Hadrianopolis: eksplorimi i një qyteti të lashtë në Epir

MINISTERO AFFARI ESTERI
Ambasciata d’Italia a Tirana
Consolato generale d’Italia a Valona
UNIVERSITà di
MACERATA
Dipartimento di Scienze
archeologiche e storiche dell’antichità
REGIONE
MARCHE
Universiteti
Eqrem Çabej
GJIROKASTËR
Instituti i
Arkeologjise
Tirana
Hadrianopolis:
eksplorimi i një qyteti të lashtë në Epir
(2005-2009)
in collaborazione con
Hadrianopolis: eksplorimi i një qyteti të lashtë në Epir (2005-2009)
Via Trento, 14
62100 Macerata
ISBN 978-88-6259-274-1
Tutti i diritti sui testi presentati sono e restano degli autori.
Ogni riproduzione anche parziale non preventivamente autorizzata
costituisce violazione del diritto d’autore.
Oxford April - July 2010
Gjirokastër Tetor - Nëntor 2010
Scientific direction: Milena Melfi and Roberto Perna with the collaboration of
Sofia Cingolani, Jessica Piccinini and Valeria Tubaldi.
Texts: C. Bisci, G. Cantalamessa, C. Capponi, R. Caprodossi, E. Ciccarelli,
S. Cingolani, Dh. çondi, M. Consoli, P. Didascalou, C. Gamberoni, E. Hobdari,
M. Luciani, G. Mantella, C. Martinelli, a. Marziali, M. Melfi, R. Perna,
J. Piccinini, V. Qirjaqi, A. Rossi, A. Santinelli, M. Sargolini, S. Severini,
D. Sforzini, L. Sforzini, M. Tadolti, V. Tubaldi.
Pictures: Università degli Studi di Macerata
Dipartimento di Scienze Archeologiche e Storiche dell’Antichità
(Missione Archeologica ad Hadrianopolis)
cover image: A.
Drawings: A.
Rossi.
Marziali, S. Severini, D. Sforzini and M. Tadolti.
Albanian translations:
Editors:
T. Bilushi
S. Cingolani, J. Piccinini and V. Tubaldi
printed by:
Tipografia San Giuseppe - Pollenza MC - Italy
graphic by:
Simple srl - Macerata - Italy
Progetto ArchaDrin, founded by the Council of the Marche Region within the program
‘Progetti di Iniziativa Territoriale di Solidarietà Internazionale
e Cooperazione allo Sviluppo per le Annualità 2007-2008-2009’
Legge Regionale 9 del 18/06/2002.
Hadrianopolis:
eksplorimi i një qyteti të lashtë në Epir
(2005-2009)
Hadrianopolis: Eksplorimi i një qyteti të lashtë në Epir
Studimet arkeologjike rreth qytetit romak te Hadrianopolis, në Komunen e Sofratikës (Rajoni i Dropullit
- Shqipëri), 14 km në jug të Gjirokastrës, filluan në vitin 2005 si mbështetje e një projekti më të madh (i
quajtur TAU dhe i miratuar ne kuadrin e programit komunitar Interreg III.. Struktura me e njohur dhe me
e rendesishme e sitit, e lokalizuar në Kaonine e lashtë, ishte sigurisht ajo e teatrit monumental, element i
cili, së bashku me disa zbulime me te vona dhe të rastesishme, kishte bere qe te ngrihej hipoteza se zona
korrespondonte me atë të Hadrianopolis te lashtë, sit i permendur ne Tabula Peutingeriana (Tab. Peut.
VII, 3) dhe i vendosur pergjate rrugës që lidhte Apollonine dhe Nikopolis. Qëllimi më i pergjithshem,
megjithatë, ishte padyshim inicimi i krijimit te një parku arkeologjik dedikuar vetë qytetit dhe ne
prespektive per te ardhmen Lugines se Drinos.
Studimet e para me karakter stratigrafik, te lidhura me nisjen e një projekti të bashkëpunimit shkencor
me Institutin Arkeologjik Shqiptar, i hartuar midis vete ketij Institutit Arkeologjik dhe Universitetit
te Macerates, u realizuan gjatë periudhës korrik - gusht 2006, dhe kanë bërë të mundur realizimin e
pastrimit arkeologjik te relievit arkeologjik të teatrit (ky eshte nje studimi paraprak jo vetem per
studimet arkitektonike dhe ato mensiokronologjike te muraturave, por edhe për gjendjen e ruajtjes së
kesaj pasurie); studime stratigrafike ne zonen e qytetit antik, prospeksione gjeosizmike funksionale per
percaktimin e shtrirjes se qytetit romak, qofte per qellime rruajtjeje qofte për programimin e studimeve
të ardhshme, studime me karakter mensiokronologjike per llacin e perdorur në teatër, te dobishme edhe
per projektin e restaurimit, analiza me karakter përgatitor për restaurimin e teatrit (dëshmi të pastrimit,
lidhjes, etj...), edhe në lidhje me periudhat e gjata te përmbytjeve, dhe pergatitja e hartes arkeologjike të
luginës së Drinos.
Rezultatet e ketyre studimeve janë permbledhur në librin: A. Baçe, G. Paci, R. Perna (edd), Hadrianopolis,
I. Projekti Tau, Jesi 2007.
Duhet gjithashtu të theksohet se në gusht të vitit 2006, eshte organizuar shfaqja teatrale ‘Bakantet’ nga
Euripidi. Behet fjale per një fakt me rëndësi të konsiderueshme jo vetëm për shkak se plotëson objektivat
fillestare te projektit ndoshta për herë të parë, ështe bere e mundur ti propozohet axhendes politike
shqiptare dhe vetëdijes së popullatës tema e teatrit romak dhe parkut arkeologjik.
Midis 2007 të vitit 2009, Universiteti i Macerates (Departamenti i Shkencave Arkeologjike dhe Historike
të Antikitetit), serish nën drejtimin e R. Perna, Instituti Arkeologjik shqiptar , nën drejtimin e Prof.
M. Korkuti dhe V. Qirjaqi me perpara dhe Sh. Gjongecaj dhe Dhimitër Condi me vone, u zhvilluan
fushata e dytë, e tretë dhe e katërt e germimeve dhe aktivitete studimi, gërmimi, restaurimi dhe zbulime
arkeologjike në zonën e qytetit të lashtë romak, qofte në zonën urbane, qofte në perëndim ne nekropol,
qofte brenda territorit qe i referohet vete qytetit.
Filluan në vitin 2009 ne punime morën pjesën edhe një ekip nga Universiteti i Oksfordit, i drejtuar nga
Dr M. Melfi,
Fushata e vitit 2009 pervec te tjerash ishte përfshirë edhe si pjesë integrale e projektit Archadrin, i
konceptuar si një vazhdim i natyrshëm i Projektit TAU, dhe e finalizuar me krijimin dhe organizimin e parkut
arkeologjik te Hadrianopolis si instrumenti i parë për të mbrojtur dhe promovuar këtë zonë, dhe ate përreth
saj, me synimin per nisjen e aktiviteteve per organizimin dhe projektimin e vendeve në luginën e Drinos.
Projekti, i cili përfshin Qarkun e Gjirokastrës, Institutin e Monumenteve te Kultures Tiranë, Drejtorine
Rajonale te Kultures Kombetare te Gjirokastrës, Universitetin e Gjirokastrës, Provincen e Ascoli Piceno,
Provincen e Macerates, qytetin e Urbisaglia-s, Universitetin e Camerinos, Legambiente te Markeve,
Shoqaten Horizont te Gjirokastres dhe Shoqaten e Sistemit Muzeal te Provincës së Maceratas, parashikon,
midis aktiviteteve të ndryshme realizimin e një baleti në teatrin e Hadrianopolis dhe realizimin e
infrastrukturës se lehte në zonën arkeologjike.
Qëllimi ynë është, pra që, duke filluar nga studimi shkencor me karakter historik dhe arkeologjik, të
kontribojme në zhvillimin e aktiviteteve te lidhura me turizmin dhe me vleresimin e trashëgimisë lokale
artistike dhe kulturore, duke kontribuar në rritjen ekonomike dhe sociale të banorëve të Komunës se
Dropullit dhe të Qarkut të Gjirokastrës dhe të të gjithë atyre personave të interesuar për territorin e
tyre, siç përcaktohet nga Konventa Evropiane e Peizazhit, Ky mjet bibliografik, i lindur me rastin e
ekspozitës të organizuar në Oksford nga prilli deri me qersshor, eshte pra edhe nje nga rezultatet e
projektit Archadrin.
Roberto Perna
Dhimiter Çondi
Hadrianopolis: indagini archeologiche in un’antica città dell’Epiro
L’indagine archeologica di Hadrianopolis è stata avviata dall’Università di Macerata e dall’Istituto Archeologico Albanese nel corso del 2005, quale parte del Progetto TAU (Teatri Antichi Uniti), finanziato
dallUnione Europea per lo sviluppo di programmi di cooperazione culturale tra le regioni europee. Il
progetto, promosso dalla Regione Marche (con i comuni di Urbisaglia e Falerone) e dalla Regione di Gjirokaster (con l’Istituto dei Monumenti di Cultura, Tirana) prevedeva la valorizzazione dei teatri antichi
ed il loro riutilizzo per attività culturali, quali spettacoli teatrali. Il teatro di Hadrianopolis, nella Regione
di Gjirokaster, e quelli di Urbisaglia e Falerone, nella regione Marche sono stati selezionati quali oggetti
principali del programma di valorizzazione. L’esperienza maturata nell’ambito della gestione dei Parchi
archeologici delle antiche Urbs Salvia e Falerio e nell’utilizzo di edifici da spettacoli antichi per la realizzazione di spettacoli teatrali, è stata applicata con successo al teatro di Hadrianopolis.
Con tali obiettivi, a partire dal 2005, l’Università di Macerata e l’Istituto Archeologico Albanese (sotto
la direzione del Prof. Gianfranco Paci, a dei Proff. N. çeka, prima, e A. Baçe, poi) hanno realizzato campagne di indagini archeologiche e geologiche—queste ultime condotte dal Dipartimento di Geomorfologia dell’Università di Camerino—propedeutiche all’avvio di più approfondite e sistematiche ricerche.
Dell’antico sito era visibile solo il teatro, ormai coperto da terra e sterpaglie, difficilmente visitabile a
causa del profondo interro, e sostanzialmente allagato nel corso dell’inverno. I primi sondaggi stratigrafici sono cominciati nell’estate del 2006, ed hanno portato al completamento della pulizia e del rilievo del
teatro propedeutici sia allo studio architettonico e mensiocronologico delle murature, sia a quello dello
stato di conservazione del bene. Prospezioni geosismiche hanno, inoltre, consentito di definire l’estensione della città romana, sia ai fini della tutela che a quelli della programmazione delle future ricerche.
Si sono infine avviate indagini chimico-fisiche delle malte del teatro, analisi preliminari al restauro del
teatro (prove di pulitura, incollaggio, ecc…), nonché la redazione della carta archeologica della valle del
Drino. I risultati di tali ricerche sono confluiti nel volume, Hadrianopolis, I. Il Progetto TAU (A. Baçe, G.
Paci e R. Perna edd.). Nell’agosto del 2006, è stata realizzata la prima rappresentazione teatrale: le ‘Baccanti’ di Euripide. Si tratta evidentemente di un fatto di rilevante importanza non solo perché realizza gli
obiettivi iniziali del progetto, offrendo alla popolazione locale uno spettacolo teatrale di grande qualità,
ma anche perché ha consentito di riproporre nell’agenda politica albanese e nella consapevolezza della
popolazione il tema del teatro romano e del Parco archeologico.
Da allora le indagini archeologiche dell’Università degli Studi di Macerata (Dipartimento di Scienze
Archeologiche e Storiche dell’Antichità), sotto la direzione di R. Perna, e dell’Istituto Archeologico Albanese, sotto la direzione dei Dott. M. Korkuti e V. Qirjaqi, prima, S. Gjongecaj e Dh. çondi, poi, sono proseguite. Dal 2009 gli scavi si svolgono in collaborazione con un team dell’Università di Oxford, diretto
da M. Melfi. Studenti, laureandi e dottorandi delle Univerrsità di Macerata, Camerino, Gjirokaster, and
Oxford lavorano insieme nel corso di un mese di scavo che si svolge durante l’estate. Sono state condotte
attività di studio, scavo, ricognizione archeologica e restauro nella zona dell’antica città romana, concentrate sia all’interno dell’area urbana, sia nell’area della necropoli ovest, sia nel territorio riferibile alla
città stessa, con particolare attenzione ai modelli insediativi ed al sistema di relazioni fra gli insediamenti
di quest’area che puo’ essere definita un importante crocevia per il periodo ellenistico e romano.
La campagna 2009 è stata inserita quale parte integrante del Progetto Archadrin concepito come naturale prosecuzione del Progetto TAU e finalizzato alla nascita e organizzazione del Parco archeologico di
Hadrianopolis, quale primo strumento di tutela e valorizzazione dell’area archeologica, volano per tutta
la valle del Drino. Il Progetto che coinvolge le Regione di Gjirokaster, la Direzione Nazionale dei Beni
culturali di Tirana, la Direzione Regionale Beni culturali di Gjirokaster, l’Università di Gjirokaster, la
Provincia di Ascoli Piceno, la Provincia di Macerata, il Comune di Urbisaglia, l’Università di Camerino,
Legambiente Marche, l’Associazione Horizont di Gjirokaster e l’Associazione Sistema Museale della
provincia di Macerata, prevede, la realizzazione di uno spettacolo di danza presso il teatro di hadrianopolis e quella di infrastrutture leggere nella stessa area del archeologica.
Il nostro obiettivo è dunque quello, a partire dall’indagine scientifica di carattere storico-archeologico, di
contribuire allo sviluppo delle attività legate al turismo ed alla valorizzazione del patrimonio artistico e
culturale locale, contribuendo alla crescita sociale ed economica dei residenti nella Municipalità di Dropull e nella Regione di Gjirokaster e a tutte le persone interessate al proprio territorio, secondo quanto
definito dalla Convenzione Europea del Paesaggio.
Roberto Perna
Dhimiter Çondi
GJEOLOGJIA DHE GJEOMORFOLOGJIA E PJESE SE SIPERME TE LUGINES SE
LUMIT DRINO (SHQIPERIA JUGORE)
Hyrje - Ne kuader te kerkimeve me karakter
arkeologjik universitetet italiane te Kamerinos dhe
Macerates jane duke kryer edhe kerkime gjeologjikogjeomorfologjike ne pjesen e siperme te Lugines se
Lumit Drino, me qellim te inkuadrimit sa me te sakte
te sistemit insediativ antik. Keto kerkime konsistojne
ne nje rilevim gjeologjiko-gjeomorfologjik te detajuar
i shoqeruar prej kerkimeve sedimentologjike,
biostratigrafike, mineralogjiko - petrografike,
gjeomorfologjike, klimatologjike dhe morfometrike.
Zona ne ekzaminim ben pjese ne bacinin sedimentar
terrigjeno oligoceniko shqiptar, e kufizuar ne
perendim prej shpateve te maleve te Kurveleshit,
ne lindje prej shpateve te varg maleve Lunxheri Shendelli - Bureto. Lugina e Lumit Drino zhvillohet
ne drejtimin SSW-NNE dhe korrispondon me nje
graben te gjere, i vendosur pergjate linjave tektonike,
qe rezultojne te rendesishme si per evoluimin e saj
tektoniko-sedimentar dhe per ate gjeomorfologjik.
Inkuadrimi gjeologjik - Gjeologjikisht, Shqiperia i perket dominimit te Dinariteve , dega
jugore e dominimit alpin SUESS(1883) qe shtrihet gjate bregut lindor te Adriatikut, Jonit , duke
pershkruar Egjeun takon Tauridet (Dinaro - Tauric ARC ; KOBER , 1929). Domini Dinarik s.l.
eshte i ndare medysh prej sistemit te carjeve trasversale te Shkoder - Peje ne: Dinaridet ss dhe
Ellenidet. Ne pjesen veriore te ketij te fundit gjendet zona ne studim (Rajoni Gjirokastres).
Inkuadrimi gjeomorfologjik - Evolucioni aktual i pejsazhit eshte ndikuar kryesisht prej
struktures graben te te gjithe zones , qe i ka dhene origjine gjate orogjenezes relievit me shpate
shume te thepisur.
Aspektet klimatike - Zona hyn ne pjesen me te mire ne kuadrin e klimes se tipit mesdhetar
(sipas klasifikimeve te Koopen – Geiger), te karakterizuara prej nje vere te nxehte dhe te thate,
dimri jo shume te ftohte dhe mesatarisht me reshje, ku ne periudhen ndarese midis stineve
(vjeshte dhe pranvere) ka maksimum reshjesh. Lidhur me karakteristikat tipike te kesaj klime,
i vetmi perjashtim qe vlen te theksohet per zonen ne fjale, konsiston ne nje dimer pak me te
ftohte.
Evolucioni gjeomorfologjik - Evolucioni gjeomorfologjik i zones eshte karakterizuar prej
proceseve erozive pergjate faqeve te cara dhe procesit te depozitimit ne fund te lugines.
Dinamika e theksuar e faqeve te maleve na
cfaq edhe prezencen e konoideve aluvionale
ne fund te shpateve.
Bazamenti i lugines - Kemi te bejme me
nje mase te madhe homogjene sedimentare
te krijuar vone, e perbere prej materialesh
shume fine (rerera dhe llum), te privuara
prej strukturave te dukshme sedimentare ose
gjurmeve te pedogjenezes. Keto karakteristika
te shtyjne per te klasifikuar materialin si te
sistemuar prej veprimit te eres, duke te lejuar
qe te kategorizohet materiali ne loess s.l.
EPIRIT ANTIK
Territori i Epirit antik, “Kontinenti“ i Odiseas,
përafërsisht korrespondon me një pjesë të Shqipërisë
dhe veriperëndimin e Greqisë aktuale, ai shtrihej prej
kolonive greke të Apollonisë dhe Epidamit deri në
Gjirin e Ambrakise ne jug. Për shkak të pozicionit
të vet gjeografik, rajoni ne antikitet luante rolin e
“udhëkryqit” midis popujve dhe rajoneve të ndryshme:
luginat e lumenjve, që pershkonin zonën, hapnin një
kalim të drejtpërdrejtë midis Europes qendrore dhe
zonave malore të Greqisë veriore, ndërsa prej bregdetit
te Adriatikut ishte e mundur te levizej si drejt Italisë
edhe drejt Egjeut. Pikerisht nepermjet Epirit, sic refen
Herodoti, Iperboreanet, popull mitik nga Veriu, sillnin
oferta në Greqi, duke mberritur te “te paret nder grekët
te dodonasit”. Themelimit të kolonive në bregun Epirot,
midis shekujve te VIII dhe të VII para K., u siguroi grekëve porte dhe porta, duke kontribuar në
një rritje të dukshme të shkembimeve tregetare. Duke pare afërsinë e tij me Italine, Epiri shihej
me shume interes nga Roma, e cila kaperceu Adriatikun gjatë luftërave ilirike dhe maqedonase,
duke nxitur reagimin e Pirros. Me aneksimin e rajonit brenda Perandorisë dhe perfshirjen e tij
në provincën e Maqedonisë, në gjysmën e dytë të shekullit të II para K., Romakët vijuan me
ndërtimin e “Via Egnatia”, një element themelor komunikimi mes Lindjes dhe Perëndimit, që
lidhte Adriatikun me Trakën. Rruga shpejt u bë rruga kryesore hyrese per ne Greqi dhe Azi
nga Italia. Historianët e vjeter e përshkruajne jetën e Epiroteve te lashtë të
organizuar në fshatra (Kata komai) dhe vendbanime të shpërndara rurale.
Popullsia gjithashtu ishte e ndare në tri fise kryesore: Thesprotet, Kaonet dhe
Moloset. Duke filluar nga shekulli i IV para K., pikerisht i fundit prej ketyre
fiseve, ishte protagonist i një rritjeje të shpejtë, duke u zgjeruar në kurriz të
fqinjëve. Megjithatë, fragmentimi politik i Epirit e bënte rajonin pre te lehtë
për fqinjët e tij më te fuqishem dhe, sic tregon Straboni, “pikerisht sepse një
fis apo një tjetër merrnin supremacinë, ai ra nën perandorinë maqedonase
dhe [...] kur perandoria Maqedonase u rrëzua, ra nën romakët”. Siti i
Hadrianopolis, i vendosur në territoret e banuara nga Kaonet, brenda te cilit
gjendeshin edhe qytetet e rendesishme te Butrintit, Phoenikes (përshkruar
nga Polibi si i pathyeshëm, “vendi më mirë i fortifikuar i Epirit”) dhe
Antigonea. Në periudhën arkaike, zona ishte nën ndikimin e kolonisë Korinthase te Korkyres.
Gjatë historisë së tyre, Kaonet fituan nje reputacion si popull krenar dhe luftëtare, fillimisht
aleatë me shtetet e ndryshme greke, ata u bashkuan me romakët në luftën e tretë maqedonase
(171-168 para K.), e cila shënoi fillimin e hegjemonisë romake në Greqi. Sipas Strabonit, gjatë
luftrave, romakët shkatërruan 70 qytete epirote, robëruan 150.000
njerëz, ndërsa Kaonet shfrytëzuan miqësinë e tyre me Romën
për të vënë hegjemoninë e tyre mbi zonën përreth. Në provincën
e sapolindur romake të Maqedonisë vendbanimet lulëzuan,
sidomos pergjate luginës se Drinos, e cila u bë hyrja kryesore
per ne Via Egnatia nga Jugu. Në vitin 395 pas K., ne momentin
e ndarjes ne dy pjese te perandorise romake, Epiri u gjend nën
autoritetin e Konstandinopojës duke vazhduar të luajë një rol
lidhes. Nuk është rastësi që autoritetet perandorake kanë treguar
interes të konsiderueshëm për kete rajon, duke kryer nderhyrje
te rendesishme ndërtimore. Perandori Justinian beri te mundur
fortifikimin e shume qendrave, dhe mbahet mend per rithemelimin
e Hadrianopolis, i cili prej atehere morri emrin Justinianopolis.
QYTETI
Gjatë vitit 2005, si mbështetje për një projekt më të
gjere vleresimi të quajtur TAU, i promovuar nga Rajoni
i Markeve, filluan studimet arkeologjike në qytetin
romak te Hadrianopolis, në Sofratikë, 14 km në jug te
Gjirokastres.
Prania e një objekti monumental, Teatri, së bashku me
disa zbulime rastesore te koheve më të fundit, kishin
bere te ngrihej hipoteza se kjo zone ishte pikërisht
Hadrianopolis i lashtë, sit i përmendur ne “Tabula
Peutingeriana” (Tab. Peut. VII, 3), i vendosur përgjatë
rrugës që lidhte Apollonine me Nikopolin.
Studimet gjeofizike te kryera deri më sot, dhe ato
gjeoradar apo gjeosizmike, kane bere te mundur
përcaktimin e kufijve te hapesires urbane, e cila ka
afërsisht nje formë katrore me brinjë rreth 400 m. Ky
impiant i rregullt ishte organizuar me nje rrjet rrugësh
qe nderthureshin ortogonalisht.
Qyteti u pajis me ndertesat e rëndësishme që perbenin
mobilimin monumental të tij dhe qe sot jane te dukshme, si teatri ashtu edhe një ndërtesë e
madhe perpara teatrit, tek e cila janë identifikuar disa faza ndërtimi, ku prej gërmimeve te
fundit eshte konfirmuar funksioni si banje termale. Në të dy rastet behet fjale per tipologji
monumentale, qe perfaqesojne njesoj marrjen nga banoret vendas te një mënyre jetese
“urbane”, pra dhe romanizimin e qytetit.
Studimet remote sensing kanë bere te mundur qe te
hipotizohet me të gjitha gjasat se në pjesën qendrore
të vendbanimit ishin shtëpitë e fisnikeve, banesa me
dimensione të mëdha dhe të organizuara përreth
hapësirave të hapura, ne formen e peristileve ose
atriumeve.
Nuk ekziston pothuajse asnjë e dhëne historike për
qytetin e periudhës romake, por duket se mund te
identifikohet një moment krize për qytetin tonë gjatë
shekullit të V pas K., krize e dokumentuar jo vetëm nga
ndërprerja e proceseve të monumentalizimit por edhe shtresave te trasha të shkatërrimit, që
mbulojnë me më shumë se një meter dyshemete romake, por edhe nga një mungesë pothuajse
totale e lëvizjes së materialeve qeramike për këto faza. Duhet pritur Prokopi (Procop. de Aed
IV-1, 36) i cili ka regjistruar ndryshimin e emrit, që ndodhi gjatë sundimit të Justinianit, në
Ioustinianoupolis. Kjo nderhyrje nuk
mund te dallohet nga ristrukturimi
i thellë urban i urdhëruar nga
Justiniani dhe sigurisht i lidhur
edhe me pushtimet sllave (Procop.
de Aed IV-1, 17) ne vitet 547-8 AD.
Gërmimet duket se dokumentojne
se qyteti ka vazhduar të jetojnë
pas shekullit të VII pas K.
Tashme eshte i njohur fakti se pas
themelimit te selise Episcopale,
emri i tij u ndryshua ne Drinopoli
(Not. Episc., III, 550).
TERRITORI
Ashtu si per çdo qytet romak, territori i Hadrianopolit dhe me në përgjithësi ai i luginës se
Drinos, kishte nje popullsi shume te dendur. Studimet me karakter topografik janë përpjekur të
percaktojne karakteristikat e popullimit në kohrat e lashta si sinkronikisht edhe diakronikisht.
Nekropoli - Në nekropolin helenistiko-romak te Hadrianopilit
janë germuar deri me sot gjashtë varre. Varret ishin teke,
me të vdekurin ne pozicion te shtrirë në shpinë me duart te
kryqezuara në gjoks, me shume pak zbukurime ose fare pa
zbukurime, duke treguar një klasë shoqërore jo shume te
ngritur të të vdekurve. Ndër materialet me interesante vihet re
një kupe me qeramike te zakonshme, i zbukuruar me reliev.
Harta arkeologjike - Një nga qëllimet e misionit arkeologjik është realizimi i nje Harte
arkeologjike të territorit te Luginës së Drinos me qëllim të dyfishtë: nga njëra anë për të futur
analizat që po kryhen në një kuadër më kompleks dhe me të integruar me natyre topografike,
nga ana tjeter për të perpunuar dhe per ti ofruar autoriteteve shqiptarë një mjet te dobishëm për
mbrojtjen dhe menaxhimin e territorit. Për të realizuar këtë instrument te rendesishem studimor
dhe menaxhimi, u kryen, në bashkëpunim me ekspertët e Institutit Arkeologjik Shqiptar dhe
Drejtorise Rajonale te Monumenteve të Kulturës në Gjirokastër, hulumtime arkeologjike në një
hapesire të madhe, të cilat kanë bere te mundur dokumentimin shkencor te siteve tashme te
njohura ose më shpesh identifikuar për herë të parë dhe te panjohur në bibliografi. Vendndodhja
nga ana topografike e siteve te vecanta është bërë me ane te rilevimit satelitor me GPS, duke
siguruar saktësi te lartë te pozicionimit.
Për çdo sit është realizuar një skede e shkurtër
alfanumerike shoqeruar me dokumentacion fotografik
dhe një dokumentacion grafik.
Të gjitha të dhënat bazë, ndihmëse, te ndermjetme dhe
perfundimtare, jane grumbulluar per te plotesuar bazën e të
dhënave GIS te krijuar qe prej vitit 2005 dhe te menaxhuara
me ane te sistemeve informative gjeografike (GIS, Arc GIS
9), me qellim per tu rikthyer me pas gradualisht ne formen
kartografike te pershtatshme. Elementet e nxjere nga studimet me karakter territorial duket se
perkufizojne nje kuader që sheh ne periudhen helenistike preferimin e zonave kodrinore dhe
me reliev te ngritur, te cilat jane pergjithesisht me te lehta per tu mbrojtur, por qe lidhen edhe me
kontrollin e rrugëve kryesore që lidhin luginën e Drinos dhe luginan e vogla përreth. Në epoken
romake tentohet vendosja dhe perqendrimi përgjatë luginës. Lindja e sitit urban te Hadrianopolis
duket se eshte i lidhur me themelimin, me shume mundesi i periudhes hadriane, i cili në fillim
të shekullit të II pas K. ndoshta mund të kete riorganizuar një nga këto vendbanime. Gjate
shekullit të VII pas K. gërmimet duket se dokumentojne ristrukturimin e impiantit urban. Prej
hulumtimeve territoriale, duket se dokumentojne perfundimisht zgjedhje vendbanimi, duke
rivleresuar zonat më larg nga shtrati i luginës, si në zonat kodrinore, malore dhe ne shpatet
e maleve, te cilat jane me te lehta per tu mbrojtur, duke zene hapesira qe ne fund te epokes
helenistike nuk duket të kenë pasur një frekuentim të larte.
TEKNOLOGJITE MBESHTETESE NE KERKIMET ARKEOLOGJIKE
Kerkimet remote sensing - Për të identifikuar kufijtë e
hapesires urbane dhe karakteristikat planimetrike te
vendbanimit jane realizuar studime remote sensing
duke perdorur teknikat gjeosizmike dhe gjeoradar.
Teknika e rilevimit gjeoradar ose GPR bazohet në
vlerësimin e sjelljes qe valët elektromagnetike paraqesin
kur kalojne në materiale me karakteristika elektrike të
ndryshme. Në rastet më te favorshme kjo metode lejon
studimin deri në rreth 40-60 metra thellësi.
Studimet e aktivitetit sizmik përdorin valët sizmike
artificiale, perhapja e të cilave varet nga karakteristikat
fiziko-elastike te mjetit, dhe regullohet nga parimet
themelore të teorisë së elasticitetit.
Dokumentimi i germimeve - Puna e laboratorit të
topografisë dhe rilevimit konsiston ne riunifikimin
e te gjitha te dhenave te grumbulluara ne kantierin e
germimit, me qellim per te patur pamje fotografike
gjeoreferenciale te shtresave arkeologjike te zbuluara.
Me ane te nje instrumenti topografik te quajtur “stacion
total” rilevohet një rrjetë pikash topografike mbi shtresën e germuar, që përmban informacione
planimetrike dhe altimetrike.
Në germim, plani qe duhet dokumentuar, duhet fotografuar vertikalisht dhe njekohesisht
duhen realizuar të gjitha hartat dhe seksionet e shtresave në letër. Te dhënat e mbledhura
përpunohen me software të veçantë, CAD dhe programe te perpunimit te fotove dhe
relievit, skaner. Hartat dhe seksionet skanohen dhe transferohen në formë dixhitale per
tu informatizuar duke përdorur programe dizenjimi CAD. Fotografitë e transferuara në
kompjuter gjeoreferencohen ne rrjetin topografik te nxjerrë nga in strumenti. Gjeoreferencim
do të thotë te kthesh ne shkallë objektin qe eshte ne foto, duke mbivendosur pikat e referimit
në foto me ato ne rilevim. Gjithashtu të njëjtat harta te skanuara janë të lidhura me njëra-tjetren
në rrjetin topografik dhe jane te lidhura gjeografikisht me pikat hartografike.
Kthimi ortofotogrametik i materialeve - Me qellim që të realizohet një katalog i tipologjive
murale te gjetura ne sitet e zbuluara, u zhvilluan rilevime të veçanta fotogrametrike. Duke
filluar nga katër pika te materializuara në mur dhe qe formojne një katërkëndësh anët e të cilit
maten shume thjesht, eshte e mundur, duke përdorur një software per perpunimin e fotove,
te rregullohen imazhet. Pasi te “sistemohet” imazhi, ai kalohet në një software CAD nga i cili
nxiret rilevimi grafik ne shkalle. Aty ku e lejojnë kushtet e terrenit, mund të përdoren teknologji
më të avancuara sic jane metri lazer, stacioni total GPS hartografike me software GIS për
gjeoreferencimin e të dhënave të perftuara.
Analiza e parametrave murale te llacit - Llaci i përdorur për ndërtimin e teatrit te Hadrianopolis,
i eshte nënshtruar analizave kimike dhe fizike. Marrja e kampioneve eshte kryer në pjesë të
ndryshme të teatrit me qëllim identifikimin dhe dokumentimin e dallimeve te hipotezuara midis
llaceve të ndryshme,te perdorur gjatë periudhave të ndryshme ndërtimore. Kjo do te ndihmoje
në identifikimin e fazave të ndërtimit dhe restaurimit. Analizat kane evidentuar nje dominim
të dukshem të materialeve me natyre silikate kundrejt
atyre me natyrë karbonike, si dhe një përmbajtje shumë
të ulët të kripëra të tretshme, aq sa llojet e ndryshme të
kerkuara te kripës nuk shfaqen as ne nivel gjurmesh.
Shtrati i lumit Drino eshte shumë afër qytetit, prandaj
është e pranueshme qe nje pjese e rërës se përdorur për
prodhimin e llacit te jete mare nga zonat e aferta.
MAGAZINA DHE AKTIVITETI I STUDIMIT
Aktiviteti i magazinimit është një element tjeter i
misionit arkeologjik. Ne magazinën e organizuar në
katin përdhe të shtëpisë së misionit, grumbullohen
çdo ditë te gjitha materialet e gjetura gjatë
gërmimeve. Pas një pushimi të shkurtër pasdite,
të gjithë së bashku, i përkushtohen pastrimit të
materialeve te gjetura, kjo punë paraprake eshte
e domozdoshme për fazat pasuese të sistemimit
të gjetjeve. Puna mbi materialet, që zhvillohet
në magazine, ofron mundësine per të perfituar
aftësine për të dalluar dhe njohur klasat kryesore te qeramikave romake si dhe per ti klasifikuar
ato nepermjet krahasimit, me referencat kryesore tipologjike që disponohen ne magazine. Më pas
punohet se bashku për informatizimin e të dhënave, te cilat me pas futen në një bazë të dhënash
të dobishme për punën e mëvonshme studimore dhe dokumentacionin grafik dhe fotografik të
objekteve, në kuader te botimit të mëvonshëm shkencor te punes. Një gjetje arkeologjike ka mbi
vete një histori që është rezultat i nje seri veprimesh: grumbullimi i lëndës së pare, përpunimi
i perzierjes, pjekja dhe ftohja e produktit, perdorimi dhe
depozitimi. Prandaj, eshte e nevojshme qe të studiohet secili
nga këto veprime, për të rindërtuar origjinën, teknologjinë e
prodhimit, përdorimin e parashikuar dhe kushtet e vendosjes.
Vëmendje e posaçme do t’i kushtohet vacanerisht studimit
të materialeve të para me cilat janë prodhuar objekte dhe
sidomos studimit e trupave prej qeramike, në mënyrë që të
nxiren mostra domethenese, te cilat i nënshtrohen analizave
arkeometrike, te realizuara në laboratorët e Universitetit te
Shkencave të Camerinos.
Analiza arkeometrike
Mbetjet prej qeramike te marra si kampione për këtë studim kanë qenë gjithsej 22 dhe janë
përfaqësuese të klasave të supozuara lokale, si qeramike zjarri, amfora, qeramike e zakonshme,
tulla; eshte analizuar edhe nje pjese furre e gjetur në vend.
Mostrat i janë nënshtruar testeve analitike te kombinuara:
- Analiza minaralogjike-petrografike: mostrat përgatiten ne menyre te vecante, duke realizuar
seksionime te holla, me pas fiksohen në një pllake xhami dhe i nënshtrohen studimit me
mikroskop me drite te polarizuar. Analiza na lejon të nxjerrim informacion mbi strukturën e
përzierjes së qeramikës dhe në mënyrë të veçantë mbi praninë, shpërndarjen dhe karakterizimin
e elemnteve qeramike.
- Difratometria e rezeve X (XRD): mostrat thermohen dhe rezatohen me reze X. Ato i thyejne
rrezet ne menyre te ndryshme, ne varësisht nga përbërja e tyre minerale. Rezultatet paraqiten
në nje diffractogram bashkengjitur. Studimi ben te mundur identifikimin e përbërjes mineralore
te mbetjeve arkeologjike dhe ndonjëherë edhe temperaturën e pjekjes se tyre.
- Mbi keto mostra jane realizuar edhe analiza kimike
si spektroskopia me rreze infra te kuqe e transformuar
e Furierit dhe fluoreshenca me rreze X, te kryera fale
instrumenteve te Departamentit te Kimisë te Universitetit
te Camerinos.
Te njëjtat studime janë kryer edhe mbi mostrat e baltes te
marra ne afersi te sitit te Hadrianopolis, për të percaktuar një
ose më shumë vende furnizimi me lëndë të pare, qe mund
te perdoreshin për realizimin e mjeteve prej qeramike.
MATERIALET E GERMIMIT NE HADRIANOPOLIS
Gërmimet e Hadrianopolis kanë nxjere ne drite një sasi të madhe materialesh qeramike.
Frekuentimi i vjetër i sitit dokumentohet nga fragmentet e qeramikes, te nxjerra nga germimet
e kryera në thellësi, sic jane vazot e lyera me boje te zeze te periudhes helenistike.
Përqendrimi më i madh i gjetjeve, është midis shekujve II-III pas K., moment ky i shkëlqimit
maksimal të qytetit antik të Hadrianopolis.
Kjo fazë përfshin një repertor te gjere qeramike te prodhuara
në vend, por edhe te importuara. Midis ketyre te fundit
vihet re prania e dheut te pjekur oriental e prodhimit A dhe
B, me mbizoterim te formave Hayes 60 dhe Hayes 80, te dheut
te sixhiluar afrikan te prodhimit C dhe te qeramikes italike
me ekzemplare te dekoruar me appliques dhe shenja in planta pedis.
Futja e sitit në rrjetin e gjere tregetar te mesdheut dokumentohet
edhe nga zbulimi i fragmenteve të amforave me prejardhje nga
Afrika dhe nga Lindja (zonat e Egjeut dhe te Kretës).
Eshte interesante gama e gjerë e qeramikës së prodhuar nga
argjila vendase si qeramike tryeze, e destinuar per larjen,
përgatitjen, pjekjen dhe ruajtjen e ushqimit.
Zbulimi i tullave te vulosura, te con ne hipotezimin e nje
prodhimi te mundshem ne vend te tyre. Krahas disa materialeve
te importit si kupat me brinjë dhe ekzemplareve te cmuar prej
qelqi millefiori, nuk mund të përjashtohet prania e prodhimit
vendas të vazove prej qelqi, e cila vihet ne dukje nga prania e
skorjeve, mbeturinave te perpunimit dhe përsëritja e disa formave
standarte si balsamuesit, gotat, shishet, dhe kupat e vogla.
Panorama pasurohet nga gjetjet e kockave te perpunuara, dhe
materialet metalike prej hekuri, plumbi dhe bronzi. Nga keto
te fundit janë veçanërisht të pranishme artikuj qe kane te bejne
me zbukurimin personal si
unaza, vathë dhe disa kopsa
si dhe elemente qe kane lidhje
me kujdesin per trupin dhe
kozmetiken.
Grepa, gjilpërë dhe gishtore; keto dokumtojne një aspekt te
aktivitetetit te perditshem shtepiak, pikërisht endjen. Së fundi,
me vlerë të veçantë rezultojne te jene nje doreze e konfiguruar
ne formen e brireve te dashit, kurora e nje tripodi, dorëza e
llambës. Zbulimi i disa shenjave te shkrirjes dhe të përpunimit
të metaleve mund të sherbeje si dëshmi për praninë e një
ambienti lokal per perpunimin e bronzit.
Jane të dokumentuara edhe fazat e mevonshme qe tregojne vazhdimësinë e jetës së qendrës se
qeramikës te mbipikturuar bizantine, nga amforat e vona romake dhe monedhat nga te cilat
spikasin per sasine e tyre folles, si dhe për gjendjen e mire te ruajtjes,sic eshte një monedhë qe i
atribuohet perandorit Probo.
Kane
filluar
analizat
arkeometrike te klasave
kryesore te qeramikave, për të
specifikuar natyrën e argjiles
se përdorur dhe teknikat e
prodhimit.
MONUMENTET KRYESORE
Teatri
Elementet teknike, të natyrës arkitektonike dhe
të dhënat e para, tregojnë se ndërtimi i teatrit
të Hadrianopolis daton në fund të gjysmës së
parë të shekullit të II pas K., por pa përjashtuar
mundesine që fillimet e ndërtimit të tij mund të
jenë edhe në fund të periudhes hadriane. Eshte
i njohur aktiviteti ndërtues i Hadrianit, i cili
iu perkushtua veçanërisht ketyre ndërtesave
spektakolare, sic dëshmon Dione Cassio, i cili
na kujton se perandori gjatë udhëtimeve të tij ndërtoi teatro në te gjithe botën romake.
Objekti paraqet disa karakteristika konstruktive dhe teknologjike të cilat e përfshijne ate
me merite te plotë midis teatrove të traditës romake, sic jane teknikat e ndërtimit, sistemi i
ndërtimit te kavese mbi nje mbushje dheu si dhe lidhja midis nderteses skenike dhe kavese.
Në të njëjtën kohë, faktorë të tjerë të rendesishem, veçanërisht në lidhje me funksionet e saj, të
tilla si madhësia dhe forma e skenës, planimetria e organizimit te orkestër dhe të kavese, duket
se e afrojne atë me shembujt tipike greko-orientale, duke dhene një shembull të asaj përzierje
të elementeve që karakterizojnë ndertesat e ngritura ose shpesh thjesht te riorganizuara ne ato
zona te Perandorisë ku traditat greko-helene ishin dukshem me shume influence.
Teatri, megjithate duket se ka pësuar disa nderhyrje sistemuese në kohë të ndryshme dhe
nuk mund te perjashtohet mundesia, qe në periudhën bizantine ai eshte ripërdorur si pjesë e
sistemit të fortifikimit të qytetit.
Objekti me funksione termale.
Studimet e kryera që prej vitit 2005 kanë ndihmuar
për të zbuluar pjesë te një ndërtese të madhe, përballe
teatrit, tek e cila jane identifikuar disa faza ndërtimi.
Në veçanti, stratigrafite me te vjetra përbëhen nga një
kat me dhe te ngjeshur dhe me tulla, i cili shërben si
dysheme e një kanali te vogel. Një analizë e parë të
materialeve të gjetura aty, ben te mundur studimin e
strukturave të tilla në fundin e shekullit I pas K., te cilat
jane para nisjes se monumentalizimit te vendbanimit.
Me shume mundesi, duke filluar që nga shekulli II - III pas K. ne kete zonë vihet re ndërtimi i
një strukture monumentale, prej se ciles ka mbetur vetëm një mur i përdorur përsëri në shekullin
e III pas K për ndërtimin e një godine të madhe, të përbërë nga disa dhoma me pamje nga nje shesh
i hapur. Dy prej tyre, njëri qe në këtë fazë paraqet një abside në gjysmën lindore te saj, ruajnë
gjurmë të suspensurae për ngrohje dhe janë interpretuar si ambjentet e nxehta te një ndertese
me funksione termale. Shtresa te trasha të shkatërrimit dhe risistemimit karakterizojnë fazat e
mëvonshme të zonës. Në këto nivele janë futur strukturat e reja me një planimetri tjetër.
Midis shekullit V dhe VI pas K. vihet re një fazë
e re e zhvillimit të qytetit, qoftë në riorganizimin
e ndërteses së mëparshme, qofte në ndërtimin ne
hapësirën deri atehere të lirë para teatrit te një
ndërtese të madhe publike, ndoshta një kishe, e cila
zë sheshin më të vjetër te qytetit.
Nivelet pasuese, të shkatërrimit dhe të braktisjes,
vulosin këtë moment të jetës dhe qyteti ndoshta
vijon te jetoje duke u mbivendosur mbi to në
shekullin e VII pas K, sic dëshmohet nga ndërtimi i
objekteve me materiale të dobeta.
MISIONI ARKEOLOGJIK
Misioni arkeologjik në Hadrianopolis drejtohet prej
Universitetit te Macerates (Itali) dhe Institutit Shqiptar te
Arkeologjise. Ne te jane te angazhuar profesore, kerkues,
studiues, studentë dhe profesionistë te lire si dhe pjesetare
nga universitetet e Oksfordit (Angli) dhe Camerinos
(Itali) si dhe universitetit te Gjirokastres (Shqipëri), ne një
bashkëpunim të ngushtë me të gjitha autoritetet lokale.
Qendra e Misionit është e vendosur në Qendren Historike
te Gjirokastrës, sit i njohur si pasuri e trashegimise boterore te UNESCO-s. Këtu, bashkëjetesa
ndërmjet komponenteve të ekipeve të ndryshme përbën një mundësi te cmuar për pasurimin
profesional, ballafaqimin reciprok dhe shkëmbimin e të dhënave të rëndësishme shkencore.
Dita e arkeologëve fillon shumë herët. Pas një mëngjesi të shpejtë së bashku nisen për në
zonen e gërmimeve. Puna e krahut në kantier mund të jetë shumë lodhese, sidomos për
të rinjte ne ketë disiplinë, por padyshim është konstruktive dhe e rëndësishme për ata që
duan të zbulojnë dhe të mësojnë se si funksionon një gërmim arkeologjik, parimet e studimit
stratigrafik, dokumentacioni grafik dhe fotografik si dhe sistemimin e parë te gjetjeve.
Orët e kaluara në gërmime jane edhe mënyra më e mirë për
tu familjarizuar me bashkëpunëtorët tanë të çmuar lokale.
Pas drekës dhe disa orëve pushim, puna dhe studimet
vazhdojne në magazine dhe ne laboratore.
Këtu, larja e mostrave behet si çdo aktivitet tjeter i
përbashkët, behet një moment konstruktiv shkëmbimi dhe
një mundësi rilaksuese per tu socializuar midis anëtarëve
te misionit. Puna e arkeologut është emocionuese dhe
marrëdhëniet e miqësisë dhe bashkëpunimit midis
anëtarëve të ekipit i ben me të lehta sakrificat dhe orët e
zgjatura të punës! Nëse është e nevojshme, askush nuk heziton për të vijuar aktivitetet përtej
kohës se zakonshme, për një arsye të mirë si p. sh. gërmimet ne një varr iteresant.
Në fund të një dite të gjatë pune, mblidhen të gjithë së bashku në shtëpi, ku me radhe përgatisin
darken. Mbrëmjet shqiptare janë shumë te kendshme. Bisedohet deri vone në dhomën
e përbashkët ose në tarracën nga ku zbulohet panorama e natës e Gjirokastrës, dëgjohet
muzikë, lexohet, dhe behen ballafaqime. Fundjava është pothuajse gjithmonë një mundësi
për të eksploruar një vend mbreslenes sic eshte Shqipëria, me pasurite e saj arkeologjike dhe
natyrore. Për ata që aspirojnë të bëhen arkeologe ose qe kane vizituar me pare vende te tilla
si Dodona, Butrinti, Antigonea dhe Saranda kjo është një përvojë formuese dhe kulturore e
rendesishme. Te punosh jashtë vendit, te ndihmon te mësosh zakonet dhe traditat, qe shpesh
jane shumë të ndryshme nga tonat dhe mund te behen një eksperiencë e vlefshme për tu rritur
personalisht dhe profesionalisht. Në fund të nje muaji me pune ndihet lodhja, por çdo herë
që largohesh nga Shqipëria, largohesh me i kompletuar me eksperienca te jetuara dhe me
nostalgji për kohën intensive te kaluar sëbashku.
VALORIZIMI (VLERESIMI)
Projekti me karakter rigorozisht shkencor dhe arkeologjik nuk do te kishte impakt mbi
popullsine nese nuk do ti bashkengjiteshin atij edhe aktivitete me qellim prioritar mbrojtjen
dhe vleresimin e mëvonshem të trashëgimisë artistike dhe kulturore me qëllim zhvillimin e
turizmit.
Restaurimi
Problemet e konservimit dhe prezantimit ne situ te
gjetjeve arkeologjike dhe arkitektonike perbejne sot
një prej veshtiresive më të mëdha me te cilat përballen
arkeologët dhe konservuesit.
Problemet kryesore përbehen nga fakti se strukturat në
gjendje gërmadhe nuk janë më në gjendje ti rezistojne
ekspozimit ndaj agjenteve natyrore. Për te planifikuar
konservimin është e nevojshme të grumbullohet sa më
shumë informacion qe te jete i mundur, në lidhje me mjedisin lokal, duke studiuar ndryshimet
ambientale te vendit, p.sh, temperatura dhe lagështia relative, mundësia e ngricave, niveli
vjetor i reshje, karakteristikat e tokës, niveli i shtreses ujembajtese dhe të gjitha informacionet
e nevojshme për te “eleminuar” episodet e permbytjeve, te cilave iu nenshtrohet periodikisht
monumenti. Ndërhyrjet, ne vazhdim te një studimi të kujdesshëm edhe të botuar dhe te vënë
në dispozicion, tashmë në proces, janë:
trajtimi me dizinfektues dhe biocides për të eleminuar barërat e keqija.
Pastrim i sipërfaqeve, heqja e dheut, demtimeve te lehta dhe bimeve.
Përmirësime strukturave me operacionet e
konsolidimit.
Anastylosis: masat e veçanta, janë pothuajse
gjithmonë të nevojshme, pasi te jetë marë vendimi
për të bërë një germim arkeologjik të hapur. Këto
masa jane edhe më të nevojshme në rastin e teatrit të
Sofrakitës, i cili synohet ne te ardhmen te perdoret
si skene për shfaqje teatrale. Natyrisht, shfrytezimi
i një monumenti te lashtë realizon njekohesisht
vlerësimin e tij dhe e ben me te madh kërcënimin
për mbijetesën e tij.
Spektakli Teatror
Nga kendveshtrimi i nenit 5 të Kartës së Venecias
te vitit 1964, synohet ti kthehet në mënyrë efektive
komunitetit shqiptar që e ka ndërtuar, zbuluar
dhe ruajtur ashtu siç është sot, një monument
me interes kaq të madh. Në këtë drejtim, pervec
restaurimit, është i nevojshem që ndërtesa të kthehet
në funksionin e saj të parë. Kjo është arsyeja pse
në teatër ne vitin 2006 u luajt, për herë të parë pas
shume shekujsh, një cfaqje teatrore, duke vene ne
skene shfaqjen “Bakantet” te Euripidit.
Fusha e Mbrojtjes Civile
Një modul i Projektit parashikon krijimin e një kampi vullnetarizmi për mbrojtjen e pasurive
kulturore me probleme si përmbytjet dhe tërmetet, i cili duhet organizuar në bashkëpunim me
Universitetin e Gjirokastrës. Parashikohet formimi i operatorëve te cilet do të fillojnë skedimin
dhe gjeoreferencimin e trashëgimisë historike përmes organizimit të ekipeve të mbrojtjes civile
të trashëgimisë kulturore, me qëllim zhvillimin e një plani të detajuar te mbrojtjes civile.
PROJEKT PER SHFRYTEZIMIN E ZONES ARKEOLOGJIKE TE HADRIANOPOLIS
Menaxhimit te pasurive dhe resurseve natyrore
dhe historiko kulturore, deri më tani i ka
munguar njohja e ndërvarësisë reciproke midis
tipareve përbërëse te identiteteve të veçanta dhe
proceseve te zhvillimit shoqëror dhe ekonomik
të komuniteteve të ndryshme lokale. Nuk
eshtë evidentuar në mënyrën e pershtatshme
vlera relacionale midis historisë, natyrës dhe
shoqerive lokale, që modelon dhe e bën unike
zonen, duke shkuar përtej njohjes se thjeshtë të
komponenteve individuale.
Kur politika e ruajtjes së trashëgimisë (kulturore
apo natyrore) vjen vetëm nga strategjitë mbrojtëse, minimizuese (ose më keq akoma, kompensuese)
te ndikimit, ose të rrezikut, është e vështirë të behet e mundur që kërkesa për vleresimin e pasurise
te mund të perkthehet në nje “kërkesë per plan dhe projektim”, e cila mbetet e vetmja mundesi
e mundshme në formen e mbrojtjes aktive, pra qe ndjek dinamikat transformuese dhe te rritjes
social-ekonomike lokale. Në këtë perspektivë duhet lexuar përzgjedhja për të hartuar një plan
për shfrytezimin e zones arkeologjike te Hadrianopolis. Projekti i shfrytezimit përmban ne
vetvete nje sfide deklinabile brenda çështjeve te mëposhtme:
1) Cili është kapaciteti i zonës tonë në studim, për të
vendosur kontakte të frytshme me kontekstin territorial?
2) Lloji i zhvillimit që parku mund te kete është në thelb
një lloj maturimi i ndërgjegjes, një mundësi formimi
didaktiko-shkencor dhe më gjerësisht kulturor, mbi temat
e arkeologjise, apo edhe një rritje social-ekonomike?
3) Vleresimi i gjurmëve, fragmenteve dhe rrënojave
te qytetit të lashtë mund të kthehet në spirancë dhe
pike referimi për riorganizimin e një kuadri me të gjerë territorial dhe me te zgjeruar i cili
ndërvepron me vete synimet menaxhuese te parkut arkeologjik?
Është e qartë se forca shpërthyese që parku mund të ketë, ne momentin kur, nepermjet planit,
të kaloje gjendjen e izolimit në të cilën ndodhet aktualisht dhe te shnderohet ne nje kontenitor
dhe gjenerator marrdhëniesh funksionale, biologjike dhe kulturore midis komponentëve të
ndryshëm natyrore dhe kulturore te jashtem dhe te brendshem te zones, mund te percaktoje
ekuilibra të rinj menaxhues dhe te detyroje te rimendohet konceptimi tradicional i zonës
muzeale, në favor të një interpretimi gjithnjë e më të përhapur te parkut si “pajisje prodhuese”.
Kerkesa e re ne fakt kërkon që parku arkeologjik te kthehet në një vend prodhimi te kultures,
duke e paraqitur veten jo vetëm si një vend të dijes, por edhe si një vend për argëtim,
eksperiencë, shoqërizim, në të cilin protagonistët e vertete janë konsumatorët që gjejnë ato
mundësi te pasurimit shoqëror, shpirtëror dhe kulturor, qe vete jeta urbane e qytetit nuk arrin
të përmbushë. Këto objektiva marin një rëndësi të veçantë në një vend si Shqipëria, ku çdo
veprim me projektin lokal duhet të mendohet në
një prespektive më të gjere riorganizimi territorial,
për te cilen Shqipëria ka vecanerisht nevojë.
Ne kete prespektivë është studiuar përdorimi i
zonës, i cili nuk kufizohet vetëm ne përcaktimin e
pjesës së teatrit, por synon te lidhe këto hapesira
me nekropolin e Sofratikes dhe zonen e banuar
përreth, e cila mund të jetë si qender e sherbimeve
te nevojshme për të pritur turistët dhe në fund me
qytetin e Gjirokastres i cili identifikohet si një qytet
me rëndësi historiko-kulturore ne Shqipëri.
NJE KURS PER ARKEOLOGJINE NE GJIROKASTER
Me fillimin gjate 2005 te aktiviteteve te germimit, restaurimit
dhe valorizimit te sitit arkeologjik te Hadrianopolis u be e
mundur fillimi qe prej atij viti te nje bashkepunimi produktiv
midis Universitetit “Eqrem Cabej” te Gjirokastres dhe
Universitetit te Macerates. Qe ne 2005 studentet e Gjirokastres
kane marre pjese ne misionet e organizuara ne Shqiperi,
duke qendruar ne shtepine e misionit dhe kane marre pjese
ne te gjitha aktivitete e parashikuara. Ne 2006 tre studente
te Universitetit te Gjirokastres, kane marre pjese ne nje stazh
germimi ne Urbs Salvia (Urbisaglia), ku prej 1994 universiteti i Macerates eshte duke drejtuar nje
kantier didaktik.
Ky bashkepunim i mbare ka pasur nje strukturim te pare
Zyrtar me firmosjen e nje Marreveshjeje nderkombetare
kuader per bashkepunimin shkencor dhe didaktik, firmosur
ne Tirane me 11 dhjetor 2006. Ne vazhdim ne Gjirokaster, me
1 mars 2007 eshte firmosur nje tjeter Marreveshje e cila ka
saktesuar aspektin shkencor dhe didaktik te bashkepunimit,
gjithashtu nje delegacion italian viziton sitin arkeologjik
gjate germimeve. Marreveshja e fundit ka qene preludi per
realizimin e skemes se Programit mesimor per diplomen
DND ne “Arkeologji dhe Administrim te pasurise arkeologjike” e aprovuar gjate 2009 fillon
gjate vitit akademik 2009-2010. Obiektivi i kursit eshte ai i formimit te arkeologeve specialiste
ne sektorin e mbrojtjes, restaurimit dhe valorizimit te pasurive kulturore, me perqendrim
te vecante te tematikat e karakterit territorial dhe ne administrimin e
pejsazhit. Keta specialiste mund te punojne si ne Zyrat e specializuara
te Enteve Publike, Ministrise se Kultures, Rajonit, Bashkive, por edhe
ne administratat qe ne punen e tyre jane te lidhura shume ngushte me
mbrojtjen dhe administrimin e Pasurise arkeologjike, sic jane Instituti
Monumenteve te Kultures dhe Drejtorite Rajonale te Monumenteve.
Studentet duhet te zoterojne:
• aftesi shkencore, teorike, metodologike dhe operative lidhur me sektorin
e arkeologjise dhe historise se artit antik me referim te vecante tematikat
e rajonit shqiptar;
• aftesi ne sektorin e administrimit, konservimit dhe restaurimit te pasurise arkeologjike,
artistike, dokumentimit dhe monumenteve;
• aftesi ne perdorimin e mjeteve informatike dhe komunikimit telematik, me referim te vecante
te operacionet e rilevimit te monumenteve dhe zonave arkeologjike si dhe klasifikimin e gjetjeve.
Ne vitin akademik 2009-2010, Universiteti “Eqrem Cabej” i Gjirokastres ne kuader te
aktiviteteve qe lidhen me fillimin dhe funksionimin e Kursit ka realizuar edhe nje Laburator
modern restaurimi dhe topografie arkeologjike .
GEOLOGIA E GEOMORFOLOGIA
DELL’ALTA VALLE DEL FIUME DRINO
(ALBANIA MERIDIONALE)
Nell’ambito delle ricerche di carattere archeologico le Università italiane di Camerino e
Macerata stanno conducendo anche ricerche
geologico-geomorfologiche nell’alta valle del
fiume Drino al fine di inquadrare in un preciso
ambito territoriale il sistema insediativo antico
Tali ricerche consistono in un rilevamento geologico-geomorfologico di dettaglio, coadiuvato
da indagini sedimentologiche, biostratigrafiche,
mineralogico-petrografiche, geomorfologiche,
climatologiche e morfometriche.
L’Area in esame fa parte del bacino sedimentario
terrigeno oligocenico albanese, delimitata ad
ovest dalla dorsale del Monte Kurveleshe, ad est
dalla dorsale del Monte Lunxheri-Shendelli-Bureto. La valle del fiume Drino si sviluppa con andamento SSW-NNE e corrisponde ad un ampio
graben impostato lungo linee tettoniche, probabilmente trastensive, che risultano fondamentali sia
per la sua evoluzione tettonico-sedimentaria che,
successivamente, per quella geomorfologica.
Inquadramento geologico - Geologicamente,
l’Albania appartiene al dominio delle Dinaridi s.l.., ramo meridionale del dominio alpino SUESS (1883) che si estende lungo la costa
orientale dell’Adriatico, dello Ionio e attraverso
l’Egeo fino ad incontrare le Tauridi (DinaroTauric Arc; KOBER, 1929). Il dominio Dinarico
s.l. è diviso in due dal sistema di faglie trasversali di Shkodra-Peja in: Dinaridi s.s. e Ellenidi.
È nella parte settentrionale di quest’ultimo che
ricade l’area in oggetto (Regione di Gjirokaster).
Inquadramento geomorfologico - L’evoluzione attuale e recente del paesaggio, come già
accennato, è stata giudata principalmente dalla
struttura a graben dell’intera area, che ha dato
origine, durante l’orogenesi, ad un rilievo assai
notevole con pendii spesso assai ripidi.
Aspetti climatici - L’area rientra in buona parte nell’ambito dei climi di tipo “Mediterraneo”
(CSa, secondo la classificazione di Köppen –
Geiger), caratterizzati da un’estate calda e secca, da un inverno non particolarmente freddo
e mediamente piovoso e da massimi delle precipitazioni durante le stagioni intermedie (massimo principale in autunno e secondario in primavera). Rispetto alle caratteristiche tipiche di
questo clima, l’unica eccezione degna di nota
consiste in un inverno un po’ più freddo.
Evoluzione Geomorfologica - L’evoluzione
geomorfologica dell’area è stata guidata fondamentalmente da processi erosivi lungo i versati
di faglia e prevalenza di processi di deposizione
lungo il fondovalle.
Lungo i versanti, i processi morfogenetici prevalenti sono quelli legati all’acqua (Fig. 12; ruscellamento diffuso, con effetti erosivi di tipo
areale che hanno portato al denudamento di
estese porzioni del substrato roccioso), sia incanalato con erosione concentrata lungo le linee di
flusso quali rigagnoli, fossi e torrenti..
La notevole dinamica dei versanti è testimoniata anche dalla frequenza, alla base dei pendii,
di conoidi alluvionali anche di dimensioni ragguardevoli e di fasce di raccordo colluviale.
Il fondovalle - Si tratta di un vasto ed omogeneo corpo sedimantario recente ed attuale,
costituito quasi esclusivamente da materiali
fini e molto fini (sabbie e limi) privi di evidenti
strutture sedimentarie e/o tracce di pedogenesi. Queste caratteristiche inducono a classificare
il materiale come deposto dall’azione prevalente del vento, consentendo quindi di ascrivere il
materiale a loess s.l.
Aspetti applicativi - L’area sottoposta ad un notevole rischio idrogeologico che lungo i versanti
che si esplica essenzialmente tramite fenomeni
di ruscellamento e movimenti di massa, mentre
lungo il fondovalle si manifesta tramite fenomeni di piena.
L’EPIRO ANTICO Il territorio dell’antico Epiro, il ‘Continente’
dell’Odissea, corrisponde grossomodo a parte
dell’Albania e della Grecia nord-occidentale
contemporanee, estendendosi dalle colonie
greche di Apollonia e Epidamno fino al Golfo
di Ambracia a sud. Per la sua posizione geografica, la regione svolse nell’antichità il ruolo di
‘crocevia’ tra popoli e regioni differenti: le valli
fluviali, che ne solcavano il territorio, aprivano
un passaggio diretto tra l’Europa centrale e le
regioni montagnose della Grecia settentrionale,
mentre dalla costa adriatica era possibile muoversi alla volta sia dell’Italia sia dell’Egeo. È
attraverso l’Epiro che, secondo quanto riferisce
Erodoto gli Iperborei, mitico popolo dal Nord,
portavano offerte in Grecia, raggiungendo ‘per
primi tra i Greci i Dodonei’. La fondazione delle colonie sulla costa epirota, da collocarsi tra
l’VIII e il VII secolo a.C., garantì ai Greci porti e
approdi, contribuendo a un deciso incremento
dei traffici commerciali. Data la sua vicinanza
all’Italia, l’Epiro fu precocemente interessato
dall’azione di Roma, che varcò l’Adriatico in
occasione delle guerre illiriche e macedoniche,
suscitando la risposta di Pirro. Con l’annessione
della regione all’Impero e il suo accorpamento
alla provincia di Macedonia, nella seconda metà
del II secolo a.C. i Romani procedettero alla costruzione della via Egnatia, fondamentale via di
comunicazione tra l’Oriente e l’Occidente, che
connetteva la costa adriatica alla Tracia. La strada divenne ben presto la principale via di accesso alla Grecia e all’Asia dall’Italia.
Gli storici antichi descrivono la vita degli antichi Epiroti, organizzati in villaggi (kata komai)
e in insediamenti rurali sparsi. La popolazione era inoltre suddivisa in tre tribù principali:
i Tesproti, i Caoni e i Molossi. A partire dal IV
secolo a.C., proprio quest’ultima tribù fu protagonista di una rapida ascesa, espandendosi
a spese dei vicini. Tuttavia, la frammentazione
politica dell’Epiro rendeva la regione una facile preda per i suoi vicini più potenti e, come
riferisce Strabone ‘perche una tribù o l’altra
prendeva la supremazia, finirono sotto l’impero
macedone […] e quando l’impero dei macedoni
collassò, caddero sotto i Romani’. Il sito di Hadrianopolis sorge nei territori anticamente abitati dai Caoni, all’interno del quale sorgevano
anche le importanti città di Butrinto, Phoenike
(descritta da Polibio come inespugnabile, ‘il sito
meglio fortificato dell’Epiro’) e Antigonea. Nel
periodo arcaico, l’area fu sotto l’influenza della colonia Corinzia di Corcira. Nel corso della
loro storia, i Caoni si guadagnarono la fama
di fiero popolo guerriero: inizialmente alleati di vari stati greci, essi si unirono ai Romani
nel terza guerra macedone (171-168 a.C.), che
segnò l’inizio dell’egemonia romana in Grecia.
Secondo quanto riferisce Strabone, nel corso
degli eventi bellici i Romani distrussero 70 città
epirote, riducendo in schiavitù 150.000 persone, mentre i Caoni sfruttarono la loro amicizia
con Roma per imporre la propria egemonia
sull’area. Nella neonata provincia romana di
Macedonia gli insediamenti fiorirono soprattutto lungo la valle del Drino, che divenne il
principale accesso alla Via Egnatia da Sud. Nel
395 d.C., al momento della ripartizione tra le
due partes imperii, l’Epiro si trovò sottoposto
all’autorità di Costantinopoli, continuando a
svolgere una fondamentale funzione di cerniera. Non è un caso, che le autorità imperiali
abbiano dimostrato un notevole interesse per
la regione, promuovendovi importanti interventi edilizi. L’imperatore Giustiniano provvide alla fortificazione di numerosi centri, ed
è ricordato per aver rifondato Hadrianopolis,
che da allora assunse il nome di Justinianopolis.
La città L’insediamento si ubica in una zona molto ampia della valle del fiume Drino, 14 km a sud
di Gjirokaster, nelle vicinanze del villaggio di
Sofratikë. Le prospezioni geofisiche realizzate
fino ad oggi hanno consentito di definire i limiti
dell’area occupata dall’insediamento urbano di
forma all’incirca quadrata con lati di 400 m. ed
evidenziarne l’impianto regolare, organizzato
su una maglia di vie che si intersecavano ortogonalmente.
Il teatro costituisce certamente l’evidenza monumentale più rilevante del sito, insieme ad un
complesso pubblico ubicato nel settore nord
ed interpretabile come edificio con funzione
termale. Le indagini remote sensing hanno consentito di ipotizzare che, con ogni probabilità,
nella zona centrale dell’insediamento si trovavano le case dei notabili, abitazioni di vaste dimensioni ed organizzate intorno spazi aperti,
come peristili o atri. Una necropoli, con tombe
a cassa marmorea e a semplice fossa scavata e
rivestita di lastre di materiale calcareo, si estende per una ampia superficie al di fuori dell’area
urbana. La città, già abitata dal periodo ellenistico come confermato dalle presenze ceramiche, vede una sostanziale espansione edilizia,
con la costruzione del teatro e degli edifici ad
esso adiacenti, durante il regno dell’imperatore
Adriano (117-138 d.C.). Gli scavi in corso, insieme a più recenti scoperte occasionali, sembrano
infatti corroborare in maniera sostanziale l’ipotesi che sia stato proprio il filoelleno imperatore
Adriano a decidere di fondare una nuova città
nell’ambito di un più ampio tentativo di organizzazione e gestione del ricco e fertile territorio
della valle del Drino, fornendo quindi ulteriore
supporto all’identificazione del nostro sito con
quello della città di Hadrianopolis ricordato dalla
Tabula Peutingeriana (Tab. Peut. VII, 3) e collocato
dalla stessa lungo la strada che collegava Apollonia a Nikopolis.
Durante il suo regno la città viene dotata
dell’arredo monumentale degno di un centro
pienamente romanizzato in cui elementi essenziali divengono, dunque, il teatro e le terme. Si
tratta infatti, in entrambi i casi, di tipologie monumentali che ugualmente rappresentano l’acquisizione, da parte delle popolazioni locali, di
uno stile di vita ‘urbano’. Hadrianopolis continua
ad essere abitata, senza soluzione di continuità,
fino almeno alla fine del V secolo d.C. Nel corso
di quest’ultimo periodo, l’interruzione dei processi di monumentalizzazione e gli spessi livelli
di distruzione che coprono per più di un me-
tro i pavimenti romani sembrano documentare
infatti un momento di crisi. Bisogna aspettare
Procopio (de Aed. IV 1, 36) che ricorda il cambiamento di nome, avvenuto nel corso del regno giustinianeo, in Ioustinianoupolis. Tale intervento non può essere disgiunto dalla profonda
riorganizzazione urbana voluta da Giustiniano
e legata certamente anche alle invasioni slave
(Procop. de Aed. IV 1, 17) del 547-8 d.C. Gli scavi
sembrano documentare come la città continuasse a vivere dopo il VII sec. d.C.; è del resto noto
che successivamente alla fondazione della sede
episcopale trasformò il proprio nome in Drynopolis (Not. Episc., III, 550). Si deve però rilevare
una sostanziale destrutturazione dell’impianto
urbano e monumentale, ormai un ricordo del
precedente splendore.
Il territorio Come per qualunque città romana il territorio di
hadrianopolis e più in generale quello della valle
del Drino era fittamente abitato e le indagini di
carattere topografico hanno cercato di definire
le caratteristiche del popolamento in età antica,
sia sincronicamente che diacronicamente.
La necropoli - Nella necropoli ellenistico-romana sono state scavate fino ad oggi sei tombe a
inumazione, tutte con cassa formata da lastre di
pietra squadrate saldate con malta o a secco, con
coperchi a doppio spiovente decorati da alette.
Le tombe, alcune delle quali rinvenute già aperte e sconvolte, ospitavano sepolture singole, con
il defunto steso in posizione supina con le braccia incrociate sul petto. I corredi poveri o quasi
inesistenti, denotano la classe sociale non elevata dei defunti. Fra i materiali di maggiore interesse si nota una coppetta in ceramica comune
decorata a rilievo.
La Carta archeologica - Uno degli obiettivi della
missione archeologica è quello di realizzare una
Carta archeologica del territorio della valle del
Drino con una duplice finalità: inserire le analisi in corso in un più complesso ed integrato
quadro di natura topografica ed elaborare e
fornire alle autorità competenti albanesi uno
strumento utile per la tutela e la gestione del
territorio. Per realizzare tale fondamentale strumento di studio e gestione sono state effettuate, in collaborazione con gli esperti dell’Istituto
Archeologico albanese e dell’Istituto Regionale
dei Monumenti di Cultura di Gjirokaster, ricognizioni archeologiche su una vasta area che
hanno consentito di documentare in maniera
scientifica siti già noti o, più spesso, individuati
per la prima volta e ignoti alla bibliografia. La
collocazione su base topografica dei singoli siti
è stata realizzata tramite rilievo satellitare GPS,
garantendo la massima precisione del posizionamento. Per ogni sito è stata compilata una
breve scheda alfanumerica corredata da documentazione fotografica e, laddove opportuno,
da rilievi, con particolare attenzione alle piante
ed agli elevati dei singoli monumenti. I dati raccolti sono confluiti nella banca dati georeferenziata, già realizzata a partire dal 2005 e gestita
tramite sistemi informativi geografici (GIS; Arc
Gis 9), per essere poi elaborati in forma cartografica. Gli elementi desumibili dalle indagini
di carattere territoriale sembrano delineare un
quadro che in età ellenistica vede prediligere
l’occupazione delle aree collinari e delle aree
più elevate legate al controllo dei principali percorsi di collegamento tra la valle del Drino e le
vallate circostanti. In età romana l’insediamento tende a stabilizzarsi e concentrarsi lungo la
valle, sulla base di un modello probabilmente
a carattere ‘vicano’. La nascita del sito urbano
di Hadrianopolis sembra quindi sia collegata ad
una fondazione, con ogni probabilità adrianea,
che all’inizio del II sec. d.C. può forse avere riorganizzato uno di questi insediamenti. Nel corso
del VII sec. d.C gli scavi sembrano documentare
la destrutturazione dell’impianto urbano; i dati
provenienti dalle indagini a carattere territoriale peraltro, pur in attesa di una più approfondita analisi, suggeriscono scelte insediative che
tornano a privilegiare aree più lontane dai fondovalle e più facilmente difendibili, in zone collinari, montane e pedemontane, che dalla fine
dell’età ellenistica non sembrano aver visto una
intensa frequentazione.
Le tecnologie di supporto
alle indagini archeologiche
Le indagini remote sensing - Per individuare i
limiti dell’area urbana e le caratteristiche planimetriche dell’insediamento sono state avviate
indagini remote sensing tramite tecniche georadar e geosismiche.
La tecnica di rilievo georadar o GPR si basa sulla valutazione del comportamento che le onde
elettromagnetiche manifestano al passaggio in
materiali con differenti caratteristiche elettriche:
conducibilità e percettività elettrica. Nei casi più
favorevoli il metodo permette l’investigazione
fino a circa 40-60 metri di profondità.
Le indagini di sismica attiva utilizzano le onde
sismiche artificiali, la cui propagazione dipende
dalle caratteristiche fisico-elastiche del mezzo
ed è regolata dai principi fondamentali della teoria dell’elasticità.
La documentazione dello scavo - Il lavoro del
laboratorio di topografia e rilievo consiste nel
riunificare tutti i dati che si raccolgono sul cantiere di scavo allo scopo di avere vedute fotografiche georeferenziate degli strati archeologici
scavati. Tramite uno strumento topografico detto ‘stazione totale’ si rileva una griglia di punti
topografici sullo strato scavato che contiene informazioni planimetriche ed altimetriche. Sullo
scavo il piano da documentare va fotografato
verticalmente e contemporaneamente si eseguono tutte le piante e le sezioni degli strati su
supporto cartaceo. I dati fin qui raccolti vengono elaborati con software appositi, CAD e programmi di elaborazione fotografica e rilievi. Le
piante e le sezioni sono scansionate e trasferite
in supporto digitale per essere informatizzate
tramite il programma di disegno CAD. Le fotografie trasferite su computer si georeferenziano
sulla griglia topografica estratta dallo strumento. Le piante digitalizzate sono poi raccordate
tra loro sulla griglia topografica e così geograficamente ancorate a punti cartografici.
La restituzione ortofotogrammetica dei paramenti - Al fine di realizzare un catalogo delle tipologie murarie rinvenute nei siti ricogniti, abbiamo provveduto ad effettuare specifici rilievi
fotogrammetrici. Pur tenendo in considerazione
la difficoltà oggettiva del raggiungimento dei
luoghi e la conseguente complessità nel trasporto delle attrezzature, siamo riusciti a condurre
a termine le indagini in maniera soddisfacente.
Partendo da quattro punti materializzati sulla
muratura a formare un quadrilatero i cui lati
vengono misurati semplicemente usando una
fettuccia metrica è possibile, tramite un software di foto raddrizzamento, elaborare le immagini. Una volta ‘raddrizzata’, l’immagine viene
inserita in un software CAD da cui si ricava il
rilievo grafico in scala.
Qualora le condizioni del terreno lo consentano è possibile utilizzare tecnologie più avanzate
come il metro laser, la stazione totale, il GPS cartografico con software GIS per la georeferenziazione dei dati acquisiti.
L’analisi dei paramenti murari e delle malte
- Le malte utilizzate sia per la costruzione, sia
per i vari interventi di trasformazione e restauro
del teatro di Hadrianopolis, sono state sottoposte
ad analisi chimico-fisiche. I prelievi sono stati
effettuati in vari punti del teatro, al fine di individuare e documentare differenze tra le varie
malte usate nei diversi periodi di edificazione e
di restauro dell’edificio da spettacolo.
Le analisi hanno evidenziato una prevalenza
netta di silicati rispetto ai carbonati e un contenuto di sali solubili estremamente esiguo, tanto
che le varie tipologie di sali ricercate non sono
evidenziabili nemmeno a livello di tracce. Il letto del fiume Drino è molto vicino alla città, pertanto è plausibile ritenere che parte della sabbia
utilizzata per la fabbricazione di malte provenga dalle relative aree golenali.
Il magazzino e le attività
di studio
L’attività del magazzino costituisce parte integrante della missione archeologica.
Nel magazzino confluiscono giornalmente tutti
i materiali rinvenuti durante lo scavo che vengono, in una prima fase, sottoposti ad un accurato
lavaggio attività indispensabile e preliminare
alle successive fasi di sistemazione dei reperti.
Il lavoro sui materiali, svolto dai ceramologi ed
in collaborazione con tutti i componenti della
missione archeologica, offre l’opportunità agli
studenti che partecipano allo scavo di acquisire
la capacità di distinguere e riconoscere le principali classi ceramiche romane e classificarle
attraverso il confronto con i principali repertori
tipologici di riferimento di cui si dispone. Nel
magazzino avviene, inoltre, l’informatizzazione dei dati che vengono inseriti in un database
utile per successivi lavori di studio e approfondimento e corredati dalla necessaria documentazione grafica e fotografica dei reperti, anche in
vista della successiva pubblicazione scientifica
del lavoro.
Le analisi archeometriche
Un reperto archeologico reca impressa una storia che è la somma di numerose azioni: il reperimento della materia prima, la lavorazione
dell’impasto la cottura ed il raffreddamento del
manufatto, l’uso e la deposizione. Particolare attenzione sarà dedicata pertanto allo studio delle
materie prime con cui sono realizzati i manufatti e soprattutto dei corpi ceramici, allo scopo di
estrarre dei campioni significativi che vengono
sottoposti ad analisi archeometriche. I campioni
significativi vengono sottoposti ad esami analitici combinati:
- analisi mineralogiche-petrografiche
dopo la loro preparazione, alcune sezioni sottili vengono fissate su un vetrino e sottoposte
alla visione di microscopio a luce polarizzata.
L’analisi consente di ricavare informazioni sulla
struttura dell’impasto ceramico ed in particolare sulla presenza, distribuzione e caratterizzazione degli inclusi.
- diffrattometria a raggi X (XRD)
il campione viene polverizzato e irraggiato con
raggi X. Esso poi diffrange i raggi in modo diverso a seconda dei minerali di composizione.
I risultati vengono visualizzati in un relativo
diffrattogramma. L’esame consente di indentificare la composizione mineralogica dei reperti
archeologici e talvolta anche la temperatura di
cottura degli stessi.
Sugli stessi campioni vengono inoltre eseguite
analisi chimiche quali la spettroscopia infrarossa in trasformata di Fourier e la fluorescenza
ai raggi X.
Le medesime indagini sono state infine effettuate sui campioni di argille prelevate nei dintorni
del sito di Hadrianopolis con lo scopo di riuscire
a indicare uno o più luoghi di probabile approvvigionamento delle materie prime per la realizzazione dei manufatti ceramici.
I materiali dallo scavo
di Hadrianopolis
L’antica frequentazione del sito è documentata
da frammenti ceramici emersi dai saggi condotti in profondità attribuibili a vasi a vernice
nera di età ellenistica.
La maggiore concentrazione di rinvenimenti si
colloca tra il II e il III sec. d.C., momento di massimo splendore dell’antica città di Hadrianopolis.
A questa fase si riferisce un vasto repertorio di
ceramiche sia di produzione locale, sia di importazione. Fra queste ultime si segnala la presenza
di terra sigillata orientale di produzione A e B
con prevalenza delle forme Hayes 60 e Hayes
80, di terra sigillata africana soprattutto di produzione C e di terra sigillata italica con esemplari decorati ad appliques e bollati in planta pedis.
L’inserimento del sito nell’ampio circuito commerciale mediterraneo è documentato anche dal
rinvenimento di frammenti di anfore di provenienza africana e orientale (area egea e cretese).
Interessante l’ampio quadro di ceramiche prodotte con argilla locale destinate al lavaggio, alla
preparazione, alla cottura e conservazione dei
cibi quali bacini, mortai, pentole, tegami e dolii nonché ceramiche da tavola quali brocche,
coppe e scodelle. Il rinvenimento di una grande
quantità di laterizi induce a ipotizzare una produzione locale degli stessi.
Accanto ad alcuni materiali di importazione
quali coppe costolate ed esemplari pregevoli in
vetro millefiori, non è da escludersi peraltro la
presenza di manifatture locali di vasellame vi-
treo indiziate dalla presenza di scorie, di scarti
di lavorazione e dalla ricorrenza di alcune forme standardizzate quali balsamari, bottiglie,
bicchieri e coppette.
Il panorama delle attestazioni è arricchito da reperti in osso lavorato come aghi crinali, stili ed
immanicature di utensili e da materiali in ferro,
piombo e bronzo. Tra questi ultimi si segnala, in
particolare, la presenza di accessori per l’ornamento personale, quali spilloni, anelli, orecchini e alcune fibule, e di oggetti relativi alla cura
del corpo ed alla cosmesi come pinzette e netta
orecchie.
Uncini, aghi e ditali documentano, inoltre, un
interessante aspetto delle attività quotidiane di
ambito domestico, quello della tessitura. Tra i
manufatti di particolare pregio vanno, infine,
annoverati uno degli elementi di coronamento di un tripode in forma vegetale stilizzata e
un’ansa di lucerna.
Le fasi più tarde, che attestano la continuità di
vita del centro antico, sono documentate dalla
presenza di ceramica sovraddipinta bizantina,
late roman amphorae e monete fra cui spiccano
per quantità i folles e, per il buono stato di conservazione, una moneta attribuibile all’imperatore Probo.
I principali Monumenti Il teatro - Gli elementi tecnici di natura architettonica, nonché i primi dati di scavo sembrano indicare per l’edificazione del teatro di
hadrianopolis una datazione nell’ambito della
fine della prima metà del II sec. d.C., senza poter escludere che l’avvio della sua costruzione
possa essere collocato proprio alla fine dell’età
adrianea. è del resto nota l’attività edilizia di
Adriano che si dedicò in particolare a tali edifici da spettacolo, come testimoniato da Dione
Cassio (LXIX, 10,1) che ricorda come l’imperatore durante i suoi viaggi edificò teatri in tutto il
mondo romano.
L’edificio sembra presentare alcune caratteristiche di tipo costruttivo e tecnologico che lo inseriscono a pieno titolo fra i teatri di tradizione
romana, come ad esempio la tecnica edilizia, il
sistema di costruzione della cavea su un riempimento di terra ed il legame fra edificio scenico
e cavea. Contemporaneamente altri elementi
particolari, connessi in particolar modo alla sua
funzionalità, come le dimensioni e forma della
scena, l’organizzazione planimetrica dell’orchestra e della cavea sembrano avvicinarlo ad
esempi tipicamente greco-orientali, facendone
un esempio di quella commistione di elementi
che sembra caratterizzare proprio gli edifici costruiti, o più frequentemente semplicemente riorganizzati, in tale area dell’impero dove la tradizione greca-ellenistica era evidentemente più
sentita. Il teatro sembra però avere subito alcuni
interventi di sistemazione in diverse epoche ed
in particolare non si può escludere che in età bizantina esso fosse stato riutilizzato come parte
di un sistema di fortificazione urbana.
L’edificio con funzioni termali - Le indagini
condotte a partire dal 2005 hanno permesso
di portare alla luce parte di un grande edifico,
proprio di fronte al teatro, del quale sono state
individuate più fasi costruttive. In particolare
le stratigrafie più antiche ad esso relative sono
state intercettate con alcuni approfondimenti a
Nord del Saggio 4 nel Settore est, e sono costituite da un piano in terra battuta e laterizi che
funge da fondo di una canaletta. Una prima
analisi dei materiali ivi rinvenuti consente di
inquadrare tali strutture allo scorcio del I sec.
d.C. e quindi sono precedenti all’avvio della
monumentalizzazione dell’insediamento. Con
ogni probabilità fin dal II - III sec. d.C. l’area
vide la realizzazione di una struttura a carattere monumentale di cui rimane solo un muro
sfruttato poi ancora nel III sec. d.C. per la costruzione di un grande edificio formato da più
ambienti che si affacciano su uno spazio aperto.
Due di questi, uno dei quali già in questa fase
presenta un’abside nella sua metà est, conservano tracce di suspensurae per il riscaldamento
e sono stati interpretati come ambienti caldi di
un edifico con funzioni termali. Si può quindi
pensare che quest’edificio a carattere probabilmente pubblico si affacciasse a Ovest su un ampio spazio aperto, una sorta di piazza di fronte
al teatro, una porticus post scaenam. Spessi livelli
di distruzione e di rimaneggiamento caratterizzano le fasi successive dell’area. Su tali livelli si
impiantano nuove strutture con una differente
planimetria.
In particolare tra V e VI sec. d.C. una nuova fase
di sviluppo della città è osservabile sia nella riorganizzazione del precedente edificio, sia, in particolare, nella realizzazione nello spazio fino ad
allora libero di fronte al teatro di un grande edificio pubblico, forse addirittura una chiesa, che va
ad occupare la più antica piazza della città.
Successivi livelli di distruzione e di abbandono
sigillano questo momento di vita ed è sovrapponendosi ad essi che, probabilmente nel VII sec.
d.C., la città continuò a vivere come attestato
dalla costruzione di edifici in materiali poveri.
La missione archeologica La missione archeologica ad Hadrianopolis è
condotta dall’Università di Macerata e dall’Istituto Archeologico albanese e vede impegnati
professori, ricercatori, dottori di ricerca, studenti e liberi professionisti afferenti all’Università di Oxford, Camerino (Italia) e Gjirokaster e
prevede una stretta collaborazione con tutte le
autorità locali.
La casa della missione è situata nel centro storico di Gjirokaster, sito riconosciuto patrimonio
dell’umanità dall’UNESCO. Qui la convivenza
tra i componenti delle diverse équipes costituisce una preziosa opportunità di arricchimento
professionale, di confronto reciproco e di interscambio di importanti dati scientifici.
La giornata degli archeologi inizia molto presto.
Dopo una rapida colazione tutti insieme si parte
alla volta dell’area di scavo. Il lavoro manuale
nel cantiere può essere molto impegnativo, soprattutto per i neofiti della disciplina, ma è senza dubbio costruttivo ed importante per chi abbia voglia di scoprire e di imparare i metodi dello scavo archeologico. Lavorare all’estero aiuta
a conoscere usanze e tradizioni spesso molto
diverse dalle nostre e può rivelarsi una preziosa
esperienza di crescita personale e professionale.
Dopo il pranzo e qualche ora concessa al riposo
e al tempo libero, il lavoro e lo studio proseguono nel magazzino e nei laboratori.
Qui il lavaggio dei reperti diventa anche, come
ogni attività svolta in comune, un costruttivo
momento di scambio e una rilassante opportunità di socializzazione tra i membri della missione. Il lavoro dell’archeologo è appassionante
e i rapporti di amicizia e collaborazione fra i
membri dell’équipe rendono più leggeri i sacrifici e le molte ore di lavoro! Alla fine di una lunga giornata di lavoro ci si ritrova tutti insieme a
casa dove, a turno, si prepara la cena. Le serate
albanesi possono essere molto divertenti.
Nella sala comune o sulla terrazza che scopre il
panorama notturno di Gjirokaster si chiacchiera
fino a tardi, si ascolta la musica, si legge, ci si
confronta. Alla fine di una settimana di lavoro si
può essere esausti ma nessuno rinuncia all’opportunità di una gita alla scoperta di un paese
affascinante come l’Albania, con le sue ricchezze archeologiche e naturalistiche. Per chi aspira
a diventare archeologo, o lo è già, visitare luoghi
come Dodona, Butrinto, Antigonea e Saranda è
un’esperienza formativa e culturale importante.
La valorizzazione Il progetto di carattere più strettamente scientifico-archeologico sarebbe parziale e privo di ricadute per le popolazioni residenti se non si affiancassero ad esso attività finalizzate alla tutela ed
alla valorizzazione del patrimonio artistico e culturale, anche ai fini dello sviluppo del turismo.
Il restauro - La conservazione e la presentazione in situ dei reperti archeologici e architettonici rappresentano oggi una delle più grandi
difficoltà cui vanno incontro archeologi e conservatori. Le strutture allo stato di rovina non
sono infatti più in grado di resistere agli attacchi
degli agenti naturali, essendo soggette ad una
dinamica condizione di interscambio con le forze della natura. La conservazione dei materiali
archeologici deve, pertanto, iniziare sin dal primo momento di organizzazione dello scavo, in
modo da preservare la maggior quantità possibile di informazioni e permettere la conservazione e fruizione dei ritrovamenti alle generazioni future. Il primo passo nella pianificazione
degli interventi conservativi prevede la raccolta
di informazioni relative all’ambiente locale ed
utili per programmare le operazioni conservative del sito. Studiando le variabili ambientali
del luogo (temperatura, umidità relativa, possibilità di gelate, livello annuale delle precipitazioni, caratteristiche del suolo e livello della
falda acquifera) è possibile progettare un piano
di intervento. Nello specifico sono stati avviati:
- Trattamento disinfestante e biocida per eliminare la vegetazione infestante che incrementa i danni di tipo strutturale e tutte le specie
biodeteriogene che hanno attaccato le superfici
della pietra.
- Pulitura delle superfici mediante l’asportazione di terra, di concrezioni e di vegetali infestanti.
- Risanamento strutturale per stabilizzare le
situazioni più precarie dal punto di vista strutturale e statico mediante operazioni di consolidamento, incollaggio e risarcimento.
- Anastylosis: oltre a quelli di pura conservazione sono quasi sempre necessari, una volta presa
la decisione di rendere uno scavo archeologico
accessibile, interventi ‘ricostruttivi’. Questi si
rendono ancora più necessarie nel caso del teatro di sofrakitë che sarà adibito, in futuro, ad
ospitare spettacoli teatrali. L’apertura al pubblico di un monumento antico ne comporta
certamente una maggiore valorizzazione ma,
al tempo stesso, un tangibile pericolo per la sua
sopravvivenza.
Lo spettacolo teatrale - Nel rispetto dell’art. 5
della Carta di Venezia del 1964, un monumento
di così grande rilevanza come il teatro deve essere riconsegnato alla comunità albanese anche
ai fini della fruizione. Per tale motivo nel 2006 la
scena del teatro di Hadrianopolis è tornata ad essere animata da una rappresentazione, ‘Le Baccanti’ di Euripide, e la sua cavea, per la prima
volta dopo secoli, ha nuovamente ospitato degli
spettatori.
Tanto l’abbandono, quanto un uso non mirato
alle esigenze della conservazione, sono infatti
fattori di pericolo per il patrimonio architettonico ed archeologico.
PROGETTO PER LA FRUIZIONE
DELL’AREA ARCHEOLOGICA
DI Hadrianopolis
Molto speso alla gestione dei Beni e delle Risorse naturali e culturali è mancato il riconoscimento delle interdipendenze tra i caratteri
costitutivi delle specifiche comunità locali ed i
processi di sviluppo sociale ed economico delle stesse comunità. È quindi importante che ad
Hadrianopolis le politiche di conservazione del
patrimonio non scaturiscano esclusivamente
da strategie difensive, ma siano l’espressione di
una volontà di Piano, o Progetto, che restano le
sole opzioni percorribili. Esse infatti legano la
tutela alle dinamiche trasformative e di crescita socio-economica locale. è veramente difficile
dare un senso a queste eredità ricevute dal passato inseguendo come unico, illusorio, tentativo
quello di fermare la corsa del tempo. L’interpretazione di aree di pregio culturale come aree che
possono anche essere soggette a trasformazioni
è il primo passo per cercare di conciliare il campo della tutela e quello del progetto di fruizione.
In questa prospettiva si deve leggere la scelta di
redigere un progetto per la fruizione dell’area
archeologica di Hadrianopolis. L’area di Hadrianopolis non deve essere semplicemente considerata come un’area sottoposta a vincolo, immodificabile, e quindi guardata in chiave negativa.
il progetto di fruizione contiene in sé una sfida
declinabile nelle seguenti questioni di fondo:
1) qual è la capacità della nostra area di stabilire
contatti fecondi con il contesto territoriale?
2) il tipo di sviluppo che il Parco in progetto può
indurre è essenzialmente una maturazione di
coscienza, un’occasione di formazione culturale, sui temi dell’archeologia, o anche una crescita socio-economica?
3) la valorizzazione dell’antica città può tramutarsi in ancoraggio e riferimento per la riorganizzazione di un ambito territoriale più esteso
che interagisce con le stesse finalità gestionali
È quindi necessario che il Parco archeologico diventi luogo produttivo di cultura, proponendosi non solo come luogo di conoscenza, ma come
luogo di intrattenimento, di socializzazione, in
cui i veri protagonisti sono i fruitori che trovano
possibilità di arricchimento sociale, spirituale e
culturale. In questa prospettiva è stata studiata
la fruizione dell’area, che non si limita a definirne la parte relativa al teatro, ma intende connettere questi spazi con la necropoli di Sofratikë
ed il tessuto insediato circostante che potrebbe
essere la sede dei servizi necessari ad una prima
accoglienza dei turisti ed infine con la città di
Gjirokaster che s’identifica come importante città di valore storico culturale dell’Albania.
Un corso per l’Archeologia
a Gjirokaster
L’inizio nel corso del 2005 delle attività di scavo,
restauro e valorizzazione del sito archeologico
di Hadrianopolis ha anche consentito di avviare, fin dal primo anno una feconda collaborazione tra l’Università Eqrem Cabej di Gjirokaster e
l’Università degli Studi di Macerata.
Già nel corso del 2005, infatti, studenti di Gjirokaster hanno partecipato alle missioni condotte
in Albania, soggiornando presso la casa della
missione e collaborando a tutte le attività previste. Nel 2006 tre studenti, sempre dell’Università di Gjirokaster, hanno quindi partecipato ad
uno stage di scavo ad Urbs Salvia (Urbisaglia),
dove, dal 1994 l’Università di Macerata sta conducendo il suo cantiere didadttico.
Questa felice collaborazione ha avuto una sua
prima strutturazione Ufficiale con la firma di
un Accordo internazionale quadro di cooperazione scientifica e didattica firmato a Tirana
l’11 dicembre 2006. Successivamente l’1 marzo
2007, a Gjirokaster è stato firmato un successivo
Accordo di che ha definito con maggior precisione l’ambito scientifico e didattico della collaborazione stessa, occasione anche per una delegazione italiana per visitare il sito archeologico
in corso di scavo. Tale ultimo Accordo è stato
il preludio all’elaborazione dello schema di Ordinamento didattico per la laurea magistrale in
“Archeologia e Gestione del patrimonio archeologico”, che ha visto la successiva approvazione
nel corso del 2009 e l’avvio delle attvità nell’anno accademico 2009-2010.
Obiettivo del corso è dunque quello di formare archeologi specialisti nel settore della tutela,
restauro e valorizzazione dei Beni culturali, con
particolare riguardo alle tematiche di carattere
territoriale ed alla gestione del Paesaggio, che
possano operare sia negli Uffici tecnici degli
Enti pubblici preposti quali Ministero della Cultura, Regioni, Comuni, sia nelle Amministrazioni strettamente legate alla tutela e gestione del
Patrimonio archeologico quale in particolare le
Direzioni Nazionale e Regionale dei Monumenti albanese. Gli studenti dovranno possedere:
• avanzate competenze scientifiche, teoriche,
metodologiche ed operative relative al settore dell’archeologia e della storia dell’arte antica con particolare riferimento alle tematiche
di area albanese;
• competenze nel settore della gestione, conservazione e restauro del patrimonio archeologico, artistico, documentario e monumentale;
• abilità nell’uso degli strumenti informatici e
della comunicazione telematica negli ambiti
specifici di competenza, con particolare riferimento alle operazioni di rilievo dei monumenti e delle aree archeologiche e classificazione dei reperti.
È proprio nell’ambito delle attività legate all’avvio del Corso ed in funzione del suo avvio che
l’Università Eqrem Cabej di Gjirokaster ha anche allestito un moderno laboratorio di restauro e topografia archeologica che già dal 2010 è
utilizzato per la realizzazione dei corsi, oggi al
II anno.
Bibliography
N.G.L. Hammond, Epirus. The geography, the ancient remains, the history and the topography of Epirus and adjacent areas,
Oxford 1967.
dh. budina, Le tumuls de Cepun (Gjirokastër), in ‘biletini Arkeologjik Universiteti i Tiranës’, 1969, pp. 49-55.
A. Baçe, Vështrim mbi Qendrat e banuara antike dhe mesjetare në luginën e Drinosit (Gjirokastër), perçu sur les
agglomérations antiques et du Moyen Âge de la vallée du Drinos, in ‘Monumentet’, 4, 1972, pp. 103-39.
Dh. Budina, La carte archéologique de la vallée de Drino, in ‘Iliria’, III, 1973, 3, pp. 355-92.
D. Komata, Rrethi i Gjirokastrës (District de Gjirokastrë), in ‘Buletini Arkeologjik Universiteti i Tiranës’, 4, 1974, 2, pp. 23233.
dh. budina, Antigonea d’Epire, in ‘Iliria’IV, 1976, pp. 327-35.
P. Cabanes, L’Épire de la mort de Pyrrhos à la conquête romaine (272-167 av. J.C.), Paris 1976.
A. Baçe, La forteresse de Paleokastra, in ‘Iliria’, XI, 1981, 2, pp. 165-235.
A. Baçe, Gërmimet arkeologjike të vitit, SOFRATIKË, in ‘Iliria’, XIII, 1983, 2, pp. 255-6.
P. Cabanes, Recherche archéologiques en Albanie 1945-1985, in ‘Revue Archéologique’, 1986, 1, pp. 107-42.
E. Giorgi, Il rilievo della tomba di Jorgucat, nella valle del Drino, in S. de maria e S. gjongecaj. (edd.), PHOINIKE II,
Bologna 2003, pp. 96-7.
R. Perna, Attività della Missione Archeologica dell’Università di Macerata a Sofratike (Albania). Relazione preliminare anno
2005), in ‘Annali della Facoltà di Lettere e Filosofia dell’Università di Macerata’, XXXVII, 2004, pp. 47-71.
E. Giorgi, Analisi preliminare sull’appoderamento agrario di due centri romani dell’Epiro: Phoinike e Adrianopoli, in ‘Agri
Centuriati’, 1, 2004, pp. 169-97.
B. Hayden, Trekking Through Southern Albania, Tirana 2005.
R. Perna, Primi dati sulla ceramica dagli scavi di Hadrianopolis (Sofratikë – Albania), in Rei Cretariae Romanae, 40, 25th
Congress of the Rei Cretariae Romanae Fautores, ‘The Pottery of the Via Egnatia’, Durrës, Albania 24 September – 1
October 2006, pp.63-70.
A. Baçe, G. Paci e R. Perna (edd.), Hadrianopolis, I. Il Progetto TAU, Jesi 2007.
E. Giorgi e J. Bogdani, Ultime ricerche nella valle del Drinos (Antigonea e Hadrianopolis), in ‘Groma’ 1, Bologna 2007, pp.
45-9.
G. Paci - R. Perna, Nuove ricerche ad Hadrianopolis, in Nuove ricerche archeologiche in Albania meridionale a ottanta anni dai
primi scavi di Phoinike (1926-2006), Seminario internazionale, Acquaviva Picena (AP), 23-25 novembre 2006, in ‘Groma’
1 2007, Bologna 2007, pp. 53-8.
R. Perna, Attività della Missione Archeologica dell’Università degli Studi di Macerata ad Hadrianopolis e nella valle del Drino
(Albania). Relazione preliminare anno 2007, in ‘Annali della Facoltà di Lettere e Filosofia dell’Università di Macerata’,
XL-XLI, 2007, pp. 23-41, c.d.s.
C. Capponi, R. Perna e V. Tubaldi, Primi dati sulle ceramiche comuni, da fuoco e sulle anfore provenienti dagli scavi di
Hadrianopolis (Sofratikë – Albania), in III° Congresso internazionale sulle ceramiche comuni, le ceramiche da cucina e le anfore
della tarda antichita’ nel Mediterraneo: archeologia e archeometria. Mediterraneo occidentale ed orientale a confronto, Atti del
Convegno Parma/Pisa, 26-30 marzo 2008, pp. 278-85, c.d.s.
D. çondi e R. Perna, Le indagini archeologiche ad Hadrianopolis (Sofratikë) e nel territorio della valle del Drino – campagna
2008, in ‘Iliria’ 2008, c.d.s.
R. Perna, Attività dell’Università degli studi di Macerata ad Hadrianopolis (Albania), in Meetings Between Cultures in the
Ancient Mediterranean, 17th International Congress of Classical Archaeology Rome, Italian and foreign Archaeological
Research Institutes 22-26 September 2008, c.d.s.
R. Perna, Nuove ricerche ad Hadrianopolis, in Luigi Ugolini lo scopritore di Butrinto Atti del Convegno Tirana 11 dicembre
2006, in Proceedings Attivita’ Scientifiche Ambasciata d’Italia Anno 2008, KLAN Editore, Tirana 2008, 282-6.
R. Perna, Quali prospettive per il turismo culturale in Albania legate all’archeologia? il caso di Hadrianopolis, in La tecnologia
ed il Know-how italiano per la valorizzazione del patrimonio archeologico subacqueo in Albania Atti del Convegno Durazzo
24 luglio 2006, in Proceedings Attivita’ Scientifiche Ambasciata d’Italia Anno 2007, KLAN Editore, Tirana 2008, pp. 40-2.
R. Perna e D. çondi, Nuovi dati dalle indagini archeologiche ad Hadrianopolis e nel territorio della valle del Drino, in L’Illyrie
méridionale et l’Epire dans l’antiquité, 5ème Colloque International, (Grenoble 8-11 octobre 2008), c.d.s.
INSTITUTI
I MONUMENTEVE
TE KULTURËS
DREJTORIA RAJONALE
E KULTURËS
KOMBETARE
GJIROKASTËR
PROVINCIA DI
MACERATA
PROVINCIA DI
ASCOLI PICENO
COMUNE DI
URBISAGLIA
UNIVERSITà DI
CAMERINO
ASSOCIAZIONE
HORIZONT
SISTEMA MUSEALE
PROVINCIA DI
MACERATA
MARCHE - ONLUS
ISBN 978-88-6259-274-1