,
URSO A. M, Burgundio da Pisa, cit. nota 35; EAD., La tradizione latina,
cit. nota 26; FORTUNA S., Galeno e le traduzioni medievali, cit. nota 37,
1061
Christina Savino
e EAD., Stefano da Messina, cit. nota 37. Nelle colonne da sinistra sono
raccolti i dati relativi alle traduzioni di Lorenzo Lorenzi del Commento agli
Aforismi, libro VI (= CA); dell’Ars Medica (= AM); del Commento al Pronostico, libro I (= CP); del De differentiis febrium, libro I (= DF). A seguire i dati
relativi alle traduzioni di Angelo Poliziano dei Problemata di Alessandro di
Afrodisia, libro I (= AAP); dell’Enchiridion di Epitteto (= EE); del Carmide
di Platone, 153a-155e (= PlCh) e delle Amatoriae narrationes di Plutarco (=
PlAn). Ringrazio ancora una volta Stefania Fortuna che ha generosamente
contribuito all’analisi, mettendomi a disposizione i dati in suo possesso relativi all’Ars medica.
Correspondence should be addressed to:
Christina Savino
Humbolt-Universität zu Berlin, Institut für Klassische Philologie
Under den Linden 6, D-10099 Berlin
[email protected]
1062
MEDICINA NEI SECOLI ARTE E SCIENZA, 25/3 (2013) 1063-1090
Journal of History of Medicine
Articoli/Articles
LA TRADITION LATINE DU TRAITÉ DES SIMPLES
DE GALIEN: ÉTUDE PRÉLIMINAIRE
Caroline Petit
University of Warwick, GB
SUMMARY
THE LATIN TRADITION OF GALEN’S TREATISE ON SIMPLE MEDICINES:
A PRELIMINARY STUDY
This article provides new information on the transmission of Galen’s major
work on simple medicines (De simpl. med. fac. XI 379-XII 372 K) in Latin,
from late antiquity to the Renaissance. It focuses on the two main medieval
translations from Arabic by Gerardus Cremonensis, and from Greek by
Niccolò da Reggio, and finally emphasises the impact of the early 16th
c. translation by Theodoricus Gaudanus. The results of this preliminary
study show that, although a major ancient work in pharmacology, Galen’s
Simples could not be accessed to, and read to a satisfactory standard in
its entirety until the Renaissance. As for establishing the Greek text, the
Greco-Latin translation by Niccolò will be a prominent witness, unlike
other Latin translations.
Au fondement de la pharmacologie antique, médiévale et moderne, le traité des Simples a pourtant connu une transmission chaotique. Les remarques qui suivent visent à clarifier les informations
disponibles, souvent incomplètes et parfois contradictoires, qui concernent la tradition latine: il s’agit principalement des traductions
latines médiévales, mais aussi de la transmission hypothétique du
traité dans l’antiquité tardive et, plus tard, de la traduction nouvelle
Key words: Galen’s Simple medicines - Gerard of Cremona - Niccolò da Reggio
1063
Caroline Petit
fondée sur l’Aldine et parue en 1530. L’objectif de cette démarche est
d’évaluer l’intérêt de ces témoignages pour l’édition du texte grec,
mais aussi de tenter de mesurer l’impact de cet ouvrage au cours de
sa transmission. Les résultats de la présente étude reposent sur un
examen direct, quoique partiel de plusieurs témoins essentiels de la
tradition latine du traité des Simples de Galien, ouvrage-monument
qui se divise en onze livres1. En raison de la taille exceptionnelle de
cet ouvrage (environ mille pages dans l’édition Kühn) et de la relative difficulté d’accès aux sources, éparpillées, ne sont présentés ici
qu’un petit nombre de sondages dans une partie de la tradition latine,
dont j’espère néanmoins qu’ils donneront une idée du destin parfois
surprenant de ce traité majeur, et inspireront de nouveaux travaux sur
ce texte; en effet, de l’établissement du texte des Simples dépend en
partie celui des nombreux et divers ouvrages antiques et médiévaux
qui citent et exploitent ce dernier, d’Oribase à la Renaissance.
En étudiant la transmission des Simples en grec, j’ai pu montrer que
cette tradition est double, c’est-à-dire qu’à l’exception de certains manuscrits récents, les manuscrits préservent soit la moitié théorique du
traité (livres I-V) soit la moitié pratique, autrement dit le catalogue
alphabétique des Simples, précédé d’un long prologue (livres VI-XI)2.
Selon les résultats de ma recherche, les manuscrits à retenir pour l’établissement du texte se limitent à un petit nombre pour chaque partie.
Les manuscrits que j’ai étudiés avec le plus de soin, ceux de la première partie (livres I-V) en vue de l’édition du texte, reflètent le travail
d’un petit groupe de savants de Constantinople autour de Démétrios
Angelos. Tous ces manuscrits sont soit ‘récents’ (XVe s.), soit anciens,
mais abîmés et restaurés par les mêmes savants (Démétrios). Pour la
seconde moitié du traité, sur laquelle je reviendrai, la situation est un
peu différente, mais on se trouve face à un problème similaire: des
manuscrits relativement anciens, en petit nombre, difficiles à utiliser.
La tradition latine, on va le voir, reflète elle aussi une certaine rareté
des témoins importants, comparable à celle qui marque nos sources
1064
La tradition latine du traité des Simples
grecques. Pourtant, on pourrait imaginer que des modèles grecs
ou bien arabes aient pu être utilisés pour rédiger une ou plusieurs
traductions latines; celles-ci, en retour, aurai(ent) pu être relativement bien diffusées. D’après ce que nous savons de la transmission
d’autres traités, un tel cheminement aurait été naturel, bien que les
Simples n’aient jamais figuré dans le Canon alexandrin des œuvres
de Galien. Mais tandis que des traductions arabes complètes du traité
ont circulé au Moyen Âge, dans le monde occidental en revanche
les savants ont dû longtemps se contenter d’un texte partiel, voire
fragmentaire: cette découverte peut sembler surprenante étant donné
l’importance du traité.
Les premiers éléments à notre disposition au début de cette enquête
semblaient indiquer une diffusion satisfaisante de cet ouvrage en
latin. Hermann Diels3 mentionne un grand nombre de manuscrits
latins, auxquels il faut ajouter un nombre non négligeable de témoins
découverts depuis4. Une simple recherche dans les catalogues montre
que beaucoup de manuscrits latins ne conservent que les livres I-V,
tandis que d’autres au contraire n’ont que les livres VI-XI. Or, ces
premières constatations paraissent somme toute conformes à la division du traité d’origine en deux parties, et pourraient à première
vue s’expliquer par l’intérêt différencié des savants soit pour la première partie, théorique, soit pour la seconde, à vocation pratique.
Au nombre des difficultés préliminaires, néanmoins, figuraient une
incertitude sur l’identité des traducteurs, le nombre décourageant de
manuscrits et d’éditions anciennes, et les dimensions du texte – rendant difficile, sinon impossible, toute étude approfondie de la tradition latine des Simples. Mais un récent colloque sur les sources du
lexique médical de Simon de Gênes m’a donné l’opportunité d’examiner de plus près que je n’avais pu le faire jusqu’alors la tradition
latine médiévale, ouvrant la voie à quelques réflexions.
Je rassemble ici les conclusions d’une enquête préliminaire sur la diffusion des Simples en Occident. Certaines de ces conclusions sont décon1065
Caroline Petit
certantes: il apparaît en effet que, malgré la célébrité et le poids qu’on
lui prête dans l’histoire de la médecine, le traité des Simples a été finalement mal compris et même peu connu jusqu’à la publication de l’Aldine en 1525, et à la traduction de Theodoricus Gerardus Gaudanus parue
cinq ans plus tard. De l’antiquité tardive au début de la Renaissance,
ce sont des problèmes d’interprétation, des versions écourtées, des
séries d’extraits plutôt qu’une connaissance approfondie qui semblent
caractériser la diffusion du traité. Le nombre de manuscrits latins donnant un texte complet est limité, surtout si on le compare au nombre
total de manuscrits incomplets qui ont circulé5. D’après l’examen des
traductions latines donc, la fortune des Simples de Galien en Occident
fut, dans l’ensemble, moins brillante qu’elle n’aurait pu l’être; mais
cette impression pourrait être nuancée par l’analyse du réseau encore
méconnu des citateurs et commentateurs du traité au Moyen âge6.
1. Les Simples dans l’antiquité tardive
On ne connaît pas de trace indiscutable de l’existence d’une traduction latine ancienne des Simples7. La plupart des textes traduits en latin dans l’antiquité tardive sont des œuvres plus brèves, souvent plus
généralistes que les énormes traités de pharmacologie de Galien.
Mais le cas de Dioscoride montre que le sujet des plantes médicinales
avait commencé à intéresser les traducteurs anciens. En effet, le De
materia medica a été utilisé et diffusé en latin dès l’antiquité tardive,
comme l’ont montré les travaux de Carmelia Opsomer-Halleux, et
plus récemment d’Arsenio Ferraces Rodríguez et de Marie Cronier8.
La tradition latine des ouvrages anciens de pharmacologie et de botanique est étonnamment compliquée; à ma connaissance, c’est l’article de Carmélia Opsomer-Halleux qui fournit la mise au point la plus
claire à ce sujet9. Elle passe en revue l’ensemble des ouvrages pré- et
post-salernitains ayant trait aux herbes médicinales, souligne la diversité de leurs formes (herbiers, alphabétiques ou non, illustrés ou
non, types de textes et intitulés) et les fortes différences qui existent
1066
La tradition latine du traité des Simples
entre leurs contenus, leurs sources possibles et les manuscrits qui
les préservent. Mais beaucoup reste à faire pour comprendre l’enchevêtrement de ces textes et la manière dont ils circulèrent, dans
quels lieux, dans quelles mains, et pour quelle fonction. Certains
ont été attribués à Galien, d’autres à Dioscoride ou Oribase, ou encore Théodore Priscien. Les Institutiones de Cassiodore témoignent
de l’intérêt de communautés monastiques pour ces herbiers, qu’ils
viennent d’auteurs prestigieux comme Dioscoride, ou pas10.
Gal. De simpl. med. fac.
XI 821-822 K: κγʹ. Περὶ ἀλόης. Ἀλόη. αὕτη μὲν ἡ πόα παρ’
ἡμῖν οὐ πάνυ τι φύεται, καὶ ἡ φυομένη δὲ κατὰ Συρίαν τὴν
μεγάλην ὑδατωδεστέρα τε καὶ ἀσθενεστέρα τὴν δύναμίν
ἐστιν. ἄχρι μέντοι τοσούτου ξηραίνειν πέφυκεν ὡς κολλᾷν
τραύματα. κατὰ δὲ τὰς θερμοτέρας χώρας, ὧν ἐστιν ἡ
κοίλη Συρία καὶ Ἀραβία, πολὺ βελτίων ἐστίν. ἀρίστη δὲ
καὶ ἡ κατὰ τὴν Ἰνδίαν, ἧς ὀπός ἐστιν τὸ κομιζόμενον
ἐνταυθοῖ τοῦτο φάρμακον ἡ ἀλόη προσαγορευομένη,
χρείαν παμπόλ(822)λην παρεχόμενον ἐκ τοῦ ξηραίνειν
ἀδήκτως. ἔστι δὲ οὐχ ἁπλῆς φύσεως, ἀλλ’ ὥσπερ καὶ ἡ
γεῦσις μαρτυρεῖ, στύφει τε ἅμα καὶ πικράζει. στύφει μὲν οὖν
μετρίως, πικρὰ δὲ ἰσχυρῶς ἐστιν. ὑπάγει δὲ καὶ γαστέρα τῶν
ἐκκοπρωτικῶν καλουμένων οὖσα φαρμάκων, ὥστε ἐκ τῶν
εἰρημένων δῆλον, εἴ τι μεμνήμεθα τῶν ἐν τῷ τετάρτῳ λόγῳ
δεδειγμένων, ὡς τῶν μὲν ξηραινόντων φαρμάκων τῆς τρίτης
ἐστὶν ἀποστάσεως, τῶν θερμαινόντων δὲ ἤτοι τῆς πρώτης
ἐπιτεταμένης ἢ τῆς δευτέρας ἐκλελυμένης. τῷ δὲ μικτῷ τῆς
δυνάμεως αὐτῆς μαρτυρεῖ καὶ τὰ κατὰ μέρος ἔργα. καὶ
γὰρ εὐστόμαχόν ἐστι τὸ φάρμακον, εἴπερ τι καὶ ἄλλο, καὶ
κόλπων κολλητικόν. ἰᾶται δὲ τὰ δυσεπούλωτα τῶν ἑλκῶν,
καὶ μάλιστα τὰ καθ’ ἕδραν τε καὶ αἰδοῖον. ὠφελεῖ δὲ καὶ τὰς
φλεγμονὰς αὐτῶν ὕδατι διεθεῖσα καὶ κολλᾷ τραύματα κατὰ
τὸν αὐτὸν τρόπον. ἁρμόζει δὲ ὡσαύτως χρωμένῳ καὶ πρὸς
τὰς ἐν στόματι καὶ ῥισὶ καὶ ὀφθαλμοῖς φλεγμονάς. καὶ ὅλως
ἀποκρούεσθαί τεκαὶ διαφορεῖν ἅμα πέφυκεν, μετὰ καὶ τοῦ
ῥύπτειν ἐπ’ ὀλίγον, εἰς ὅσον ἕλκεσι καθαροῖς ἄλυπον.
1067
Ps.-Theod. Prisc. De simplici medicina
Rose 403, 1: Aloe virtutem
habet calidam, et confortat
et siccat stomachum, curat
vulnera, praecipue naturae, facit et ad tumores narium vel oris vel oculorum.
Caroline Petit
XI 839-840 K: ξβʹ. Περὶ ἀρτεμισίας. Ἀρτεμισία. διττὴ
μέν ἐστι καὶ ἡ ἀρτεμισία πόα. θερμαίνουσι δ’ ἀμφότεραι
καὶ μετρίως (840) ξηραίνουσι, καὶ κείσθωσαν ἐν μὲν τῷ
θερμαίνειν δευτέρας ἀποστάσεως, ἐν δὲ τῷ ξηραίνειν
ἢ πρώτης ἐπιτεταμένης ἢ δευτέρας ἀρχομένης. εἰσὶ δὲ
καὶ λεπτομερεῖς μετρίως, ὥστε καὶ πρὸς τοὺς ἐν νεφροῖς
λίθους ἁρμόττειν μετρίως καὶ εἰς πυρίας ὑστερῶν.
Rose 404, 6: Artemisia
virtutem habet calidam
et siccam nimium, et
lapides renum purgat,
si quis apozema ipsarum
acceperit in potione.
Les deux exemples retenus ici, tous deux tirés du livre VI, montrent
une proximité de contenu, mais aussi de notables différences. La forme brève du De simplici medicina ne correspond littéralement à aucun
énoncé précis chez Galien: au contraire, si le texte de Galien a pu inspirer l’auteur du De simplici medicina, il est évident que ce dernier
a rédigé son opuscule de manière indépendante, en résumant le texte
et non en dégageant de simples citations. Il s’intéresse en priorité aux
propriétés de chaque ‘simple’, comme le fait Galien, mais il ne fait aucune mention de la table de degrés élaborée par ce dernier pour chaque
propriété. De même, les distinctions subtiles que fait Galien en fonction
des espèces de chaque ‘simple’ n’apparaissent pas dans le De simplici
medicina. Ces remarques valent pour l’ensemble du texte latin.
Il est donc aventureux de supposer l’existence d’une traduction ancienne des Simples, qui aurait pu servir de base à l’auteur du De
simplici medicina. En d’autres termes, si l’étude comparée des
Simples de Galien en grec et du De simplici medicina pourra aider
à comprendre ce dernier texte, il est peu probable que la réciproque
soit vraie. Certes, avant les grandes compilations médiévales et les
ouvrages pharmacologiques traduits ou inspirés de l’arabe qui circulent à partir de Salerne au XIIe s. dans le monde occidental, il est
très rare de trouver dans les textes latins des allusions précises à ces
qualités primaires et secondaires. C’est bien l’argument principal qui
permet de plaider pour une relation, de nature indéterminée, entre
ces deux textes, les Simples de Galien (en tout cas la partie pratique, à partir du livre VI) et le petit De simplici medicina attribué à
Théodore Priscien. Mais le lien semble ténu.
1068
La tradition latine du traité des Simples
C’est donc bien plus tard que l’on retrouve véritablement la trace des
Simples en latin. Deux traductions latines médiévales nous sont parvenues: l’une par Gérard de Crémone, effectuée sur l’arabe au XIIe s.
à Tolède; l’autre par Niccolò da Reggio d’après un modèle grec. Ni
l’une ni l’autre n’ont fait l’objet d’études approfondies et toutes deux
posent divers problèmes, notamment d’attribution. De plus, l’ouvrage galénique a été facilement confondu, dans les manuscrits, avec
d’autres œuvres aux titres très proches, tels que De simplici medicina, De simplicibus: la dénomination, fluctuante, des œuvres antiques
au Moyen Âge a produit une certaine confusion dans les ouvrages de
pharmacologie. Galien ne fait pas exception à la règle.
2. La traduction arabo-latine de Gérard
La première traduction latine est celle de Gérard de Crémone. Deux
manuscrits nous conservent la mention explicite de son nom, il s’agit
du Pal. lat. 1092 (f. 22ra) du XIVe s., connu de Durling12, et du manuscrit de Krakovie 800, de la fin du XIIIe s.13 Comme souvent dans
le cas des traductions de Gérard de Crémone, comme y ont insisté
par le passé Richard Lemay, Danielle Jacquart et Charles Burnett, la
paternité de la traduction n’est pas évidente14. Les traductions attribuées à Gérard dans la Vita de celui-ci (Burnett) ne sont pas fiables;
deux versions arabo-latines du même texte coexistent parfois, une
seule correspondant à la méthode de révision de Gérard (Jacquart).
Afin de savoir si la traduction des Simples est bien de Gérard, il
faudra donc consacrer une étude détaillée à la technique de traduction employée, ce qui dépasse largement les objectifs de cette étude
préliminaire.
Autre problème: Gérard a-t-il traduit tout le texte des Simples?
Officiellement (Lemay), la traduction que nous possédons concerne
les livres I-V à l’exclusion du reste et semble conservée dans une
cinquantaine de manuscrits. Mais contrairement à ce que l’on a cru
longtemps, il a aussi existé une traduction arabo-latine du livre VI,
1069
Caroline Petit
qui accompagne les cinq premiers livres dans quatre manuscrits déjà
signalés par Durling15:
Bernkastel-Kues, St. Nikolaus Hospital 297, s. XIII-XIV, ff. 86r-142v
Par. lat. 9331, s. XIV, ff. 202ra-266ra
Vat. lat. 2385 (date incertaine), ff. 76v-135
Pal. lat. 1094, s. XIV, ff. 31vb-85vb
Détail qui pourrait avoir son importance, le dernier manuscrit cité
contient en outre un extrait du début du même livre VI. Tous ces
manuscrits remontent à peu près au XIVe s. ou bien au XVe s., ils sont
donc très postérieurs à la date de composition de la traduction.
Gérard a-t-il traduit les livres I-V ou I-VI? S’agit-il vraiment d’une
seule et même traduction? Une traduction complète a-t-elle circulé?
Les réponses à ces questions ne vont pas de soi. Nous avons plusieurs manuscrits arabes donnant l’intégralité du texte des Simples,
mais, à ce stade, nous ne connaissons aucun manuscrit latin proposant l’intégralité du texte d’après la version arabe.
Mon étude des citations de Galien dans la Clavis Sanationis de
Simon de Gênes a apporté quelques éléments complémentaires; j’en
résume ici les conclusions. Au XIIIe s., lorsque Simon compose son
lexique médical, et bien qu’il ait consacré un grand nombre d’années
à son projet et visité plusieurs bibliothèques afin de rassembler le
plus de livres possible, il n’a eu accès qu’à très peu de textes de
Galien16. Parmi ces derniers, Simon semble n’en avoir vu aucun en
grec ou en arabe, mais tous ont été utilisés par le truchement de traductions latines. Au sein de cette maigre moisson, figure le traité des
Simples; mais l’analyse détaillée des citations montre que Simon n’a
très probablement utilisé que le livre VI. Je pense donc que c’est la
seule partie du texte qu’il a pu consulter. Le fait que le texte ait apparemment circulé en arabe sous forme de livres séparés rend cette
hypothèse plausible17. De plus, nous avons un exemple de manuscrit où le livre VI a circulé séparément en latin: le Pal. lat. 1094.
Néanmoins, il est également possible que seul le livre VI ait intéres1070
La tradition latine du traité des Simples
sé Simon, puisqu’il tentait de mettre sur pied un lexique essentiellement consacré aux simples18.
Si l’on se fonde sur le témoignage de Simon, la traduction latine des
Simples semble avoir été rare dans l’Italie du XIIIe s.; pourtant, plusieurs manuscrits des livres I-V sont datés de cette époque19. La seconde partie du traité (VI-XI) resta néanmoins quasiment inconnue,
à l’exception du livre VI, transmis lui aussi dans la version arabolatine. Au XIVe s., le traité connut une meilleure diffusion, avec une
traduction nouvelle, faite sur le texte original grec.
Quant au modèle possible de la traduction arabo-latine, le cas du
livre VI, que j’ai étudié dans le cadre de mon travail sur Simon de
Gênes, nous fournit peu d’indices. Le livre VI, d’après les manuscrits latins (et ce contrairement aux autres livres, les livres I-V)
commence ainsi: Incipit tractatus 6. Galieni de virtute simplicium
medicinarum translatione Hunayn filii excellentissimi Ysaac. La traduction arabe de ce livre est donc attribuée à Hunain. Les manuscrits
latins ne font que confirmer ce que disent certains manuscrits arabes
conservés, qui attribuent également la traduction à Hunain, plutôt
qu’à son neveu Hubaish. Sans vouloir entrer dans la controverse sur
la paternité exacte de la traduction arabe, j’ajouterai simplement à
ces maigres données que les citations du livre VI que l’on trouve
chez Simon reflètent avec une certaine fidélité les termes arabes de la
version attribuée à Hunain (celle que Ullmann appelle la version B)
et non la version antérieure d’Al-bitriq (A), conservée par accident,
selon Ullmann, dans le manuscrit d’Istanbul Ahmet III 208320.
Il est donc probable que seule la version du livre VI attribuée à
Hunain a été traduite en latin et connue en Occident, tandis que celle
d’Al-bitriq fut laissée de côté. Mais à quel(s) manuscrit(s) arabe(s)
relier la traduction latine? Tant que ni la version arabe, ni la version
latine ne seront éditées, une telle question sera vouée à l’échec. Dans
l’état actuel de nos connaissances, et si l’on continue de se concentrer sur le livre VI, le modèle de la traduction arabo-latine pourrait
1071
Caroline Petit
se rapporter à n’importe lequel des manuscrits étudiés par Manfred
Ullmann et Ivan Garofalo qui donnent le livre VI en intégralité – à
l’exception notable du manuscrit d’Istanbul, qui contient donc une
autre traduction pour le livre VI, probablement due à Al-bitriq21.
Les deux manuscrits de l’Escurial, Arab. 793 et 794, sont particulièrement intéressants. Le 793, du XIIIe s. mais sans date précise,
contient l’intégralité du texte mais ne mentionne jamais le nom du
traducteur; le 794 en revanche ne contient que les livres VI-XI (il
se présente comme le second tome d’un ouvrage en deux volumes,
le premier étant perdu), mais il nomme au début de chaque livre
Hunain comme traducteur. Sur la base de ce mince indice, il est donc
plus proche de notre traduction arabo-latine. Daté de 1248, ce manuscrit n’a pu servir de modèle direct à Gérard de Crémone, mort
en 1187 à Tolède, mais il se peut qu’il soit apparenté à l’exemplaire
utilisé par Gérard, qui mentionnait explicitement Hunain comme le
traducteur du livre VI. Le 793 (lui aussi trop récent pour avoir été
utilisé par Gérard) comporte dans la seconde partie des annotations
marginales en latin, preuve de son utilisation en Occident, probablement en Espagne. Ces annotations sont néanmoins modestes: on
y lit, dans la marge, les termes latins correspondant aux noms des
simples en arabe22.
Il est probable que la traduction de Gérard ne sera d’aucune utilité
pour l’établissement du texte, puisque nous avons la traduction arabe, si ce n’est que cette traduction latine a probablement été faite d’après un manuscrit arabe plus ancien que ceux que nous connaissons:
c’est un très modeste avantage. Néanmoins, cette traduction arabolatine a joué un rôle primordial dans la diffusion des Simples avant la
parution de l’Aldine. Ce fait lui donne une importance certaine dans
l’histoire de la médecine. En effet, contre toute attente, cette traduction continua d’être utilisée tout au long du XIVe et du XVe s., et c’est
bien encore la traduction de Gérard que Bonardus imprime, pour les
livres I-VI (soulignons-le: livre VI inclus), en 1490 à Venise23.
1072
La tradition latine du traité des Simples
Parmi les nombreux manuscrits qui nous ont conservé les livres I-V
ou I-VI, plusieurs pourraient avoir été utilisés par Bonardus: une
étude comparée approfondie de tous ces témoins permettrait d’identifier sa source principale, mais c’est un travail ardu pour un résultat
modeste, si l’on tient compte du fait que cette traduction ne sera
pas d’une grande utilité pour l’établissement du texte grec. Le texte
imprimé par Bonardus est augmenté de variantes, lisibles dans la
marge; de même, les manuscrits que j’ai pu consulter présentent de
nombreuses variantes, qui figurent soit dans les marges soit entre les
lignes du texte, mais les variantes ne semblent pas se recouper d’un
manuscrit à l’autre24.
Le manuscrit 9331 de la Bibliothèque Nationale de Paris est un cas
intéressant à plus d’un titre: manuscrit confisqué par les troupes napoléoniennes, il ne fut jamais rendu à la bibliothèque de l’abbaye de
San Benedetto in Polirone, où il se trouvait auparavant. Il appartint
à un médecin, J. Martinus de Ferariis de Parma, du XVe s., dont l’ex
libris se lit encore au f. 292v. Durling a correctement identifié les
livres I-VI de la traduction arabo-latine (ff. 202ra-266ra); mais il
faut ajouter que le manuscrit fut complété à l’aide de la traduction
de Niccolò pour la suite du texte (livres VII-XI, ff. 267ra-291vb).
Comme c’est exactement ce que fit Bonardus à la fin du XVe s. pour
sa propre édition, à Venise, il est permis de se demander si ce manuscrit n’a pas servi de modèle à l’éditeur. De riches annotations complètent le manuscrit, qui a donc été lu avec attention par au moins
une personne savante.
Alors que pour la plupart des traités, les traductions arabo-latines du
XIIe s. ont laissé la place à des traductions basées sur le grec au XIVe
s., comment se fait-il que les savants aient dû continuer à lire le traité
des Simples, cet ouvrage majeur de pharmacologie, dans la traduction de Gérard? Celle-ci n’était en rien satisfaisante, surtout pour les
nombreux mots rares du vocabulaire technique des simples. Le cas
de Simon de Gênes, encore une fois, démontre l’insuffisance de cette
1073
Caroline Petit
traduction, puisque déjà au XIIIe s., Simon avait des difficultés à identifier les noms des plantes tels qu’ils apparaissaient dans la traduction
latine. De la quinzaine de citations explicites du livre VI des Simples
chez Simon de Gênes, j’ai retenu l’exemple du chapitre sur la plante
ἄγχουσα (lat. anchusa, sorte de buglosse), que Simon appelle, conformément à l’usage latin de l’époque, asinar ou lactuca asini:
G. in .vi. de simplici medicina quattuor eius ponit species, una vocatur
ibi simar, alia locasus, tertia abugelabus, quartam dicit carere nomine, et
omnia ista nomina sunt greco corrupta25.
Simon y cite les quatre espèces mentionnées par Galien (voir texte
grec édité en annexe) mais bute sur les noms donnés par la traduction, notamment locasus et abugelabus. Simon suppute que le grec
est corrompu, mais c’est bien la traduction latine qui est en cause: comme le montre mon édition provisoire de ce chapitre (fournie
en annexe), les termes grecs sont parfaitement clairs: il s’agit de
λυκαψός et ἀλκιβιάδειον. Indépendemment des problèmes de
transmission du texte proprement dit, ce que l’on peut retenir du
témoignage de Simon, c’est la difficulté à utiliser le Galien arabolatin, dès que l’on entre dans les raffinements de la nomenclature
des espèces d’une simple (en l’occurrence la buglosse). On peut en
déduire que rares ont dû être les lecteurs assidus des Simples en latin
à une époque ou les termes mêmes en étaient mal compris.
3. La traduction de Niccolò
Il existe une traduction attribuée à Niccolò da Reggio, effectuée pendant le premier tiers du XIVe s, en tout cas avant 133226. Apparemment,
un seul manuscrit en préserverait l’intégralité: il s’agit de l’Urb. lat.
248 du XIVe s. (ff. 1-407)27. Deux manuscrits, Erfurt 278 et Madrid
1978, conservent les premiers livres de la même traduction. Les
autres manuscrits ne conservent que la seconde partie du texte, en
général les livres VI-XI, parfois VII-XI28. Cette traduction est donc
1074
La tradition latine du traité des Simples
surtout connue pour la seconde partie, la plus diffusée. En effet, il
semble que le but des successeurs de Niccolò était simplement de
compléter la version arabo-latine déjà disponible, qui donnait donc,
selon les cas, les livres I-V ou I-VI, comme on l’a vu.
La seconde partie est explicitement attribuée à Niccolò dans plusieurs témoins; dans le manuscrit Académie 53, on lit le paragraphe
introductif suivant29 (f. 2r):
secuntur sex ultimi libri de simplici medicina galieni quos nicholaus de
regio de greco in latinum transtulit diu post translationem v. primorum
librorum per alium factam. Et in vi, vii et viii tractat de plantis et de medicinis que ab eis summuntur. Et in ix libro de mineralibus terris et lapidibus.
In x vero de liquoribus et non liquidis inventis in corpore. In xi autem de
partibus animalium et de quibus animalibus tota corpora usta est et non
usta conferunt: et de hiis que in mari et in salsa aqua nascuntur. In vi libro
principaliter agit de plantis et illis que summuntur ab hiis quarum nomina
incipiunt primo ab a. secundo a b tertio a c quarto a d quinto ab e sexto a z
septimo ab y greca. Octavo a t nono ab I latiam (?). praemittens prohemium
in quo agit de illis de quibus tractatur in libris xi de simplici medicina. Et de
medicorum quorumdam erroribus in tractando de eis: + quondam laudibus.
Si l’on en croit ce témoignage (absent des autres manuscrits consultés), Niccolò aurait donc traduit les livres VI-XI d’après un (ou
plusieurs) manuscrit (s) grec (s), longtemps après la traduction des
livres I-V, effectuée par un ‘autre’ qui n’est pas nommé (en fait probablement Gérard). Cette remarque est reprise dans l’explicit30. Il
est très difficile de formuler une hypothèse sur les sources grecques
de Niccolò tant qu’on n’aura pas étudié le manuscrit latin 248 du
Vatican, réputé complet: en effet, comme je l’ai indiqué, c’est la traduction de Gérard que Bonardus a utilisée pour les livres I-VI de
son édition imprimée, de sorte que la traduction de Niccolò de la
première partie du texte n’a, elle, jamais été imprimée.
Nous avons peu de manuscrits grecs donnant les livres VI-XI qui
­soient suffisamment anciens pour que l’on puisse faire des rappro1075
Caroline Petit
chements directs avec la traduction de Niccolò. Le Pal. gr. 31 que
j’ai mentionné plus haut ne peut avoir été utilisé, car il présente des
lacunes, surtout au livre VII, que l’on ne retrouve pas dans la traduction latine. Il reste le manuscrit U, Urb. gr. 67, qui est aussi le lointain
ancêtre de l’édition Aldine, mais la traduction de Niccolò, en tout cas
dans les manuscrits consultés, semble reproduire des sauts du même
au même et des omissions qui ne se retrouvent pas dans l’Urbinas.
Le modèle de Niccolò (il pourrait même s’agir de plusieurs modèles)
est donc probablement perdu, ce qui fait de la traduction gréco-latine
un témoin particulièrement précieux pour l’établissement du texte.
Il ne s’agit pas d’un témoin facile à utiliser: il conviendra d’établir
un stemma des manuscrits de la traduction, ou bien de sélectionner
les manuscrits essentiels en se fondant sur les principes proposés par
Vivian Nutton31.
Pour l’instant, il semble que le texte des différents témoins examinés soit très proche: un bref sondage sur les chapitres καυκαλίς
et καρπήσιον du livre VII (ΧΙΙ 15 K) montre qu’un saut du même
au même a eu lieu soit dans le modèle grec, soit dans le prototype des
manuscrits examinés (Par. lat. 9331, f. 268ra, et 6865, f. 26rb, Acad.
52, f. 179v et 53, f. 40rv), qui tous présentent la même faute. Celleci a résulté en la disparition pure et simple du chapitre καρπήσιον:
la fin de ce chapitre apparaît donc, en latin, comme faisant partie
intégrante du chapitre καυκαλίς. Cette confusion a également entraîné un glissement dans la numérotation des chapitres, qui, dès ce
moment, cesse de correspondre à celle des manuscrits grecs. Les
leçons controversées en grec dans le chapitre καρπήσιον (notamment la fin) sont identiques dans tous ces témoins latins. Les variantes entre les témoins pour ce chapitre sont infimes. Naturellement,
il s’agit d’une base étroite pour tirer des conclusions sûres, mais un
autre sondage sur le chapitre VI 4 des Simples, évoqué plus haut
(ἄγχουσα), montre également de grandes similitudes (ou plutôt, une
absence de différences claires) entre les mêmes témoins. On peut
1076
La tradition latine du traité des Simples
penser que les quatre manuscrits utilisés ici (auxquels on pourra
peut-être ajouter le manuscrit de Dresde) montreront une certaine
homogénéité.
En tout cas, étant donné le nombre limité de manuscrits grecs anciens, la traduction de Niccolò, même imparfaite et entachée d’erreurs et d’omissions, comporte nécessairement des leçons précieuses pour l’établissement du texte et, contrairement à celle de Gérard,
il y a de grandes chances qu’elle figure dans l’apparat critique. En
revanche, son impact et sa clarté pour les lecteurs qui l’utilisèrent
à partir du XIVe s. est encore à évaluer: de fait, peut-on dire que la
terminologie latine en usage dans la version de Niccolò est plus
claire que celle de l’ancienne traduction de Gérard, qui posa des
problèmes à Simon de Gênes?
Le cas de l’anchusa ou lactuca asini (VI 4) permet de comparer les
deux traductions: or, Niccolò (Acad. 53) y propose enomathia pour
traduire ὀνόκλεια, liquamus pour traduire λυκαψός, onochilia et
alcibidia pour traduire ὀνόχειλος et Ἀλκιβιάδειον. Si pour les
deux derniers termes on voit clairement la filiation (et les lecteurs de
Niccolò pouvaient certainement retrouver aisément les termes grecs
originaux), les deux premiers semblent avoir donné lieu à un glissement orthographique dommageable à la compréhension immédiate. Aussi le devenir des termes grecs rares n’était-il pas entièrement
préservé par le recours à une traduction directe du grec au latin. Mais
les traces de la traduction de Niccolò dans le Liber pandectarum medicinae de Matteo Silvatico démontrent que celle-ci a circulé parmi
les érudits d’Italie du Sud (peut-être simplement dans les limites de
la cour de Naples)32. L’impact de cette traduction sur les savants du
Moyen Âge reste donc à évaluer.
4. Le rôle de l’Aldine
Au début du XVIe s. donc, on ne connaissait le traité des Simples que
par le truchement de la traduction hybride donnée par Bonardus dans
1077
Caroline Petit
l’édition de 1490: celle de Gérard complétée par celle de Niccolò. On
peut imaginer que les dimensions du traité ont été un frein à l’entreprise de nouvelles traductions; traduire onze livres sur un sujet aussi
difficile représentait un travail au long cours (on constate que c’est
toujours le cas). C’est l’édition Aldine, dans laquelle ce traité paraît
pour la première fois en grec, qui marque un véritable tournant dans
l’histoire de cet ouvrage, même si, encore une fois, on a la surprise
de constater qu’au XVIe s. on avait eu tendance, de la même manière,
à recycler ce qui pouvait l’être au lieu de proposer à nouveaux frais
une traduction complète qui eût pris trop de temps et d’énergie. En
fait, tout au long du siècle, on retrouve donc une seule et même traduction, celle de Theodoricus Gerardus Gaudanus. C’est la traduction qui assura la diffusion du traité à la Renaissance; on se contenta
de l’améliorer et de la compléter par la suite, au fil des rééditions,
sans que quiconque n’entreprenne une nouvelle traduction.
Dans ces conditions, le travail des humanistes eut un impact particulièrement sensible dans le domaine de la pharmacologie, où beaucoup
était à faire afin d’établir un vocabulaire clair et cohérent. Le volume
II de l’Aldine joua un rôle essentiel. Le modèle principal de l’Aldine nous est connu: il s’agit du Par. gr. 2170, copié par Constantin
Mésobotès, Nicolas Pachys et Michel Damascène. Il comporte de
multiples marques de travail et de preuves de son passage dans l’atelier, exactement comme le manuscrit Rosanbo 286 étudié en détail
par Alessia Guardasole dans un article érudit33. Ces deux manuscrits
constituent en effet les exemplaires de travail qui servirent à préparer
le volume II de l’Aldine, qui contient les traités pharmacologiques de
Galien. Il faut y ajouter d’autres manuscrits dont on n’a parfois que
des bribes, comme le Par. gr. 2167 de John Clement. Ces manuscrits
étaient naturellement des manuscrits récents, copiés sur d’autres manuscrits, à ma connaissance guère plus anciens. La plupart de ces
recentiores semblent néanmoins remonter à un manuscrit important,
l’Urb. gr. 67, originaire de Constantinople, dont il a été question plus
1078
La tradition latine du traité des Simples
haut. Le texte de l’Aldine est loin d’être excellent, mais il faut souligner que sa publication a été un progrès considérable pour la lecture
de ce traité, pour la connaissance de Galien, mais aussi pour le vocabulaire des médicaments, et pour les recherches des botanistes qui se
firent jour à la même époque.
5. La traduction de Gaudanus et les éditions
Cinq ans après l’Aldine, en 1530 donc, paraît la première traduction
‘moderne’ des Simples par Theodoricus Gerardus Gaudanus. Celleci est accessible en ligne sur le site de la BIU Santé (un exemplaire
richement pourvu en annotations manuscrites)34. Lorsque Gaudanus
traduisit ce texte, il ne se doutait probablement pas qu’il était en train
de produire la nouvelle vulgate sur les Simples. En effet, il mourut
avant de voir sa traduction publiée, traduction que d’ailleurs il réalisa pour son usage personnel et non pas en vue de la livrer au public.
Ces renseignements nous sont fournis par le préfacier de cette traduction posthume; celui-ci fait l’éloge des traductions de Gaudanus,
qu’il présente comme un pionnier, un savant qui ne craignait pas
de traduire des textes que l’on n’avait jamais traduits avant lui, ou
de retraduire ceux qui n’étaient disponibles que dans les mauvaises
traductions d’autrefois.
La traduction de Gaudanus fut réimprimée vingt-sept fois entre 1530
et 1596, selon Clara Domingues35. C’est elle que l’on retrouve dans
toutes les grandes éditions complètes parues après 1541 chez Froben
ou chez les Juntes, mais diverses améliorations y furent apportées36.
Dans les Juntines, par exemple, on trouve des améliorations notables, puisque Agostino Gadaldini en personne s’occupa de réviser le
texte sur la base d’au moins un manuscrit grec et de la traduction latine médiévale. Plus tard encore, René Chartier mit la dernière main
à ce qui devait devenir le texte ‘définitif’ tel que l’on peut le lire
aujourd’hui dans l’édition Kühn: on peut voir cette dernière comme
une simple réimpression de l’édition Chartier37.
1079
Caroline Petit
Afin d’illustrer brièvement cette évolution, je voudrais reprendre le
chapitre témoin tiré du livre VI (ἄγχουσα):
a. Aldine, II 39v-40r: on voit que les erreurs de Kühn ne remontent pas
à cette édition puisque les noms de ἄγχουσα sont presque tous corrects (à l’exception notable de λυκαφός et λυκοψός pour λυκαψός)
et correspondent aux meilleurs manuscrits. En revanche, on aperçoit
une division en deux chapitres qui ne correspond pas aux manuscrits
anciens et qui semble distinguer deux chapitres différents, l’un plus
bref, l’autre plus long, sur le même sujet. Comme les deux chapitres
ainsi produits ne sont pas sans se répéter, on peut d’ores et déjà se
demander s’il n’y a pas là un problème dans la transmission du texte.
b. La traduction de Gaudanus (p. 130), comme il fallait s’y attendre,
suit exactement le modèle de l’Aldine, et reproduit aussi ses erreurs
en transcrivant simplement lycopsos au lieu de corriger en lycapsos.
Mais Gaudanus uniformise du moins le paragraphe en corrigeant le
lukaphos de l’Aldine en un second lukopsos. On retrouve également
la traduction dans l’édition Froben de 1549, avec quelques modifications dans la syntaxe et le vocabulaire et le rétablissement de mots
oubliés par saut du même au même dans la première phrase; ces modifications ont été effectuées pour cette édition ou bien auparavant,
en tout cas entre 1530 et 1549.
c. Gadaldini, Juntine 1565 (également en ligne sur le site de la BIU
Santé), a fait plusieurs modifications38: il regroupe sous le sous-titre
anchusa (ἄγχουσα) les deux chapitres qui étaient séparés depuis
l’Aldine; il ajoute une information à ce sujet, à savoir que, dans
un manuscrit ancien qu’il a consulté, les quelques lignes qui constituaient le premier sous-chapitre (elles correspondent aux phrases
1-4 de mon édition provisoire, fournie en annexe) étaient absentes.
L’apparat critique porte à croire que le manuscrit que Gadaldini a eu
en main est tout simplement le Pal. gr. 31, ou alors l’une de ses copies. Gadaldini dit aussi qu’il a consulté la traduction latine ancienne
et que ce passage n’y figure pas non plus. Il parle ici sans doute de
1080
La tradition latine du traité des Simples
la traduction de Gérard telle qu’elle apparaît dans Bonardus (à ceci
près que cette traduction, en fait celle de Gérard, a bien la mention
initiale des quatre sortes d’ἄγχουσα). Il se peut aussi qu’il ait eu
accès à un manuscrit latin donnant le livre VI dans la traduction de
Niccolò, qui ignore également ce paragraphe initial.
Cela veut dire que dans une partie de la tradition grecque, y compris
– on peut le supposer – le modèle de la traduction arabe, et le modèle
de la traduction gréco-latine par Niccolò, les premières lignes du
chapitre sur ἄγχουσα telles qu’on les lit dans l’Aldine étaient absentes. Aurait-on affaire à une interpolation? En dernière analyse, le
passage douteux remonte à l’un de nos manuscrits importants: l’Urb.
gr. 67 (= U). Ce manuscrit est-il la copie d’un manuscrit ancien interpolé, ou bien avons-nous affaire à une omission importante dans une
partie de la tradition grecque? Un examen rapide des compilations
postérieures montre que celles-ci citent toujours la seconde partie du
chapitre, pas la première: le paragraphe douteux n’apparaît ni chez
Paul d’Egine (VII 3), ni chez Oribase (Collectiones med. XV 1), ni
chez Aetius (I 5), ni même dans les scholies à Nicandre. Il faut donc
supposer que l’omission est très ancienne, ou bien que l’on a affaire
à une interpolation médiévale, ce qui paraît plus probable.
Gadaldini semble pour le reste hériter des corrections effectuées par
d’autres avant lui, en tout cas pour ce chapitre. Et il ne corrige pas
l’orthographe erronée de lycopsos. Mais la remarque de Gadaldini
sur le paragraphe douteux n’émeuvra point les éditeurs suivants, qui
n’ont jamais considéré le passage comme une possible interpolation.
Aussi ont-ils conservé le texte le plus complet, sans chercher à approfondir l’indication fournie par Gadaldini. Pour l’éditeur moderne, en revanche, la question du statut de nos manuscrits principaux
et des interpolations éventuelles sera au contraire fondamentale: elle
ne sera pas résolue au cas par cas, mais par une étude systématique
des passages douteux dans les manuscrits concernés.
1081
Caroline Petit
d. Chartier est le dernier à modifier le texte. Publié dans le volume
XIII, paru en 1639, le traité des Simples a fait l’objet d’un travail
relativement minutieux par Chartier, puisqu’il y consacre plusieurs
pages de ses concisae notae et variae lectiones. Chartier a consulté
plusieurs manuscrits parisiens, au nombre de sept, dit-il, et a corrigé
le texte en plusieurs endroits. Il reprend en fait le texte de la Juntine,
en corrigeant l’orthographe de λυκοψός non pas, comme on s’y attendrait, en λυκαψός, mais en λύκοψις: c’est donc la source du mot
que vous lisez dans Kühn. Cette orthographe est attestée dans certaines recensions de Dioscoride, et elle est aujourd’hui encore utilisée
pour désigner un synonyme de buglosse (Linné). Les nombreuses
espèces et la classification mêmes des borraginées posent encore
problème aux botanistes39; mais je suppose que dans une édition moderne il faudra rétablir le mot λυκαψός tel qu’il apparaît dans les
manuscrits grecs de Galien.
Deux questions fondamentales sur l’histoire du texte des Simples
de Galien trouvent donc dans cette étude préliminaire une ébauche
de réponse. Tout d’abord, il est clair que la tradition latine dans son
ensemble n’aura qu’un impact relatif sur l’édition du texte. Seule la
traduction de Niccolò da Reggio aura un intérêt évident pour l’établissement du texte grec, parce qu’elle complète l’éventail de nos
manuscrits grecs, trop rares, en particulier pour la difficile seconde
moitié du traité, consacrée au catalogue des propriétés des simples.
La traduction arabo-latine, en revanche, ne saurait se substituer à
l’étude de la traduction arabe (et des vestiges de la traduction syriaque), qui lui sont antérieurs, et sont aussi plus proches du texte d’origine. Diverses études prometteuses sur cette riche tradition orientale
permettent d’envisager l’avenir avec optimisme40. En ce qui concerne la tradition latine moderne, les recherches ponctuelles et partielles de Gadaldini et de Chartier ont jeté les bases d’une critique
constructive du texte, mais elles demeurent à un état embryonnaire;
1082
La tradition latine du traité des Simples
les traductions latines du XVIe s., fondées sur un texte émané de
manuscrits récents et peu fiables, ont peu de chance d’être prises en
compte dans l’apparat.
En revanche, la tradition latine des Simples présente un intérêt manifeste pour l’histoire, balbutiante, du développement d’une science des remèdes simples et composés, autrement dit de la pharmacologie. De surcroît, l’étude des différentes traductions latines des
Simples permettra d’apporter un éclairage supplémentaire sur chacun des milieux intellectuels et culturels concernés, en l’occurrence
le cercle de Gérard de Crémone, puis celui de Niccolò da Reggio, sur
lesquels nombre de questions demeurent, et dont les techniques de
traduction n’ont pas été complètement étudiées.
En regard de ces traducteurs, des lexicographes comme Simon de
Gênes et Matteo Silvatico ou des commentateurs comme Albert de
Bologne, témoins privilégiés des débuts de la diffusion des Simples,
illustrent l’intérêt pour ce savoir antique perdu mais aussi les difficultés de retrouver mot pour mot les textes fondamentaux. L’histoire
des traductions et des lectures des Simples de Galien constitue donc
un volet important de l’histoire de la pharmacologie, de l’antiquité
à nos jours, car elle promet entre autres de fournir les bases d’une
histoire de la terminologie pharmacologique et botanique. Entre lexicographie et pharmacologie, Galien, en retour, mérite de retrouver
une place au sein de cette histoire des mots et des choses, qui fut au
cœur de ses préoccupations dans le traité des Simples.
1083
Caroline Petit
ANNEXE
Édition provisoire de Galien, Simples VI 4 (= XI 811-813 K)
Sigla:
Urb. gr. 67 =U, s. XIII (ff. 192v-193r)
Pal. gr. 31 = Pal, s. XIV (f. 80)
Barb. gr. 127 = Barb, s. XV (f. 209)
Translatio Arabica (ms. Scorial. Arab. 793) = Ar.
Translatio Graeco-Latina (ms. Acad. 53) = Nic.
VI. 4. 1. δʹ. Περὶ ἀγχούσης [καὶ τεττάρων ἀγχουσῶν]. 2.
Τῆς δὲ ἀγχούσης τέτταρά ἐστιν εἴδη, ὧν ἡ μὲν ὀνομαζομένη
ὀνόκλεια ψύχουσαν ἱκανῶς καὶ ξηραίνουσαν ἔχει τὴν ῥίζαν,
στύφουσάν τε ἅμα καὶ ὑπόπικρον, ἱκανὴν δὲ [καὶ] λεπτῦναι καὶ
ἀπορρύψαι τοὺς χολώδεις χυμοὺς καὶ πυκνῶσαι τὰ σώματα.
τὰ δὲ φύλλα ἀσθενέστερα μὲν ἔχει τῆς ῥίζης, στύφει δὲ αὐτὰ
καὶ ξηραίνει. 3. καὶ ἡ λυκαψὸς δὲ προσαγορευομένη ψύχει
μὲν καὶ ξηραίνει, ῥίζαν δ’ ἔχει στυπτικωτέραν τῆς ὀνοκλείας.
4. ἡ δὲ ὀνόχειλος θερμοτέρα τέ ἐστι καὶ φαρμακωδεστέρα.
Πλέον γὰρ ἔχει καὶ πρὸς τὴν γεῦσιν εὐθὺς τὸ δριμύ. ταύτης δ’
ἔτι θερμοτέρα, ἡ τετάρτη καὶ μικρὰ καὶ πικροτέρα καὶ πλέον
ἔτι φαρμακωδεστέρα τυγχάνει. 5. ἄγχουσαι δὲ οὐ τῆς αὐτῆς
ἅπασαι δυνάμεως. ἡ μὲν γὰρ ὀνόκλεια προσαγορευομένη
στύφουσάν τε ἅμα καὶ ὑπόπικρον ἔχει τὴν ῥίζαν, ἱκανὴν καὶ
πυκνῶσαι τὰ σώματα καὶ μετρίως λεπτῦναι καὶ ἀπορρύψαι καὶ
ἀποπλῦναι τοὺς χολώδεις καὶ ἁλμυρώδεις χυμούς. 6. ἐρρέθη
γὰρ ἐν τοῖς ἔμπροσθεν ὡς ἡ στρυφνὴ ποιότης ἐπιμεμιγμένη τῇ
πικρᾷ ταῦτα ἐργάζεσθαι πέφυκεν. οὕτω τέ τοι καὶ ἰκτερικοῖς
καὶ σπληνικοῖς καὶ νεφριτικοῖς ὠφέλιμος ὑπάρχει. ἔστι δὲ
καὶ ψύχειν μὲν ἱκανὴ καὶ καταπλασσομένη γε σὺν ἀλφίτοις
ἐρυσιπέλασι ὠφελεῖ, καὶ ἀπορρύπτει δὲ οὐ πινομένη μόνον,
1084
La tradition latine du traité des Simples
ἀλλὰ καὶ ἔξωθεν ἐπιτιθεμένη, καὶ διὰ τοῦτο καὶ ἀλφοὺς καὶ
λέπρας ἰᾶται σὺν ὄξει. 7. τὰ μὲν τῆς ῥίζης ἔργα ταῦτα καὶ αἱ τῶν
ἔργων δυνάμεις αἱ εἰρημέναι. τὰ δὲ φύλλα τῆς βοτάνης ἐστὶν
μὲν ἀσθενέστερα τῆς ῥίζης, οὐκ ἀπήλλακται δὲ τοῦ ξηραίνειν
τε καὶ στύφειν, ὥστε καὶ διαρροίας ἰᾶται σὺν οἴνῳ πινόμενα. 8.
καὶ ἡ λυκαψὸς δὲ προσαγορευομένη τοῖς ἐρυσιπέλασιν ὁμοίως
ἁρμόττει καὶ ῥίζαν ἔχει στυπτικωτέραν τῆς ὀνοκλείας. 9. τῆς δὲ
ὀνοχείλου τε καὶ Ἀλκιβιαδείου καλουμένης ἡ μὲν δύναμίς ἐστι
φαρμακωδεστέρα. πλέον γοῦν ἔχει καὶ πρὸς τὴν γεῦσιν εὐθὺς
τὸ δριμὺ καὶ ἐχεοδήκτοις ἱκανῶς ἁρμόττει καταπλαττομένη καὶ
περιαπτομένη καὶ ἐσθιομένη. 10. λοιπὴ δὲ ἡ τετάρτη καὶ μικρὰ
καὶ σχεδὸν ἀνώνυμος ἐξ αὐτῶν μόνη, παραπλησία μέν ἐστι τῇ
Ἀλκιβιαδείῳ, πικροτέρα δὲ καὶ πλέον ἐστὶ φαρμακωδεστέρα,
καὶ διὰ τοῦτο πρὸς τὰς πλατείας ἕλμινθας ἐπιτηδεία, πλῆθος
ὀξυβάφου σὺν ὑσσώπῳ τε καὶ καρδάμῳ πινομένη.
VI. 4. 1-4 def. in Pal Ar. Nic.
VI. 4. 1. post ἀγχούσης add. καὶ τεττάρων ἀγχουσῶν Kühn || Περὶ ἀγχούσης
om. Pal || 2. τέτταρά ἐστιν εἴδη U: τέτταρά εἰσιν εἴδη Barb: τέταρτόν ἐστιν
εἶδος Kühn || ὀνομαζομένη om. U Kühn || ἱκανῶς om. U || ἱκανὴν Barb Kühn:
-ὸν U || post ἱκανὴν δὲ add. καὶ Kühn || 3. λυκαψὸς Barb: λυκαῖος (?) U: λύκοψις
Chartier Kühn || στυπτικωτέραν τῆς ὀνοκλείας U Kühn: τῆς ὀνοκλείας
στυπτικωτέραν Barb || 4. πλέον γὰρ ἔχει καὶ πρὸς τὴν γεῦσιν εὐθὺς τὸ δριμύ
Barb Kühn: πρὸς τὴν γεῦσιν δὲ πλέον ἔχει εὐθὺς τὸ δριμύ U || ἡ τετάρτη καὶ
U Barb: ἣ Kühn || ἔτι om. U || 5. ἄγχουσαι δὲ οὐ τῆς αὐτῆς ἅπασαι δυνάμεως
Pal Kühn: ἄγχουσαι τέσσαρες οὐ τῆς αὐτῆς ἅπασαι δυνάμεως Barb: οὐ τῆς
αὐτῆς δ᾽ ἅπασαι δυνάμεως U || τε om. U || ἁλμυρώδεις Pal Kühn: ἁλμώδεις
Barb: ἁλμύδεις U || 6. ἐπιμεμιγμένη Pal Kühn: ἐπιμιγνυμένη U Barb || τέ om.
Barb || νεφριτικοῖς Pal U Kühn: νεφρικοῖς Barb || μὲν om. U || γε Pal Kühn: τε
U: γέ τοι Barb || ἐρυσιπέλασι U Barb: ἐρυσιπέλατ Pal: ἐρυσιπέλατα Kühn ||
7. τὰ μὲν τῆς ῥίζης ἔργα U Pal Kühn: τὰ μὲν τῆς αὐτῆς ἔργα ῥίζης Barb || αἱ
om. U || τῆς βοτάνης om. U || τε om. U || διαρροίας U Barb: -αν Pal Kühn || σὺν
οἴνῳ πινόμενα U Pal Kühn: πινόμενον σὺν οἴνῳ Barb || 8. λυκαψὸς Pal Barb:
λύκαψος U: λύκοψις Chartier Kühn || ἁρμόττει U Barb: ἁρμόζει Pal Kühn || 9.
ὀνοχείλου U Pal: -ος Barb: -ους Kühn || τε om. U || Ἀλκιβιαδείου Kühn: -αδίου
1085
Caroline Petit
Pal: -άδος U Barb || γοῦν Pal Kühn: οὖν U Barb || ἐχεοδήκτοις codd.: ἐχιoKühn || περιαπτομένη καὶ ἐσθιομένη Pal Kühn: ἐσθιομένη καὶ περιαπτομένη
U Barb || 10. λοιπὴ δὲ ἡ codd.: ἡ λοιπὴ δὲ Kühn || Ἀλκιβιαδείῳ Kühn: -δίῳ Pal:
-άδι U Barb || ἐστὶ Pal Kühn: ἔτι Barb om. U
BIBLIOGRAPHIE ET NOTES
1.
2.
3.
4.
5.
De simpl. med. fac. in: KÜHN C.G., Claudii Galeni Opera omnia. Leipzig,
1821-1833, vol. XI 379-XII 372. Je souhaite exprimer ma gratitude envers
Stefania Fortuna et Cloudy Fischer pour leur assistance précieuse dans la
préparation de cet article. Ma reconnaissance va également au personnel de la
Biblioteca Malatestiana de Cesena, de la Bibliothèque Nationale et de la Bib­
liothèque de l’Académie de Médecine de Paris: tous ont grandement facilité
ma consultation des manuscrits.
Cf. PETIT C., La tradition manuscrite du traité des Simples de Galien. Editio princeps et traduction annotée des chapitres 1 à 3 du livre I. In: BOU­
DON-MILLOT V., JOUANNA J., GARZYA A., ROSELLI A. (edd.), Storia
della tradizione e edizione dei medici greci. Atti del VI Convegno inter­
nazionale (Parigi, 12-14 aprile 2008). Napoli, D’Auria, 2010, pp. 143-165;
EAD., Théorie et pratique: connaissance et diffusion du traité des Simples
de Galien au Moyen Âge. In: FERRACES RODRÍGUEZ A. (ed.), Fito-zooterapia antigua y altomedieval: textos y doctrinas. Coruña, Universidade da
Coruña, 2009, pp. 79-95.
DIELS H. T., Die Handschriften der antiken Ärzte. I. Hippoktrates und
Galenos. Abhandlungen der Königlich-Preussischen Akademie der Wissen­
schaften, philos.-hist. Klasse, Berlin, 1905, p. 97 (accessible en ligne sur le
site du CMG).
Cf. DURLING R. J., Addenda and corrigenda to Diels’ Galenica. I. Codices
Vaticani. Traditio 1967; 23: 471-472; ID., Addenda and corrigenda to Diels’
Galenica. II. Codices miscellanei. Traditio 1981; 37: 379; FORTUNA S.,
RAIA A. M., Corrigenda and addenda to Diels’ Galenica by R. J. Durling.
III. Manuscripts and editions. Traditio 2006; 61: 18. Pour une liste complète
des manuscrits, voir le nouveau catalogue en ligne dirigé par Stefania For­
tuna, qui complète de manière substantielle les publications-clefs sur ce sujet.
Selon Stefania Fortuna, les manuscrits offrant les onze livres des Simples
sont au nombre de six; cinq combinent les deux traductions existantes, par
Gérard de Crémone et Niccolò da Reggio (Par. lat. 9331, Acad. 52, Vat. lat.
1086
La tradition latine du traité des Simples
6.
7.
8.
9.
10.
2388, Dresd. Db 92-93, Erfurt 280), un dernier fournit la traduction complète
de Niccolò (Urb. lat. 248).
J’ai examiné les citations de Galien chez Simon de Gênes d’après la tra­
duction de Gérard de Crémone: celles-ci ne concernent que le livre VI (voir
PETIT C., Galen’s pharmacological concepts and terminology in Simon of
Genoa’s Clavis Sanationis. In: ZIPSER B. (ed.), Simon of Genoa’s medical
lexicon, forthcoming); sur les citations de Matteo Silvatico d’après la traduc­
tion de Niccolò, voir VENTURA I., Cultura medica a Napoli nel XIV secolo.
In: Boccaccio Angioino. Bruxelles, Lang, 2012, pp. 251-288 (les exemples
choisis appartiennent également au livre VI, voir pp. 284-286). Selon Ivan
Garofalo, le Continens de Rhazes, traduit en latin, contient de nombreuses
citations des Simples de Galien. Naturellement, l’impact des Simples de
Galien sur la pharmacologie islamique est mieux connu. Sur la complexité
de l’usage fait du traité des Simples dans la tradition arabe, voir notamment
PORMANN P. E., The formation of the Arabic pharmacology between tradition and innovation. Annals of Science 2011; 68, 4: 493-515.
Les correspondances relevées par Anne Fraisse entre le texte de Cassius Felix
(24, 3; 52, 3; 72, 10) et certains passages des Simples de Galien ne sont pas
concluantes: voir FRAISSE A., Cassius Felix. De la médecine. Paris, Les
Belles Lettres, 2002, Introduction, p. 49.
OPSOMER-HALLEUX C., Un herbier médicinal du haut moyen-âge:
l’Alfabetum Galieni. History and Philosophy of the Life Sciences 1982; 4:
65-97; FERRACES RODRÍGUEZ A., Le Ex herbis femininis: traduction,
réélaboration, problèmes stylistiques. In: PIGEAUD A., PIGEAUD J. (edd.),
Les textes médicaux latins comme littérature. Actes du VIe Colloque inter­
national sur textes médicaux latins (Nantes, 1-3 septembre 1998). Nantes,
Presses Université de Nantes, 2000, pp. 77-89; ID., Notas para la difusion
altomedieval de una traduccion latina de Dioscorides. In: PEREZ GON­
ZALEZ M. (ed.), Actas del II Congreso hispanico de latin medieval (Leon,
11-14 de noviembre de 1997). Leon, Universidad de Leon, 1998, pp. 471481; CRONIER M., L’Herbier alphabétique grec de Dioscoride: quelques
remarques sur sa genèse et ses sources textuelles. In: FERRACES RODRÍ­
GUEZ A. (ed.), Fito-zooterapia antigua y altomedieval: textos y doctrinas.
Coruña, Universidade da Coruña, 2009, pp. 35-59.
Voir néanmoins la récente traduction anglaise du texte par EVERETT N., The
Alphabet of Galen. Pharmacy from antiquity to the Middle Ages. Toronto,
University of Toronto Press, 2011.
CASSIODORE, Inst. I, 31, 1-2.
1087
Caroline Petit
11. ROSE V., Theodori Prisciani Euporiston libri III. Leipzig, Teubner, 1894.
12. Cf. SCHUBA L., Die medizinischen Handschriften der Codices Palatini in
der Vatikanischen Bibliothek. Wiesbaden, L. Reichert, 1981, pp. 23-24.
13. Voir le catalogue en ligne de Stefania Fortuna.
14. LEMAY R., Gerard of Cremona. In: GILLISPIE C. C. (ed.), Dictionary of
scientific biography. New York, Scribner, 1978, vol. 15, pp. 173-192; JAC­
QUART D., Les traductions médicales de Gérard de Crémone. In: PIZZA­
MIGLIO G. (ed.), Gerardo da Cremona. Cremona, Libreria del Convegno,
1992, pp. 57-70; BURNETT C., The coherence of the Arabic-Latin translation program in Toledo in the twelfth century. Science in Context 2001; 14:
249-288.
15. J’ai pu consulter le manuscrit de Bernkastel-Kues sur microfilm, et le manu­
scrit de Paris en personne. Le Pal. lat. 1094 m’a été transmis sur tirages
papier de très mauvaise qualité, il m’est donc difficile de s’appuyer sur ce
témoignage. Je n’ai pas consulté le Vat. lat. 2385.
16. Il s’agit de l’Ad Glauconem, du De alimentis ou De cibis, du Liber sextus
de simplicibus medicinis (Simples, livre VI), du De facultatibus naturalibus
et du De ingenio sanitatis (= De methodo medendi), auxquels il faut ajouter
deux ouvrages aujourd’hui considérés comme inauthentiques, le De secretis
Galieni (= Liber secretorum ad Monteum) et l’Ad Paternianum.
17. Le livre VI manque dans le manuscrit londonien du Royal College of Phy­
sicians, Tritton 22, selon Ullmann M. et Pormann P.; cf. ULLMANN M.,
Wörterbuch zu den griechisch-arabischen Übersetzungen des neunten Jahrhunderts. Wiesbaden, Harrassowitz, 2002, p. 27.
18. PETIT C., op. cit. note 6.
19. Une quinzaine de manuscrits sont datables du XIIIe s. (Fortuna S.), par exem­
ple Cambridge, Peterhouse 33. Mais le plus ancien semble être le manuscrit
d’Oxford, Merton College 219 (Fortuna S.).
20. ULLMANN M., op. cit. note 17, p. 40.
21. IBID., p. 40; GAROFALO I., Un sondaggio sul De simplicium medicamen­
torum facultate di Galeno. In: SARNELLI CERQUA C. (ed.), Studi araboislamici in onore di Roberto Rubinacci nel suo settantesimo compleanno.
Napoli, Istituto Universitario Orientale, 1985, vol. 1, pp. 317-325.
22. Scorial. ar. 793, f. 90sq.
23. Edition consultable sur le site de la BIU Santé (exemplaire de Daremberg).
24. Pour les besoins de cette étude, j’ai consulté les témoins suivants de la traduc­
tion arabo-latine: Par. lat. 9331 (ff. 202ra-266ra); Acad. 52 (ff. 32-145, avec
un sommaire au f. 26r); Malat. D.XXIII.1 (ff. 85va-133ra). Le manuscrit
1088
La tradition latine du traité des Simples
25.
26.
27.
28.
29.
30.
31.
32.
S.V.4 de la bibliothèque de Cesena contient en réalité la traduction latine du
traité περὶ τῆς τῶν καθαιρόντων φαρμάκων δυνάμεως attribué à Galien,
et le manuscrit S.XXVII.4 le commentaire à ce dernier texte par Albert de
Bologne; cf. BAADER G., Die Bibliothek des Giovanni Marco di Rimini.
Eine Quelle zur medizinischen Bildung im Humanismus. In: TREU K. (ed.),
Studia codicologica. Berlin, Akademie Verlag, 1977. J’avais également con­
sulté il y a plusieurs années les manuscrits Vat. lat. 2375 (ff. 27r-90v: livres
I-V) et Urb. lat. 247 (ff. 121v-167v), ainsi que le manuscrit de Cambridge,
Peterhouse 33, un des plus anciens, mais difficile à lire. Voir aussi note 15 au
sujet des quelques manuscrits qui contiennent le livre VI.
Voir l’entrée anchusa (mais aussi l’entrée lactuca asini) dans l’édition en
ligne de la Clavis Sanationis de Simon: http://www.simonofgenoa.org.
Cf. VENTURA I., op. cit. note 6, p. 286.
Cf. DURLING, Addenda and corrigenda (1967), cit. note 4, p. 470. Le ca­­
talogue en ligne des manuscrits latins de Galien ne mentionne pas d’autre
témoin complet.
Pour les besoins de la présente étude, je n’ai pu consulter que les manuscrits
Paris, Académie de médecine 52 (ff. 152r-259v) et 53 (ff. 1-144r), ainsi que
le Par. lat. 6865 (17rb-53vb, avec un sommaire au f. 15r) et le Par. lat. 9331
(267r-291v).
Voir aussi Acad. 52 et Dresd. Db 92-93.
Acad. 53, f. 144r: Et sic est finis VI ultimorum librorum de simplici medicina
galieni quos nicholaus de reghio de greco in latinum transtulit diu post translationem V primorum librorum per alium factam. explicit.
Les deux familles α et β identifiées par Vivian Nutton sont représentées dans
les manuscrits latins des Simples; mais plusieurs manuscrits non étudiés
figurent également dans la liste des témoins (Par. lat. 9331 par exemple).
Cf. NUTTON V., The manuscripts of the Latin Galen and a quotation from
De humoribus. In: BOUDON-MILLOT V., GUARDASOLE A., MAGDE­
LAINE C. (edd.), La science médicale antique: nouveaux regards. Études
réunies en honneur de Jacques Jouanna. Paris, Beauchesne, 2007, pp. 339352. Sur le classement des manuscrit latins du corpus galénique autour du
cas du De spermate, voir MERISALO O., PAHTA P., Tracing the trail of
transmission: the pseudo-Galenic De spermate in Latin. In: GOYENS M.,
DE LEEMANS P., SMETS A. (edd.), Latin and Vernacular translations of
scientific treatises in Medieval Europe. Mediaevalia Lovaniensia 40, Leuven,
Univ. Press, 2008, 2008, pp. 91-104.
Cf. VENTURA I., op. cit. note 6, p. 286.
1089
Caroline Petit
33. GUARDASOLE A., Un nouveau modèle de l’Aldine: le manuscrit Rosanbo
286. In: BOUDON-MILLOT V., GUARDASOLE A., MAGDELAINE C.
(edd.), La science médicale antique: nouveaux regards. Études réunies en
honneur de Jacques Jouanna. Paris, Beauchesne, 2007, pp. 235-247.
34. Cl. Galeni Pergamensis De Simplicium medicamentorum facultatibus libri
undecim Theodorico Gerardo Gaudano interprete, Parisiis, Apud Simonem
Colinaeum, 1530, http://www2.biusante.parisdescartes.fr/livanc/?cote=0004
6x01&do=chapitre.
35. DOMINGUES C., Recherches sur les éditions grecques et latines de Galien
à la Renaissance. Thèse de doctorat (3 voll.), Paris, 2004. Cf. DURLING R.
J., A chronological census of Renaissance editions and translations of Galen.
Journal of the Warburg and Courtauld Institutes 1961; 24: 230-305.
36. Sur les éditions complètes de Galien, voir FORTUNA S., The Latin editions
of Galen’s Opera omnia (1490-1625) and their prefaces. Early Science and
Medicine 2012;17: 391-412.
37. Au sujet du travail controversé de René Chartier, voir désormais BOUDONMILLOT V., COBOLET G. (edd.), René Chartier éditeur et traducteur
d’Hippocrate et de Galien. Paris, De Boccard, 2012.
38. Les corrections de Gadaldini dans la Juntine de 1565 peuvent remonter à une
Juntine antérieure, celle de 1550 ou de 1556.
39. SELVI F., NARDI E., BIGAZZI M., The ultimate types of Anchusa L. and
Lycopsis L. (Boraginaceae). Taxon 1996; 45: 305-307.
40. Voir notamment PORMANN P. E., The development of translation techniques from Greek into Syriac and Arabic: the case of Galen’s On the faculties and powers of simple drugs, Book six. In: HANSBERGER R., AFIFI
AL-AKITI M., BURNETT CH. (edd.), Medieval Arabic thought. London,
Warburg Institute, 2012, pp. 143-162; BHAYRO R., HAWLEY R., KESSEL
G., PORMANN P. E., The Syriac Galen palimpsest: progress, prospects and
problems. Journal of Semitic Studies 2013; 68-1: 131-148.
Correspondence should be addressed to:
Caroline Petit
Classics and Ancient History
University of Warwick
Coventry CV4 7AL - UK
[email protected]
1090
MEDICINA NEI SECOLI ARTE E SCIENZA, 25/3 (2013) 1091-1102
Journal of History of Medicine
Articoli/Articles
THEODORICUS GERARDUS GAUDANUS
TRADUTTORE DI GALENO1
Irene Calà
Università di Bologna, I
SUMMARY
THEODORICUS GAUDANUS TRANSLATOR OF GALEN
Theodoricus Gerardus Gaudanus was a Dutch humanist physician,
who translated three works of Galen, De simplicium medicamentorum
facultatibus, De curandi ratione per venae sectionem and De hirudinibus,
revulsione, cucurbitula, incisione et scarificatione. His translations were
published in 1529 and 1530, not many years after the Aldine, the first Greek
edition of Galen printed in 1525. This article provides an examination of
the two minor translations by Gaudanus (De curandi ratione per venae
sectionem and De hirudinibus, revulsione, cucurbitula, incisione et
scarificatione) and their 16th century editions.
L’olandese Theodoricus Gerardus Gaudanus (Thierry Gheeraerds
di Gouda), medico ed umanista, è conosciuto principalmente per le
sue tre versioni latine di Galeno: De simplicium medicamentorum
facultatibus, De curandi ratione per venae sectionem e De hirudinibus, revulsione, cucurbitula, incisione et scarificatione2. Nel presente contributo mi occuperò delle due ultime traduzioni di Gaudano,
quelle del De curandi ratione per venae sectionem e del De hirudinibus, e presenterò i primi risultati di uno studio sulle loro caratteristiche e sulla loro ricezione nel corso del Cinquecento, analizzando
alcuni passi scelti3.
Key words: Gaudanus - De curandi ratione per venae sectionem - De hirudinibus
1091
Irene Calà
Pochi sono i dati di cui disponiamo per la ricostruzione della biografia di Gaudano4. Nacque a Gouda alla fine del XV secolo, da una
famiglia agiata: lo studioso van Gils ipotizza che fosse figlio di Dirk
Gerrit, sindaco della città dal 1492 al 1496. Risulta iscritto dal 5
maggio 1510 all’università di Lovanio, dove studiò medicina, seguendo il curriculum ordinario che prevedeva la lettura dei principes
medicorum, tanto greci quanto arabi. Sappiamo che era comune per
gli studenti di Lovanio trascorrere periodi presso università straniere, soprattutto Montpellier e Parigi in Francia, Padova e Bologna in
Italia. Ma non abbiamo notizia di soggiorni all’estero di Gaudano,
seppure non siano da escludere. Non sappiamo neppure se alla fine
dei suoi studi sia tornato nella natia Gouda o sia rimasto a Lovanio o
si sia trasferito in un’altra città.
Sappiamo invece che nel 1528 Gaudano era già ammalato, come si
evince dall’epistola dedicatoria che accompagna le traduzioni del De
curandi ratione per sanguinis missionem e del De hirudinibus, pubblicate entrambe a Parigi l’anno successivo, nel 15295: cum aegritudinibus tam variis subinde luctatus sum. Sempre da questa epistola
apprendiamo che conobbe e apprezzò le traduzioni latine di Thomas
Linacre, che tuttavia non riguardano le stesse opere di Galeno da
lui tradotte. Quanto ai rapporti di Gaudano con un certo Michael
Montioellus, a cui è indirizzata l’epistola già citata, non siamo informati che da questa: anch’egli medico, lo avrebbe invitato a tradurre
il De curandi ratione per sanguinis missionem.
La terza traduzione di Gaudano, quella del De simplicium medicamentorum facultatibus, fu pubblicata postuma, nel 1530, sempre a
Parigi, a cura dell’umanista tedesco Johannes Sturm (1507-1589)6,
che indirizza l’epistola dedicatoria a Jean de Hangest (1501-1577),
vescovo di Noyon7, in Francia8. Lo Sturmio, di qualche anno più
giovane di Gaudano, aveva anch’egli frequentato l’università di
Lovanio, dove i due probabilmente si erano conosciuti. Gaudano
morì tra il 1529 e il 1530, prima della pubblicazione della tradu1092
Theodoricus Gerardus Gaudanus traduttore di Galeno
zione del De simplicium medicamentorum facultatibus, avvenuta
il primo settembre 1530, e dopo la sua conclusione, avvenuta il 7
aprile 1529, come si legge alla fine del testo.
Le traduzioni di Gaudano sono di poco posteriori alla prima edizione greca di Galeno, pubblicata a Venezia nel 1525 dai successori di
Aldo, e con questa condividono l’intento di divulgare le opere del
grande medico greco. Almeno due delle tre traduzioni di Gaudano
ebbero un ruolo importante nella diffusione e circolazione di Galeno:
la traduzione del De simplicium medicamentorum facultatibus rimase l’unica per tutto il Cinquecento ed ebbe numerose ristampe9; mentre il De curandi ratione per venae sectionem fu più volte tradotto in
latino, ma la traduzione di Gaudano fu sempre stampata nelle successive edizioni complete di Galeno.
1. La traduzione del De curandi ratione per venae sectionem
L’epistola di dedica della prima edizione, stampata a Parigi nel 1529
da Christian Wechel, ci informa che la traduzione si basa sul testo
greco dell’Aldina: Deinde quamquam Aldinum exemplar, quod unicum nobis fuit. Nella stessa epistola è menzionato anche il ricorso alla precedente traduzione di Niccolò da Reggio: veteris tamen
translationis subsidio. La traduzione di Niccolò da Reggio, indicata
come translatio vetus, è utilizzata da Gaudano per correggere o per
integrare il testo dell’Aldina; cfr. es. 6: XI 270, 2-3 K:
εἰ δὲ μηδὲν εἴη τούτων, ἢ τὸ χωρίον ὑπάρχει φύσει ψυχρόν
Ald.; Si vero horum nihil sit, caeterum hyems regiove natura frigida Gaud. (dove la restituzione di caeterum hyems è basata sulla
translatio vetus).
Non c’è nessuna menzione di ricorso a materiale manoscritto, né
questo emerge dallo studio da me condotto sulla traduzione.
1093
Irene Calà
In seguito il De curandi ratione per venae sectionem fu tradotto sia
da Guinther von Andernach, nel volume Claudii Galeni Pergameni
Opera diversa iam primum in lucem aedita, stampato a Parigi nel
1536 da Simon de Colines10, sia da Leonhart Fuchs, che lo corredò
di ampio commento pubblicato da François e Jean Frellon a Lyon nel
154611. Ma la traduzione di Gaudano, che aveva sostituito quella di
Niccolò da Reggio stampata nelle edizioni di Galeno fino al 1528, si
impose come il testo principale utilizzato dagli umanisti per tutto il
XVI secolo.
Tra l’altro la traduzione di Gaudano fu inclusa nell’edizione di
Galeno curata da Agostino Ricchi e da Vittore Trincavelli e pubblicata a Venezia, nella tipografia dei Farri, tra il 1541 e il 1545, nella
Sectio quinta del 1541 (pp. 83-117)12. Qui fu sottoposta a una vera
e propria revisione: il testo è suddiviso in capitoli e corredato di numerose note, per la cui redazione furono utilizzati anche manoscritti
greci, oltre alle due edizioni greche (l’Aldina del 1525 e la Basilense
del 1538) e alla translatio vetus, più volte citata. Nella maggior parte
dei casi la fonte greca è citata con espressioni generiche (in graeco,
in aliis codicibus), ma in alcuni casi appare chiara la volontà di fare
distinzioni e di citare i manoscritti greci (in graecis codicibus antiquis et impressis). Ecco due esempi:
6: XI 268,11 K (ed. 1541, Sectio quinta, p. 92): nella nota marginale si segnala che il testo di Gaudano è integrato rispetto alle
edizioni greche stampate (l’Aldina e la Basilense) sulla base della
translatio vetus, e a sostegno si cita anche il testo trovato in antiquis graecis codicibus (Τῆς ἔξωθεν ὅλον τὸ σῶμα καὶ προσέτι
τῶν συνυπαρχόντων τῆ τοῦ χυμοῦ φύσει).
18: XI 304, 1 K (ed. 1541, Sectio quinta, p. 110): nella nota marginale è riportato il testo trovato in graecis codicibus antiquis,
omesso dall’Aldina per saute du même au même e diverso da
quello della Basilense, come risulta nello schema seguente:
1094
Theodoricus Gerardus Gaudanus traduttore di Galeno
Ed. Aldina
Ed. Basilense
Nota Ricchi
Γέγραπται δέ μοι περὶ τῆς Γέγραπται δέ μοι περὶ τῆς
λεπτυνούσης διαίτης
λεπτυνούσης διαίτης εἷς
κατὰ ἰδίαν λόγος. ἀλλὰ ἀλλὰ ταῖς γυναιξὶ καὶ χωρίς
ταῖς γυναιξὶ καὶ ἄνευ τῆς τοιαύτης διαίτης
τοιαύτης διαίτης
ἱκανὰ προτρέψαι καὶ ἱκανὰ προτρέψαι καὶ
καλαμίνθην καὶ γλήχωνα καλαμίνθην καὶ γλήχωνα
Il testo citato nella nota dell’edizione di Ricchi è più breve di quello
della Basilense e presenta significative differenze: la preposizione
χωρίς accompagnata dall’articolo τῆς in luogo della preposizione
ἄνευ senza articolo.
Quali manoscritti greci furono utilizzati per l’edizione latina in questione? Per il momento non è stato possibile identificarli, anche perché l’opera di Galeno non ha avuto un’edizione critica, ma si possono escludere due manoscritti greci che ho controllato direttamente:
l’Urb. gr. 70 e il Marc. gr. 279. In ogni caso l’edizione di Ricchi,
ristampata da Guillaume Rouille a Lione nel 1549, risulta particolarmente interessante, sia per la prima divisione del testo in capitoli
che sarà ripresa, con differenze, nelle successive edizioni, sia per il
lavoro di correzione del testo, basato anche su manoscritti greci.
La traduzione di Gaudano fu stampata in seguito nelle edizioni
Giuntine, Classis sexta, a partire da quella del 1541-42, la prima della
nuova serie curata da Agostino Gadaldini13. In questa edizione il testo di Gaudano risulta corretto probabilmente sulla base dell’edizione
Basilense. Poche però sono le correzioni discusse nelle note marginali. Nelle edizioni successive, le Giuntine del 1550, 1556 e 1565, sempre curate da Agostino Gadaldini, le note marginali sono più numerose e contengono lezioni di manoscritti greci: nella Giuntina del 1550
sono citati gli antiqui codices, come pure nelle Giuntine successive14.
La traduzione di Gaudano fu inserita nell’edizione di Galeno pubblicata da Froben a Basilea nel 1542, tomo V, che nel complesso è una
1095
Irene Calà
ristampa dell’edizione Giuntina del 1541-42, e nelle due successive
edizioni Frobeniane del 1549 e del 1561-6215. Da segnalare la seconda edizione, quella del 1549, curata da Ianus Cornarius, che fece
una revisione della traduzione di Gaudano, senza però segnalare gli
interventi in margine. Cornario deve aver utilizzato l’edizione greca
Basilense e probabilmente anche la traduzione di Guinther d’Andernach, come risulta dal seguente esempio (11: XI 284, 9-13 K), in cui
il testo di Gaudano, rivisto da Cornario, presenta più di un’analogia
con quello di Guinther:
Gaudanus
(1529, cc. 21v-22r)
Guinther
(1536, p. 113, 31-34)
Gaudanus ex Cornario
(1549, col. 1113)
Expedit autem, uti vidistis,
non eo usque sanguinem
educere, dum ad extremum
vires ducantur: sed quoad quod symmetrum moderatumque sit, eductum
videatur, prorumpentisque
sanguinis impetus nondum
flaccescat, sed validus permaneat.
Convenit autem uti vidistis,
non expectare in missione sanguinis, dum extreme
vires collabantur; sed ubi
quod moderatum est, evacuatum videris, prorumpentisque sanguinis impetus
validus perserveret.
Expedit autem, uti vidistis,
non expectare, donec vires
extreme collabantur. Verum
ubi iam moderatus sanguinis e naribus evacuatus
videtur, et impetus lationis
fortis permanet.
Cornario inoltre sottopone la traduzione di Gaudano ad una revisione
terminologica: adena, ae, con cui Gaudano traslittera ἀδήν, -ένος, è
sostituito da Cornario con glandula, -ae (es. V, p. 1110 = XI 275, 6 K);
i termini μελίκρατον, ὀξύμελι e ὀξύγλυκυ, che Gaudano traslittera,
sono invece resi da Cornario rispettivamente con aqua mulsa, acetum
mulsum e acetum mulsum dulce (es. V, p. 1114 = XI 286, 17 K); spirituosus di Gaudano per πνευματώδης è sostituito da Cornario con flatulosus (es. V, p. 1123 = XI 313, 1 K). Cornario infine aggiunge definizioni ai termini tecnici traslitterati: erysipelas diventa erysipelas, sive ignis
sacer (V, p. 1107 = XI 265, 13 K), e aneurysma diventa aneurysma, hoc
est arteriae incisae dilatatio (V, p. 1123 = XI 313, 15 K).
1096
Theodoricus Gerardus Gaudanus traduttore di Galeno
La traduzione del Gaudano dunque subisce numerose modifiche rispetto alla sua prima edizione del 1529 nelle diverse edizioni. Segue
un solo esempio, in cui alle edizioni già citate è aggiunta quella curata da Giovanni Battista Rasario e stampata a Venezia nel 1562-1563
da Vincenzo Valgrisi, nella Classis sexta, pp. 118-12416.
6: XI 269, 11-12 K: ἡ δύναμις ἔῤῥωται, μέχρι δὲ πόσου
αὐτὸς ὁ χυμὸς ἔφυ Ald.: ἐψύχθη in mg. Bas.;
Sit virtus, et quatenus humor ipse sit frigidus Gaud. 1529 ex
Nic. (infrigidatus est);
in mg. quantum ipsius homoris sit genitum Ricchi Giunt.1541
e 1550 Rasario;
in mg. ἔψυκται Giunt.1556 (ex Laur. plut. 74, 22?);
Sit virtus, et quatenus humor ipse progressus sit Corn.;
quantum humor sit refrigeratus et in mg. Al. humoris ipsius sit
genitum Giunt.1565.
2. La traduzione del De hirudinibus, revulsione, cucurbitula,
incisione et scarificatione
Nel corso del Cinquecento il De hirudinibus ebbe due edizioni greche, l’Aldina (IV, c. 15r) e la Basilense (IV, pp. 27-28), e numerose
traduzioni: quelle di Ferdinando Balami17 e di Gaudano, pubblicate
entrambe nel 1529 e poi ristampate in edizioni diverse, di Guinther
d’Andernach pubblicata insieme con la citata traduzione del De curandi ratione per venae sectionem nel 1536, di Leonhart Fuchs pubblicata con ampio commento nel 1546, e infine di Cornario pubblicata nella seconda edizione di Froben nel 1549.
Due soli manoscritti greci conservano il De hirudinibus: il Vat. gr.
283 del XIII-XIV sec. (ff. 2-3) e il Par. gr. 2269, vergato da Demetrio
Damila (RGK I 93 e II 127) nella seconda metà XV sec. (ff. 178180)18. In entrambi i codici il trattatello non figura insieme con il De
curandi ratione per venae sectionem, come avviene nell’Aldina e
1097
Irene Calà
poi in tutte le edizioni latine di Galeno, ma segue il De dignotione ex
insomnis ed il Quomodo morborum simulantes sint deprehendendi.
Dall’esame del testo dei due manoscritti risulta che il Parigino (= P)
dipende dal Vaticano (= V). L’Aldina ha un testo corretto ed integrato
rispetto a quello dei codici, come mostrano i seguenti passi contenuti
nel primo capitolo sulle sanguisughe: XI 317, 2 K: πολλοῖς Ald.:
om. V P; 4: χρὴ om. V P; 4: μίαν Ald.: om. V P; 6: βδελλισόμενον
Ald.: βδελλιζόμενον V P; 318, 9: χρὴ om. V P.
I traduttori debbono aver utilizzato il testo greco delle edizioni a
stampa, l’Aldina, almeno Balami, Gaudano e Guinther, perché le
loro traduzioni furono pubblicate prima della Basilense, che dipende
dall’Aldina. Metto qui a confronto le diverse traduzioni in un passo
del primo capitolo sulle sanguisughe:
XI 318, 10-12 K: τὰ δὲ σώματα, εἰ μὲν ὑποδακρύει, κύμινον
ἢ ἄλευρον προσπαστέον, ἔπειτα ἐρίῳ ἔλαιον βραχὺ
κατειλικτέον V P Ald. Kühn: τμήματα vel forte σήματα aut
τρήματα legendum add. in mg. Bas.
Gaud. 1529: Corpora vero si lachryment, cuminum aut farinam
inspergito superque lana oleo pauxillo madidata involvito.
Balami: Quod si inde cruentae lachrymulae adhuc effluxerint,
farinam, cyminumque admoveto, lanamque subinde modico
madentem oleo alligato.
Guinther: Partes autem si elachryment, cuminum aut farinam inspergito, superque lanam oleo paxillo madidam dato.
Fuchs: Foraminibus autem si cruentae lachrymae effluxerint, cuminum, aut farinam inspergito, dein lana esiguo oleo madida
involvito.
Corn.: At si corpora adhuc lachrymas fundant, fabacea farina
adspergenda est, deinde lana modico oleo imbuta obvolvatur.
La traduzione del De hirudinibus che ricevette maggiori ristampe fu
quella di Balami, accolta in quasi tutte le edizioni dell’opera omnia
1098
Theodoricus Gerardus Gaudanus traduttore di Galeno
di Galeno, nelle Giuntine, nelle Frobeniane, come pure nell’edizione
curata da Rasario e pubblicata a Venezia nel 1562-63. La traduzione
di Gaudano, diversamente da quella del De curandi ratione per venae sectionem e del De simplicium medicamentorum facultatibus ac
temperamentis, fu ristampata nella sola edizione curata da Agostino
Ricchi e pubblicata dai Farri nel 1541-45. In questa edizione la traduzione di Gaudano si presenta in una revisione che la rende più
aderente al testo greco, come risulta dai seguenti passi:
Aldina
cap. 1
ἐκκωλύομεν δὲ καὶ
319, 1-2 K οὐκ ἐῶμεν ἀποῤῥεῖν
ἕως ἂν αὔταρκες
ἀποκριθῇ
cap. 3
ἀλλὰ τοῖς συνεχέσιν
320, 17-18 αὐτῶν
K
cap. 4
ἢ ἰώδους δυνάμεως
321, 12-13 ἔξωθεν ἐμπεσούσης
K
Gaudanus 1529
Prohibemus vero decidere, donec quod
satis sit excretum
fuerit.
sed continentibus
Gaudanus in ed. Ricchi
Prohibemus autem et non
permittimus effluere quosque quod sussiciens est
excretum fuerit.
sed his quae eis continuae
sunt
aut veneno extrinse- aut venenosa facultate excus infectas
trinsecus accidente
Bibliografia e note
1. Ringrazio Stefania Fortuna e Alessia Guardasole per i preziosi consigli che
ho ricevuto in questa ricerca.
2. Per le edizioni delle traduzioni di Galeno cfr. DURLING R. J., A chronological census of Renaissance editions and translation of Galen. Journal of the
Warburg and Courtauld Institutes 1961; 24, 230-305; FORTUNA S., Galeno
latino, 1490-1533. Medicina nei Secoli 2005; 17: 469-505; EAD., Le illustrazioni nei testi medici: le edizioni latine di Galeno del XVI-XVII sec. In:
MARAGLINO V. (ed.), Scienza antica in età moderna. Teoria e immagini.
Bari, Cacucci, 2012, pp. 311-337; EAD., The Latin editions of Galen’s opera
omnia (1490-1625) and their prefaces. Early Science and Medicine 2013;
1099
Irene Calà
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
17: 391-412. Sulla fortuna di Galeno nel Cinquecento cfr. NUTTON V., John
Caius and the manuscripts of Galen. Cambridge, The Cambridge Philosophi­
cal Society, 1987.
Per ricerche su altre opere di Galeno cfr. FORTUNA S., Galen’s De con­
stitutions artis medicae in the Renaissance. Classical Quarterly 1993; 43:
302-319; EAD., Edizioni e traduzioni del De locis affectis di Galeno tra
Cinquecento e Seicento. Bollettino dei Classici 1993; 14: 3-30.
Cfr. Memoires pour servire a l’histoire litteraire des dix-sept provinces des
Pays-Bas de la Principauté de Liege, et de quelques contrées voisines. Lou­
vain, Imprimerie Academique, 1767, vol. VI, p. 623; Dictionnaire des sciences medicales. Vol. IV, Paris, Panckoucke, 1821, p. 394; VAN GILS J. B. F.,
Theodoricus Gaudanus. In Bijdragen tot de geschiedenis der geneekkunde,
1941; 21: 12-16; VAN DONGEN J. A, De Incunabelen en Postcunabelen in
de Bibliotheek de Maatschappij (XLVI). Medisch Contact 1969; 10: 266-268;
HOUTZAGER H. L., Medical relations between the Northern and the Southern Netherlands in the 16th and 17th centuries. Sartoriana 1993; 6: 83-109.
Questa edizione è disponibile nel sito di Gallica della Bibliothèque Nationale
di Parigi.
Cfr. SCHMIDT C., La vie et les travaux de Jean Sturm. Strasburg, C. F.
Schmidt, 1855, p. 9ss.
Sui rapporti del vescovo con Antonio Eparco cfr. LEON DOREZ M., Antoine
Eparque. Recherches sur le commerce des manuscrits grecs en Italie au XVIe
siècle. Mélange d’archéologie et d’histoire 1893; 13: 281-364.
Questa edizione è disponibile nel sito Gallica della Bibliothèque Nationale
di Parigi.
Sulla traduzione di Gaudano del De simplicium medicamentorum facultatibus cfr. l’articolo di Caroline Petit in questo volume.
Questa edizione è disponibile nel sito di Gallica della Bibliothèque Nationale
di Parigi.
Questa traduzione di Fuchs è disponibile nel sito Digital collections della
Bayerische Staatsbibliothek di Monaco. Su Leonhart Fuchs cfr. DURLING
R. J., Leonhart Fuchs and his commentaries on Galen. Medizinhistorische
Journal 1989; 24: 42-47.
Alcuni volumi di questa edizione, compresa la Sectio quinta, sono disponibili
nel sito Gallica della Bibliothèque Nationale di Parigi.
Su Agostino Gadaldini cfr. GAROFALO I., Agostino Gadaldini (1515-1575)
et le Galien latin. In: BOUDON-MILLOT V., COBOLET G. (edd.), Lire les
Médicins grecs à la Renaissance. Aux origins de l’édition médicale. Acte du
1100
Theodoricus Gerardus Gaudanus traduttore di Galeno
14.
15.
16.
17.
18.
Colloque International de Paris (19-20 septembre 2003). Paris, De Boccard,
2004, pp. 283-321. Quanto alla Giuntina del 1541-42, ho utilizzato le ripro­
duzioni dell’esemplare conservato presso la Biblioteca dell’Istituto di Storia
della Medicina di Roma, che mi sono state gentilmente fornite dalla bibliote­
caria dott.ssa Maria Conforti.
La Giuntina del 1565 è disponibile nel sito Medic@ della Biu Santé di Parigi,
le Giuntine del 1550 e del 1556 nel sito Digital collections della Bayerische
Staatsbibliothek.
L’edizione del 1542 è disponibile nel sito e-rara.ch, che raccoglie le edizioni
pubblicate in Svizzera dal XV al XIX secolo, mentre quella del 1549 nel sito
Medic@ della Biu Santé di Parigi.
Alcuni volumi di questa edizione, compresa la Classis sexta, sono disponibili
nel sito di Gallica della Bibliothèque Nationale di Parigi.
Ho consultato la traduzione di Balami nell’edizione Frobeniana del 1542. La
prima edizione di questa traduzione fu pubblicata probabilmente prima del
1529, come è segnalato nella scheda del catalogo del Servizio Bibliotecario
Nazionale, a Roma presso la tipografia di Francesco Minizio Calvo. Di que­
sta edizione sono disponibili due soli esemplari nelle biblioteche italiane, uno
presso la Biblioteca comunale dell’Archiginnasio di Bologna e uno presso la
Biblioteca consorziale di Viterbo.
Cfr. DIELS H., Die Handschriften der antiken Ärzte. I. Hippoktrates und
Galenos. Abhandlungen der Königlich-Preussischen Akademie der Wissen­
schaften, philos.-hist. Klasse, Berlin, 1905, p. 93, che segnala anche il Marc.
gr. App. cl. II 171 del XVI sec., f. 68, che in realtà tramanda un excerptum dai
Libri medicinales di Aezio Amideno; cfr. MIONI E., Biblioteca Divi Marci
Venetiarum codices Graeci manuscripti. I, pars altera, Roma, Istituto Poli­
grafico e Zecca dello Stato, 1972, pp. 97-98.
Correspondence should be addressed to:
Irene Calà
Via Messina, 16 - 90040 Capaci (PA)
[email protected]
1101
MEDICINA NEI SECOLI ARTE E SCIENZA, 25/3 (2013) 1103-1142
Journal of History of Medicine
Articoli/Articles
Il De uteri dissectione di Galeno e la sua fortuna
nel Rinascimento
Concetta Pennuto
Centre d’Études Supérieures de la Renaissance (UMR 7323)
Université François-Rabelais, Tours, F
SUMMARY
THE LATIN TRANSLATIONS OF GALEN’S DE UTERI DISSECTIONE AND
THEIR RECEPTION IN THE RENAISSANCE
This article provides a preliminary survey of the Latin translations of
Galen’s De uteri dissectione and of their reception in the Renaissance.
Andreas Vesalius criticized Galen in De humani corporis fabrica (1543 and
1555), on the grounds that Galen was ignorant of human anatomy and the
women’s womb. In order to make his point, Vesalius quoted, inter alia, De
uteri dissectione, which was central in medical discussions at that time. This
anatomical work of Galen had four Latin translations: the first one was done
by Niccolò da Reggio in the first half of the fourteenth century, the other
three were published in 1533 (by Giovanni Bernardo Feliciano) and in 1536
(by Janus Cornarius and Guinther of Andernach). All these translations had
various editions from 1490 to 1625, expecially that by Giovanni Bernardo
Feliciano. Their text changed from one edition to another, and influenced
modern anatomical terminology, as Charles Estienne shows in his treatise.
Il capitolo 15 del quinto libro del De humani corporis fabrica di Andrea
Vesalio, edito a Basilea nel 1543 presso Johannes Oporinus, riguarda
l’analisi e la descrizione della posizione, della forma, della superficie,
del fondo e delle componenti dell’utero (Figura 1). Questa sezione
Key words: De uteri dissectione - Latin translations - Renaissance reception
1103
Concetta Pennuto
propone inoltre una riflessione sulle cosiddette corna dell’utero, ovvero due protuberanze che ricordano le corna nascenti dei buoi, come
disse Erofilo – spiega Vesalio. Si tratta della parte superiore dell’utero,
illustrata nella figura 25, lettere i e k (Figura 2). Dall’una e dall’altra
parte, l’utero forma degli angoli ottusi, che – continua Vesalio – se-
Fig. 1. Andrea Vesalio, De humani corporis fabrica. Basileae, Oporinus, 1543
(Centre d’Études Supérieures de la Renaissance, Tours, BVH), p. 378, V, imm. 25.
1104
Il De uteri dissectione di Galeno
Fig. 2. Andrea Vesalio, De humani corporis fabrica. Basileae, Oporinus, 1543
(Centre d’Études Supérieures de la Renaissance, Tours, BVH), p. 378, V, imm. 25, part.: lettere i e k.
Fig. 3: Andrea Vesalio, De humani corporis fabrica. Basileae, Oporinus, 1543
(Centre d’Études Supérieures de la Renaissance, Tours, BVH), p. 382, V, imm. 29.
1105
Concetta Pennuto
condo gli antichi anatomisti di cadaveri umani avevano la funzione di
cornua da cui partono i vasi spermatici femminili1. Questo passaggio
offre a Vesalio l’opportunità di sferrare un potente attacco a Galeno e
alla sua descrizione dell’anatomia dell’utero, senza però incorrere in
ritorsioni di eventuali difensori di Galeno e dei suoi numerosi dogmata. Secondo Vesalio, chi volesse difendere Galeno dovrebbe esaminare con cura il De usu partium, il De semine e il De uteri dissectione
ed ammettere che Galeno ha visto unicamente uteri di vacca, capra e
pecora, e ne per somnium quidem ha esaminato mai un utero di donna.
Anzi – continua Vesalio – se Galeno nel De partium usu si è basato su
quanto fatto dagli altri anatomisti, delineando così un utero più fedele
alla realtà, nel De uteri dissectione ha accostato una equina cervix ad
un humanum caput, dando vita ad una chimera:
Neque hic quenquam Galeni studiosum […] mihi ob pleraque illius dogmata obstrepere velim […] priusquam sedulo Galeni loca in libris de
Partium usu, de Semine, de Uteri resectione, expenderit, atque vaccinum
uterum muliebri, ac demum Galeni scripta ambobus uteris contulerit, ut
tandem doceatur Galenum ne per somnium quidem muliebrem uterum
unquam inspexisse, ut vaccinum duntaxat, et caprinum et ovillum, insuper ipsum in libris de Partium usu aliorum Anatomicorum placitis nixum
esse, ac proinde uterum illic verius … descripsisse. In libro autem de Uteri
resectione humano capiti equinam cervicem adiecisse, atque ex vaccino
utero et muliebri chimeram texuisse2.
Se lo studioso, lettore di Vesalio, vuole vedere le Graecorum imposturae, guardi la figura 29 della Fabrica (Figura 3), dove l’utero
di vacca presenta corna simili a quelle di ariete. È molto facile fare
questa constatazione: basta andare in un macello (macellum) per
osservare un utero di vacca, la sua posizione, la sua forma, la sua
grandezza e le sue parti; se non si ha il coraggio di andare in questi
luoghi, è sufficiente farselo portare da qualcuno – commenta Vesalio
– e si vedrà così che concinne Galenus caprinum vaccinumque uterum, non autem humanum depinxerit3.
1106
Il De uteri dissectione di Galeno
Il luogo vesaliano ci pone di fronte a quelle che Vesalio stesso chiama
le controversiae4 sulla struttura dell’utero tra i moderni, in un momento in cui – come rilevato da importanti studiosi – i saperi ginecologico-ostetrici si configurano come una sorta di specialità medica5. I toni
aspri della critica vesaliana si attenuano nella seconda edizione della
Fabrica, dove è possibile constatare una cospicua rielaborazione del
capitolo 15 del quinto libro nei contenuti e nella forma, rielaborazione che rientra nel lavoro di riscrittura del testo voluto dall’autore, che
dopo la seconda versione ne preparò pure una terza, come un recente
articolo di Vivian Nutton ha messo in luce6. Nutton sottolinea come
Vesalio abbia rivisto l’edizione della Fabrica del 1555 nel testo e in
diverse illustrazioni, operando tagli di quanto ormai datato, anche in
materia di criticismo7. Riguardo all’utero, constatiamo che la descrizione anatomica comporta toni attenuati nei confronti di Galeno, di
cui comunque si conferma l’ignoranza dell’utero di donna, in quanto
conoscitore di uteri di animali – come dimostra quanto scrive nel De
uteri dissectione e questa volta pure nel De usu partium8 – ma di cui
si difende la parola autentica. Galeno è sì autore delle opere citate,
dove si parla di uteri animali, ma di certo non è autor di quanto gli
viene attribuito sulle sette celle dell’utero, che tanti commenti hanno suscitato in giuristi, teologi e autori vari, quali Alberto Magno,
Michele Scoto, Gentile da Foligno o Mondino de’ Liuzzi9.
Vesalio, che si vuole critico e al tempo stesso attento studioso del
vero Galeno, ci introduce allo studio del De uteri dissectione, opera
che nel Rinascimento ha goduto di vasta fortuna, perché oggetto di
diverse traduzioni latine e del dibattito medico sulla conformazione di
quest’organo. Il nostro contributo intende fornire un primo approccio
alla fortuna del De uteri dissectione nel Cinquecento attraverso una
panoramica delle diverse traduzioni latine, per mettere in luce come
proprio queste traduzioni contribuiscano al costituirsi di quei saperi e
di quel lessico medico che caratterizzano le competenze ginecologiche
di età moderna.
1107
Concetta Pennuto
1. La tradizione medievale e la traduzione di Niccolò da Reggio
Il testo greco del De uteri dissectione è tramandato in diversi manoscritti, la cui lista aggiornata nella descrizione e nella bibliografia è
fornita dal sito Pinakes dell’Institut de Recherche et d’Histoire des
Textes di Parigi, sezione dei testi greci10:
Vat. gr. 1845, s. XII
Coisl. gr. 228, s. XIV
Coisl. gr. 334, s. XIV
Par. gr. 2270, s. XIV
Marc. app. cl. V 9, s. XV
Marc. app. cl. V 5, s. XVI in.
Par. gr. 2165, s. XVI
Ambr. C 4 sup (= 164), s. XV
Par. gr. 2269, s. XV
Par. gr. 2271, s. XV
Vat. gr. 285, s. XVI
Tutti questi manoscritti, escluso il Coisl. gr. 334, sono stati studiati da Diethard Nickel nella sua edizione per il Corpus Medicorum
Graecorum11: i loro rapporti sono stati ricostruiti talvolta però sulla
base di una diversa datazione da quella attuale, come nel caso del
Par. gr. 2270 che Nickel riteneva del XV-XVI s.
In alcuni manoscritti il testo galenico è preceduto dal De totius morbi temporibus e seguito dal Pro puero epileptico, come avviene per
esempio nel Vat. gr. 1845 (V), considerato da Nickel all’origine della
trasmissione del testo nei manoscritti più recenti: Marc. app. cl. V 5
(L) e 9 (M), Coisl. gr. 228 (C) e Par. gr. 2270 (R)12. Negli altri manoscritti l’ordine varia, come possiamo constatare grazie alla descrizione fornita dal sito Pinakes: nell’Ambr. C 4 sup (A) il testo, lacunoso, è preceduto dall’Epistola ad Aristotelem e seguito dal Pro puero
epileptico; nel Coisl. gr. 334 è preceduto dal De urinis di Zacharias
1108
Il De uteri dissectione di Galeno
Actuarius e seguito dal De urinis di Avicenna; nel Par. gr. 2165 (P)
il De plenitudine precede il De uteri dissectione, il De urinis psedogalenico lo segue; il Par. gr. 2269 (Q) presenta nell’ordine De differentiis febrium, De uteri dissectione, De dignotione ex insomniis;
nel Par. gr. 2271 (S) e nel Vat. gr. 285 (T) il De tremore palpitatione
convulsione et rigore precede il De uteri dissectione, che è seguito
dal Pro puero epileptico.
L’ordine varia ancora nelle prime edizioni a stampa del trattato,
pubblicato negli Opera aldini del 1525 (cc. 96v-98r) e nel 1538
da Andreas Cratander a Basilea (cc. 210-213)13. Nel primo volume
delle due edizioni, veneziana e basilense, il De uteri dissectione è
inserito nella serie delle opere anatomiche: sotto il titolo di De vulvae dissectione (Περὶ μήτρας ἀνατομῆς) è infatti preceduto dal
De instrumento odoratus e seguito dal De foetuum formatione14. La
sequenza di testi anatomici implica lo studio della struttura del corpo (De anatomicis administrationibus, De venarum et arteriarum
dissectione, De nervorum dissectione, De instrumento odoratus) e
lo studio della riproduzione, dell’embrione e della costituzione del
corpo (De foetuum formatione, An sanguinis natura in arteriis contineatur, De spermate, De optima corporis constitutione etc.). Il De
uteri dissectione si colloca nel mezzo di questa sequenza.
Grazie agli studi su queste edizioni, constatiamo che tra le copie tipografiche dell’Aldina del 1525 figurano almeno due dei manoscritti
del De uteri dissectione segnalati sopra: il Par. gr. 2165, vergato da
Nicola Pachys e appartenuto a John Clement, e il Marc. app. cl. V 5,
come mostrato da Stefania Fortuna e Vivian Nutton15. Come spiegato
da Nutton, inoltre, è grazie al lavoro condotto da Giovanni Battista
Opizzoni e dalla sua équipe di giovani studiosi del Nord Europa, nonché all’iniziativa di Gian Francesco d’Asola16, che Galeno fu reso per
la prima volta interamente disponibile in greco17, e quindi nessuna
scusa poteva più essere avanzata per basarsi solo sulle “barbare traduzioni medievali”18, anche al di là di tutte le difficoltà che spesso
1109
Concetta Pennuto
il testo greco poneva19. Quando nel 1538 il testo galenico è edito a
Basilea, l’impresa editoriale di Andreas Cratander, Leonhard Fuchs,
Hieronymus Gemusaeus e Joachim Camerarius intende migliorare lo
stato del testo veneziano del 1525 grazie alla ricerca di antichi esemplari, a nuove congetture e allo studio delle traduzioni medievali, visto che le più moderne erano spesso basate sull’Aldina20.
Durante il Medioevo, invece, il testo greco del De uteri dissectione
sembrerebbe aver avuto scarsa circolazione, come attesta la datazione bassa di quasi tutti i manoscritti, visto che solo il Vat. gr. 1845, il
Par. gr. 2270 e i Coisl. gr. 228 e 334 sono datati al XII-XIV secolo.
Soprattutto, come per molti altri testi galenici, il De uteri dissectione
ha avuto una circolazione latina a partire dal XIV secolo, grazie alla
versione di Niccolò da Reggio21. Attivo nella prima metà del Trecento,
Niccolò si distingue per il carattere sistematico della selezione dei testi galenici da tradurre e per l’accuratezza delle scelte lessicali.
Il De uteri dissectione nella versione di Niccolò è conservato nel
Pal. lat. 1211, unica copia manoscritta di cui siamo a conoscenza22. Il testo sull’anatomia dell’utero, ff. 62vb-64vb, è preceduto dal
De anathomia oculorum e seguito dal Liber Galieni an omnis omnis [sic] eius quod foetatur particule fiant simul. Il titolo annuncia
Incipit liber Galieni de anathomia matricis secundum librum 15 de
anathomicis tractacionibus translatus a magistro Ni(colao), ribadito
dall’explicit: Explicit translatus a Magistro nicolao de Regio de calabria. Il testo galenico è articolato in capitoli che guidano il lettore:
i capitoli non sono numerati, ma introdotti da titoli, quali De magnitudine matricis, De figura matricis, De communione matricis ad
adiaciencia, etc. Come vedremo, l’articolazione in capitoli resterà
una costante nelle versioni latine a stampa.
Resta da sottolineare l’unicità della versione del Pal. lat. 1211: la
mancanza di copie manoscritte attesterebbe la scarsa circolazione
del testo galenico anche in latino nel corso del Medioevo, allorché
una più grande diffusione si può datare dalla fine del Quattrocento.
1110
Il De uteri dissectione di Galeno
Infatti, la traduzione di Niccolò viene inserita nell’editio princeps
degli Opera galenici del 1490 e fino alle nuove traduzioni latine rinascimentali, a partire dagli anni ’30 del Cinquecento, sarà questa la
versione diffusa in tutta Europa. D’altra parte, se la medicina occidentale di quasi tutto il XV secolo è una medicina soprattutto latina23, medicina latina galenica è anche quella del XVI secolo, quando
allo scarso numero di edizioni greche di Galeno si associano la ricerca e la citazione di manoscritti greci funzionali a rendere sempre più
preciso e comprensibile il testo e il lessico latino.
Grazie agli studi di Stefania Fortuna sulle edizioni latine di Galeno
possiamo oggi ritrovare la versione latina di Niccolò, col titolo di De
anatomia matricis, nelle seguenti edizioni24:
1490, ed. Diomede Bonardo, Venezia, Filippo Pinzi, 2 Voll.25: Vol. 1, anon.
(sign. zz2v-3r, preceduto da De anatomia oculorum e seguito da De
dissolutione continua).
1502, ed. Girolamo Suriano, Venezia, Bernardino Benali, 2 Voll.26: Vol. 1,
anon. (sign. d2r-3r, preceduto da De anatomia oculorum e seguito da
De iuvamentis membrorum [UP]).
1513, ed. Scipione Ferrari, Venezia, Bernardino Benali27.
1515-1516, ed. Pietro Antonio Rustico, Pavia, Giacomo Pocatela, 3 Voll.28:
Vol. 1, anon. (cc. 51r-52r, preceduto da De anatomia oculorum e seguito
da De iuvamentis membrorum [UP]).
1522, Venezia, Luca Antonio Giunta, 3 Voll.29: Vol. 1, anon. (cc. 60r-61r,
preceduto da De anatomia oculorum e seguito da De iuvamentis membrorum [UP]).
1528V, Venezia, Luca Antonio Giunta, 4 Voll.30: Vol. 1, anon. (cc. 60r-61r,
preceduto da De anatomia oculorum e seguito da De iuvamentis membrorum [UP]).
Questi quattro volumi sono seguiti nel 1531 e 1533 da altri due
volumi31: in quello del 1533, il De uteri dissectione di Galeno compare
nella nuova traduzione umanistica di Bernardo Feliciano, pp. 159-161.
1528L, ed. Joannes Nebriensis Rivirius (e Symphorien Champier), Lione, in
chalcographia gabiana, 3 Voll.32: Vol. 1, anon. (cc. 82r-83v, preceduto da
De anatomia oculorum e seguito da De iuvamentis membrorum [UP]).
1111
Concetta Pennuto
In queste prime edizioni galeniche, il testo, nella versione di Niccolò,
è riprodotto con la stessa articolazione dei capitoli che troviamo nel
manoscritto: i capitoli non sono tuttavia numerati nel 1490 e nel
1502, ma introdotti dai titoli succitati; essi sono numerati quasi tutti
nel 1515, nel 1522 e nel 1528 (Venezia e Lione). Inoltre, anche in
presenza della numerazione, tutti i capitoli riportano i titoli del Pal.
lat. 1211. A partire dall’edizione del 1502, la traduzione è stampata
con varianti in margine che vengono dalla tradizione manoscritta
latina, come dimostra la loro coincidenza con il Pat. lat. 1211, e che
entreranno almeno parzialmente nel corpo del testo, come mostrano
questi esempi:
1490 zz2vb, 48: circa Praxagoram et Phylosenum; 1502 1515 1522 1528V
1528L: circa Praxagoram et Phylosenum* in textu et Phyloxienum in
marg. (Pal. lat. 1211: circa Praxagoram et Philocienum)
1490 zz3va, 15: membrana superiacet due; 1502 1515 1522 1528V 1528L:
membrana superiacet due* in textu et duplex in marg. (Pal. lat. 1211:
duplex)
1490 zz3va, 46: ut si influat multitudo; 1502 1515 1522 1528V 1528L: ut
si* influat multitudo in textu et nisi in marg. (Pal. lat. 1211: nisi)
1490 zz3vb, 28: nisi a primitus; 1502: nisi* primitus in textu et ubi autem in
marg.; 1515, 1522, 1528V, 1528L: ubi autem (Pal. lat. 1211: ubi autem)
Riguardo ai contenuti, qualche rapido esempio può dare un’idea di
come il testo di Niccolò sia stato trasmesso nelle edizioni a stampa.
Può capitare che ci siano delle perdite di testo che si sono perpetuate
in tutte le edizioni a stampa:
34, 4 N = II 887, 5-6 K: ὅθεν τε ἤρτηται καὶ ὅθεν τρέφεται
Pal. lat. 1211 62vb: et unde dependet et unde nutritur
1490 zz2va, 59: et unde nutritur (idem 1502 1515 1522 1528V 1528L)
Variazioni lessicali possono affermarsi nelle edizioni a stampa:
1112
Il De uteri dissectione di Galeno
34, 21 N = II 888, 14 K: ἄχρι μὲν τούτου κυφή
Pal. lat. 1211 63ra: usque ad hoc igitur gibbum est
1490 zz2vb, 13: usque ad hoc igitur dorsum est (idem 1502 1515 1522
1528V 1528L)
Guasti nel passaggio dalla versione manoscritta a quella a stampa del
1490 possono essere riparati, ma il senso del testo originario cambia.
L’esempio seguente mostra come un salto du même au même nell’edizione del 1490 sia corretto nel 1515 da Pietro Antonio Rustico e
accettato dagli editori successivi:
42, 22-26 N = II 895, 9-14 K: «Ἕτερα δὲ τέτταρα οὐκ ἐπὶ πασῶν
γυναικῶν, ἀλλ’ ἔστιν ἐφ’ ὧν», φησὶν ̔Ηρόφιλος, «τῶν ἐπὶ τοὺς
νεφροὺς ἰόντων ἀποφυόμενα, εἰς τὴν μήτραν ἐμβάλλει», ὅπερ ἐπὶ
μὲν τῶν ἄλλων ζῴων οὐχ εὗρον πλὴν σπανίως ἐν πιθήκοις. οὐ μὴν
ἀπιστῶ τὸ πολλάκις εὑρεῖν αὐτὰ ἐπὶ γυναικῶν τὸν ̔Ηρόφιλον·
ἱκανὸς γὰρ ἦν τά τε ἄλλα τῆς τέχνης.
Pal. lat. 1211 63va: Alia vero quatuor vasa in mulieribus non tamen in
omnibus, ut ait Erophilus, explantata ab eis, que ad renes veniunt, perveniunt ad matricem, que in aliis quidem animalibus non inveni, nisi
raro in simiis. Non tamen decredo invenire ea in mulieribus Erophilum,
sufficientem existentem etiam aliis (πολλάκις et τῆς τέχνης omisit)
1490 zz3ra, 44-46: alia vero quattuor vasa in mulieribus non tamen in
omnibus, ut ait Erophilus, sufficientem existentem in aliis (idem 1502).
1515 51va, 8-10: Alia vero quattuor vasa in mulieribus, non tamen in omnibus, ut ait Erophilus, sufficienter existunt in alijs (idem 1522 1528V
1528L).
2. La tradizione rinascimentale e le traduzioni di Giovanni Bernardo Feliciano, Janus Cornarius et Johann Guinther von Andernach
A partire dal 1533, al testo latino di Niccolò da Reggio si affianca o,
meglio, si sostituisce la traduzione di Bernardo Feliciano (Giovanni
Bernardo Feliciano, Regazzola [c. 1490-1552]), pubblicata per la
prima volta nel volume sesto (1533) della Giuntina del 152833, come
mostrato da Stefania Fortuna34, mentre nel primo volume della rac1113
Concetta Pennuto
colta (1528) era presente la versione di Niccolò. In effetti, a partire
dagli anni ’30 la versione di Niccolò lascia il posto alle traduzioni
umanistiche, come detto. Quella di Feliciano, dal titolo De dissectione vulvae, è la prima ed è ripubblicata a Basilea, presso Andreas
Cratander, nel 1535, come De anatomia matricis nell’indice, De dissectione vulvae nel testo galenico35. Questo titolo richiama quello
dell’Aldina e annuncia il titolo che sarà scelto per l’edizione greca
Basilense del 1538, come abbiamo visto.
Il trattato galenico tradotto da Feliciano nel 1533 si inserisce nel gruppo
di traduzioni dello stesso che apre il volume: De placitis Hippocratis
et Platonis, De semine, De uteri dissectione, De foetuum formatione.
Questi testi sono preceduti da una dedica al giurista milanese Giovanni
Battista Speciano, dove le quattro opere sono presentate come facenti
parte di un unico lavoro. Feliciano spiega che, per rispondere alle due
esigenze della filosofia, la comprensione e l’azione, bisogna conoscere
se stessi. Allo scopo non c’è niente di meglio che l’osservazione della composizione del corpo umano e delle facoltà dell’anima che permettono all’uomo di essere immagine di Dio. Le opere di Galeno qui
tradotte sono un ausilio in questo senso – continua Feliciano – anche
se Galeno scrive contro le opinioni di Aristotele e degli Stoici36. Le
quattro opere sono strettamente legate, visto che il corpo umano nasce,
come le piante, dal seme che trova il suo terreno ideale nell’utero della
madre, e poi si sviluppa con radici, rami e frutti, ovvero vene, arterie e
fibre, che aderiscono vulvae acetabulis37.
Il problema, secondo Feliciano, è che il De semine contiene diverse affermazioni sul seme maschile e femminile che vanno contro
Aristotele; per non parlare poi delle teorie galeniche sulla formazione del feto. Il contrasto tra Galeno e Aristotele è ciò che più preoccupa Feliciano nel pubblicare questi lavori, tanto più che – come lui
stesso spiega – corrono anni in cui i medici aderiscono fortemente
alle dottrine aristoteliche38. Eppure proprio questi medici dovrebbero sapere che Galeno, per quanto seguace di Platone39, non esita a
1114
Il De uteri dissectione di Galeno
criticarlo riguardo al funzionamento della respirazione e all’origine delle febbri40. Nel 1535, la raccolta di testi tradotti da Feliciano,
priva del De semine, non è preceduta da una dedica, ma da alcune
parole al lettore che riguardano soprattutto il De placitis41.
Dal 1541, la traduzione di Bernardo Feliciano entra a far parte delle
edizioni Giuntine degli opera omnia, in quelle che sono considerate appartenenti al secondo gruppo, caratterizzato da 10 edizioni in
24 anni, un numero alto che indica il ruolo che Galeno assume in
seno alla comunità scientifica, come mostrato da Stefania Fortuna.
Le edizioni Giuntine di questo gruppo sono quattro (1541-42, 1550,
1556, 1565) e il curatore, Agostino Gadaldini (1515-1575), fornisce
un’opera che resterà alla base delle pubblicazioni galeniche fino al
162542. Nell’edizione Giuntina del 1541 il De uteri dissectione si trova tra il De anatomicis administrationibus (trad. Johann Guinther von
Andernach) e il De instrumento odoratus (trad. Ludovico Bellisario)43.
Ritroviamo la traduzione del De uteri dissectione nella versione di
Feliciano negli Opera latini stampati nel 1542 a Basel da Froben,
inserita tra il De anatomicis administrationibus (trad. Guinther) e il
De instrumento odoratus (trad. Bellisario)44. Presso Froben, la posizione del testo rispetto alla Giuntina del 1541 non cambia, tanto più
che viene riprodotta la lettera di Giambattista da Monte a Tommaso
Giunti sull’ordine dei libri galenici, dove leggiamo che il De uteri
dissectione trova il suo luogo ideale nella serie di testi che, dopo
le sezioni sugli elementi e la natura umana, trattano della struttura
del corpo, distinta tra parti simili e parti dissimili. È in quest’ultimo
gruppo di testi che il De uteri dissectione va collocato, preceduto
dal De anatomicis administrationibus e seguito dal De instrumento
odoratus45. Pure nell’edizione degli Opera latini basilensi del 1549
viene ristampata questa lettera, ma il De uteri dissectione è nella
traduzione di Janus Cornarius (1500-1588)46, editore della raccolta47.
A Basilea, la versione di Bernardo Feliciano s’impone nella terza
edizione degli Opera galenici stampati da Froben, quella curata nel
1115
Concetta Pennuto
1561 da Conrad Gesner che già aveva contribuito nel 1549, ma che
solo nel ’61, appunto, non solo sostituisce Cornario con Feliciano,
ma cambia la posizione del De uteri dissectione, che questa volta è
preceduto dalla Vocalium instrumentorum dissectio (trad. Agostino
Gadaldini) e seguito dal De instrumento odoratus (trad. Bellisario)48.
Il nuovo ordine scelto da Gesner per la traduzione di Feliciano rispecchia in realtà quanto era accaduto nella Prima classis delle Giuntine
del 1550 e del 1556, dove Gadaldini aveva inserito la sua traduzione
della Vocalium instrumentorum dissectio tra il De anatomicis administrationibus e il testo galenico sulla dissezione dell’utero nella
versione di Feliciano49.
In questa posizione ritroviamo la traduzione di Feliciano nella Giuntina del 156550, ma non più nel terzo gruppo di Giuntine
stampate tra il 1576 (ed. Girolamo Mercuriale) e il 1625 (ed. Fabio
Paolini), dove il De uteri dissectione ricomincia ad essere preceduto
dal De anatomicis administrationibus (trad. Guinther), per quanto
seguito sempre dal De instrumento odoratus (Bellisario): qui la numerazione delle carte resta la stessa del 1550, del 1556 e del 1565,
ma siccome il testo di Gadaldini è stato soppresso e spostato tra i
Fragmenta51, a partire dal 1576 due numeri sono aggiunti (106-107)
accanto al numero della prima carta della traduzione, 10852.
La traduzione di Feliciano non si impone solo grazie alle Giuntine e
alle loro numerose ristampe, ma anche grazie al contributo di Giovan
Battista Rasario, che nella sua edizione delle opere galeniche del
1562-63, a Venezia presso Vincent Vaugris, sceglie di pubblicarla
nel primo volume (1562): dobbiamo rilevare che il De uteri dissectione è qui preceduto dalla Vocalium instrumentorum dissectio, nella
traduzione dello stesso Rasario, e seguito dal De motu musculorum
(trad. Niccolò Leoniceno)53.
L’autorità di Feliciano come traduttore del trattato galenico sulla dissezione dell’utero è contrastata dalla circolazione della traduzione di
Janus Cornarius, come abbiamo visto sopra. Se da un lato Cornarius
1116
Il De uteri dissectione di Galeno
la inserisce nella sua edizione degli Opera galenici del 1549, dall’altro egli l’aveva già pubblicata nel 1536, sempre a Basilea presso
Froben, in un volume contenente pure il De foetuum formatione e
il De semine54. La raccolta di Cornarius è introdotta da una lettera di
dedica polemica a Michael di Meyerburg, tesa a dimostrare la validità
della scelta di tradurre il De uteri dissectione, il De foetuum formatione e il De semine galenici, per di più in un volume a se stante, poiché queste opere si riferiscono ai corporis humani primordia e quindi
ai fondamenti dei saperi medici55. Queste prime parole non possono
non ricordarci quanto Feliciano aveva sostenuto, nella sua dedica a
Speciano, sulla validità della scelta di un gruppo di testi che permettono di cogliere la formazione dell’uomo dal seme allo sviluppo delle
facoltà dell’anima. Vero è che Cornarius si ferma al corpo e si limita
quindi al De semine, al De foetuum formatione e, appunto, al De uteri
dissectione, ma i toni delle due prefazioni sono così simili che ritroviamo nell’una e nell’altra l’idea dell’uomo come minor mundus56.
In ogni caso, Cornarius non esita ad affermare che questi tre testi
sono rimasti intatti: secondo Cornarius, nessuno di coloro che finora hanno tradotto gli altri libri di Galeno si è dedicato a queste
traduzioni. Certo, i tre trattati – continua Cornarius – sono molto
difficili da tradurre, ma in fondo, perché fingere? Diciamo chiaramente che, benché oggi abbiamo un Galeno quasi interamente parlante latino (fere totus Galenus Latine loquens), saranno al massimo
tre o quattro i libri che si possono leggere tolerabiliter. Secondo
Cornarius, nessun libro è stato trattato meglio dai supini interpreti
di Galeno che quelli che costoro non hanno mai toccato57. È soprattutto l’importanza delle tre opere citate che spinge Cornarius
a tradurle e anche qui la dedica di Cornarius sembra avvicinarsi a
quella di Feliciano. Secondo Cornarius, dalla lettura di questi testi
si deduce quanto importante siano state le osservazioni di Galeno
rispetto alle speculazioni di Aristotele su questi temi. Proprio non
si capisce come Aristotele abbia potuto esprimersi riguardo alla ge1117
Concetta Pennuto
nerazione. Aristotele infatti – continua Cornarius – non ha avuto
l’esperienza della dissezione come invece l’ha avuta Galeno, che di
conseguenza ha potuto dimostrare con certezza i contenuti delle sue
opere firmissimis rationibus atque artis sectoriae corporum ocularibus experimentis58. E infine l’importanza di questi testi risulta
dalla comparazione con quanto prodotto fino ad oggi – conclude
Cornarius – dal momento che nemo apud Latinos hanc materiam
tractavit e che il libro De semine tradotto da un vetus interpres non
ha nulla di galenico se non il nome59.
Ci interessa qui l’asserzione sulla novità apportata dai testi tradotti, per due ragioni. La prima riguarda la questione delle traduzioni.
Per quanto concerne le traduzioni del De uteri dissectione, per limitarci a quest’opera, nel negarne l’esistenza Cornarius potrebbe riferirsi all’assenza di traduzioni umanistiche ed è probabile che non
avesse conoscenza della versione di Feliciano. Infatti, la lettera di
Cornarius è datata 10 marzo 1535 e la rarità di esemplari del volume della Giuntina stampato nel 1533 potrebbe essere all’origine di
quest’affermazione. La seconda ragione riguarda i contenuti delle tre
opere galeniche e la maniera in cui sono presentati al destinatario del
volume: Galeno si oppone ad Aristotele e lo corregge, Galeno svela
finalmente come nasce e si forma ‘il piccolo mondo’, e in Feliciano
ne vediamo anche gli esiti spirituali grazie al De placitis. Il Galeno di
questi testi si afferma come innovatore della cultura medica e filosofica sulla generazione e sulla formazione dell’uomo rispetto al contesto aristotelico. Se fin qui Feliciano e Cornarius si muovono su vie
parallele, Cornarius apporta un elemento in più: la forza di Galeno sta
nella pratica della dissezione, che gli permette di superare Aristotele.
A Cornarius non importa se Galeno abbia sezionato animali o donne,
come invece importerà a Vesalio; per Cornario è il gesto di scoperta
del corpo che permette di spiegare la fisiologia della generazione.
Un’altra edizione della traduzione del De uteri dissectione di
Cornario vede la luce nel 1541, nella collezione degli Opera ga1118
Il De uteri dissectione di Galeno
lenici editi da Agostino Ricci, col contributo di Vittore Trincavelli,
presso Farri a Venezia60, inserito tra il De motu musculorum (trad. di
Leoniceno) e il De semine (trad. di Cornarius). Ricci dedica le opere
di Galeno al cardinale Alessandro Farnese, sottolineando come grazie al suo supporto finalmente i testi del principe dei medici, Galeno,
sono restituiti alla purezza originaria, con la massima utilità per la
cultura medica, visto che fino a quel momento sia nelle versioni latine sia nelle edizioni greche innumerevoli errori si sono perpetuati,
impedendo ai medici la corretta interpretazione dei contenuti. Lo sa
Venezia e lo sanno molte altre città italiane, come Padova, quanto
lavoro e quanti codici sono stati consultati per ottenere un risultato
così importante – conclude Ricci61.
Un unicum sembrerebbe essere l’edizione della traduzione di
Johann Guinther von Andernach a Parigi nel 1536, poiché non
venne accolta nelle collezioni galeniche e allo stato attuale delle
ricerche non ne conosco ristampe. Inserito in un volume che contiene 14 testi galenici, come De tremore, palpitatione, convulsione
et rigore, De praecognitione, De typis, De sanguinis missione ad
Erasistrarum e An sanguis in arteriis secundum naturam contineatur, il De uteri dissectione è preceduto dal De optima secta ad
Thrasybulum e seguito dal De foetuum formatione. Nella dedica a
Nicolaus ab Huy, ritroviamo l’argomento della natura umana atta
ad agire per il proprio bene e l’altrui: lo studio è la meta ultima
di tutti coloro che vogliono essere utili alla patria. Così, dopo un
lavoro decennale, Guinther ha completato la traduzione dei testi
pubblicati nel volume, scelti secondo il genius del traduttore: questi testi che appartengono alla categoria dei trattati (commentaria)
galenici non sono solo utili, ma anche necessari ai medici62. Come
Guinther sottolinea, lo stato del suo esemplare ha reso ancora più
difficile il lavoro, exemplar vitiatum, e ha richiesto che intere porzioni di testo fossero ricostruite, diverse lezioni restituite ed errori
corretti. La traduzione ardua – conclude Guinther – ha comportato
1119
Concetta Pennuto
talora l’impiego di voci poco latine, soprattutto per il De optima
secta ad Thrasybulum: sed haec communis est hodie interpretum
infelicitas63.
Quando nel 1639, nel quarto volume delle opere galeniche, René
Chartier pubblica la sua versione del De uteri dissectione, che è poi
quella utilizzata da Kühn, sembrerebbe – ad un primo studio che dovrà essere approfondito – che le tre versioni di Feliciano, Cornarius
e Guinther si ritrovino in una sorta di sintesi, dove Feliciano e
Cornarius sono privilegiati nella scelta della lingua latina e delle
forme lessicali64.
3. Traduzioni umanistiche a confronto
Le prime edizioni della traduzione di Bernardo Feliciano, fino al
1542, si snodano senza soluzione di continuità, con un testo che non
è articolato in capitoli, sebbene modificazioni stilistiche rispetto alla
princeps del 1533 e all’edizione del 1535 si possano constatare a
partire dalla Giuntina del 154165. Un esempio:
36, 15-16 N = II 889, 16-18 K (Ald. 96v, 24-25, Bas. 211, 4-5): κατὰ
δὲ τὸ πλάτος ἐφ’ ἑκατέραν τῶν λαγόνων ἐκτείνεται ταῖς αὑτῆς
κεραίαις. περὶ δὲ τῶν κατὰ βάθος περάτων ἤδη εἴρηται.
1533 157, 34: in latitudinem vero ad utrumque ile suis cornibus porrigitur.
de finibus eius quoad profunditatem iam dictum est.
1535 148, 10-11: in latitudinem vero ad utrunque ile suis cornibus porrigitur. De finibus eius quoad profunditatem iam dictum est.
1541 104r, 30-31: in latitudinem vero ad utrunque ille suis cornibus porrigitur. de finibus eius quantum ad profunditatem, iam dictum est.
1542 373, 29-30: in latitudinem vero ad utrumquem ile suis cornibus porrigitur. de finibus eius quantum ad profunditatem, iam dictum est.
L’indice della Prima classis della Giuntina del 1550 annuncia: De vulvae dissectione liber ab Ioanne Bernardo Feliciano dudum translatus,
et ab eodem nunc recognitus. Il testo, questa volta, è preceduto da un argumentum che spiega il tema trattato dall’opera galenica, ovvero lo stu1120
Il De uteri dissectione di Galeno
dio della posizione, della grandezza, della figura e delle parti specifiche
e adiacenti dell’utero: Situm vulvae, magnitudinem, figuram, ac partes
eius proprias et adiacentes declarat66. Articolato il trattato in 10 capitoli, ciascuna porzione di testo è introdotta da un titolo che ne riassume i
contenuti. Nel 1550 compaiono nuove modifiche che correggono errori
o intervengono sul lessico e la lingua, in accordo col lavoro editoriale
svolto da Agostino Gadaldini67. Le correzioni apportate nella Giuntina
del 1550 non si registrano nell’edizione lionese dello stesso anno68, ma
le ritroviamo invece nella Giuntina del 1556, talvolta con nuove inserzioni, e nelle edizioni successive. Inoltre, un rapido confronto del testo di Feliciano del 1550 con le traduzioni di Cornarius e di Guinther
von Andernach sembrerebbe lasciare intravedere una certa influenza di
quest’ultimo su alcuni aggiustamenti. Riprendiamo l’esempio:
36, 15-16 N = II 889, 16-18 K (Ald. 96v, 24-25, Bas. 211, 4-5): κατὰ
δὲ τὸ πλάτος ἐφ’ ἑκατέραν τῶν λαγόνων ἐκτείνεται ταῖς αὑτῆς
κεραίαις. περὶ δὲ τῶν κατὰ βάθος περάτων ἤδη εἴρηται.
1533 157, 34: in latitudinem vero ad utrumque ile suis cornibus porrigitur.
de finibus eius quoad profunditatem iam dictum est.
1535 148, 10-11: in latitudinem vero ad utrunque ile suis cornibus porrigitur. De finibus eius quoad profunditatem iam dictum est.
1541 104r, 30-31: in latitudinem vero ad utrunque ille suis cornibus porrigitur. de finibus eius quantum ad profunditatem, iam dictum est.
1542 373, 29-30: in latitudinem vero ad utrumquem ile suis cornibus porrigitur. de finibus eius quantum ad profunditatem, iam dictum est.
1550V 108r, 34-35: in latitudinem vero ad utraque ilia suis cornibus porrigitur. De finibus eius, quantum ad profunditatem attinet, iam dictum est.
1550L 326, 52-54: in latitudinem vero ad utrunque ile suis cornibus porrigitur. De finibus eius quantum ad profunditatem, iam dictum est.
1556 108r, 34-35: in latitudinem vero ad utraque ilia suis cornibus porrigitur. De finibus eius quantum ad profunditatem attinet, iam dictum est.
(idem 1561 1562 1565 1576 1586 1597 1609 [sed illia] 1625)
Cfr. Cornarius 1536 107, 1-3: Secundum latitudinem vero ad utrunque
latus per suos apices sive cornua extenditur. Verum de extremitatibus
secundum profunditatem iam dictum est.
1121
Concetta Pennuto
Cfr. Guinther 1536 85, 31-32: At in latitudinem ad utraque ilia apicibus
suis seu cornibus porrigitur. De extremis ipsius in alto sitis, iam comprehensum est.
Infatti ad utraque ilia che nella Giuntina del 1550 sostituisce ad
utrumquem ile delle precedenti edizioni è già nella traduzione di
Guinther von Andernach.
Un altro esempio:
38, 4-6 N = II 890, 12-13 K (Ald. 96v, 30, Bas. 211, 10-11): Διοκλῆς δὲ
κέρασι φυομένοις, διὰ ταῦτα καὶ ὠνόμασε κεραίας παρωνύμως
ἀπὸ τοῦ κέρατος.
1533 157, 40: Diocles cornibus exorientibus, unde cornua etiam nuncupavit.
1535 148, 17-18: Diocles cornibus exorientibus, unde cornua etiam
nuncupavit.
1541 104r, 36-37: Diocles cornibus exorientibus, unde cornua etiam
nuncupavit.
1542 372, 41-42: Diocles cornibus exorientibus, unde cornua etiam
nuncupavit.
1550V 108r, 41-42: Diocles cornibus exorientibus, unde cornua etiam, hoc
est κεραίας a κέρατος id est cornu, denominatione facta nuncupavit.
1550L 327, 9-10: Diocles cornibus exorientibs, unde cornua etiam nuncupavit.
1556 108r, 41-42: Diocles cornibus exorientibus, unde cornua etiam, hoc
est κεραίας a κέρατος, id est cornu, denominatione facta, nuncupavit.
(idem 1561 1562 1565 1576 1586 1597 1609 1625)
Cfr. Cornarius 1536 107, 11-12: Diocles uero cornibus iam enascentibus,
et ob id etiam apices siue cornua, denominatiua apud graecos forma
appellavit.
Cfr. Guinther 1536 85, 39-86, 1: Diocles cornibus enascentibus, ideoque
graeco vocabulo κεραίας, a κέρατος hoc est cornu deducto nuncupavit.
Anche in questo caso il riferimento al vocabolo greco e alla sua origine, introdotto nella Giuntina del 1550, è già nella traduzione di
Guinther von Andernach.
Interventi più numerosi sono nella Giuntina del 1565, Feliciano ormai morto, ma Gadaldini attivo e fondamentale per questa edizione,
1122
Il De uteri dissectione di Galeno
dove troviamo un testo ancora più ricco e preciso dei precedenti.
Per un verso, infatti, il testo del 1565 semplicemente registra le correzioni che si sono succedute nel corso delle differenti edizioni. Per
un altro, abbiamo interventi grafici che segnalano le interpolazioni
presenti nella traduzione di Feliciano rispetto alla fonte galenica,
che dovevano avere lo scopo di spiegare dal punto di vista lessicale
dei termini tecnici oppure di fornire riferimenti a parti anatomiche.
Due esempi:
1) 34, 6 N = II 887, 8 K: κατά τε τὸ χόριον (κατά τὸ χόριον Kühn, Ald.
96v, 4, Bas. 210, 43)
1533 157, 9-11: circa chorion, hoc est membranam quae ipsi vulvae
adhaeret
1535 147, 33-34: circa chorion, hoc est membranam quae ipsi vulvae
adhaeret
1541 104r, 7-8: circa chorion, hoc est membranam quae ipsi vulvae adhaeret
1542 371, 55-372, 45: circa chorion, hoc est membranam quae ipsi vulvae
adhaeret
1550V 108r, 11-12: circa chorion, hoc est membranam, quae ipsi vulvae
adhaeret (idem 1550L 1556 1561 1562)
1565 108r, 11-12: circa chorion, {hoc est membranam, quae ipsi vulvae
adhaeret} (idem 1576 1586 1597 1609 1625)
Cfr. Cornarius 1536 106, 8-9: iuxta secundam, aut pelliculas foetum
continentes
Cfr. Guinther 1536 85, 8-10: interioribus membranis, quos Graeci χόριον,
Latini secundas vocant, aut involucris foetum continentibus
2) 38, 8 N = II 890, 16 K: πλεκτάνα<ι>ς (πλεκτάναις Kühn, Ald. 96v,
32, Bas. 211, 12)
1533 157, 42: cirris polyporum
1535 148, 19: cirris polyporum
1541 104r, 38-39: cirris polyporum (idem 1542 1550V 1550L 1556 1561
1562 [sed cirrhis])
1565 108r, 44: cirris {polyporum} (idem 1576 1586 1597 1609 1625)
Cfr. Cornarius 1536 107, 14-15: retibus
Cfr. Guinther 1536 86, 2: plexibus
1123
Concetta Pennuto
Nel 1565 nuove spiegazioni sono introdotte, con lessico greco. Un
esempio:
38, 6 N = II 890, 13-14 K: Εὐήνωρ δὲ πλεκτάνας καλεῖ (Εὔδημος δὲ
πλεκτάνας καλεῖ Kühn, Ald. 96v, 30-31, Bas. 211, 11: Eudimus 1490)
1533 157, 40-41: Eudemus vero appellat cirros
1535 148, 18: Eudemus vero appellat cirros
1541 104r, 37: Eudemus vero appellat cirros (idem 1542 1550V 1550L
1556 1561 1562 [sed cirrhos])
1565 108r, 42-43: Eudemus vero appellat πλεκτάνας idest cirros (idem
1576 1586 1597 1609 1625)
Sempre nel 1565, si interviene sul lessico, per esempio sostituendo
vulva con uterus, sebbene senza regolarità, ma trasmettendo queste
variazioni di lessico alle edizioni successive:
40, 3 N = II 892, 6 K: Τῶν γὰρ τῇ[ς] μήτρᾳ[ς] σωμάτων ὁμιλούντων
(Τῶν γὰρ τῇ μήτρᾳ σωμάτων ὁμιλούντων Kühn, Ald. 96v, 46-47,
Bas. 211, 24)
1533VGF 158, 9: Partes enim quae vulvae adiacent (idem 1535 1541 1542
1550V 1550L 1556 1561 1562)
1565 108v, 14: Partes enim, quae utero adiacent (idem 1576 1586 1597
1609 1625)
L’edizione della traduzione di Feliciano pubblicata da Vaugris a
Venezia e curata da Rasario nel 1562 introduce dei marginalia che
rinviano tutti al Canon di Avicenna ed in particolare alla sezione
sulla dissezione dell’utero (III 21, 1, 1), citata in corrispondenza dei
capitoli 1 (Vulvae situs), 2 (Vulvae magnitudo), 3 (Vulvae figura), 4
(Partes vulvae adiacentes), 5 (Venae et arteriae vulvae), 6 (Tunicae
vulvae), 8 (Vulvae diversitas ex aetate, et occasione), 9 (Testes, et
vasa seminaria foeminarum) del De uteri dissectione, qui intitolato
De dissectione vulvae. Rasario introduce rinvii anche alla sezione
avicenniana sull’anatomia dei testicoli (III 20 1, 1) in corrispondenza del capitolo 9 e a quella sull’anatomia dell’intestino (III 16, 1, 1)
per il capitolo 1.
1124
Il De uteri dissectione di Galeno
Questi marginalia sono accettati nell’edizione Giuntina del 1565
in corrispondenza degli stessi capitoli, per quanto il curatore,
Gadaldini, espunga i rinvii avicenniani ai capitoli sull’anatomia
dei testicoli e dell’intestino, conservando solo quelli sull’anatomia
dell’utero. Vengono invece aggiunti tre nuovi richiami, il primo al
capitolo avicenniano sulla generazione dell’embrione (III 21, 1, 2), il
secondo, sempre su questo tema, al commento galenico ad Aforismi
V 45 d’Ippocrate con rinvio al volume Extra ordinem della stessa
edizione Giuntina (In Hipp. Aph. V 45, extr. ord., c. 41v); l’ultimo
richiamo riguarda il commento galenico al De articulis ippocratico,
con rinvio alla Classis septima della stessa Giuntina (In Hipp. De
artic., cl. VII, c. 272v). La precisione dei richiami nelle citazioni non
riguarda unicamente i rinvii all’edizione Giuntina del 1565, ma pure
le citazioni avicenniane, di cui sono indicati i fogli e le lettere corrispondenti ai luoghi citati. È così che ci risulta possibile individuare
quale edizione del Canon almeno Gadaldini avesse sotto gli occhi.
Si tratta dell’edizione stampata a Venezia presso i Giunti nel 155569
e curata dal medico e filosofo veneziano Benedetto Rini70.
Nel 1565, Gadaldini inserisce anche correzioni al testo latino di
Feliciano che presuppongono modifiche del testo greco. Lo constatiamo leggendo un luogo del primo capitolo, in cui Galeno cita Ippocrate:
nel testo di Feliciano (e in realtà anche in quello degli altri traduttori), l’impiego dei verbi alla prima persona singolare (voco, appellavi,
dico) estende la citazione diretta d’Ippocrate a tutto il passaggio, allorché le proposte di Gadaldini, in accordo talora con le edizioni greche,
soprattutto Basel 1538, sembrerebbero voler ridurre a poche righe il
discorso diretto d’Ippocrate, per passare a quello indiretto:
34, 18-36, 5 N = II 888, 11-889, 4 K (Ald. 96v, 12-18, Bas. 210, 52-57):
ὥς που καὶ ̔Ιπποκράτης περὶ αὐτῆς εἶπεν· «Αὐτὴ [αὕτη Ald.
Bas. Kühn] δὲ ἡ ῥάχις κατὰ μῆκος ἰθυσκολία [ἰθυ, σκολία
Ald. Bas.] ἐστί. ἀπὸ μὲν τοῦ ἱεροῦ ὀστέου μέχρι τοῦ μεγάλου
1125
Concetta Pennuto
σπονδύλου, παρ’ ὃν [παρ’ οὗ Ald. Bas. Kühn] προσήρτηται ἡ
τῶν σκελῶν πρόσφυσις, ἄχρι μὲν τούτου κυφή· κύστις τε γὰρ
καὶ γονὴ καὶ ἀρχοῦ τὸ χαλαρὸν ἐν τούτῳ ἔγκειται». ἀρχὸν μὲν
οὖν λέγει [λέγω Ald. Kühn: λέγων Bas.] τὸ ὅλον ἀπευθυσμένον,
καὶ χαλαρὸν δὲ ἀρχοῦ τὸ ἄνω [τὸ κάτω Ald. Bas. Kühn] μέρος
τοῦ ἀπευθυσμένου, ἔνθα καὶ μάλιστα ἀνευρύνεται – καὶ ἔστιν
ἐπὶ τέλει αὐτοῦ ὁ καλούμενος σφιγκτήρ [σφικτήρ Ald.], πρὸς ὃν
ἄν [om. Kühn], οἶμαι, ἀντιδιαστέλλων χαλαρὸν ἔφη [ἔφην Ald.]
τὸ ἄλλο μέρος τοῦ ἀπευθυσμένου [τοῦ ἀπευθυσμένου, ἔνθα καὶ
μάλιστα ἀνευρύνεται Ald. Bas. Kühn] – γονὴν δὲ [γονὴν δὲ λέγω
Ald. Kühn: γονὴν δὲ λέγει Bas.] ἤτοι τὰ γεννητικὰ μόρια ἢ καὶ
αὐτὴν τὴν μήτραν.
Niccolò 1490 zz2vb, 10-17: sicut Hypocras alicubi dixit de ipso. Hoc
autem dorsum [dorsum rectum 1515 1522 1528V 1528L] existens
secundum [existens vesica secundum Pal. lat. 1211] longitudinem obliquam [obliquum 1502 1515 1522 1528V 1528L] est a sacro osse usque
ad magnum spondile, circa quod [spondilem circa quem Pal. lat. 1211]
annectitur skeleorum applicatio. Usque ad hoc igitur dorsum [gibbum
Pal. lat. 1211] est: vesica enim et genitura et laxa ani pars in illo [in
isto Pal. lat. 1211] adiacent. Anus enim dicitur totum rectum, laxa aut
[autem 1502 1515 1522 1528V 1528L] est inferior pars recti, ubi et
maxime amplificatur et in fine eius est vocatus sfitteris [sficteris Pal.
lat. 1211: ficteris 1502 1515 1522 1528V 1528L] ad quem comparata
reliqua pars dicta est esse laxa. Genituram autem dixi vel genitales
particulas vel ipsam matricem.
Feliciano 1533 157, 20-26: de qua quidem quodam in loco Hippocrates
ita inquit. Ipsa vero haec spina in longitudinem recta cum descendat a
sacro osse usque ad magnam vertebram, cui crurum compago innexa
est, obliqua ac gibba efficitur. In quo sane [In hac enim 1565, 1576,
1586, 1597, 1609, 1625] toto spatio et vesica et genitura, et laxa principis intestini pars continetur. Princeps intestinum totum rectum voco*,
laxam partem, inferiorem, qua maxime laxatur [laxetur 1597, 1609].
Nam ad eius finem est, qui sphincter [σφίνκτηρ 1550L], id est constrictorius, nominatur, ad cuius distinctionem scilicet* reliquam recti
partem, qua maxime dilatatur, laxam appellavi*. Genituram vero tam*
genitalia membra quam* ipsum etiam uterum dico*. (idem 1535 1541
1542 1550V 1550L 1556 1561 1562 1565 1576 1586 1597 1609 1625)
marginalia 1565 (idem 1576 1586 1597 1609 1625):
1126
Il De uteri dissectione di Galeno
voco: vocat, ut de Hippocrate intelligatur [λέγει corr. Nickel: λέγω
Ald.: λέγων Bas.]
scilicet: (opinor) [οἶμαι]
appellavi: appellavit [ἔφη Nickel Bas.: ἔφην Ald.]
tam ... quam: vel ... vel [ἤτοι … ἢ καὶ]
dico: dicit [λέγει Bas.: λέγω Ald.: non habet Nickel]
Cfr. Cornarius 1536 106, 21-30: quemadmodum alicubi etiam Hippocrates de
ipsa dixit. Ipsa itaque spina alias secundum longitudinem recta, obliqua
est a sacro quidem osse usque ad magnum verticulum, iuxta quod crurum connexus adoptatus est, hucusque enim gibba est. Nam et vesica et
genitura et laxior podicis pars huc incumbunt. Podicem autem dico totum
rectum intestinum, laxiorem vero podicis partem, infernam recti intestini
partem, ubi etiam maxime dilatatum est, et ad cuius finem adstrictior
podicis pars, Sphicter Graecis appellata existit, ad cuius sane comparationem distinguendo alteram recti intestini partem laxiorem appellavi.
Genituram autem appello sive seminalia vasa, sive etiam uterum ipsum.
Cfr. Guinther 1536 85, 19-26: ut alibi etiam Hippocrates de ipsa scriptum reliquit. Haec autem spina secundum longitudinem directe obliqua est a sacro
osse usque ad magnam vertebram, a qua crurum compages annexa pendet,
hactenus sane gibba est. Vesica enim, genitura et ani laxitas in hac regione
situm habent. Anum igitur dico totum intestinum rectum, laxitatem vero
ani, infernam intestini partem, ubi etiam potissimum dilatatur, estque ad
finem ipsius musculus a stringendo sphincter dictus, ad quem sane distinguendum laxam aliam intestini partem dixi, ubi etiam praecipue dilatatur.
Genituram intelligo vel partes genitales vel ipsam quoque vulvam.
Il confronto con le traduzioni di Janus Cornarius e di Guinther von
Andernach ci inducono a qualche riflessione riguardo ai loro testi. Il
testo di Cornarius, edito nel 1536 a Basilea da Froben, viene ristampato nel 1541 da Ricci nella Sectio prima degli Opera editi presso
Farri, come abbiamo visto. Il testo è articolato in 16 capitoli, che
corrispondono alle ripartizioni delle edizioni di Niccolò da Reggio,
e riccamente annotato con rinvii a manuscripta e all’edizione Aldina
del 1525, citata a tre riprese. Queste annotazioni diventano veri e
propri commenti alle correzioni apportate al testo, che, come mostra
il secondo esempio, può essere modificato rispetto alla princeps:
1127
Concetta Pennuto
1536 106, 16: At vero ex his vesica
1541 536, 19-20: |At vero ex his| vesica
| In manuscriptis legitur non αὐτῶν δὲ τούτων, sed αὐτων δὲ
γυναικῶν id est ipsis autem mulieribus (34, 12 N = II 888, 2 K: αὐτῶν
δὲ τούτων: γυναικῶν in marg. Kühn Bas. et Nic.)
1536 110, 12-13: crassitudo pro magnitudinis ratione habet (idem 1549)
1541 542, 11: †crassitudo magnitudini proportione respondet
†In Aldino mendose legitur πλάτος id est latitudo per πάχος (48, 4 N
= II 899, 10 K: πάχος: in marg. Bas.)
Come accennato sopra, possiamo anche incontrare aggiustamenti nel
testo di Cornarius tra gli anni nelle differenti edizioni. Un solo esempio:
1536 106, 30-31: Magnitudo porro non aequalis in omnibus est. Minor
enim multo est eius quae non praegnans est uterus, maior autem
praegnantis.
1541 537, 3-5: Magnitudo porro non aequalis in omnibus est. Minor enim
multo est eius quae enixa est uterus, maior autem praegnantis.
1549 395, 44-46: Magnitudo porro non aequalis in omnibus est. Minor
enim multo est eius quae non peperit uterus, maior autem praegnantis.
Particolare è il lavoro che il medico spagnolo Andrès de Laguna
(1499-1559) fa sul testo di Cornarius nelle Epitomes omnium Galeni
Pergameni Operum, pubblicate a Venezia presso Girolamo Scotto
nel 154871. Il De uteri dissectione figura anonimo nella prima sezione o classis, ma l’indice svela che Laguna usa come fonte l’edizione latina di Ricci e Trincavelli, di cui riprende molte traduzioni,
tra cui quella di Janus Cornarius per il testo sulla dissezione dell’utero. Laguna non si è comunque limitato a stampare le versioni dei
medici umanisti precedenti: il suo scopo non era quello di fornire
una ristampa o edizione degli opera, ma di redigere una sintesi delle
opere galeniche, per renderle più facili alla consultazione. Laguna ha
così espunto tutto il superfluo dai testi galenici, limitandosi a raccogliere quanto tota ars constaret72. Sollecitato da Ioannes Aquilerius,
1128
Il De uteri dissectione di Galeno
medicus Pontificius, Laguna ha dovuto in primo luogo restaurare le
lezioni corrotte degli exemplaria depravata e greci e latini, quindi
collazionare, correggere, chiarire frasi oscure, comparare i luoghi
comuni, e annotare i margini. Inutile dire quante volte Laguna ha dovuto rileggere, esaminare, trascrivere i testi, prima di darli alla luce,
il tutto senza mai tradire la parola di Galeno, anzi indicando con un
asterisco i luoghi dove è intervenuto filologicamente73.
Il lavoro di riscrittura e sintesi del De uteri dissectione, per limitarci al
testo che qui ci interessa, è così accurato che, al di là delle indicazioni dell’indice, sono soprattutto il lessico e certe espressioni a rinviare
a Cornarius, il cui testo risulta riscritto. Come tale, la traduzione di
Cornarius conosce un’importante fortuna, perché le Epitomi sono ristampate a più riprese in tutta Europa, spesso con annotazioni di Laguna
ai testi sintetizzati: 1551 a Basilea (apud Michaelem Isingrinium), 1553
a Lione (apud Gulielmum Rouillium), 1571 a Basilea (per Thomam
Guarinum), 1604 a Strasburgo (sumptibus Lazari Zetneri), 1643 ancora
a Lione (sumptibus Ioannis Caffin et Francisci Plaignard).
Poco possiamo dire sulla versione di Guinther von Andernach,
che conosciamo in un’unica edizione, la princeps parigina del
1536. Il De uteri dissectione, con il titolo De vulvae consectione, è
costantemente accompagnato da marginalia che funzionano da indice e da vocabolario. Ed è proprio sulle questioni di lessico che la
traduzione di Guinther sembra aver lasciato un’importante eredità.
Nella sua traduzione, Guinther sente spesso il bisogno di spiegare i
termini tecnici del vocabolario anatomico in perifrasi che rinviano al
testo greco e al tempo spesso all’osservazione delle parti del corpo.
La sua preoccupazione è anche quella di differenziare le lingue greca
e latina, mostrando come ognuna possegga un suo vocabolario specifico. Se mettiamo a confronto le diverse traduzioni di χόριον, constatiamo come in Feliciano il termine dia luogo ad una spiegazione,
in Cornarius ad una semplice traduzione, mentre in Guinther ad una
spiegazione anatomica e lessicale insieme, greco-latina:
1129
Concetta Pennuto
34, 6 N = II 887, 7 K: κατά τε τὸ χόριον
Niccolò 1490 zz2rva, 63-64: secundum secundinam
Feliciano 1533 157, 8-10: circa chorion, hoc est membranam quae ipsi vulvae adhaeret
Cornarius 1536 106, 8-10: iuxta secundam
Guinther 1536 85, 8-10: in exterioribus membranis, quos Graeci χόριον,
Latini secundas vocant
Sulle ‘corna’ dell’utero, che tanto dibattito accendono nei testi rinascimentali, come abbiamo visto in apertura, il linguaggio medico è alla ricerca di stabilità e ricchezza lessicale, come soprattutto
Cornarius e Guinther attestano in diverse occorrenze che sintetizziamo nello schema seguente:
Galenus
ἡ κεραία
Niccolò
1490
cornualis
Feliciano
1535
cornu
Cornarius
1536
apex sive cornu ≠
τὸ κέρας: cornu
Guinther
1536
apex seu cornu ≠
τὸ κέρας: cornu
Riguardo alla conformazione dell’utero, i processi descritti da
Galeno interpellano i traduttori con diverse scelte lessicali:
38, 2-3 N = II 890, 9-10 K: ἐπὶ τῶν πλαγίων ἀποφύσεις ἔχει μαστοειδεῖς
πρὸς τὰς λαγόνας ἀνανευούσας
Niccolò 1490 zz2vb, 40-41: a lateralibus partibus habet explanationes
[explantaciones Pal. lat. 1211, f. 63ra] papillis similes tendentes versus
femora
Feliciano 1533 157, 38-39: a lateribus processus quosdam mamillares ad
utraque ilia emittit
Cornarius 1536 107, 9: a lateribus exortus papillares ad lumbos nutantes
habet
Guinther 1536 85, 40: ad latera processus habet mamillares in ilia declinantes
La forma dell’utero corrisponde a quella della vescica, ma al tempo
stesso l’utero si distingue dalla vescica in ragione delle sue prominenze. Come spiega Galeno, queste apophyseis sono state assimilate
1130
Il De uteri dissectione di Galeno
da Erofilo a dei semicerchi elicoidali, da Diocle a delle corna ancora
nascenti. Evenore (diventato Eutidemo nella tradizione latina) li paragona a delle spirali. E ancora, i seguaci di Prassagora e Filotimo li
hanno chiamati seni:
38, 3-9 N = II 890, 10-17 K: αὐτῶν δὲ τούτων τὸ σχῆμα ὁ μὲν Ἡρόφιλος
ἡμιτόμῳ κύκλου ἕλικι εἰκάζει, Διοκλῆς δὲ κέρασι φυομένοις ...
Εὐήνωρ δὲ πλεκτάνας καλεῖ ... οἱ δὲ περὶ Πραξαγόραν τε καὶ
Φυλότιμον κόλπους αὐτὰς καλοῦσιν
Niccolò 1490 zz2vb, 42-50: harum [explanationum] autem ipsarum figuram Erofilus circumvolutiani circuli semi incisi assimilat diocles vero
cornibus … Eudimus [Euinor Pal. lat. 1211] autem plectanas [plectinas Pal. lat. 1211] idest complexiones [complexactiones Pal. lat. 1211]
vocat … Qui vero [Qui vero sunt Pal. lat. 1211] circa Praxagoram et
Phylosenum [Philocienum Pal. lat. 1211] sinus ipsas nominant
Feliciano 1533 157, 39-43: quorum [processuum] sane figuram Erophilus
dimidiati circuli revolutioni assimulat, Diocles cornibus exorientibus
… Eudemus vero appellat cirros … At a Praxagora et Philotimo sinus
appellantur
Feliciano 1565 108r, 40-44: quorum [processuum] sane figuram Herophilus dimidiati circuli revolutioni assimilat, Diocles cornibus exorientibus
… Eudemus vero appellat πλεκτάνας idest cirros … At a Praxagora et
Philotimo sinus appellantur
Cornarius 1536 107, 10-16: horum [exortuum] vero figuram Herophilus
vertigini circuli per medium dissecti assimilat. Diocles vero cornibus
iam enascentibus … Eudemus autem retia vocat … Praxagoras autem
et Philotimus sinus ipsos vocant
Guinther 1536 85, 41-86, 3: Herophilus horum ipsorum [processuum] figuram circuli semisecti anfractui assimilat. Diocles cornibus enascentibus
… Eudemus plexus vocat … Praxagorae et Philotimi sectatores sinus
ipsos nominant
Vesalio, citando Erofilo nel 1543 come fonte per l’immagine delle
corna nascenti – nome che nel luogo parallelo dell’edizione del 1555
scompare74 – sembrerebbe attribuirgli quello che per Galeno nel De
uteri dissectione è il pensiero di Diocle. La trasposizione non si trova
1131
Concetta Pennuto
nel medico e anatomista Charles Estienne che, nel 1545, pubblica il
De dissectione partium corporis humani, tradotto nel 1546 come La
dissection des parties du corps humain75. Nei capitoli del terzo libro
dedicati agli organi femminili della generazione, la fonte principale risulta essere proprio il De uteri dissectione galenico, assumendo
così Estienne un’attitudine contraria a quella vesaliana e medievale.
Infatti, quest’ultima basava le descrizioni dell’utero sul De usu partium, sul De locis affectis e sullo pseudo-galenico De spermate, come
mostrano le descrizioni di Mondino de’ Liuzzi e Guy de Chauliac76.
Vesalio dal canto suo aveva sottolineato come nel De usu partium
Galeno dicesse qualcosa di prossimo al reale visto che citava gli autori che avevano dissecato corpi umani, come abbiamo osservato. I
problemi Galeno li pone, secondo Vesalio, proprio nel De uteri dissectione. Estienne, al contrario, non solo non contesta il medico di
Pergamo, ma anzi integra il testo galenico nella descrizione del gesto
della dissezione. Dopo aver descritto come aprire il ventre di una donna e aver nominato l’utero in greco e latino (e francese nel 1546)77,
Estienne comincia la sua descrizione, seguendo da vicino il testo galenico, come mostra l’esempio dei processi mamillari dell’utero:
38, 2-3 N = II 890, 9-10 K: ἐπὶ τῶν πλαγίων ἀποφύσεις ἔχει μαστοειδεῖς
πρὸς τὰς λαγόνας ἀνανευούσας
Estienne 1545 268, 21-22: Figura vulvae cum toto alio corpore, tum vero
maxime fundo, vesicam repraesentat, quatenus autem ad latera processus habet mamillares, non item.
Estienne 1546 291, 27-30: La figure de la matrice, de tous costez de la substance, et principalement au fond d’icelle represente, comme la facon
d’une vessie, à laquelle seroit du tout semblable, n’estoit qu’elle differe seulement en tant qu’elle ha de costé et d’aultre comme quelque
maniere d’excrescences appellées mammillaires.
Secondo Galeno, le apophyseis dell’utero sono state associate da
Erofilo a dei cerchi elicoidali. Diocle li ha paragonati a corna nascenti, Evenore parla di spirali, i seguaci di Prassagora e Filotimo di seni.
1132
Il De uteri dissectione di Galeno
L’adesione di Estienne al De uteri dissectione ed in particolare alla versione di Guinther von Andernach, come possiamo vedere dall’esempio
seguente, si può forse capire se solo si pensi che Estienne scrive per i
suoi studenti di anatomia e che Galeno serve quindi come auctoritas.
Ma quello che è particolare è il fatto che Estienne non basa la sua spiegazione unicamente o prevalentemente sul De usu partium, ma proprio
sul De uteri dissectione. In questo modo, il testo galenico entra nella
rosa dei testi utilizzati per l’insegnamento e il corrispettivo francese del
De uteri dissectione d’Estienne permette di perpetuare anche in lingua
volgare il lessico elaborato dai traduttori latini, soprattutto quello di
Guinther che, al di là dalla scarsità di edizioni, lascia così una traccia
importante nella storia del lessico medico anatomico-ginecologico78:
Guinther, 1536 85, 40-86, 5: ad latera processus habet mamillares, in ilia
declinantes … Herophilus horum ipsorum figuram circuli semisecti
anfractui assimilat: Diocles cornibus enascentibus, ideoque graeco
vocabulo κεραίας, a κέρατος hoc est cornu deducto nuncupavit. …
Praxagorae et Philotimi sectatores sinus ipsos nominant: unde etiam
mulieris uterum a duplici sinu, dicolpon, animalium vero, quae multa
pariunt, polycolpon hoc est multisinuatum appellant.
Estienne, 1545 283, 6-13: Habet vulva ad latera (inquit Galenus) processus mamillares in ilia declinantes, quorum figuram Herophilus circuli
semisecti anfractui assimulat, Diocles cornibus arietum enascentibus,
ideoque κεραίας, a καίρατος [lege κέρατος] hoc est cornu deducto
vocabulo nuncupavit: Praxagorae et Philetimi sectatores vocant sinus,
quia intro concava sunt huiusmodi cornua: atque hinc est quod alios
impulit dicere, uterum mulieris duplici sinu praeditum esse, unde etiam
dicolpon vocari, quemadmodum et reliquorum animalium quae multa
pariunt, polycolpon hoc est multisinuatum.
Estienne, 1546 307, 7-14: L’on trouve aux costez de la matrice, dit Galien,
certaines productions mammilleres, qui penchent et declinent à l’endroit des flancz: desquelles Herophilus fait la similitude à l’anfractuosité
d’ung cercle couppé par le milieu, et Diocles les accomparage aux cornes
d’ung ieune belier: et pour ceste cause les appella premier, Cornes de
l’amarry. Les sectateurs de Praxagoras et Philetimus les ont nommées
1133
Concetta Pennuto
Sinuositez ou capacitez, pour ce qu’elles sont caves par dedens. Dont est
ce qu’aulcuns se sont advancez de dire et affermer que la matrice de la
femme estoit garnie de deux sinuositez, pour laquelle cause l’appelloient
Dicolpe, tout ainsy que l’on appelloit la matrice des aultres animaulx, qui
en portent plusieurs, Polycolpe, c’est à dire garnie de plusieurs sinuositez.
BIBLIOGRAFIA E NOTE
1. VESALIO A., De humani corporis fabrica. Basileae, Oporinus, 1543, V 15,
p. 532. Sulle osservazioni anatomiche di Erofilo e la questione delle corna
dell’utero, cfr. VON STADEN H., Herophilus. The art of medicine in early
Alexandria. Edition, translation and essays. Cambridge, Univ. Press. 1989,
VI, 108-109, pp. 215-217 (testi 107-109), 239-240. Sul ruolo delle immagini
nei testi medici, cfr. FORTUNA S., Le illustrazioni nei testi medici: le edizioni latine di Galeno del XVI-XVII sec. In: MARAGLINO V. (ed.), Scienza
antica in età moderna. Teoria e immagini. Bari, Cacucci Editore, 2012, pp.
311-337.
2. Ibidem.
3. Ibidem.
4. Ibi, p. 533.
5. Importanti studi hanno messo in luce l’emergere della specializzazione dei
saperi ginecologici tra Medioevo, Rinascimento ed Età Moderna, per cui rinvio a PARK K., Secrets de femmes. Le genre, la génération et les origines de
la dissection humaine. Traduit de l’anglais par Hélène Quiniou. Paris, Les
Presses du Réel, 2009; GREEN M., Making women’s medicine masculine.
The rise of male authority in pre-modern gynaecology. Oxford, Oxford University Press, 2008; KING H., Midwifery, obstetrics and the rise of gynaecology. The uses of a sixteenth-century compendium. Aldershot, Ashgate, 2007;
JACQUART D., La morphologie du corps féminin selon les médecins de la
fin du Moyen Age. Micrologus 1993; 1: 81-114; JACQUART D., THOMASSET C., Sexualité et savoir medical au Moyen Age. Paris, Presses Universitaires de France, 1985; MACLEAN I., The Renaissance notion of woman.
A study in the fortunes of Scholasticism and medical science in European
intellectual life. Cambridge, Univ. Press, 1980, chap. 3, pp. 28-46.
6. NUTTON V., Vesalius revised. His annotations to the 1555 Fabrica. Med.
Hist. 2012; 56: 415-443. L’articolo di Nutton fa il punto sulle differenti redazioni della Fabrica e sugli studi critici.
1134
Il De uteri dissectione di Galeno
7. Ibi, pp. 417-418.
8. VESALIO A., De humani corporis fabrica. Basileae, Oporinus, 1555, V 15,
pp. 664; 666: Quum itaque caninum uterum, et vaccinum, et muliebrem […]
simul inspectioni, quemadmodum ego in scholis facere consuevi, adhibebis,
cuperem sane diligenter expendi, num Galenus muliebrem uterum unquam
secuerit, sive libros de Usu partium, praecipue autem decimumquartum et
decimumquintum, sive librum de Uteri dissectione evolves.
9. Ibi, p. 667. L’opera in questione è il De spermate pseudo-galenico. Su questo testo cfr. MERISALO O., PAHTA P., Tracing the trail of transmission:
the pseudo-Galenic De spermate in Latin. In: GOYENS M., DE LEEMANS
P., SMETS A. (edd.), Science translated. Latin and vernacular translations
of scientific treatises in medieval Europe. Leuven, Leuven University Press,
2008, pp. 91-104; e il sito con edizione elettronica, storia e tradizione del testo
curato da Outi Merisalo: dhttps://staff.jyu.fi/Members/merisalo/despermate.
10. h ttp://pinakes.irht.cnrs.fr/rech_oeuvre/resultOeuvre/filter_auteur/3931/
filter_oeuvre/4383.
11. NICKEL D., Galeni De uteri dissectione, edidit, in linguam Germanicam
vertit, commentatus est. Corpus Medicorum Graecorum V 2, 1. Berlin, Akademie Verlag, 1971, Textquellen, pp. 12-22. Accanto a questa edizione ricordiamo anche quella di KÜHN C.G., Claudii Galeni Opera omnia, editione
curavit. Tomus II, Lipsiae, prostat in officina libraria Car. Cnoblochii, 1821,
pp. 887-908. Sulla dissezione dell’utero e sul contesto dell’anatomia galenica,
cfr. GAROFALO I. Note filologiche sull’anatomia di Galeno. In: HAASE
W., TEMPORINI H. (edd.), Aufstieg und Niedergang der Römischen Welt
(ANRW). Geschichte und Kultur Roms im Spiegel der Neueren Forschung.
Teil II: Principat, Band 37, 2, Berlin-New York, W. de Gruyter, 1994, pp.
1790-1833 (in particolare, pp. 1790-1791). Sull’anatomo-fisiologia galenica
della generazione, cfr. BONNET-CADILHAC C., L’anatomo-physiologie de
la génération chez Galien. Thèse pour le Doctorat de l’Ecole Pratique de
Hautes Etudes (IVe section), Paris 1997, sous la direction de D. Gourevitch.
12. NICKEL, op. cit. nota 11, pp. 21-22. Cfr. anche GALIEN, Le médecin. In:
GALIEN, Tome III. Le médecin. Introduction, Texte établi et traduit par
Caroline Petit. Paris, Les Belles Lettres, 2009, Notice (Caroline Petit), pp.
LXXXVI-XCII; GALIEN, Tome I, Introduction générale, Sur l’ordre de ses
propres livres, Sur ses propres livres, Que l’excellent médecin est aussi philosophe. Texte établi, traduit et annoté par Véronique Boudon-Millot. Paris,
Les Belles Lettres, 2007, Introduction générale: histoire du texte (Véronique
Boudon-Millot), pp. clxxxi-clxxxii; GALIEN, Art Médical. In: GALIEN,
1135
Concetta Pennuto
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
Tome II, Texte établi et traduit par Véronique Boudon. Paris, Les Belles Lettres, 2000, Notice (Véronique Boudon), p. 205.
Su queste edizioni greche di Galeno, cfr. NICKEL, op. cit. nota 11, pp. 26-28;
PERILLI L., A risky enterprise: The Aldine edition of Galen, the failures of
the editors, and the shadow of Erasmus of Rotterdam. Early Science and
Medicine 2012; 17: 446-466; DOMINGUES C., L’aménagement du continent galénique à la Renaissance: les éditions grecques et latines des œuvres
complètes de Galien et leur organisation en traités. In: BOUDON-MILLOT
V., COBOLET G. (edd.), Lire les médecins grecs à la Renaissance. Paris,
Boccard, 2004, pp. 163-185: 166-167; NUTTON V., Greek science in the
sixteenth-century Renaissance. In: FIELD J.V., JAMES F.A.J.L. (edd.),
Renaissance and revolution. Humanists, scholars, craftsmen and natural philosophers in early modern Europe. Cambridge, Univ. press, 1997, pp. 15-28:
17-24; NUTTON V., John Caius and the manuscripts of Galen. Cambridge,
The Cambridge Philological Society, 1987, chap. 3, pp. 38-49; DURLING
R.J., A chronological census of Renaissance editions and translations of
Galen. Journal of The Warburg and Courtauld Institutes 1961; 24: 230-305
(236).
GALENUS, De vulvae dissectione. In: ID., Librorum pars prima. Venetiis,
Aldus, 1525, ff. 96v-98r; GALENUS, De vulvae dissectione. In: ID., Opera
omnia, [Tomo primo]. Basileae, Cratander, 1538, pp. 210-213.
FORTUNA S., Nicolò Leoniceno e le edizioni aldine dei medici greci (con
un’appendice sulle sue traduzioni latine). In: BOUDON-MILLOT V.,
GARZYA A., JOUANNA J., ROSELLI A. (edd.), Ecdotica e ricezione dei
testi medici greci. Atti del V Convegno Internazionale, Napoli, 1-2 ottobre
2004. Napoli, M. D’Auria, 2006, pp. 443-464: 446, 455; NUTTON V., Caius,
op. cit. nota 13, p. 41.
Su Gian Francesco d’Asola e Galeno, cfr. CATALDI PALAU A.C., Gian
Francesco d’Asola e la tipografia aldina. La vita, le edizioni, la biblioteca
dell’Asolano. Genova, SAGEP, 1998, pp. 95 e 107.
NUTTON V., Caius, op. cit. nota 13, p. 38.
Ibi, p. 41.
Ibi, pp. 42-43.
Ibi, pp. 43-44.
Sulla diffusione delle traduzioni di Niccolò e sul loro impatto nella cultura
medica dal Trecento in poi cfr. NUTTON V., Caius, op. cit. nota 13, pp.
20-21; VENTURA I., Cultura medica a Napoli nel XIV secolo. In: Boccaccio
Angioino. Bruxelles, Lang, 2012, pp. 251-288 (273-276); NUTTON V., The
1136
Il De uteri dissectione di Galeno
22.
23.
24.
25.
26.
27.
28.
fortunes of Galen. In: HANKINSON R.J. (ed.), The Cambridge Companion
to Galen. Cambridge. Cambridge University Press, 2008, pp. 355-390: 366;
MCVAUGH M.R., Niccolò da Reggio’s translations of Galen and their reception in France. Early Science and Medicine 2006; 11: 275-301; WEISS R.,
Medieval and humanist Greek. Padova, Editrice Antenore, 1977, pp. 125-133;
THORNDIKE L., Translations of the works of Galen from the Greek by Niccolò da Reggio (c. 1308-1345). Byzantina Metabyzantina 1946; 1: 213-235
(220). Una sintesi efficace è nell’articolo di Vivian Nutton in questo volume.
DURLING R.J., Corrigenda et addenda to Diels’ Galenica. Traditio 1967;
23: 461-476 (473). Ringrazio Pierre Aquilon per avermi fornito una copia di
questo articolo e Stefania Fortuna per avermi confermato che non si conoscono altri manoscritti medievali contenenti questa traduzione. Sul Pal. lat.
1211, cfr. GARCÍA NOVO E., Galen on the Anomalous dyscrasia. Madrid,
Editorial Complutense, 2010, p. 84 e la bibliografia ivi citata; SCHUBA L.,
Die medizinischen Handschriften der Codices Palatini Latini in der Vatikanischen Bibliothek. Kataloge der Universitätbibliothek Heidelberg. Band I,
Wiesbaden, Dr. Ludwig Reichert Verlag, 1981, pp. 200-204.
JACKSON D.F., Greek medicine in the fifteenth century. Early Science and
Medicine 2012; 17: 378-390.
Le edizioni del De uteri dissectione sono indicate in seguito, nell’articolo,
attraverso l’anno di pubblicazione; quando più edizioni sono state pubblicate
nello stesso anno, all’anno si aggiunge l’iniziale della città di stampa.
GALENUS, De anathomia matricis. In: ID., Opera. Venetiis, per Philippum
Pintium, 1490, Vol. 1, sign. zz2va-3vb. Cfr. FORTUNA S., Galeno latino,
1490-1533. Med. Secoli 2005; 17: 469-505 (472-473; 487-489); FORTUNA
S., The Latin editions of Galen’s Opera omnia (1490-1625) and their prefaces. Early Science and Medicine 2012; 17: 391-412 (395).
GALENUS, De anothomia matricis. In: ID., Opera. Venetiis, Bernardinus
Benalius, 1502, Vol. 1, sign. d2ra-3rb. Cfr. FORTUNA S., Galeno latino, cit.
nota 25, pp. 473-476; 489-490; FORTUNA S., The Latin editions, op. cit.
nota 25, pp. 395-396.
Di questa edizione non si ha notizia attualmente di esemplari sopravvissuti.
Cfr. FORTUNA S., Galeno latino, op. cit. nota 25, pp. 476-478; FORTUNA
S., The Latin editions, cit. nota 25, p. 396.
GALENUS, De anothomia matricis. In : ID., Opera. Papiae, per Iacob Paucidrapium, 1515, Vol. 1, cc. 51ra-52ra. Cfr. FORTUNA S., Galeno latino, op.
cit. nota 25, pp. 478-480, 490-493; FORTUNA S., The Latin editions, cit.
nota 25, p. 396.
1137
Concetta Pennuto
29. GALENUS, De anothomia matricis. In: ID., Opera. Venetiis, expensis Luce
Antonii de Giunta, 1522, Vol. 1, cc. 60ra-61rb. Cfr. FORTUNA S., Galeno
latino, op. cit. nota 25, pp. 480-481; 493-495; FORTUNA S., The Latin editions, cit. nota 25, pp. 396-397.
30. GALENUS, De anathomia matricis. In: ID., Opera. Venetiis, expensis Luce
Antonii de Giunta, 1528, Vol. 1, cc. 60ra-61rb. Cfr. FORTUNA S., Galeno
latino, cit. nota 25, pp. 481-483, 495; FORTUNA S., The Latin editions, op.
cit. nota 25, p. 397.
31. Cfr. FORTUNA S., Galeno a Sarnano: le Giuntine del 1531 e del 1533. Italia
Medievale e Umanistica 1994; 37: 241-250.
32. GALENUS, De anothomia matricis. In: ID., Opera. Lyon, [In chalcographia
gabiana, 1528], Vol. 1, cc 82rb-83vb. Cfr. FORTUNA S., Galeno latino, cit.
nota 25, pp. 483-485, 495-499; FORTUNA S., The Latin editions, op. cit. nota
25, p. 397.
33. GALENUS, De dissectione vulvae Liber Ioanne Bernardo Feliciano interprete. In: ID., Opera omnia. Venetiis, in officina Lucae Antonii Iuntae, 1533,
pp. 157-161. Ho potuto consultare questa rarissima edizione a partire dell’esemplare della Biblioteca della Scuola Normale Superiore di Pisa; desidero
ringraziare per il loro aiuto e interessamento, in particolare, la dott. Arianna
Andrei e il dott. Carlo Alberto Girotto. Ringrazio il prof. Luca Bianchi per
avermi segnalato l’impatto di Feliciano nel campo filosofico, grazie alle sue
traduzioni aristoteliche. A questo riguardo, cfr. almeno LINES D.A., Aristotle’s Ethics in the Italian Renaissance (ca. 1300-1650). The universities
and the problem of moral education. Leiden-Boston-Köln, Brill, 2012, p.
500; COSENZA C.E., Biographical and bibliographical dictionary of the
Italian humanists and of the world of classical scholarship in Italy, 13001800. Vol. 2, Boston, G.K. Hall & Co., 1962, pp. 1372-1373.
34. FORTUNA S., Galeno a Sarnano, op. cit. nota 31, p. 246.
35. GALENUS. De dissectione vulvae Liber Ioanne Bernardo Feliciano interprete. In: ID., De Hippocratis et Platonis decretis … Ioanne Bernardo Feliciano interprete. Reliquorum Galeni librorum hoc volumine contentorum
nomenclaturam sequens elenchus indicabit. Basileae, apud Andream Cratandrum, 1535, pp. 147-152.
36. GALENUS, Opera omnia. Venetiis, in officina Lucae Antonii Iuntae, 1533,
Feliciano, In libros Galeni, sign. +2r.
37. Ibidem.
38. Ibidem.
1138
Il De uteri dissectione di Galeno
39. Il riferimento è in particolare al De placitis, per cui rinvio a NUTTON V.,
De placitis Hippocratis et Platonis in the Renaissance. In: MANULI P.,
VEGETTI M., Le opere psicologiche di Galeno. Napoli, Bibliopolis, 1988,
pp. 281-309.
40. GALENUS, Opera (1533), Feliciano, op. cit. nota 36, sign. +2v.
41. GALENUS, De Hippocratis et Platonis decretis (1535), op. cit. nota 35, sign. *1v.
42. FORTUNA S., The Latin editions, op. cit. nota 25, p. 399.
43. GALENUS, De vulvae dissectione Liber Ioanne Bernardo Feliciano interprete. In: ID., Opera omnia. Prima classis, Venetiis, apud haeredes Lucaeantonij Iuntae, 1541, cc. 104r-105v. Sulla Giuntina del 1541 e le seguenti
ristampe, cf. FORTUNA S., The Latin editions, op. cit. nota 25, pp. 399-404.
44. GALENUS, De dissectione vulvae Liber Ioanne Bernardo Feliciano interprete. In: ID., Opera. Basileae, Froben, 1542, Vol. 1, coll. 371-380.
45. GALENUS, Opera, tomus primus. Basileae, Froben, 1542, sign. a3v (Ioannes Baptista Montanus physicus Veronensis Lucae Antonio Iuntae salutem).
46. Su Janus Cornarius cfr. MONFORT M.-L., Le Medicina siue Medicus de
Janus Cornarius (1556), une réplique à la Medicina de Jean Fernel. In
VONS J. (ed.), Pratique et pensée médicale à la Renaissance. Paris, De Boccard, 2009, pp. 223-240.
47. GALENUS, De uteri dissectione. In: ID., Opera. Basileae, Froben, 1549,
Vol. 1, coll. 393-402.
48. GALENUS, De dissectione vulvae Liber Ioanne Bernardo Feliciano interprete. In: ID., Opera omnia. Prima classis, Basileae, Froben, 1561, pp. 215217. Sulle edizioni basilensi cfr. FORTUNA S., The Latin editions, op. cit.
nota 25, p. 404; FORTUNA S., Illustrazioni, op. cit. nota 1, p. 317.
49. GALENUS, De dissectione vulvae Liber Ioanne Bernardo Feliciano interprete. In: ID., Opera omnia. Prima classis, Venetiis, apud Iuntas, 1550, cc.
108r-109v; GALENUS, De dissectione vulvae Liber Ioanne Bernardo Feliciano interprete. In: ID., Opera omnia. Prima classis, Venetiis, apud Iuntas,
1556, cc. 108r-109v.
50. GALENUS, De dissectione vulvae Liber Ioanne Bernardo Feliciano interprete. In: ID., Opera omnia. Prima classis, Venetiis, apud Iuntas, 1565, cc.
108r-109v.
51. GALENUS, Vocalium instrumentorum dissectio. In: ID., Opera omnia. Operum non extantium fragmenta. Prima editio, Venetiis, apud Iuntas, 1576, cc.
48r-50r.
52. GALENUS, De dissectione vulvae Liber Ioanne Bernardo Feliciano interprete. In: ID., Opera omnia. Prima classis, Venetiis, apud Iuntas, 1576,
1139
Concetta Pennuto
53.
54.
55.
56.
57.
58.
59.
60.
61.
62.
63.
64.
cc. 108r-109v; GALENUS, De dissectione vulvae Liber Ioanne Bernardo
Feliciano interprete. In: ID., Opera omnia. Prima classis, Venetiis, apud
Iuntas, 1586, cc. 108r-109v; GALENUS, De dissectione vulvae Liber
Ioanne Bernardo Feliciano interprete. In: ID., Opera omnia. Prima classis, Venetiis, apud Iuntas, 1597, cc. 108r-109v; GALENUS, De dissectione
vulvae Liber Ioanne Bernardo Feliciano interprete. In: ID., Opera omnia.
Prima classis, Venetiis, apud Iuntas, 1609, cc. 108r-109v; GALENUS, De
dissectione vulvae Liber Ioanne Bernardo Feliciano interprete. In: ID.,
Opera omnia. Prima classis, Venetiis, apud Iuntas, 1625, cc. 108r-109v.
Su questo gruppo di Giuntine cfr. FORTUNA S., The Latin editions, op.
cit. nota 25, pp. 407-410. Ringrazio il Dr. Christian Scheidegger, della
Zentralbibliothek di Zurigo, per avermi fornito una copia del testo di Feliciano nell’edizione del 1597.
GALENUS, De dissectione vulvae Liber Ioanne Bernardo Feliciano interprete. In: ID., Opera omnia. Venetiis, apud Vincentium Valgrisium, 1562, Vol.
1, cc. 113r-114v. Su Rasario editore di Galeno, cfr. SAVINO C., Giovanni
Battista Rasario and the 1562-1563 edition of Galen. Research, exchanges
and forgeries. Early Science and Medicine 2012; 17: 413-445.
GALENUS, De uteri dissectione Liber unus, Iano Cornario medico interprete. In: ID., Libri quatuor nunquam antea Latinis hominibus visi. Basileae,
Froben, 1536, pp. 106-113.
Ibi, Cornarius, p. 103.
Ibidem. Cfr. GALENUS, Opera (1533), Feliciano, op. cit. nota 36, sign. +2r:
“microcosmus”.
GALENUS, De uteri dissectione (1536), Cornarius, op. cit. nota 54, p. 103.
Ibi, p. 104.
Ibidem.
GALENUS, De uteri dissectione Liber, Iano Cornario interprete. In: ID.,
Operum omnium sectio prima, Venetiis, [Farri], 1541, pp. 536-546. Su questa
edizione cfr. FORTUNA S., The Latin editions, op. cit. nota 25, pp. 404-405.
GALENUS, Operum omnium sectio prima. Venetiis, [Farri], 1541, Ricci,
sign. A4v-5r.
GALENUS, Opera diversa, Ioanne Andernaco Medico interprete. Parisiis,
ex officina Simonis Colinaei, 1536, Andernach, sign. A2r.
Ibi, sign. A2v.
Sulle traduzioni latine di Galeno nell’edizione di Chartier, cfr. FORTUNA
S., René Chartier e le edizioni latine di Galeno. In: BOUDON-MILLOT V.,
COBOLET G., JOUANNA J. (edd.), René Chartier (1572-1654) éditeur et
1140
Il De uteri dissectione di Galeno
65.
66.
67.
68.
69.
70.
71.
72.
73.
74.
75.
76.
77.
traducteur d’Hippocrate et Galien. Actes du colloque international de Paris
(7 et 8 octobre 2010). Paris, De Boccard, 2012, pp. 303-324.
Le edizioni sono citate soltanto con l’indicazione dell’anno di pubblicazione,
a cui si aggiunge l’iniziale della città di stampa, quando più edizioni sono
state pubblicate in uno stesso anno; op. cfr. nota 24.
GALENUS, De dissectione vulvae (1550), op. cit. nota 49, c. 108r.
Su Gadaldini cfr., in particolare, GAROFALO I., Agostino Gadaldini (15151575) et le Galien latin. In: BOUDON-MILLOT V., COBOLET G. (edd.),
Lire les médecins grecs à la Renaissance. Paris, De Boccard, 2004, pp.
283-321.
GALENUS, De dissectione vulvae Libellus, Ioanne Bernardo Feliciano
Interprete. In: ID., Tomus primus operum. Lugduni, apud Ioannem Frellonium, 1550, coll. 325-332.
AVICENNA, Liber canonis. Venetiis, apud Iuntas, 1555, III 16, 1, 1, c. 331v;
III 20, 1, 1, c. 371v; III 21, 1, 1, c. 380r; III 21, 1, 2, c. 381r. A differenza di
quelli di Gadaldini, i marginalia di Rasario non hanno il rinvio al foglio, ma
unicamente alle lettere di richiamo che articolano lo spazio nella paginazione
del capitolo: queste lettere coincidono con quelle citate da Gadaldini.
Su Benedetto Rini cfr. PITTACO F., Un prestito mai rifuso: la vicenda del Liber
de simplicibus di Benedetto Rini. In: BOREAN L., MASON S. (edd.), Figure
di collezionisti a Venezia tra Cinque e Seicento. Udine Forum, 2002, pp. 11-23.
Su Andrès de Laguna cfr. GONZALES MANJARRES M.A., Andrès Laguna
y el humanismo medico: estudio filologico. Junta de Castilla y Leon, 2000.
Epitomes omnium Galeni Pergameni operum … sectio prima per Andream
Lacunam Secobiensem … collecta. Venetiis, apud Hieronymum Scotum,
1548, (Dedica a Francisco de Bouadilla e Mendoza) sign. *4r.
Ibi, sign. 4r-v.
VESALIO, Fabrica 1555, cit. nota 8, V, pp. 664-665.
ESTIENNE CH., De dissectione partium corporis humani Libri tres. Parisiis,
apud Simonem Colinaeum, 1545. ESTIENNE CH., La dissection des parties
du corps humain. Paris, Simon de Colines, 1546.
Per brevità, mi limito a rinviare a MONDINO DE’ LIUZZI, Anothomia.
Pavia, Antonio de Carcano, 1478, cc. 25-26 (WICKERSHEIMER E., Anatomies de Mondino de’ Luzzi et de Guido de Vigavano. Paris, Droz, 1926);
GUY DE CHAULIAC, Magna chirurgia, restituta a Laurentio Iouberto.
Lugduni, in off. Q. Philippi Tinghi, 1585, I 2, 7, pp. 44, 46.
ESTIENNE, De dissectione, op. cit. nota 75, III 3, p. 268; ESTIENNE, La
dissection, op. cit. nota 75, III 3, p. 291.
1141
Concetta Pennuto
78. Nel 1536 Guinther von Andernach aveva pubblicato anche le Institutiones
anatomicae, una sorta di manuale di anatomia molto sintetico, nel quale ritroviamo il lessico impiegato nella traduzione galenica, come mostra questo
esempio: “horum ipsorum figuram Herophilus semisecti circuli ambitui comparat, Diocles cornibus enascentibus, per quae vulva ex testibus semen attrahit, ut inferius per cervicem” (GUINTHER VON ANDERNACH, Institutionum anatomicarum … Libri quatuor. Basileae, per Balthasarem Lasium et
Thomam Platterum, 1536, p. 58). Su Guinther, professore a Parigi e maestro
di Vesalio, cfr. O’MALLEY C.D., Andreas Vesalius (1514-15654). Berkeley
and Los Angeles, Univ. of California Press, 1964, pp. 47-61.
Correspondence should be addressed to:
Concetta Pennuto
59, rue Néricault-Destouches
BP 11328 - 37013 Tours, Cedex 1
[email protected]
1142
MEDICINA NEI SECOLI ARTE E SCIENZA, 25/3 (2013) 1143-1156
Journal of History of Medicine
INDEX CODICUM
(in corsivo i riferimenti contenuti nelle note)
a cura di
CLARA PROVENZIANI
Arras, Bibliothèque Municipale
229: 884
Bamberg, Staatsbibliothek
med. 1: 680. 681. 706
med. 3: 872
Basel, Öffentliche Bibliothek der Universität
D III 6: 931. 937
D III 8: 931. 937
Berlin, Staatsbibliothek Preußischer Kulturbesitz
lat. fol. 638: 931. 936. 937
Phillipp. 1790: 693
Bern, Burgerbibliothek
611: 691-693. 705
Bernkastel-Kues, Bibliothek des Sankt Nikolaus-Hospitals
297: 1070. 1088
Bethesda, National Library of Medicine
8: 712, 713
1143
Clara Provenziani (a c. di)
Bonn, Universitäts- und Landesbibliothek
S. 218: 680. 681. 705
Bourges, Bibliothèque Municipale
299: 845
Brugge, Grootseminarie
93/61: 931. 936. 1021
Bruxelles, Bibliothèque Royale de Belgique
3701: 690. 711
Cambridge, Gonville et Caius College
47/24: 965. 976
345 (620): 932. 938
Cambridge, Peterhouse
33: 1088. 1089
Cesena, Biblioteca Malatestiana
D.XXIII.1: 938. 1088
D.XXV.1: 816. 828. 829. 833-836. 838. 844. 871. 886. 932. 933.
938. 939
D.XXV.2: 816. 819-821. 828. 829. 832-836. 838. 844. 932. 933.
939
S.V.4: 817. 828. 829. 832-838. 841. 842. 844. 852. 871. 886. 950.
985. 989. 990. 992-995. 1000. 1005-1009. 1089
S.XXVI.4: 950. 985. 989. 990. 992-995. 1000. 1005-1009
S.XXVII.4: 668. 950. 985. 987-989. 992-995. 997. 1000. 10051007. 1089
Chartres, Bibliothèque Municipale
62: 686
1144
Index Codicum
Città del Vaticano, Biblioteca Apostolica Vaticana
Barb. gr. 127: 1084-1086
Barb. gr. 272: 1044. 1046. 1048. 1049. 1060. 1061
Barb. gr. 591: 813
Barb. lat. 160: 709. 727
Barb. lat. 179: 889. 890. 899. 902. 903. 906. 907. 914. 916-925
Chig. R.IV.13: 665. 797. 804. 805. 812. 813
Ottob. lat. 1158A: 793
Pal. gr. 31: 1076. 1081. 1084-1086
Pal. gr. 157: 781. 786. 787. 795
Pal. gr. 251: 964
Pal. lat. 187: 686. 709
Pal. lat. 1079: 775. 790. 792. 793
Pal. lat. 1090: 819. 820. 827. 845
Pal. lat. 1092: 1069
Pal. lat. 1094: 708. 817. 828. 829. 832-836. 838. 844. 932. 938.
940. 1070. 1071. 1088
Pal. lat. 1211: 985. 989-996. 1000. 1005. 1008. 1012. 1015-1020.
1110-1113. 1126. 1130. 1131. 1137
Pal. lat. 1234: 933. 937. 939
Pal. lat. 1298: 933. 934. 940
Pal. lat. 2504: 880
Reg. gr. 175: 781. 786. 787. 793. 795
Reg. lat. 1004: 692. 712
Reg. lat. 1260: 699
Ross. 982: 964
Urb. gr. 67: 1076. 1078. 1081. 1084-1086
Urb. gr. 69: 668. 963. 966-971
Urb. gr. 70: 1095
Urb. lat. 246: 934. 939
Urb. lat. 247: 1089
Urb. lat. 248: 670. 1074. 1087
1145
Clara Provenziani (a c. di)
Vat. gr. 276: 768. 769. 779. 795
Vat. gr. 283: 1045. 1048. 1061. 1097. 1101
Vat. gr. 285: 964. 976. 1108. 1109
Vat. gr. 1595: 678
Vat. gr. 1845: 1108. 1110
Vat. gr. 1858: 780. 786. 787. 795
Vat. lat. 1204: 953
Vat. lat. 1304: 715-718. 727. 729-756
Vat. lat. 2369: 872. 883. 885-887
Vat. lat. 2375: 1089
Vat. lat. 2376: 818-820. 828. 829. 833-838. 841. 842. 844. 852. 950
Vat. lat. 2378: 707. 950
Vat. lat. 2380: 958. 960-963
Vat. lat. 2383: 933. 939
Vat. lat. 2385: 1070. 1088
Vat. lat. 2388: 1087
Vat. lat. 2389: 817. 828. 829. 832-836. 838. 844
Vat. lat. 2392: 790. 793
Vat. lat. 2428: 792
Vat. lat. 4419: 792
Vat. lat. 4420: 790
Vat. lat. 6241: 791. 792
Cologny-Genève, Bibliotheca Bodmeriana
58: 685. 709
Dresden, Sächsische Landesbibliothek - Staats- und Universitätsbibliothek
Db 92-93: 932. 938. 950. 955. 956. 961. 975. 985. 1005. 1006.
1077. 1087. 1089
Edinburgh, National Library of Scotland
Advocates’ Library 18.5.16: 710
1146
Index Codicum
Erfurt, Universitäts- und Forschungsbibliothek Erfurt/Gotha
Ampl. F 249: 930. 931. 937
Ampl. F 278: 872. 885. 887. 889. 890. 899. 900. 902. 903. 906. 907.
914. 916-919. 921-925. 931. 951. 1074
Ampl. F 280: 1087
Ampl. Q 178: 791. 931
El Escorial, Biblioteca del Monasterio de San Lorenzo
Scor. ar. 793: 1072. 1084. 1085. 1088
Scor. ar. 794: 1072
Scor. gr. 85 (Σ.ΙΙ.5): 903. 907. 919. 921-925
Firenze, Biblioteca Medicea Laurenziana
4.16: 805. 813
31.10: 806
73.21: 883
74.4: 963. 965-971. 976
74.5: 800. 803. 807. 812. 831-833. 835. 836. 839. 841. 842. 851. 852.
980-984. 986. 987. 997-1002. 1008
74.7: 810
74.8: 669. 1044-1048. 1060. 1061
74.9: 964. 976
74.16: 907. 919. 921-925. 1009
74.18: 800. 948. 963-972
74.22: 800. 1097
74.25: 800
74.30: 800. 801. 803. 806. 807
75.5: 800. 872. 873. 881
75.17: 813
81.18: 803. 880
87.7: 800. 803. 812. 813. 880
Aedil. 165: 681. 698. 699
1147
Clara Provenziani (a c. di)
Conv. soppr. 192: 806
Gadd. 93: 985. 1005. 1006
Pandette, s.n.: 811
San Marco 695: 805. 813
Firenze, Biblioteca Riccardiana
Ricc. 44: 1044-1046. 1048. 1049. 1060. 1061
Gdánsk, Polska Akademia Nauk Biblioteka Gdánska
Mar. F 41: 931. 937. 938
Glasgow, University Library
Hunt. 96: 680-682. 695. 712
Den Haag, Rijksmuseum Meermanno-Westreenianum
10.B.22 (319): 790
Istanbul, Ayasofya Kütüphanesi
3631: 1012. 1013
Istanbul, Enderûn Kütüphanesi
Ahmet III 2083: 1071. 1072
Karlsruhe, Badische Landesbibliothek
Aug. perg. CXX: 694. 845
København, Kongelike Bibliothek
GKS 225 folio: 981-984. 1000. 1001. 1003
GKS 1653 4°: 680-682. 697. 699. 704
Kraków, Biblioteka Jagiellonska
781: 890. 891. 915
800: 1021. 1069
1148
Index Codicum
Lanvellec, Château de Rosanbo
286: 1078. 1090
Leiden, Biblioteek der Rijksuniversiteit
Voss. gr. F 58: 981-984. 1000. 1001. 1003. 1004
Leipzig, Universitätsbibliothek
1118 (olim = Repos. med. I 4): 711
1136 (olim = Repos. med. I 22): 845
Lincoln, Cathedral Library
220: 684
London, British Library
Add. 11888: 964
Add. 18210: 930
Cotton Galba E IV: 928. 936
Harley 2378: 699
Harley 4977: 692. 712
Harley 4986: 685
Harley 5425: 790
Harley 5652: 964-971
Harley 5792: 707
Sloane 2839: 692. 693
London, Lambeth Palace Library
444: 932
London, Royal College of Physicians’ Library
406: 1006
Tritton 22: 1088
1149
Clara Provenziani (a c. di)
London, Wellcome Library
286: 889. 890. 898-903. 906. 907. 914. 916-919. 921-925. 942.
947. 950. 952. 955
538: 934. 940
Lucca, Biblioteca Statale
296: 709
Madrid, Biblioteca Nacional de España
44: 1005
1978: 889. 890. 898-903. 906. 907. 914. 916-919. 921-925. 950. 1074
Milano, Biblioteca Ambrosiana
G 108 inf: 674. 675. 700. 819
A 156 sup (= 53): 1044-1046. 1048. 1049. 1060
C 4 sup (= 164): 1108
Q 3 sup (= 659): 907. 919-925. 948
Modena, Biblioteca Estense
Mut. gr. 109: 853. 854
Mut. gr. 219: 964
Mut. gr. 237: 907. 923. 924
Montecassino, Archivio dell’Abbazia
V. 225: 711
Montpellier, Bibliothèque Interuniversitaire de Médicine
18: 816. 828. 829. 832-836. 838. 844
182: 790
München, Bayerische Staatsbibliothek
Clm. 26: 961. 962. 975
Clm 31: 795
1150
Index Codicum
Clm 168: 795
Clm 187: 795
Clm 270: 795
Clm 490: 845. 934. 940
Clm 807: 1025. 1055
Clm 4622: 929. 933. 934. 936. 937
Clm 11343: 713. 716
Clm 18918: 929. 936
Napoli, Biblioteca Nazionale Vittorio Emanuele III
VIII.D.25: 664. 765. 781-787. 794-795. 872. 882. 883. 885-887.
950. 955
VIII.D.38: 950
New Haven, Yale University, Medical Historical Library
37: 980. 1000. 1001. 1003. 1004
Nürnberg, Stadtbibliothek
Cent. III, 16: 1021
Oxford, Balliol College
231: 931. 937
Oxford, Bodleian Library
Canon. class. lat. 272: 882. 883
Digby 69: 689. 823. 824
Oxford, Merton College
219: 1088
Paris, Bibliothèque de l’Académie de Médecine
51: 817. 820. 828. 829. 832-836. 838. 844. 845. 950
52: 950. 1076. 1086. 1088. 1089
1151
Clara Provenziani (a c. di)
53: 950. 1075-1077. 1084. 1085. 1089
54: 950
Paris, Bibliothèque Nationale de France
Coisl. 228: 1108. 1110
Coisl. 333: 965-970
Coisl. 334: 1108. 1110
nouv. acq. lat. 1365: 955
Par. ar. 2853: 973
Par. ar. 6734: 790
Par. gr. 985: 964. 966-969
Par. gr. 1849: 800. 810. 1004
Par. gr. 2148: 964
Par. gr. 2154: 965. 966. 969-971. 976
Par. gr. 2157: 907. 919. 921-925
Par. gr. 2164: 980-984. 997-1005
Par. gr. 2165: 907. 1108. 1109
Par. gr. 2167: 907. 923. 924. 1078
Par. gr. 2168: 794. 1044-1049. 1060. 1061
Par. gr. 2170: 1078
Par. gr. 2183: 1005
Par. gr. 2195: 981-984. 1000. 1001. 1003. 1004
Par. gr. 2228: 794
Par. gr. 2253: 963
Par. gr. 2257: 794
Par. gr. 2266: 781. 786. 787. 793-795. 1045
Par. gr. 2269: 1097. 1101. 1108. 1109
Par. gr. 2270: 1108. 1110
Par. gr. 2271: 1108. 1109
Par. gr. 2281: 965. 976
Par. gr. 2316: 712
Par. suppl. gr. 35: 980-984. 1000-1002. 1004
1152
Index Codicum
Par. suppl. gr. 446: 768. 769. 795
Par. suppl. gr. 634: 948
Par. lat. 544: 702
Par. lat. 6837: 709
Par. lat. 6865: 817. 820. 821. 828. 829. 832-836. 838. 844. 946.
947. 950. 1076. 1089
Par. lat. 6869: 790
Par. lat. 6870: 790
Par. lat. 6871: 790
Par. lat. 6882A: 715. 716. 718. 729. 731. 732. 757-763
Par. lat. 6988: 932
Par. lat. 7008: 692. 712
Par. lat. 7028: 715-718. 722. 727. 729-747
Par. lat. 7030A: 790
Par. lat. 7056: 697
Par. lat. 9331: 1070. 1073. 1076. 1086. 1088. 1089
Par. lat. 11218: 693. 707
Par. lat. 11219: 681. 685. 690. 692. 698. 699. 706
Par. lat. 12999: 702
Par. lat. 14025: 692
Par. lat. 15114: 928. 936
Par. lat. 18499: 823. 824. 846. 847
Pistoia, Biblioteca Capitolare Fabroniana
4 (308): 1044. 1046. 1060
Praha, Národní Knihovna Ceské Republiky
VI.Fc.37: 981-984. 1000. 1001. 1003. 1004
VIII.A.1: 845
Salamanca, Biblioteca de la Universidad
365: 1001
1153
Clara Provenziani (a c. di)
Salzburg, Museum Carolino-Augusteum
4004: 1021
St. Gallen, Stiftsbibliothek
751: 727
759: 693
761: 693
762: 687. 707
Thessaloniki, Moni Vlatadon
Vlatadon 14: 948
Udine, Biblioteca Civica Vincenzo Ioppi
Fondo ex-Ospedale 6: 791
Venezia, Biblioteca Nazionale Marciana
Marc. gr. 269: 768. 769. 795
Marc. gr 275: 907. 919. 921-925
Marc. gr. 276: 853
Marc. gr. 279: 1095
Marc. gr. 281: 980-984. 1000-1002
Marc. gr. 282: 841-843. 853
Marc. gr. 284: 853
Marc. gr. 287: 964
Marc. app. cl. V 5: 1108. 1109
Marc. app. cl. V 9: 965. 976. 1108
Marc. lat. X 267 (= 3460): 943
Wien, Österreichische Nationalbibliothek
10: 699
68: 694. 712
2328: 665. 855. 856. 872. 882. 885-887
1154
Index Codicum
2425: 756
2504: 846
med. gr. 6: 981-984. 1000. 1001. 1003. 1004
med. gr. 25: 1001
med. gr. 48: 981. 1000. 1001. 1003
suppl. gr. 13: 981-984. 1000. 1001. 1003
Winchester, Winchester College, Warden and Fellows’ Library
24: 823. 825. 826
Würzburg, Universitätsbibliothek
M p. med. f. 3: 930. 937
1155
MEDICINA NEI SECOLI ARTE E SCIENZA, 25/3 (2013) 1157-1160
Journal of History of Medicine
Libri ricevuti/Received Books
VENEZIANI S., Acqua fonte della salute. L’evoluzione igienico sanitaria della città di Bari tra Ottocento e Novecento. Bari,
Gelsorosso, 2012.
Il testo è frutto di un lavoro condotto in archivio su una vasta raccolta di fonti relative alle acque della città di Bari e del suo territorio
tra Ottocento e Novecento. Agli inizi del secolo XIX, le condizioni
igieniche della città di Bari erano molto precarie, nonostante la città
disponesse di serbatoi d’acqua costruiti in varie riprese dal Medioevo
al Rinascimento. Il riordino urbanistico, intrapreso a partire dal primo
decennio dell’Ottocento, prevede un sostanziale ripensamento delle
condizioni in grado di garantire alla città una migliore condizione igienica e una prevenzione nei confronti delle epidemie legate alla sporcizia e al fluire a cielo aperto di acque di scarico. Attraverso la consultazione puntuale delle fonti archivistiche, Sabrina Veneziani ricostruisce
le fasi di ricerca dell’acqua di falda, i tentativi di costruzione di pozzi
artesiani, la progettazione di trivellazioni del terreno alla ricerca di
acqua potabile, fino alle proposte e ai progetti che, a partire da quello,
non realizzato, di Camillo Rosalba, cominciarono a essere considerati
dagli ultimi anni Sessanta del secolo. Le ordinanze e i regolamenti di
Igiene della città di Bari fino al Novecento testimoniano le preoccupazioni della classe medica e della politica nei confronti della salubrità
di abitazioni e strade, della prevenzione del colera e di altre affezioni
legate alla cattiva qualità dell’acqua o alla sua mancanza.
COSMACINI G., COSMACINI P., Il medico delle mummie. Vite e avventure di Augustus Bozzi Granville. Roma-Bari, Editori Laterza, 2013.
Il testo racconta la vita avventurosa di Augustus Bozzi Granville, medico milanese appassionato della cultura inglese al punto da modifi-
1157

care il suo nome di battesimo dopo l’ammissione alla Royal Society
di Londra. Personaggio eclettico e bizzarro, medico navale e agente
segreto di Sua maestà britannica, ginecologo e pediatra, curante degli
affetti da colera a Londra e della famiglia Bonaparte, medico termale
e igienista, Granville è però noto principalmente per la sua attività di
appassionato egittologo, in una Londra fervida di studi, ricerche ed
esibizioni di mummie trasportate dall’Egitto ed utilizzate come pezzi
di attrazione in musei e case private. La dissezione della sua ‘mummia
personale’, avvenuta in casa nel 1825, lo porta a coniugare osservazione archeologica e anatomo-patologia, a ipotizzare una causa di morte per tumore dell’ovaio, a descrivere il processo di imbalsamazione
come avvenuto attraverso l’uso di ingenti quantità di cera, resine e
balsami, introdotte nel corpo attraverso l’ano, il cui passaggio è stato
artificialmente allargato anche per estrarre gli intestini. La distruzione
della ‘mummia di Granville’, per esposizione alla luce e all’azione dei
batteri, fermati per secoli dal bendaggio accuratissimo e dalle sostanze
impiegate per la mummificazione, non arresta l’opera, anche di conferenziere, del medico delle mummie, che continua ad associare il suo
percorso in ostetricia e ginecologia, tra luci e ombre accademiche, alla
divulgazione dei segreti dell’arte imbalsamatoria egiziana.
Un libro agile, divertente, per storici della medicina ma soprattutto
per un pubblico interessato alle vicende della nascente egittologia e
della futura paleopatologia.
COSTE J., JACQUART D. et PIGEAUD J. (Etudes réunies par), La
rhétorique médicale à travers les siècles. Actes du Colloque interna­
tional de Paris, 9 et 10 octobre 2008. Genève, Libraire Droz, 2012.
Il libro raccoglie gli atti del colloquio internazionale “La rhétorique
médicale à travers les siècles”, tenutosi a Parigi il 9 e 10 Ottobre
2008. Il colloquio, organizzato dalla sezione di Scienze storiche e
1158
filologiche dell’Ècole Pratique des Hautes études, ha esaminato le
modalità con cui, in un arco di tempo ampio, i medici hanno tentato
di convincere una audience di colleghi e pazienti della correttezza
e buona impostazione delle proprie decisioni. Le modalità con cui
il discorso medico si configura, di volta in volta, come persuasione
e «attrazione» del paziente consentono di vedere la medicina al di
fuori delle categorie tradizionali di «scienza e pratica», proiettata
nella sua dimensione anche «letteraria». In questo aspetto, però, non
si esaurisce di certo il ruolo della comunicazione retorica in medicina; le forme in cui si organizza e si trasmette il discorso dei medici,
dall’antichità greca fino al Novecento, forniscono un utile strumento
di riflessione per lo studio della storia della didattica medica, per la
comprensione di aspetti etici fondamentali nell’esercizio pratico della professione (per esempio, nel settore della somministrazione farmacologica), delle modalità con cui si configurano e si «presentano
al mondo» nuove professionalità - come quella chirurgica - e nuove
forme comunicative tecniche, come quella dei consilia. Molto importanti i nomi dei contributors, tutti del massimo valore scientifico
nei loro settori di competenza.
1159
MEDICINA nei SECOLI
Arte e Scienza
CEDOLA DI ABBONAMENTO
Nome
Cognome
Indirizzo
Luogo e data di nascita
Tel.
Fax
E-mail
Desidero sottoscrivere un abbonamento alla Rivista per l’anno 2014
Desidero ricevere i seguenti arretrati della Rivista:
Fascicolo n.Anno
Pagamento a mezzo bonifico bancario intestato a:
Centro Stampa di Ateneo, Ente 3694, Unicredit Banca di Roma - Ag. Sapienza (153)
IBAN IT02L0200805227000400023075.
Nella causale del versamento indicare titolarità dell’abbonamento
Abbonamenti Annuali:
€ 70,00 per l’Italia
Istituzionali: € 80,00 per l’Estero
Individuali/Librerie: € 55,00 per l’Italia
€ 65,00 per l’Estero
Costo singolo fascicolo € 22,00
Il presente modulo debitamente compilato dovrà essere restituito a:
Centro Stampa Sapienza Università Editrice
Abbonamenti Periodici
Sig.ra Daniela Castellani
P.le Aldo Moro, 5 – 00185 Roma
Tel. 06 49912837
Fax 06 49912373
E-mail: [email protected]
INFORMAZIONI PER GLI AUTORI
MEDICINA nei SECOLI-Arte e Scienza/Journal of History of Medicine pubblica contributi di Storia della Medicina (per es. lo sviluppo del pensiero medico e delle relazioni tra i medici, la malattia ed i malati e le influenze da/
con le istituzioni sociali) e di scienze affini, come la bioetica e la filosofia della medicina, la paleografia, la paleopatologia, la medicina sociale, la storia della salute pubblica, la storia della farmacia, etc.
Gli Editori si riservano i diritti di copyright.
MANOSCRITTI
Gli articoli devono essere inviati, in formato elettronico compatibile con Mac os 10, ai seguenti indirizzi email:
[email protected]
[email protected]
Una copia cartaceea deve essere comunque inviata presso la sede del Comitato editoriale.
Di norma le lingue accettate sono: Italiano, inglese, francese, spagnolo e tedesco.
L’articolo deve contenere nell’ordine:
1. Titolo (in lettere maiuscole)
2. Nome e Cognome dell’ Autore/i
3. Istituzione di appartenenza
4. Breve riassunto, obbligatoriamente in Inglese, così composto:
SUMMARY
BREVE TITOLO IN INGLESE
Testo (non più di 150 parole)
5. Running title (nella stessa lingua dell’articolo)
6. Key words (2-4 in inglese)
7. Testo (di norma non più lungo di 15 pagine, 2000 battute per pagina); il testo può essere diviso in paragrafi;
le note debbono essere progressivamente indicate da numeri arabi; possono essere incluse nel testo solo citazioni abbreviate di edizioni critiche o di manoscritti (per es., Nat. Hom., Li. 6.64 per indicare il trattato ippocratico De natura
hominis nell’edizione del Littre, voI. 6, pag. 64).
Tavole e figure (anche diapositive) possono essere incluse, con didascalie su un foglio separato. Di norma, le
fotografie vengono pubblicate in b/n. E’ cura degli Autori fornire le foto con i relativi diritti di pubblicazione.
Gli Editori si riservano il diritto di apportare eventuali modifiche per omologare lo scritto al formato della Rivista.
8. Bibliografia e Note
La Bibliografia e le Note debbono essere inserite alla fine dell’articolo. Una bibliografia generale può precedere
le note, che debbono essere numerate con numeri arabi, seguendo l’ordine di citazione nel testo.
Esempio:
a) Riviste (abbreviate secondo le indicazioni dei periodici scientifici, come
pubblicate in ciascun numero di gennaio dell’lndex Medicus) :
ROSSI A., NERI O., Claude Bernard ed i nosologisti. Med. Secoli 1993; 5: 75-87.
Per le citazioni successive, usare una versione abbreviata, indicando l’Autore/i e la prima nota di referenza.
Esempio:
ROSSI A., NERI O., nota 12, p. 18.
b) Libri: ROSSI A., Storia della Medicina. Roma, Delfino. 1990, (eventualmente) pp. 12-25.
c) Capitoli nei libri:
NERI O., lppocrate. In: ROSSI A., Storia della Medicina. Roma, Delfino, 1990, pp. 12-25.
I testi classici debbono essere citati in una edizione critica, dopo la bibliografia generale, prima delle note.
Alla fine della Bibliografia e Note: Correspondence should be addressed to:
seguito dal nome dell’ Autore e da un indirizzo privato o istituzionale.
Esempio:
Correspondence should be addressed to:
Rossi A., Via Marini 13 -00100 Roma, I.
REFEREES: Gli articoli verranno sottoposti a due Referees indipendenti per la revisione e l’accettazione. Le
loro opinioni anonime verranno comunicate all’Autore con la decisione del Comitato Editoriale (accettato, non accettato, accettato con modifiche).
BOZZE: A richiesta le bozze vengono inviate all’Autore per la correzione. Se esse non verranno rispedite entro
dieci giorni dal ricevimento, le correzioni verranno effettuate dal Comitato Editoriale.
ESTRATTI: Gli estratti vengono inviati agli Autori in formato pdf.
RECENSIONI. Libri da recensire possono essere inviati al Comitato Editoriale.
SEDE COMITATO EDITORIALE.
Medicina nei Secoli Arte e Scienza - Dipartimento di Medicina Molecolare, Storia della Medicina, Viale dell’Università 34/a, 00185 Roma, I, telefono (06) 4451721, fax (06) 4451721 e-mail [email protected]
Informations for Authors
MEDICINA nei SECOLI-Arte e Scienza/Journal of History of Medicine publishes research papers, commentaries and book reviews in history of medicine and allied sciences (bioethics, philosophy of medicine, paleography,
paleopathology, social medicine, public health history, history of pharmacy, etc.). Manuscripts are submitted with
the understanding that upon publication copyright will be transferred to the Journal.
SUBMISSION
Contributions must be submitted in electronic form (compatible with Mac OS X) to the following email addresses:
[email protected]
[email protected]
The journal publishes papers in Italian, English, French, Spanish and German. Submission in English is strongly encouraged.
The submitted article must contain in the following order:
1. TITLE (capital)
2. Author/s (Name Surname).
3. Institutional affiliation
4. Brief Summary (not to exceed 150 words) and a short title in English, in this order:
SUMMARY
SHORT TITLE.
Text.
5. Running title (in the same language of the paper)
6. Key words (2-4 in English)
7. Text (normally not exceeding 20 pages, 2,000 characters for page). The text may be divided in sub-headings.
Notes must be included at the end of the text and be numbered by progressive Arabic numbers. References must
be given in the endnotes. In the text, only shorter references to critical editions or to manuscript may be included
(i.e., Nat. Hom., Li. 6.64 as a reference to the Hippocratic treatise De natura hominis, edited by Littré, vol. 6, p.64).
Tables and images may be included, with text and legends on a separate page. Images are usually published
in b/w. Copyright and/or publishing permission for the images must be provided by the Author(s). The Editorial
Office have the right to modify the text according to the Journal’s style.
8. Bibliography and Notes
Bibliography and notes must be included at the end of the text. A general bibliography may precede the notes.
Notes must be numbered by Arabic numbers, following the order in the text.
Examples:
a) Journal article: ROSSI A., NERI O., Claude Bernard ed i nosologisti. Med. Secoli 1993; 5: 75-87. Journal
titles may be abbreviated according to the World list of scientific periodicals as published in each January issue of
Index Medicus.
For subsequent quotations, please use a shorter form, including Authors and the first citing note. Example:
ROSSI A., NERI O., nota 12, p. 18.
b) Books: ROSSI A., History of medicine. Roma, Delfino, 1990, (when needed) pp. 12-25.
c) Chapters in Books NERI G., Hippocrates. In: ROSSI A., History of medicine. Roma, Delfino, 1990, pp. 12-25.
d) Classical works should be quoted in a critical edition, after the general bibliography and before the notes
and references.
At the end of the References and Notes, a corresponding address must be provided with the following text:
“Correspondence should be addressed to: Author’s Name, private or institutional address, email address.”
PEER REVIEW: Articles submitted for publication will be sent (omitting the Author(s) names) to two independent and anonymous referees. The Editorial Board will forward the referees’ opinion (accepted, not accepted,
accepted with revisions) to the Author(s).
PROOF READING: Upon request, proofs will be sent to the corresponding author. If not returned within ten
days from receiving, correction will be made by the Editorial Board.
REPRINTS: Reprints will be sent to the Author(s) in PDF format.
BOOK REVIEWS. Books for review may be sent to the Editorial Office.
EDITORIAL OFFICE.
Medicina nei Secoli Arte e Scienza - Dipartimento di Medicina Molecolare, Storia della Medicina, Viale
dell’Università 34/a, 00185 Roma, I, Tel/fax: +39064451721 e-mail [email protected]
SPELLING, DATES, NUMBERS, ETC
Spelling
Use UK English spellings – colour, flavour, defence, recognise, etc.
Use -ise not -ize; ie. analyse.
Set your spellchecker to UK English to help with this – Tools > Language > UK English.
Use capitals for First World War, Second World War.
Use per cent in text, % with digits (see numbers below).
Dates
15 May 1840; May 1840; 1840–1903; 1843/4 (use for a term or period overlapping the
years). Do not abbreviate months.
mid-1940s; late 1960s, mid-sixth century; mid-sixth-century Bible; mid-century; AD; BC;
May 1940; inter-war.
Times: 7.30 or 8.00; 22.00.
Sixth century, sixth-century Bible; late sixth-century Bible.
Numbers
One to a hundred in words, 101 onwards in figures, except for round numbers, e.g. a
thousand, a million, etc. There are exceptions to this, namely statistics – such as when the
text is making a series of comparisons (e.g. ‘the numbers were 42, 58 and 64 respectively’) ,
ages (‘80-year-old’, but not ‘aged eighty’), and decimal places (8.25).
Use hyphens – forty-four, sixty-five, eighty-nine.
For statistics, use figures when an abbreviated quantity is used: 5cl, 98mg, 45mph, etc.
If the statistic is a one-off (or at the beginning of a sentence), then use written number and
the do not abbreviate quantity. Example: ‘Five centilitres of alcohol would be enough to
make the man drunk.’
Use as few figures as possible: 1252–4, 113–24, 24–5, 20–1, 500–1, 1850–1903 (but do not
interrupt 11–19 as eleven to nineteen are whole words).
Always write the number out in full at the start of the sentence.
Hyphens and dashes
Use where grammatically appropriate. Examples: ‘30-year-old man’ but do not use hyphens
for ‘male, 30 years old’, ‘good-looking’ but not in ‘good looks’, etc.
Use to breaking up vowels in compound words, e.g. anti-alcoholism; micro-organism; coordination.
See also Dates above.
For a parenthesis, use two en-dashes to separate the clause – like this – rather than a normal
hyphen.
Use closed up en-dash between words of equal weight, e.g. doctor–patient relationship, and
in dates e.g. 1721–35.
•
N O V I T À
E D I T O R I A L I
•
•
N O V I T À
E D I T O R I A L I
•
Un celiaco a tavola può sempre capitare... Questi libri fanno per te!
Ricette gourmet senza glutine, sperimentate dagli autori
Ogni ricetta è corredata da “e-mail amica”. Due libri di ricette per celiaci, ma non solo…
P,

P, P 



T


D
Margherita Bonamico (a c. di)
Margherita Bonamico (a c. di)
Ricette senza glutine
Pane, pasta, pizza e torte salate
Ricette senza glutine
Dolci
ISBN 978-88-95814-88-9
2012, prima edizione, italiano, f.to 15 × 21, pp. 95
Argomento: Medicina. Materia: Ricettario
Prezzo: € 15,00
ISBN 978-88-95814-99-5
2013, prima edizione, italiano, f.to 15 × 21, pp. 128
Argomento: Medicina. Materia: Ricettario
Prezzo: € 15,00
I volumi di Sapienza Università Editrice sono acquistabili:
– in tutte le librerie italiane (distributore PDE SpA);
– online sul sito: www.editricesapienza.it con lo sconto del 15%
e nessun costo di spedizione (per Italia e UE).
  
www.editricesapienza.it
Visita
il nostro sito web
per consultare
il catalogo completo
  
Finito di stampare nel mese di dicembre 2013
Centro Stampa Università
Università degli Studi di Roma La Sapienza
Piazzale Aldo Moro 5 – 00185 Roma
www.editricesapienza.it
Prodotto realizzato impiegando carta con marchio europeo
di qualità ecologica e certificata FSC Mixed Sources Coc