181 (4.66 MiB)

11/04
12/04
01/05
02/05
03/05
04/05
annada 16 Glion pretsch frs. 45.–/onn
05/05
06/05
07/05
08/05
09/05
10/05
11/05
12/05
01/06
02/06
03/06
04/06
05/06
06/06
07/06
08/06
09/06
10/06
11/06
01/07
02/07
03/07
04/07
05/07
06/07
07/07
09/07
10/07
11/07
12/07
01/08
02/08
03/08
04/08
05/08
06/08
07/08
09/08
10/08
11/08
12/08
01/09
02/09
03/09
04/09
05/09
06/09
07/09
08/09
09/09
SANADAD
Mangiar lindornas gida il magun
Cassa da malsauns: chaussa cumplitgada?
Woodstock: mitus e vardads
10/09
11/09
1
Enver Krasniqi
(50), Domat
Jeu ed haver tema dalla grippa da pors? Na! Jeu
temel nuot. E cunzun haiel da far nuot cun pors. :-)
Prevenziuns fetschel era neginas. Lavau la detta
haiel schon adina bia, aschia ha mia mumma educau mei. Era hai jeu fatg negins patratgs davart la
rolla dils mieds da massa. Igl ei semplamein bien
che las medias informeschan la publicitad.
2
Retscherca – la
grippa da pors
da Flurina Cajochen
cuntegn
Editorial
SANADAD
D’actilife fin il
mal magher
da Flurina Cajochen
La grippa da pors – in tema topactual.
Perquei leva era la redacziun da Punts
saver d’entginas persunas tgei ch’ellas
tratgan da quella grippa. Vegn ei fatg
preparativas specialas? E tgei rolla giogan atgnamein ils mieds da massa?
Tschun statements.
Tge fò atgnamaintg en… … tgirunz da
malsangs?
4
da Catrina Waldegg
Giuvna e sauna
6
da Saskia Del Zotto
Mens sana in corpore sano
7
da Victoria Mosca
Cassa da malsauns? Tge? Cura? Co?
9
da Silvana Derungs
«Cumplicau ei mo il prenum!»
10
da Silvana Derungs
Tge consequenzas on las novas deisas
da magler per la sanadad?
13
dad Angelica Augustin
Igls top 10 „Huusmittelis“ per far sez13
da Catrina Waldegg
Get-Together – inscunter da las linguas 14
da Silvana Derungs
Ballapei da dunnas: Mali e Svizra
15
da Fabiola Vincenz
Il pled dal mais
16
dad Ursin Lutz
Mamma Mia
16
da Fadrina Hofmann Estrada
Musica
17
da H.
Engiavinera Container
18
18
3
Curas da smagrir èn totalmain en il trend.
Cunzunt dapi che persunalitads da la scena
da moda han definì las uschenumnadas grondezzas idealas dad ina dunna. 90/60/90 sa
numna la cumbinaziun magica. Per dentant
avair questas grondezzas ston ins u posseder
gens extraordinaris u consequentamain guardar sin la maglia e stediamain far sport. Qua
na gidi betg da baiver in pau drinks d’actifit.
Quai giascha dentant anc en la norma. Tut
auter quest exempel: avais vus gia udì tge che
tscherts models da passarella fan per tegnair
lur figura? Ellas mangian vatta per dustar la
fom. Il mal magher (l’anorexia), donns dals
organs e problems psichics èn la consequenza. Qua preferesch’ins anc avant la grippa da
portgs, u betg?
Bun divertiment cun l’ediziun «sanadad» da
questas Punts. E restai sauns! Insaquants cussegls persuenter chattais er en quell’ediziun.
Tge fò atgnamaintg
en…
tgirunz da malsangs?
da Catrina Waldegg
Wendelin Balestra, 20, da Savognin, fò
igl amprendissadi dad ampluia spezialiso da sanadad (FaGe – Fachangestellter
Gesundheit) ainten la tgesa da vigls
“Bodmer” giu Coira.
Wendelin, te lavouras ainten ena tgesa da
vigls e fast igl amprendissadi FaGe, pertge ast
te eligia chest mastier?
Ia m’interessesch fitg per la masdegna e va
gugent contact cun la gliout. Siva d’aveir termino la scola reala sunga sto en onn tar las
mongias giu Tgazzas e va anc agiunto en onn
practicum aint igl asil da vigls Bodmer, noua
tg’ia fatg er ossa igl amprendissadi e cunchegl
tgi chegl am veva plaschia fitg bagn, am sunga
decidia per chest mastier.
FaGe è pitost en mastier tgi vign practitgia da
donnas, è chegl nign problem per te u dattigl
mumaints tgi te giavischessas daple omens?
Ia crei tgi luvrar ansemen cun bleras donnas
n’è mai simpel, er betg per ellas sezzas. Igl è
incredibel cant noschas tgi donnas son esser
tranter ellas. Ma igl “Zickenterror” è pi pitschen, schi en om è anc tranteraint. Ansasez
ègl da mussar tgi er omens son practitgier
chest mastier. Nous Svizzers ischans anc
mengia fitg ainten chest schema da mastiers
per omens u mastiers per donnas. An Tera
tudestga ègl chegl tot normal tgi er en om so
esser ena “sora da malsangs”.
«Igl è incredibel cant
noschas tgi donnas son
esser tranter ellas.»
Te lavouras sen en sector social e da sanadad,
tge premissas ins dovra per saveir practitgier
en tal mastier?
An mintga cass ins ògl d’aveir gugent contact
cun gliout e na po betg aveir retignientschas
tge tgi pertotga contact corporal. Cunchegl
tg’ins lavoura ainten en team, vess er la competenza da luvrar ainten ena gruppa d’esser
avant mang. Ma surtot er betg d’amblidar
è tg’ins dovra ena fermezza psichica ed ò
d’aveir blera pazienztga. Per exaimpel schi
en paztgaint dement dumonda mintga diesch
secundas la madema dumonda…
Cunchegl tgi te lavouras ainten ena tgesa da
vigls, ist te adegna puspe confrunto cun la
vigliadetna e la mort. Scu ègl chegl per en
giuvenaster scu te?
Ia persunalmaintg va nignas difficultads cun
chegl. Cler ègl grev, damaias tg’ins ò er ena
tscherta relaziun cun igls abitants, ma tranteraint sunga er led per els schi pon eir e vignan
deliberos digl mal, sch’els eran malsangs.
«Ia persunalmaintg va
nignas difficultads cun la
vigliadetna.»
Ia am sa metter avant tgi da star ansemen cun
blera gliout viglia so er esser legher ed interessant, ans sast te dar en exaimpel?
Ma exaimpels dessigl blers. Els rachintan
savens da pi bod, digl taimp cura tgi tot era
anc oter. Ma interessant e legher ègl er cura
tg’els tschaintan ansemen sen en banc e reian
e fon tgutg, rachintan sgnoccas u dattan a
tgertas. Igls abitants èn savens er bagnspert
ameis tgi sustignan l’egn l’oter e tignan ansemen.
Dattigl dasper igls dueirs scu lavar, dar damagler, etc. er taimp per en’otra furma da tgira?
Nous ischans gio betg en spital, chesta gliout
veiva cò. Ena incumbensa da nous è er da vurdar pigl bagnstar spirtal e psichic dalla gliout.
Nous faschagn legher ansemen, baitagn, dagn
a gis, consolagn sch’egn è trest,…
An en onn ast termino igl ties amprendissadi,
tge ast an senn da far siva? Restas te an chest
métier?
Ansasez lessa star agl li d’amprendissadi
anfignen tg’ia va d’eir aint igl militer. Siva
lessa luvrar en’urela e pi tard forsa ma scolar
anc anavant. I vign scu tgi vign.
Wendelin Balestra, 20, ampluia spezialiso da
sanadad
4
Monika Casutt
(24), Glion
En sesez hai jeu negina tema dalla grippa da pors,
tuttina fetschel mias ponderaziuns. Prevenziuns pli
grondas fetschel era buc, mo lavel jeu pli cunscienziusamein ils mauns. Era mascas da protecziun haiel
aunc buca cumprau. Tgi sa, sch’jeu duvrass tuttenina
in pèr, ein ellas vendidas ora. Lu havess jeu giu discletg. En tut priu hai jeu il sentiment che las medias
dramatiseschien l’entira situaziun, mo tuttina ston ins
prender serius la grippa da pors.
5
Giuvna e sauna
da Saskia Del Zotto
«Seigies leda che ti eis aunc aschi giuvna e sauna. Sco persuna veglia ei la
veta 100 ga pli greva!» Jeu creiel che
mintgin da nus ha schon inaga udiu
quels plaids ord la bucca d’in tat ni
d’ina tatta.
Suenter in tal discuors patratgel jeu lu buc
aunc ditg sur da quei, gie, jeu sun giuvna e
sauna e sun cuntenta. Mo tgei che giuventetgna e sanadad vulan propi dir, vegn magari
clar a mi cura ch’jeu spetgel igl auto da posta.
Cu las portas dalla posta sesarvan, vegn aunc
savens ora in vegl pèr. Els ston mintgamai
prender in scalem alla gada, els setegnan a
moda convulsiva vid il tschabergal e sepusan
in sin l’auter. Il bia sun jeu segideivla cun els
dus e muossel in surrir. Mo quella legria artificiala semetta lu ualti spert ellas proximas
minutas. Mintga gada sun jeu puspei danovamein schoccada. Patratgs sco «O Dieus, co san
ins mo esser aschi “stärigs” ed aschi “senils”?»
van tras il tgau a mi. Quei vul semplamein
buc ir en miu tschurvi.
Per mei secapescha quei da sesez che jeu
sai prender dus scalems alla gada currend
da scala si. Ni da far in sprint dad 80 meters
senza donns che restan. Ni da surviver in
accident da skis cun in pèr bottas blauas. En
da quels muments sai jeu s’imaginar fetg bein
con greva che la veta per glieud veglia sto
esser.
Ni in auter exempel: sche jeu erel per liung
temps buca pli malsauna e survegnel tut surura febra. Il bia schaiel jeu lu en letg sco miez
morta. Il tgau grevs sco plum, la pial tut curiosa. Inagada caliras sco ell’Africa e lu cuort
sissu puspei nundetgas ferdaglias. Il nas che
vul semplamein buca calar dad ir. Ed il culiez
che fa mal ti mordio. Adina lu patratgel jeu:
«Oh, con bi fuss ei uss dad esser pli fitta e
frestga.»
6
Mens sana
in corpore sano
da Victoria Mosca
Ils buns tips per as nudrir saun ho
Victoria Mosca clappo da la cusgliedra da nutrimaint Suzanne ReberHürlimann da Samedan.
«Mens sana in corpore sano» es latin e significha cha in mincha corp saun viva ün spiert
saun. Dimena, scha nus vulains esser mentelmaing top ed adüna fits, schi nu vo que sainza la sandet dal corp. E da rester saun es insè
fich simpel. Tuot que chi drouva es temp per
sieu corp ed üna buna nudritüra. Il temp nun
as possi dischplaschaivelmaing regaler, ma
eau as regal ün pêr tips, cu cha vus as pudais
nudrir saun:
1. Adüna baiver avuonda! Tuot il liquid
cha’l corp perda cun süjer u fer il pisch
stu darcho gnir aint. Dimena baiver 1.5 –
2 liters al di. Las megldras bavrandas sun
quellas sainza zücher: ova u tè. Eir ün
buglion es fich saun (scha qualchün ho
minchataunt dapü vöglia sün qualchosa
insalo).
2. Manger 5 purziuns verdüra e frütta al di.
Ideel sun 3 purziuns verdüra e 3 frütta.
Verdüra e frütta cuntegnan bgers vitamins e minerels importants per nos corp.
La verdüra as po manger u cotta u crüja,
tuot las duos variantas sun bunas. Vais
savieu: bgers vitamins daun la culur a la
verdüra u a la frütta (uschè es il carotin
respunsabel per la culur cotschna dad
üna carotta). Important: pruver da man-
Fer üna bella spassageda
la saira impè da guarder ils
Simpsons!
ger frütta e verdüra da la stagiun!
3. Manger bgers prodots da graun integrel
(paun nair, Knäckebrot, pasta integrela,
biera da giuotta,...).
4. Il corp nu drouva mincha di charn. A
fo bain da fer traunteraint ün di vegetaric cun bun chaschöl, salatas u pasta,
pero sainza bistecas e liangias. Aint illa
charn ho que nempe pelpü grass chi po
cul temp dannager il corp. A po der chi’s
piglia sü memma colesterin u dafatta cha
las avainas dvaintan pü strettas e que po
mner tar ün infarct dal cour.
5. Manger mincha di 3 purziuns da prodots
6.
7.
8.
9.
10.
da lat. Dimena per culazchun üna buna
tazza lat, a mezdi scu dessert ün jogurt e
la saira ün töch chaschöl. Quists prodots
cuntegnan calcium chi fo bain a noss
daints ed a l’ossa (prevenziun dad osteoporosa: l’ossa as fuorma inavous e vain
pü fragila).
Der attent da las differentas sorts da
grass. Per la cuschina fraida (salata) es il
meglder da piglier öli da ravun (Rapsöl)
u öli d’olivas. Per cuschiner chod es il
meglder il painch da cuschiner u eir l’öli
d’olivas. Cun quists grass as po eir eviter
da piglier sü memma colesterin u cha las
avainas as serran. Noschs grass sun cuntgnieus in chips, tschiculatta, dutscharias
e charn.
Que nu voul però dir cha nu’s po mê pü
manger qualchosa dutsch u charn. I’l
cuntrari: intaunt chi’s ho la dretta imsüra
nu fo que üngün dan da manger eir üna
vouta ün töch tschiculatta.
Qualchosa chi pudess dvanter ün nouv
rituel mincha di es da manger ün puogn
plain nuschs. Que nu dependa, scha que
sun mandlas u nitschoulas, que stu simplamaing esser üna nusch.
Il corp drouva fich bger muvimaint!
Perque druver minch’occasiun chi’s
spordscha. Per exaimpel: chaminer sü da
s-chela, impè da piglier l’ascensur; impè
da spetter sül bus, chaminer tar la prosma staziun; impè da guarder ils Simpsons
(chi vegn asa milli voutas e be repetiziuns),
fer üna bella spassageda da la saira.
E schi vess listess da capiter üna vouta
u l’otra chi’s ho gieu üna festada, schi
esa fich important da baiver bger – na,
na biera u oter alcohol – dimperse OVA.
Uschè as güda al corp ad arder il tössi.
Chi chi’s nudrischa già in quist möd, nun ho
dad avair temma da nu viver saun. Quel u
quella dvainta sgüra 100 ans.
La piramida da mangiativas muossa che
quantited chi’s po manger da che prodot. Ella
cumainza giosom culs liquids, da quels as po
consümer quaunt cha’s voul. Lura vo que inavaunt cun verdüra e frütta, prodots da graun,
da lat e pesch. Il pü poch as vess da consümer
ils differents grass.
La piramida da mangiativas.
7
Gianfadri Conrad
(23), Müstair
Jeu hai negina tema dalla grippa da pors, semplamein
empau respect. Tgei ch’jeu fetsch ei ir pli pauc sin tualettas publicas. Era damondel jeu per part la persuna che less
dar il maun a mi: «Has lavau ils mauns?» Plinavon informeschan ils mieds da massa dad ina vart la publicitad,
da l’autra vart fan els tema. Era perquei che scandals ni
temas brisants train l’attenziun...
8
Cassa da malsauns?
Tge? Cura? Co?
da Silvana Derungs
Mintg’onn la medema chanzun, las
medemas lamentaschuns: las premias
da las cassas da malsauns s’augmentan.
Tge fan quellas cassas insumma cun mes
raps? Punts as dat in’invista e forsa che
vus pudais perfin profitar e spargnar en
in u l’auter lieu.
Dapi l’onn 1996 è mintga persuna cun domicil en Svizra obligada dad esser assicurada tar
ina cassa da malsauns. L’assicuranza da basa
è obligatorica per tuts. Las cassas da malsauns
èn er obligadas da recepir senza restricziuns (qvd. senza examinaziuns da la sanadad)
mintga persuna che sto vegnir assicurada en
l’assicuranza obligatorica. L’assicuranza da basa
surpiglia ils custs per tractaments medicinals
necessaris e renconuschids en cas da malsogna,
accident e gravidanzas.
Premias – per tge?
Sco per mintga garanzia tras assicuranza sto era
qua il client pajar per quella prestaziun – cun
las uschenumnadas premias. Las premias varieschan tut tenor la cassa da malsauns e tenor la
franschisa (cf. glossari). Malgrà che las prestaziuns da l’assicuranza da basa èn identicas tar tut
las cassas da malsauns, n’èn las premias betg las
medemas. Las differen-zas da las premias dependan da la structura da vegliadetgna e da sanadad
dals assicurads (persunas giuvnas chaschunan
da main custs) e dal lieu da domicil dals assicurads (lieus cun paucs medis chaschunan da main
custs).
temp precedent, ma betg il svilup da quel che
suonda. Igl è grev da predir il svilup dals custs,
ed era quant ch’ils clients fan diever da las cassas. Ils ultims onns èn adina dapli servetschs
cumplexs vegnids mess a disposiziun als assicurads. I dat adina dapli medis ch’èn en concurrenza in cun l’auter e che sa sprovan da tgirar
uschè bain sco pussaivel lur pazients. Quai custa.
Perquai creschan tut ils champs da l’assicuranza
da malsauns obligatorica onn per onn.
Èn las premias fixadas da las cassas da malsauns
memia autas, van ils daners che na vegnan
betg duvrads a favur da la reserva. L’onn 2008
eran las premias pajadas insuffizientas per pajar
ils custs e la reserva ha stuì vegnir snizzada. Il
medem capita il 2009. Il 2010 èn las reservas
vitas, las premias ston vegnir adattadas als custs.
Las discussiuns actualas en il parlament svizzer
concernent la reducziun dals custs en il sectur da
sanadad arrivan perquai atgnamain cun retard.
Sbassar las premias – ma co?
L’assicuranza da malsauns po engrevgiar il budget da mintga assicurà. Pliras cassas da malsauns
porschan dentant opziuns per sbassar ils custs.
Ina pussaivladad è dad eleger in model alternativ. Pussaivladads pudessan p.ex. esser (tut tenor
la purschida da la cassa da malsauns):
•
•
Cun las premias dals assicurads cuvran las cassas da malsauns ils custs per ospitals (37%),
per ils medis (22%), per medicaments (19%)
e per prestaziuns da tgira. 5% èn daners per
l’administraziun.
•
Premias – pertge adina dapli?
Igl è grev da calcular las premias necessarias. Las
assicuranzas èn obligadas da far reservas cun lur
entradas. Per assicuranzas cun main che 50’000
assicurads ston las reservas importar almain
20% da las premias, per assicuranzas pli grondas
pli pauc.
•
•
Il fanadur, cura che las assicuranzas ston suttametter las novas premias a la Confederaziun per
l’approvaziun, enconuschan ellas il svilup dal
il model dal medi da chasa: ins va l’emprim
adina tar il medi da chasa empè da sa
render directamain tar in spezialist pli char.
il model da HMO (Health Maintenance
Organization): HMOs èn praticas communablas da medis ed auter persunal medicinal. Il pazient assicurà sa lascha l’emprim
tractar dad in medi da HMO elegì. Sco tar il
medi da chasa coordinescha era qua il medi
da HMO l’ulteriur tractament.
desdir assicuranzas supplementaras: reponderar, tge assicuranzas supplementaras
ch’èn insumma necessarias.
reducziun da las premias: persunas cun
in’entrada modesta obtegnan dal Chantun
contribuziuns per ch’ellas possian pajar las
premias per l’assicuranza da basa. As infurmai tar la vischnanca da domicil.
excluder la protecziun d’accident: tgi
che lavura dapli che 8 uras l’emna per in
emploiader è assicurà entras quel cunter
accidents.
9
•
sistir durant il servetsch militar: tgi che presta servetsch militar per almain 60 dis po
laschar restituir las premias d’assicuranza
per il temp da servetsch.
Il meglier è da s’infurmar tar l’atgna cassa da
malsauns davart las pussaivladads per reducir
las premias. Il meglier recept per spargnar custs
da medi è dentant anc adina da viver a moda
sauna.
Funtaunas: www.santesuisse.ch, www.sparziel.ch
Pitschen glossari
Assicuranza da basa: È obligatorica per scadina
persuna domiciliada en Svizra. L’assicuranza da basa
cuvra las ristgas «malsognas», «maternitad» ed «accident» e paja custs dal medi, custs da l’ospital (tractament en la partiziun generala), medicaments e tractaments d’urgenza en l’exteriur. A las prestaziuns pajadas
da l’assicuranza da basa ston ils assicurads sa participar
als custs entras l’uschenumnada franschisa ed ina resalva persunala da 10%.
Assicuranza supplementara: Assicuranzas supplementaras èn voluntarias e cuvran custs da tgira che
surpassan las prestaziuns da l’assicuranza da basa. Quai
pon p.ex. esser il tractament en ina partiziun privata
u mez privata dad in ospital, tractaments dals dents
e metodas da tractament che na vegnan betg pajadas
da l’assicuranza da basa (p.ex.tschertas metodas da la
medischina alternativa).
Franschisa e resalva persunala: Per giuvenils e creschids munta la franschisa minimala a 300 francs (per
uffants fin 18 era pli bassas) e la pli auta a 2500 francs.
Quai è la part dals custs che la persuna assicurada sto
purtar sezza annualmain. Mo summas che surpassan quella part vegnan pajadas da l’assicuranza. Per
ina franschisa bassa èn da pajar dapli premias che per
in’auta.
Supplementarmain a mintga franschisa èn da surpigliar 10% dals custs. La resalva persunala è limitada tar
giuvenils e creschids a 700 francs l’onn.
Premia d’assicuranza: Quai è ina tscherta summa da
daners che vegn pajada da la persuna assicurada per la
garanzia d’assicuranza.
Midar la cassa da malsauns: cura e co?
Mintga cassa da malsauns sto communitgar las novas
premias per l’onn proxim fin la fin d’october. Fin la fin
da november sto il client avair desditg la cassa, sch’el
vul midar ad ina nova (da cussegliar è da trametter la
brev recumandada gia l’entschatta da november). Il
medem vala era per tgi che vul midar la franschisa.
Per la midada da l’assicuranza supplementara valan
auters termins, dependent da las premias e da las cassas; il meglier è da s’infurmar tar la cassa respectiva.
Avant che desdir l’assicuranza supplementara l’emprim
dumandar la nova cassa per in contract. Pir cura che la
conferma da la nova cassa è avant maun, trametter la
desditga a la cassa da fin qua. Pia reglar questas chaussas a temp!
«Cumplicau ei
mo il prenum!»
da Silvana Derungs
Roland Vincenz (51) ei meinafatschenta dalla vita surselva, bab da famiglia
e catschadur – ed era empau detectiv. Tgei che quei munta precis ha el
raquintau allas Punts ed ha era dau
schiglioc enqual cussegl per nossa relaziun cun la cassa da malsauns e cun
nossa sanadad.
Per dar in’emprema impressiun porta Roland
Vincenz in dossier – in plic da ca. 6 centimeters – cun tut las premias dalla cassa da malsauns. Per differents cass: affons e carschi,
cun franschisas da 0 tochen 2500 francs. 2394
differentas premias per il menaschi dalla vita
surselva. E quei ein las premias mo per las
segiradas obligatoricas. «Cumplicau ei mo il
prenum.» Aschia il commentari cun in surrir
ed il mantun ei puspei stuschaus d’in maun.
Miedis – memia biars, memia savens
Mo tgei eis ei cun il client? Lez stat probabel buca mal per quellas cumplicaziuns en
vesta alla summa che vegn presentada ad
el mintg’onn igl october sin la nova polissa. Daco creschan quels prezis mintg’onn?
«Mintgin vul haver adina dapli prestaziuns»,
entscheiva Vincenz cun in grond suspir.
«Mintgin ves’en ch’ei vegn curriu memia bia
tier il miedi, denton il vischin cuora memia
bia. Sch’jeu mez hai enzatgei, ei mo il meglier
bien avunda. Quei ei la pli gronda malsogna. In’ulteriura: quei tut vegn promoviu
dall’industria da farma – e dils politichers. Il
pli fleivel punct da nies sistem ein ils politichers.» Ed el damonda mei, sche la definiziun
dad in saun seigi enconuschenta: «In saun ei
ina persuna ch’enconuscha aunc buca sia diagnosa.»
«La mesadad da miu mistregn ei lavur da detectiv,
deplorablamein.»
Nus lein mo il meglier per nus. Quei vulan ils
miedis secapescha era. E miedis havein nus
memia biars en Svizra. Perfin si en Surselva.
Aschia intervegn jeu ch’il marcau da Glion
possedi en relaziun cun la populaziun dapli
miedis che Turitg. Quei aulza las premias per
in client da Glion. Denton buca mo persunas
che van scochemai tier il miedi caschunan
cuosts. Era ils miedis sezs. Da gliez maun dat
ei fetg bia sbagls cun ils quens – e buca da tut
quels s’empo la secretaria.
gioga era ina rolla, mei persunalmein interessescha denton era il fatg ch’ils daners restien
ella regiun.»
Tgei sbagls ein quei lu? Per exempel: in miedi
che quenta per in tractament da 5 minutas il
temps da 20 minutas. Quei fussen atgnamein
caussas che mintgin savess controllar, pertgei ils quens van per il pli a casa tier il pazient. Certins quentan ora che lur cuosts contonschan tuttina buca lur franchisa da 2500
francs e tarmettan lu gnanc il quen alla cassa
da malsauns. Aschia vegnan quels cuosts
dil miedi buca tschaffai dalla statistica. Ed il
miedi ha cuosts pli bass. Auters cass: denter
ils miedis regia gronda concurrenza, perquei
sestenta era mintgin da mantener ses clients.
Mintgaton vegn lu, sin supplica dil client,
manipulau ina ni l’autra caussa vid il rapport
per ch’in cert tractament vegni era pagaus
dalla cassa da malsauns. «La mesadad da miu
mistregn ei lavur da detectiv – deplorablamein.» Denton, e quei puntuescha Roland
Vincenz: «Ei dat era miedis sincers. Per cletg,
schiglioc sefagess jeu buc en la differenza.»
La segirada supplementara ei ina caussa fetg
individuala. L’opziun da privat u miez privat
san ins denton en mintga cass schar naven,
sch’ins sefutra buca dalla cumpignia en spital.
Sch’enzatgi va per in pèr meins egl exteriur,
fa ei tut tenor tiara era da basegns da far ina
segirada supplementara. En il cass normal
paga la segirada obligatorica tochen il dubel
da quei ch’ei vess caschunau en Svizra. Per
las biaras tiaras tonscha quei.
«La premia stos ti quintar
ora sin ina veta entira.»
Tgei cassa e tgei opziuns?
Mintg’onn, vesend il prezi dalla premia, igl
emprem patratg: midar la cassa! Vala ei denton insumma la peina da midar cassa da malsauns? «Per 10 francs differenza cunvegn
ei segir buca da midar la cassa. Quei cuosta
ca. 450 francs per las cassas pertuccadas.
Daners che van a piarder. Quei reducescha ils
cuosts buca per in rap. Il cuntrari: ina cassa
ch’enconuscha la historia dil pazient sa sin
tgei mirar.»
Per sedecider per ina cassa da malsauns
cusseglia Roland Vincenz da considerar igl
emprem la filosofia dad ina cassa: «Jeu mass
mai tier ina cassa da malsauns gronda che
porscha dasperas aunc cassas da malsauns
bienmarcau. Jeu mass mai tier ina cassa, nua
ch’ei vegn telefonau mintg’jamna e fatg la
tgagia. Jeu mass mai tier ina cassa che vegn
representada dad in broker che s’interessescha
mo per sia provisiun. E secapescha ch’il prezi
10
In factur impurtont ein las franschisas. Per
Roland Vincenz persunalmein dat ei mo duas:
l’aulta ni la bassa. «U ch’jeu sun malsauns e
stoi adina puspei ir tier il miedi, lu prender
la franschisa bassa. Ni ch’jeu sun sauns e
mon mai tier il miedi e pren lu l’aulta.» Il
meinafatschenta demonstrescha il respargn
agl exempel dad ina persuna dalla Surselva da
26 onns: cun ina franschisa da 300 francs fuss
la premia (cun accident) 206 fr., fagess sin in
onn 2472 fr. Cun ina franschisa da 2500 vegness ins ad onn sin 1310.40 fr. (109.20 fr. il
meins). Ins spargna pia 1161.60 fr. Cunquei
ch’jeu paghel adina 300 francs, cunvegn ei
dad haver la franchisa da 2500, sche jeu hai
cuosts da tochen 1461.60 francs ad onn.
Haver quitau da sesez
Il meglier recept per reducir ils cuosts ei – e
quei puntuescha Roland Vincenz pliras gadas
– d’entscheiver tier sesez. Per mintgin duess
la sanadad esser il bein il pli impurtont e culs
onns savess mintgin enconuscher bein avunda siu tgierp per saver co tgirar el.
La mendra mentalitad ei per Vincenz quella da dir: Jeu paghel premias, pia vi jeu era
saver cumprar mia sanadad. «La premia dalla
cassa da malsauns stos ti quintar ora sin ina
veta, e buca mo sin in onn! Il davos onn da
tia veta cuostas ti tut secund pli bia che quei
che ti has giu da pagar duront tia entira veta.»
Enstagl dad adina vuler enzatgei per ils daners
pagai, savess ins era secuntentar da dir: «Jeu
paghel bugen las premias e sun bi leds, sche
jeu drovel mai la cassa.»
Vita Surselva
Pli baul era ella la cassa da malsauns
publica Surselva (CMP Surselva u era
l’ÖKK Surselva). Igl onn 2008 ei la fuorma da dretg vegnida midada dad in
institut da dretg public ad ina fundaziun cun il num vita surselva.
vita surselva ha sia sedia principala en Surselva a Glion (baghetg dalla
Sentupada) e cumpeglia rodund 750%
plazzas da lavur. Cun 6500 assicurai
ei la vita surselva ina dallas pintgas
cassas da malsauns dalla Svizra. Il
camp d’activitad sesplega sin l’entira
Svizra, il territori principal ei denton il
Grischun e la Surselva.
“Pign” munta denton buca che las prestaziuns seigien forsa meins bunas che
quellas dallas cassas grondas – anzi,
ina cassa pintga ed enragischada en
la regiun enconuscha plitost meglier
ses clients, sa aschia reagir pli spert
ed era porscher in meglier survetsch.
E buca d’emblidar: la cassa dat plazzas da lavur en la regiun, generescha
daners en la regiun e porta era daners
d’ordeifer il Grischun en Surselva.
Renato Alig
(24), Pigniu
Jeu fetsch atgnamein paucs patratgs davart
la grippa da pors. Mo sch’jeu sun denter
bia glieud, laschel cuort vegnir endamen la
grippa. Quei che fa mei malsegirs ein ils differents meinis d’experts. In bagatellisescha
la grippa e l’auter puspei buc. Ins sa lu buca
propi tgei crer e co secuntener. Entochen
uss hai jeu fatg neginas preparativas. En
duas jamnas mon en vacanzas ed jeu pondereschel da cumprar mascas da protecziun. Donn fagess ei gie segir buc.
Dapli dalla lavur da vita surselva e
dallas cassas da malsauns en general pudeis vus leger sin la pagina dasperes.
Ulteriuras informaziuns e damondas
d’offerta sin www.vitasurselva.ch.
Roland Vincenz, meinafatschenta dalla vita surselva.
11
Manuela Morgenthaler
(20), Mustér
Jeu hai negina tema pertuccont la grippa da pors. Jeu fetsch era
neginas preparativas pil cass d’urgenza. Tgei ch’jeu fetsch ei
s’informar egl internet per mirar en tgei tiaras che la grippa ei sederasada il pli fetg. Ils mieds da massa informeschan bein la publicitad,
per exempel vegn ei declarau co ch’ins ha da secuntener el mender
cass.
12
Tge consequenzas
on las novas deisas da magler per
la sanadad?
Igls top 10
«Huusmittelis»
per far sez
Ozande vign maglea bler daple «fast
food» tgi pi bod, ed er products gio fittos tg’ins po simplamaintg spert metter aint igl furnel vignan adegna pi
savens. Pero ègl chegl er schi sang scu
chegl tg’ins magleva avant?
Tgi sa ragorda betg vedlonder? Ins è en
unfant, malsang a tgesa e la mamma
so simplamaintg adegna tge far. Seiigl
cun en té tgod u ena soppa. Ia va pruo
da cattar igls diesch miglers remeds da
tgesa per far sez, schi mamma è eneda
betg a tgesa cura tg’ins na sa sainta
betg bagn.
da Catrina Waldegg
dad Angelica Augustin
An mintga cass ègl demusso tgi chellas deisas
da magler fon neir gross. Sen pi lung taimp
so chegl franc er donnager igl corp, cunchegl
tgi chest damagler na cuntigna quasi nigns
vitamins. Pero betg tots on la peda da star
mintga de ouras or ainten tgadafi e cuschinar en bung giantar. Surtot donnas tg’on
unfants e von pero tuttegna anc a luvrar, on
igl ple betg propa peda da mezde, ed alloura
èn chels products fittos en veir luxus, i costan
pero er daple. Pi bod era chegl naturalmaintg
tot oter: Igl om geva a luvrar e la donna stava
a tgesa, vurdava digls unfants e cuschinava
naturalmaintg er adegna en stupent giantar.
Pero igl è betg angal igl giantar tg’è nia pi pac
sanadevel tgi pi bod. Sch’igls unfants turnan
a tgesa da scola, schi tge cattigl ainten stgaffa?
Tschigulatta ed oters dultschems! Els gessan
betg ple ainten iert per ena rischmelna u giun
schler per en meil.
Igls unfants sez s’ampon pero da navot.
Avant veva la gliout mianc raps per en luxus
uscheia. Igl avantatg da chegl era pero tgi
vivevan pi sang. La gliout d’ozande, surtot
chella digls martgeas, è sa midada fitg an connex cugl damagler. I dat pero da chels genitours tgi vessan gugent, sch’igls sies unfants
antschavessan puspe a magler pi sang. Schi
simpel ègl chegl pero betg, sch’ins ò eneda
maledutgia igls sies unfants. Ena metoda è
per exaimpel da tagler se la fretga e la verdura an belas furmas. Schi la mamma tschainta cugls sies unfants ve da meisa, peglia en
meil e taglia en po anturn tg’el vei alla finala
or scu en animal, alloura fògl chegl gronda
impressiun agls unfants ed els survignan gost
da magler chest meil.
Chegl tgi sa tgapiva pi bod da sasez e chegl
tgi capitava atgnamaintg perveia da mancanza da raps ins prova oz da far siva stentousamaintg. E chegl tg’è oz cler tg’ins ò, da chegl
ins saveva pi bod angal sa simgier. Pero tge
consequenzas tgi chegl ò per la sanadad vainsa gio via...
1. I g l c l a s s i c h e r, i g l s c a l t s c h o u l s
d’ischia: Ancunter fevra ins peglia en
magiol ischia da meila e mesda el cun
tschintg magiols ava. Liaint ins bogna
caltschouls da mangola, igls strocla or e
teira sur igls vantregls. Suraint ins metta
teila u en pêr soccas sitgas e lascha aint
ellas ca. en’oura.
2. Tschavola: La tschavola è utilisabla an
differents cass. Tgoda an furma d’ena
fascha ins so metter ella sen l’ureglia u
sen igl pez, sch’ins ò mal a l’ureglia u ò
la toss. Ma ella gida er angal tagleda per
metter sen ena piztgieda d’en mustgign.
3. Quagliada (Quark): La quagliada ò ena
funcziun da refrestg ed è fitg sfradentonta. Perchegl ins fò per exaimpel adiever
d’ella an furma d’ena fascha tar dolours
dallas giuadeiras u cura tg’ins ò en’arsa
digl suglegl. Alloura ins stretga la quagliada sen la pel arsa e lascha siier anfignen
tgi dat ena crosta. An pe da quagliada,
ins so er duvrar jogurt.
4. Pasta da daints: Blers angiran sen ella.
Sch’ins ò vascheias da fevra, ins dess
metter se en mantun da pasta da daints
e lascher siier el anfignen tgi dat ena crosta. Chella ins sgratta alloura davent, e
stretga suraint en po mel.
5. Gervosa: I vign detg, tgi gervosa seia
IGL mettel ancunter ena sfardura. Ma
chest’eda n’ins beva ella betg bel freid
gist or dalla frastgera, mabagn scaldada.
Ella promova igl suar ed ò igl effect scu
sch’ins gess mintg‘emda ainten la sauna.
6. Latg: Scu er quagliada ò latg ena funcziun sfradentonta e calmonta. Schi igls îgls
èn stanchels ed ardan, gidigl da bugnier
en toc vatta ainten latg tiev e metter el
sen igls îgls saros per ca. 10 minutas. Ma
er schi igl culiez fò mal ed ins è rac, gida
en cupegn latg tgod cun en po mel liaint.
7. Ieli: Chest remed da tgesa gida surtot tar
13
mal l’ureglia u schizont en’inflammaziun
dall’ureglia da mez. Scaldar en po ieli
ed agiuntar en zichel suc da citrona.
Spitgier anfignen tg’igl ieli è angal ple
tiev. Bugnier en toc vatta liaint e stupar
ainten l’ureglia.
8. Salvgia: Salvgia gida da calmar inflammaziuns aint igl culiez. Ins peglia en
mang plagn figlia da salvgia, coia chegl
ainten en mez liter ava e lascha trer en
pêr minutas. Ins agiunta en sdom mel
ed en sdomign ischia. Ossa ins so bever
chegl scu té u angal sgarguglier.
9. Agl: Agl è fitg desinfectont, perchegl
tg’el gida da mazzar bacterias. Sch’ins ò
en’inflammaziun digl culiez, ègl bung da
magler schi bler agl scu pussebel. Ma agl
ò anc en’otra funcziun. El gida ancunter variclas. Ins ò da smatger en’antiera
frischla d’agl è liier sen igl li dalla varicla.
Cugl taimp sa furma ena vascheia tgi vo
schi a fons, tg’ella dolza er gist veador igl
center dalla varicla.
10. Last but not least, la glimaia blotta:
I tunga forsa nunimaginabel e disgustous, ma i para da funcziunar. Sch’ins ò
ena convulsiun digl magung e n’ò nign
medicamaint, ins dess stranglar ena glimaia blotta, en „Schleimschneck“. I vign
detg, tgi la mucosa da chest animal seia
bung ancunter irritaziuns da totta schort.
Er tar piztgiedas d’insects, tgi mordan,
ins dess metter se en zichel da chesta
mucosa.
Forsa tgi vez gio cunaschia en qual tgi remed
da tgesa, ma per tot chels tgi lessan anc
amprender a canoscher daples, vurde per
exaimpel eneda sen www. jumk.de/hausmittel.
Knackeboul dat instrucziun da beatbox.
Get-Together –
inscunter da las
linguas
da Silvana Derungs
La chapientscha e la renconuschientscha vicendaivla per tut las quatter
regiuns linguisticas da la Svizra, lur
linguas e lur culturas – quai è la visiun
da Get-Together. In pass per cuntanscher quella visiun ha gì lieu l’emna
dals 7 fin ils 15 d’avust 2009.
cun la forza politica, quai tenor la lescha na
scritta vertenta en il cussegl naziunal: tgi che
vul avair udida, s’exprima per tudestg! Nus
udin da la retschertga da l’econom da furmaziun dr. François Grin: en media porta
l’enconuschientscha dad ina lingua supplementara 500 francs dapli salari.
Il project da Get-Together vul promover la
chapientscha vicendaivla da las quatter regiuns linguisticas cun reunir persunas da tut
las parts dal pajais e las animar da s’occupar
cun la quadrilinguitad.
Nus vegnin a savair che ina buna part dals
emprendists en Svizra n’ha nagina instrucziun
da linguas estras pli en la scola professiunala. Quell’instrucziun terminescha pia cun 16
onns. Tge fan els, sch’els vulan forsa sa perfecziunar insaquants onns pli tard? Igl è cler
che l’emprender linguas è stentus per blers
scolars, l’impurtanza da las linguas daventa savens conscienta pir pli tard. Co pudess
ins augmentar la motivaziun dad emprender
linguas? Co pudessan interpresas animar
lur collavuraturs da far in stage en in’autra
regiun linguistica da la Svizra? Fissi bun da
cumenzar cun stages gia en scola, p.ex. cun
barats da classas?
Viver las linguas cun ir a pe
Duas gruppas da viandar duain traversar la
stad 2010 a pe tut las quatter regiuns linguisticas en Svizra. Ina gruppa parta da Genevra,
l’autra da Müstair. En la vischinanza dal center geografic svizzer, l’Alp Älggi, s’inscuntran
las gruppas. Ensemen duai il viadi lura cuntinuar fin a Berna. Durant il viadi vegnan realisads – mintgamai ensemen cun la populaziun
locala – divers dis da project en connex cun la
quadri- e la plurilinguitad.
Gia quest onn ha gì lieu dals 7 als 15 d’avust
in’occurrenza da pilot. Las duas gruppas èn
partidas da Genevra, resp. da Basilea ed èn
s’inscuntradas ad Estavayer-le-Lac sper il Lai
da Neuchâtel. La sonda ha gì lieu in thinktank, a chaschun dal qual ils giuvens participants ed ils represchentants dad organisaziuns
da giuventetgna han barattà lur experientschas, lur giavischs e lur propostas en connex cun las linguas en Svizra.
Grondas foras en nossa savida
Pertge n’è la politica da linguas betg avunda
attractiva per il politichers? Pertge na san ils
Romands nagut dal Tessin? Pertge èsi per students germanofons uschè stentus da chattar
l’access a gruppas da students francofons?
Pertge è Beni Thurnheer mo per quels da
la Svizra tudestga «la gueule de la nation»,
fertant che nagin l’enconuscha en la Svizra
romanda? Il medem vala viceversa: tge gruppas da musica da la Svizra franzosa enconuschain nus, cun excepziun forsa da Stress
u Sens Unik?
Nus vegnin a savair dal tudestg sco lingua
Relaxar cun beatbox
Las notizias da la runda da discussiun vegnan
ils organisaturs a prender sco impuls per las
discussiuns durant il viadi da l’onn proxim.
Quel suentermezdi ad Estavayer-le-Lac n’è
dentant betg mo vegnì nizzegià per discutar,
mabain era per giugar cun nossa lingua: per
schluccar ils chaus e las buccas han ils organisaturs da Get-Together envidà ils dus rappers
e commembers da la gruppa “Mundartisten”
Knackeboul e Chocolococolo per in curs crash
da beatbox. Gieu activ cun la lingua, la vusch
ed oravant tut cun la lieunga ed ils levs...
Tgi che vul savair dapli da las activitads da GetTogether ed esser orientà davart il viadi da l’onn proxim: www.get-together.ch.
Tge pensain nus da nossas linguas en Svizra?
14
Ballapei da
dunnas: Mali e
Svizra
da Fabiola Vincenz
Fabiola Vincenz dad Andiast e Pierina
Bernetta da Cuira han terminà questa primavaira la Scola chantunala a
Cuira. En lur lavur da matura han ellas
cumpareglià duas equipas da ballape
da dunnas – ina da la Svizra ed ina da
Mali. En las Punts preschentan ellas ils
resultats da quella cumparegliaziun.
«Ballapei ei nuot per femnas!» Talas remarcas
havein nus gia udiu savens. Damai che nus
giughein omisduas bugen ballapei ed havein
contact cul team da ballapei da femnas “Les
Etoiles de Bougouni” ord Mali, essan nus
sedecididas da cumparegliar en nossa lavur
da matura quei team cun nies team da Cuera.
Nus essan sespruadas d’intercurir las differenzas, l’acceptanza dil ballapei da femnas ed
aunc bia auter.
Pregiudezis: ier ed oz
Duront la secunda uiara mundiala ein bia
umens i alla front. Quei ha caschunau ina
midada pertuccont il ballapei da femnas. Las
dunnas han dau ballapei el temps liber per
sedivertir e per buca patertgar vid l’uiara. Cu
lezza ei denton stada alla fin, han ins en pliras
tiaras scumandau il ballapei allas femnas.
Aunc oz regian certs pregiudezis enviers il
ballapei dallas femnas. Tier nus en Svizra han
savens ils umens pregiudezis. Per els ei ballapei da femnas lungurus ni semplamein buc
in sport adattau per dunnas. A Mali dat ei
ulteriurs pregiudezis, cunzun dalla famiglia
dallas giugaduras. Las mummas vulan che
lur feglias rugaleschien en emprema lingia
il tenercasa. Vinavon fan en entginas famiglias ils babs quitaus per lur feglia. Els teman
che lezza vegli mo ir per las vias cun giuvens.
Cunquei che dunnas a Mali vegnan maridadas da lur babs, e quei savens gia ch’ellas ein
aunc minorenas, giogan era ils marius dallas
giugaduras ina rolla. Sche lezs scamondan da
giugar ballapei, ston las femnas obedir.
Differenzas sil plaz ed en il tgaus
Ina gronda differenza denter quels dus teams
catt’ins pertuccont ils indrezs ed il material
che stat a disposiziun als teams. Ferton che
las damas da Cuera han cabinas da sescumiar,
plazs verds, gols cun reits ed aunc bia auter,
ston las giugaduras da “Les Etoiles” secuntentar cun in plaz dir da tratsch e crappa che
signescha las petgas dils gols.
Era la muntada ch’il ballapei ha per las dunnas ei buca la medema. Per las femnas da
Cuera ei il ballapei cunzun in hobi ed alternescha la veta da mintgadi. Las dunnas da Mali
han denton grondas finamiras. Ellas vulan
contonscher enzatgei cul ballapei, schegie
ch’ellas san che quei ei fetg grev e strusch
pusseivel. Vinavon ei la sanadad per ellas fetg
centrala. A Mali dat ei buca bia pusseivladads
da praticar sport. Il ballapei ei pia ina buna
pusseivladad da restar en fuorma.
Tut en tut dat ei pia diversas differenzas denter quels dus teams. Tuttina giogan tuttas fetg
bugen ballapei ed ein era vegnidas confruntadas cun pregiudezis e problems.
Ballapei da dunnas: pregiudezis dat ei era en l’Africa.
15
Il pled dal mais
Mamma mia
Da pizzas e giattels
Attachas
perfidas
dad Ursin Lutz
Pleds ed il linguatg en general furman
ina part integrala dal mund dad Ursin.
Per questa columna zipl’el mintga mais
in’ivetta or dals pleds ch’el inscuntra
en ina moda u l’autra per pudair quintar ina istorgina davart quel.
Miu plaid dil meins vegn cunzun el giug, cu
la sanadad fa problems. L’idea ei da dar ina
pintga collecziun da bialas e meins bialas
expressiuns per «render» ni «better si». Gest
per descriver funcziuns disgustusas dil tgierp
sviluppescha il lungatg ina gronda creativitad,
ins emprova savens d’untgir empau la caussa e da circumscriver ella cun aschinumnai
eufemissems. Ils registers tonschan naven da
’elevau/pulit‘ tochen ’vulgar/primitiv‘.
Lein entscheiver cullas expressiuns fetg pulitas. Tier quellas s’audan segiramein la parafrasa «svidar il magun» ed ils tiarms tecnics
«vomitar» e «vomir». Noziuns neutralas ein
«better si», «fierer si», «render», «turnentar»
e «stuer schar vegnir ensi». Variantas ruhas
tochen vulgaras ein «rietscher», «rugadar si»,
«zanistrar siado il magun» e «better si begl e
buttatsch». Buca d’emblidar ein las expressiuns neu dil tudestg «far il kotzen» e «kotzar».
Per finir aunc in sguard sillas expressiuns
las pli interessantas. Quellas vegnan cunzun
duvradas per stuer better si en consequenza
da consum d’alcohol smisereivel. Ina gruppa fuorman las variantas «far pudels», «far
cagneuls», «far giattels» e «far pigns». Ina
secunda gruppa fuorman las expressiuns
originalas «aunc inagada schar ir tut atras il
tgau» ni era «schar ir il magun atras il tgau».
En ina tiarza gruppa s’audan «clamar igl Ueli»
respectivamein «clamar il Buolf». Finalmein
resta aunc l’expressiun «metter ina pizza», il
responsabel vegn savens numnaus en quella
situaziun «pizzaiolo».
Ursin Lutz (27) è linguist e lavura sco assistent scientific tar l’Institut dal Dicziunari Rumantsch Grischun
a Cuira. En ses temp liber mangia el pli gugent pizzas
che da las metter.
da Fadrina Hofmann Estrada
Üna canorta es il paradis per bazils, bacterias
e virus. Saja quai la plü nouva fuorma da la
grippa dal stomi, la patrögna o la tuoss - tuot
vain parti solidaricamaing e manà generusamaing a chasa. I’m d’eira bainschi consciaint
ch’uffants pitschens dvaintan svelt amalats,
para tocca quai pro’l svilup e para es quai
eir necessari per fabrichar sü anticorps. Eu
nu n’ha be na fat quint cun quai cha tuot
las malatias cha Luan stira a chasa as fan
pachific eir in meis corp. E lura esa natüralmaing uschè, cha scha Luan ha ün zichin il
passacorp, schi sia mamma passainta trais
dis a l’inlunga be amo sün tualetta. In alch
möd schanieschan quistas s-chiffusas beschinas a meis figl intant ch’ellas preparan
la grond’invasiun süls creschüts. Id es jo
bun cha Luan nun es uschè sensibel sco sia
mamma, eu am dumond be perche ch’eu sun
dvantada talmaing debla invers attachaders
cunter meis sistem d’immunità. Da matta
n’haja gnü tuot las malatias d’uffants pussiblas, ma davopro m’ha vis il meidi be amo
d’inrar e pel solit pervi da lapalias. L’inviern
passà invezza d’eira giast permanent illa pratcha: inflammaziun da las uraglias, duos jadas
il virus Noro, da vomitar, feivrunas. Taccate,
mincha jada sco büttà nan e cun ün’intensità
sgrischusa. Il plü jent füssa be restada in let,
am vess laschada chürar da mia mamma e
vess gnü cumpaschiun cun mai svessa. Ma
oramai suna creschüda e Luan s’impipa da las
magognas da sia mamma. Eu m’allegr fingià
sül prossem inviern...
Fadrina Hofmann Estrada (27) è schurnalista e
mamma. En sia columna rapporta ella da las stentas e
da las bellezzas da ses mintgadi cun Luan, sch’ella n’è
betg gist malsauna en letg.
16
Musica
40 onns
Woodstock:
dal mitus
„Sex, Drogas,
Rock’n’roll“
da H.
La fin d’emna dals 15 fin ils 18 d’avust ha il
mitus woodstock festivà ses 40avel anniversari. Ina legenda da musica, dal senn e sentiment da viver, da libertads sexualas e da la
convivenza en pasch è creschida or dal champ
d’ina farm a Bethel en il stadi da New York.
Passa in milliun audi- ed aspectaturs han
frequentà il festival. Ina buna part dapli che
quai ch’ils organisaturs avevan pensà. Per ils
organisaturs èsi stà in debachel, finanzialmain
sco er da l’infrastructura. Per ils aspectaturs,
ch’eran per gronda part hippis, èsi stà il festival d’amur, sex, drogas e rock’n’roll. Divers
mitus e legendas èn vegnids mess en ils chaus
da la glieud. Legendas e mitus ch’existan anc
oz. Tgenins constattan e tgenins èn per gronda part vegnids inventads u simplamain vegnids tradids fallà?
Woodstock è stà l’emprim grond festival
Fallà. Schon avant il Woodstock hai dà divers
festivals sut tschel avert. Gia 10 onns avant
hai dà il Newport Folk Festival. 1965 ha Bob
Dylan, al medem festival, schoccà ils auditurs
cun in solo da ghitarra electrica. Plinavant hai
dà il festival Monterey Pop durant il «summer of love» dal 1967, quel temp, cura ch’il
moviment da hippis ha atgnamain cumenzà.
Woodstock è antichapitalistic ed ha
existì senza commerzi
Era quel mitus è fauss. Mike Lang, John
Roberts, Joel Rosenman ed Artie Kornfeld, ils
organisaturs dal festival, han da principi vulì
crear quel open air per motivs economics.
Lur finamira era da bajegiar cun il gudogn
dal festival in studio da musica en la colonia d’artists da Woodstock en il stadi da New
York, nua che era Bob Dylan viveva da quel
temp. Ils organisaturs spetgavan var 50’000
aspectaturs. La finala èn però vegnids passa
in milliun senza ch’els avessan pajà entrada.
La sperdita da quella fin d’emna ha surpassà
ils 1,3 milliuns dollars americans.
Igl è in miracul che Woodstock nun ha
finì en ina catastrofa
La gronda fulla ha surstrapatschà l’infrastructura
ed ils organisaturs. I mancavan mangiativas,
indrizs sanitars, pensiuns per durmir – quels
ch’èn vegnids cun tendas n’avevan betg il plaz
per las metter si – e sco sche quai na fiss betg
stà avunda: era Petrus n’ha betg vulì prender
part e regalar bell’aura. Il venderdi ha in
urizi transfurmà l’areal en in bogn da lozza.
Il caos era perfetg. Per divers aspectaturs è il
Woodstock sa midà en in nausch siemi.
A Woodstock n’hai dà nagins morts
Era quella legenda è faussa. Tut tenor funtauna consultada hai dà dus fin trais morts. In
aspectatur è mort dad ina surdosa, in auter
pervia dad in’inflammaziun dal begl tschorv
ed in giuven da 17 onns è vegnì sut in tractor durant las lavurs da rumir. Quai ch’ins sto
però dir è ch’il festival è passà senza agressiuns e senza violenza. In’anecdota raquinta
che durant ina situaziun critica tranter dus
umens che levan sa pitgar hajan ils millis
enturn els cumenzà a sbragir «love love love».
Uschia che quels dus hajan guardà profundamain en ils egls e sajan lura s’embratschads.
Woodstock è stà musicalmain in’ura dal
destin
Gea e na. Bleras bands èn stadas mo mediocras, sco per exempel ils hippis da Grateful
Dead – ch’eran totalmain drogads. Blers levan
vesair sco emprim ils daners avant ch’els
sunian. Highlights hai dentant dà daplirs:
Crosby, Stills, Nash & Young, Joe Cocker e
Jimi Hendrix che ha, betg planisà, sunà sco
ultim musicist al festival. Legendara è stada
sia versiun da l’imni dals Stadis Unids, sunada sin ina ghitarra electrica.
Woodstock è stà il punct culminant dal
moviment da hippis
Per blers ha il Woodstock simbolisà tut quai
ch’ils onns 1960 han fatg ora: protest cunter
la guerra, revoluziun culturala, midament
da la societad. Il medem mument ha però il
moviment da flower-power gì ses punct culminant. Michael Wadleigh, reschissur dal
film legendar dal Woodstock, veva ditg en
in’intervista cun il magazin da musica Rolling
Stone ch’el haja gì curt suenter il festival il
sentiment che nus ans dirigian vers temps pli
grevs, temps nua che noss ideals n’existian
betg pli. Ils sixties giajan vers la fin. Il siemi
da Love and Peace è dentant definitivamain
ì a fin cun la mazzacra da la famiglia Manson
a Hollywood e cun il desaster dal december
1969, cura ch’in nair è vegnì mazzà durant in
concert dals Rolling Stones.
H. aka Adrian Stecher (23) è student da las scienzas da medias e communicaziun a Friburg. Per las
PUNTS va el a la tschertga da novas bands naziunalas
ed internaziunalas e rapporta da concerts, albums
ed experientschas fatgas cun la musica. Per il Radio
Rumantsch moderescha Adrian tranter auter mintga
segunda sonda la parada da hits.
17
Engiavinera
punts 181
SANADAD
Container
las Punts van era giu en il Tessin, e lura giudim giudim! En il Tessin avain nus dal reminent ussa precis 1 abunent. Grazia, Rolando.
Engiavinera 179
Sto esser che l’engiavinera da l’ediziun dal
fanadur è stada uschè difficila u che l’energia
as ha mancà suenter la lectura talmain pretensiusa. Mo Karin Luzio ha chattà l’ELIXIER
MAGIC e gudogna in bel premi da las Punts.
Schlia l’engiavinera e trametta la soluziun cun indicaziun da tia adressa a:
Silvana Derungs, Hauptstrasse 117,
1715 Alterswil; scriva in sms a 079 274
48 03 u in e-mail a: silvana.derungs@
punts.ch.
Grazia fitg a Zuoz!
Charas scolaras e chars scolars da l’emprima
secundara da Zuoz! Vossa brev è stada uschè
charina ed ha procurà per in grond «Jöööö»
tar nus da la redacziun. Nus sperain che vus
hajas vinavant plaschair da las Punts ed era
plaschair da scriver per las Punts.
Èsi uschè cumplitgà?
In pitschen affront da la newmedia. U munta
la headline betg forsa: «Sche ti vuls gia
emprender insatge cumplitgà, lura emprenda
almain insatge che ti sas duvrar!»
1.
Fan uffants (e nus forsa era), sch’insatge fa
fitg mal.
Bun uman I
avinera
181
2. Num dal reschissur dal film da Woodstock.
Myriam Mantel-Cavegn da Cuira è sa decidi3.
Mangiava
Popeye
per
daventar
fitg
ferm.
da da cun
fufragnar
en las Punts.
è ella
a l’engiavinera e trametta la soluziun
indicaziun
daPerquai
tia adressa
a:
4.
Stuain
nus
pajar
per
nossa
cassa
da
malsin
buna
via
da
daventar
in
bun
uman.
na Derungs, Hauptstrasse 117, 1715 Alterswil; scriva in sms a Propi
079 274 48
sauns. a: [email protected].
in bun uman daventa ella, sch’ella abunescha
in e-mail
5. Fritg pitschen, cotschen e dultsch
lura per propi las Punts. Nus ans legrain en
Tgi vul emprender romontschissimo?
6. Mangiain nus gugent, na bittain nus betg si
mintga cas dad ina nova lectura da las Punts.
Ès ti da Rueun e ti’amia da Schaffusa? U ès ti
gugent.
da Cuira e tes ami da Zofingen? E vul ella (u
Fan uffants (e nus forsa era), sch’insatge fa fitg mal.
Num7. dal
reschissur
dal film
«Medicament»
che na cuntegna
gnanc da
medi-Woodstock.
el) emprender rumantsch, ma ti n’has betg la
Bun uman II
Mangiava
Popeye per daventar fitg ferm.
caments
disciplina da far scolast (u scolasta)? Lura ta
Anc in bun uman, quella giada in endretg:
Stuain
nus
pajar
per
nossa
cassa
malsauns.
8. Sche
jau sun
... cunter
insatge,
po mes
orga- da
po forsa gidar l’uniun Romontschissimo: quelRolando
Cathomen dad Arzo ha abunà las
Fritg nissem
pitschen,
e dultsch Punts per in entir onn. Ed uss as dumandais
sa protegercotschen
sasez.
la ha sviluppà discs cumpacts cun programs
Mangiain
gugent,
naof love».
bittain nusvusbetg
si gugent.
9. La stadnus
dal 1967
è stada il «...
da computer per emprender rumantsch. I
segir: Arzo,
nua è quai? Tessin? Geabain,
“Medicament” che na cuntegna gnanc medicaments
Sche jau sun ... cunter insatge, po mes organissem sa proteger sasez.
La stad dal 1967 è stada il “... of love”.
Tgi che sa
rumantsch
sa dapli.
↓
1
1
2
2
3
3
4
4
5
5
6
6
7
7
8
8
9
9
Radio e Televisiun Rumantscha
www.rtr.ch
18
RTR_Tgiche_148x210sw_05.indd 1
23.9.2005 8:53:30 Uhr
dat gia dus programs per emprender pleds
e construcziuns; quels èn avant maun per
sursilvan e rumantsch grischun. Per sursilvan
datti lura anc l’uschenumnà “Blitztrainer”.
Co fissi pia cun in regal dad anniversari u da Nadal? Dapli chattais vus sin www.
romontsch.ch.
e quai u en la lingua rumantscha, taliana u
tudestga. Gudagnar pon ins premis attractivs
en daners. Il termin final per l’inoltraziun
dals texts è ils 30 da november 2009. Dapli
infurmaziuns ed ils documents per telechargiar chattais Vus sin www.chstiftung.ch (rubrica «Veranstaltungen»).
In auter regalin...
Has ti forsa ina figliola pitschna che ha
prest anniversari? Lura pudess in cudesch
d’aventuras forsa esser interessant? L’Uniun
Rumantsch Grischun ha edì las “Istorgias
d’aventura”. Quellas pudessas ti raquintar a tia figliola, sche ti cumprassas quest
cudesch, da retrair per 12 francs tar la Lia
Rumantscha e las librarias che vendan cudeschs rumantschs. Bellas aventuras!
Chasa Editura Rumantscha
La lavur litterara rumantscha vegn puspè
sustegnida professiunalmain: entras la Chasa
Editura Rumantscha (CER). Il scopo da la
CER è da tschertgar e sustegnair sistematicamain novs talents. Ella intermediescha
lectorats e colliescha las activitads d’ediziun
cun instituziuns, associaziuns ed occurrenzas entaifer ed ordaifer il chantun. La structura da la CER consista en l’essenzial d’in
manader/d’ina manadra da fatschenta cun
ina plazza da 60%. La direcziun tematica da
la CER surpiglia in gremi editorial da tschintg
persunas: Roman Caviezel, Renata Coray,
Esther Krättli, Clà Riatsch ed Anita Simeon.
Concurrenza da translatar per scolaras
e scolars da scolas medias!
Ils 5 ed ils 6 da mars 2010 ha lieu a Cuira la
3. occurrenza internaziunala da litteratura
«4+1 translatar tradurre übersetzen traduire». Ils organisaturs lantschan en quest rom
ina gronda concurrenza da translatar per tut
las scolaras e per tut ils scolars da las scolas
medias dals chantuns Grischun, Glaruna,
Son Gagl, Uri, Tessin e dal Principadi da
Liechtenstein. Translatads ston vegnir extracts
d’ovras litteraras d’auturas e d’auturs actuals da tut las regiuns linguisticas da la Svizra
punts 181
impressum
chauredactura:
Silvana Derungs, Hauptstr. 117, 1715 Alterswil
[email protected], 079 274 48 03
redacziun:
Flurina Cajochen, Crestas 36A, 7154 Ruschein
[email protected]
Victoria Mosca, via Nouva 1, 7503 Samedan
[email protected]
Catrina Waldegg, Purmaglera 1, 7460 Savognin
[email protected]
collavuratur/as en quest numer:
Au revoir Catrina!
Betg adia da las Punts, ma adia da noss pajais:
Catrina è durant il proxim mez onn a Cessy
en Frantscha. Igl n’è betg a la fin dal mund,
mo 14 km davent da Genevra. Tgi che legia
vinavant las Punts, po forsa intervegnir en
ina u l’autra da las proximas ediziuns tge che
nossa redactura dal Surmeir fa là.
Angelica Augustin, Saskia Del Zotto, Fadrina
Hofmann Estrada, Ursin Lutz, Adrian Stecher,
Fabiola Vincenz
illustraziuns nr. 181:
Marina Lutz, Lucerna
[email protected]
layout nr. 181:
Carlo Clopath, 7016 Trin-Mulin
www.caclo.ch
concept frontispizi:
Donat Caduff, 7152 Sagogn
[email protected]
secretariat:
PUNTS, Clau Dermont, Landoltstrasse 70,
3007 Berna, 078 808 35 11
editura:
GiuRu, Chascha postala 312, 7002 Cuira
[email protected]
abunament:
45 francs per onn, Raiffeisen Surselva,
clearing 81073, conto 41742.23
novs abunents: www.punts.ch
stampa:
communicaziun.ch, 7130 Glion
internet:
www.punts.ch
www.giuru.ch
avis:
Las opiniuns dals auturs e da las auturas en quest
numer na ston betg correspunder a l’opiniun da
la redacziun da PUNTS. PUNTS è commembra da
19
l’Associaziun da la Pressa svizra dals Giuvens.
P.P. 7130 Glion
giuventetgna #126
Silvester #127
underground #128
la mort #129
intim #130
seniors #131
Tualettas #132
tren #133
budget #134
7 putgads mortals #135
dvd #136
superstiziun #137
minoritads #138
statistica #139
conscienza #140
frisuras #141
cureisma #142
siemis #143
malsaun #144
dumondas #145
Trocca 7 #146
vip #147
trettel #148
tamazi #149
Pertge? #150
Integraziun #151
Skis etc. #152
Geniturs #153
Uniuns #154
emprima amur #155
SMS #156
FIMAR #157
Chatscha #158
Elecziuns #159
cudeschs #160
surprise #161
08/15 #162
art #163
mars #164
auras sturnas #165
cuschinar #166
sgular #167
bikini #168
carriera #169
chalzers #170
gieus #171
pagina d’internet #172
gion da cletg #173
carnaval #174
Bellezza #175
Liquids #176
subcultura #177
crisa #178
Energia #179
massasingels #180
#181
TRANSPORT #182
LINGUISSIMO #183
20