1.2 Flora dhe Fauna në zonën e Liqenit të Shkodrës

Transcript

Un Lago da vivere
Një Liqen për t’u jetuar
Impegni, partecipazione, proposte
per la valorizzazione ambientale
del Bacino del Lago di Scutari
Angazhime, pjesëmarrje, propozime
për t’i rritur vlerën mjedisore
Pellgut të Liqenit të Shkodrës
Coordinamento redazionale
Istituto Pangea-ONLUS
Bashkërendimi redaksional
Instituti Pangea-ONLUS
Gruppo redazionale
Clelia Caprioli, Istituto Pangea-ONLUS
Silvana Nesi Sirgiovanni, Istituto Pangea-ONLUS
Grupi redaksional
Clelia Caprioli, Instituti Pangea-ONLUS
Silvana Nesi Sirgiovanni, Instituti Pangea-ONLUS
Coordinamento generale
Calogero Di Chiara, ARPA Sicilia
Bashkërendimi i përgjithshëm
Assistenza al coordinamento
Lucia D’Agostino, ARPA Sicilia
Ndihmoi në bashkërendim
Autori dei testi
Autori vari
Autorët e teksteve
Autorë të ndryshëm
Materiale fotografico
Immagini e cartografie utilizzate nel volume sono
state messe a disposizione dagli autori dei testi
e dall’archivio fotografico dell’Istituto Pangea-ONLUS.
L’immagine di copertina è di Giovanni Quaranta.
Materiali fotografik
Pamjet dhe hartografitë e përdorura në këtë volum
janë vënë në dispozicion nga autorët e teksteve dhe
nga arkivi fotografik i Institutit Pangea-ONLUS.
Pamja e kopertinës është nga Giovanni Quaranta.
Traduzione dall’italiano all’albanese
Romina Kasharaj
Përkthimi nga italishtja në shqip
Romina Kasharaj
Progetto grafico
Novaservice, Palermo
Projekti grafik
Novaservice, Palermo
Impaginazione
Davide Li Vecchi
Faqosja
Davide Li Vecchi
Stampa
Sprint, Palermo
Shtypi
Sprint, Palermo
Un Lago da vivere
Impegni, partecipazione, proposte per la valorizzazione ambientale
del Bacino del Lago di Scutari
“Un Lago da vivere” è ideato, promosso ed edito dall’Agenzia Regionale per la Protezione dell’Ambiente della Regione Siciliana - Laboratorio Regionale In.F.E.A., come contributo al Progetto di cooperazione internazionale RIVA-Progetto integrato
per la riqualificazione ambientale del Bacino di Scutari (Albania) (Accordo di Programma Quadro Balcani – Linea 2.3 – Ambiente e sviluppo sostenibile) cui partecipano partner italiani e albanesi.
In Italia: Regione, ARPA e Osservatorio delle Acque-Dipartimento dell’Acqua e dei Rifiuti della Sicilia; Regione e Università
della Basilicata; Regione e ARPA Puglia, Politecnico di Bari; Regione, Autorità di Bacino e ARPA Calabria, Università degli
Studi del Mediterraneo di Reggio Calabria; Regione e Ente Acque della Sardegna; Regione Toscana, Provincia di Pisa e
Istituzione Centro Nord Sud.
Sotto il coordinamento di: Ministero degli Affari Esteri; Ministero dello Sviluppo Economico.
In Albania: Ministero dell’Ambiente, Ministero dell’Economia, Presidenza del Consiglio dei Ministri-Dipartimento per le Strategie
e il Coordinamento dei Donatori, Consiglio Regionale di Scutari, Comune di Scutari.
“Një Liqen për t’u jetuar” është ideuar, promovuar dhe botuar nga Agjensia Rajonale për Mbrojtjen e Mjedisit e Rajonit të Sicilisë - Laboratori Rajonal In.F.E.A., si kontribut për Projektin e bashkëpunimit ndërkombëtar RIVA-Projekt i integruar për rivlerësimin mjedisor të Pellgut të Shkodrës (Shqipëri) (Marrëveshje Programi Kuadër Ballkani – Pika 2.3 – “Mjedisi dhe zhvillimi
i qëndrueshëm”) në të cilin marrin pjesë partnerë italianë dhe shqiptarë.
Në Itali: Rajoni, ARPA dhe Observatori i Ujrave - Departamenti i ujit dhe mbeturinave i Siçilisë; Rajoni dhe Universiteti i Bazilikatës; Rajoni i Pulias, ARPA Puglia, Politekniku i Barit; Rajoni i Kalabrisë, Autorità di Bacino dhe ARPA Calabria, Universiteti i
Studimeve për Mesdheun në Reggio Calabria; Rajoni dhe Enti i Ujrave i Sardenjës; Rajoni i Toskanës, Provinca e Pizës dhe
Institucioni Centro Nord Sud.
Me bashkërendimin e: Ministrisë së Punëve të Jashtme, Ministrisë së Zhvillimit Ekonomik.
Në Shqipëri: Ministria e Mjedisit, Ministria e Ekonomisë, Këshilli i Ministrave – Departamenti i Bashkërendimit të Strategjive
dhe Koordinimit të Ndihmës së Huaj, Këshilli i Rrethit të Shkodrës, Bashkia e Shkodrës.
www.arpa.sicilia.it
http://ProgettoRiva.unirc.it
Një Liqen për t’u jetuar
Angazhime, pjesëmarrje, propozime për t’i rritur vlerën mjedisore
Pellgut të Liqenit të Shkodrës
Indice
Introduzione
Parte II: Un Lago da valorizzare, un Lago per educare
Salvatore Cocina, ARPA Sicilia
10
Il progetto RIVA
Anna Maria Pastorelli, ARPA Puglia
12
Parte I - Ambiente e Uomo nel bacino del Lago di Scutari
1.1 Lineamenti geologici, morfologici e climatici del bacino del Lago di Scutari
Maria Antonietta Dessena e Ignazio Ghironi, Ente Acque della Sardegna
18
1.2 L’ambiente vegetale e la fauna nel bacino del Lago di Scutari
Micòl Vascellari, Ente Acque della Sardegna
22
1.3 La valutazione della qualità delle acque del Lago di Scutari
Paola Buscarinu e Tomasa Virdis, Ente Acque della Sardegna
30
2.1 L’educazione alla sostenibilità e la conservazione della biodiversità:
una prospettiva internazionale
Clelia Caprioli e Carlo Alessandri, Istituto Pangea-ONLUS
78
2.2 Il Centro di Educazione Ambientale di Scutari:
una sorgente di buone pratiche di sostenibilità
84
2.3 Un esempio di percorso di costruzione partecipata di una RETE:
le Fattorie Didattiche
92
Informazioni sugli autori
98
Fanno parte integrante di questo volume le 10 schede didattiche
per insegnati ed educatori “Osservare, capire, vivere il Lago”
Giulia Sirgiovanni e Silvana Nesi Sirgiovanni, Istituto Pangea-ONLUS
1.4 Aspetti idrologici e idraulici del Lago di Scutari ed importanza
degli interventi di monitoraggio ambientale
Ignazio Ferraro e Gianluca La Placa, Regione Siciliana
Dipartimento dell’Acqua e dei Rifiuti – Servizio Osservatorio delle Acque
36
1.5 Analisi, valutazione, e gestione del rischio idrogeologico:
un caso di studio nel bacino di Scutari
Loredana de Ferrariis e Olga Saraco, Autorità di Bacino della Regione Calabria;
Francesco Fusto, ARPA Calabria
44
1.6 Problematiche di conservazione e gestione dell’ambiente
ed aspetti normativi in Albania
Giovanni Quaranta, Università degli Studi della Basilicata
Dipartimento Tecnico Economico per la Gestione del Territorio Agricolo Forestale
58
1.7 L’economia e la popolazione in Albania e nell’area del Lago di Scutari
60
1.8 Lineamenti storico-artistici sulla Regione di Scutari
Ahmet Osja, Università di Scutari
66
1.9 Dall’emergenza umanitaria alla pianificazione sociale, territoriale e ambientale
10 anni di esperienza di cooperazione con la Regione di Scutari
Daniele Carpita, Istituzione Centro Nord Sud – Provincia di Pisa
74
Përmbajtja
Hyrje
Pjesa II: Një Liqen për t’i dhënë vlera, një Liqen për të edukuar
Salvatore Cocina, ARPA Sicilia
11
Projekti RIVA
13
Pjesa I – Mjedisi dhe Njeriu në pellgun e Liqenit të Shkodrës
1.1 Tiparet gjeologjike, morfologjike dhe klimaterike të zonës së Liqenit të Shkodrës
Maria Antonietta Dessena dhe Ignazio Ghironi, Enti i Ujrave Sardegna
19
1.2 Flora dhe Fauna në zonën e Liqenit të Shkodrës
Micòl Vascellari, Enti i Ujrave Sardegna
23
1.3 Vlerësimi i cilësisë së ujrave të Liqenit të Shkodrës
Paola Buscarinu e Tomasa Virdis, Enti i Ujrave Sardegna
31
2.1 Edukimi për zhvillimin e qëndrueshëm dhe ruajtjen e biodiversitetit:
një perspektivë ndërkombëtare
Clelia Caprioli dhe Carlo Alessandri, Instituti Pangea-ONLUS
79
2.2 Qendra e Edukimit Mjedisor në Shkodër:
një burim i praktikave të duhura të zhvillimit të qëndrueshëm
85
2.3 Një shembull pune për ndërtimin në bashkëpunim të një RRJETI:
Fermat Didaktike
93
Informacion për autorët
99
Pjesë përbërëse e këtij volumi janë edhe 10 skedat didaktike
për mësuesit “Të vrojtosh, të kuptosh, të jetosh Liqenin”
Giulia Sirgiovanni dhe Silvana Nesi Sirgiovanni, Instituti Pangea-ONLUS
1.4 Aspektet hidrologjike dhe hidraulike të Liqenit të Shkodrës
dhe rëndësia e ndërhyrjeve monitoruese mjedisore
Ignazio Ferraro dhe Gianluca La Placa, Rajoni Sicilian
Departamenti Rajonal i Ujrave dhe Mbeturinave – Shërbimi Vëzhgues i Ujrave
37
1.5 Analizimi, vlerësimi dhe përballimi i rrezikut hidrogjeologjik:
një rast studimi në pellgun e Shkodrës
Loredana de Ferrariis dhe Olga Saraco, Autorità di Bacino në Rajonin e Kalabrisë;
45
1.6 Problematikat e ruajtjes dhe menaxhimit të mjedisit
dhe aspektet normative në Shqipëri
Giovanni Quaranta, Universiteti i Studimeve në Bazilikata
Departamenti Tekniko Ekonomik për Menaxhimin Territorit Bujqësor dhe Pyjor
59
1.7 Ekonomia dhe popullsia në Shqipëri dhe në zonën e Liqenit të Shkodrës
Maria Antonietta Dessena dhe Ignazio Ghironi, Enti i Ujrave Sard
61
1.8 Njohuri historike dhe artistike mbi Rajonin e Shkodrës
Ahmed Osja, Universiteti i Shkodrës
67
1.9 Nga emergjenca humanitare tek planifikimi shoqëror, territorial dhe mjedisor
10 vjet përvojë bashkëpunimi me Rrethin e Shkodrës
Daniele Carpita, Institucioni Centro Nord Sud – Provinca e Pizës
75
Introduzione
Hyrje
Introduzione
10
Hyrje
“Un Lago da vivere” è il titolo della pubblicazione realizzata nell’ambito delle attività “trasversali” del
Progetto RIVA, destinate ad iniziative di formazione e assistenza tecnica, divulgazione, sensibilizzazione ed educazione ambientale.
“Një Liqen për t’u jetuar” është titulli i botimit të realizuar në kuadër të aktiviteteve “të tërthorta” të
Projektit RIVA, kushtuar nismave të formimit dhe asistencës teknike, përhapjes, sensibilizimit dhe
edukimit mjedisor.
Il volume è diviso in due parti. La prima illustra le principali caratteristiche ambientali, ecologiche,
politiche e socioeconomiche dell’area della regione di Scutari, fornendo alcuni esempi della cartografia di sintesi elaborata nel corso del Progetto RIVA. Il libro illustra, inoltre, alcuni dei risultati più significativi raggiunti, in particolare per quanto riguarda il monitoraggio ambientale e la gestione del
rischio idrogeologico dell’area.
Volumi përbëhet nga dy pjesë. E para ilustron karakteristikat kryesore mjedisore, ekologjike, politike
dhe social-ekonomike të rajonit të Shkodrës, duke paraqitur disa shembuj të hartografisë së
përgatitur gjatë Projektit RIVA. Libri ilustron, gjithashtu, disa nga rezultatet më të rëndësishme të
arritura, në veçati, përsa i përket monitorimit mjedisor dhe menaxhimit të rrezikut hidrogjeologjik
të zonës.
La seconda sezione del volume fornisce strumenti conoscitivi ed operativi per valorizzare dal punto
di vista didattico-educativo l’ambiente del Lago di Scutari. Si rivolge, quindi, soprattutto, agli educatori (insegnanti delle scuole, operatori di organizzazioni locali), ai quali vengono suggerite attività
da svolgere sul campo e in classe per favorire un approccio alla conoscenza dell’ambiente sia emotivo sia scientifico, e stimolare riflessioni e comportamenti rivolti alla tutela delle risorse naturali e alla
loro corretta utilizzazione.
Pjesa e dytë e volumit paraqet instrumentat njohëse dhe operative për t’i rritur vlerat, nga
këndvështrimi didaktiko-edukues, mjedisit të Liqenit të Shkodrës. Pra, i drejtohet sidomos mësuesve
(arsimtarëve të shkollave, punonjësve të organizatave vendore), të cilëve i sugjerohen aktivitete
të ndryshme që mund të zhvillohen në terren ose në klasë për të njohur më mirë mjedisin, qoftë
nga ana emocionale ashtu dhe nga ajo shkencore, si dhe për të nxitur reflektime dhe sjellje që
ndihmojnë në ruajtjen e burimeve natyrore dhe përdorimin e drejtë të tyre.
Notevole importanza rivestono, come originale sussidio alle attività di educazione ambientale, le
dieci SCHEDE per insegnanti ed educatori, inedite, ideate dal Laboratorio Regionale In.F.E.A. e progettate dagli esperti dell’Istituto Pangea-ONLUS, così come il nuovo Centro di Educazione Ambientale, attivato nella città di Scutari, insieme al Laboratorio annesso alla stazione di monitoraggio
situata sul Lago.
Si ndihmesë origjinale në aktivitetet e edukimit mjedisor, rëndësi të madhe paraqesin dhjetë
SKEDAT për mësuesit, të pabotuara më parë, të ideuara nga Laboratori Rajonal In.F.E.A. dhe të
projektuara nga ekspertë të Institutit Pangea-ONLUS, ashtu si dhe Qendra e re e Edukimit Mjedisor,
e hapur në qytetin e Shkodrës, bashkë me Laboratorin që ndodhet në stacionin e monitorimit të
ngritur në Liqen.
Pur nelle sue dimensioni ridotte, questo Progetto e le attività realizzate costituiscono un significativo
esempio applicativo dei principi basilari della cooperazione internazionale e di come i sistemi di educazione ambientale possano costituire un valido supporto ai processi di cambiamento nel rispetto
della sostenibilità.
Edhe pse në përmasa të vogla, ky Projekt bashkë me aktivitetet e realizuara përbëjnë një shembull
domethënës të zbatimit të parimeve themelore të bashkëpunimit ndërkombëtar dhe të mënyrës
sesi sistemet e edukimit mjedisor mund të jenë një mbështetje e vlefshme e proceseve të
ndryshimit, duke respektuar zhvillimin e qëndrueshëm.
Regione Sicilia
Agenzia Regionale per la Protezione dell’Ambiente
Il Commissario Straordinario
Ing. Salvatore Cocina
Rajoni Sicilia
Agjensia Rajonale për Mbrojtjen e Mjedisit
Komisari i Jashtëzakonshëm
Ing. Salvatore Cocina
11
Introduzione
12
Hyrje
Il Progetto RIVA
Projekti RIVA
Il Lago di Scutari, situato nell’area settentrionale dell’Albania, è patrimonio naturale, storico e culturale albanese e montenegrino (fig. 1); la sua posizione
geografica strategica, tra le Alpi Albanesi a nord e il
Mare Adriatico a sud, costituisce un polo di attrazione
dal punto di vista turistico, anche per la bellezza della
natura e la ricchezza di specie vegetali e animali.
Il Ministero dell’Ambiente e il Consiglio dei Ministri Albanese, nel rispetto della Costituzione e della legge
riguardante le Aree Protette, hanno deciso, nel 2005,
l’istituzione della parte albanese del Lago di Scutari a
Riserva Naturale; il Lago di Scutari e il Fiume Buna,
inoltre, sono stati definiti come zone umide di importanza internazionale che, nel 2006, sono state incluse
nella lista di tali zone stabilita dalla Convenzione di
Ramsar.
La fragilità strutturale del paese ed un periodo pregresso di scarsa tutela ambientale del territorio, a
fronte, peraltro, delle notevoli potenzialità turistiche
dell’area, rendono il territorio meritevole di grande attenzione e ne fanno oggetto di intervento da parte
della Cooperazione internazionale, coinvolta in progetti
nel settore della tutela e gestione ottimale della risorsa
idrica nell’area di Scutari.
La presente pubblicazione è stata elaborata nell’ambito del programma di sostegno alla cooperazione regionale Accordo di Programma Quadro (APQ) Balcani
Linea 2.3 “Ambiente e Sviluppo Sostenibile” attraFig. 1. Posizione geografica del Lago di Scutari.
verso il Progetto Integrato RIVA - sub progetto “Riqualificazione ambientale del Bacino di Scutari
(Albania)”.
L’idea di proporre interventi di riqualificazione dell’area del bacino idrografico di Scutari, la più grande
zona umida abitata dei Balcani, trae origine dalla consapevolezza dell’importanza strategica che il
bacino idrografico riveste, sia per la tutela del patrimonio naturale sia per lo sviluppo economico
dell’area, con particolare riferimento al settore del turismo.
Gli obiettivi principali del progetto sono due: da un lato, migliorare le conoscenze in materia ambientale della popolazione locale, del Comune, della Regione di Scutari e di tutti gli stakeholders,
per un corretto sviluppo del territorio e per la salvaguardia e razionalizzazione della gestione delle
risorse idriche naturali; e, dall’altro, migliorare le condizioni ambientali del Lago di Scutari, favorendo
gli investimenti e la collaborazione con personale qualificato per la corretta ed efficiente gestione
delle risorse naturali del territorio, anche attraverso l’adozione di Linee Guida miranti ad una gestione ottimale del lago. Il progetto si rivolge soprattutto agli amministratori locali (Regione di Scutari
e Comune), dato il loro ruolo nella gestione amministrativa ed ambientale del bacino idrografico.
Liqeni i Shkodrës, që ndodhet në veri të Shqipërisë,
është trashëgimi natyrore, historike dhe kulturore
shqiptare dhe malazeze (fig. 1); pozita e tij gjeografike
strategjike, midis Alpeve të Shqipërisë në veri dhe
detit Adriatik në jug, përbën një vend tërheqës nga
pikëpamja turistike, edhe falë bukurisë natyrore dhe
shumllojshmërisë së specieve të bimëve dhe
kafshëve.
Ministria e Mjedisit dhe Qeveria shqiptare, në përputhje
me Kushtetutën dhe ligjin për Zonat e Mbrojtura, në
vitin 2005 vendosën kthimin e pjesës shqiptare të
Liqenit të Shkodrës në Rezervë natyrore. Liqeni i
Shkodrës dhe lumi i Bunës janë përcaktuar si zona të
lagështa me rëndësi ndërkombëtare dhe në vitin
2006 u përfshinë në listën e këtyre zonave të
përcaktuara nga Konventa e Ramsarit.
Brishtësia strukturore e vendit dhe kujdesi i ulët
mjedisor në periudhën e kaluar kundrejt potencialeve
të larta turistike të kësaj zone, e bëjnë atë të denjë
për një vëmendje të lartë dhe subjekt të ndërhyrjes
nga ana e Bashkëpunimit ndërkombëtar, që merret
me projekte në sektorin e mbrojtjes dhe menaxhimit
optimal të burimeve ujore në zonën e Shkodrës.
Ky botim u realizua në kuadrin e programit për
mbështetjen e bashkëpunimit rajonal Marrëveshje
Programi Kuadër (Accordo di Programma Quadro APQ) Ballkani pika 2.3 “Mjedisi dhe zhvillimi i qëndrueshëm” nëpërmjet Projektit të Integruar RIVA –
Fig. 1. Pozicioni gjeografik i Liqenit të Shkodrës.
nën-projekti “Rivlerësimi mjedisor i Pellgut të
Shkodrës, (Shqipëri)”.
Ideja e propozimit të ndërhyrjeve për rivlerësimin e zonës së ujëmbledhësit të Shkodrës, zona më
e madhe e lagësht e banuar në Ballkan, e ka origjinën tek ndërgjegjësimi për rëndësinë strategjike
të tij, qoftë për mbrojtjen e trashëgimisë natyrore, ashtu dhe për zhvillimin ekonomik të zonës,
duke patur parasysh veçanërisht sektorin e turizmit.
Synimet kryesore të projektit janë dy: nga një anë rritja e njohurive mjedisore nga ana e popullatës
së kësaj zone, të Komunës, të Rrethit të Shkodrës dhe të të gjitha palëve të interesuara, për një
zhvillim korrekt të territorit dhe për ruajtjen dhe racionalizimin e menaxhimit të burimeve ujore
natyrore; dhe, nga ana tjetër përmirësimi i kushteve mjedisore të Liqenit të Shkodrës, duke nxitur
investimet dhe bashkëpunimin me njerëz të kualifikuar për një menaxhim korrekt dhe efikas të
burimeve natyrore të territorit, edhe nëpërmjet zbatimit të “Drejtimeve kryesore” që synojnë
menaxhimin optimal të Liqenit. Projekti i drejtohet mbi të gjitha administratorëve vendorë (Rrethit
të Shkodrës dhe Komunës), duke patur parasysh rolin e tyre në menaxhimin administrativ dhe
mjedisor të pellgut ujëmbledhës.
13
Introduzione
Gli interventi e le attività del progetto riguardano tre macrosettori: Ecologia e Ambiente, Governo
del territorio (gestione e legislazione), Educazione Ambientale (formazione in materia di protezione,
monitoraggio ed educazione ambientale).
Le attività previste dal piano operativo del progetto si articolano in 5 fasi:
Ndërhyrjet dhe veprimtaritë e projektit kanë të bëjnë me tre makrosektorë: Ekologjia dhe Mjedisi,
Qeverisja e territorit (menaxhimi dhe legjislacioni), Edukimi Mjedisor (përgatitja në fushën e mbrojtjes,
monitorimit dhe edukimit mjedisor).
Veprimtaritë e parashikuara në planin operativ të projektit, ndahen në pesë faza:
- fase 1 di avvio e coordinamento;
- fase 2 di analisi conoscitiva. Prevede l’acquisizione dei dati ambientali preesistenti e delle
leggi in vigore in materia ambientale, la creazione di un data base di raccolta dati, l’analisi critica del sistema ambientale, amministrativo e regolamentare per l’elaborazione di un quadro
conoscitivo approfondito dell’area e delle sue problematiche;
- fase 3 di pianificazione ed elaborazione di strategie di sviluppo. Prevede l’elaborazione di
un piano di azione strategico per lo sviluppo sostenibile delle zone umide del Lago, l’elaborazione del dettaglio del piano territoriale della Regione di Scutari, con riferimento alle zone
umide del lago, la pianificazione delle attività di monitoraggio e l’elaborazione di linee guida in
materia ambientale;
- fase 4 di realizzazione di interventi specifici. Riguardano il monitoraggio delle acque, progetti
pilota di valorizzazione territoriale e attività di supporto alle autorità locali per la gestione e la
salvaguardia ambientale del Lago;
- fase 5 che prevede attività di supporto trasversali di formazione ed assistenza tecnica e di
sensibilizzazione in materia ambientale. È rivolta a funzionari e dirigenti delle Amministrazioni
nazionali e locali e ad insegnanti ed educatori, per il rafforzamento della capacity building degli
stakeholders locali e la realizzazione di un Centro di Educazione Ambientale.
- faza 1: nisja dhe bashkërendimi;
- faza 2: analiza njohëse. Parashikon marrjen e të dhënave mjedisore ekzistuese dhe ligjeve
në fuqi për çështjet mjedisore, krijimin e një banke të dhënash, analizën kritike të sistemit
mjedisor, administrativ dhe të rregulloreve për hartimin e një kuadri njohës më të thelluar të
zonës dhe problematikave të saj;
- faza 3: planifikimi dhe hartimi i strategjive të zhvillimit. Parashikon hartimin e një plan-veprimi
strategjik për zhvillimin e zonave të lagështa të Liqenit, hartimin e hollësishëm të planit të
territorit të Rrethit të Shkodrës, duke iu referuar zonave të lagështa të Liqenit, planifikimin e
veprimtarive të monitorimit dhe hartimit të drejtimeve kryesore në çështjet mjedisore;
- faza 4: realizimi i ndërhyrjeve specifike. Kanë të bëjnë me monitorimin e ujrave, projektet
pilot për rivlerësimin e territorit dhe veprimtari mbështetëse për autoritetet vendore në lidhje
me menaxhimin dhe ruajtjen mjedisore të Liqenit;
- faza 5: parashikon veprimtari mbështetëse të tërthorta formuese, asistence teknike dhe
sensibilizimi në çështjet mjedisore. I drejtohet zyrtarëve dhe drejtuesve të administratës
kombëtare, si dhe mësuesve dhe arsimtarëve, për të përforcuar ndërtimin e kapaciteteve
të palëve të interesuara vendore dhe ngritjen e një Qendre Edukimi Mjedisor.
Il Progetto Integrato RIVA è realizzato dalla cooperazione italiana decentrata (sono coinvolte 5 regioni italiane e diversi Enti Attuatori delle stesse regioni), sotto il coordinamento del Ministero Italiano
degli Affari Esteri e del Ministero Italiano dello Sviluppo Economico.
La partnership italiana include: Regione Basilicata con il ruolo di Responsabile Unico di Progetto
(RUP) del progetto RIVA e l’Università della Basilicata; Regione Puglia con l’Agenzia Regionale per
la Protezione e Prevenzione dell’Ambiente (ARPA Puglia), che coordina il gruppo di lavoro per la
realizzazione del progetto, e il Politecnico di Bari; Regione Calabria con l’Autorità di Bacino, l’Università degli Studi del Mediterraneo di Reggio Calabria e ARPA Calabria; Regione Sardegna con
l’ENAS (Ente Acque della Sardegna); Regione Sicilia con ARPA Sicilia e l’Osservatorio delle Acque
- Dipartimento dell’Acqua e dei Rifiuti (DAR); Regione Toscana con l’Istituzione Centro Nord Sud
(INCS).
La partnership albanese include: il Ministero dell’Ambiente (referente istituzionale); il Ministero dell’Economia, Dipartimento per le Strategie e il Coordinamento dei Donatori del Consiglio dei Ministri
albanese - Unità di Coordinamento degli Aiuti (istituzione referente per il progetto, con funzioni di
coordinamento generale); il Consiglio Regionale di Scutari; il Comune di Scutari.
14
Hyrje
Projekti i Integruar RIVA u realizua nga bashkëpunimi italian i decentralizuar (janë përfshirë 5 rajone
italiane dhe Ente të Ndryshme Zbatuese të këtyre rajoneve), me bashkërenditjen e Ministrisë
italiane të Punëve të Jashtme dhe Ministrisë italiane për Zhvillimin Ekonomik.
Partnershipi italian përfshin: Rajonin Bazilikata me rolin e Përgjegjësit të Vetëm të Projektit (RUP)
RIVA dhe Universitetin në Bazilikata; Rajonin Pulia me Agjensinë Rajonale për Mbrojtjen dhe Ruajtjen
e Mjedisit (ARPA Puglia) që bashkërendon grupin e punës për realizimin e projektit si dhe Politeknikun
e Barit; Rajonin Kalabria me “Autorità di Bacino”, Universitetin e Studimeve për Mesdheun në
Reggio Calabria e ARPA Calabria; Rajonin Sardenja me ENAS (Enti i Ujrave Sardegna); Rajonin Sicilia
me ARPA Sicilia dhe Observatori i Ujrave - Departamenti i Ujit dhe Mbeturinave (DAR); Rajonin
Toskana me Institucionin Centro Nord Sud (INCS).
Partnershipi shqiptar përfshin: Ministrinë e Mjedisit (përgjegjësi institucional); Ministrinë e Ekonomisë,
Departamentin e Bashkërendimit të Strategjive dhe Koordinimit të Ndihmës së Huaj pranë Këshillit
të Ministrave – Njësinë e Bashkërendimit të Ndihmave (institucioni përgjegjës për projektin,
me funksione të bashkërendimit të përgjithshëm); Këshillin e Rrethit të Shkodrës; Bashkinë e
Shkodrës.
15
Parte I – Ambiente e Uomo nel bacino del Lago di Scutari
18
1.1 Lineamenti geologici, morfologici e climatici
del bacino del Lago di Scutari
1.1 Tiparet gjeologjike, morfologjike dhe klimaterike
të zonës së Liqenit të Shkodrës
Maria Antonietta Dessena dhe Ignazio Ghironi, Enti i Ujrave Sardegna
Nell’area del bacino del Lago di Scutari la geologia e le forme del territorio si sono sviluppate in un
arco di tempo che copre quasi tutte le ere geologiche e, pertanto, si presentano assai varie e complesse ma oltremodo interessanti. I processi generali sono abbastanza chiari, anche se esistono
ancora alcune lacune importanti sulla conoscenza del flusso delle acque sotterranee, legate in particolare alle caratteristiche carsiche in ambiente calcareo.
I dati principali a riguardo sono forniti dall’Accademia delle Scienze (Podgorica, Tirana), dalle Università del Montenegro, Scutari e Tirana, dagli Istituti di Ricerche Geologiche (Podgorica, Tirana), e
Geozavod (Belgrado).
La penisola balcanica ha vissuto una intensa fase orogenetica durante il periodo del tardo Terziario
e l’inizio del Quaternario, con la conseguente formazione delle Alpi Dinariche. Il bacino del Lago di
Scutari, in particolare, è costituito da una depressione situata a sud delle Alpi Dinariche e orientata
da nord-ovest a sud-est, parallela alla riva attuale della costa adriatica. Il basamento è costituito
prevalentemente da rocce calcaree, con conglomerati, argille e limi che circondano tutto il perimetro del lago sia in Albania che in Montenegro.
Le glaciazioni del Pleistocene hanno eroso e rimodellato il paesaggio e attualmente il Lago di Scutari, insieme alla fertile pianura di Zeta con la valle del fiume omonimo, sono ricoperti da alcuni depositi del Terziario, ma soprattutto dai depositi del
Quaternario di origine fluviale e glaciale (ghiaia e sabbia), a volte cementati in conglomerati e arenarie.
Nella zona sudovest, che si estende solo da 10 a 15
km in larghezza, le ripide montagne Tarabosa e Rumia
separano il Lago di Scutari dal Mare Adriatico, con
cime che raggiungono i 1600 m.
Lungo la costa del lago sono presenti delle isole allungate che seguono l’orientamento dello strato: sono
tutte costituite da calcare Mesozoico e rappresentano i picchi della montagna Rumia emergenti al di
sopra del livello dell’acqua.
Sul lato nord e nord-orientale del lago si trova la pianura
Fig. 1.1.1. Vista sul fiume Buna e il Lago di Scutari.
di Zeta dove scorrono i fiumi principali. I loro depositi
Fig. 1.1.1. Pamje mbi lumin Buna dhe Liqenin e Shkodrës.
(delta) e il bordo inferiore della Piana hanno creato una
larga cintura paludosa che viene regolarmente allagata (fig. 1.1.1). La zona del lago è inclinata a sudest e scarica attraverso il fiume Buna-Bojana nel Mar Adriatico.
La figura 1.1.2 riporta la carta geologica dell’area e la fig. 1.1.3 una sua vista aerea. Infine, la figura
1.1.4 illustra la carta dell’uso del suolo.
Nel bacino di Scutari il clima è di tipo mediterraneo, ma con maggiori precipitazioni dovute alla presenza delle montagne. Le precipitazioni annue sul lago variano dai 2000 ai 2800 mm, ma all’interno del bacino alcune aree ricevono più di 3000 mm annui. La maggior parte di esse (circa il
70% delle precipitazioni annuali) rientrano nel periodo ottobre-marzo, mentre durante i mesi estivi
(giugno-agosto) cadono solitamente meno del 10% delle precipitazioni annuali.
Le temperature medie del mese di gennaio sono di circa 5 °C con una temperatura media minima
di circa 1,1 °C e una temperatura assoluta minima giornaliera che può essere inferiore a 10 °C.
Il valore medio della temperatura massima giornaliera di gennaio è di circa 8,4 °C. Durante l’estate
Në zonën e Liqenit të Shkodrës, gjeologjia dhe trajtat e territorit janë zhvilluar në një hark kohor që
mbulon thuajse të gjitha erat gjeologjike, por nga ana tjetër shfaqen sa të shumëllojshme dhe
komplekse, aq edhe tepër interesante. Proceset e përgjithshme janë mjaft të qarta, edhe pse
ekzistojnë disa boshllëqe të rëndësishme përsa i përket njohurive mbi rrjedhjen e ujrave nëntokësore, të lidhura veçanërisht me karakteristikat karstike në një mjedis gëlqeror.
Të dhënat kryesore përsa më lart jepen nga Akademia e Shkencave (Podgoricë, Tiranë), nga
Universitetet e Malit të Zi, Shkodrës dhe Tiranës, nga Institutet e Kërkimeve Gjeologjike (Podgoricë,
Tiranë), dhe Geozavod (Beograd).
Gadishulli i Ballkanit ka kaluar një fazë intensive të orogjenezës gjatë periudhës së Tretësorit të
vonë dhe fillimit të Katërsorit, me pasojë formimin e Alpeve Dinarike. Pellgu i Liqenit të Shkodrës,
në veçanti, është një fushëgropë që gjendet në jug të Alpeve Dinarike dhe e orientuar në drejtimin
veri-perëndim dhe jug-lindje, paralel me bregun e tanishëm të Adriadikut. Bazamenti përbëhet
kryesisht nga shkëmbinj gëlqerorë, me konglomerate, argjila dhe lym që rrethojnë të gjithë
perimetrin e liqenit, qoftë në Shqipëri ashtu edhe në Mal të Zi.
Fig. 1.1.2. Carta geologica del bacino del Lago di Scutari.
Fig. 1.1.2. Harta gjeologjike e pellgut të Liqenit të Shkodrës.
la temperatura media giornaliera mensile è di circa
25 °C mentre la temperatura media giornaliera
massima per i mesi di giugno e agosto è di circa
31-32 °C. La temperatura massima giornaliera assoluta può raggiungere i 40 °C mentre quella
media giornaliera minima è di circa 18-19 °C.
Secondo le osservazioni fatte dall’Istituto di Idrometeorologia di Tirana, i venti prevalenti a Scutari sono
venti orientali con direzione sud-est. Le velocità
mensili del vento sono circa 2,0 m/s. Nella zona di
Scutari la più alta velocità registrata è di circa 35-40
m/s.
Fig. 1.1.3. Vista aerea del Lago di Scutari.
Fig. 1.1.3. Pamje ajrore e Liqenit të Shkodrës.
Fig. 1.1.4. Carta dell’uso del suolo nel bacino del Lago di Scutari.
Fig. 1.1.4. Harta e truallit në pellgun e Liqenit të Shkodrës.
20
Akullnajat e periudhës pleistocene kanë gërryer dhe kanë riformësuar peisazhin. Aktualisht, liqeni
i Shkodrës bashkë me fushën pjellore të Zetës me luginën e lumit me të njëjtin emër, janë të mbuluara nga disa depozitime të periudhës së Tretësorit, por mbi të gjitha nga depozitime të Katërsorit
me origjinë lumore dhe akullnajore (zhavorr dhe rërë), ndonjëherë të çimentuara në konglomerate
dhe shkëmbinj ranorë.
Në pjesën jugperëndimore, që shtrihet vetëm në 10 deri 15 km gjerësi, malet e Taraboshit dhe të
Rumisë ndajnë Liqenin e Shkodrës nga Deti Adriatik me maja që arrijnë lartësinë 1600 m.
Përgjatë bregut të liqenit janë të pranishëm ishuj të zgjatur që ndjekin drejtimin e shtresës: të gjithë
përbëhen nga gëlqere mesozoike dhe përfaqësojnë majat e malit Rumia që dalin sipër nivelit të ujit.
Në anën veriore dhe veri-lindore të liqenit, ndodhet fusha e Zetës ku rrjedhin lumenjtë kryesorë.
Depozitimet e tyre (delta) dhe pjesa e poshtme e fushës kanë krijuar një brez të gjerë moçalor që
përmbytet vazhdimisht. (fig. 1.1.1). Zona e liqenit është e pjerrët në jug-lindje dhe shkarkohet
nëpërmjet lumit Buna në detin Adriatik.
Fig. 1.1.2 paraqet hartën gjeologjike të zonës dhe fig. 1.1.3 një pamje ajrore. Në fund, fig. 1.1.4 ilustron
hartën e truallit.
Në zonën e Shkodrës, klima është e tipit mesdhetar, por me më tepër rreshje për shkak të pranisë
së maleve. Sasia e rreshjeve lëviz nga 2000 deri 2800 mm në vit, por brenda pellgut, në disa zona,
sasia e rreshjeve i kalon 3000 mm në vit. Pjesa më e madhe e tyre (rreth 70% e rreshjeve vjetore)
bie në periudhën tetor-mars, ndërsa gjatë muajve të verës (qershor-gusht) bien zakonisht më pak
se 10% e sasisë së rreshjeve vjetore.
Temperaturat mesatare në muajin janar janë rreth 5°C ku temperatura minimale mesatare është
rreth 1,1°C, kurse temperatura absolute minimale ditore mund të zbresë poshtë 10°C. Vlera
mesatare e temperaturës maksimale ditore në janar është rreth 8,4°C. Gjatë verës, temperatura
mesatare ditore mujore është rreth 25°C ndërsa temperatura mesatare ditore maksimale në muajt
qershor dhe gusht është rreth 31-32°C. Temperatura maksimale ditore absolute mund të arrijë
40°C ndërsa ajo mesatare ditore minimale arrin rreth 18-19°C.
Sipas vëzhgimeve të bëra nga Instituti i Hidrometeorologjisë në Tiranë, erërat mbizotëruese në
Shkodër janë ato lindore me drejtim nga jug-lindja. Shpejtësia mujore e erës është rreth 2,0 m/s.
Në zonën e Shkodrës, shpejtësia më e madhe e regjistruar është rreth 35 - 40 m/s.
21
1.2 L’ambiente vegetale e la fauna
nel bacino del Lago di Scutari
1.2 Flora dhe Fauna në zonën
e Liqenit të Shkodrës
Micòl Vascellari, Ente Acque della Sardegna
Micòl Vascellari, Enti i Ujrave Sardegna
La qualità delle acque del Lago di Scutari (Skhodra/Skadar), derivanti in gran parte da risorgive sotterranee, e la sua particolare posizione geografica nel contesto del Mar Mediterraneo (a circa 20
km dal Mar Adriatico), fanno sì che il Lago di Scutari possa essere considerato uno dei più interessanti a livello europeo, soprattutto per l’altissima biodiversità delle specie della flora e della fauna
che esso ospita.
Considerato la più grande riserva ornitologica del continente, il lago è attualmente Parco Nazionale
(Skadarsko jezero) nel versante montenegrino.
Inoltre, il governo albanese, dopo la firma della Convenzione di Ramsar nel 1995, ha inserito il lago
nell’elenco delle zone umide di importanza internazionale (“Lake Shkodra and River Buna”, 2 febbraio 2006). La Convenzione di Ramsar, nata nel 1971, riguarda infatti le zone umide di importanza
internazionale, soprattutto come habitat degli uccelli acquatici.
Con la sua vegetazione tipica degli ambienti umidi di acqua dolce, il lago ospita uccelli migratori
provenienti sia dal Nord-Europa, sia dall’Africa, i quali utilizzano le acque, o le sponde del lago, per
sostare in alcuni periodi dell’anno. Ospita, inoltre, numerosissime specie di uccelli stanziali, comprese alcune specie rare come il pellicano riccio (Pelecanus crispus, Bruch) (fig. 1.2.1), il mignattino
piombato (Chlidonias hybridus, Pallas) ed il cormorano pigmeo (Phalacrocorax pigmeus, Pallas).
Nella tabella 1.2.1 seguente sono elencate le specie di uccelli acquatici censiti tra il 1995 e il 2005
(fonte: Report “Lake Shkoder Transboundary Diagnostics Analysis” redatto nel 2005 congiuntamente dall’Albania e dal Montenegro).
Il Lago di Scutari ospita anche una grande varietà di pesci, che trovano nascondigli tra gli intrichi
delle radici e dei fusti della vegetazione acquatica. La fauna ittica si compone di salmonidi di acqua
dolce come la trota (Salmo trutta macrostigma, Dumerìl, Salmo trutta lacustris Linnaeus, figg. 1.2.2
e 1.2.3), storioni (Acipenser sturio Linnaeus, fig. 1.2.4, e A. nacarii Bonaparte), e ciprinidi come
carpe (Cyprinus carpio Linnaeus) e alborelle (Alburnus alburnus De Filippi) (fig. 1.2.5); quest’ultima
specie è in notevole declino a causa di una pesca sconsiderata.
La tabella 1.2.2 mostra l’elenco delle specie ittiche che vivono nel Lago di Scutari
(fonte: Report “Lake Shkoder Transboundary Diagnostics Analysis” redatto nel
2005 congiuntamente dall’Albania e dal
Montenegro).
Per tutelare la biodiversità è necessario
preservare prima di tutto l’habitat in cui le
diverse specie vivono. L’habitat, infatti,
rappresenta il luogo in cui le caratteristiche
fisiche ambientali sono ideali per lo sviluppo di una determinata specie piuttosto
che di un’altra. La distruzione dell’habitat
naturale da parte dell’uomo è attualmente
la prima causa di rischio di estinzione delle
specie minacciate inserite nella nota Lista
Fig. 1.2.2. Esemplare di Salmo trutta macrostigma, Dumerìl: particolare del
Rossa dell’IUCN (International Union for
capo.
the Conservation of Nature and Natural
Fig. 1.2.2. Ekzemplar i Salmo trutta macrostigma, Dumerìl: pjesa e kokës.
22
Fig. 1.2.1. Pellicano riccio (Pelecanus
crispus, Bruch, foto di Thomas
Bresson).
Fig. 1.2.1. Pelikani kaçurrel (Pelecanus
crispus, Bruch, foto nga Thomas
Bresson).
Fig. 1.2.3. Esemplare di Salmo trutta
lacustris Linnaeus.
Fig. 1.2.3. Ekzemplar i Salmo trutta
lacustris Linnaeus.
Fig. 1.2.4. Storione (Acipenser sturio
Linnaeus).
Fig. 1.2.4. Blini (Acipenser sturio
Linnaeus).
Fig. 1.2.5.Alborella (Alburnus alburnus
De Filippi).
Fig. 1.2.5. Gjuca (Alburnus alburnus
De Filippi).
Cilësia e ujrave të Liqenit të Shkodrës, kryesisht me origjinë nga
burime nëntokësore dhe pozita e saj e veçantë gjeografike në lidhje
me Detin Mesdhe (rreth 20 km nga Deti Adriatik), bëjnë që liqeni i
Shkodrës të konsiderohet si një nga më interesantët në nivelin
europian, sidomos për biodiversitetin e lartë të specieve të florës
dhe të faunës që zhvillohen aty.
E konsideruar si rezervati më i madh i ornitologjisë së kontinentit,
liqeni është aktualisht Park Kombëtar (Skadarsko jezero) në pjesën
e Malit të Zi.
Gjithashtu, qeveria shqiptare, pas firmosjes së Konventës së
Ramsarit në vitin 1995, e përfshiu Liqenin në listën e zonave të
lagështa me rëndësi ndërkombëtare (Lake Shkodra and River
Buna, 2 shkurt 2006). Konventa e Ramsarit, që u krijua në vitin 1971,
merret me zonat e lagështa me rëndësi ndërkombëtare, sidomos
si habitat i shpendëve të ujit.
Me bimësinë e tij tipike të ambienteve të lagura nga ujrat e ëmbël,
liqeni mirëpret shpendë shtegtarë që vijë qoftë nga Europa e Veriut
ashtu edhe nga Afrika, të cilët përdorin ujrat ose brigjet e liqenit për
të qëndruar në disa periudha të vitit. Mirëpret, gjithashtu, specie të
shumta shpendësh joshtegtarë, përfshirë këtu disa specie të rralla
si pelikani kaçurrel (Pelecanus crispus, Bruch) (fig. 1.2.1), dallëndyshja
e detit faqebardhë (Chlidonias hybridus, Pallas) dhe karabullaku i
vogël (Phalacrocorax pigmeus, Pallas).
Në tabelën në vijim 1.2.1 janë renditur llojet e shpendëve ujorë të
regjistruar midis viteve 1995 dhe 2005 (burimi: Raporti “Lake Shkoder
Transboundary Diagnostics Analysis” i përgatitur në vitin 2005
bashkarisht nga Shqipëria dhe Mali i Zi).
Liqeni i Shkodrës ka dhe një shumëllojshmëri të madhe peshqish
që gjejnë strehë edhe në degëzimet e rrënjëve dhe kërcejve të
bimësisë ujore. Këto varietete janë salmonide të ujrave të ëmbla si
trofta, (Salmo trutta macrostigma, Dumerìl, fig. 1.2.2, Salmo trutta
lacustris Linnaeus, fig. 1.2.3), blini (Acipenser sturio Linnaeus,
fig. 1.2.4, e A. nacarii Bonaparte), dhe ciprinide si krapi (Cyprinus
carpio Linnaeus) dhe gjuca (Alburnus alburnus De Filippi) (fig. 1.2.5);
kjo e fundit specie që po rrallohet për shkak të peshkimit pa kriter.
Tabela 1.2.2 tregon listën e llojeve të peshqve që rriten në liqenin e
Shkodrës (burimi: Raporti “Lake Shkoder Transboundary Diagnostics
Analysis” i përgatitur në vitin 2005 bashkarisht nga Shqipëria dhe
Mali i Zi).
Për të mbrojtur biodiversitetin, para së gjithash është e nevojshme
të ruhet habitati ku jetojnë speciet e ndryshme. Habitati, në fakt,
përfaqëson vendin në të cilin karakteristikat fizike mjedisore janë
ideale për zhvillimin e një lloji të caktuar apo të një tjetri. Shkatërrimi
23
Tabella 1.2.1. Elenco delle specie di uccelli acquatici censiti nel Lago di Scutari nel periodo 1995-2005 (nessun dato acquisito dal 2001 al 2003)
(fonte: Report “Lake Shkoder Transboundary Diagnostics Analysis” redatto nel 2005 congiuntamente dall’Albania e dal Montenegro).
Paese
MN
MN
MN
MN
MN
MN
MN
MN
MN
Specie
Tachibaptus ruficollis
Podiceps nigricollis
Podiceps cristatus
Pelecanus crispus
Phalacrocorax carbo
Pchalacrocorax pygmeus
Ardea cinerea
Egretta alba
Anas penelope
Anas srepera
Anas crecca
Anas platyrhynchos
Aythya ferina
Aythya fuligula
Busephala clangula
Mergus albellus
Fulica atra
Gallinula chloropus
Rallus aquaticus
Larus chachinans
Larus canus
Larus ridibundus
Chlidonias hybrida
Gallinago gallinago
Buteo buteo
Circus aeruginosus
Haliaeetus albicilla
Aquila clanga
Alcedo atthis
Totale
1995
2
4
6,5
1996
1,5
5,5
3
1997
1
8,5
4,5
1998
3
10,5
5,5
1999
1,6
14
1,75
2000
2,5
4,2
2
2001
2002
2003
2,5
3,5
100
50
800
60
5,1
18
45
15
700
15
-110
30
10
400
3,6
3
100
100
300
150
1
5
30
0
1,5
35
120
100
5
750
5
4,5
40
30
200
40
1,1
6
35
7
1,5
8,6
2
60
50
30
700
1,5
15
40
7,5
800
160
100
150
100
3,1
4
150
200
10
15
750
4
17,5
5,5
1,2
50
45
10
2,5
950
2
3
50
2
40
10
2,5
2
60
50
500
200
3
15
18
2
800
100
100
100
20
600
5
3,75
3
200
3
1
100
5
100
40
40
25
30
1
162,93
3
245,15
20
249,79
1
96,977
50
215,87
15
177,705
1,75
10
5
0
0
0
Alb + MN
MN
2004
1,2
5
1,2
14
3,5
1,5
200
50
175
150
200
8,5
18
600
3
25
37
300
10
600
2005
275
3,843
500
16
2,073
1,796
217
58
9
8
30
1,064
2,443
965
307
3
19,959
12
4,1
4
300
70
15
2
2
10
85,727
1,212
298
1
15
8
2
35,114
Resources, Unione Internazionale per la Conservazione della Natura), istituita nel 1948, che contiene informazioni aggiornate sulle specie minacciate e a rischio di estinzione in tutto il mondo.
Anche nel Lago di Scutari sono presenti habitat inseriti nella National Red List, come Trapetum natantis, Nymphoidetum peltatae, Leucojo-Fraxinetum angustifoliae, Potamo-Vallisnerietum, Potameto-Najdetum e Myriophyllo-Nupharetum.
Le piante delle zone umide, oltre che favorire la presenza di habitat propizi per la vita delle specie
faunistiche, svolgono un’importante azione di “filtro” delle acque che provengono dal bacino idrografico e che contengono inquinanti di varia
natura originati dalle attività agricole e industriali.
Altri effetti benefici delle fasce litorali di vegetazione sono l’azione antierosiva, l’azione di stabilità
delle sponde e quella di rallentamento della velocità delle acque di esondazione del lago, grazie al
ruolo svolto dagli apparati radicali. Infatti, sebbene
il Lago di Scutari abbia una grande estensione superficiale, è però poco profondo e tende a colmarsi velocemente nei periodi stagionali di
pioggia intensa, causando frequenti allagamenti
Fig. 1.2.6. Conseguenze dell’evento alluvionale del novembre
delle campagne e dei centri urbani vicini (fig.
2010.
1.2.6). La vegetazione delle zone riparie (fig. 1.2.7)
Fig. 1.2.6. Pasoja të përmbytjeve të nëntorit 2010.
24
i habitatit natyror nga ana e njeriut është aktualisht shkaku i parë i rrezikut të zhdukjes së specieve
të kërcënuara të përfshira në Listën e Kuqe të IUCN (International Union for the Conservation of
Nature and Natural Resources, Bashkimi Ndërkombëtar për Ruajtjen e Natyrës dhe Burimeve
Natyrore), i themeluar në vitin 1948, që përmban të dhëna të përditësuara për speciet e
kërcënuara dhe në rrezik për t’u zhdukur në të gjithë botën.
Edhe në Liqenin e Shkodrës janë të pranishme habitate të përfshira në National Red List (Listën e
Kuqe Kombëtare), si Trapetum natantis, Nymphoidetum peltatae, Leucojo-Fraxinetum angustifoliae, Potamo-Vallisnerietum, Potameto-Najdetum dhe Myriophyllo-Nupharetum.
Bimësia në zonat e lagështa, përveç se nxit praninë e habitateve të përshtatshme për jetën e
llojeve të faunës, kryen edhe një veprim të rëndësishëm “filtrimi” të ujrave që vijnë nga pellgu
ujëmbledhës dhe që përmbajnë ndotës të tipeve të
ndryshme për shkak të veprimtarisë bujqësore dhe industriale. Pasoja të tjera të dobishme të brezit bregor
bimor janë veprimi anti gërryes, veprimi i qëndrueshmërisë së brigjeve dhe ai i ngadalësimit të shpejtësisë së ujrave që dalin nga liqeni, falë rolit që kryejnë
rrënjët e tyre. Në të vërtetë, edhe pse Liqeni i Shkodrës
Fig. 1.2.7. Vegetazione ripariale lungo le sponde del Lago
ka një shtrirje të madhe, është i cekët dhe priret të
di Scutari.
mbushet shpejt në periudhat e shirave të rrëmbyeFig. 1.2.7. Bimësi mbrojtëse përgjatë brigjeve të Liqenit
të Shkodrës.
shëm, duke shkaktuar kështu përmbytje të shpeshta
Tabela 1.2.1. Lista e llojeve të shpendëve ujorë të regjistruar në Liqenin e Shkodrës në periudhën 1995-2005 (asnjë e dhënë nga 2001 deri
në 2003) (burimi: Raporti “Lake Shkoder Transboundary Diagnostics Analysis” i përgatitur në 2005 bashkarisht nga Shqipëria dhe Mali i Zi).
Vendi
Mali i Zi
Mali i Zi
Mali i Zi
Mali i Zi
Mali i Zi
Mali i Zi
Mali i Zi
Mali i Zi
Mali i Zi
Speciet
Tachibaptus ruficollis
Podiceps nigricollis
Podiceps cristatus
Pelecanus crispus
Phalacrocorax carbo
Pchalacrocorax pygmeus
Ardea cinerea
Egretta alba
Anas penelope
Anas srepera
Anas crecca
Anas platyrhynchos
Aythya ferina
Aythya fuligula
Busephala clangula
Mergus albellus
Fulica atra
Gallinula chloropus
Rallus aquaticus
Larus chachinans
Larus canus
Larus ridibundus
Chlidonias hybrida
Gallinago gallinago
Buteo buteo
Circus aeruginosus
Haliaeetus albicilla
Aquila clanga
Alcedo atthis
Totali
1995
2
4
6,5
1996
1,5
5,5
3
1997
1
8,5
4,5
1998
3
10,5
5,5
1999
1,6
14
1,75
2000
2,5
4,2
2
2001
2002
2003
2,5
3,5
100
50
800
60
5,1
18
45
15
700
15
-110
30
10
400
3,6
3
100
100
300
150
1
5
30
0
1,5
35
120
100
5
750
5
4,5
40
30
200
40
1,1
6
35
7
1,5
8,6
2
60
50
30
700
1,5
15
40
7,5
800
160
100
150
100
3,1
4
150
200
10
15
750
4
17,5
5,5
1,2
50
45
10
2,5
950
2
3
50
2
40
10
2,5
2
60
50
500
200
3
15
18
2
800
100
100
100
20
600
5
3,75
3
200
3
1
100
5
100
40
40
25
30
1
162,93
3
245,15
20
249,79
1
96,977
50
215,87
15
177,705
1,75
10
5
0
0
0
Shqipëria
Mali i Zi
2004
1,2
5
1,2
14
3,5
1,5
200
50
175
150
200
8,5
18
600
3
25
37
300
10
600
Mali i Zi
4,1
4
300
70
15
2
2
10
85,727
1,212
2005
275
3,843
500
16
2,073
1,796
217
58
9
8
30
1,064
2,443
965
307
3
19,959
12
298
1
15
8
2
35,114
25
Tabella 1.2.2. Elenco delle specie ittiche che vivono nel Lago di Scutari (fonte: Report “Lake Shkoder Transboundary Diagnostics Analysis”
redatto nel 2005 congiuntamente dall’Albania e dal Montenegro).
Famiglia
Specie
Nome scientifico
Familja
Nome inglese
Nome albanese
Specie migratorie
Acipenseridae
(anadromous)
Clupeidae
(anadromous)
Moronidae
(food migrator)
Mugilidae
(food migrator)
Anguillidae (catadromous)
Petromyzonidae
(anadromous)
Citharidae (food migrator)
Pleuronectidae (food migrator)
Specie autoctone
Cyprinidae
Gobiidae
Gasterosteus
Salmonidae
Bleniidae
Specie esotiche
Cyprinidae
Posciloidae
Percidae
Thymalidae
Ictaluridae
26
Tabela 1.2.2. Lista e llojeve të peshqve që rriten në Liqenin e Shkodrës (burimi: Raporti “Lake Shkoder Transboundary Diagnostics Analysis”
i përgatitur në 2005 bashkarisht nga Shqipëria dhe Mali i Zi).
Llojet
Emri Shkencor
Emri anglisht
Emri shqip
Acipenser sturio L.1758
Acipenser naccarii Bonaparte 1830
Acipenser stellatus Pallas 1771
Alosa fallax nilotica G. Saint Hilaire 1771
Alosa fallax lacustris Rakaj 1976
Dicentrarchus labrax L. 1758
Dicentrarchus punctatus Bloch 1792
Mugil cephalus L. 1758
Lisa ramada Risso 1810
Anguilla anguilla L. 1758
Lampetra fluviatilis L. 1758
Petromyzon marinus L. 1758
Lampetra planer Bloch
Citharus linguatula L. 1758
Platichtus flesus luscus Pallas 1811
Sturgeon
Adriatic sturgeon
Starry sturgeon
Twaite shad
Twaite shad
European sea bass
Spotted sea bass
Flathead grey mullet
Thinlip mullet
European eel
River lamprey
Sea lamprey
Blini
Blini bardhë
Blini turigjatë
Kubël
Kubël
Levrek
Levrek pikalosh
Qefull vere
Qefull vjeshte
Ngjala
Kavalli i lumit
Kavalli i detit
Spotted flounder
Italian flounder
Parashja ?
Cyprinus carpio L. 1758
Leuciscus cephalus albus Bonaparte 1838
Leuciscus souffia montenegrinus Vukotiç 1965
Phoxinus phoxinus L. 1758
Rutilio rubilio rubilio Bonaparte 1837
Pachychilon pectum Heck Kner
Pseudorasbora parva Schlegel 1846
Scordinus erythrophthalmus L. 1758
Rutilus prespensis
Alburnus albidus alborella Filippi 1844
Alburnoides bipunctatus ohridanus Karaman 1928
Chondrostoma nasus ohridanus Karaman 1924
Chondrostoma scodrensis
Barbus meridionalis petenyi Heckel 1847
Barbus meridionalis rebelii Kõthe 1924
Gobio gobio lepidolaenus Kessler 1924
Gobio gobio skadarensis Karaman 1924
Rhodeus sericus amarus Block 1780
Nemachilus barbatulus L. 1758
Padogobius panizzari Vergo
Phoxinellus stymphallicus montenegrinus Karaman
Cobitis taenia ohridana L. 1758
Gasterosteus aculeatus L.1758
Salmo trutta fario L. 1758
Salmo trutta lacustris L. 1758
Salmo trutta magrostima Dumeril 1851
Salmo marmoratus Cuvier 1817
Salmo montenegrinus Karaman 1933
Salmothymus obtusirostris zetensis
Oncorhyncus mykiss Walboum
Blennius fluviatilis Asso 1801
Common Carp
White chub
Montenegrus chub
Minnow
White roach
Sharadon
Amurian minnow
Adriatic rudd
Yellow roach
Bleak
Ohridia schreider
Beak carp
Scadar’s beak carp
Krap
Mlysh
Skort me vizë
Skort pellgu (?)
Skort i bardhë
Skort i zi
Lloje shtegtare
Acipenser sturio L.1758
Acipenser naccarii Bonaparte 1830
Acipenser stellatus Pallas 1771
Alosa fallax nilotica G. Saint Hilaire 1771
Alosa fallax lacustris Rakaj 1976
Dicentrarchus labrax L. 1758
Dicentrarchus punctatus Bloch 1792
Mugil cephalus L. 1758
Lisa ramada Risso 1810
Anguilla anguilla L. 1758
Lampetra fluviatilis L. 1758
Petromyzon marinus L. 1758
Lampetra planer Bloch
Citharus linguatula L. 1758
Platichtus flesus luscus Pallas 1811
Sturgeon
Adriatic sturgeon
Starry sturgeon
Twaite shad
Twaite shad
European sea bass
Spotted sea bass
Flathead grey mullet
Thinlip mullet
European eel
River lamprey
Sea lamprey
Blini
Blini bardhë
Blini turigjatë
Kubël
Kubël
Levrek
Levrek pikalosh
Qefull vere
Qefull vjeshte
Ngjala
Kavalli i lumit
Kavalli i detit
Spotted flounder
Italian flounder
Parashja ?
Cyprinus carpio L. 1758
Leuciscus cephalus albus Bonaparte 1838
Leuciscus souffia montenegrinus Vukotiç 1965
Phoxinus phoxinus L. 1758
Rutilio rubilio rubilio Bonaparte 1837
Pachychilon pectum Heck Kner
Pseudorasbora parva Schlegel 1846
Scordinus erythrophthalmus L. 1758
Rutilus prespensis
Alburnus albidus alborella Filippi 1844
Alburnoides bipunctatus ohridanus Karaman 1928
Chondrostoma nasus ohridanus Karaman 1924
Chondrostoma scodrensis
Barbus meridionalis petenyi Heckel 1847
Barbus meridionalis rebelii Kõthe 1924
Gobio gobio lepidolaenus Kessler 1924
Gobio gobio skadarensis Karaman 1924
Rhodeus sericus amarus Block 1780
Nemachilus barbatulus L. 1758
Padogobius panizzari Vergo
Phoxinellus stymphallicus montenegrinus Karaman
Cobitis taenia ohridana L. 1758
Gasterosteus aculeatus L.1758
Salmo trutta fario L. 1758
Salmo trutta lacustris L. 1758
Salmo trutta magrostima Dumeril 1851
Salmo marmoratus Cuvier 1817
Salmo montenegrinus Karaman 1933
Salmothymus obtusirostris zetensis
Oncorhyncus mykiss Walboum
Blennius fluviatilis Asso 1801
Common Carp
White chub
Montenegrus chub
Minnow
White roach
Sharadon
Amurian minnow
Adriatic rudd
Yellow roach
Bleak
Ohridia schreider
Beak carp
Scadar’s beak carp
Krap
Mlysh
Skort me vizë
Skort pellgu (?)
Skort i bardhë
Skort i zi
Ctenopharingodon idella Valenciennes 1844
Megallobrama terminalis Rich 1864
Parabramis pekinensis Basilewski 1855
Carassius carassius L. 1758
Carassius auratus L. 1758
Hypophthalmychthys molitrix Valenciennes 1844
Aristichthys nobilis Richardson 1845
Mylopharingodon piceus Richardson 1845
Gambusia affinis Baird & Girard 1853
Gambusia affinis holbrecki
Perca fluviatilis L. 1758
Stizostedion lucioperca L. 1758
Thymalus thymalus L.1758
Ictalurus nebulosa Le Sueur
Rebel barbel
Ohridian gudgeon
Bitterling
Acipenseridae
(anadromous)
Clupeidae
(anadromous)
Moronidae
(food migrator)
Mugilidae
(food migrator)
Anguillidae (catadromous)
Petromyzonidae
(anadromous)
Citharidae (food migrator)
Pleuronectidae (food migrator)
Lloje autoktone
Iloskë
Gjucë
Barkgjerë
Njilë
Njilë
Mustaku i lumit
Mustaku i Ohrit
Barburiq
Cyprinidae
Idhtak
Tufëza
Pamzzo goby
Montenegrin minnow carp
Gobiidae
Mrenë e egër
Three-spined stickleback
Brown trout
Lake trout
Gasterosteus
Troftë mali
Troftë liqenore
Troftë gjucë
Bighead trout
Montenegrian trout
Salmonidae
Rainbow trout
Sharibrack
Troftë ylber
Grass carp
Black amur bream
White amur bream
Crucian carp
Gold fish
Silver carp
Bighead carp
Dark carp
Mosquito fish
Amuri i bardhë
Pëllëmëz e hirtë
Pëllëmëz e bardhë
Karas
Karas i artë
Ballgjer i bardhe
Ballgjer laraman
Krapi i zi
Barkulec
Barkulec pikalosh
Sharok (perkë)
Luci
Perch
Pike-perch
Grayling
Brown bullhead
Bleniidae
Lloje ekzotike
Cyprinidae
Posciloidae
Percidae
Thymalidae
Ictaluridae
Ctenopharingodon idella Valenciennes 1844
Megallobrama terminalis Rich 1864
Parabramis pekinensis Basilewski 1855
Carassius carassius L. 1758
Carassius auratus L. 1758
Hypophthalmychthys molitrix Valenciennes 1844
Aristichthys nobilis Richardson 1845
Mylopharingodon piceus Richardson 1845
Gambusia affinis Baird & Girard 1853
Gambusia affinis holbrecki
Perca fluviatilis L. 1758
Stizostedion lucioperca L. 1758
Thymalus thymalus L.1758
Ictalurus nebulosa Le Sueur
Rebel barbel
Ohridian gudgeon
Bitterling
Iloskë
Gjucë
Barkgjerë
Njilë
Njilë
Mustaku i lumit
Mustaku i Ohrit
Barburiq
Idhtak
Tufëza
Pamzzo goby
Montenegrin minnow carp
Mrenë e egër
Three-spined stickleback
Brown trout
Lake trout
Troftë mali
Troftë liqenore
Troftë gjucë
Bighead trout
Montenegrian trout
Rainbow trout
Sharibrack
Troftë ylber
Grass carp
Black amur bream
White amur bream
Crucian carp
Gold fish
Silver carp
Bighead carp
Dark carp
Mosquito fish
Amuri i bardhë
Pëllëmëz e hirtë
Pëllëmëz e bardhë
Karas
Karas i artë
Ballgjer i bardhe
Ballgjer laraman
Krapi i zi
Barkulec
Barkulec pikalosh
Sharok (perkë)
Luci
Perch
Pike-perch
Grayling
Brown bullhead
27
ha un ruolo strategico nella regolazione degli eventi di piena perché svolge un effetto “spugna”
trattenendo l’acqua e rilasciandola lentamente.
Secondo il Report “Lake Shkoder Transboundary Diagnostics Analysis” già citato, le specie più importanti della flora acquatica sono: Potamogeton (7 specie), Lemna (2 specie), Typha (2 specie),
Myriophyllum (2 specie), Phragmitis communis, Butimus umbellatus, Sparganium ramosum, Scirpus
lacustris, Lymnathamus nymphaecides, Salvinia natane, Hydrocharis demersum, Ceratophyllum (2
specie), Sagittaria sagittifolia, Ramunculus aquatilis, Polygonium amphibium, Nymphae (2 specie),
Trapa natane, Shatiodes aloides, Urticularia vulgaris, Nojas marina, Vallisneria spiralis.
Anche tra le piante acquatiche del Lago di Scutari, peraltro, risultano presenti numerose specie elencate all’interno delle liste rosse della IUCN, come la felce acquatica Marsilea quadrifolia Linnaeus.
La presenza e la tutela di un ambiente cosi ricco di habitat e di specie risulta di particolare interesse
dal punto di vista della conservazione e necessita di un approccio partecipato con le comunità locali
attraverso processi di educazione-formazione-informazione. Destinatari prioritari di tali azioni sono,
in particolare, i bambini in quanto i bambini di oggi sono i futuri detentori di questo grande patrimonio
selvatico da tutelare attraverso leggi che non si fermino ai soli confini politici, ma siano quelle dettate
dal buon senso e dal mantenimento della risorsa comune “ACQUA-HABITAT-SPECIE”.
28
të fushave dhe qendrave urbane aty pranë (fig. 1.2.6). Bimësia e zonave bregore (fig. 1.2.7) ka një
rol strategjik në reduktimin e përmbytjeve pasi kryen një efekt “sfungjer” duke mbajtur ujin dhe
duke e lëshuar me ngadalë.
Sipas Raportit “Lake Shkoder Transboundary Diagnostics Analysis” të cituar më lart, llojet më të
rëndësishme të bimësisë ujore janë: Potamogeton (7 lloje), Lemna (2 lloje), Typha (2 lloje), Myriophyllum (2 lloje), Phragmitis communis, Butimus umbellatus, Sparganium ramosum, Scirpus lacustris, Lymnathamus nymphaecides, Salvinia natane, Hydrocharis demersum, Ceratophyllum (2
lloje), Sagittaria sagittifolia, Ramunculus aquatilis, Polygonium amphibium, Nymphae (2 lloje), Trapa
natane, Shatiodes aloides, Urticularia vulgaris, Nojas marina, Vallisneria spiralis.
Edhe në bimësinë ujore të Liqenit të Shkodrës, janë të pranishme specie të shumta, të renditura
në Listat e Kuqe të IUCN, si fieri i ujit Marsilea quadrifolia, Linnaeus.
Prania dhe mbrojtja e një mjedisi kaq të pasur me habitate dhe lloje është i një interesi të veçantë,
përsa i përket ruajtjes dhe nevojës së bashkëpunimit me komunitetet vendore nëpërmjet proceseve
edukuese – formuese – informuese. Përfituesit kryesorë janë veçanërisht fëmijët, pasi janë ata që
në të ardhmen do të çojnë përpara këtë trashëgimi të pasur që duhet mbrojtur me anë të ligjeve
që s’duhet të përfshijnë vetëm kufinjtë politikë, por të diktohen nga gjykimi i shëndoshë dhe nga
ruajtja e burimit të përbashkët “UJË-HABITAT-LLOJE”.
29
30
1.3 La valutazione della qualità delle acque
del Lago di Scutari
1.3 Vlerësimi i cilësisë së ujrave
të Liqenit të Shkodrës
Paola Buscarinu e Tomasa Virdis, Ente Acque della Sardegna
Paola Buscarinu dhe Tomasa Virdis, Enti i Ujrave Sardegna
Il Lago di Scutari è stato oggetto di studio a partire dagli anni ‘70, come evidenziato nel Rapporto “Analisi transfrontaliere sul Lago Scutari” redatto congiuntamente nel 2005 dall’Albania e dal Montenegro.
Le analisi hanno riguardato un’ampia serie temporale di dati sulla qualità delle acque superficiali e hanno
messo in evidenza un incremento del loro inquinamento nel tempo, dovuto alla mediocre gestione
degli scarichi civili ed industriali ed all’incontrollabile sviluppo del territorio limitrofo alle aree lacustri sia
albanesi che montenegrine. Inoltre, sebbene il trend di inquinamento non fosse uniforme in termini
spaziali e temporali, sono stati osservati livelli crescenti di concentrazione dei parametri di base.
In generale, l’acqua è divenuta più alcalina negli ultimi due periodi di studio: i valori di pH hanno subito un
incremento passando da 7.8 nel 1974-1975 a circa 8.2 negli anni ‘90. Analogamente, sono aumentate
le concentrazioni dei sali disciolti, del fosforo totale, dei fosfati, nitrati, ammoniaca e di elementi in tracce.
La maggior parte degli inquinanti è stata veicolata dai fiumi Moraca e Cmojevica, che sono i principali recettori delle acque di scarico poco trattate. Le concentrazioni di ammoniaca, infatti, sono risultate elevate nella parte settentrionale e nord-occidentale del lago e vicino ai punti di ingresso
del Moraca. Inoltre, le concentrazioni degli inquinanti hanno mostrato variazioni stagionali dipendenti
dal tempo e dalla portata dei fiumi tributari. Valori inferiori di ossigeno disciolto sono stati rilevati nel
periodo estivo ed è stato osservato che durante i picchi di portata il Moraca ha contribuito in misura
determinante alla qualità dell’acqua lacustre.
Anche le più elevate concentrazioni di fosfati potrebbero essere imputabili agli apporti di nutrienti
di questo fiume o dei suoi tributari. Nella porzione albanese questo fenomeno è stato in buona
parte determinato dal fiume Drin.
Come è noto, le concentrazioni dei nutrienti sono importanti per classificare lo stato trofico di un
lago e descrivere i processi lacustri in termini di produttività del sistema. Un bacino imbrifero caratterizzato da un suolo povero di nutrienti rilascia ridotte quantità di azoto e fosforo e di conseguenza
rende un lago poco produttivo, classificato come oligotrofico o mesotrofico. Viceversa, bacini caratterizzati da suoli ricchi di sostanze organiche o da terreni agricoli arricchiti con fertilizzanti, producono carichi di nutrienti più elevati, dando luogo a laghi caratterizzati da elevata produzione di
biomassa (eutrofici o, spesso, ipereutrofici).
Durante gli ultimi trent’anni, nel Lago di Scutari i valori di fosforo, nitrati e nitriti hanno mostrato un incremento che, comunque, non è stato significativo e tale da innescare una rilevante variazione nella
trofia lacustre; il valore medio di ortofosfati è risultato compreso tra 0.05 e 0.085 mg/l, consentendo
di inquadrare il lago nell’ambito della oligo-mesotrofia, malgrado il fatto che le concentrazioni abbiano
subito variazioni correlate con le stagioni ed i siti e che, in alcune zone, le acque lacustri abbiano
mostrato caratteristiche eutrofiche. Ad esempio, valori elevati sono stati riscontrati nel tratto settentrionale ed orientale, vicino alla foce del Moraca. Anche nella parte albanese le concentrazioni di nutrienti più elevate sono state osservate nella zona orientale, in corrispondenza delle principali attività
agricole del paese (fonte: progetto “Integrated monitoring of Shkodra Lake”, 2002).
Come per il Montenegro, i dati sulla qualità dell’acqua relativi alla porzione albanese del lago e alla
sua area di drenaggio sono molto limitati per il periodo precedente al 1990. La maggior parte di
essi sono stati raccolti dall’Istituto di Idrometereologia di Scutari, con risultati che concordano con
quelli precedentemente esposti. Altri istituti albanesi coinvolti sono stati il Ministero dell’Ambiente,
l’Università di Scutari e l’Università di Tirana.
Infine, per quanto concerne i biota, nel Lago di Scutari, caratterizzato da scarsa profondità, le condizioni di crescita per la flora litorale, composta da macrofite acquatiche e alghe perifitiche, sono
Liqeni i Shkodrës ka qenë objekt studimi duke filluar që nga vitet ‘70, siç theksohet në Raportin
“Analiza ndërkufitare mbi Liqenin e Shkodrës” i hartuar bashkarisht në vitin 2005 nga Shqipëria dhe
Mali i Zi. Analizat kanë përfshirë një hark të gjerë kohor të dhënash mbi cilësinë e ujrave sipërfaqësore
dhe kanë nxjerrë në pah një rritje të ndotjes së tyre me kalimin e kohës, për shkak të menaxhimit
të keq të shkarkimeve urbane dhe industriale si dhe të zhvillimit të pakontrolluar të territorit pranë
zonës së liqenit, qoftë nga ana shqiptare ashtu dhe nga ajo malazeze. Gjithashtu, edhe pse
tendenca e ndotjes nuk ishte e njëtrajtshme në hapësirë dhe në kohë, janë vënë re nivele në rritje
të përqëndrimit të parametrave bazë.
Në përgjithësi, uji është bërë më alkalin në dy periudhat e fundit të studimit: vlerat e pH janë rritur
duke kaluar nga 7.8 në vitin 1974-1975 në rreth 8.2 në vitet ‘90. Në mënyrë të ngjashme, janë rritur
përqëndrimet e kripërave të tretura, të fosforit total, të fosfateve, nitrateve, amoniakut dhe
gjurmëve të elementeve të tjera.
Pjesa më e madhe e ndotësve është transportuar nga lumenjtë Moraca dhe Cmojevica, që janë
mbledhësit kryesorë të ujrave të shkarkimit pak të trajtuara. Përqëndrimet e amoniakut në fakt,
rezultuan të larta në pjesën veriore dhe veri-perëndimore të liqenit dhe në afërsi të derdhjes së
Moracës. Gjithashtu, përqëndrimet e ndotësve kanë pësuar ndryshime stinore në varësi të kohës
dhe të prurjes së lumenjve. Vlera më të ulta të oksigjenit të tretur janë regjistruar në periudhën e
verës, ku u vu re se gjatë prurjeve më të larta, Lumi Moraca ndikoi në mënyrë vendimtare në
cilësinë e ujrave të liqenit.
Edhe përqëndrimet më të larta të fosfatit mund të jenë pasojë e prurjes së lëndëve ushqyese të
këtij lumi dhe të furnizuesve të tij. Në pjesën shqiptare kjo dukuri i detyrohet kryesisht Lumit Drin.
Siç dihet, përqëndrimi i lëndëve ushqyese është i rëndësishëm në klasifikimin e gjendjes trofike të
një liqeni dhe përshkrimin e proceseve liqenore nga pikëpamja e prodhimtarisë së sistemit. Një
pellg ujëmbledhës i karakterizuar nga një truall i varfër me lëndë ushqyese lëshon sasi të vogla
azoti dhe fosfori dhe për pasojë liqeni është pak prodhues, duke u klasifikuar si oligotrofik ose
mezotrofik. Në të kundërt, pellgjet e karakterizuara nga trualle të pasura me lëndë organike ose
nga toka bujqësore të pasuruara me plehra kimikë, prodhojnë sasi më të larta lëndësh ushqyese:
në këtë rast liqenet karakterizohen nga një prodhim i lartë i biomasës (eutrofikë ose shpesh
ipereutrofikë).
Gjatë tridhjetë viteve të fundit, në Liqenin e Shkodrës vlerat e fosforit, nitrateve dhe nitriteve kanë
pësuar një rritje, që sidoqoftë nuk ka qenë shumë domethënëse dhe në atë masë sa të nxiste
ndryshime të konsiderueshme në trofinë (ushqimin) e liqenit; vlera mesatare e ortofosfatit rezultoi
midis 0.05 dhe 0.085 mg/l, duke e renditur liqenin në kuadër të oligo-mezotrofisë, megjithë faktin
që përqëndrimet pësuan ndryshime që lidheshin me stinët dhe vendet dhe, që në disa zona, ujrat
liqenore paraqitën karakteristika eutrofike. Për shembull, vlera të larta u regjistruan në pjesën
veriore dhe lindore, pranë grykëderdhjes së lumit Moraca. Edhe në pjesën shqiptare përqëndrimet
më të larta të lëndëve ushqyese u vunë re në pjesën lindore, në përputhje me aktivitete bujqësore
kryesore të vendit (burimi: projekti “Integrated monitoring of Shkodra Lake”, 2002).
Ashtu si për Malin e Zi, të dhënat për cilësinë e ujrave në pjesën shqiptare të Liqenit dhe zonës së
kullimit, janë shumë të kufizuara për gjithë periudhën para vitit 1990. Pjesa më e madhe e tyre
është mbledhur nga Instituti i Hidrometereologjisë së Shkodrës, rezultatet e të cilit përputhen me
ato të paraqitura më lart. Gjithashtu kanë marrë pjesë edhe institucione të tjera shqiptare si Ministria
e Mjedisit, Universiteti i Shkodrës dhe Universiteti i Tiranës.
31
migliori rispetto a quelle del fitoplancton. Le misure della produttività primaria, infatti, hanno indicato
che l’intensità fotosintetica non è stata determinata dalla densità fitoplanctonica né ha subito effetti
significativi a seguito di marcati cambiamenti nella quantità e composizione della comunità del fitoplancton. La popolazione algale è stata rappresentata principalmente dalle Diatomee o Bacillariophyceae, le cui specie più comuni sono risultate Cycotella ocellata e Aulacoseira ambigua. La
maggior parte delle specie osservate è cosmopolita ed alcalofila.
Në fund, përsa i përket biotës, në Liqenin e Shkodrës që karakterizohet nga cektësia, kushtet e
rritjes së florës liqenore, të përbërë nga makrofite ujore dhe alga perifitike, janë më të mira nga ato
të fitoplanktonit. Matjet e prodhimtarisë parësore, kanë treguar se intensiteti i fotosintezës nuk
varet nga dendësia fitoplanktonike dhe nuk ka patur pasoja domethënëse pas ndryshimeve të
dukshme në sasinë dhe përbërjen e grupit të fitoplanktonit. Algat përfaqësohen kryesisht nga
Diatomee ose Bacillariophyceae, ku llojet më të zakoshme rezultojnë Cycotella ocellata dhe
Aulacoseira ambigua. Pjesa më e madhe e llojeve të vëzhguara është kosmopolite dhe alkalofile.
La campagna di monitoraggio svolta nell’ambito del Progetto RIVA
Fushata e monitorimit e kryer në kuadër të Projektit RIVA
Nell’autunno del 2010 è stato effettuato un monitoraggio qualitativo delle acque lacustri, che ha interessato la porzione di lago ricadente in territorio albanese. Sono state individuate sei stazioni di
campionamento, opportunamente dislocate sullo specchio d’acqua per garantire un quadro analitico il più possibile rappresentativo dello stato delle acque lacustri (fig. 1.3.1). La scelta dei punti di
campionamento ha tenuto conto delle diverse profondità, della loro posizione strategica rispetto
ad aree sensibili quali centri urbani, centro del lago, aree agricole ecc..
Il rilevamento dei parametri di monitoraggio delle acque ha previsto l’utilizzo di due sistemi di acquisizione: sonda multiparametrica manuale e campionamento con bottiglia Niskin. La sonda utilizzata è del tipo Hydrolab IS5 che misura temperatura, conducibilità, pH, clorofilla “a”, torbidità,
salinità, ossigeno disciolto e tasso di saturazione.
Per ciascuna stazione sono stati prelevati campioni lungo la colonna d’acqua alle profondità di 01-2,5 e 5 metri.
Fig. 1.3.1. Punti di campionamento delle acque del Lago di Scutari (campagna di monitoraggio 2010 realizzata nell’ambito del Progetto RIVA).
Fig. 1.3.1. Pikat nga janë marrë mostrat në ujrat e Liqenit të Shkodrës (fushata e monitorimit 2010, e realizuar në kuadër të Projektit RIVA).
32
Në vjeshtën e vitit 2010 u zhvillua një monitorim i cilësisë së
ujrave të liqenit, në pjesën që i përket territorit shqiptar. U
përcaktuan gjashtë stacione (pika) për marrjen e mostrave
në sipërfaqen e ujit, të zgjedhura enkas për të garantuar
një kuadër analitik sa më përfaqësues të gjendjes së
ujrave të liqenit (fig. 1.3.1). Përzgjedhja e këtyre pikave u bë
duke patur parasysh thellësitë e ndryshme, pozicionin e
tyre strategjik në lidhje me zonat e ndjeshme si qendrat
urbane, qendrën e liqenit, tokat bujqësore etj.
Matja e parametrave të monitorimit të ujit parashikonte
përdorimin e dy sistemeve matëse: sondën multiparametrike manuale dhe marrjen e mostrave me shishe Niskin.
Sonda e përdorur ishte e tipit Hydrolab IS5 që mat temperaturën, përçueshmërinë, pH, klorofilën “a”, turbullimin, sasinë e kripës, oksigjenin e tretur dhe nivelin e ngopjes.
Në secilin stacion u morën mostra gjatë kolonës së ujit në
thellësitë 0-1-2,5 dhe 5 metra.
Parametrat e analizuara për karakteristikat kimiko-biologjike
Fig. 1.3.2. Un momento della campagna di monitotë ujrave u zgjodhën në mënyrë të tillë që të jepnin të
raggio delle acque.
dhëna të përgjithshme për gjendjen trofike të ujrave të
Fig. 1.3.2. Nga fushata e monitorimit të ujrave.
liqenit, përderisa një klasifikim i mirëfilltë trofik kërkon mbledhjen sistematike e një sërë të dhënash në një hark kohor
të paktën vjetor. Metodikat janë ato të përdorura tradicionalisht në limnologji (fig. 1.3.2, fig. 1.3.3).
Temperatura e ujit rezultoi e njëtrajtshme përgjatë kolonës
dhe në stacionet e ndryshme me vlerë rreth 18°C. Edhe
vlerat e pH dhe të përçueshmërisë rezultuan të shpërndara njëtrajtshmërisht qoftë gjatë vertikales ashtu dhe në
stacionet e ndryshme duke arritur vlera përkatësisht rreth
8.7 dhe 190 mS/cm.
Lëndët ushqyese, fosfori dhe azoti, rezultuan në përqënFig. 1.3.3. Un dettaglio della campagna di monitodrime të vogla duke mos tejkaluar, totalisht, vlerat respekraggio dei sedimenti.
Fig. 1.3.3. Një detaj nga fushata e monitorimit të
tive të 10 mg P m-3 dhe 240 mg N m-3.
sedimenteve.
Përsa i përket parametrave që kanë të bëjnë me fitoplanktonin, klorofila “a” rezultoi me një shpëndarje të njëtrajtshme në vlera që luhateshim midis 1.68 dhe
2.78 mg m-3 dhe dendësia totale me vlera nga 3 deri 9 qel. 106 l-1.
Klasat e algave rezultuan të gjitha (fig. 1.3.4, fig. 1.3.5), ku dominonin Bacillariophyceae dhe Cianobakteret, qoftë nga pikëpamja e dendësisë ashtu dhe e numrit të specieve. Tek Bacillariophyceae,
lloji më i përhapur rezultoi Cyclotella kurse tek Cianobakteret dominonte lloji Aphanothece.
33
I parametri analizzati per la caratterizzazione chimico biologica delle acque sono stati scelti in modo
da fornire un’indicazione di massima sullo stato trofico delle acque del lago, dal momento che una
classificazione trofica vera e propria richiede la raccolta sistematica di una serie di dati in un arco di
tempo almeno annuale. Le metodiche sono quelle tradizionalmente utilizzate in limnologia (figg.
1.3.2 e 1.3.3).
La temperatura dell’acqua è risultata omogenea lungo la colonna e nelle diverse stazioni con un
valore intorno ai 18°C. Anche i valori di pH e di conducibilità sono risultati omogeneamente distribuiti
sia lungo la verticale che nelle diverse stazioni raggiungendo i valori rispettivi di circa 8.7 e 190
mS/cm.
I nutrienti, fosforo e azoto, hanno mostrato concentrazioni modeste non superando, nella forma
totale, rispettivamente i 10 mg P m-3 e i 240 mg N m-3.
Per quanto riguarda i parametri relativi al fitoplancton, la clorofilla “a” ha evidenziato una distribuzione
omogenea con valori compresi tra 1.68 e 2.78 mg m-3 e la densità totale ha espresso valori contenuti, compresi tra 3 e 9 cell. 106 l-1.
Sono risultate rappresentate tutte le classi algali (figg. 1.3.4 e 1.3.5), con una prevalenza delle Bacillariophyceae e dei Cianobatteri, sia in termini di densità che di numero di specie. Tra le Bacillariophyceae il genere più abbondante è risultato Cyclotella mentre tra i Cianobatteri ha dominato il
genere Aphanothece.
L’analisi dei dati limnologici rilevati, sebbene i dati fossero limitati ad un unico campionamento, ha
tuttavia permesso di effettuare una valutazione trofica delle acque invasate, che risultano avere
caratteristiche oligotrofiche sia per i valori dei parametri indicatori (trasparenza, clorofilla “a” e fosforo
totale) sia per la composizione e densità del fitoplancton.
In conclusione, dal confronto fra i dati pregressi e quelli attuali, sebbene siano stati ottenuti con
tempistiche differenti, emerge una sostanziale stabilità dello stato trofico del lago, che risulta ancora
ascrivibile all’oligotrofia sia per quanto riguarda le concentrazioni di nutrienti sia per i valori di trasparenza (sempre superiori ai 2 metri), di clorofilla a e delle densità fitoplanctoniche riscontrate.
È comunque da segnalare, come unica variante degna di attenzione, l’incremento dei Cianobatteri
che potrebbero indicare l’inizio di un’evoluzione trofica. È dunque auspicabile stabilire una strategia
di monitoraggio per valutare eventuali variazioni in atto e per prevenire, mediante opportune strategie d’intervento, una loro futura insorgenza.
Analiza e të dhënave limnologjike, edhe pse u kufizua vetëm në një mostër të vetme, bëri të mundur
kryerjen e një vlerësimi trofik të ujrave, që rezultuan me karakteristika oligotrofike qoftë nga vlera
e parametrave tregues (kthjelltësia, klorofila “a” dhe fosfori total) ashtu edhe nga përbërja dhe
dendësia e fitoplanktonit.
Në përfundim, nga krahasimi i të dhënave të mëparshme dhe atyre të tanishme, edhe pse u
morën në kohëzgjatje të ndryshme, spikat një qëndrueshmëri thelbësore e gjendjes trofike të
liqenit, që i detyrohet ende oligotrofisë qoftë përsa i përket përqëndrimeve të lëndëve ushqyese
ashtu dhe vlerave të kthjelltësisë (gjithmonë në më tepër se 2 metra), të klorofilës “a” dhe të
dendësisë fitoplanktonike. Sidoqoftë, duhet vënë në dukje, si variant i vetëm që meriton vëmendje,
se rritja e Cianobaktereve mund të jetë tregues i fillimit të një evolucioni trofik. Prandaj do të ishte
mirë të përcaktohej një strategji monitorimi për të vlerësuar ndryshimet e mundshme dhe për të
parandaluar, me anë të strategjive dhe ndërhyrjeve të duhura, shfaqjen e tyre në të ardhmen.
Fig. 1.3.4. Microalga del Lago di Scutari Pediastrum simplex.
Fig. 1.3.4. Mikroalgë e Liqenit të Shkodrës Pediastrum simplex.
Fig. 1.3.5. Microalga del Lago di Scutari
Merismopedia sp..
Fig. 1.3.5. Mikroalgë e Liqenit të Shkodrës
Merismopedia sp..
34
35
1.4 Aspetti idrologici e idraulici del Lago di Scutari
ed importanza degli interventi di monitoraggio
ambientale
1.4 Aspektet hidrologjike dhe hidraulike të Liqenit
të Shkodrës dhe rëndësia e ndërhyrjeve
monitoruese mjedisore
Ignazio Ferraro e Gianluca La Placa, Regione Siciliana
Dipartimento Regionale dell’Acqua e dei Rifiuti – Servizio Osservatorio delle Acque
Ignazio Ferraro dhe Gianluca La Placa, Rajoni Sicilian
Departamenti Rajonal i Ujrave dhe Mbeturinave – Shërbimi Vëzhgues i Ujrave
Il Lago di Scutari, il più grande lago della penisola balcanica, è localizzato al confine tra l’Albania ed il
Montenegro. Esso costituisce un patrimonio naturale di grande valore (fig. 1.4.1), soprattutto per la
comunità che vi vive intorno. L’invaso si presenta come un corpo idrico subtropicale giacente su una
superficie carsica nella parte esterna del sudest delle Alpi Dinariche. Il suo bacino drenante ha
un’estensione di circa 5.200 Kmq, di cui il 20% ricade in Albania ed il rimanente 80% in Montenegro.
La superficie dello specchio liquido del lago varia nell’arco dell’anno da 350 a 500 Kmq, in dipendenza della variazione stagionale del livello idrometrico da quota 4,60 a quota 9,80 m rispetto al livello del mare, con una quota media annua di 6,60 m s.l.m.
Il principale affluente del lago è il fiume Moraca che, con una superficie drenante di 3.200 Kmq (interamente ricadente in Montenegro), contribuisce per circa il 60% ai volumi in ingresso, con una
portata media annua di 200 mc/s (fig. 1.4.2). Un importante contributo al volume idrico del lago è
fornito anche da una serie di sorgenti carsiche (temporanee e permanenti) presenti lungo le sue
linee di costa, nonché da sorgenti sublacustri e corsi d’acqua sotterranei. L’area sulla quale giace
Liqeni i Shkodrës, më i madhi në gadishullin e Ballkanit, ndodhet në kufirin midis Shqipërisë dhe
Malit të Zi. Ai përbën një pasuri natyrore me vlera të larta, sidomos për komunitetin që jeton rreth
tij (fig. 1.4.1). Liqeni na paraqitet si një trup hidrik subtropikal mbi një sipërfaqe karstike në pjesën juglindore të Alpeve Dinarike. Baseni i tij kullues ka një shtrirje prej rreth 5.200 km2, nga e cila 20% i
takon Shqipërisë dhe pjesa tjetër prej 80% Malit të Zi.
Sipërfaqja e pjesës ujore të liqenit luhatet gjatë vitit nga 350 km2 deri në 500 km2, në varësi të ndryshimeve stinore të nivelit hidrometrik nga kuota 4,60 në kuotën 9,80 m mbi nivelin e detit, me një
kuotë mesatare vjetore prej 6,60 m mbi nivelin e detit.
Prurësi kryesor i liqenit është lumi Moraca që me një sipërfaqe prej 3.200 km2 (i gjithi në pjesën
malazeze), kontribuon me rreth 60% në volumet hyrëse, me një prurje mesatare vjetore prej 200
m3/s (fig. 1.4.2). Kontribues të rëndësishëm në volumin e ujit të liqenit janë edhe një sërë burimesh
karstike (të përkohshme dhe të përhershme) që shfaqen përgjatë gjithë bregut, si dhe burime
nënliqenore dhe rrjedha uji të nëndheshme. Zona ku shtrihet liqeni rrjedh në mënyrë sipërfaqësore
drejt Detit Adriatik nëFig. 1.4.2. Schema idrografico del Lago di Scutari.
përmjet
emisarit
të
Fig. 1.4.2. Skema hidrografike e Liqenit të Shkodrës.
vetëm, lumit Buna, i cili,
me një prurje mesatare
vjetore rreth 320 m3/s,
mundëson
ndërrimin
total të volumit të ujit me
rreth 2 - 2,5 herë në vit.
Në zonën e liqenit të
Shkodrës klima mund
të klasifikohet e “tipit
mesdhetar”, edhe pse
regjistrohen rreshje më
të shumta nga ato që
karakterizojnë në përgjithësi zonat e pellgut të
Mesdheut për shkak të
pranisë së maleve, që
përgjatë pjesës juglindore, ndajnë liqenin nga
Deti Adriatik: për pasojë
rreshjet mbi liqen luhaten
në vlerat 2.000 dhe
2.800 mm në vit, duke
kaluar edhe sasinë e
3.000 mm në disa zona
të brendshme të pellgut
ujëmbledhës.
Regjimi hidrologjik kompleks i Liqenit të Shko-
Fig. 1.4.1. Un’immagine suggestiva del Lago di Scutari.
Fig. 1.4.1. Një pamje mbresëlënëse e Liqenit të Shkodrës.
37
il lago drena superficialmente verso il Mare Adriatico attraverso l’unico emissario, il fiume Buna, il
quale, con una portata media annua di circa 320 mc/s, consente un ricambio totale del volume invasato con cadenza di 2÷2,5 volte all’anno.
Nel bacino del Lago di Scutari il clima può essere classificato di “tipo mediterraneo”, anche se si
registrano precipitazioni più elevate di quelle che caratterizzano generalmente le aree del bacino
del Mediterraneo a causa del sistema montuoso che, lungo il fronte sudovest, separa il lago dal
Mar Adriatico: la conseguenza è che la precipitazione sul lago è mediamente compresa tra 2.000
e 2.800 mm all’anno, con punte di oltre 3.000 mm in alcune aree interne del bacino imbrifero.
Il complesso regime idrologico del Lago di Scutari implica un’approfondita conoscenza degli aspetti
idrologici e idraulici del bacino afferente al lago, preliminare per una corretta programmazione degli
interventi strutturali e non strutturali. Uno dei più importanti ed interessanti problemi idrologici relativi
al Lago di Scutari riguarda, infatti, l’instabilità del flusso della corrente idrica a valle dell’invaso, in corrispondenza del nodo idraulico costituito dalla confluenza del fiume Drin nel fiume Buna, posta circa
1,5 Km a valle dell’invaso (fig. 1.4.3).
L’analisi dell’evoluzione storica del lago mostra che i più gravi danni ambientali causati al sistema
idrografico lago di Scutari–fiume Buna sono strettamente correlati proprio alle acque drenate dal
bacino imbrifero del Drin, la cui superficie complessiva è di circa 14.300 Kmq. Il fiume, che si forma
dall’unione del Drin Nero e del Drin Bianco, è sbarrato trasversalmente lungo l’attraversamento
delle Alpi Dinariche con dighe, tra le quali, le più importanti, sono quelle che alimentano le tre principali centrali idroelettriche dell’Albania (in successione: Fierzë, Koman e Vau i Dejës), realizzate
nella parte montana del Drin tra la fine degli anni ‘60 e l’inizio degli anni ‘70 dello scorso secolo.
L’effetto laminante degli sbarramenti lungo il fiume Drin ha certamente determinato, rispetto agli
anni ‘60, una riduzione generale dei livelli d’acqua, sia nella parte valliva dello stesso Drin sia nel
fiume Buna. I dati relativi all’ultimo decennio, di contro, indicano che, durante il periodo invernale, il
livello del Buna è frequentemente superiore a quello registrato nel Drin, a causa della conformazione morfologica del Buna che si rivela incompatibile con le grandi portate in arrivo dal Drin. Il punto
di confluenza dei due fiumi, infatti, dista dalla foce poco più di 40 Km, con un dislivello medio di circa
6 m: ciò comporta che la velocità media di deflusso del Buna fino allo sbocco nel Mar Adriatico sia
molto bassa e, di conseguenza, in occasione di aumenti significativi della portata in arrivo dal fiume
Drin, il libero deflusso delle acque del Buna in uscita dal lago è fortemente ostacolato. Questo fenomeno, che si verifica soprattutto nel periodo novembre–marzo in concomitanza sia dei maggiori
apporti atmosferici sia del rilascio di grandi quantitativi d’acqua dalla centrale idroelettrica di Vau i
Dejës, determina, a monte dell’unione dei due fiumi, fenomeni di inversione del flusso della corrente
(rigurgito), aggravati anche dal deposito di maggiori quantità di sedimenti in corrispondenza del
punto di confluenza. Generalmente, le principali conseguenze del rigurgito sono:
- l’aumento significativo del livello idrometrico del lago;
- l’allagamento dei terreni agricoli circostanti, con conseguente erosione degli stessi;
- il malfunzionamento delle stazioni di pompaggio irrigue realizzate nelle zone riparie;
- gli elevati danni economici sia per gli agricoltori sia per le aree rurali abitate.
Nel gennaio e nel dicembre del 2010 la Regione di Scutari è stata colpita da due inondazioni (fig.
1.4.4).
Particolarmente grave è stata l’alluvione verificatasi all’inizio dell’anno 2010 quando, a seguito di un
crescente aumento delle precipitazioni atmosferiche, il livello idrometrico del Drin è rapidamente
aumentato determinando, conseguentemente, un considerevole incremento del livello negli invasi
a servizio delle centrali idroelettriche, che ha costretto le autorità albanesi ad eseguire manovre di
alleggerimento. La portata del Drin a valle della centrale di Vau i Dejës è aumentata fino a 2.450
mc/s, a fronte di una capacità massima di soli 800 mc/s del fiume Buna, il che ha amplificato l’effetto
dell’inondazione nella zona della città di Scutari. L’alluvione ha causato l’allagamento di poco meno
di 9.200 ettari di terreno, il danneggiamento di circa 2.200 abitazioni e l’evacuazione di più di 3.000
persone. Si è verificato, in particolare, l’allagamento di parte del centro abitato della città di Scutari
38
Fig. 1.4.3. Confluenza tra il fiume Drin e il fiume Buna.
Fig. 1.4.3. Bashkimi i lumit Drin me lumin Buna.
drës kërkon njohuri të zgjeruara përsa i përket aspekteve hidrologjike dhe hidraulike të pellgut të
liqenit, që janë të nevojshme për një programim të saktë të ndërhyrjeve strukturore dhe jo
strukturore. Një nga problemet hidrologjike më të rëndësishme dhe më me interes përsa i përket
Liqenit të Shkodrës është ndryshueshmëria e rrjedhjes së ujit pasi del nga liqeni, që përkon me
nyjen hidraulike, aty ku bashkohet Drin me Bunën, afërsisht rreth 1,5 km në jug të liqenit (fig. 1.4.3).
Analiza e evolucionit historik të liqenit tregon se dëmet më të rënda mjedisore që i janë shkaktuar
sistemit hidrografik Liqeni i Shkodrës – lumi Buna lidhen ngushtë me ujrat e pellgut ujëmbledhës të
Drinit, sipërfaqja e përgjithshme e të cilit është rreth 14.300 km2. Lumi që formohet nga bashkimi i Drinit
të Zi me Drinin e Bardhë, ndërpritet në mënyrë të tërthortë gjatë kalimit në Alpet Dinarike nga diga,
ndër të cilat, ato më të rëndësishmet ushqejnë tre hidrocentralet kryesore në Shqipëri (Fierzë, Koman
dhe Vau i Dejës), të ndërtuara nga fundi i viteve ‘60 dhe fillimi i viteve ‘70 të shekullit të kaluar. Efekti
ndërprerës, i shkaktuar nga digat, ka sjellë një zvogëlim të përgjithshëm të niveli të ujit në krahasim me
vitet ‘60, qoftë në pjesën e luginës së lumit Drin, ashtu dhe në lumin Buna. Të dhënat e dhjetëvjeçarit
të fundit, nga ana tjetër, tregojnë se gjatë periudhës së dimrit niveli i Bunës është vazhdimisht më i lartë
se ai i regjistruar në Drin, për shkak të strukturës morfologjike të Bunës që nuk arrin të përballojë prurjet
e mëdha të Drinit. Pika ku bashkohen të dy lumenjtë është vetëm 40 km larg grykëderdhjes, dhe ka
një disnivel mesatar prej rreth 6 m: kjo sjell që shpejtësia e mesatare e rrjedhjes së Bunës deri sa
derdhet në Detin Adriatik të jetë shumë e ulët dhe, për pasojë, në rastet kur prurjet e Drinit rriten në
mënyrë të konsiderueshme, pengohet fuqishëm rrjedhja e lirë e ujrave. Kjo dukuri, që ndodh më së
shumti në periudhën nëntor –mars, pikërisht atëherë kur rritet qoftë sasia e rreshjeve ashtu dhe ajo e
ujit nga hidrocentrali i Vaut të Dejës, shkakton në zonën e bashkimit të të dy lumenjve kthimin mbrapsht
të rrjedhjes së ujit (grafullimin), i cili rëndohet edhe nga depozitimi i sasisë më të madhe të sedimenteve
pikërisht në pikën e bashkimit. Në përgjithësi, pasojat kryesore të grafullimit janë:
39
e l’isolamento dei villaggi
di Shiroka e Zogaj situati
lungo la costa lacustre
sudoccidentale, nonché
l’allagamento dei villaggi
rurali situati a valle della
confluenza Drin-Buna,
tra i quali il villaggio di
Berdices, dove il livello
dell’acqua ha sfiorato i 2
m di altezza.
Le attuali misure di protezione lungo i fiumi Drin
e Buna sono state progettate per un tempo di
ritorno T=100 anni a seguito delle alluvioni verificatesi
nel
biennio
1962-1963. Il confronto
tra le aree potenzialFig. 1.4.4. Vista dall’alto della città di Scutari (inondazione del dicembre 2010).
Fig. 1.4.4. Pamje nga lart e qytetit të Shkodrës (përmbytja e dhjetorit 2010).
mente inondabili a seguito di piene fluviali con
T=100 anni e le aree effettivamente inondate nel gennaio 2010 (figg. 1.4.5 e 1.4.6) mostra che le
strutture realizzate potrebbero correttamente proteggere le aree circostanti il nodo idraulico.
Gli effetti delle due inondazioni del 2010, soprattutto quella che si è verificata nel mese di gennaio,
hanno invece evidenziato la fragilità delle opere di protezione dalle alluvioni che, specie negli ultimi
15÷20 anni, sono state sottoposte a scarsi interventi di ripristino e/o potenziamento. Ciò dimostra
che, in assenza di una costante manutenzione e di strutture protettive, i danni provocati dalle inondazioni a seguito del cedimento del sistema strutturale possano amplificarsi. Ciò si verifica anche
a causa del falso senso di sicurezza che le opere realizzate inducono nella popolazione la quale, ritenendo il problema alluvioni definitivamente risolto, è indotta ad una continua antropizzazione delle
pianure alluvionali.
I ripetuti e gravosi fenomeni di piena registrati negli ultimi due anni nella Regione di Scutari hanno
messo in evidenza la necessità di monitorare in modo più efficace ed omogeneo le acque afferenti
al lago, al fine di strutturare gli interventi necessari di prevenzione e mitigazione degli effetti negativi.
L’attività dell’Osservatorio delle Acque, pertanto, anche con riferimento all’esperienza istituzionale
sullo studio ed analisi del ciclo dell’acqua nei bacini idrografici siciliani, è stata rivolta principalmente
all’installazione di una stazione idrometeopluviometrica in telemisura (fig. 1.4.7) sulle sponde del
Lago di Scutari, in località Shiroka, per l’acquisizione in tempo reale delle grandezze idrologiche
(precipitazione, temperatura ed umidità dell’aria, livello idrometrico) al fine di avviare un monitoraggio a scala puntuale.
Il sito di installazione (coordinate: 42°03’16,63’’ N, 19°28’37,00’’ E) è stato scelto opportunamente
in relazione alle caratteristiche plano-altimetriche dell’area al fine di garantire il corretto funzionamento della stazione di monitoraggio anche durante eventi estremi, come quelli accaduti nel gennaio e nel dicembre 2010 (fig. 1.4.8).
La base della lastra idrometrica è posizionata a 9,50 metri sul livello del mare e consente di seguire
l’escursione massima del livello del lago (9,50 m – 11,50 m), ricordando che il massimo storico con
tempo di ritorno 100 anni, verificatosi nel gennaio 2010, è stato di 10,50 metri sul livello del mare. Il
sensore di livello idrometrico è stato installato a circa 30 m dalla linea di costa in un punto opportunamente scelto in modo tale da garantire un carico d’acqua non inferiore ad 1 m al di sopra del
40
- rritja e konsiderueshme e nivelit të ujit në liqen;
- përmbytja e tokave bujqësore përreth, me pasojë gërryerjen e tyre;
- keqfunksionimi i stacioneve të pompimit të ngritura në breg;
- dëme të larta ekonomike qoftë për bujqëinë ashte dhe për zonat e banuara rurale.
Në muajt janar dhe dhjetor 2010, Rrethi i Shkodrës u godit nga dy përmbytje të mëdha (fig. 1.4.4).
Veçanërisht e rëndë ishte përmbytja që ndodhi në fillim të vitit 2010 kur si pasojë e shtimit të sasisë
së rreshjeve, niveli hidrometrik i Drinit u rrit me shpejtësi duke shkaktuar një rritje të konsiderueshme
të nivelit të liqeneve pranë hidrocentraleve, që i detyroi autoritetet shqiptare të ndërmerrnin manovra për zbrazjen e tyre. Prurja e Drinit pas hidrocentralit të Vaut të Dejës u rrit deri në 2.450 m3/s,
përballë një kapaciteti maksimal të vetëm 800 m3/s nga ana e lumit Buna, gjë që i rriti edhe më
tepër pasojat e përmbytjes në qytetin e Shkodrës. Vërshimi i ujrave shkaktoi përmbytjen e rreth
9.200 ha toka, dëmtimin e rreth 2.200 banesave dhe evakuimin e më tepër se 3.000 vetëve. Veçanërisht, është për t’u përmendur përmbytja e një pjese të qendrës së banuar të qytetit të Shkodrës dhe izolimi i fshatrave Shirokë dhe Zogaj që ndodhen përgjatë bregut në pjesën
jugperëndimore të liqenit, si dhe përmbytja e fshatrave poshtë zonës ku bashkohet Drini me
Bunën, ndër të cilët fshati Bërdicë ku niveli i ujit arriti deri në 2 m lartësi.
Masat e tanishme mbrojtëse përgjatë lumenjve
Drin dhe Buna janë projektuar për një periudhë 100
vjeçare, pas përmbytjeve që u regjistruan në vitet
1962-1963. Krahasimi mes zonave që mund të
përmbyten si pasojë e prurjeve të lumit në një periudhë 100 vjeçare dhe zonave që u përmbytën në
janarin e vitit 2010 (fig. 1.4.5 dhe 1.4.6) tregojnë se
strukturat e ngritura mund të ruajnë siç duhet
zonat përreth nyjes hidraulike.
Pasojat e dy përmbytjeve të 2010, sidomos ajo e
muajit janar, nxorrën në pah brishtësinë e pritave
mbrojtëse, që sidomos në 15 - 20 vitet e fundit nuk
janë mirëmbajtur dhe fuqizuar siç duhet. Kjo tregon
se, në mungesë të mirëmbajtjeve të vazhdueshme
Fig. 1.4.5. Aree potenzialmente inondabili a valle del lago.
Fig. 1.4.5. Zona rreth liqenit që mund të përmbyten.
dhe strukturave mbrojtëse, dëmet e shkaktuara
nga përmbytjet si pasojë e shembjes së tyre mund
të rriten. Kjo ndodhi edhe si pasojë e sigurisë
së rreme që strukturat mbrojtëse përçojnë tek
popullata. Kjo e fundit, duke e konsideruar problemin
e përmbytjes përfundimisht të mbyllur, priret drejt
një antropizimi (modifikimi për t’ia përshtatur
nevojave të saj) të fushave lyshtërore.
Përmbytjet e përsëritura që kanë ndodhur në dy
vitet e fundit në Rrethin e Shkodrës, kanë nxjerrë
në pah nevojën e monitorimit në mënyrë më
efikase dhe të njëtrajtshme të ujrave që dalin nga
liqeni, me qëllim strukturimin e ndërhyrjeve të
nevojshme për parandalimin dhe zbutjen e
pasojave negative.
Veprimtaria e Vëzhguesit të Ujrave (Osservatorio
delle Acque), duke iu referuar edhe përvojës institucionale përsa i përket studimit dhe analizës së
ciklit të ujit në pellgjet hidrografike siçiliane, u
Fig. 1.4.6. Aree inondate a valle del lago (gennaio 2010).
përqëndrua kryesisht në ngritjen e një stacioni
Fig. 1.4.6. Zona të përmbytura rreth liqenit (janar 2010).
41
sensore, indipendentemente dalla variabilità
stagionale del livello del lago. Il sensore è
stato collegato alla stazione mediante un
cavo fissato sul fondo del lago con un opportuno sistema di zavorraggio.
A titolo esemplificativo, sono riportati graficamente i dati di livello idrometrico registrati con
cadenza temporale di 30 minuti dalla stazione idrometeopluviometrica di Shiroka
nell’arco delle 24 ore del giorno 27/03/2011
(fig. 1.4.9).
L’avviamento del monitoraggio in telemisura
a scala puntuale dovrebbe rappresentare il
primo passo per la realizzazione di una rete di
rilevamento idrometeopluviometrica automatica, finalizzata alla conoscenza in tempo reale
dello stato idrologico del bacino imbrifero del
Lago di Scutari, e funzionale alla pianificazione
delle azioni di mitigazione degli effetti negativi
causati dalle esondazioni del lago. Il monitoraggio idrometeopluviometrico a scala di bacino, congiuntamente allo sviluppo di
opportuni modelli idrologici, contribuirebbero
fondamentalmente all’analisi degli impatti ambientali attuali ed alla previsione di quelli conFig. 1.4.7. Stazione idrometeopluviometrica e lastra idrometrica.
Fig. 1.4.7. Stacioni hidrometeopluviometrik dhe pllaka hidrometrike.
seguenti alle attività antropiche future.
L’assenza, infatti, di un piano strategico di monitoraggio ambientale potrebbe determinare un impatto, in gran parte sconosciuto, sugli aspetti idraulici ed ecologici del Lago di Scutari in conseguenza delle varie attività ad oggi pianificate sia in Albania
che in Montenegro. Ad esempio, la realizzazione di nuove centrali idroelettriche sia sul fiume Moraca
in Montenegro sia sul fiume Drin in Albania, avrebbero sia un effetto positivo, in quanto favorirebbero
lo sviluppo economico dei due paesi aumentando la produzione di energia elettrica, sia purtroppo
un effetto negativo, in quanto aumenterebbero il rischio di esondazione del lago causata dalle notevoli
quantità d’acqua scaricate a monte dagli invasi in situazioni di criticità (come già verificatosi nel gennaio
e nel dicembre del 2010). Il dragaggio del fiume
Buna, di contro, avrebbe un duplice effetto positivo:
favorire la crescita del settore agricolo grazie all’aumento dei terreni coltivabili a valle del Lago di Scutari,
e ridurre il rischio di straripamento del Buna e del
conseguente allagamento delle aree rurali lungo il
confine albanese-montenegrino.
In conclusione, comunque, sarebbe auspicabile
che l’Albania ed il Montenegro avviassero, con il
supporto della comunità scientifica dei due paesi,
una cooperazione internazionale finalizzata alla definizione di linee guida per l’attuazione di un piano
di monitoraggio ambientale unitario per la salvaguardia del territorio dal punto di vista idraulico ed
Fig. 1.4.8. Sito di installazione della stazione in località Shiroka.
ecologico.
Fig. 1.4.8. Vendi ku është ngritur stacioni në Shirokë.
42
hidrometeopluviometrik me matje nga larg (telematje) (fig. 1.4.7) në brigjet e liqenit të Shkodrës,
në zonën e Shirokës, për të matur në kohë reale madhësitë hidrologjike (rreshjet, temperaturën
dhe lagështinë e ajrit, nivelin e ujit), me qëllim nisjen e një monitorimi të përpiktë.
Vendi i ngritjes së stacionit të monitorimit (koordinatat: 42°03’16,63’’ N, 19°28’37,00’’ E) u zgjodh
në përputhje me karakteristikat plano-altimetrike të zonës për të garantuar funksionimin e saktë
të tij edhe në situata të skajshme si ato që ndodhën në muajt janar dhe dhjetor 2010 (fig. 1.4.8).
Baza e pllakës hidrometrike është vendosur 9,50 metra mbi nivelin e detit dhe lejon matjen e nivelit
maksimal të liqenit (9,50 m – 11,50 m), duke kujtuar se maksimumi historik që përsëritet një herë në
100 vjet dhe që u regjistrua në janar 2010, ishte 10,50 metra mbi nivelin e detit. Sensori i nivelit të ujit
është instaluar rreth 30 m nga bregu në një pikë të zgjedhur enkas që të sigurojë një nivel uji jo më
pak se 1 m mbi sensorin, pavarësisht nga ndryshimi stinor i nivelit të liqenit. Sensori është lidhur me
stacionin nëpërmjet një kablli të mbërthyer në fundin e liqenit me anë të një sistemi mbushjeje me
zhavorr.
Sa për ilustrim, po paraqesim grafikisht të dhënat mbi nivelin hidrometrik të regjistruara çdo 30 minuta
nga stacioni hidrometeopluviometrik i Shirokës në harkun e 24 orëve të datës 27/03/2011 (fig. 1.4.9).
Nisja e monitorimit me matje nga larg në mënyrë të përpiktë përfaqëson hapin e parë për realizimin
e një rrjeti matjesh hidrometeopluviometrike automatike, që synon marrjen në kohë reale të të
dhënave mbi gjendjen hidrologjike të pellgut ujëmbledhës të liqenit të Shkodrës me qëllim planifikimin e veprimeve që mund të zbusin pasojat negative të shkaktuara nga përmbytja e liqenit. Monitorimi hidrometeopluviometrik i pellgut, së bashku me zhvillimin e modeleve të përshtatshme
hidrologjike, do të kontribuonin së tepërmi në analizën e impakteve mjedisore aktuale dhe në parashikimin e atyre që mund të ndodhin si pasojë e veprimtarive të ardhshme antropike.
Mungesa e një plani strategjik për monitorimin mjedisor mund të sjellë një ndikim, kryesisht të
panjohur, mbi aspektet hidraulike dhe ekologjike të liqenit të Shkodrës, si pasojë e veprimtarive të
ndryshme të planifikuara deri tani si në Shqipëri ashtu edhe në Mal të Zi. Për shembull, ngritja e
hidrocentraleve të reja qoftë mbi lumin Moraca në Mal të Zi, qoftë mbi lumin Drin në Shqipëri, do
të kishte pasoja pozitive nga njëra anë, pasi do të nxiste zhvillimin ekonomik të të dy vendeve duke
rritur prodhimin e energjisë elektrike, por nga ana tjetër do të sillte edhe një pasojë negative pasi
do të rriste rrezikun e përmbytjes së liqenit të Shkodrës, për shkak të sasive të mëdha të ujit të
shkarkuar në situata kritike (siç ndodhi në muajin janar dhe dhjetor 2010). Thellimi i lumit Buna, nga
ana tjetër, do të kishte pasoja pozitive të dyfishta: do të nxiste zhvillimin e sektorit bujqësor falë
rritjes së sipërfaqjes së tokave të punueshme rreth liqenit të Shkodrës dhe do të zvogëlonte
rrezikun e daljes së tij nga shtrati, pra dhe rrezikun e përmbytjes së zonave rurale përgjatë kufirit
shqiptaro – malazez.
Në përfundim, do të uronim që Shqipëria dhe Mali i Zi të nisnin, me mbështetjen e komunitetit
shkencor të të dyja vendeve, një bashkëpunim
ndërkombëtar për të përcaktuar drejtimet kryesore
të zbatimit të një plani
monitorimi mjedisor unik
për mbrojtjen e territorit
nga pikëpamja hidraulike
dhe ekologjike.
Fig. 1.4.9. Livello idrometrico registrato in data 27.03.2011.
Fig. 1.4.9. Niveli hidrometrik i regjistruar në datë 27.03.2011.
43
1.5 Analisi, valutazione e gestione
del rischio idrogeologico:
un caso di studio nel bacino di Scutari
1.5 Analizimi, vlerësimi dhe përballimi
i rrezikut hidrogjeologjik:
një rast studimi në pellgun e Shkodrës.
Loredana de Ferrariis e Olga Saraco, Autorità di Bacino della Regione Calabria;
Loredana de Ferrariis dhe Olga Saraco, Autorità di Bacino në Rajonin e Kalabrisë;
In questa nota vengono descritte le attività svolte nell’ambito del Progetto RIVA dall’Autorità di Bacino Regionale della Calabria (ABR), incentrate principalmente su analisi, valutazione e gestione del
rischio geomorfologico e idraulico dell’area urbana di Scutari e degli abitati di Shiroka e Zogaj, e gli
interventi realizzati dal Centro Funzionale Multirischi dell’ARPA Calabria e, nello specifico, di un prototipo di sistema di allertamento per il rischio alluvioni oltre che di un video sulla educazione alla prevenzione dei rischi naturali.
Në këtë tekst do të përshkruhen aktivitetet e zhvilluara në kuadër të Projektit RIVA nga Autorità di
bacino Regionale” i Kalabrisë (ABR), të përqëndruara kryesisht në analizimin, vlerësimin dhe përballimin e rrezikut gjeomorfologjik dhe hidraulik në zonën urbane të Shkodrës dhe në zonat e banuara të Shirokës dhe Zogajt si dhe ndërhyrjet e realizuara nga Qendra Funksionale ndaj Rreziqeve
të ndryshme të ARPA Calabria dhe, në veçanti, një prototip i një sistemi sinjalizimi për rrezikun e
përmbytjeve dhe një video mbi edukimin për parandalimin e rreziqeve natyrore.
Analisi e valutazione del rischio (ABR Calabria)
Analizimi dhe vlerësimi i rrezikut (ABR Calabria)
Le attività di analisi e valutazione del rischio geomorfologico e idraulico sono state fortemente condizionate dagli eccezionali eventi pluviometrici che hanno colpito l’Albania nel 2010 e, in particolare,
dalla straordinaria alluvione che ha interessato la Regione di Scutari proprio durante la missione
tecnica ABR svolta tra il 29 novembre e il 3 dicembre 2010 e ha comportato lo stato di emergenza
esteso a una vasta zona del Nord Albania compresa tra il Lago di Scutari, il Fiume Buna e la piana
alluvionale del Fiume Drin, fino alla foce in Adriatico, per un totale di oltre 14 mila ettari inondati e più
di 15 mila persone evacuate (figg. 1.5.1, 1.5.2, 1.5.3, 1.5.4).
Puna për analizimin dhe vlerësimin e rrezikut gjeomorfologjik dhe hidraulik u kushtëzua së tepërmi
nga vala e rreshjeve të jashtëzakonshme që goditi Shqipërinë në vitin 2010 dhe, në veçanti, nga
përmbytjet e pazakonta që prekën Rrethin e Shkodrës, pikërisht gjatë misionit teknik të ABR që u
zhvillua nga data 29 nëntor deri në 3 dhjetor 2010, dhe që sollën shpalljen e gjendjes së emergjencës në veri të Shqipërisë, në zonën midis liqenit të Shkodrës, lumit Buna dhe fushës ku rrjedh
lumi Drin, deri në grykëderdhjen në Adriatik, me një sipërfaqe totale prej 14 mijë hektarësh të përmbytura dhe mbi 15 mijë banorë të evakuuar (fig. 1.5.1, 1.5.2, 1.5.3, 1.5.4).
Fig. 1.5.1. Inondazione di area vasta della piana dei Fiumi Kir e Drin alla data del 2.12.2010.
Fig. 1.5.1. Përmbytje e një zone të gjerë midis lumit Kir dhe Drin në datën 2.12.2010.
44
Fig. 1.5.2. Inondazione di area vasta della piana dei Fiumi Kir e Drin alla data del 2.12.2010.
Fig. 1.5.2. Përmbytje e një zone të gjerë midis lumit Kir dhe Drin në datën 2.12.2010.
45
Fig. 1.5.3. Innalzamento del livello del lago (2.12.2010).
Fig. 1.5.3. Rritja e nivelit të liqenit (2.12.2010).
Lo studio della pericolosità idro-geomorfologica del territorio e della vulnerabilità degli elementi
esposti al rischio (beni, persone, infrastrutture strategiche ecc.) (figg. 1.5.5 e 1.5.6) ha condotto alla
perimetrazione delle aree a rischio idrogeologico del bacino del Lago di Scutari.
In particolare, a livello geomorfologico, sono state definite 4 classi di rischio a gravità crescente (moderato R1 - medio R2 - elevato R3 - molto elevato R4), nelle quali i fenomeni franosi rilevati, in atto
e/o potenziali, possono arrecare danni, appunto di tipo crescente, agli edifici, alle infrastrutture e al
patrimonio ambientale, fino alla perdita di vite umane e gravi danni alle strutture (classe di rischio R4).
Nei confronti del rischio idraulico sono state individuate, alla stregua di quanto fatto per il rischio da
frana, aree R3 e R4, oltre che aree d’attenzione (a elevato rischio d’inondazione), zone d’attenzione
(tratti di aste fluviali a potenziale criticità idraulica) e punti d’attenzione (elementi singolari posti lungo
le aste fluviali a potenziale criticità idraulica, come ad esempio attraversamenti stradali e/o ferroviari,
opere idrauliche ecc.) (fig. 1.5.7).
Al fine di consentire alle amministrazioni locali di programmare un corretto sviluppo futuro del territorio e di adottare azioni di salvaguardia della popolazione, degli insediamenti produttivi, delle infrastrutture che insistono nelle aree esposte a rischio, sono state definite apposite “Linee guida”,
differenziate in base alla classe di rischio e contenenti indicazioni a carattere normativo sui tipi di
azioni consentite e non, con particolare riguardo all’attività edilizia.
46
Fig. 1.5.4. Allagamenti in area urbana (2.12.2010).
Fig. 1.5.4. Përmbytje në zonë urbane (2.12.2010).
Studimi i rrezikshmërisë hidro-gjeomorfologjike të territorit dhe i dëmtimit së elementeve të
ekspozuara ndaj rrezikut (prona, njerëz, infrastrukturat strategjike etj.) (fig. 1.5.5 dhe 1.5.6),
çoi në perimetrimin e zonës me rrezik hidrogjeologjik në pellgun e Liqenit të Shkodrës.
Në veçanti, në nivel gjeomorfologjik, u përcaktuan 4 shkallë rreziku në rritje (i ulët R1 – mesatar
R2 – i lartë R3 – shumë i lartë R4), ku dukuritë e rrëshqitjes së dheut, aktuale dhe/ose potenciale, mund të shkaktojnë dëme, në rritje, ndaj ndërtesave, infrastrukturave dhe pasurisë
mjedisore, deri në humbjen e jetëve të njerëzve si dhe dëme të rënda ndaj strukturave
(shkalla e rrezikut R4).
Përsa i përket rrezikut hidraulik, sipas kriterit të përdorur për rrezikun e rrëshqitjeve, janë përcaktuar zona R3 dhe R4, si dhe sipërfaqe në vëmendje (me rrezik të lartë përmbytjeje), zona
në vëmendje (segmente lumore me potencial kritik hidraulik) dhe pika në vëmendje (elementë të veçantë që ndodhen në segmente lumore me potencial kritik hidraulik, p.sh. vendkalime rrugore dhe/ose hekurudhore, vepra ujore etj..) (fig. 1.5.7).
Për t’i dhënë mundësi administratave vendore që të programojnë në të ardhmen një zhvillim
të përshtatshëm të territorit dhe të ndërmarrin veprime në mbrojtje të popullatës, të qendrave prodhuese dhe të infrastrukturave që ndodhen në zonat e ekspozuara ndaj rrezikut, janë
përcaktuar “Drejtimet kryesore”, që ndryshojnë në bazë të shkallës së rrezikut dhe që përmbajnë udhëzime me karakter normativ për llojet e veprimeve të lejuara ose jo, sidomos përsa
i përket aktivitetit të ndërtimit.
47
Fig. 1.5.5. Vulnerabilità idraulica: aree storicamente inondate nel corso degli eventi 2010 - gennaio (in verde) e dicembre (in
blu) – con indicazione dei punti GPS rilevati nel corso della missione ABR.
Fig. 1.5.5. Rreziku hidraulik: zona të përmbytura gjatë vitit 2010 - janar (pjesa e gjelbër) dhe dhjetor (pjesa blu) – bashkë me
pikat GPS të nxjerra gjatë misionit ABR.
Fig. 1.5.7. Perimetrazione di aree d’attenzione rischio idraulico – dettaglio area urbana di Scutari.
Fig. 1.5.7. Perimetrimi i sipërfaqes në vëmendje që paraqet rrezik përmbytjeje – detaj i pjesës urbane të Shkodrës.
Fig. 1.5.6. Vulnerabilità geomorfologica dell’area di Shiroka.
Fig. 1.5.6. Rreziku gjeomorfologjik i zonës së Shirokës. Harta e elementeve gjeomorfologjikë dhe e dukurive të rrëshqitjes së dheut.
48
49
50
La gestione del rischio (ABR Calabria)
Përballimi i rrezikut (ABR Calabria)
Nell’ambito della gestione del rischio, l’ABR si è impegnata su diversi fronti.
In primo luogo, è stato elaborato un modello di gestione che prevede l’uso dei Sistemi Informativi
Territoriali da parte delle competenti Autorità Locali in termini di utilizzo e controllo diretto del proprio
territorio (SIRIS – Sistema Informativo del Rischio Idrogeologico dell’area di Scutari).
Nell’ambito del progetto è stata definita la struttura tipo del SIRIS, inteso quale specifico applicativo
in ambiente GIS per la visualizzazione e interrogazione dei risultati di analisi del rischio ottenuti.
Il SIRIS è stato sviluppato in ambiente GIS piattaforma ESRI partendo dalle informazioni geografiche
pubbliche presenti negli archivi delle autorità locali albanesi (Regione, Municipalità), nonché nei siti
web di vari enti istituzionali. I dati geografici, contenuti in layer informativi georiferiti in formato vettoriale (.shp e .dwg) e raster (.tif e .grid), in sintonia con la filosofia propria dei GIS, sono stati elaborati
e restituiti in formati standard tali da essere facilmente aggiornabili, implementabili e condivisi da
coloro che operano sul territorio nell’ambito delle autorità locali. Un continuo aggiornamento del
SIRIS consentirà, infatti, di monitorare i fenomeni di rischio geomorfologico e idraulico che interessano l’area di Scutari e di costruire uno strumento da utilizzare nei futuri processi decisionali di pianificazione e gestione del territorio (figg. 1.5.8 e 1.5.9).
Successivamente, si è cercato di fornire un modello di strumento di pianificazione a scala regionale
(PiGRIS – Piano di Gestione del Rischio Idrogeologico nella Regione di Scutari) di tipo concertato
(Amministrazioni Pubbliche - società civile) inerenti tutte quelle attività che vanno nella direzione
dell’innalzamento dei livelli di sicurezza del territorio.
Në kuadër të përballimit të rrezikut, ABR është angazhuar në fronte të ndryshme.
Në radhë të parë, u hartua një model që parashikon përdorimin e Sistemeve Informative Territoriale
nga ana e Autoriteteve Vendore kompetente për përdorimin dhe kontrollin e drejtpërdrejtë të territorit të tyre (SIRIS – Sistema Informativo del Rischio Idrogeologico dell’area di Scutari - Sistemi
Informativ i Rrezikut Hidrogjeologjik në zonën e Shkodrës).
Në kuadër të projektit u përcaktua struktura tip e SIRIS, e nënkuptuar si zbatues specifik në mjedis
GIS për paraqitjen dhe përpunimin e rezultateve të marra për analizimin e rrezikut.
SIRIS është zhvilluar në mjedis GIS platformë ESRI duke u nisur nga të dhënat gjeografike të hapura
për publikun që ndodhen në arkivat e autoriteteve vendore shqiptare (të Rrethit, të Bashkisë), si
dhe në faqet e internetit të institucioneve të ndryshme. Të dhënat gjeografike, që ndodhen në
layer informuese dhe që paraqiten në format vektorial (.shp dhe .dwg) dhe raster (.tif e .grid), në
përputhje me filozofinë GIS, u përpunuan dhe u dorëzuan në formate standarde, në mënyrë që
të jenë të lehta për t’u përditësuar, për t’u zbatuar dhe për t’u përdorur nga ata që veprojnë në
territor në kuadër të autoriteteve vendore. Përditësimi i vazhdueshëm i SIRIS do të mundësojë
monitorimin e dukurive që lidhen me rrezikun gjeomorfologjik dhe hidraulik në zonën e Shkodrës
dhe ndërtimin e një instrumenti që do të përdoret në proceset e ardhshme vendimarrëse për planifikimin dhe menaxhimin e territorit (fig. 1.5.8 e 1.5.9).
Më tej, u bënë përpjekje për të krijuar një model planifikimi në shkallë rrethi (PiGRIS – Piano di Gestione del Rischio Idrogeologico nella Regione di Scutari – Plani i Përballimit të Rrezikut Hidrogjeologjik në Rrethin e Shkodrës) me pjesëmarrjen e Administratës Publike dhe shoqërisë civile, në
lidhje me të gjitha veprimtaritë që synojnë rritjen e niveleve të sigurisë së territorit.
Fig. 1.5.8. Esempio di “query” sulle aree d’attenzione rischio idraulico.
Fig. 1.5.8. Shembull i “query” në sipërfaqet në vëmendje që paraqesin rrezik përmbytjeje.
Fig. 1.5.9. Esempio di “query” sulle aree geomorfologicamente vulnerabili.
Fig. 1.5.9. Shembull i “query” në sipërfaqet që paraqesin brishtësi gjeomorfologjike.
51
52
La gestione del rischio: il prototipo di sistema di allertamento per il rischio alluvioni nella
città di Scutari (ARPA Calabria)
Përballimi i rrezikut: prototipi i sistemit të sinjalizimit për rrezikun e përmbytjeve në
qytetin e Shkodrës (ARPA Calabria)
Questo intervento, inizialmente non previsto in progetto, è stato preso in considerazione in seguito alla constatazione del trend di aumento delle frequenze delle inondazioni verificatesi negli
ultimi anni nella regione di Scutari. L’intervento ha visto una fase preliminare di consultazione con
le autorità albanesi coinvolte nella gestione delle emergenze naturali, in particolare la Prefettura
di Scutari e l’INEUM (Istituto Nazionale Energia Ambiente dell’Università Politecnica di Tirana), ente
deputato alla gestione delle stazioni di monitoraggio idrometeorologico.
Con tali istituzioni, unitamente alla Regione ed alla Municipalità di Scutari, si è concordato di installare il sistema sul fiume Kir, corso d’acqua che, partendo dalle montagne nella Prefettura di
Scutari, si immette nel fiume Lumi Drin nei pressi della città di Scutari. Il fiume Kir, infatti, è un fiume
monitorato storicamente dall’INEUM che ha il proprio sito di osservazione a Rosek, dove un apposito addetto effettua manualmente i rilievi idrometrici (fig. 1.5.10).
La metodologia adottata per la realizzazione del sistema di allertamento è basata sul rilevamento
di un opportuno precursore, nel dominio dei livelli idrici, in grado di attivare, con un margine di anticipo legato alle caratteristiche del bacino idrografico a monte della città, le procedure di allertamento al verificarsi di un evento.
Tuttavia, poiché il sito di osservazione a Rosek non si è rivelato idoneo ad ospitare una stazione
in telemisura, sono stati effettuati dei sopralluoghi e il punto più idoneo ad ospitare la sezione è
risultato il nuovo ponte nella municipalità di Mes o Postribe, nei pressi del ponte storico Ura e
Mesit (figg. 1.5.11, 1.5.12, 1.5.13, 1.5.14, 1.5.15).
Un’apposita consulenza tecnico scientifica dell’INEUM ha consentito lo studio e la caratterizzazione idraulica del fiume Kir, l’analisi delle condizioni critiche che si possono determinare nella
città di Scutari per l’apporto della piena di detto fiume, nonché soprattutto l’individuazione del
valore di soglia idrometrica nel fiume Kir a Postribe, che storicamente ha provocato allagamenti
a Scutari, al cui raggiungimento far inviare l’sms
di allerta.
La stazione, la cui installazione è stata concordata con il sindaco e i tecnici della municipalità di
Postribe, è attrezzata con un opportuno idrometro ad ultrasuoni, posizionato in modo tale da rilevare anche il flusso di magra della corrente, e
dotata di un’asta idrometrica da 3 metri da installare a mezzo di apposito telaio su pila nel ponte
esistente. La stazione è alimentata tramite pannello solare mentre la trasmissione dati con il
centro di controllo sarà effettuata tramite comunicazione GPRS.
In fig. 1.5.16 è riportato lo schema della stazione
idrometrica con aggiunta di un pluviometro.
La stazione installata è realizzata secondo gli standard del WMO (Organizzazione Meteorologica
Mondiale) ed è progettata anche per operare efficacemente e in modo continuativo in condizioni
climatiche particolarmente difficili, in particolare:
- temperatura esterna da – 40° a +60° C;
- umidità da 0 fino al 100%;
- velocità media del vento fino a 150 Km/h e
Fig. 1.5.10. Asta idrometrica sul fiume Kir nel sito di Rosek.
raffiche fino a 200 Km/h.
Fig. 1.5.10. Shufra hidrometrike në lumin Kir në Rosek.
Kjo ndërhyrje, që nuk ishte parashikuar fillimisht në projekt, u mor në konsideratë pas tendencës
në rritje të përsëritjes së përmbytjeve në rrethin e Shkodrës në vitet e fundit. Në fazën paraprake,
u zhvilluan konsultime me autoritetet shqiptare që merreshin me menaxhimin e emergjencave
natyrore, në veçanti Prefektura e Shkodrës dhe INEUM (Instituti i Energjisë, Ujit dhe Mjedisit pranë
Universitetit Politeknik të Tiranës), enti që merret me stacionet e monitorimit hidrometeorologjik.
Me këto institucione, së bashku me Rrethin dhe Bashkinë e Shkodrës, u ra dakord për të instaluar
sistemin në lumin Kir, që rrjedh nga malet në Prefekturën e Shkodrës dhe derdhet në lumin Drin
në afërsi të qytetit të Shkodrës. Lumi Kir është monitoruar gjithnjë nga INEUM që ka pikën e
vëzhgimit në Rosek, aty ku një punonjës kryen në mënyrë manuale matjet hidrometrike (fig. 1.5.10).
Metodologjia e përdorur për realizimin e sistemit të sinjalizimit bazohet në nxjerrjen e një vlere
paralajmëruese të nivelit të ujit e cila do të bëjë të mundur aktivizimin e procedurave të gjendjes
së gatishmërisë më herët se sa të ndodhë situata e emergjencës.
Megjithatë, meqënëse vendi i vrojtimit në Rosek nuk rezultoi i përshtatshëm për ngritjen e një
stacioni telematës, u kryen të tjera kërkime dhe vendi më i përshtatshëm rezultoi ura e re në
komunën Mes ose Postribë, pranë Urës së Mesit (fig. 1.5.11, 1.5.12, 1.5.13, 1.5.14, 1.5.15).
Një konsulencë e posaçme tekniko-shkencore e INEUM-it bëri të mundur studimin dhe nxjerrjen
e karakteristikave hidraulike të lumit Kir, analizën e kushteve kritike që mund të regjistrohen në
qytetin e Shkodrës nga vërshimi i këtij lumi dhe, mbi të gjitha, përcaktimin e vlerës së pragut
hidrometrik të lumit Kir në Postribë, që historikisht ka shkaktuar përmbytje në Shkodër, me qëllim
që sapo të arrihet ky nivel, të bëhet i mundur dërgimi i një sms alarmi.
Stacioni, ngritja e të cilit është bërë në marrëveshje me kryetarin e komunës dhe teknikët e
Postribës, është i pajisur me një hidrometër me ultratinguj, të vendosur në mënyrë të tillë që të
masë edhe fluksin e ulët të rrjedhës, si dhe nga një shufër hidrometrike prej 3 metrash që duhet
vendosur me anë të një skeleti në këmbët e urës ekzistuese. Stacioni ushqehet nga një panel
diellor ndërsa dërgimi i të dhënave tek qendra e kontrollit do të kryhen nëpërmjet komunikimit GPRS.
Fig. 1.5.11. Individuazione del sito di installazione della stazione.
Fig. 1.5.11. Përcaktimi i vendit ku do të ngrihet stacioni.
Fig. 1.5.12. Vista satellitare del sito di installazione della stazione.
Fig. 1.5.12. Pamje satelitare e vendit ku është ngritur stacioni.
53
Fig. 1.5.13. Vista panoramica dei ponti nella municipalità di
Postribe.
Fig. 1.5.13. Pamje panoramike e urave në komunën
Postribë.
Fig. 1.5.14. Vista del ponte su cui è installata la stazione idrometrica di monitoraggio, dal lato di monte.
Fig. 1.5.14. Pamje e urës ku është ngritur stacioni hidrometrik i
monitorimit, nga ana e malit.
L’alimentazione della stazione, conforme alle norme CEI, avviene attraverso pannelli fotovoltaici
dove un dispositivo elettronico di regolazione provvede alla ricarica automatica della batteria in
tampone (sigillata e maintenance-free). Il pannello installato ha una potenza pari a 30 W.
Fig. 1.5.15. Vista dell’alveo del fiume Kir sul sito di installazione della stazione.
Fig. 1.5.15. Pamje e shtratit të lumit Kir në vendin ku është ngritur stacioni.
Në fig. 1.5.16 paraqitet skema e stacionit hidrometrik me një pluviometër shtesë.
Stacioni është realizuar sipas standardeve të WMO (Organizatës Meteorologjike Botërore) dhe
është projektuar për të funksionuar në mënyrë efikase dhe të vazhdueshme në kushte klimaterike
tepër të vështira, në veçanti:
- temperatura e jashtme nga – 40° deri në +60° C;
- lagështia 0 deri në 100%;
- shpejtësia mesatare e erës deri në 150 Km/h dhe me turre deri në 200 Km/h.
Stacioni ushqehet, sipas nomave CEI, nëpërmjet paneleve diellore ku një sistem elektronik bën karikimin automatik të baterisë (të vulosur dhe maintenance-free). Paneli i instaluar ka një fuqi prej 30 W.
Videogame mbi edukimin për parandalimin e rreziqeve natyrore (ARPA Calabria)
Fig. 1.5.16. Layout della stazione idrometrica con l’aggiunta di un pluviometro.
Fig. 1.5.16. Vendosja e stacionit hidrometrik me një pluviometër shtesë.
54
Zgjedhja e një sistemi multimedial, sidomos në periudhën e adoleshencës, është shumë efikas
për nxënien dhe sensibilizimin nëpërmjet teknikave të lojës. Për ta bërë sa më të frytshëm dhe
edukativ konceptin e vetëmbrojtjes nga rreziqet natyrore, është realizuar një videogame multimedial
për parandalimin e rreziqeve natyrore, bazuar në konceptin e lojrave elektronike, ku adoleshenti
identifikohet me personazhin e lojës dhe ndërmerr veprimet e duhura për të kapërcyer “nivelet” e
ndryshme të lojës. Pikat kritike të lojës përputhen me rreziqet që adoleshenti duhet të jetë i
gatshëm të përballojë, ndërsa “veprimet” e duhura që duhet të bëjë (ato që në termat e
adoleshentëve nuk të djegin të ashtuquajturat “jetë”), janë mësime vetëmbrojtjeje.
Lojtari shoqërohet, gjatë gjithë aventurës së lojës, nga dy super heronj të krijuar enkas. Super heroi
ka për detyrë të përshkruajë skenat (ngjarjet natyrore me rrezik), të qortojë lojtarin nëse ndërmerr
55
Il videogioco sulla educazione alla prevenzione dei rischi naturali (ARPA Calabria)
La scelta di un sistema multimediale, soprattutto nella fase dell’adolescenza, risulta molto efficace per
l’apprendimento e la sensibilizzazione attraverso l’utilizzo di tecniche ludiche. Con l’obiettivo di rendere
fruibile e formativo il concetto di autoprotezione dai rischi naturali si è sviluppato un videogioco multimediale sulla educazione alla prevenzione dei rischi naturali, basata sul concetto di gioco di ruolo, nel
quale l’adolescente si identifica con il personaggio del gioco ed attua i comportamenti corretti per superare i diversi “livelli” di gioco. Le criticità che il videogioco esprime corrispondono ai rischi che l’adolescente deve essere pronto ad affrontare; e le “azioni” giuste da intraprendere (quelle che in termini
adolescenziali non fanno perdere le cosiddette “vite”), sono gli insegnamenti di autoprotezione.
Il giocatore è accompagnato, durante tutta l’avventura del gioco, da due super eroi appositamente
creati. Il super eroe ha il compito di descrivere le scene (gli eventi naturali di rischio), di ammonire il
giocatore in caso di comportamenti sbagliati e di incitarlo in caso di comportamenti esatti per far
fronte al rischio in esame.
La scena si basa su un rischio naturale. Il super eroe descrive le caratteristiche del rischio ed invita
il giocatore ad iniziare il gioco (figg. 1.5.17 e 1.5.18).
La scena prosegue con la descrizione di un caso reale e l’invito al giocatore di prendere una decisione, ovvero scegliere una tra le risposte presentate (figg. 1.5.19 e 1.5.20).
Quando il giocatore sceglie il comportamento giusto, il super eroe lo incoraggia facendogli i complimenti e lo invita e cimentarsi nella scena successiva. In caso di decisione sbagliata del giocatore
(figg. 1.5.21 e 1.5.22) il super eroe, invece, indica l’errore e fornisce una serie di motivazioni ed osservazioni sul perché del comportamento errato.
Lo sviluppo del videogioco è strutturato in livelli e scene. I primi rappresentano i rischi, mentre le
seconde sono i casi pratici in cui il giocatore si troverà a districarsi. Il livello terremoto è strutturato
con 12 scene, quello alluvione con 3 scene, quello incendio con 2 scene.
Il videogioco verrà realizzato su supporto CD/DVD, con testo parlato e scritto in lingua albanese e
sarà distribuito agli alunni delle scuole di Scutari.
Le tecnologie implementate nel videogioco sono integrate nella piattaforma Adobe Flash che permette di creare animazioni multimediali complesse. Per la visualizzazione dell’applicazione è necessario installare il player free Macromedia Flash, fornito nel CD autoinstallante. Il videogioco è
autoeseguibile sia su sistema operativo MS Windows che Linux.
Fig. 1.5.17. Descrizione iniziale di un rischio naturale ed inizio del videogioco sulla prevenzione dei rischi naturali.
Fig. 1.5.17. Përshkrimi fillestar i një rreziku natyror dhe fillimi i videogame-it mbi parandalimin e rreziqeve natyrore.
56
Fig. 1.5.18. Descrizione iniziale di un altro rischio naturale nel videogioco sulla prevenzione dei rischi naturali.
Fig. 1.5.18. Përshkrimi i një tjetër rreziku natyror në videogame mbi
parandalimin e rreziqeve natyrore.
veprimin e gabuar dhe ta nxisë atë nëse vepron saktë në përballimin e rrezikut në fjalë.
Skena bazohet në një rrezik natyror. Super heroi përshkruan karakteristikat e rrezikut dhe fton
lojtarin të nisë lojën (fig. 1.5.17 dhe 1.5.18).
Skena vazhdon me përshkrimin e e një rasti real dhe fton lojtarin të marrë një vendim, ose më mirë
të zgjedhë një nga përgjigjet e paraqitura (fig. 1.5.19 dhe 1.5.20).
Kur lojtari zgjedh veprimin e saktë, super heroi e përgëzon dhe e fton të vërë veten në provë në
skenën pasardhëse. Nëse lojtari merr vendimin e gabuar (fig. 1.5.21 dhe 1.5.22), super heroi i
tregon gabimin dhe i jep një sërë arsyesh dhe vërejtjesh për veprimin e gabuar.
Ky videogame është strukturuar në nivele dhe skena. Të parat përfaqësojnë rreziqet kurse të dytat
rastet praktike që lojtari duhet të kapërcejë. Niveli i tërmetit është strukturuar në 12 skena, ai i
përmbytjes në 3 skena, ndërsa niveli i zjarrit në 2 skena.
Ky videogame do të realizohet në CD/DVD, me tekst të folur dhe të shkruar në gjuhën shqipe dhe
do t’i shpërndahet nxënësve të shkollave të Shkodrës.
Teknologjitë e zbatuara janë integruar në platformën Adobe Flash që lejon krijimin e figurave
multimediale komplekse. Për hapjen e aplikimit, është i nevojshëm instalimi i player free
Macromedia Flash, që gjendet po në këtë CD. Ky videogame hapet qoftë me sistemin operativ
MS Windows ashtu dhe Linux.
Fig. 1.5.19. Prosecuzione del gioco multimediale e descrizione di un
caso reale dell’evento naturale terremoto.
Fig. 1.5.19. Vazhdimi i lojës multimediale dhe përshkrimi i një rasti real
tërmeti.
Fig. 1.5.20. Prosecuzione del gioco multimediale e descrizione di un
caso reale dell’evento naturale alluvione.
Fig. 1.5.20. Vazhdimi i lojës multimediale dhe përshkrimi i një rasti real
përmbytjeje.
Fig. 1.5.21. Videogioco educativo sulla prevenzione dei rischi naturali:
risposta errata nel caso di terremoto.
Fig. 1.5.21. Videogame edukativ për parandalimin e rreziqeve
natyrore: përgjigje e gabuar në rast tërmeti.
Fig. 1.5.22. Videogioco educativo sulla prevenzione dei rischi naturali:
risposta errata nel caso di alluvione.
Fig. 1.5.22. Videogame edukativ për parandalimin e rreziqeve
natyrore: përgjigje e gabuar në rast përmbytjeje.
57
58
1.6 Problematiche di conservazione e gestione
dell’ambiente ed aspetti normativi in Albania
1.6 Problematikat e ruajtjes dhe menaxhimit
të mjedisit dhe aspektet normative në Shqipëri
Giovanni Quaranta, Università degli Studi della Basilicata
Dipartimento Tecnico Economico per la Gestione del Territorio Agricolo Forestale
Giovanni Quaranta, Universiteti i Studimeve në Bazilikata
Departamenti Tekniko Ekonomik për Menaxhimin Territorit Bujqësor dhe Pyjor
Negli ultimi anni la politica della salvaguardia ambientale è ai primi posti nelle problematiche trattate
e discusse dalla Commissione Europea. Essa prevede un uso razionale delle risorse e promuove
tecnologie innovative per la riduzione delle emissioni. I settori d’intervento prioritari sono quattro:
cambiamenti climatici, natura e biodiversità, ambiente e salute, gestione delle risorse naturali e dei
rifiuti.
In particolare, in merito alla protezione e gestione delle risorse idriche l’Unione Europea (UE) ha
definito un quadro comunitario per la protezione e la gestione dell’acqua, emanando, nel 2000, la
“Direttiva Quadro sulle Acque”, la quale mira alla prevenzione e alla riduzione dell’inquinamento e
alla promozione di un uso sostenibile delle risorse idriche ed è completata da accordi internazionali
e vari atti normativi specifici riguardanti l’inquinamento, la qualità e la quantità dell’acqua. L’obiettivo
della direttiva quadro in materia di acque (direttiva 2000/60/CE) è quello di creare un ambito comunitario per la protezione delle acque interne superficiali, di transizione, costiere e sotterranee,
per prevenirne e ridurne l’inquinamento, promuoverne l’utilizzo sostenibile, proteggere l’ambiente
acquatico, migliorare le condizioni degli ecosistemi acquatici e mitigare gli effetti delle inondazioni
e della siccità.
Altra tematica ambientale di fondamentale importanza è la protezione del suolo. Sebbene il suolo
non sia stato considerato un elemento importante come l’aria e l’acqua, tanto che non vi sono, a
riguardo, direttive europee che trattano obiettivi specifici per la protezione del suolo, esiste tuttavia
una Strategia Tematica che si basa su iniziative comprese nel quadro delle politiche ambientali.
I principali problemi trattati dalla Strategia Tematica riguardano l’erosione del suolo, la perdita di materia organica, la contaminazione, gli smottamenti, la compattazione, la salinizzazione, l’impermeabilizzazione, le inondazioni e altri aspetti connessi al degrado del suolo.
Il panorama legislativo albanese è dotato di una serie di leggi inerenti la gestione delle risorse idriche
(L. n.° 8093/1996), la protezione dell’ambiente e l’uso sostenibile delle risorse (L. n.° 8934/2002),
la protezione dei corpi idrici (Decision of Government n.° 177/2005). La legge sulle risorse idriche
riprende i temi della Direttiva Quadro sulle Acque dell’Unione Europea, fa riferimento alla disciplina
degli scarichi e prevede sanzioni per chi non rispetta le prescrizioni. La legge relativa alla protezione
dell’ambiente e all’uso sostenibile delle risorse stabilisce la necessità di rapporti equilibrati tra l’uomo
e l’ambiente, al fine di garantire la conservazione delle risorse naturali. Infine, la legge relativa alla
protezione dei corpi idrici ha lo scopo di prevenire e proteggere i corpi idrici recettori dall’inquinamento dovuto a sostanze pericolose. Inoltre, per quello che riguarda il contesto territoriale del Lago
di Scutari, i riferimenti normativi in materia di protezione sono da individuare all’interno dei protocolli
di intesa, firmati tra Albania e Montenegro, basati su principi di sviluppo sostenibile e protezione
dell’ambiente. I protocolli contemplano altresì indicazioni relative alle valutazioni di impatto ambientale per tutte le attività che interessano sia lo specchio d’acqua che le sponde limitrofe del lago, al
fine di salvaguardare la flora e la fauna e le specie protette dell’area naturale.
È auspicabile che, nella imminente prospettiva dell’integrazione dell’Albania nell’Unione Europea,
la normativa nazionale, già ora non molto dissimile dalle indicazioni europee, si concentri soprattutto
sulla rigorosa applicazione delle leggi esistenti, prima ancora che sullo sviluppo di nuove normative.
Në vitet e fundit, politika e mbrojtjes së mjedisit renditet në vendet e para të problematikave që
trajtohen dhe diskutohen nga Komisioni Europian. Ajo parashikon përdorimin racional të burimeve
dhe nxit teknologjitë e reja që sjellin zvogëlimin e shkarkimit të lëndëve ndotëse. Sektorët ku duhet
ndërhyrë me përparësi janë katër: ndryshimet klimaterike, natyra dhe biodiversiteti, mjedisi dhe
shëndeti, menaxhimi i burimeve natyrore dhe i mbeturinave.
Në veçanti, përsa i përket mbrojtjes dhe menaxhimit të burimeve ujore, Bashkimi Europian (BE) ka
përcaktuar një kuadër komunitar për ruajtjen dhe menaxhimin e ujit, duke nxjerrë në vitin 2000,
“Direktivën Kuadër për Ujrat”, e cila synon parandalimin dhe uljen e ndotjes si dhe përdorimin
racional të burimeve ujore. Ajo përmban marrëveshje ndërkombëtare dhe akte të ndryshme
normative specifiche për ndotjen, cilësinë dhe sasinë e ujit. Objektivi i direktivës kuadër në fushën
e ujrave (Direktiva 2000/60/CE) është krijimi i një rrethi komunitar për mbrojtjen e ujrave të
brendshme sipërfaqësore, kalimtare, bregdetare dhe nëntokësore, për parandalimin dhe zvogëlimin
e ndotjes, nxitjen e përdorimit racional, mbrojtjen e mjedisit ujor, përmirësimin e kushteve të
ekosistemeve ujore dhe zbutjen e pasojave të përmbytjeve dhe thatësirës.
Një tjetër tematikë mjedisore me rëndësi themelore është mbrojtja e tokës. Edhe pse toka nuk
është konsideruar një element i rëndësishëm si ajri dhe uji, aq sa edhe nuk ka direktiva europiane
mbi objektivat specifikë në lidhje me mbrojtjen e tokës, ekziston një Strategji Tematike që bazohet
në nisma të përfshira në kuadrin e politikave mjedisore. Problemet kryesore që trajtohen nga
Strategjia Tematike kanë të bëjnë me gërryerjen e tokës, humbjen e lëndës organike, ndotjen,
rrëshqitjet e dheut, kompaktimin, kripëzimin, papërshkueshmërinë, përmbytjet dhe aspekte të
tjera që kanë të bëjnë me shkatërrimin e tokës.
Tablloja legjislative shqiptare përbëhet nga një sërë ligjesh mbi menaxhimin e burimeve ujore (Ligji
n.° 8093/1996), mbrojtjen e mjedisit dhe përdorimin racional të burimeve (Ligji n.° 8934/2002),
ruajtjen e mjediseve ujore (VKM n.° 177/2005). Ligji për burimet ujore trajton temat e Direktivës
Kuadër për Ujrat të hartuar nga Bashkimi Europian; i referohet disiplinës së shkarkimeve dhe
parashikon masa ndëshkuese për ata që nuk zbatojnë rregullat. Ligji për mbrojtjen e mjedisit dhe
përdorimin racional të burimeve përcakton nevojën e raporteve të balancuara midis njeriut dhe
mjedisit, me qëllim ruajtjen e burimeve natyrore. Në fund, ligji për ruajtjen e mjediseve ujore ka për
qëllim parandalimin dhe mbrojtjen e mjediseve ujore pritëse nga ndotja për shkak të lëndëve të
rrezikshme. Gjithashtu, përsa i përket territorit të Liqenit të Shkodrës, normativat ligjore për çështjet
e ruajtjes së mjedisit gjenden në protokollet e marrëveshjeve të firmosura nga Shqipëria dhe Mali
i Zi, të cilat bazohen në zhvillimin racional dhe ruajtjen e mjedisit. Protokollet përfshijnë gjithashtu
edhe vlerësime përsa i përket impaktit mjedisor që mund të kenë veprimtaritë që lidhen me
sipërfaqen ujore ashtu dhe me bregun e liqenit, me qëllim ruajtjen e florës dhe faunës dhe të
specieve të mbrojtura në abitatin natyror.
Urojmë që, në perspektivën e afërt të integrimit të Shqipërisë në Bashkimin Europian, normativa
kombëtare, e cila ngjason shumë me atë europiane, të përqëndrohet sidomos në zbatimin rigoroz
të ligjeve ekzistuese, më tepër se sa në hartimin e normativave të reja.
59
1.7 L’economia e la popolazione in Albania
e nell’area del Lago di Scutari
1.7 Ekonomia dhe popullsia në Shqipëri
dhe në zonën e Liqenit të Shkodrës
Maria Antonietta Dessena dhe Ignazio Ghironi, Enti i Ujrave Sard
Il Lago di Scutari ha i suoi confini naturali all’interno di due stati, il Montenegro e l’Albania, e copre circa
5.500 km2 (550.000 ettari) con una popolazione di circa 500.000 persone, la maggior parte delle
quali vive nelle città montenegrine di Podgorica, Niksic, Cetinje e Danilovgrad, e di Scutari in Albania
(oltre 150.000). L’attuale tasso di crescita della popolazione in Albania è pari al 2,2% e l’aspettativa di
vita alla nascita è aumentato da una media di 53 anni (52,6 per i maschi e 54,4 per le femmine) nel
1950-1951 a una di 74 anni (71,7 per i maschi e 76,4 per le femmine) nel 1999 (INSTAT, Albania, 2003).
Dal 1993 anche l’economia albanese è in aumento, ad un tasso annuo di circa l’8%. La crescita reale
dell’economia è stata pari ad un tasso annuale dell’8,9 e 7,7% rispettivamente nel 1999 e nel 2000
(INSTAT, Albania, 2003); il tasso di crescita del PIL è stato stimato del 5,6% nel 2005, ha raggiunto il
6,1% nel 2009 (secondo IBRD, 2005, questo progresso è strettamente collegato all’assistenza finanziaria di Banca Mondiale, FMI e UE), ed è poi sceso intorno al 3% (World Fact Book,
www.cia.gov).
In conseguenza della espansione delle attività di sviluppo vi è una maggiore pressione sull’ambiente
costiero del lago, che a tratti risulta nociva per gli habitat costieri e la qualità delle acque (soprattutto
a causa di acque reflue non trattate). Si veda in proposito la carta delle infrastrutture urbanistiche dell’area (fig. 1.7.1).
In Albania l’agricoltura conta ancora per il 50% del suo PIL (fig. 1.7.2). La scala di allevamento è mi-
Liqeni i Shkodrës i shtrin kufijtë e tij natyrorë në dy shtete, Malin e Zi dhe Shqipërinë, dhe mbulon
rreth 5.500 km2 (550.000 hektarë) me një popullsi prej rreth 500.000 banorësh, pjesa më e madhe
e të cilëve jetojnë në qytetet malazeze Podgoricë, Niksic, Cetinje dhe Danilovgrad, kurse në Shkodër jetojnë mbi 150.000 banorë.
Niveli aktual i rritjes së popullsisë në Shqipëri është rreth 2,2% dhe mosha mesatare është rritur
nga 53 vjeç (52,6 vjeç për meshkujt dhe 54,4 vjeç për femrat) që ishte në vitet 1950-1951, në 74
vjeç (71,7 vjeç për meshkujt dhe 76,4 vjeç për femrat) në vitin 1999 (INSTAT, Shqipëri, 2003).
Që nga viti 1993 edhe ekonomia shqiptare ka një rritje vjetore me rreth 8%. Rritja reale e ekonomisë
shënoi një nivel vjetor prej 8,9% dhe 7,7% përkatësisht në 1999 dhe në 2000 (INSTAT, Shqipëri,
2003); niveli i rritjes së GDP që shënoi rreth 5,6% në 2005, arriti në 6,1% në 2009 (sipas IBRD,
2005, ky zhvillim lidhet ngushtë me ndihmën financiare të Bankës Botërore, FMN-së dhe BE-së),
e cila më pas zbriti në rreth 3% (World Fact Book, www.cia.gov).
Si pasojë e shtrirjes së veprimtarive të zhvillimit, është rritur edhe ndikimi mbi mjedisin përgjatë
bregut të liqenit, i cili vende-vende është i dëmshëm për habitatet bregore dhe për cilësinë e ujrave
(sidomos për shkak të shkarkimit të ujrave të zeza të papërpunuara). Për këtë, shikoni hartën e
infrastrukturave urbanistike të zonës (fig. 1.7.1).
Në Shqipëri, bujqësia përbën ende 50% të GDP (fig. 1.7.2). Shkalla e kultivimit është ende e ulët
dhe bujqit përdorin makina bujqësore të vjetëruara. Sipërfaqja e tokës së ujitur është e kufizuar
dhe të ardhurat të ulta, prandaj kjo është edhe arsyeja kryesore e lëvizjes së popullsisë, dhe sidomos të rinjve, drejt qyteteve.
Kultivimi intensiv i luginave ka rritur së fundmi përdorimin e pesticideve dhe të plehrave kimikë, por
shkalla e përdorimit të tyre është ende relativisht e ulët për shkak të të ardhurave të pakta.
Sidoqoftë, viti 2010 duhet konsideruar si më i miri në 3-4 vitet e fundit për sektorin bujqësor.
Prodhimi u rrit deri në 8%, në krahasim me 3%, që ishte mesatarja e 4 viteve të fundit. Sipas të
dhënave të Ministrisë së Bujqësisë, është në rritje prodhimi i perimeve (+15%), i frutave (+12%) dhe
i vajit të ullirit (+40%). Është regjistruar, gjithashtu, një rritje e eksportit të prodhimeve bujqësore me
rreth 30% në krahasim me vitin 2009, sidomos përsa i përket prodhimeve të para. Është shënuar
edhe një rritje e sipërfaqes së serrave me
rreth 23% në krahasim me 2006.
Në fushën e industrisë agro-ushqimore punojnë rreth 2.100 ndërmarrje. Ndërmarrjet e
mesme dhe të vogla janë përqëndruar kryesisht në sektorin e bukës, qumështit, ujit, etj.
Ndërmarrjet e prodhimit dhe përpunimit të
mishit janë rritur me 45%. Është regjistruar
një ulje e prodhimit të pijeve alkoolike në përgjithësi, ndërsa është rritur prodhimi i verës.
Rritja e shënuar në disa sektorë ka ardhur si
pasojë e politikave mbështetëse dhe kredidhënëse që zbatohen prej 4 vitesh në këtë
sektor, me një subvencionim prej 70% të
normës së interesit për 5 vitet e ardhshme
1.7.2. Paesaggio agricolo nella regione di Scutari.
për kreditë e marra për ruajtjen dhe përpu1.7.2. Peisazh bujqësor në rajonin e Shkodrës.
1.7.1. Carta delle infrastrutture urbanistiche dell’area.
1.7.1. Hartë e Infrastrukturës urbanistike të zonës.
60
61
nima e gli agricoltori utilizzano vecchie macchine agricole. L’agricoltura irrigua è limitata e la redditività bassa, tanto che questa rappresenta la causa principale delle migrazioni verso le città, soprattutto da parte dei giovani.
La coltivazione intensiva delle valli ha recentemente aumentato l’uso di pesticidi e fertilizzanti chimici,
ma i livelli di utilizzo sono ancora relativamente bassi a causa del basso reddito.
L’anno 2010 comunque è da considerarsi il migliore degli ultimi 3-4 anni per il settore agricolo. La
produzione è aumentata fino all’8%, rispetto al 3%, che è stata la media degli ultimi 4 anni. Secondo
i dati forniti dal Ministero dell’Agricoltura sono in aumento la produzione degli ortaggi (+15%), quella
della frutta (+12%) e quella dell’olio d’oliva (+40%). Si è verificato, inoltre, un incremento delle esportazioni di prodotti agricoli del 30% rispetto al 2009, soprattutto nel campo delle primizie. Si è registrato anche un aumento dei terreni in serra con un +23% rispetto all’anno 2006.
Nel campo dell’industria agro-alimentare operano circa 2.100 aziende. Le piccole medie imprese
sono maggiormente concentrate nella lavorazione del pane, del latte, dell’acqua, ecc.. Le aziende
di produzione e lavorazione della carne sono aumentate del 45%. Si è registrata una diminuzione
della produzione degli alcolici in generale mentre la produzione del vino è in aumento. La crescita
in alcuni settori è avvenuta a seguito delle politiche di sostegno e di sovvenzioni che si applicano
da 4 anni in questo settore, con una sovvenzione al 70% del tasso di interesse per 5 anni consecutivi per i prestiti contratti per lo stoccaggio e trasformazione dei prodotti agricoli, per l’acquisto di
macchine agricole e per le attività connesse alla pesca e alla trasformazione dei prodotti ittici. Inoltre
il Governo ha previsto, nello schema di sovvenzioni per il 2011, la creazione di un fondo di garanzia
nella misura del 50% del capitale dei prestiti che sono coinvolti in attività agricole e connessa trasformazione ed esportazione dei prodotti. Rispetto al 2010, il numero dei beneficiari dovrebbe essere circa il 50% in più, il che significherebbe circa 20mila beneficiari su tutto il territorio. Le banche
continuano comunque a percepire alto il rischio in questo settore, anche se nessuna azienda durante il periodo della crisi mondiale 2009-2010 si è registrata tra i creditori inesigibili.
Per molte persone che vivono sul lago, invece, l’unica fonte di sostentamento è la pesca (fig. 1.7.3).
Fino al 1990-91, la pesca nel lago era sotto il controllo dell’impresa di Stato. Successivamente pescatori nominati dallo Stato sono stati raggruppati in base alla zona di pesca e al tipo di attrezzi da
pesca utilizzati, e sono stati autorizzati a pescare tutte le specie di pesci (fonte IBRD, 2005). Oggi i
controlli sono aumentati ed è stato istituito presso la Regione di Scutari un ente ad hoc.
Le infrastrutture stradali e ferroviarie albanesi sono scarse e coprono un totale di circa 18.000 km di
strade, 447 km di ferrovie e 43 km di corsi d’acqua. Il governo non ha fondi per migliorare e sviluppare la propria rete di trasporto su strada e il volume di traffico sulle strade secondarie, come quelle
intorno al lago, è basso, ma è comunque destinato ad aumentare. Ad esempio, la strada di collegamento tra Scutari ed il Montenegro è da 5 anni in lavorazione con finanziamenti anche italiani.
Il trasporto è una fonte di inquinamento ambientale. Nel corso dell’ultimo decennio, il numero di
automobili è notevolmente aumentato e l’uso di gasolio come combustibile e di macchine di vecchia data ha contribuito all’inquinamento atmosferico del Paese.
In Albania circa l’80% dell’acqua potabile proviene da acque sotterranee e il resto da acque di superficie; norme relative all’acqua potabile esistono dal 1997 e sono simili a quelle standard dell’OMS,
tuttavia le acque sotterranee sono vulnerabili per l’inquinamento provocato da siti di smaltimento
incontrollato dei rifiuti.
A seguito dei cambiamenti politici il turismo è entrato a far parte dell’economia di mercato. Più di
100.000 persone vivono attualmente nella parte albanese del lago, soprattutto a Scutari: per la
maggior parte di loro il lago è sede di diverse piccole attività economiche legate al tempo libero,
alla pesca, agli sport acquatici ecc.. Nel lato ovest del lago, presso Shiroka e Zogaj, e anche verso
la fortezza di Scutari è iniziata la costruzione di ristoranti e locali già a metà degli anni ‘90. Restano
i problemi legati allo smaltimento dei rifiuti solidi e liquidi civili e industriali che ancora arrivano al lago
attraverso i corsi d’acqua.
Rispetto a Serbia e Montenegro, l’Albania ha un grande potenziale di energia idroelettrica, di cui
62
nimin e prodhimeve bujqësore, për blerjen e makinerive bujqësore dhe për veprimtaritë që kanë
lidhje me peshkimin dhe përpunimin e prodhimeve të peshkut. Gjithashtu, Qeveria ka parashikuar
në skemën e subvencioneve për vitin 2011, krijimin e një fondi garancie në masën prej 50% të kapitalit të kredive që i përkasin veprimtarive bujqësore të lidhura me përpunimin dhe eksportin e
prodhimeve. Në krahasim me 2010, numri i përfituesve është rritur me rreth 50%, që do të thotë
se gjithsej numri i përfituesve është rreth 20 mijë në të gjithë territorin. Bankat vazhdojë të kenë
normë të lartë risku në këtë sektor, edhe pse gjatë krizës botërore 2009-2010 nuk rezultoi të kishte
ndonjë ndërmarrje që nuk kishte shlyer detyrimet.
Për shumë banorë që jetojnë pranë liqenit, i vetmi burim të ardhurash është peshkimi (fig. 1.7.3).
Deri në vitet 1990-91, peshkimi në liqen ishte nën kontrollin e Ndërmarrjes Shtetërore. Më pas,peshkatarët e emëruar nga shteti u organizuan në grupe sipas zonës së peshkimit dhe pajisjeve e
mjeteve që përdornin, dhe ishin të autorizuar të peshkonin të gjitha llojet e peshqve (burimi IBRD,
2005). Sot janë shtuar kontrollet dhe është ngritur një ent i posaçëm për peshkimin.
Infrastruktura rrugore dhe hekurudhore shqiptare është
e dobët dhe mbulon gjithsej 18.000 km rrugë, 447 km
hekurudhë dhe 43 km vijë ujore. Qeveria nuk ka fonde
për të përmirësuar dhe zhvilluar rrjetin e transportit rrugor dhe volumi i trafikut në rrugë dytësore, si ai rreth liqenit, është i ulët por i prirur drejt rritjes. Për shembull,
rruga që lidh Shkodrën me Malin e Zi, prej 5 vitesh është
në rindërtim e sipër, edhe me fondet e palës italiane.
Transporti është një burim ndotjeje për mjedisin. Gjatë
1.7.3. Attività di pesca nel Lago di Scutari.
dhjetëvjeçarit të fundit, numri i automjeteve është rritur
1.7.3. Veprimtari peshkimi në Liqenin e Shkodrës.
në mënyrë të ndjeshme. Përdorimi i naftës dhe i automjeteve të vjetra ka ndikuar në ndotjen atmosferike të të gjithë vendit.
Në Shqipëri, rreth 80% e ujit të pijshëm vjen nga ujra nëntokësore dhe pjesa tjetër nga ujra
sipërfaqësore. Normat për ujin e pijshëm janë në fuqi që nga viti 1997 dhe janë të ngjashme me
standardet e OBSH-së; sidoqoftë ujrat nëntokësore janë të ndjeshme ndaj ndotjes që shkaktohet
në vendet e grumbullimit të pakontrolluar të mbeturinave.
Në vijim të ndryshimeve politike, turizmi u bë pjesë e ekonomisë së tregut. Mbi 100.000 njerëz
jetojnë aktualisht në pjesën shqiptare të liqenit, sidomos në Shkodër: për pjesën më të madhe të
tyre, liqeni është qendra e aktiviteteve të vogla ekonomike që lidhen me kohën e lirë, peshkimin,
sportet e ujit etj. Në pjesën perëndimore të liqenit, në afërsi të fshatrave Shirokë dhe Zogaj, si dhe
drejt pjesës së Kalasë, filloi ndërtimi i restoranteve dhe lokaleve nga mesi i viteve ‘90. Problem
mbetet përpunimi i plehrave të ngurta dhe të lëngshme urbane dhe industriale që ende derdhen
në liqen nëpërmjet rrjedhave të ujit.
Në krahasim me Serbinë dhe Malin e Zi, Shqipëria ka një potencial të madh të prodhimit të
energjisë nga uji, nga e cila sot shfrytëzohet vetëm rreth 35% e saj. Energjia elektrike e prodhuar
nga uji është dhe mbetet burimi kryesor i energjisë duke kontribuar me më tepër se 85% në të
gjithë energjinë e prodhuar. Rreth 90% e saj prodhohet nga tre hidrocentralet e ngritura mbi lumin
Drin, në rrethin e Shkodrës. (burimi IBRD, 2005).
Gjatë vitit 2010, prodhimi i energjisë – falë edhe rreshjeve të bollshme gjatë dimrit – ruajti një nivel
të qëndrueshëm dhe pozitiv duke shënuar edhe një rritje prej 34,1% në krahasim me të njëjtën
periudhë të vitit paraardhës, që solli dhe një ulje të ndjeshme të importit të energjisë elektrike dhe
përmirësoi furnizimin në të gjithë vendin, duke ulur në masë ndërprerjet e energjisë siç ndodhte
shpesh në vitet e mëparshme. Përveç këtij burimi energjie, Shqipëria ka rezerva të rëndësishme
nafte dhe gazi natyror.
Sipas parashikimeve të të gjitha organizmave ndërkombëtare për Shqipërinë, rezulton se në
periudhën 2010-2013 do të ketë një rritje të qëndrueshme ekonomike që do të ndikojë pozitivisht
në arritjen e objektivit të Qeverisë për të ulur borxhin publik, siç kërkohet edhe nga FMN dhe
63
solo il 35% circa è attualmente utilizzato. In questo Paese l’energia idroelettrica è e rimane la principale fonte di energia contribuendo a oltre l’85% della fornitura di energia complessiva. Circa il
90% di questo alimentatore è generato in tre stazioni idroelettriche nel bacino del Drin, nella regione
di Scutari (fonte IBRD, 2005).
Nel corso del 2010 la produzione di energia – grazie soprattutto alle abbondanti precipitazioni invernali - ha mantenuto un andamento stabile e positivo con un aumento del 34,1%, rispetto allo
stesso periodo dell’anno precedente che ha portato ad una sostanziale diminuzione delle importazioni dei prodotti energetici ed ha migliorato la fornitura di energia nel Paese, riducendo i frequenti
black-out che avevano caratterizzato gli anni precedenti. Oltre a questa fonte di energia, l’Albania
ha importanti riserve di petrolio e gas naturale.
Tutti gli organismi internazionali per l’Albania prevedono per i tre anni 2010-2013 una crescita economica stabile, che influenzerà positivamente il raggiungimento dell’obiettivo di ridurre il debito pubblico prefissato dal Governo albanese e richiesto anche dal FMI e da altri organi economici
internazionali importanti. È, quindi, molto importante la promozione degli investimenti pubblici; il governo, inoltre, deve avere come priorità nei tre anni successivi, l’abbassamento della pressione fiscale, l’aumento degli ammortizzatori sociali e l’ampliamento degli investimenti pubblici.
64
organet e tjera të rëndësishme ekonomike. Shumë i rëndësishëm është promovimi i investimeve
publike; gjithashtu, në tre vitet e ardhshme, qeveria duhet të ketë prioritet uljen e barrës fiskale,
rritjen e mbështetjes sociale dhe zgjerimin e investimeve publike.
65
1.8 Lineamenti storico-artistici
sulla Regione di Scutari
1.8 Njohuri historike dhe artistike
mbi Rajonin e Shkodrës
Ahmet Osja, Università di Scutari
Ahmed Osja, Universiteti i Shkodrës
La Regione di Scutari è situata nel nord-ovest dell’Albania e si estende su una superficie di 3561,25
km2, pari al 12% della superficie totale del paese (28.748 km2). La linea di confine con il Montenegro
è di 172 km per via di terra e di 38 km per via acquatica.
La Municipalità di Scutari (la più grande della Regione) ha una superficie di circa 16,5 km2. La sua
posizione geografica la rende facilmente accessibile sia per terra, sia per mare sia per aria; dista
infatti 88 km dalla capitale del paese, 98 km dal porto principale di Durazzo, 45 km dal porto di
Shengjin e 82 km dall'aeroporto internazionale di Rinas (Tirana). Si trova, inoltre, a 170 km di distanza dal Kosovo (raggiungibile attraverso la strada per Kukës) mentre dista dal Montenegro 35
km attraverso il valico di Hani i Hotit e soli 13 km attraverso quello di Muriqan.
L'intera regione è composta da cinque Municipalità (Scutari, Vau i Dejës, Koplik, Pukë e FushëArrëz) e 29 comuni, 6 dei quali (Bushat, Postribë, Rrethina, Gur i Zi, Kastrat, Gruemirë) superano i
10.000 abitanti. Alla data di giugno 2008, la Regione contava 334.045 abitanti (l’8% dell’intera popolazione residente in Albania), con una densità di 93,8 abitanti per km2. Tra il 2004 e il 2005 l’incremento della popolazione è stato del 33%, passando da 250,351 a 334,045 abitanti.
La Regione di Scutari riveste un ruolo molto importante nella storia dell’Albania e dei Balcani occidentali. La città di Scutari, in particolare, era la capitale dell’Illiria e nel 181 a.C., dopo tredici anni di
assedio, cadde sotto il protettorato romano. A causa di una storia molto complessa, che ha visto
l'invasione dell’area da parte di Romani, Bizantini, Slavi, Veneziani, Ottomani, Austro-ungarici, Montenegrini e Italiani, la città ed i suoi dintorni presentano una grande varietà di stili architettonici.
Durante il comunismo la città è stata un importante centro industriale ma attualmente il suo futuro
risiede soprattutto nelle sue risorse naturali, quali le spettacolari montagne del nord Albania, le lunghe spiagge sabbiose del Mar Adriatico, le vaste aree agricole e pastorali nonché la presenza del
lago più grande dei Balcani, con la bellezza del suo paesaggio naturale e culturale.
Nella Regione di Scutari si trovano, inoltre, un parco nazionale, che si estende su 2.630 ettari
presso Theth, e due riserve naturali: il Lago di Scutari, di 26.535 ettari, e quello Velipoja, con una
superficie di 23.027 ettari.
Per tutti questi motivi la regione di Scutari presenta un enorme potenziale per lo sviluppo del turismo e, in effetti, negli ultimi 4-5 anni, il numero dei turisti che ha visitato l'Albania è aumentato (a
titolo esemplificativo ricordiamo che il numero di visitatori stranieri in Albania è passato, dal 2002
al 2005, da 470.574 persone a 747.837); molti visitatori provengono, inoltre, dal Montenegro, un
altro aspetto interessante per lo sviluppo del turismo a Scutari.
Qui di seguito descriviamo brevemente alcune delle principali attrazioni storiche, culturali e naturalistiche della regione.
Rajoni i Shkodrës gjendet në pjesën veri-perëndimore të Shqipërisë me një sipërfaqe prej 3561,25
km2, 12% e sipërfaqes së të gjithë territorit shqiptar (28.748 km2). Rajoni kufizohet me Malin e Zi
në një gjatësi prej 172 km nga toka dhe 38 km nga uji.
Bashkia e Shkodrës (më e madhja në rajon) ka një siperfaqe prej 16,5 km2. Pozicioni gjeografik e favorizon aksesin në tokë, në det si dhe në hapësirën ajrore. Është 88 km larg kryeqytetit të vendit dhe
98 km larg portit kryesor të Durrësit, 45 km nga porti i Shëngjinit dhe 82 km nga i vetmi aeroport i vendit
në Rinas. Gjithashtu ajo ka afërsi me Kosovën nëpërmjet rrugës së Kukësit rreth 170 km larg dhe vetëm
35 km nga Mali i Zi nëpërmjet pikës kufitare të Hanit të Hotit dhe 13 km nëpërmjet asaj të Muriqanit.
I gjithë rajoni përbëhet nga 5 bashki (Shkodra, Vau i Dejës, Koplik, Pukë dhe Fushë-Arrëz) dhe 29
komuna, 6 prej të cilave (Bushat, Postribë, Rrethina, Gur i Zi, Kastrat, Gruemirë) me një popullsi
prej më shumë se 10.000 banorësh. Në Qershorin e vitit 2008, rajoni i Shkodrës kishte një popullsi
prej 334.045 banorësh (8% e popullsisë totale të Shqipërisë) duke bërë që densiteti të jetë 93,8
banorë për km2). Në total, popullsia e rajonit të Shkodrës është rritur me 33% ndërmjet Qershorit
të 2004 dhe 2008, e thënë ndryshe nga 250.351 deri në 334.045 banorë.
La città di Scutari (fig. 1.8.1)
Scutari si trova su una rotta commerciale importante che parte dal Mediterraneo e raggiunge l'entroterra balcanico. Anche in passato la città è stata un importante centro di scambio, non solo terrestre ma anche fluviale, delle merci; un tempo, le navi attraversavano il fiume Buna proprio per
caricare e scaricare le loro mercanzie nel centro della città.
Oggi Scutari è ancora l’unica città del paese ad offrire un collegamento ferroviario con il resto dell’Europa, nonché un collegamento via nave con il Montenegro (a Virpaazar).
Le attività tradizionali della città sono legate, oltre che all’agricoltura, che fornisce, tuttora, una vasta
gamma di alimenti biologici tradizionali, anche all’artigianato, sartoria, musica e poesia (sono originari
1.8.1. Uno scorcio della città di Scutari.
1.8.1. Pamje nga qyteti i Shkodrës.
66
67
della regione alcuni dei più famosi poeti del paese, tra cui Migjeni, Shiroka, Mjeda e Fishta).
Dopo un periodo di povertà, la caduta del comunismo e le difficoltà nella ripresa dell'economia, la
vita in città sta migliorando, come dimostrato anche dalla proliferazione di ristoranti e bar di qualità.
Un’altra caratteristica di Scutari, che può presentare risvolti interessanti per il turismo, è la grande
diversità della sua cucina, che risale all’epoca della regina illirica Teuta che, secondo una vecchia
storia, accoglieva i suoi ospiti offrendo loro vino di produzione locale.
Per la sua appartenenza ai Balcani, l’arte culinaria di Scutari presenta tratti caratteristici della cucina
orientale. Il piatto tradizionale più famoso è il "Tave Krapi", che è stato identificato come il più autentico piatto scuterino, non solo perché gli abitanti di Scutari furono i primi a prepararlo, ma anche
per gli ingredienti che venivano utilizzati, che si trovano nella regione di Scutari, come la cipolla di
Drishti, l’aglio di Koplik e le prugne di Tropoja.
Il piatto viene cucinato con la carpa e risale ai primi sviluppi del bazar medievale; col tempo divenne
così famoso che si racconta che, addirittura, appezzamenti di terra venissero scambiati con esso.
I luoghi di interesse della città includono il castello, il museo della storia, la torre inglese, il vecchio
bazar, le moschee, fra cui la Moschea di Piombo, le due cattedrali e la fototeca Marubi.
Il Castello di Scutari
Il magnifico castelli illirico di Rozafa (fig. 1.8.2) si trova alle spalle della città di Scutari ed offre una
stupenda vista sulla confluenza dei fiumi Buna, Drin e Kir nel lago omonimo (fig. 1.8.3).
Il castello è il simbolo della città e non sorprende, quindi, la grande quantità di leggende e miti che
lo riguardano e che si sono tramandati da una generazione all’altra arricchiti dalla fantasia e dall’immaginazione popolare; ricordiamo, fra le leggende più famose, quella di Rozafa.
1.8.2. Il castello di Scutari.
1.8.2. Kështjella e Shkodrës.
68
Shkodra ka një rol të rëndësishëm në historinë e Shqipërisë dhe në Ballkanin Perëndimor. Ai ka
qenë kryeqyteti i Ilirisë në vitin 181 p.e.s, duke rënë 13 vjet më pas në duart e Romakëve të cilët
vendosen protektoratin Ilirikum. Duke qenë se ka pasur vazhdimisht një histori komplekse pushtimi
nga Romakët, Bizantinët, Sllavët, Venecianet, Otomanët, Austro-hungarezët, Malazezët dhe Italianët, qyteti dhe rrethinat e tij kanë një llojshmëri të pasur të stileve arkitekturore.
Gjatë komunizmit, qyeteti ishte një qendër e rëndësishme industriale, por aktualisht e ardhmja e tij
qëndron në burimet natyrore, si malet spektakolare të Alpeve Shqiptare, brigjet e plazheve ranore
të Detit Adriatik, sipërfaqet e shtrira bujqësore dhe blegtorale si dhe prania e liqenit më të madh
në Ballkan me bukuritë e tij natyrore dhe kulturore.
Rajoni i Shkodrës ka një park kombëtar në Theth me sipërfaqe prej 2630 ha dhe dy rezerva të
menaxhuara natyrore: Liqenin e Shkodrës me sipërfaqe prej 26.535 ha dhe Velipojën me sipërfaqe prej 23.027 ha.
Për të gjitha këto arsye, Shkodra ka potencial të bollshëm për zhvillimin e turizmit. Gjatë 4 apo 5
viteve të fundit numri i turistëve që vizitojnë Shqipërinë është rritur (si shembull kujtojmë që numri
i vizitorëve të huaj është rritur në mënyrë të qëndrueshme duke regjistruar nga 470.574 hyrje në
Shqipëri në vitin 2002 e deri në 747.837 në vitin 2005); shumë prej tyre vijnë në rrugë tokësore
nga Mali i Zi, që është një tjetër aspekt premtues për zhvillimin e turizmit në Shkodër.
Më poshtë përshkruhen disa nga vendet me interes historik, kulturor dhe natyror të rajonit.
Qyteti i Shkodrës (fig. 1.8.1)
Qyteti vazhdon ende të jetë një rrugë e rëndësishme tregtare nga Mesdheu në brendësi të Ballkanit.
1.8.3. Confluenza dei fiumi Buna e Drin sotto le mura del castello di Scutari.
1.8.3. Bashkimi i lumenjve Buna dhe Drini poshtë mureve të kështjellës së Shkodrës.
69
Il Museo del Castello
Questo museo, che si trova in un edificio del XV secolo, fornisce un’ulteriore prova del ruolo rivestito
dalla città in molti periodi storici diversi. Il museo conserva, infatti, documenti antichi, mappe e vari
oggetti di grande interesse che illustrano la storia del castello, le guerre illirico-romane, quelle bizantine e slave, la storia dei feudi locali come quelli di Balshaj e Bushatllinj, nonché la storia dell’eroica
resistenza della popolazione di Scutari durante i 2 famosi assedi subiti da parte degli Ottomani.
Il Museo di Storia
Questo museo, che si trova in un caratteristico insediamento risalente all’ultimo quarto del XIX secolo, ha l’obiettivo di tutelare i valori storici e architettonici del bacino di Scutari e presentare una
sintesi della sua storia; conserva tesori ragguardevoli, oggetti autentici e reperti importanti che
aiutano a scoprire la storia passata e presente della civiltà nella regione.
La fototeca “Marubi”
Scutari è il luogo dove è nata l’arte della fotografia in Albania. La prima foto fu stampata nel 1858
proprio a Scutari e porta il nome di Marubi. Fu sviluppata quasi nello stesso periodo in cui si diffuse
la fotografia nel mondo, collocando così l’arte albanese nel contesto culturale dell’epoca.
Questo monumentale archivio, che oggi rappresenta anche un importante centro di ricerca, tutela
e conserva 500.000 negativi, lavori appartenenti alle importanti famiglie Marubi, Pici, Rraboshta,
Nenshati ed altre. Il tesoro costituito dall’insieme di tutti questi negativi raccoglie la storia dell’intera
regione di Scutari.
Edhe në të shkuarën, qyteti ishtë një qendër e shkëmbimit të mallrave jo vetëm nga toka por edhe
nga uji; dikur anijet lundronin në Bunë për të ngarkuar dhe shkarkuar mallrat në qendrën e qytetit.
Sot qyteti i Shkodrës ka të vetmen lidhje hekurudhore me pjesën tjetër të Europës si dhe një linjë
trageti me Virpazarin në Malin e Zi.
Shkodra ka një traditë, përveçse në bujqësi që vazhdon të kultivojë ushqime tradicionale organike
në një masë të gjerë, edhe në artizanat, rrobaqepësi, muzikë dhe poezi, (përmendim poetët më
të famshëm në vend si Migjeni, Shiroka, Mjeda dhe Fishta).
Pas përjetimit të varfërisë në shkallë të gjerë në Shqipëri, rënies së komunizmit dhe vështirësive
për nxitjen e ekonomisë, jeta në qytet është përmirësuar, gjë që simbolizohet nga lulëzimi i kafeneve dhe restoranteve cilësore.
Një tjetër karakteristikë e Shkodrës, që mund të jetë tërheqëse për turizmin, është diversiteti i
aspekteve kulinare, duke filluar që në historinë e hershme me mbretëreshën ilire Teuta, e cila i
priste të ftuarit e saj me verë të prodhuar në vreshtat tona.
Shkodra është pjesë e Ballkanit dhe si e tillë mbart tiparet e kuzhinës orientale. Më e njohura nga
gjellët është tava e krapit shkodrane që identifikon kuzhinën autentike të Shkodrës, jo vetem se u
gatua për herë të parë nga shkodranët por edhe për përbërësit të cilët gjenden në rajonin e Shkodrës,
si qepa e Drishtit, hudhra e Koplikut, kumbulla e Tropojës dhe pistili i famshëm i Shkodrës. Kjo gjellë
gatuhet me peshkun autentik të liqenit që është krapi, që në zhvillimet e pazarit në mesjetë dhe u bë
aq e famshme sa thuhet se ngastra toke shkëmbeheshin për një krye krapi të gatuar në tavë.
Vende interesante në qytet ofrohen tek kalaja, muzeu historik, pazari i vjeter “Bexhisteni”, kulla e
Inglizit, xhamitë në qendër të qytetit ndër të cilat Xhamia e Plumbit, dy katedralet e qytetit si dhe
fototeka Marubi.
Keshtjella e Shkodrës
Në sfondin e qytetit të Shkodrës ngrihet madhështore kështjella ilire, “Rozafa” (fig. 1.8.2), që ofron një
pamje të mrekullueshme aty ku Buna, Drini dhe Kiri bashkohen në Liqenin me të njëjtin emër (fig. 1.8.3).
Kështjella është simbol i qytetit. Nuk është për t’u çuditur që rreth kësaj kalaje janë thurur legjenda
e mite që të magjepsin me fantazinë e ndezur e mesazhet që përcjellin. Ndër to legjenda e Rozafës, është, me siguri, më e njohura.
Muzeu i Kështjellës
Në një godinë solide të shek. XV, është ngritur muzeu që jep dëshmi të banimit të Shkodrës në
periudha të ndryshme historike. Këtu , me dokumenta, harta dhe objekte interesante është pasqyruar historia e kësaj kalaje, luftrat iliro-romake, luftrat kundër Bizantit, si dhe ato sllave. Është
prezantuar veprimtaria e feudalëve vendas, si Balshaj, Bushatllinj dhe qëndresa heroike e shkodranëve në dy rrethimet e Shkodrës nga otomanët.
Muzeu historik
Është vendosur në një banesë karakteristike, rreth çerekut të fundit të shek. XIX, që ruan edhe
vlera arkitektonike e historike. Ka pasuri të konsiderueshme, objekte, relike e dokumenta në të
shumtën origjinale. Këtu ruhen dëshmi për të zbuluar e njohur qyteterimin e djeshëm e të sotëm
të pellgut të Shkodrës.
Fototeka “Marubi”
Shkodra është vendlindja e artit fotografik në Shqipëri.
Në vitin 1858 këtu u stampua fotografia e parë, e cila lidhet me emrin e Marubit. Ajo u zhvillua pothuajse në të njëjten kohë me fotografinë botërore, duke i dhënë artit shqiptar një koherencë me
fytyrën e një qyteterimit modern.
Në këtë arkiv monumental, që është qendër e rëndësishme me vlera studimore e kërkimore,
ruhen e mirëmbahen mbi 500 mijë negativë punimesh të familjes së shquar Marubi, Pici, Rraboshta, Nenshati etj. Në fokusin e tyre është Shkodra, me vlerat historike që mbart.
1.8.4. Una suggestiva immagine del Lago di Scutari.
1.8.4. Një pamje mahnitëse e Liqenit të Shkodrës.
70
71
Il Lago di Scutari
Il Lago di Scutari è patrimonio naturale e storico dell’Albania e del Montenegro (fig. 1.8.4).
Non è solo il più grande lago della penisola balcanica ma rappresenta anche uno dei sistemi idrografici più complessi e interessanti dei Balcani. Il lago ha una duplice origine tettonica e carsica ed
è considerato uno tra i 40 laghi più conosciuti al mondo secondo circa 2000 pubblicazioni.
È stato citato per la prima volta da Tito Livio circa 2000 anni fa con il nome di Labeat; nel corso
della sua lunga esistenza, questo invaso ha subito diversi cambiamenti e, oggi, presenta un complesso di caratteristiche che sono sopravvissute alle trasformazioni legate allo sviluppo.
Il Lago di Scutari è stato definito come zona umida di importanza internazionale ed è stato incluso
nella lista di tali zone stabilita dalla Convenzione di Ramsar.
L’intera zona circostante il Lago è stata proclamata "Parco Nazionale" nel 1983 dal governo montenegrino, mentre il governo albanese le ha conferito lo status di Riserva Naturale nel novembre
2005.
Il Lago e la città di Scutari hanno convissuto per secoli e sono stati sempre complementari l'uno
all'altro (fig. 1.8.5); non a caso il bacino del lago raccoglie numerose testimonianze storiche e monumentali, come insediamenti, grotte, borghi, edifici pubblici e di culto, case e strade caratteristiche, ecc..
Altre attrazioni
Le Alpi albanesi
Il nord dell'Albania è dominato dalle spettacolari Alpi albanesi, che non solo racchiudono gran parte
delle risorse naturali della regione, ma forniscono anche una grande varietà di prodotti freschi naturali, nonché la possibilità di svolgere molteplici attività all'aperto.
Il ponte Ura e Mesit
Si erge sopra il fiume Kir ed è stato costruito nella seconda metà del XVIII secolo. Si tratta di un
monumento culturale di grande valore tecnico ed architettonico.
Liqeni i Shkodrës
Liqeni i Shkodrës është një trashëgimi e përbashkët natyrore dhe historike e Shqipërisë dhe Malit
të Zi (fig. 1.8.4).
Është jo vetëm liqeni më i madh i gadishullit ballkanik, por përfaqëson një nga sistemet më interesante dhe të komplikuara në Ballkan. Ai ka origjinë të dyfishtë karstike dhe tektonike dhe konsiderohet si një ndër 40 liqenet më të njohura në botë, sipas 2000 botimeve.
Për herë të parë u përmend nga Tit Livi rreth 2000 vjet me parë me emrin Labeat. Gjatë ekzistencës së tij ky system ujor ka përjetuar ndryshime të shumëllojshme dhe sot përfaqëson një kompleks karakteristikash të cilat i mbijetuan përshtatjes dhe zhvillimeve integrale.
Liqeni i Shkodrës është një zonë e njohur për vlerat e veta ndërkombëtare si një nga ligatinat më
të rëndësishme bazuar në Konventën RAMSAR. E gjithë zona perreth liqenit të Shkodrës u shpall
nga qeveria malazeze “Park Kombëtar” në vitin 1983, ndërsa qeveria shqiptare i dha statusin “Rezervë Natyrore e Menaxhuar” në Nëntor të vitit 2005.
Qyteti i Shkodrës dhe Liqeni kanë bashkëjetuar dhe kanë plotësuar njëri-tjetrin (fig. 1.8.5); jo rastësisht pellgu i Liqenit në rrjedhën e shekujve, ka lënë dëshmi të shumta historike e monumentale,
si vendbanime, shpella e qyteza, ndërtime publike e kulti , shtëpi e rrugë karakteristike etj..
Të tjera vende me interes
Alpet e Shqipërisë
Shqipëria Veriore dominohet nga Alpet Shqiptare të mahnitshme, të cilat jo vetëm posedojnë
shumë nga burimet natyrore të rajonit por edhe shumë nga prodhimet e freskëta natyrore si dhe
ofrojnë mundësinë për të marrë pjesë në një llojshmëri aktivitetesh në natyrë.
Ura e Mesit
Ngrihet mbi lumin Kir dhe u ndërtua gjatë gjysmës së dytë të shekullit XVIII. Është një monument
kulture me vlera të mëdha arkitektonike dhe teknike.
1.8.5. Nella regione di Scutari uomo e lago convivono insieme da secoli.
1.8.5. Në rajonin e Shkodrës njeriu dhe liqeni bashkëjetojnë prej shekujsh.
72
73
74
1.9 Dall’emergenza umanitaria
alla pianificazione sociale, territoriale e ambientale.
10 anni di esperienza di cooperazione
con la Regione di Scutari
1.9 Nga emergjenca humanitare tek planifikimi
shoqëror, territorial dhe mjedisor.
10 vjet përvojë bashkëpunimi
me Rrethin e Shkodrës
Daniele Carpita, Istituzione Centro Nord Sud - Provincia di Pisa
Daniele Carpita, Institucioni Centro Nord Sud - Provinca e Pizës
I partenariati attivati dalla Provincia di Pisa con la Regione di Scutari in Albania, direttamente o attraverso l’Istituzione Centro Nord Sud (Ente Strumentale della Provincia di Pisa responsabile della gestione delle attività di cooperazione decentrata), sono il frutto dei rapporti di collaborazione nati al
momento dell’emergenza umanitaria dei profughi kosovari nel 1999. Negli anni a seguire l’impegno
della Provincia di Pisa si è rivolto al sostegno e alla realizzazione di progetti di cooperazione decentrata in favore e con la stretta collaborazione della Regione di Scutari su più temi: institutional e capacity building, sviluppo e welfare locale, pianificazione territoriale e ambientale. In particolare, la
Provincia di Pisa ha puntato su quest’ultimo tema attraverso l’ideazione e la realizzazione del progetto “URBalk: Sostegno alla messa a punto di strumenti di pianificazione territoriale della Regione
di Scutari e del Distretto di Podunavski-Smederevo” (finanziato dal Ministero Affari Esteri, L. 84/2001,
e dalla Regione Toscana, L.R. 23 Marzo 1999 n. 17) che è divenuto elemento importante per tutti i
successivi interventi nell’area di Scutari sulla tematica della pianificazione territoriale e ambientale.
Naturalmente l’attività 2 – analisi conoscitiva del “Progetto RIVA - Progetto per la riqualificazione ambientale del bacino di Scutari”, che vede la Regione Toscana ente responsabile e l’Istituzione Centro
Nord Sud ente attuatore, si è inserita in tale contesto ed ha avuto modo di svilupparne le potenzialità
e gli strumenti operativi. Tra i risultati significativi raggiunti dall’attività 2 ricordiamo la creazione di un
archivio informatico dei dati, della normativa e degli studi e progetti nel settore ambientale sul bacino
di Scutari. Inoltre è stato creato un database GIS/Web che contiene mappe interattive dell’area di
Scutari e tutta la cartografia prodotta all’interno del percorso progettuale.
L’intera documentazione è a disposizione di tutti i soggetti locali, nazionali ed internazionali che siano
interessati ad avere informazioni e strumenti di pianificazione e progettazione utili in ambito ambientale e territoriale nell’area del bacino del Lago di Scutari. Tali strumenti si trovano all’interno del sito
internet dell’Istituzione Centro Nord Sud della Provincia di Pisa nell’area dedicata al Progetto RIVA.
La pianificazione territoriale e ambientale rappresenta una delle più importanti sfide per l’Albania: il
disgregamento del regime e la conseguente profonda trasformazione politica, economica e sociale
ha condotto alla necessità di ridefinire un nuovo impatto tra le comunità ed il proprio territorio tramite
un processo di ricostruzione di spazi e funzioni. A tutto ciò si aggiunge il fatto che i processi di ricostruzione dei tessuti democratici locali, attraverso processi di sostegno alla partecipazione, hanno
trovato proprio nella pianificazione del territorio uno dei momenti più intensi.
Tale approccio è giustificato dal fatto che il tema della pianificazione territoriale risulta intimamente
connesso al più ampio concetto di sviluppo sostenibile, che include ambiti quali i servizi pubblici locali e la pianificazione territoriale ambientale, la quale, a sua volta, non può prescindere neppure
da temi quali la stessa promozione di impresa, lo sviluppo rurale, il turismo.
In quest’ottica, si può declinare una strategia integrata di valutazione e pianificazione territoriale:
essa prevede la diretta implicazione a livello locale di tutte le problematiche relative a ambiente,
servizi pubblici, investimenti economici, infrastrutture, nonché quella di tutti gli attori.
Infine, la pianificazione territoriale deve essere definita in modo da soddisfare le necessità della società
civile che vi risiede ed è pertanto necessario sviluppare forme di partecipazione che mirino al suo coinvolgimento. Tra le metodologie da implementare, vi è la creazione di gruppi di lavoro formati dalla cittadinanza attiva, che hanno per obiettivo la creazione di idee, progetti, opere ed interventi concreti
potenzialmente in grado di sviluppare l’economia locale e migliorare le condizioni di vita degli abitanti
della zona interessata dalla pianificazione. Questa pianificazione strategica definisce così gli obiettivi ritenuti prioritari e sviluppa un processo di cooperazione volontaria tra diversi soggetti pubblici e privati.
Partneritetet e lidhura midis Provincës së Pizës dhe Rrethit të Shkodrës, në mënyrë të drejtpërdrejtë
ose nëpërmjet Institucionit Centro Nord Sud (Ent Ndihmës i Provincës së Pizës dhe përgjegjës për aktivitetet e bashkëpunimit të decentralizuar), janë fryt i raporteve të bashkëpunimit që kanë lindur gjatë
emergjencës humanitare të refugjatëve kosovarë në vitin 1999. Në vitet në vazhdim, Provinca e Pizës
është angazhuar në mbështetjen dhe realizimin e projekteve të bashkëpunimit të decentralizuar për
Rrethin e Shkodrës përsa i përket disa çështjeve: institutional e capacity building, zhvillimi dhe welfare
vendor, planifikimi territorial dhe mjedisor. Në veçanti, Provinca e Pizës është përqëndruar në çështjen
e fundit nëpërmjet dhënies së idesë dhe realizimit të projektit “URBalk: Mbështetje për krijimin e instrumentave të planifikimit territorial në Rrethin e Shkodrës dhe Distriktin Podunavski-Smederevo” (i financuar
nga Ministria e Punëve të Jashtme, L. 84/2001, dhe nga Rajoni i Toskanës, L.R. 23 Mars 1999 n. 17), i
cili u shndërrua në element të rëndësishëm për të gjitha ndërhyrjet e tjera në zonën e Shkodrës që
kishin lidhje me planifikimin territorial dhe mjedisor. Natyrisht, aktiviteti 2 – analizë njohëse e “Projektit RIVA
– Projekti për rikualifikimin mjedisor të pellgut të Shkodrës”, ku Rajoni i Toskanës është enti përgjegjës
dhe Institucioni Centro Nord Sud enti zbatues, është përfshirë në këtë kontekst duke zhvilluar potencialet dhe instrumentat operacionalë. Ndër rezultatet më domethënëse të arritura nga aktiviteti 2 kujtojmë krijimin e një arkivi informatik për të dhënat, normativat, studimet dhe projektet në sektorin
mjedisor për pellgun e Shkodrës. Gjithashtu, është krijuar edhe një database GIS/Web që përmban
harta interaktive të zonës së Shkodrës si dhe të gjithë hartografinë e prodhuar gjatë punës projektuese.
I gjithë dokumentacioni është në dispozicion të të gjitha subjekteve vendore, kombëtare dhe ndërkombëtare që janë të interesuara të kenë informacione dhe instrumenta planifikimi dhe projektimi
të dobishme në lidhje me mjedisin dhe territorin në zonën e pellgut të Liqenit të Shkodrës. Këto instrumenta gjenden në faqen e internetit të Institucionit Centro Nord Sud të Provincës së Pizës në
pjesën që i kushtohet Projektit RIVA.
Planifikimi territorial dhe mjedisor përfaqëson një nga sfidat më të rëndësishme për Shqipërinë: rënia e
regjimit dhe transformimi i thellë politik, ekonomik dhe shoqëror solli nevojën e ripërcaktimit të një përqasjeje të re midis komunitetit dhe territorit të tij nëpërmjet një procesi rindërtimi të hapësirave dhe funksioneve. Kësaj i shtohet edhe fakti që proceset e rindërtimit të strukturave demokratike vendore,
nëpërmjet mbështetjes së pjesëmarrjes, u intensifikuan së tepërmi në fushën e planifikimit të territorit.
Kjo përqasje justifikohet me faktin se tema e planifikimit territorial është e lidhur ngushtë me konceptin
më të gjerë të zhvillimit të qëndrueshëm, që përfshin sektorë të tillë si shërbimet publike vendore dhe
planifikimin territorial mjedisor. Në të njëjtën kohë, kjo e fundit nuk mund të shihet e shkëputur nga vetë
promovimi i kësaj nisme, zhvillimi rural dhe turizmi.
Nga ky këndvështrim, mund të shmanget një strategji e integruar vlerësimi dhe planifikimi territorial: ajo
parashikon përfshirjen e drejtpërdrejtë në nivel vendor të të gjitha problematikave që lidhen me mjedisin,
shërbimet publike, investimet ekonomike, infrastrukturat si dhe pjesëmarrjen e të gjithë faktorëve.
Së fundmi, planifikimi territorial duhet të bëhet në mënyrë të tillë që të plotësojë të gjitha nevojat e
shoqërisë civile që banon aty dhe ndërkaq është e nevojshme të nxiten të gjitha format e pjesëmarrjes që synojnë gjithëpërfshirjen. Një nga metodologjitë që mund të zbatohen, është ajo e krijimit
të grupeve të punës me pjesëmarrjen e qytetarëve aktivë që kanë si synim dhënien e ideve dhe
realizimin e projekteve, veprave dhe ndërhyrjeve konkrete për zhvillimin e ekonomisë vendore dhe
përmirësimin e kushteve të jetesës të banorëve të zonës së interesuar për planifikimin. Ky planifikim
strategjik përcakton në këtë mënyrë objektivat që konsiderohen prioritarë dhe zhvillon një proces
bashkëpunimi vullnetar midis subjekteve të ndryshme publike dhe private.
75
Parte II – Un Lago da valorizzare, un Lago per educare
2.1 L’educazione alla sostenibilità e la conservazione
della biodiversità: una prospettiva internazionale
2.1 Edukimi për zhvillimin e qëndrueshëm dhe ruajtjen
e biodiversitetit: një perspektivë ndërkombëtare
Clelia Caprioli e Carlo Alessandri, Istituto Pangea-ONLUS
Clelia Caprioli dhe Carlo Alessandri, Instituti Pangea-ONLUS
Educazione, Sostenibilità, Conservazione della Biodiversità: questi ambiti concettuali e di lavoro,
solo apparentemente separati fra loro, sono in realtà strettamente interconnessi, proprio come avviene in natura, da una fitta rete di relazioni.
La Biodiversità, attraverso il mantenimento dei processi ecologici fondamentali, sostiene la vita sulla
Terra ed è, inoltre, alla base del benessere e delle economie della società umana. Una efficiente
gestione delle risorse naturali si è infatti rivelata, in molti casi, una tappa fondamentale lungo la complessa strada verso la sostenibilità, includendo aspetti irrinunciabili per la qualità della vita quali la riduzione della povertà o la ricerca della pace.
Si tratta di un principio ormai ampiamente condiviso a livello internazionale e sancito in diversi documenti e convenzioni sottoscritti dalla maggior parte dei governi del mondo; fra i più importanti, la Convenzione Internazionale sulla Diversità Biologica del 1992, con la sua Agenda 21 e l’obiettivo, stabilito
in questa sede, di ridurre significativamente il tasso di perdita di biodiversità entro il 2010. Tale obiettivo
è stato accolto anche durante il Summit Mondiale sullo Sviluppo Sostenibile tenutosi nel 2002 a Johannesburg ed incluso fra i “Millennium Development Goals”, gli 8 Obiettivi di Sviluppo del Millennio
condivisi ed adottati dai Paesi membri dell’ONU. In Europa, questo obiettivo è stato fatto proprio nel
2003 con la Risoluzione di Kiev sulla Biodiversità, durante la V Conferenza dei Ministri dell’Ambiente
svoltasi nell’ambito dell’UNECE (la Commissione Economia delle Nazioni Unite per l’Europa).
D’altro canto, l’Educazione e, con essa, la Formazione, l’Informazione e la Comunicazione sono
processi in assenza dei quali qualunque strategia, piano o progetto di conservazione ambientale
e sviluppo sostenibile è destinato al fallimento. Anche in questo caso, a sostegno di questo principio, esistono numerosi documenti, elaborati soprattutto a partire dal Summit di Rio sulla Diversità
Biologica (basti pensare al capitolo 36 dell’Agenda 21 “Promuovere l’Educazione, la Consapevolezza del pubblico e la Formazione”) e, successivamente, in occasione di varie conferenze promosse da organizzazioni come le Nazioni Unite e l’OCSE (l’Organizzazione per la Cooperazione e
lo Sviluppo Economico), finalizzate a discutere vari aspetti connessi col tema della sostenibilità (diritti
umani, sviluppo sociale, condizione delle donne ecc.); anche l’IUCN, l’Unione Internazionale per la
Conservazione della Natura, e la sua Commissione sull’Educazione e Comunicazione (CEC),
hanno, inoltre, focalizzato la criticità dell’educazione in relazione alle problematiche di conservazione
della biodiversità e di gestione delle aree protette (fig. 2.1.1).
Punto di partenza rimane sempre l’Agenda 21, il documento che raccoglie i risultati di anni di lavoro
per portare all’attenzione del pubblico e dei politici il tema della sostenibilità, legando finalmente il concetto di sviluppo a quello di ambiente: con la sua sottoscrizione, infatti, ciascun Paese firmatario si è
impegnato a promuovere la sostenibilità attraverso vari mezzi, fra cui, appunto, l’educazione. L’articolo
36 cita: “L’educazione, incluse le attività di sensibilizzazione del pubblico e la formazione, dovrebbe
essere considerata un processo per mezzo del quale gli esseri umani e le società possono raggiungere il loro pieno potenziale. L’educazione ha un ruolo critico nel promuovere lo sviluppo sostenibile
e migliorare la capacità delle persone di far fronte alle problematiche dell’ambiente e dello sviluppo”.
È proprio parallelamente al processo di definizione ed elaborazione dei principi dello sviluppo sostenibile che l’educazione ambientale (EA) si va progressivamente evolvendo in educazione allo sviluppo sostenibile (ESS). Il processo internazionale, che vede una convergenza tra l’educazione
ambientale e le diverse “educazioni” che contribuiscono concettualmente e praticamente alla “visione” e alla costruzione di un “futuro sostenibile”, è espresso in vari documenti dell’UNESCO del
2005 e 2006, ma anche nei documenti elaborati in diverse regioni del mondo e da varie associazioni
Edukimi, Zhvillimi i qëndrueshëm dhe Ruajtja e Biodiversitetit: këto kategori konceptuale dhe pune,
që duken sikur janë të ndara nga njëra-tjetra, në të vërtetë janë shumë të ndërthurura midis dyre,
ashtu siç ndodh në natyrë.
Biodiversiteti, nëpërmjet ruajtjes së proceseve ekologjike themelore, mbron jetën në Tokë dhe,
gjithashtu, përbën bazën e mirëqënies dhe të ekonomisë së shoqërisë njerëzore. Menaxhimi i
efektshëm i burimeve natyrore ka rezultuar, në shumë raste, një etapë themelore në rrugën e
ndërlikuar drejt përdorimit të qëndrueshëm të këtyre burimeve, duke përfshirë edhe aspekte të
domosdoshme për cilësinë e jetës si ulja e varfërisë apo vendosja e paqes në botë.
Bëhet fjalë për një parim që tashmë pranohet në nivel ndërkombëtar dhe që është sanksionuar
në dokumente e konventa të ndryshme, të firmosura nga pjesa më e madhe e qeverive të botës;
ndër më të rëndësishmet është Konventa Ndërkombëtare për Diversitetin Biologjik e vitit 1992,
me Axhendën 21 dhe objektivin për të ulur dukshëm nivelin e humbjes së biodiversitetit brenda
vitit 2010. Ky pikësynim gjeti mbështetje edhe gjatë Samitit Botëror mbi Zhvillimin e Qëndrueshëm
që u mbajt në vitin 2002 në Johannesburg dhe u përfshi në “Millennium Development Goals”, 8
Objektivat e Zhvillimit të Mijëvjeçarit, të pranuara për t’u zbatuar nga Vendet anëtare të OKB-së. Në
Fig. 2.1.1. Lo “studio d’ambiente” è, spesso, una fase molto importante dei progetti di educazione ambientale.
Fig. 2.1.1. “Studimi i mjedisit” është, shpesh, një fazë shumë e rëndësishme e projekteve për edukimin mjedisor.
78
79
internazionali. Ricordiamo, per l’Europa, l’UNECE, alla quale si deve, tra l’altro, la “Strategia UNECE
per l’educazione per lo sviluppo sostenibile” in vista del “DESS-Decennio delle Nazioni Unite per
l’Educazione allo Sviluppo Sostenibile 2005-2014”, ma anche l’IUCN o, ancora, il WEEC (World Environmental Education Congress, Congresso Mondiale di EA) che si svolge ogni due anni dal 2003.
Sebbene la definizione di ESS sia in continuo divenire, è tuttavia importante ricordare almeno alcuni
aspetti che la caratterizzano: mirare ad educare tutte le generazioni, tutti i cittadini e per tutta la loro
vita; essere un processo trasversale all’educazione formale (scolastica) e non formale, che chiama
a collaborare insieme i professionisti di più discipline (dalle scienze ambientali, a quelle sociali ed economiche), il mondo della ricerca e quello dell’educazione, allo scopo di trovare creativamente e in
maniera partecipata le soluzioni ai problemi; porre maggiormente l’accento su concetti e temi propri
della sostenibilità, che devono essere, peraltro, localmente rilevanti, comprensibili ed adeguati ai destinatari specifici e alla loro capacità di comprendere i problemi e trovare soluzioni.
Non è certo questa la sede per raccontare la storia dell’educazione ambientale e della ESS; riportiamo
tuttavia nel box 1 alcune delle più significative definizioni condivise dalla comunità internazionale, che
consentono di avere un quadro dell’ampiezza delle sfide che si presentano, e della complessità del lavoro da svolgere quando si parla di educazione alla sostenibilità. Un lavoro che, partendo da problematiche, valori e “visioni” globali, inizia, necessariamente, nel piccolo, da un’analisi dei bisogni e dei
problemi locali, per contaminare con l’esempio e il successo delle buone pratiche territori e comunità
circostanti.
Per questo motivo riportiamo, nel box 2, la nostra personale esperienza (fig. 2.1.2).
Box 1 - Educazione Ambientale e Educazione allo Sviluppo Sostenibile: qualche definizione
“L’Educazione Ambientale è un processo per mezzo del quale gli individui acquisiscono consapevolezza
ed attenzione verso il loro ambiente; acquisiscono e scambiano conoscenze, valori, attitudini, esperienze, come anche la determinazione e la motivazione che li metterà in grado di agire, individualmente
o collettivamente, per risolvere i problemi attuali e futuri dell’ambiente” (IUCN-CEC, 1993).
“L’educazione allo sviluppo sostenibile: si basa su principi e valori propri dello sviluppo sostenibile; promuove il benessere in tutte e tre le dimensioni della sostenibilità – ambiente, società e economia; promuove un apprendimento che interessa l’intero arco della vita (life-long learning); è basata sul contesto
locale e culturale di riferimento; è basata sulle esigenze, le percezioni e le condizioni presenti a livello locale, riconoscendo tuttavia che il soddisfacimento dei bisogni locali ha spesso conseguenze sul panorama internazionale; interessa l’educazione formale, non-formale ed informale; tiene conto della natura
evolutiva e dinamica del concetto di sostenibilità; affronta questioni sia globali che locali, sempre tenendo conto del contesto specifico in cui opera; rafforza le capacità necessarie ad assicurare che i
processi decisionali si basino sull’apporto delle comunità locali, promuove la tolleranza, la certificazione
ambientale, l’adattabilità della forza lavoro e una migliore qualità della vita; è interdisciplinare ed utilizza
una varietà di metodi pedagogici che promuovono l’apprendimento partecipativo e elevate capacità
di riflessione” (Schema Internazionale d’Implementazione del DESS).
Box 2 - Un caso di studio: il Labnet Lazio nel Parco Nazionale del Circeo
La vera sfida degli educatori è quella di riuscire a mettere in pratica le indicazioni condivise a livello internazionale. Il “Labnet Lazio”, Laboratorio per l’Informazione e l’Educazione Ambientale che si trova nel
Parco Nazionale del Circeo, a Sabaudia, ed è gestito dall’Istituto Pangea-onlus (www.istpangea.it), una
organizzazione no profit che si occupa dal 1992 di formazione per le aree protette ed educazione in
campo ambientale, lavora dal 1997 proprio in questa direzione. Il Laboratorio è impegnato a livello nazionale e regionale in azioni formative e di aggiornamento professionale rivolte prevalentemente ai “formatori”, ovvero insegnanti delle scuole di ogni ordine e grado ed operatori dell’educazione ambientale.
A questo proposito, dal 2003 il Ministero dell’Istruzione, dell’Università e della Ricerca ha “riconosciuto”
la qualità del lavoro svolto dall’Istituto Pangea accreditandolo come soggetto formativo del personale
della scuola.
A livello locale, attraverso una molteplicità di progetti educativi ed iniziative specifiche, il Labnet Lazio ha
contribuito a costruire e a mantenere una rete di soggetti estesa a tutta la cittadinanza del Parco del
Circeo: scuole ed insegnanti, ragazzi e famiglie, amministrazioni, imprese, che collaborano insieme per
rendere più sostenibile la vita sul loro territorio
(http://www.istpangea.it/files/Curriculum%20Istituto%20Pangea%20onlus.pdf).
80
Europë, ky objektiv hyri në vitin 2003 me Rezolutën e Kievit mbi Biodiversitetin, gjatë Konferencës
V të Ministrave të Mjedisit që u zhvillua në kuadrin e UNECE (Komisioni i Ekonomisë së Kombeve
të Bashkuara për Europën).
Nga ana tjetër, Edukimi së bashku Formimin, Informimin dhe Komunikimin, janë procese pa të cilat
çdo strategji, plan apo projekt për ruajtjen e mjedisit dhe zhvillimin e qëndrueshëm është i destinuar
të dështojë. Edhe në këtë rast, në mbështetje të këtij parimi, ka shumë dokumente, të hartuara
sidomos pas Samitit të Rios mbi Diversitetin Biologjik (mjafton të përmendim kapitullin 36 të Axhendës
21 “Promovimi i Edukimit, Vetëdijes tek njerëzit dhe Formimit”) dhe, më vonë, me rastin e
konferencave të ndryshme të promovuara nga organizata të tilla si Kombet e Bashkuara dhe OECD
(Organizata për Bashkëpunimin dhe Zhvillimin Ekonomik), që kanë si synim të diskutojnë mbi
aspekte të ndryshme që kanë lidhje me zhvillimin e qëndrueshëm (të drejtat e njeriut, zhvillimi
shoqëror, kushtet e grave etj.); edhe IUCN (Bashkimi Ndërkombëtar për Ruajtjen e Natyrës), me
Komisionin për Edukimin dhe Komunikimin (CEC), i kanë dhënë rëndësi çështjes së edukimit në lidhje me problematikat e ruajtjes së biodiversitetit dhe menaxhimit të zonave të mbrojtura (fig. 2.1.1).
Si pikënisje mbetet gjithnjë Axhenda 21, dokumenti që përmbledh rezultatin e viteve punë për të
sjellë në vëmendjen e publikut dhe të politikanëve temën e zhvillimit të qëndrueshëm, duke
ndërthurur më në fund konceptin e zhvillimit me atë të mjedisit: me firmosjen e tij, secili vend mori
përsipër të promovojë zhvillimin e qëndrueshëm nëpërmjet mjeteve të ndryshme, ndër të cilat
është pikërisht edukimi. Neni 36 thotë: “Edukimi, përfshirë sensibilizimi i publikut dhe formimi, duhet
të konsiderohet një proces nëpërmjet të cilit njerëzit dhe shoqëria mund të arrijnë potencialin e tyre
të plotë. Edukimi ka një rol kritik në promovimin e zhvillimit të qëndrueshëm dhe përmirësimin e
kapaciteteve të njerëzve për të përballuar problematikat e mjedisit dhe të zhvillimit”.
Paralelisht me procesin e përcaktimit dhe hartimit të parimeve të zhvillimit të qëndrueshëm,
edukimi mjedisor (EM) evoluon progresivisht në edukim për një zhvillim të qëndrueshëm (EZhQ).
Procesi ndërkombëtar, që bashkon edukimin mjedisor dhe “edukimet” e ndryshme që
kontribuojnë nga ana konceptuale dhe praktike në “vizionin” dhe ndërtimin e një të “ardhmeje të
qëndrueshme”, shfaqet në dokumente të ndryshme të UNESCO-s të vitit 2005 dhe 2006, por edhe
në dokumente të hartuara në vende të ndryshmë të botës dhe nga shoqata të ndryshme
ndërkombëtare. Le të përmendim, në Europë, UNECE, nga i cili lindi “Strategjia UNECE e Edukimit
për Zhvillimin e Qëndrueshëm” me rastin e “DESS-Dhjetëvjeçari i Kombeve të Bashkuara i Edukimit
për Zhvillimin e Qëndrueshëm 2005-2014”, por edhe IUCN apo WEEC (World Environmental
Education Congress, Kongresi Botëror i Edukimit Mjedisor) që zhvillohet çdo dy vjet që nga viti 2003.
Edhe pse përkufizimi i EZhQ është në zhvillim e sipër, është e rëndësishme të kujtojmë të paktën
disa tipare që e karakterizojnë: ka si synim edukimin e të gjitha brezave dhe të gjithë qytetarëve
gjatë gjithë jetës së tyre; është një proces i tërthortë në edukimin formal (shkollor) dhe jo formal,
që kërkon bashkëpunimin e profesionistëve në disa disiplina (nga shkencat mjedisore në ato
shoqërore dhe ekonomike) si dhe të atyre që merren me kërkimet dhe edukimin, me qëllim gjetjen
bashkarisht të zgjidhjeve për problemet e shumta; vendos kryesisht theksin tek konceptet dhe
temat që lidhen me zhvillimin e qëndrueshëm, të cilat në nivel lokal duhet të jenë të rëndësishme,
të kuptueshme dhe të përshtatshme për njerëzit të cilëve i drejtohet dhe aftësitë e tyre për të
kapur problemet dhe për t’i zgjidhur ato.
Nuk është vendi i duhur për të treguar historinë e edukimit mjedisor dhe të edukimit për një zhvillim
të qëndrueshëm; sidoqoftë do të paraqesim në Box 1 disa nga përkufizimet më të rëndësishme
të pranuara nga komuniteti ndërkombëtar, që na shfaqin një kuadër të sfidave të shumta që kemi
përpara dhe punës së vështirë që duhet kryer kur bëhet fjalë për edukimin ndaj zhvillimit të
qëndrueshëm. Një punë që duke u nisur nga problematikat, vlerat dhe “vizionet” globale, fillon
domosdoshmërisht nga analiza e nevojave dhe problemeve në nivel vendor, për të shtrirë më pas
shembullin dhe suksesin e praktikave të duhura në territorin dhe komunitetin përreth.
Për këtë arsye, paraqesim në Box 2, përvojat tonë vetjake (fig. 2.1.2).
81
Box 1 - Edukimi Mjedisor dhe Edukimi i Zhvillimit të Qëndrueshëm: disa përkufizime
“Edukimi Mjedisor është një proces nëpërmjet të cilit individët fitojnë vetëdijen dhe vëmendjen ndaj
mjedisit që i rrethon; fitojnë dhe shkëmbejnë njohuri, vlera, përvoja si dhe vendosmërinë dhe motivimin
që do t’i shtyjë të veprojnë, në mënyrë individuale ose kolektive, për të zgjidhur problemet e tanishme
dhe ato të ardhme të mjedisit” (IUCN-CEC, 1993).
“Edukimi për zhvillimin e qëndrueshëm: bazohet në parime dhe vlera të zhvillimit të qëndrueshëm; promovon mirëqënien në të tri sferat e tij – mjedisi, shoqëria dhe ekonomia; promovon nxënien gjatë gjithë
harkut të jetës (life-long learning); bazohet në kontekstin vendor dhe kulturor të vendit që i referohet;
bazohet në nevojat, perceptimet dhe kushtet që paraqiten në nivel vendor, duke njohur faktin se plotësimi i nevojave vendore ka shpesh pasoja në panoramën ndërkombëtare; ka lidhje me edukimin formal, jo formal dhe informal; mban parasysh natyrën evolutive dhe dinamike të konceptit të
qëndrueshmërisë; përballet me çështje qoftë globale ashtu dhe vendore, gjithmonë duke patur parasysh fushën specifike ku vepron; përforcon kapacitetet e nevojshme në mënyrë që proceset vendimarrëse të bazohen në kontributin e komunitetit vendor; promovon tolerancën, certifikimin mjedisor,
përshtatshmërinë e forcës së punës dhe përmirësimin e cilësisë së jetës; përfshin shumë aspekte dhe
përdor një shumëllojshmëri metodash pedagogjike që promovojnë të mësuarit aktiv (participatory learning) dhe aftësi të larta reflektimi.” (Skema Ndërkombëtare e Zbatimit të DESS).
Fig. 2.1.2. Un momento della didattica durante un corso di formazione realizzato dall’Istituto Pangea-ONLUS.
Fig. 2.1.2. Orë mësimi gjatë një kursi formimi të zhvilluar nga Instituti Pangea-ONLUS.
Per approfondire…
IUCN, 2008 - “The IUCN Programme 2009–2012”, adottato nel World Conservation
Congress di Barcellona, Spagna, 5–14 ottobre, www.iucn.org.
IUCN-CEC, 2002 - “Education and Sustainability Responding to the Global Challenge”,
Editors: D. Tilbury, R. B. Stevenson, J. Fien, D. Schreuder.
IUCN-CEC, 1995 - “Planning education to care for the earth”, Editors: Joy Palmer,
Wendy Goldstein, Anthony Curnow.
McKeown Rosalyn et al., 2002 - “Education for Sustainable Development Toolkit”,
www.esdtoolkit.org.
UNECE (United Nations Economic Commission for Europe), 2005 - “Strategia UNECE
per l’Educazione allo Sviluppo Sostenibile”, versione italiana in:
http://www.unece.org/contact/UNECE404.htm; versione inglese in:
http://www.unece.org/env/documents/2005/cep/ac.13/cep.ac.13.2005.3.rev.1.e.pdf.
UNESCO, 2002 - “Decennio 2005 - 2014 per l’educazione allo sviluppo sostenibile”,
www.unesco.org/education/.
82
Box 2 - Një rast studimi: Labnet Lazio në Parkun Kombëtar Circeo
Sfida e vërtetë e mësuesve është vënia në praktikë e udhëzimeve të miratuara në nivel ndërkombëtar.
“Labnet Lazio”, Laboratori për Informimin dhe Edukimin Mjedisor që ndodhet në Parkun Kombëtar në
Circeo, Sabaudia, dhe administrohet nga Instituti Pangea-onlus (www.istpangea.it), një organizatë jo
fitimprurëse që merret nga viti 1992 me formimin për zonat e mbrojtura dhe edukimin në fushën mjedisore, punon pikërisht në këtë drejtim nga viti 1997. Laboratori merret në nivel kombëtar dhe rajonal
me veprimtari formuese dhe përditësuese profesionale, kryesisht drejtuar “formuesve”, pra mësuesve
të shkollave të çdo niveli dhe punonjësve të edukimit mjedisor. Për këtë qëllim, nga viti 2003 Ministria
e Arsimit, Universitetit dhe Kërkimit, e ka vlerësuar cilësinë e punës së kryer nga Instituti Pangea duke
e akredituar si subjekt formues për personelin e shkollave.
Në nivel vendor, nëpërmjet një shumëllojshmërie projektesh edukuese dhe nismash specifike, Labnet
Lazio ka dhënë kontributin e tij në ngritjen e një rrjeti subjektesh që shtrihen në të gjithë zonën e Parkut
Circeo: shkolla dhe mësues, nxënës dhe familje, administrata, ndërmarrje, që bashkëpunojnë për ta
bërë më të mirë jetën në territorin e tyre
(http://www.istpangea.it/files/Curriculum%20Istituto%20Pangea%20onlus.pdf).
Për më shumë…
IUCN, 2008 - “The IUCN Programme 2009–2012”, i miratuar në World Conservation
Congress në Barcelonë, Spanjë, 5–14 tetor, www.iucn.org.
IUCN-CEC, 2002 - “Education and Sustainability Responding to the Global Challenge”,
Editors: D. Tilbury, R. B. Stevenson, J. Fien, D. Schreuder.
IUCN-CEC, 1995 - “Planning education to care for the earth”, Editors: Joy Palmer,
Wendy Goldstein, Anthony Curnow.
McKeown Rosalyn et al., 2002 - “Education for Sustainable Development Toolkit”,
www.esdtoolkit.org.
UNECE (United Nations Economic Commission for Europe), 2005 - “Strategjia UNECE
e Edukimit për Zhvillimin e Qëndrueshëm”, versioni italisht në:
http://www.unece.org/contact/UNECE404.htm; versioni anglisht në:
http://www.unece.org/env/documents/2005/cep/ac.13/cep.ac.13.2005.3.rev.1.e.pdf.
UNESCO, 2002 - “Dhjetëvjeçari 2005 - 2014 i edukimit për zhvillimin e qëndrueshëm”,
www.unesco.org/education/.
83
2.2 Il Centro di Educazione Ambientale di Scutari:
una sorgente di buone pratiche di sostenibilità
2.2 Qendra e Edukimit Mjedisor në Shkodër:
një burim i praktikave të duhura të zhvillimit
të qëndrueshëm
Il Progetto per la riqualificazione ambientale del bacino di Scutari è stato redatto basandosi su un
approccio di pianificazione integrata che, oltre alla realizzazione delle analisi territoriali ed ambientali,
la formulazione di proposte per il superamento delle criticità rilevate, ed il miglioramento della qualità
del monitoraggio ambientale del Lago di Scutari, ha previsto anche la realizzazione di attività di formazione degli operatori locali (attività 5.1 – “Attività di formazione ed assistenza tecnica a funzionari
e dirigenti delle amministrazioni nazionali e locali”) nonché iniziative per la sensibilizzazione ed informazione diffusa e per l’attivazione di un Centro di Educazione Ambientale (attività 5.2 – “Attività
di sensibilizzazione e CEA”).
Queste attività, finalizzate, secondo le precise indicazioni fornite dal Progetto, a migliorare l’empowerment e fornire servizi di capacity buiding, sono state coordinate dall’ARPA Sicilia.
Per quanto riguarda la Formazione, sono stati progettati e realizzati, a cura dell’ARPA Puglia, due
Corsi, il primo svoltosi a Scutari, in Albania, l’altro a Bari, in Italia (vedi Box 1).
Box 1 - La Formazione
Con l’obiettivo di rafforzare le conoscenze e le competenze in materia di tutela, salvaguardia e gestione
delle acque e delle risorse ittiche, sono stati realizzati da ARPA Puglia due corsi di formazione teoricopratici, il primo in Albania a Scutari, il secondo in Italia a Bari, entrambi della durata di 5 giorni, rivolti a
funzionari e dirigenti delle amministrazioni locali (Regione e Comune di Scutari), a studenti universitari,
a funzionari dell’Agenzia Regionale per l’Ambiente, ad Associazioni ambientaliste.
Il primo Corso (svoltosi dall’11 al 15 ottobre 2010), dal titolo “Monitoraggio ambientale delle acque superficiali”, ha affrontato il tema del monitoraggio ambientale delle acque del Lago di Scutari ed è stato
tenuto da docenti di: ARPA Puglia, Ente Acque Sardegna, Osservatorio delle Acque di Sicilia, Università
degli Studi di Bari-Facoltà di Scienze, Università degli Studi di Scutari-Facoltà di Scienze. Tra gli argomenti
trattati le principali caratteristiche delle acque superficiali e la loro conservazione ed utilizzazione con
particolare riferimento alle più importanti Direttive vigenti in materia. Sono state affrontate anche le strategie di monitoraggio delle acque secondo la Direttiva 2000/60 CE e le principali caratteristiche delle
acque del Lago di Scutari (caratteristiche fisico-chimiche e biologiche, inquinamento biologico e chimico, geomorfologia ed aspetti idrologici).
Il secondo Corso (svoltosi dal 28 marzo al primo aprile 2011), dal titolo “Valutazione e gestione delle risorse della pesca”, ha riguardato la valutazione e gestione delle risorse ittiche del Lago di Scutari ed è
stato tenuto da docenti di: ARPA Puglia, Università degli Studi di Bari-Facoltà di Scienze, Università degli
Studi di Scutari-Facoltà di Scienze e FAO.
Gli argomenti trattati hanno riguardato le risorse biologiche degli ambienti acquatici, la valutazione e la
gestione delle risorse della pesca (i metodi di campionamento, la valutazione degli stock ittici mediante
modelli olistici e analitici, la gestione della pesca basata sullo sforzo e sulle catture, il ruolo delle Zone di
Protezione Biologica e la gestione degli stock ittici condivisi), le comunità ittiche e la pesca nel Lago di
Scutari.
A conclusione dei corsi sono stati redatti e stampati due manuali dal titolo: “Enviromental Monitoring of
Surface Waters” e “Assessment and Management of Shared Fishery Resources”.
Le attività di Sensibilizzazione sono state invece realizzate con il coinvolgimento dei partner locali,
mediante la distribuzione di due distinti pieghevoli: il primo contiene la descrizione del Progetto e
dei principali risultati raggiunti, l’altro è dedicato al Centro di Educazione Ambientale di Scutari ed
alla nascente RETE per l’Educazione e la Sostenibilità. È stato, inoltre, realizzato un sito WEB (vedi
Box 2) che contiene informazioni sulla tutela e valorizzazione della biodiversità, sul tema della sostenibilità ambientale e su quello della prevenzione dei rischi naturali. Nel sito sono disponibili online i dati del monitoraggio ambientale e le copie dei materiali editoriali prodotti nel corso del
84
Projekti për rikualifikimin mjedisor të pellgut të Shkodrës është hartuar duke u bazuar në planifikimin
e integruar që, përveç analizimit territorial dhe mjedisor, formulimit të propozimeve për kapërcimin
e problemeve të hasura dhe përmirësimit të cilësisë së monitorimit mjedisor të Liqenit të Shkodrës,
ka parashikuar edhe zhvillimin e aktiviteteve formuese për punonjësit vendorë (aktiviteti 5.1 “Aktiviteti i formimit dhe asistencës teknike për funksionarët dhe drejtuesit e administratave kombëtare dhe vendore”), si dhe nisma për sensibilizimin dhe shpërndarjen e informacionit dhe
hapjen e një Qendre të Edukimit Mjedisor (aktiviteti 5.2 - “Aktiviteti i sensibilizimit dhe CEA”).
Këto aktiviteteve që kanë për qëllim, sipas udhëzimeve të sakta të Projektit, të përmirësojnë
empowerment dhe të sigurojnë capacity buiding, janë bashkërenduar nga ARPA Sicilia.
Përsa i përket Formimit, nën kujdesin e ARPA Puglia, janë projektuar dhe realizuar dy Kurse, i pari
i zhvilluar në Shkodër, në Shqipëri, ndërsa i dyti në Bari, në Itali (shiko Box 1).
Box 1 - Formimi
Me synimin për të përforcuar njohuritë dhe aftësitë në çështjet e ruajtjes, mbrojtjes dhe menaxhimit të
ujrave dhe të burimeve të peshkut, ARPA Puglia zhvilloi dy kurse formimi teoriko-praktik, i pari në Shqipëri në Shkodër dhe i dyti në Itali në Bari, me një kohëzgjatje prej 5 ditësh secili, drejtuar funksionarëve
dhe drejtuesve të administratave vendore (Rrethit dhe Bashkisë së Shkodrës), studentëve të universiteteve, funksionarëve të Agjensisë Rajonale të Mjedisit si dhe Shoqatave ambientaliste.
Kursi i parë (që u zhvillua më 11-15 tetor 2010) me titull “Monitorimi mjedisor i ujrave sipërfaqësore”,
trajtoi temën e monitorimit mjedisor të ujrave të Liqenit të Shkodrës dhe u mbajt nga docentë të ardhur
nga: ARPA Puglia, Enti i Ujrave Sardegna, Vëzhguesi i Ujrave Sicilia, Universiteti i Barit - Fakulteti i Shkencave, Universiteti i Shkodrës - Fakulteti i Shkencave. Temat që u trajtuan ishin veçoritë kryesore të
ujrave sipërfaqësore si dhe ruajtja dhe përdorimi i tyre duke iu referuar veçanërisht Direktivave më të
rëndësishme në fuqi. Gjithashtu, u trajtuan edhe strategjitë e monitorimit të ujrave sipas Direktivës
2000/60 CE dhe veçoritë kryesore të ujrave të Liqenit të Shkodrës (karakteristikat fiziko-kimike dhe
biologjike, ndotja biologjike dhe kimike, gjeomorfologjia dhe tiparet hidrologjike).
Kursi i dytë (që u zhvillua më 28 mars - 1 prill 2011) me titull “Vlerësimi dhe menaxhimi i burimeve të peshkimit”, trajtoi vlerësimin dhe menaxhimin e burimeve të peshkut në Liqenin e Shkodrës dhe u mbajt
nga docentë të ardhur nga: ARPA Puglia, Universiteti i Barit - Fakulteti i Shkencave, Universiteti i Shkodrës - Fakulteti i Shkencave dhe FAO.
Temat e trajtuara kishin të bënin me burimet biologjike të mjediseve ujore, vlerësimin dhe menaxhimin
e burimeve të peshkut (metodat e marrjes së mostrave, vlerësimin e stoqeve të peshkut nëpërmjet
modeleve olistike dhe analitike, menaxhimin e peshkimit bazuar në punën për kapjen e tij, rolin e Zonave
të Mbrojtjes Biologjike dhe menaxhimin e stoqeve të përbashkëta të peshkut), llojet e peshqve dhe
peshkimin në Liqenin e Shkodrës.
Në përfundim të kurseve, u hartuan dhe u shtypën dy manuale me titull: “Enviromental Monitoring of
Surface Waters” dhe “Assessment and Management of Shared Fishery Resources”.
Aktivitetet e Sensibilizimit janë realizuar me pjesëmarrjen e partnerëve vendorë, me anë të shpërndarjes së dy broshurave: e para përmban përshkrimin e Projektit dhe rezultatet kryesore të arritura, ndërsa tjetra i kushtohet Qendrës së Edukimin Mjedisor të Shkodrës dhe RRJETIT që po
ngrihet për Edukimin dhe Zhvillimin e Qëndrueshëm. Gjithashtu, është krijuar një faqe WEB (shiko
Box 2) që përmban informacione lidhur me mbrojtjen dhe rivlerësimin e biodiversitetit, temën e
zhvillimit të qëndrueshëm mjedisor dhe atë të parandalimit të rreziqeve natyrore. Tek kjo faqe gjenden online të dhënat e monitorimit mjedisor dhe kopjet e materialeve të përgatitura gjatë Projektit,
përfshirë 10 skedat didaktike që janë pjesë e këtij volumi dhe që u ideuan, u projektuan dhe u rea-
85
Progetto, comprese le 10 schede didattiche che fanno parte di questo volume e che sono state
ideate, progettate e realizzate per sostenere, fornendo un valido sussidio didattico, le attività ed i
programmi di Educazione Ambientale delle scuole e degli altri partner della costituenda RETE.
Box 2 - Il Sito WEB
(A cura di Pasquale Fabio Filianoti, Università Mediterranea di Reggio Calabria)
Il sito web realizzato con il Progetto RIVA è di tipo statico, costituito da pagine che presentano contenuti
di sola ed esclusiva lettura. Per facilitarne l’uso, è possibile accedere ai materiali prodotti dai diversi enti
attuatori, che descrivono i risultati ottenuti, direttamente dalla home page. In particolare, ampio spazio
è riservato:
> alla raccolta dati effettuata nell’ambito dell’attività 2, e già proposta nel sito dell’Istituzione Centro Nord Sud;
> alle cartografie ed al report sulla perimetrazione del rischio idraulico, con particolare riferimento
alla zona di Shiroka, redatto dall’Autorità di Bacino della Calabria, (attività 2);
> al report sul bilancio idrologico redatto dall’Osservatorio Acque della Sicilia in collaborazione
con l’INEUM (attività 2);
> al piano di azione strategico per lo sviluppo sostenibile delle zone umide del lago come proposta di integrazione al piano territoriale, effettuata dall’ENAS al fine di garantire la salvaguardia
della aree umide, la realizzazione di un sistema informativo sui rischi e la pianificazione del paesaggio finalizzato alla valorizzazione turistico-sostenibile.
Sono inoltre presenti nel sito diverse sezioni concernenti l’attività 4, tra le quali:
> una sezione dedicata alla diffusione delle iniziative organizzate dal CEA, che, al termine delle
stesse, consentirà il resoconto delle attività svolte;
> una dedicata all’accesso a un videogioco multimediale sulla educazione alla prevenzione dei rischi naturali, basata sul concetto di gioco di ruolo;
> una sezione riservata al centro di canottaggio in via di allestimento, che avrà in uso il pontile realizzato nell’ambito dell’attività 4. Il sito consentirà, anche in questo caso, la pubblicizzazione degli
eventi in programma e dei resoconti delle attività svolte dalle associazioni che usufruiranno della
struttura in accordo con gli Enti gestori della struttura;
> una sezione dove sono disponibili, tramite link ipertestuale, i dati meteo climatici registrati dalla
stazione idro-meteo-pluviometrica installata dall’Osservatorio Acque Sicilia. I dati potranno essere
utilizzati dagli Enti locali e dai tecnici per effettuare la pianificazione e progettazione di interventi.
La divulgazione dei dati e la possibilità di effettuarne il download sarà oggetto di accordi con i partner
locali, riguardanti le modalità di aggiornamento e la gestione del sito, che verrà effettuata da personale
locale dopo una prima fase in affiancamento con gli enti attuatori italiani.
Sempre nell’ambito dell’attività 5.2, proprio per favorire l’attivazione della RETE territoriale dei soggetti
impegnati nella promozione dell’Educazione all’Ambiente ed alla Sostenibilità, è stato realizzato un
Centro di Educazione Ambientale (CEA), localizzato nel tessuto urbano della città di Scutari, in una
porzione di un preesistente edificio scolastico dotato di accesso indipendente. Il CEA ha anche una
interessante appendice all’interno del centro di monitoraggio che si trova sulle rive del Lago di Scutari,
che può servire come punto base per lo svolgimento di attività ed esperienze di ricerca sul campo.
Gli interventi edilizi e l’allestimento dei locali sono stati curati, in entrambi i casi, dal Politecnico di Bari.
Per l’allestimento della sede del CEA, oltre agli elementi di arredo e ai sussidi per l’uso multimediale
dell’aula didattica, sono stati installati dei poster/cartelloni informativi su storia, ecologia e biologia del
Lago di Scutari.
Un’altra attività di rilievo in attuazione delle previsioni della 5.2 è, infine, il Seminario per educatori
(vedi Box 3).
Grazie all’intesa raggiunta con l’Ufficio dell’Educazione della Regione di Scutari, è stato possibile coinvolgere
il mondo della scuola, essenziale per garantire la buona funzionalità e l’efficacia della RETE, e sono stati individuati i docenti da formare. Questi ultimi, insieme ai rappresentanti degli Enti pubblici (il Comune e la Regione di Scutari, l’Agenzia per la Protezione Ambientale, l’Ufficio di Aarhus, l’Università di Scutari) e di soggetti
privati (ONG, Associazioni per la conservazione dell’Ambiente e per la promozione dell’Educazione Ambientale ecc.) hanno partecipato al seminario e costituiscono il gruppo dei referenti dei nodi della RETE.
86
lizuan për të ndihmuar, nëpërmjet një mbështetjeje të fortë didaktike, aktivitetet dhe programet e
Edikimit Mjedisor të shkollave dhe partnerëve të tjerë të RRJETIT në ndërtim.
Box 2 - Faqja WEB
(Nën kujdesin e Pasquale Fabio Filianoti, Universiteti i Mesdheut Reggio Calabria)
Faqja web e realizuar me Projektin RIVA është e tipit statik, e përbërë nga faqe, përmbajtjet e të cilave
vetëm mund të lexohen. Për të lehtësuar përdorimin, materialet e hartuara nga ente të ndryshme zbatuese, që përshkruajnë rezultatet e arritura, mund të konsultohen drejtpërsëdrejti nga home page. Në
veçanti, gjejnë hapësirë të gjerë:
> mbledhja e të dhënave gjatë aktivitetit 2, e cila paraqitet edhe në faqen e Institucionit Centro
Nord Sud;
> hartografitë dhe raportet mbi perimetrimin e rrezikut hidraulik, duke iu referuar veçanërisht
zonës së Shirokës, të hartuara nga Autorità di Bacino i Kalabrisë, (aktiviteti 2);
> raporti mbi bilancin hidrologjik të hartuar nga Vëzhguesi i Ujrave i Siçilisë në bashkëpunim me
INEUM (aktiviteti 2);
> Plan Veprimi strategjik për zhvillimin e qëndrueshëm të zonave të lagëta të liqenit si propozim
për ta integruar në planin territorial, të kryer nga ENAS, për të garantuar mbrojtjen e zonave të lagëta, realizimin e një sistemi informues mbi rreziqet dhe planifikimin e peisazhit me qëllim rritjen e
vlerës turistike të qëndrueshme.
Gjithashtu, në këtë faqe interneti paraqiten seksione të ndryshme që lidhen me aktivitetin 4, ndër të
cilat:
> një seksion kushtuar përhapjes së nismave të organizuara nga CEA, në përfundim të të cilave
do të bëhet një përmbledhje e aktiviteteve të zhvilluara;
> një seksion që ka të bëjë me një videogame multmedial mbi edukimin për parandalimin e rreziqeve natyrore, bazuar në konceptin e lojrave elektronike;
> një seksion kushtuar qendrës së kanotazhit që po ndërtohet, e cila do të përdorë urën e ngritur
në kuadër të aktivitetit 4. Nëpërmjet kësaj faqeje do të bëhet reklamimi i aktiviteteve të programuara dhe përmbledhja e veprimtarive të zhvilluara nga shoqatat që do të përdorin strukturën,
në marrëveshje me Entet që e menaxhojnë atë;
> një seksion ku, nëpërmjet një linku, mund të shihen të dhënat meteorologjike dhe klimaterike
të regjistruara nga stacioni hidro-meteo-pluviometrik i instaluar nga Vëzhguesi i Ujrave Sicilia. Të
dhënat mund të përdoren nga Entet vendore dhe nga ekspertët teknikë për të planifikuar dhe
projektuar ndërhyrjet e ndryshme.
Shpërndarja e të dhënave dhe mundësia për t’i shkarkuar ato, do të jetë objekt i marrëveshjeve me
partnerët vendorë, përsa i përket mënyrave të përditësimit dhe menaxhimit të faqes, që do të bëhet
nga një personel vendor pas një faze familjarizimi me entet zbatuese italiane.
Gjithnjë në kuadër të aktivitetit 5.2, pikërisht për të mbështetur aktivizimin e RRJETIT territorial të subjekteve të angazhuara në promovimin e Edukimit ndaj Mjedisit dhe Zhvillimit të Qëndrueshëm, u krijua
një Qendër Edukimi Mjedisor (Centro Educazione Ambientale CEA), që u ngrit në zonën urbane të
qytetit të Shkodrës, në një pjesë të një ndërtese shkolle ekzistuese, të pajisur me hyrje të veçantë. CEA
ka edhe një shtojcë interesante brenda qendrës së monitorimit që gjendet në brigjet e Liqenit të Shkodrës, e cila mund të shërbejë si pikë bazë për zhvillimin e aktiviteteve dhe punës kërkimore në terren.
Ndërhyrjet për rregullimin e mjediseve u ndoqën, në të dyja rastet, nga Politekniku i Barit. Gjatë rregullimit të zyrave së CEA-s, përveç mobilimit dhe materialeve për përdorimin multimedial të
klasës didaktike, u vunë postera/tabela mbi biologjinë, ekologjinë dhe historinë e Liqenit të Shkodrës.
Një tjetër aktivitet i rëndësishëm në zbatim të parashikimeve të 5.2 është Seminari për mësuesit
(shiko Box 3).
Falë marrëveshjes së arritur me Zyrën Arsimore të Rrethit të Shkodrës, u bë e mundur përfshirja
e shkollave, që është thelbësore për të garantuar funksionimin e mirë dhe vlefshmërinë e RRJETIT,
si dhe u përcaktuan mësuesit që do të përgatiteshin. Këta të fundit, së bashku me përfaqësuesit
e Enteve publike (Bashkia dhe Rrethi i Shkodrës, Agjensia për Mbrojtjen e Mjedisit, Zyra Aarhus,
Universiteti i Shkodrës) dhe të subjekteve private (OJQ, Shoqatat për Ruajtjen e Mjedisit dhe nxitjen
e Edukimit Mjedisor, etj.) morën pjesë në seminar dhe përbëjnë grupin e referuesve të RRJETIT.
87
88
Box 3 - Il Seminario
Tra le attività di sensibilizzazione del Progetto RIVA, ed a supporto dell’avvio del Centro di Educazione
Ambientale di Scutari, viene realizzato un Seminario per Educatori, con caratteristiche di seguito brevemente illustrate.
Destinatari: insegnanti delle scuole ed altri operatori locali di enti pubblici ed organizzazioni non governative.
Durata: 2,5 giorni, con attività didattiche a tempo pieno, sia teoriche sia pratiche, alternate ad esercitazioni, lavori di gruppo e momenti di project work.
Metodo didattico: metodologia basata sui principi della partecipazione e della co-progettazione, del
team building e dello scambio delle esperienze. Presenza full time del personale docente, esperti nelle
materie trattate e nella facilitazione di gruppi di lavoro.
Finalità ed obiettivi:
> promuovere l’attivazione del CEA di Scutari e la costituzione di una RETE dei soggetti che operano in campo educativo e di altri stakeholders locali;
> promuovere la motivazione alla conoscenza e alla conservazione del patrimonio di biodiversità
naturale e culturale del Lago di Scutari;
> promuovere il ricorso al metodo del lavoro sul campo, da riportare nella scuola come arricchimento della pratica didattica e come strumento per recuperare il rapporto con la natura dei ragazzi e dei loro familiari;
> fornire una visione ragionata dei principi, obiettivi e metodi della Educazione Ambientale e dello
Sviluppo Sostenibile.
Principali temi affrontati: “Spunti ed esperienze per socializzare con l’aiuto della natura”; “Metodi, strumenti e materiali per esplorare l’ambiente”; “La biodiversità in pratica”; “Educazione ambientale o sviluppo sostenibile? Una visione per il futuro”; “Progettare un percorso educativo, costruire una RETE
locale”.
Progettato e realizzato: in collaborazione con l’Istituto Pangea-ONLUS, Istituto Europeo per l’Educazione e la Formazione Professionale per l’Ambiente.
Box 3 - Seminari
Një ndër aktivitetet e sensibilizimit të Projektit RIVA, si dhe të mbështetjes për hapjen e Qendrës së
Edukimit Mjedisor në Shkodër, ishte dhe zhvillimi i një Seminari për Mësuesit, me tiparet e ilustruara
shkurtimisht më poshtë.
Drejtuar: mësuesve të shkollave dhe punonjësve të tjerë vendorë të enteve publike dhe organizatave
jo qeveritare.
Kohëzgjatja: 2,5 ditë, me aktivitete didaktike me kohë të plotë, qoftë teorike ashtu dhe praktike, të
alternuara me ushtrime, punë në grup dhe project work.
Metoda didaktike: metodologji e bazuar në parimin e pjesëmarrjes dhe bashkëprojektimit, të team
building dhe të shkëmbimit të përvojës. Prania full time e docentëve, ekspertëve në temat e trajtuara
dhe në drejtimin e grupeve të punës.
Qëllimet dhe objektivat:
> promovimi i aktivizimit të CEA Shkodër dhe krijimi i një RRJETI me subjektet që punojnë në
fushën e edukimit dhe me palët e tjera të interesuara vendore;
> promovimi i motivimit ndaj njohjes dhe ruajtjes së trashëgimisë së biodiversitetit natyror dhe
kulturor të Liqenit të Shkodrës;
> promovimi i metodës së punës në terren, për ta përdorur në shkollë si pasurim të praktikës didaktike dhe si mjet për të rivendosur marrëdheniet me natyrën nga ana e nxënësve dhe e familjarëve të tyre;
> paraqitja e një visioni të arsyetuar të parimeve, objektivave dhe metodave të Edukimit Mjedisor
dhe Zhvillimit të Qëndrueshëm.
Temat kryesorë që u trajtuan: “Shtysa dhe përvoja për të lidhur shoqëri me ndihmën e natyrës”; “Metoda, mjete dhe materiale për të eksploruar mjedisin”; “Biodiversiteti në praktikë”; “Edukim mjedisor
apo zhvillim i qëndrueshëm? Një vizion për të ardhmen”; “Të projektosh një program edukimi, të
ndërtosh një RRJET vendor”.
Projektuar dhe realizuar: në bashkëpunim me Institutin Pangea-ONLUS, Institutin Europian për Edukimin dhe Formimin Profesional për Mjedisin.
Il seminario è stato condotto dagli esperti dell’Istituto Pangea-ONLUS, Istituto Europeo per l’Educazione e la Formazione Professionale per l’Ambiente, adottando la modalità della riflessione e della
progettazione partecipata. Lo svolgimento di attività sul campo, fra cui la ricerca in natura con tecniche e strumenti adeguati allo studio dell’ecosistema lago, insieme alla parte iniziale dedicata alla
definizione del contesto teorico normativo di riferimento, hanno consentito di raggiungere gli obiettivi formativi prefissati in fase di progettazione del seminario.
Il modello organizzativo del Sistema in RETE che si è proposto di avviare nella regione di Scutari, si
basa sui risultati dell’esperienza maturata in questo ambito tematico in Italia. In particolare, ci si è riferiti al Sistema Nazionale In.F.E.A. (Informazione, Formazione, Educazione Ambientale), strutturato
come RETE dei sistemi regionali, ed ai risultati raggiunti nel corso della sperimentazione effettuata
sulle metodologie educative e sugli indicatori per la valutazione della qualità dei sistemi e dei processi educativi.
In Sicilia, il Laboratorio Regionale In.F.E.A. che, per conto dell’ARPA Sicilia, ha coordinato questa attività del Progetto RIVA, ha maturato, insieme agli altri attori/nodi territoriali della RETE, una esperienza di oltre dieci anni. Una delle attività per la promozione dei sistemi territoriali dell’Educazione
e per la Sostenibilità riguarda la realizzazione della “RETE delle Fattorie e delle Aziende didattiche
in Sicilia” ed è descritta in maniera approfondita nel capitolo successivo; la sua lettura potrà meglio
chiarire alcuni concetti basilari sui sistemi di qualità e sulla progettazione partecipata, ai quali in questa sede ci limitiamo ad accennare.
Il processo avviato per la costituzione della RETE degli educatori della regione di Scutari ha tenuto
nella dovuta considerazione i principi fondamentali posti a base della campagna internazionale
“DESS-Decennio per l’Educazione allo Sviluppo Sostenibile 2005-2014”, lanciata dall’ONU nell’anno
2005.
In accordo con l’affermazione che “il percorso è importante almeno quanto il raggiungimento della
meta”, riferita all’anelito di sostenibilità ambientale, sociale ed economica che le organizzazioni
Seminari u zhvillua nga ekspertë të Institutit Pangea-ONLUS, Institutit Europian për Edukimin dhe
Formimin Profesional për Mjedisin, duke përdorur mënyrën e reflektimit dhe të projektimit në bashkëpunim. Zhvillimi i aktiviteteve në terren, ndër të cilat kërkimi në natyrë me teknika dhe mjete
të përshtatshme për studimin e ekosistemit të liqenit, bashkë me pjesën fillestare kushtuar përcaktimit të kontekstit teoriko-normativ, mundësuan arritjen e objektivave formuese përgatitore
që ishin parashikuar gjatë fazës së projektimit të seminarit.
Modeli organizativ i Sistemit në RRJET që u propozua të fillojë në Rrethin e Shkodrës, bazohet
në rezultatet e përvojës së fituar në këtë kuadër tematik në Itali. Në veçanti, u mor si referim Sistemi Kombëtar In.F.E.A. (Informacion, Formim, Edukim Mjedisor), i strukturuar si RRJET i sistemeve rajonale, dhe rezultatet e arritura gjatë eksperimentimit të metodologjive të edukimit dhe
treguesve për vlerësimin e cilësisë së sistemeve dhe proceseve edukuese.
Në Siçili, Laboratori Rajonal In.F.E.A. që, për llogari të ARPA Sicilia, bashkërendoi këtë aktivitet të
Projektit RIVA, ka fituar, së bashku me aktorët/organizmat territorialë të RRJETIT, një përvojë mbi
10 vjeçare. Një nga aktivitetet që lidhet me promovimin e sistemeve territoriale të Edukimit dhe
me Zhvillimin e Qëndrueshëm, ka të bëjë me realizimin e “RRJETIT të Fermave dhe Ndërmarrjeve
didaktike në Siçili” dhe përshkruhet më gjerësisht në kapitullin tjetër, ku shpjegohen më mirë disa
koncepte bazë mbi sistemin e cilësisë dhe projektimin në bashkëpunim, të cilat tani për tani
vetëm sa do t’i përmendim.
Procesi i nisur për ngritjen e RRJETIT të mësuesve në Rrethin e Shkodrës ka patur parasysh parimet kryesore që janë në themel të fushatës ndërkombëtare “DESS-Dhjetëvjeçari i Edukimit për
Zhvillimin e Qëndrueshëm 2005-2014”, promovuar nga Kombet e Bashkuara në vitin 2005.
Në përputhje me pohimin se “rruga për arritjen e një qëllimi është po aq e rëndësishme sa vetë
qëllimi”, lidhur me dëshirën për zhvillimin e qëndrueshëm mjedisor, shoqëror dhe ekonomik që
organizatat e ndryshme kanë shprehur në takime e samite të shumta (tashmë ndoshta më tepër
se ç’duhet), gjykojmë se rrugëtimi i shkurtër që realizuam, të gjithë së bashku, italianë dhe shqip-
89
umane hanno sancito in diversi (ormai forse troppi) meeting e summit, riteniamo che il piccolo,
breve tratto di percorso che abbiamo realizzato, tutti insieme, italiani e albanesi, abbia comunque
posto le premesse perché si possa continuare ad operare autonomamente, anche dopo la conclusione di questo Progetto.
È questa, a mio avviso, la condizione che, qualora venga confermata nel futuro, è in grado di interpretare nella maniera più genuina quella che è la finalità fondamentale della cooperazione internazionale: favorire il miglioramento delle condizioni di vita delle comunità destinatarie del progetto,
contribuendo così a rafforzarne l’identità e la capacità di autodeterminazione.
90
tarë, ka hedhur sidoqoftë premisat për të vazhduar të punohet në mënyrë të pavarur, edhe pas
përfundimit të këtij Projekti.
Sipas mendimit tim, është ky kushti kryesor që nëse vazhdon të jetë edhe në të ardhmen, është
në gjendje interpretojë në mënyrën më të pastër atë që është qëllimi themelor i bashkëpunimit
ndërkombëtar: mbështetja e përmirësimit të kushteve të jetës të komuniteteve së cilave i drejtohet projekti, duke ndihmuar kështu në forcimin e identitetit dhe aftësisë së vetëvendosjes.
91
92
2.3 Un esempio di percorso di costruzione
partecipata di una RETE: le Fattorie Didattiche
2.3 Një shembull pune për ndërtimin
në bashkëpunim të një RRJETI: Fermat Didaktike
Nell’ambito del Piano di Avvio del Sistema In.F.E.A. (Informazione – Formazione – Educazione Ambientale), l’ARPA Sicilia, nella sua funzione di nodo centrale del sistema regionale, ha realizzato, in
favore degli operatori dei nodi territoriali, specifiche iniziative di formazione, riguardanti sia la gestione della rete e le metodologie di sviluppo partecipato di progetti di informazione, formazione
ed educazione ambientale, sia l’implementazione del concetto di qualità nei processi educativi,
fondato sulla ricerca dell’efficacia e del miglioramento continuo. Tra le ipotesi formulate, a conclusione delle esperienze formative condotte nel 2004, l’idea progetto “Fattorie Didattiche” è quella
che ha riscosso unanime interesse, sia da parte dei referenti dei nodi della rete che da parte del
Laboratorio Regionale In.F.E.A., per i suoi caratteri multidisciplinari ed educativi oltre che per l’opportunità di valorizzazione e mantenimento delle tradizioni e delle culture locali.
Il punto di avvio del percorso è stata la constatazione che non bastava mettere insieme e collegare
diversi soggetti per avere un sistema, ma che un sistema – una RETE – per nascere ed esistere richiede condizioni che vanno accuratamente progettate e di cui ci si deve assumere la cura e la
manutenzione. È stata quindi condivisa una concezione di RETE come “comunità di pratica e di ricerca”: un insieme di soggetti uniti da un progetto, da qualcosa che li accomuna e che motiva le
comunicazioni, gli scambi, le interazioni, le co-evoluzioni.
La configurazione della Rete delle Aziende e delle Fattorie Didattiche siciliane, così come è stata
individuata nelle prime fasi del percorso, comprende la Rete In.F.E.A. Siciliana (ARPA Sicilia ed Enti
gestori delle Aree Naturali Protette); l’Ufficio Regionale Scolastico (con la sua articolazione nel territorio, inclusi gli Istituti Scolastici come destinatari del processo educativo); l’Assessorato Regionale
Agricoltura e Foreste (SOAT e Ispettorato Agrario); e inoltre l’Assessorato Regionale Sanità (ASP),
le Associazioni ambientaliste, le Confederazioni degli agricoltori e le Aziende agricole.
Due elementi delineano gli aspetti critici e distintivi di reti come quella delle Aziende e Fattorie Didattiche: l’alta variabilità del quadro nel quale la Rete si inserisce e il legame debole che unisce il sistema. L’alta variabilità è legata al mutamento, repentino ed in larga misura imprevedibile, dello
scenario politico, normativo ed istituzionale e di quello scientifico e culturale al quale essa è indissolubilmente legata, nonché alla possibile ampia crescita di soggetti partecipanti. I legami deboli
(tipologia dell’organizzazione, culture ed appartenenza dei soggetti) fanno sì che essi, all’interno
della Rete, appaiano fondati principalmente sul consenso nei confronti di un progetto e sul desiderio
di partecipare attivamente per affrontare questioni di importanza considerata primaria.
La significatività del percorso, avviato nel 2006, è caratterizzata dai seguenti aspetti:
- far dialogare e lavorare insieme soggetti diversi (in maniera concreta e non attraverso semplici adempimenti formali);
- porsi il problema di promuovere e sostenere la qualità degli interventi attraverso l’adozione
di un Sistema di Indicatori;
- farsi carico di un approccio alla partecipazione intesa come fattore indispensabile nella realizzazione di politiche di sostenibilità sul territorio, che devono basarsi su processi decisionali
caratterizzati da maggiore inclusività e continuità, dall’uso di nuove modalità di lavoro e comunicazione, e che abbia obiettivi chiari e misurabili, regole trasparenti e ruoli e responsabilità
chiari per gli attori coinvolti, con fasi di rendicontazione e valutazione dei risultati raggiunti.
Në kuadër të Planit për Nisjen e Sistemit In.F.E.A. (Informazione – Formazione – Educazione Ambientale, Informacion – Formimim – Edukim Mjedisor), ARPA Sicilia, në funksionin e organizmit qëndror të sistemit rajonal, ka realizuar nisma specifike formimi për punonjësit e rrjetit, që kanë të bëjnë
qoftë me menaxhimin e rrjetit dhe metodologjitë e zhvillimit në bashkëpunim (me pjesëmarrjen e
palëve) të projekteve të informimit, formimit dhe edukimit mjedisor, ashtu dhe me zbatimin e konceptit të cilësisë në proceset mësimdhënëse, bazuar në kërkimin e efikasitetit dhe të përmirësimit
të vazhdueshëm. Ndër hipotezat e hedhura, në përfundim të aktiviteteve formuese të zhvilluara
në vitin 2004, projekt-ideja “Fermat didaktike” tërhoqi më shumë interes, qoftë nga ana e referuesve të elementëve të rrjetit, ashtu edhe nga ana e Laboratorit Rajonal In.F.E.A., për karakterin e saj
shumëdisiplinësh dhe edukues, përveçse për mundësinë e vlerësimit dhe ruajtjes së traditave dhe
kulturave vendore.
Si pikënisje e punës shërbeu konstatimi që, për të krijuar një sistem, nuk mjaftonte të bashkoheshin
dhe lidheshin subjekte të ndryshme, por nga ana tjetër një sistem – një RRJET – që të lindë dhe
ekzistojë ka nevojë për kushte që duhen projektuar me kujdes, por edhe që duhen ruajtur dhe
mirëmbajtur vazhdimisht. U pranua kështu konceptimi i RRJETIT si “komunitet i praktikës dhe i kërkimit”: një bashkësi subjektesh të lidhura nga një projekt, nga diçka që i bashkon dhe nxit komunikimet, shkëmbimet, ndërveprimet, bashkë-zhvillimet.
Konfigurimi i Rrjetit të Ndërmarrjeve dhe Fermave Didaktike siçiliane, kështu siç u përcaktua në
fazat e para të punës, përfshin Rrjetin In.F.E.A. Siciliana (ARPA Sicilia dhe Entet menaxhuese të Zonave Natyrore të Mbrojtura); Zyrën Rajonale të Shkollave (me shpërndarjen e saj në territor përfshirë Institutet shkollore të cilave i drejtohet procesi i mësimdhënies); Drejtorinë Rajonale për
Bujqësinë dhe Pyjet (SOAT dhe Inspektoriati Bujqësor); dhe gjithashtu Drejtorinë Rajonale për
Shëndetësinë (ASP), Shoqatat ambientaliste, Konfederatat e bujqve dhe Ndërmarrjet bujqësore.
Dy janë elementët që përcaktojnë aspektet kritike dhe dalluese të rrjeteve si ai i Ndërmarrjeve dhe
Fermave Didaktike: ndryshueshmëria e lartë e kuadrit në të cilin bën pjesë Rrjeti dhe lidhja e dobët
që bashkon sistemin. Ndryshueshmëria e lartë lidhet me ndryshimin, e shpejtë dhe tepër të paparashikueshëm, të skenarit politik, normativ dhe institucional si dhe atij shkencor dhe kulturor, me
të cilin lidhet pazgjidhshmërisht, por edhe me rritjen e mundshme të subjekteve pjesëmarrëse. Lidhjet e dobëta (tipologjia e organizimit, kulturave dhe përkatësisë së subjekteve) bëjnë që ato,
brenda Rrjetit, të bazohen kryesisht në dhënien e miratimit për një projekt dhe në dëshirën për të
marrë pjesë aktivisht në zgjidhjen e çështjeve të konsideruara me rëndësi parësore.
Fazat e ndryshme të punës së nisur në vitin 2006, u karakterizuan nga aspektet e mëposhtme:
- nxitja e subjekteve të ndryshme për të biseduar dhe punuar së bashku (në mënyrë
konkrete dhe jo nëpërmjet kryerjes formale të detyrave);
- ngritja e problemit të promovimit dhe zhvillimit të cilësisë së ndërhyrjeve nëpërmjet
përdorimit të një Sistemi Treguesish;
- marrja përsipër e një qasjeje ndaj pjesëmarrjes e nënkuptuar si faktor i domosdoshëm
në realizimin e politikave të zhvillimit të qëndrueshëm të territorit, të cilat duhet të bazohen në proceset vendimarrëse të karakterizuara nga një gjithëpërfshirje dhe vazhdimësi më e madhe, nga përdorimi i modaliteteve të reja të punës dhe komunikimit, dhe
që të ketë synime të qarta dhe të matshme, rregulla transparente si dhe role dhe përgjegjësi të qarta për të gjithë aktorët e përfshirë, me faza llogaridhënie dhe vlerësimi të
rezultateve të arritura.
93
Box - Modalità e fasi operative per la costituzione della RETE
Condizioni di partenza
1. Gestione e coordinamento regionale del processo partecipato da parte dell’ARPA Sicilia Laboratorio Regionale In.F.E.A..
2. Consulenza di facilitatori, esperti nella valutazione della qualità nei processi educativi, nella
gestione dei conflitti e nella progettazione partecipata.
3. Ricerca teorico-concettuale-pratica di analoghe esperienze in campo nazionale e internazionale.
4. Consapevolezza che la costruzione di una Rete è un processo graduale che richiede di
avanzare a piccoli passi, per approssimazioni ed integrazioni successive.
Fasi del percorso
Box - Modalitetet dhe fazat operative për krijimin e RRJETIT
Kushtet fillestare
1. Menaxhimi dhe bashkërendimi rajonal i procesit nga ana e ARPA Sicilia - Laboratori Rajonal In.F.E.A..
2. Konsulenca e ndihmësve, ekspertë në vlerësimin e cilësisë në proceset e edukimit,
në menaxhimin e konflikteve dhe në projektimin në bashkëpunim (me pjesëmarrjen e palëve).
3. Kërkimi teoriko-konceptual-praktik për përvoja të ngjashme në fushën kombëtare dhe
ndërkombëtare.
4. Vetëdije që ndërtimi i një Rrjeti është një proces gradual që kërkon ecjen përpara me hapa
të vegjël, për të patur mundësi që të bëhen korrigjime dhe integrime të mëtejshme.
Fazat e punës
1. Confronto ed elaborazione partecipata tra i referenti della Rete In.F.E.A. Siciliana, attraverso
seminari-studio, per la definizione:
> degli obiettivi e delle fasi del percorso (il “cosa” e il “quando”);
> dei potenziali soggetti-attori da coinvolgere e del loro ruolo (il “chi”);
> degli strumenti operativi per garantire l’integrazione dei diversi portatori di interesse (il “come”).
Contestualmente è stato avviato un percorso per la definizione di un Sistema di Indicatori di Qualità (S.I.Q.) per il monitoraggio della costituenda Rete, concepito come strumento per:
> l’osservazione, la documentazione e la valutazione del processo;
> il miglioramento continuo e la ricerca di modelli di sostenibilità;
> i percorsi di accreditamento.
1. Ballafaqimi dhe bashkëpunimi midis referentëve të Rrjetit In.F.E.A. Siciliana, nëpërmjet
seminareve të studimit, për të përcaktuar:
> objektivat dhe fazat e punës (“çfarë” dhe “kur”);
> subjektet-aktorët potencialë që mund të marrin pjesë dhe roli i tyre (“kush”);
> instrumentat operativë për të garantuar integrimin e grupeve të ndryshme të interesit (“si”).
Në të njëjtën kohë po punohet për përcaktimin e një Sistemi të Treguesve të Cilësisë (S.I.Q.) për
monitorimin e Rrjetit që po ndërtohet, i konceptuar si instrument për:
> vëzhgimin, dokumentimin dhe vlerësimin e procesit;
> përmirësimin e vazhdueshëm dhe kërkimin e modeleve të zhvillimit të qëndrueshëm;
> mënyrat e akreditimit.
2. Stage formativo per i referenti In.F.E.A. presso le fattorie didattiche dell’Emilia Romagna
(attive già dal 1998).
2. Stazhe formuese për referentët In.F.E.A. pranë Fermave Didaktike në Emilia Romagna (të
ngritura që nga viti 1998).
3. Lavoro di due appositi Gruppi Tematici (“Qualità” e “Partecipazione”) incaricati di definire:
le bozze di un Piano d’Azione Locale per le attività di promozione e gestione della Rete
Regionale di Aziende e Fattorie Didattiche e il Sistema di Indicatori di Qualità (SIQ) per il
monitoraggio della costituenda rete.
3. Puna e dy Grupeve Tematike të posaçme (“Cilësi” dhe “Pjesëmarrje”) të ngarkuara për të
përcaktuar: draftet e një Plan Veprimi Vendor për veprimtaritë që lidhen me promovimin dhe
menaxhimin e Rrjetit Rajonal të Ndërmarrjeve dhe Fermave Didaktike dhe Sistemin e Treguesve
të Cilësisë (SIQ) për monitormin e rrjetit që po ndërtohet.
4. Istituzione di due Tavoli di partenariato, nelle Province di Agrigento e Messina, con la convocazione dei portatori di interesse locali, nei quali sono state approfondite le modalità operative
per la costituzione, su base territoriale, della RETE di Aziende e Fattorie Didattiche e per la
condivisione delle bozze del Piano di Azione Locale e del SIQ. L’obiettivo della costituzione
dei Tavoli è stato quello di assicurare, attraverso la partecipazione diretta degli attori locali,
il massimo livello di condivisione dei contenuti e delle modalità operative, in modo da garantire
la durata nel tempo del processo e favorire il radicamento locale della rete, nonché di fornire
un’opportunità per sancire e/o attivare collaborazioni tra Enti, Istituzioni, Associazioni, ecc..
4. Krijimi i dy Tryezave të Partneritetit, në Provincat Agrixhento dhe Mesina, me pjesëmarrjen
e grupeve të interesit në nivel vendor, për të diskutuar modalitetet operative për ndërtimin,
në bazë territoriale, të RRJETIT të Ndërmarrjeve dhe Fermave Didaktike dhe për miratimin e drafteve të Plan Veprimit Vendor dhe të Sistemit të Treguesve të Cilësisë. Objektivi i krijimit të Tryezave
ishte garantimi, nëpërmjet pjesëmarrjes së drejtpërdrejtë të aktorëve vendorë, i miratimit të brendive dhe modaliteteve operative në nivel sa më të gjerë, në mënyrë që të sigurohet kohëzgjatja e
procesit dhe të nxitet rrënjosja vendore e rrjetit, dhe nga ana tjetër të shërbejë si mundësi e mirë
për të sanksionuar dhe/ose aktivizuar bashkëpunimet midis Enteve, Institucioneve, Shoqatave, etj.
5. Attraverso il percorso intrapreso dalla Rete In.F.E.A. (seminari, gruppi di lavoro, forum, tavoli),
insieme agli stakeholders (partenariato istituzionale e attori locali), si è arrivati, tra settembre
2006 e novembre 2007, all’elaborazione ed alla pubblicazione, da parte di ARPA Sicilia,
del volume “La Rete delle Aziende e delle Fattorie Didattiche in Sicilia – Linee Guida per la
promozione e la gestione” che contiene:
> Vademecum per la gestione dei processi partecipati;
> Piano d’Azione per la gestione locale delle attività di promozione e gestione della RETE;
> Sistema di Indicatori di Qualità e procedura di accreditamento.
La documentazione e la valutazione del percorso sono state trattate diffusamente in altre due
pubblicazioni: “La Rete delle Aziende e delle Fattorie Didattiche in Sicilia – La documentazione
dell’esperienza” e “Verso nuove forme di turismo culturale – Sguardi e riflessioni comuni sulla
Rete delle Aziende e delle Fattorie Didattiche in Sicilia”.
5. Falë punës së kryer nga Rrjeti In.F.E.A. (seminare, grupe pune, forume, tryeza të rrumbullakta),
së bashku me palët e interesuara (partnerët institucionalë dhe aktorët vendorë), u arrit që,
nga shtatori 2006 deri në nëntor 2007, të hartohej dhe botohej, nga ana e ARPA Sicilia, volumi
“La Rete delle Aziende e delle Fattorie Didattiche in Sicilia – Linee Guida per la promozione e
la gestione” (Rrjeti i Ndërmarrjeve dhe i Fermave Didaktike në Siçili – Drejtimet Kryesore për
promovimin dhe menaxhimin), që përmban:
> Manualin për menaxhimin e proceseve në bashkëpunim;
> Plan Veprimin për menaxhimin vendor të veprimtarive të promovimit dhe menaxhimit të RRJETIT;
> Sistemin e Treguesve të Cilësisë dhe procedurën e akreditimit.
6. Sperimentazione delle LINEE GUIDA, concepite come uno strumento operativo in progress,
attraverso la realizzazione di:
> Tavoli di Partenariato Territoriale (9 Province Siciliane);
> 2 Workshop a scala regionale (giugno 2007 e novembre 2008);
> co-progettazione tra Scuola e Aziende agricole (5 percorsi educativi in 5 province regionali).
94
Dokumentimi dhe vlerësimi i punës janë trajtuar gjerësisht në dy botime të tjera: “La Rete delle
Aziende e delle Fattorie Didattiche in Sicilia – La documentazione dell’esperienza” (Rrjeti i Ndërmarrjeve dhe i Fermave Didaktike në Siçili – Dokumentimi i përvojës) dhe “Verso nuove forme di
turismo culturale – Sguardi e riflessioni comuni sulla Rete delle Aziende e delle Fattorie Didattiche
in Sicilia” (Drejt formave të reja të turizmit kulturor – Vështrime dhe reflektime të përbashkëta për
Rrjetin e Ndërmarrjeve dhe Fermave Didaktike në Siçili).
6. Eksperimentimi i DREJTIMEVE KRYESORE, të konceptuara si një instrument operativ në
punë e sipër, nëpërmjet realizimit të:
> Tryezave të Partnerëve Territorialë (9 Provinca Siçiliane);
> 2 Workshop në nivel rajonal (qershor 2007 dhe nëntor 2008);
> bashkë-projektim midis Shkollës dhe Ndërmarrjeve bujqësore (5 kurse edukimi në 5 provinca rajonale).
95
Lascio la conclusione del breve resoconto di un’esperienza ancora in corso, “dove molto si è visto,
si è fatto, si è appreso, ma dove ancora molto resta da scoprire, da fare, da apprendere”, alle parole di uno degli esperti che ha accompagnato la nascente Rete nei suoi primi passi: “Quali risultati
sono stati conseguiti finora da questo percorso? Risultati tangibili sono la realizzazione di materiali
informativi-formativi-operativi, come un Vademecum per la gestione dei processi partecipati, un
Piano d’Azione per la gestione locale delle attività di promozione della rete, le Linee Guida per promuovere la partecipazione, il Sistema di Indicatori di Qualità e i criteri di accreditamento e valutazione. Ma, altrettanto importanti sono i risultati intangibili emersi dal percorso. Dai tanti incontri svolti
si sono ottenute molteplici occasioni di cambiamento e di innovazione: maggiore percezione e
consapevolezza delle varie realtà tra i referenti della Rete In.F.E.A., maggiori informazioni circolate
al di là dei ruoli decisionali e professionali, la nascita di nuove relazioni, maggiore confronto, approfondimento, co-apprendimento, utilizzo di nuovi strumenti di gestione per la progettazione partecipata. Tutto questo ha significato aggiornamento e sviluppo di competenze, come forma di
capitale umano e sociale, cresciuto tra momenti formali e informali”.
Po e mbyll raportin e shkurtër mbi një përvojë në zhvillim e sipër, “ku shumë gjëra u panë, u bënë,
u mësuan, por ku ka ende shumë gjëra për të zbuluar, për të bërë, për të mësuar”, me fjalët e një
prej ekspertëve i cili e shoqëroi Rrjetin që po lindte që në hapat e tij të parë: “Cilat janë rezultatet e
arritura deri tani? Rezultate të prekshme janë realizimi i materialeve informuese-formuese-operative, si një Manual për menaxhimin e proceseve në bashkëpunim (me pjesëmarrjen e palëve), një
Plan Veprimi për menaxhimin vendor të aktiviteteve të promovimit të rrjetit, Drejtimet Kryesore për
të promovuar pjesëmarrjen, Sistemi i Treguesve të Cilësisë dhe kriteret e akreditimit dhe vlerësimit.
Po aq të rëndësishme janë edhe rezultatet e paprekshme të evidentuara gjatë punës. Takimet e
shumta që u zhvilluan, shërbyen për shkëmbimin e përvojave dhe të risive: perceptim dhe ndërgjegjësim më të madh për realitetet e ndryshme të referuesve të Rrjetit In.F.E.A., më shumë informacione të shkëmbyera përtej roleve vendimarrëse dhe profesionale, lindën marrëdhënie të reja,
u rrit ballafaqimi, thellimi i njohurive, bashkë-mësimi, përdorimi i instrumentave të reja të menaxhimit
për projektimin në bashkëpunim. E gjithë kjo ka sjellë përditësimin dhe zhvillimin e kompetencave,
si formë e kapitalit njerëzor dhe shoqëror, që është rritur mes përvojash formale dhe informale”.
Bibliografia
Bibliografia
AA.VV., 2008 – “ Biodiversità facciamo il punto: Strategie per l’educazione, la gestione
e la conservazione”, ARPA Sicilia.
AA.VV., 2008 – “La Rete delle Aziende e delle Fattorie Didattiche in Sicilia – La documentazione dell’esperienza”, ARPA Sicilia.
Borgarello G., M. Mayer, F. Tonucci, 2010 – “Definizione di un Sistema di Indicatori per i
Centri di Esperienza”
http://www.cridea.regione.umbria.it/Mediacenter/FE/media/che-significa-creareuna-rete-un-sistema.html
Sancassiani W. e G. Borgarello, 2007 – “La Rete delle Aziende e delle Fattorie Didattiche
in Sicilia – Linee Guida per la promozione e la gestione”, ARPA Sicilia.
96
AA.VV., 2008 - “Biodiversità facciamo il punto: Strategie per l’educazione, la gestione e
la conservazione” (Biodiversiteti, gjendja e tanishme: Strategji për edukimin, menaxhimin
dhe ruajtjen), ARPA Sicilia.
AA.VV., 2008 - “La Rete delle Aziende e delle Fattorie Didattiche in Sicilia – La documentazione dell’esperienza” (Rrjeti i Ndërmarrjeve dhe i Fermave Didaktike në Siçili – Dokumentimi i përvojës), ARPA Sicilia.
Borgarello G., M. Mayer, F. Tonucci, 2010 – “Definizione di un Sistema di Indicatori per i
Centri di Esperienza” (Përcaktimi i një Sistemi Treguesish për Qendrat e Përvojës)
http://www.cridea.regione.umbria.it/Mediacenter/FE/media/che-significa-creareuna-rete-un-sistema.html
Sancassiani W. dhe G. Borgarello, 2007 - “La Rete delle Aziende e delle Fattorie Didattiche in Sicilia – Linee Guida per la promozione e la gestione” (Rrjeti i Ndërmarrjeve dhe
i Fermave Didaktike në Siçili – Drejtimet Kryesore për promovimin dhe menaxhimin),
ARPA Sicilia
97
Autori
98
Autorët
Carlo Alessandri – Laureato in Scienze Biologiche, ha maturato una esperienza decennale nel
campo dell’educazione ambientale e della divulgazione scientifica. Attualmente è Referente del Dipartimento di Educazione Ambientale dell’Istituto Pangea-ONLUS e si occupa della direzione del
“Labnet Lazio” (Laboratorio Territoriale di Informazione ed Educazione Ambientale) e del Labter
(Laboratorio Territoriale) del Parco Naturale Regionale dei Monti Lucretili nel Lazio.
Carlo Alessandri – I diplomuar për Shkenca Biologjike, ka një përvojë dhjetëvjeçare në fushën e
edukimin mjedisor dhe botimeve shkencore. Aktualisht është Referues i Departamentit të Edukimit
Mjedisor të Institutit Pangea-ONLUS dhe merret me drejtimin e “Labnet Lazio” (Laboratori Territorial
i Informacionit dhe Edukimit Mjedisor) dhe i Labter (Laboratori Territorial) i Parkut Natyror Rajonal
të Monti Lucretili në Lacio.
Paola Buscarinu – Biologa, dipendente dell’Ente Acque Sardegna, esperta in Limnologia degli invasi. È responsabile della campagna di caratterizzazione della qualità delle acque per il programma
APQ linea 2.3 Mediterraneo e Balcani – RIVA.
Paola Buscarinu – Biologe, punonjëse pranë Entit të Ujrave Sardegna, eksperte në Limnolgjinë
e liqeneve. Është përgjegjëse e fushatës së karakterizimit të cilësisë së ujrave për programin APQ
pjesa 2.3 Mesdheu dhe Ballkani – RIVA.
Clelia Caprioli – Laureata in Scienze Forestali, collabora dal 1993 con l’Istituto Pangea-ONLUS
occupandosi della ideazione, realizzazione e gestione di progetti, sia a livello nazionale che internazionale, in materia di formazione professionale ed educazione per l’ambiente e le aree protette.
Autrice di pubblicazioni, soprattutto a scopo didattico, ha contribuito alla diffusione nelle Aree Protette d’Italia della Interpretazione Ambientale.
Clelia Caprioli – Është diplomuar për Shkencat Pyjore, bashkëpunon që nga viti 1993 me Institutin
Pangea-ONLUS dhe merret me hedhjen e ideve, realizimin dhe menaxhimin e projekteve, në nivel
kombëtar dhe ndërkombëtar, që kanë të bëjnë me formimin profesional dhe edukimin për mjedisin
dhe zonat e mbrojtura. Autore e disa botimeve, sidomos për qëllime didaktike, ka dhënë kontributin e saj në përhapjen e Interpretimit Mjedisor në Zonat e Mbrojtura të Italisë.
Daniele Carpita – Laureato in Scienze Politiche – indirizzo politico internazionale, collabora dal
2005 con l'Istituzione Centro Nord Sud della Provincia di Pisa in qualità di esperto nel settore della
cooperazione internazionale. Nello specifico per l'ideazione, la progettazione e la gestione di progetti di cooperazione internazionale.
Daniele Carpita – I diplomuar për Shkenca Politike – dega politika ndërkombëtare, bashkëpunon
nga viti 2005 me Institucionin Centro Nord Sud të Provincës së Pizës si ekspert në sektorin e bashkëpunimit ndërkombëtar. Në mënyrë të veçantë merret me ideimin, projektimin dhe menaxhimin e bashkëpunimit ndërkombëtar.
Lucia D’Agostino – Forestale, Dottore di Ricerca in Idronomia Ambientale, Responsabile del Servizio agro-forestale dell’Ente Parco Regionale dei Monti Lucretili (Lazio) dal 2004, dal 2006 è in servizio in ARPA Sicilia come referente del Laboratorio Regionale In.F.E.A.. Si occupa di tematiche
relative all’Educazione all’Ambiente ed alla Sostenibilità, collaborando alla progettazione e realizzazione di progetti e percorsi educativi, di ricerche e di pubblicazioni.
Lucia D’Agostino – Mbrojtja Pyjore, Doktore kërkimore për Hidronomi Mjedisore, Përgjegjëse e
Shërbimit agro-pyjor të Entit Rajonal të Monti Lucretili (Lacio) nga 2004. Nga 2006 punon pranë
ARPA Sicilia si referuese e Laboratorit Rajonal In.F.E.A.. Merret me tematikat e Edukimit Mjedisor
dhe Zhvillimit të Qëndrueshëm, duke bashkëpunuar për projektimin dhe realizimin e projekteve
që lidhen me edukimin, kërkimin dhe botimet.
Calogero Di Chiara – Ingegnere, ambientalista, esploratore di percorsi di sostenibilità. Quando
può pratica la flânerie ed il pellegrinaggio. Dirige il Laboratorio In.F.E.A. della Sicilia e si prende cura
del sistema regionale dell’Educazione all’ambiente ed alla sostenibilità. Componente del Tavolo
Tecnico nazionale In.F.E.A.. Responsabile del centro di coordinamento regionale per la promozione
del DESS UNESCO. Tra i fondatori di G.E.A., Gruppi di Esperimentazioni Ambientali.
Calogero Di Chiara – Inxhinier, ambientalist, eksplorues i rrugëve drejt zhvillimit të qëndrueshëm.
Në kohën e lirë praktikon ecjen dhe pelegrinazhin. Drejton Laboratorin In.F.E.A. në Siçili dhe kujdeset për sistemin rajonal të Edukimit ndaj mjedisit dhe zhvillimit të qëndrueshëm. Është anëtar i Tryezës Teknike kombëtare In.F.E.A.. Përgjegjës i qendrës së bashkërendimit rajonal për promovimin
e DESS UNESCO. Është një ndër themeluesit e G.E.A., Grupe të Eksperimentimit Mjedisor.
Loredana de Ferrariis – Geologo, funzionario di ruolo dell’Autorità di Bacino della Regione Calabria, referente e coordinatore per l’attuazione dell’APQ BALCANI (Progetto Integrato RIVA) e dell’APQ Mediterraneo. È impegnata principalmente nelle attività di pianificazione in materia di rischio
idrogeologico e di programmazione di interventi di difesa del suolo, oltre che nelle attività tecniche
inerenti la gestione e l’aggiornamento del Piano di Assetto Idrogeologico della Regione Calabria.
Loredana de Ferrariis – Gjeologe, funksionare pranë Autorità di Bacino i Rajonit të Kalabrisë,
referuese dhe koordinatore për zbatimin e APQ BALLKANI (Projekti i Integruar RIVA) dhe i APQ
Mesdheu. Merret kryesisht me veprimtaritë e planifikimit në çështjet e rrezikut hidrogjeologjik dhe
programimin e ndërhyrjeve në mbrojtje të tokës, si dhe me aktivitetet teknike që kanë të bëjnë
me menaxhimin dhe përditësimin e Planit të Asetit Hidrogjeologjik në Rajonin e Kalabrisë.
Maria Antonietta Dessena – Geologa, Direttore del Servizio Qualità Acqua Erogata dell’ENAS
(Ente Acque della Sardegna), ente attuatore della Regione Sardegna per il programma APQ linea
2.3 Mediterraneo e Balcani e Responsabile del Procedimento del Programma APQ.
Maria Antonietta Dessena – Gjeologe, Drejtoreshë e Shërbimit Cilësia e Ujit të Furnizuar të ENAS
(Enti i Ujrave Sardegna), enti zbatues i Rajonit të Sardenjës për Programin APQ pjesa 2.3 Mesdheu
dhe Ballkani dhe Përgjegjëse e Ecurisë së Programit APQ.
99
Autori
Ignazio Ferraro – Ingegnere, Funzionario Direttivo del Servizio Osservatorio delle Acque – Dipartimento dell’Acqua e dei Rifiuti dell’Assessorato all’Energia e ai Servizi di Pubblica Utilità della Regione Siciliana. Laureato in Ingegneria Civile Idraulica, è in servizio dal 2003 presso l’Osservatorio
delle Acque. Principale mansione: redazione di bilanci idrologici finalizzata alla valutazione, al monitoraggio ed alla gestione delle risorse idriche.
Ignazio Ferraro – Inxhinier, Funksionar i Bordit Drejtues të Shërbimit Vëzhgues të Ujrave – Departamenti i Ujrave dhe Mbeturinave në Drejtorinë e Energjisë dhe Shërbimeve Publike në Rajonin
e Sicilisë. I diplomuar për Inxhinieri Civile Hidraulike, që nga viti 2003 punon pranë Vëzhguesit të
Ujrave. Detyra kryesore: redaktimi i bilanceve hidrologjike me qëllim vlerësimin, monitorimin dhe
menaxhimin e burimeve ujore.
Pasquale Fabio Filianoti – Professore di Idrologia, Costruzioni Idrauliche e Marittime presso l’Università Mediterranea di Reggio Calabria dal 2001. Svolge la sua attività di ricerca scientifica nel
campo del’ingegneria marittima, con particolare riferimento ai sistemi di produzione di energia da
moto ondoso. Coordina per la “Mediterranea” due progetti di Cooperazione Internazionale.
Pasquale Fabio Filianoti – Profesor i Hidrologjisë, Ndërtimeve Hidraulike dhe Detare pranë Universitetit Mesdhetar në Reggio Calabria nga viti 2001. Zhvillon veprimtarinë e tij kërkimore shkencore në fushën e inxhinierisë detare, duke u përqëndruar në sistemet e prodhimit të energjisë nga
lëvizja e dallgëve. Është koordinator për Universitin Mesdhetar i dy projekteve të Bashkëpunimit
Ndërkombëtar.
Francesco Fusto – È ingegnere ambientale presso il Centro Funzionale Multirischi dell’Agenzia
Regionale per la Protezione dell’Ambiente della Calabria.
Ignazio Ghironi – Geologo, dipendente ENAS presso il Servizio Qualità Acqua Erogata. Si occupa
di GIS e cartografia tematica. Responsabile della realizzazione del GIS per il programma APQ linea
2.3 Mediterraneo e Balcani – RIVA.
Gianluca La Placa – Funzionario Direttivo del Servizio Osservatorio delle Acque – Dipartimento
dell’Acqua e dei Rifiuti dell’Assessorato all’Energia e ai Servizi di Pubblica Utilità della Regione Siciliana. Laureato in Ingegneria Civile Idraulica, è in servizio dal 2002 presso l’Osservatorio delle Acque.
Principale mansione: gestione di progetti inerenti fenomeni ambientali estremi (siccità, desertificazione e piene) in ambito regionale, nazionale ed internazionale.
Silvana Nesi Sirgiovanni – Biologa, ha insegnato per 40 anni, di cui 30 nella maxisperimentazione.
Esperta di educazione ambientale e formazione professionale, collabora in questo campo con l’Istituto Pangea-ONLUS da 15 anni. È autrice di un libro di testo per le scuole secondarie di primo grado
e di numerose pubblicazioni e testi scientifici, didattici e divulgativi.
Ahmet Osja – Professore all’Università di Scutari, ha lavorato per più di 30 anni come esperto
presso il centro di ricerche sull’agricoltura in Albania di Scutari (Istituto della Farina e del Mais).
È autore di numerosi articoli e, oltre ad essere stato Ministro dell’Agricoltura e parlamentare, è stato
insignito di numerosi riconoscimenti ufficiali, come quello di Grande Maestro ricevuto dal Presidente
dell’Albania; ha anche ricevuto premi importanti come quello dell’Accademia delle Scienze.
Anna Maria Pastorelli – Biologa, lavora in ARPA Puglia presso la Direzione Scientifica, settore
Ambienti Naturali di Bari. Le sue competenze riguardano essenzialmente gli ambienti marino-costieri, in particolare si occupa del monitoraggio e analisi degli Elementi di Qualità Biologica (fito e
zooplancton, macrozoobenthos, fanerogame, macroalghe e fauna ittica) ai fini della valutazione e
classificazione della qualità dell’acqua secondo il D. Lgs. 152/2006 (in linea con la Direttiva della Comunità Europea 2000/60). È referente del Progetto RIVA per ARPA Puglia, che rappresenta l’Ente
Attuatore Coordinatore del progetto.
100
Autorët
Francesco Fusto – Është inxhinier mjedisor pranë Qendrës Funksionale të Rreziqeve të ndryshme të Agjensisë Rajonale për Ruajtjen e Mjedisit, Kalabri.
Ignazio Ghironi – Gjeolog, punonjës i ENAS pranë Shërbimit Cilësia e Ujit të Furnizuar. Merret me
GIS dhe hartografinë tematike. Përgjegjës i realizimit të GIS për programin APQ pjesa 2.3 Mesdheu
dhe Ballkani – RIVA.
Gianluca La Placa – Funksionar i Bordit Drejtues të Shërbimit Vëzhgues të Ujrave – Departamenti
i Ujrave dhe Mbeturinave në Drejtorinë e Energjisë dhe Shërbimeve Publike në Rajonin e Sicilisë. I
diplomuar për Inxhinieri Civile Hidraulike, që nga viti 2002 punon pranë Vëzhguesit të Ujrave. Detyra
kryesore: menaxhimi i projekteve që kanë të bëjnë me dukuritë e skajshme mjedisore (thatësira,
shkretimi dhe përmbytjet) në kuadrin rajonal, kombëtar dhe ndërkombëtar.
Silvana Nesi Sirgiovanni – Biologe, ka dhënë mësim për 40 vjet, ndër të cilat 30 vjet në maksieksperimentimet. Eksperte e edukimit mjedisor dhe e formimit profesional, bashkëpunon në këtë
sektor me Institutin Pangea-ONLUS prej 15 vitesh. Është autore e një teksti për klasat 6-9 si dhe
e një numri të madh botimesh dhe tekstesh shkencore, didaktike dhe informuese.
Ahmet Osja – Profesor në Universitetin e Shkodrës, ka punuar për mëse 30 vjet si ekspert në
qendrën e kërkimeve bujqësore në Shkodër (Instituti i Miellit dhe Misrit). Është autor i shumë artikujve dhe përveç se ka qenë Ministër i Bujqësisë dhe deputet, ka marrë shumë tituj, ndër të cilët
“Mjeshtër i Madh” lëshuar nga Presidenti i Republikës; gjithashtu ka marrë edhe çmime të rëndësishme si ai nga Akademia e Shkencave.
Anna Maria Pastorelli – Biologe, punon tek ARPA Puglia pranë Drejtorisë Shkencore, sektori
Mjediset Natyrore në Bari. Kompetencat e saj kanë të bëjnë kryesisht me mjediset detaro-bregdetare; në veçanti merret me monitorimin dhe analizimin e Elementeve të Cilësisë Biologjike (fito
dhe zooplancton, macrozoobenthos, fanerogame, makroalga dhe peshq) me qëllim vlerësimin
dhe klasifikimin e cilësisë së ujit sipas Dekretit Legjislativ 152/2006 (në përputhje me Direktivën e
Komunitetit Europian 2000/60). Është referuese e Projektit RIVA për ARPA Puglia, që përfaqëson
Entin Zbatues Bashkërendues të projektit.
101
Autori
102
Autorët
Giovanni Quaranta – Docente di Economia delle Risorse Naturali, Università della Basilicata, Potenza. Autore di oltre 50 pubblicazioni scientifiche su riviste nazionali e internazionali. Coordinatore
di molti progetti di ricerca nazionali e internazionali sulla gestione delle risorsen naturali, lotta alla
desertificazione e sviluppo sostenibile. E-mail: [email protected].
Giovanni Quaranta – Docent i Ekonomisë së Burimeve Natyrore, Universiteti i Bazilikatës, Potenca.
Autor i mbi 50 botimeve shkencore në revista kombëtare dhe ndërkombëtare. Koordinator i shumë
projekteve kërkimore kombëtare dhe ndërkombëtare mbi menaxhimin e burimeve natyrore, luftën
kundër shkretimit të tokës dhe zhvillimin e qëndrueshëm. E-mail: [email protected].
Olga Saraco – Ingegnere, funzionario di ruolo dell’Autorità di Bacino della Regione Calabria, responsabile tecnico-scientifico per l’attuazione dell’APQ BALCANI (Progetto Integrato RIVA) e dell’APQ Mediterraneo. Coredattrice e impegnata nelle attività di gestione e aggiornamento del Piano
di Assetto Idrogeologico (PAI) della Regione Calabria.
Olga Saraco – Inxhiniere, funksionare pranë Autorità di Bacino i Rajonit të Kalabrisë, përgjegjëse
tekniko-shkencore për zbatimin e APQ BALLKANI (Projekti i Integruar RIVA) dhe i APQ Mesdheu.
Është bashkëredaktore dhe merret me menaxhimin dhe përditësimin e Planit të Asetit Hidrogjeologjik (PAI) i Rajonit të Kalabrisë.
Giulia Sirgiovanni – Laureata in Scienze Biologiche, collabora dal 1993 con l’Istituto PangeaONLUS occupandosi della ideazione, realizzazione e gestione di progetti in materia di formazione
professionale ed educazione per l’ambiente e le aree protette. Autrice di numerose pubblicazioni,
soprattutto a scopo didattico, ha contribuito alla diffusione nelle Aree Protette d’Italia della Interpretazione Ambientale.
Giulia Sirgiovanni – E diplomuar për Shkenca Biologjike, bashkëpunon që nga viti 1993 me Institutin Pangea-ONLUS dhe merret me hedhjen e ideve, realizimin dhe menaxhimin e projekteve që
kanë të bëjnë me formimin profesional dhe edukimin për mjedisin dhe zonat e mbrojtura. Autore
e shumë botimeve, sidomos për qëllime didaktike, ka dhënë kontributin e saj në përhapjen e Interpretimit Mjedisor në Zonat e Mbrojtura të Italisë.
Micòl Vascellari – Naturalista, dipendente ENAS presso il Servizio Qualità Acqua Erogata, si occupa di studi ambientali e caratterizzazione naturalistica degli invasi gestiti dall’Ente. Responsabile
della cartografia di uso del suolo e della pianificazione paesistica con riferimento alle fasce di rispetto
dell’area in studio per il programma APQ linea 2.3 Mediterraneo e Balcani – RIVA.
Micòl Vascellari – Natyralist, punonjës i ENAS pranë Shërbimit Cilësia e Ujit të Furnizuar, merret
me studimet mjedisore dhe karakterizimin natyralist të liqeneve të menaxhuara nga Enti. Përgjegjës i hartografisë së përdorimit të tokës dhe planifikimit të peisazhit duke iu referuar zonës së studimit për programin APQ pjesa 2.3 Mesdheu dhe Ballkani – RIVA.
Tomasa Virdis – Biologa, dipendente ENAS, esperta in Limnologia degli invasi, è collaboratrice
della campagna di caratterizzazione della qualità delle acque per il programma APQ linea 2.3 Mediterraneo e Balcani – RIVA.
Tomasa Virdis – Biologe, punonjëse e ENAS, eksperte në Limnologjinë e liqeneve, është bashkëpunëtore e fushatës së karakterizimit të cilësisë së ujrave për programin APQ pjesa 2.3 Mesdheu
dhe Ballkani – RIVA.
103

1.2 Flora dhe Fauna në zonën e Liqenit të Shkodrës

Transcript

Documenti analoghi

Presentazione standard di PowerPoint

consenso informato al trattamento con immunoglobuline umane

Me afer Shqiperise dhe kultures se saj Più vicini

Grazie per la tua bella lettera. Nella mia lettera precedente ti avevo par

Binjakëzimi midis komunave Casalvecchio di Puglia dhe

LIBRETTO_PRIMARIA_albanese[1] [modalità

Imprenditoria albanese in Lombardia L`Albania guarda l`Europa

MUSICA PER LA PACE

CALL CENTER OPERATOR VLORE Të dhëna për

PARR SHPK CERCA OPERATORI PER UN