Attached file - Pontificia Università Antonianum
Transcript
Attached file - Pontificia Università Antonianum
La presente miscellanea contiene 34 studi originali intorno alla figura del B. Giovanni Duns Scoto e allo scotismo nelle sue varie articolazioni. I due volumi, che la compongono, pubblicati nel VII centenario della morte del Doctor Subtilis, vogliono essere un omaggio alla cara memoria del prof. César Saco, ofm, per 40 anni membro della Commissione Scotista. In copertina: Duns Scoto negli affreschi di Benozzo Gozzoli a Montefalco MEDIOEVO 15 © by Pontificio Ateneo Antonianum Edizioni Antonianum Via Merulana, 124 – I – 00185 ROMA Tel. 06/70373461 – Fax 06/70373604 Web: www.antonianum.eu Email: [email protected] ISBN 88-7257-075-1 Stampato da: Interstampa srl – Roma 15 MEDIOEVO GIOVANNI DUNS SCOTO Studi e ricerche nel VII Centenario della sua morte in onore di P. César Saco Alarcón a cura di MARTÍN CARBAJO NÚÑEZ I Roma 2008 Antonianum AUTORI ALLINEY Guido Prof. associato di filosofia presso l’Università di Macerata. ARMELLADA (DE) Bernardino, OFMCAP Prof. presso l’IFS della Pontificia Univ. Antonianum (PUA). BEER (DE) Francis, OFM È stato incaricato dei corsi di spiritualità, facoltà di teologia di Lille. BOULNOIS Olivier Direttore degli studi presso l’École pratique des Hautes Etudes, Paris. BRITO MARTINS Maria Manuela Prof. filosofia presso l’Univ. Cattolica, Porto; membro della SIEPM. CALVO MORALEJO Gaspar, OFM Presidente emerito della PAMI. CARBAJO NÚÑEZ Martín, OFM Vice-decano e prof. di teologia presso la PUA e l’Acc. Alfonsiana COGLIANDRO Giovanni Prof. presso il Pontificio Seminario Pio XI di Reggio Calabria. CROSS Richard Prof. di teologia presso l’Oriel College, Univ. di Oxford. DEMANGE Dominique Tesi dottorale sulla dottrina della scienza secondo Duns Scoto. ETZI Priamo, OFM Decano e prof. ordinario della facoltà di Diritto PUA. GHISALBERTI Alessandro Prof. di Filosofia presso l’Univ. Cattolica Sacro Cuore, Milano. GUERRERO TRONCOSO Hernán Prof. di Filosofia e Diritto presso l’Univ. Nacional Andrés Bello, Cile. HECHICH Barnaba, OFM Presidente della Commissione Scotista Internazionale. HUCULAK Benedykt, OFM Socio della Commissione Scotista Internazionale. LACKNER Mons. Franz Vescovo ausiliario della Diocesi di Graz-Seckau. LUNGHI Elvio Prof. di Storia dell’arte presso l’Univ. per Stranieri di Perugia. VIII Autori MAGRO Pasquale, OFMConv Prof. di Arte francescana presso la PUA. MANZANO RODRÍGUEZ Isidoro, OFM Già prof. di Filosofia presso la PUA, specializzato in Scoto. MESSA Pietro, OFM Prof. presso la SSMF della PUA e l’Istituto Teologico di Assisi. MOONAN Lawrence Prof. di Filosofia, Argyll, Scozia U.K. PARISOLI Luca Prof. presso l’Ùniv. de Paris x Nanterre, UFR de Sciences juridiques. PERCAN Josip B., OFM Socio della Commissione Scotista Internazionale ROCCARO Giuseppe Prof. di filosofia medievale e araba presso l’Univ. di Palermo. RODRÍGUEZ CARBALLO M.R.P. José, OFM Ministro Generale dei Frati Minori RUIZ DE LOIZAGA Saturnino, OFM Socio della Commissione Scotista Internazionale SARANYANA Josep-Ignasi, pbro Prof. di Storia della teologia presso l’Univ. de Navarra. SCHNEIDER Herbert, OFM Direttore della Johannes-Duns-Skotus-Akademie Mönchengladbach. SERAFINI Marcella Dottore di Ricerca in Filosofia (della Religione). SHIBUYA Katsumi Prof. di filosofia presso l’Aichi University of Education, Japan. SILEO Leonardo, OFM Prof. di filosofia presso l’Urbaniana; prof. Invitato presso la PUA. STAMM Heinz-Meinolf, OFM Prof. di Diritto Canonico presso la PUA e l’Univ. Lateranense. TODISCO Orlando, OFMConv Prof. di filosofia presso l’Univ. di Cassino e al Seraphicum. VITTORINI Marta Docente di Storia della filosofia medievale presso l’Univ. dell’Aquila SOMMARIO VOLUME I I. STUDI INTRODUTTIVI LACKNER Mons. Franz, Johannes Duns Scotus und die Wirklichkeit am Rande des Denkbaren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 MESSA Pietro, Il beato Giovanni Duns Scoto tra apologia e storia . . 23 ETZI Priamo, Duns Scoto e lo scotismo nell’antica legislazione dell’Ordine dei Frati Minori . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41 HECHICH Barnaba, Il problema delle ‘Reportationes’ nell’eredità dottrinale del B. Giovanni Duns Scoto . . . . . . . . . . . . . . . . 59 RUIZ DE LOIZAGA Saturnino, Hitos significativos de la Comisión Escotista durante el período 1964-2004 . . . . . . . . . . . . . . . . 129 SCHNEIDER Herbert, Betende Erhebung zu Gott mit dem Seligen Johannes Duns Scotus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155 BRITO MARTINS Maria Manuela, La présence de la pensée augustinienne dans le Prologue de l’Ordinatio de Duns Scot . . . . . . . 173 DEMANGE Dominique, Pourquoi Duns Scot a critiqué Avicenne . . . . 195 HUCULAK Benedykt, Quonam in vestigio differat doctrina Scotica a Thomistica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 233 SARANYANA Josep-Ignasi, ‘Primo in intellectu cadit ens’. Juan Duns Escoto frente a Tomás de Aquino . . . . . . . . . . . . . . . . . 261 II. TEMI FILOSOFICI SERAFINI Marcella, Il desiderio naturale di Dio nel pensiero di Giovanni Duns Scoto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 275 GUERRERO TRONCOSO Hernán, La pregunta por el carácter infinito de Dios en la Lectura de Duns Scoto . . . . . . . . . . . . . . . . . 307 MANZANO Isidoro, Idea de sobrenatural en el Prólogo de la Ordinatio de Escoto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 335 BOULNOIS Olivier, Les catégories selon Duns Scot . . . . . . . . . . . 357 X Sommario SHIBUYA Katsumi, Dun Scotus on ‘ultima realitas formae’ . . . . . . . 379 PARISOLI Luca, Oggetti e norme: ontologia e volontà nella lettura paraconsistente di Giovanni Duns Scoto . . . . . . . . . . . . . 395 ALLINEY Guido, L’acrasia secondo Duns Scoto: autonomia della volontà o disordine della passione? . . . . . . . . . . . . . . . . 429 VOLUME II III. TEMI TEOLOGICI RODRÍGUEZ CARBALLO José, Cristo ‘summum opus Dei’ en la visión de Duns Escoto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 STAMM Heinz-Meinolf, Die Heilige Schrift als Fundament des für die Erdenwanderung Notwendigen Übernatürlichen Wissens nach dem Seligen Johannes Duns Scotus . . . . . . . . . . . . . . . . 17 SILEO Leonardo, Filosofia, medicina e teologia. Il concepimento di Maria nella svolta teoretica di Duns Scoto . . . . . . . . . . . . GHISALBERTI Alessandro, Verbo umano e verbo divino nell’Ordinatio di Duns Scoto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39 91 CROSS Richard, Fitting Reasons in Duns Scotus’s Theological Methodology: Christocentrism and the Immaculate Conception . . . . 109 TODISCO Orlando, Libertà e bontà chiave di lettura del III libro dell’Ordinatio di Duns Scoto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133 ARMELLADA (DE) Bernardino, El misterio del dolor y la muerte en la cristología de Escoto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153 IV. INFLUSSI E RAFFRONTI CON GLI AUTORI POSTERIORI MOONAN Lawrence, Scotus, Ockham, and an apparent discrepancy on divine power . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 175 VITTORINI Marta, La teoria delle idee di Pietro d’Aquila ed i suoi fondamenti ontologici . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 213 CALVO MORALEJO Gaspar, El escotismo de la Mistica Ciudad de Dios y su influencia en el proceso de beatificación de la M. Ágreda . . 257 Sommario XI COGLIANDRO Giovanni, Duns Scoto e J.G. Fichte. La prospettiva scotista e la dottrina della scienza di fronte al problema della determinazione . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 279 PERCAN Josip B., Teofil Harapin (1883-1944), un illustre rappresentante dello scotismo croato . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 319 BEER (DE) Francis, La primauté inconditionnelle du Christ chez Jean Duns Scot. Convergence avec le Père Teilhard de Chardin . . . . 357 ROCCARO Giuseppe, Il ‘De secundarum intentionum natura tractatus’ del siciliano Carlo Belleo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 405 MAGRO Pasquale, Tra Duns Scoto e Francesco Sansone. I protagonisti della controversia sull’Immacolata nel coro intarsiato della chiesa superiore di Assisi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 439 LUNGHI Elvio, Il beato Duns Scoto e l’iconografia francescana nella chiesa di San Francesco a Montefalco . . . . . . . . . . . . . . 455 CARBAJO NÚÑEZ Martín, Actualidad de Duns Scoto en la Sociedad en la Información . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 471 ABBREVIAZIONI E SIGLE a. articulus a, b columnas in codicibus vel in editionibus indicant cfr. conferatur, confer De primo Princ. IOANNES DUNS SCOTUS, De primo Principio d. distinctio vel distinctiones ed. editio vel editiones, edidit vel ediderunt fol. folium vel folia ibid. ibidem Lect. IOANNES DUNS SCOTUS, Lectura lin. linea n. numerus vel numeri OPh IOANNES DUNS SCOTUS, Opera philosophica, The Franciscan Institute, St. Bonaventure, N.Y., 1997 seqq. Ord. IOANNES DUNS SCOTUS, Ordinatio, vel Opus Oxoniense p. pars, pagina vel paginae prol. prologus q. quaestio, quaestiones QQMetaph. IOANNES DUNS SCOTUS, Quaestiones super libros Metaphysicorum Aristotelis Corp. IOANNES DUNS SCOTUS, Super universalia Porphyrii Quodl. IOANNES DUNS SCOTUS, Quodlibet Rep. IOANNES DUNS SCOTUS, Reportatio Parisiensis un. unicus, unica Vat. IOANNES DUNS SCOTUS, Opera omnia, cura Commissionis Scotisticae ad fidem codicum edita, Civitas Vaticana 1950 sq. Vivès IOANNES DUNS SCOTUS, Opera omnia, vol. 1-26, ed. L. Vivès, Parisiis 1891-1895 (riedizione di quella del Wadding) Wad. IOANNES DUNS SCOTUS, Opera omnia, vol. 1-12, ed. L. Wadding, Lugduni 1639. PRESENTAZIONE In occasione del VII centenario della morte del Beato Giovanni Duns Scoto († 1308), la Commissione Scotista ha promosso questa miscellanea di studi e ricerche intorno alla figura del Doctor Subtilis e allo scotismo nelle sue diverse articolazioni. I due volumi vogliono essere un omaggio di studiosi – colleghi, amici ed estimatori – al prof. César Saco Alarcón, OFM, per quaranta anni qualificato membro della medesima Commissione. L’opera è pubblicata nella collana “Medioevo”, curata dalla Scuola Superiore di Studi Medievali e Francescani (PUA), dove il prof. César Saco esercitò il suo insegnamento. La Commissione Scotista è felice di poter pubblicare questi trentaquattro preziosi articoli, che contribuiranno ad approfondire ulteriormente la dottrina e la figura sempre attuale del Beato Giovanni Duns Scoto. Tra gli autori, procedenti da tutto il mondo, dal Giappone al Cile, si trovano diversi dei più noti specialisti di Scoto e dello Scotismo. Ringraziamo tutti loro della partecipazione a questa iniziativa. Sentiamo pure il dovere di ricordare che, per diversi motivi, non è stato possibile pubblicare in questa miscellanea tutti i contributi che erano stati proposti. Anche a questi autori esprimiamo il nostro sincero apprezzamento. La miscellanea è divisa in due volumi, il primo dei quali si apre con il contributo di Mons. Franz Lackner, vescovo ausiliario della Diocesi di Graz-Seckau (Austria), il secondo con un articolo del Ministro Generale OFM. L’intera opera è suddivisa in quattro sezioni. Dopo una prima parte di studi introduttivi, nelle parti due e tre si analizza la dottrina filosofica e teologica di Duns Scoto, per poi, nella quarta parte, presentare il suo influsso nel periodo a lui successivo e i raffronti con altri autori. I criteri di edizione sono stati uniformati in tutto quanto è stato possibile. Il lavoro si conclude con l’indice dei nomi, curato dal P. Barnaba Hechich, che si è prodigato anche nella verifica delle citazioni e nell’impaginazione dei due volumi. Naturalmente lasciamo ai singoli autori la responsabilità delle loro affermazioni e deduzioni. La personalità e il lavoro scientifico del caro prof. César Saco sono sufficientemente illustrati nei messaggi con cui si apre questa miscellanea in suo onore. Il Ministro Generale OFM, Rvmo. P. José Rodríguez Carballo, esprime la sua gioia nel costatare che “i maggiori studiosi del pensiero del Beato Giovanni Duns Scoto si siano XIV Presentazione riuniti per rendere omaggio al P. César, un uomo di fede, mite e giovale”. Il prof. José García Oro, a nome del Ministro provinciale OFM di Santiago di Compostela, elogia il buon esempio del frate César in Provincia e, una volta già in Roma, il suo notevole contributo allo studio della Scolastica medievale. L’attuale presidente della Commissione Scotista, P. Barnaba Hechich, afferma che “il P. Cesare era preparato in tutti i settori dell’edizione critica: gli si poteva affidare qualsiasi compito; egli lo svolgeva con diligentissima applicazione mentale e con rara competenza e precisione”. Ancora più avanti, il P. Saturnino Ruiz de Loizaga, nel suo articolo, ricorda con entusiasmo la figura del prof. César Saco e rievoca il lavoro svolto nella Commissione Scotista durante i molti anni in cui egli offrì il suo prezioso contributo. Da parte nostra, vogliamo soltanto accennare che il prof. César Saco Alarcón (1933-2005), frate minore della Provincia di Santiago di Compostela, in Spagna, fu socio della Commissione Scotista per quaranta anni, dal 1964 al 2005; al momento del decesso, svolgeva l’incarico di vice-presidente. Era dottore in teologia dogmatica. Di lui sono particolarmente note le pubblicazioni su Nicola di Ockham: Quaestiones disputatae de dilectione Dei (Spic. Bonav. XXI, 1981) e Quaestiones disputatae de traductione humanae naturae a primo parente (Spic. Bonav., XXVII, 1993). La dottrina e la figura del Beato Duns Scoto, “il rappresentante più qualificato della Scuola francescana”, è diventata oggi molto più accessibile grazie al lavoro nascosto dei frati che, come il P. César Saco, hanno fatto parte o fanno parte della Commissione Scotista. A tutti loro è doveroso esprimere il più vivo ringraziamento. Il curatore Martín Carbajo Núñez INDICE DEI NOMI Abaelardus, vedi Petrus Abaelardus Abraham (patriarcha), 125, 419, 421, 425, 426 Ackrill, 432 Adam (progenitor), 124, 435 Adam de Marisco (Marsh), 178, 250 Adam de Wodeham, 81 Aegidius Romanus, XVI, 62, 178, 249 Aersten J. A., 266, 267, 271 Agaesse P., 188 Ajello A., 37 Alanus de Insulis, 297 Albertus Magnus (S.), 62, 234, 251, 259, 421 Alborghetti P., 250 Alexander VI (papa), 49 Alexander de Hales, 41, 49, 50, 175, 177, 236, 239, 250, 259, 308 Alfonso d’Aragona (re), 45 Algazel (Al-Ghazzali), 427 Allegra G., 141 Alliney G., 429-449 Altaner B., 239 Alypius, 245 Ambrosius (S.), 38, 39, 121, 237, 238 Ameri G., 46 Ando, 432 Andonegui J., 27, 253 Angela da Foligno (B.), 24 Angelus de Chivasso, 45 Anglo-Saxones, 236 Anonymus (de Ebbesen), 376 Anselmus (S.), 104, 115, 125, 193, 241, 398, 401, 404 Antonius Andreas, 42 Antonius Patavinus (S.), 175, 239, 250 Aristoteles, 4, 8, 14, 17, 18, 66, 105, 115, 175, 177, 178, 182, 185, 186, 188, 192, 200-202, 204, 207, 208, 210, 219, 234-236, 239-241, 246, 251, 252, 254256, 277, 278, 288, 289, 309, 310, 313, 314, 316 , 319, 326, 343 , 344, 357-359, 361-365, 368, 369, 375, 377, 397, 400, 402, 403, 405, 407, 408, 429434, 447 Armstrong D. M., 405, 410, 413 Augustinus (S.), 10, 36, 44, 61, 68, 69, 84, 101-104, 106, 107, 115, 122, 124, 125, 127, 130, 177185, 187-193, 234-239, 241, 244-247, 251-253, 255, 256, 259, 285, 287, 288, 291, 296, 434 Auletta G., 27 Averroes 31, 195, 196, 202-210, 221, 225, 259, 328, 344, 373, 390, 427 Avicebron, 259 Avicenna, 4, 36, 37, 115, 177, 182, 183, 190, 195-232, 251, 252, 259, 264, 267, 284, 285, 360, 362, 365, 384, 409 Babbini L, 44 Babić P., 137 Balduinus de Amsterdam, 48 Balić C., XVI, XXII, 27-29, 31, 32, 37, 41, 65, 70, 72, 75, 119, 120, 132, 138, 142, 144, 149, 452 Indice dei nomi 233, 235, 242, 249, 255, 257, 258 Balthasar (von) H. U., 44 Bañez D., 236 Barbarić J. K., 81, 137, 144 Barcan-Marcus R., 417 Barth T., 136 Bartholomaeus de Capua, 62 Basetti-Sani G., 32, 33 Beckmann J. P., 262 Beethoven L., 326, 327 Bélanger D., 257 Bello L. M., 25 Benedetto XV, 57 Benedetto XVI, 39, 40, 253 Benedetto il Cimatore, 65 Benedictus (S.), 250 Benedictus XII, 263 Benveniste É., 359 Berengo Morte A. M., 48 Berkeley G., 427 Bernardinus de Bustis, 45, 47 Bernardinus Senensis (S.), 45, 65 Bernardus Claraevallensis (S.), 61 Bernardus de Rubeis, 63 Berti E., 400 Bertoni A., 43, 49 Bérubé C., 33 Betori G., 24 Bettoni E., 141, 171 Bianchi L. , 65 Bianchi St., 136 Bigelow J., 415 Billot L., 131 Bini G., 149, 151 Binkowski J., 171 Bloch G. , 137, 144 Bodéus, 357 Bodewig M., 132, 136, 137 Boethius, 251, 254, 359, 361-363, 372, 373, 377 Bonaventura (S.), 41, 44, 48-51, 53, 54, 65, 66, 119, 139, 174-177, 233, 242, 243, 250, 252, 254, 256, 257, 259, 265, 285, 308, 396 Bonifatius VIII, 146 Boulnois O., 176-178, 195, 198, 200, 254, 255, 281, 287, 304, 305, 357-377, 448 Brabanti M., 400 Brady I. Ch., 136 Brampton C. K., 250 Brill E. J., 198 Brito Martins M. M., 173-193 Brlek M., 49, 51, 53, 55, 56 Broadie S., 432, 448 Buonarroti Michelangelo 326, 327 Burger M., 170 Bušelić St., 132, 136 Busse A., 359 Caggiano E., 136, 157 Caietanus, vedi Thomas de Vio Caietanus Caldera F., 24 Caldera R. T., 267 Calufetti A., 131 Cambell J., 136, 137 Camilleri A., 136 Canali L. da Parma, 54 Canetti L., 24 Carbajo Núñez M., XIII-XIV Carcano M., 45 Cardaropoli G., 32 Cardinale I., 29-31 Cardullo R. L., 400 Carnap R., 401 Carreras Artau J., 140 Cartesio, vedi Descartes R. Caterina da Bologna (S.), 45 Caylus (de) D., 234 Cayré F., 235, 236, 239, 241, 246, 247, 249, 254 Cecchin S., 41 Indice dei nomi Charlton W., 429, 430, 434, 448 Chatelain A., 242, 248, 253, 257 Chin S., 24 Chrysostomus, vedi Ioannes Chrysostomus Ciappi L., 141 Cignelli L., 41 Cleary J. J., 402 Clemens VIII, 140 Clemens XI, 55, 56 Coccia A., 27 Commentator, vedi Averroes Congar Y., 254 Conti A., 27 Courtenay W. I., 250 Courtine J.-F., 195, 197 Crespi P., 254 Cross I., 27 Cross R., 168, 170, 171, 393 Cruz Hernández M., 141 Čapkun-Delić P., 131, 134-136, 142 Danna C., 240 Demange D., 195-232 Demiurgo, 402 Denifle H., 242, 248, 253, 257 Denzinger H., 263 Derrida J., 362, 366 Descartes (Cartesio) R., 424 Díaz Hurtado E., 24 Di Marino F., 135, 257 Dionysius (Pseudo), 115, 234, 251, 252, 399 Dolera C. da Moneglia, 49 Domenico (S.), 240 Dominicus de Gubernatis, 50 Dondaine A., 60, 249, 253 Doucet V., 136 Dreyer M., 13, 198 Du Cange C., 63 Dumont S., 198, 371, 380, 382, 390, 392, 393 453 Eckhart (Magister), 251 Elamrani-Jamal A., 196 El Greco D. , 254 Emanuele P. 395 Emmen A. , 136 Empedocles, 431 Encarnación (madre di P. Cesare), XVIII, XIX Ennius (poeta), 395 Enrique del Sdo. Corazón, 235 Eriugena, vedi Ioannes Scotus Eriugena Esser D., 131 Etzi P., 41-58 Etzkorn G., 195 Federico II (Svevo), 234, 250 Filippo il Bello (re di Francia), 146 Flaminius (consul), 395 Fliche A., 234, 260 Forcellini Ae., 244 Forest A., 234-237, 239-243, 247, 249-252, 256, 259, 260 Forte B., 38 Francesco d’Assisi (S.), 23, 33, 153, 140, 175, 237, 242, 243, 245, 247, 248, 250, 411 Franciscus Lichetus, 48-50 Franciscus de Mayronis, 44, 49, 403 Franciscus de Varesio, 110 Freundleb M., 167 Frühwirth A., 26, 131 Gandillac (de) M., 140, 176, 234237, 239-243, 247, 249-252, 256, 259, 260 García Oro J. XIV, XVIII-XX Gardet L., 251 Garella A., 37 Gauthier R. A., 186, 432, 448 Gerardus Odonis, 63 Gieben S., 37 Gillon L. B., 242, 248 454 Indice dei nomi Gilson E., 140, 162, 173, 175-177, 181-182, 183, 185, 187, 188, 197, 233, 237, 247-249, 252, 255-257, 259 Ginther I. R., 250 Giorgio di Trebisonda, 402 Giovannetto P. de Molina, 53, 56 Giovanni Paolo II, IV, 20, 34, 35, 38-40, 58, 130, 145-147, 149, 152, 257 Glorieux P., 60, 64, 65, 236, 248, 253 Godefridus de Auxerre, 60 Godefridus de Fontibus, XVI, 109, 110, 248, 249 González A., XVIII-XX Gowans W., 417 Grabmann M., 234, 247 Gracia J. J., 240 Grana N., 421-423, 426 Gregorius de Arimino, 81 Gregorius Magnus (S.), 106 Gregorius Nyssenus (S.), 301 Guerrero Troncoso M., 307-334 Guignoni C., 52 Guilelmus de Alnwick, 74, 75, 7781, 85, 89, 92, 99, 101, 102, 104, 107, 108, 128, 147 Guilelmus de Alvernia, 259 Guilelmus de Nottingham, 81 Guilelmus de Ockham, 178, 234, 407 Guilelmus de Shyreswood (Shirwode), 259 Guilelmus de Tocco, 62 Guilelmus de Ware, 41, 250 Gutwein B., 148 Hamesse J., 60 Hardie W. F. R., 432, 448 Hare R. , 411 Harris C. R., 259, 260 Hartmann N., 20 Hastings C. H., 60 Hebraei, 36, 38 Hechich B., XIII, XIV, XXI-XXII, 24-26, 59-128, 135, 137, 139 Heidegger M., 3, 4, 6, 9, 12, 157, 168 Henricus de Friemar, 64 Henricus Gandavensis, XVI, 81, 84, 109, 114, 117, 119, 176, 178, 232, 249, 265, 307, 308, 431439, 443, 444, 446-448 Hill T. E., 418 Hirschberger I., 236, 242, 260 Hoeres W., 17, 281, 292, 298-303, 306 Hoffmann T., 429-431, 447, 448 Holzapfel H., 42, 49 Honnefelder L., 11, 13, 156-158, 198, 262, 266 Hoyer M., 24 Huculak B., 24, 137, 149, 177, 233260 Hugo Cavellus, 63, 82 Hugo de S. Victore, 254 Hume D., 427 Hurter H., 43 Iacobus de Marchia (S.), 45 Ignatius de Antiochia (S.), 7 Ingegneri G., 37 Ingham B. I., 13 Ingham M. B., 166 Innocentius III, 48 Ioannes (apost.), 238, 252, 244, 245 Ioannes XXI, 257 Ioannes a S. Thoma, 245 Ioannes Chrysostomus (S.), 399 Ioannes Damascenus (S.), 36, 124, 241 Ioannes de Fonte, 62 Ioannes de Gerson, 26, 27, 35, 246 Ioannes de Peckham, 178, 242, 247, 249, 250, 253 Indice dei nomi Ioannes de Reading, 81, 147 Ioannes Duns Scotus (B.), passim Ioannes Quidort, 68, 71 Ioannes Scotus Eriugena, 259 Irenaeus (S.), 238 Isaac (patriarcha), 419, 421, 425, 426 Islam, 36, 37 Israel, 36 Iudas (apost.), 426 Iulius III, 50 Jacobs L., 415 Jarry E., 260 Jedin H., 258 Joachim H. H., 432 Jolif J. Y., 432 Jurić I., 134, 136, 145 Kant E., 349, 372 Karger E., 448 Katzenberger K., 233 Kenny A., 432 Kent B., 429, 433 , 448 Kilwardby Robertus, 247, 253, 259 Kim J., 411-413 Klibanski R., 140, 401 Klumper B., XVI Kluxen W., 3, 5, 156, 163 Knuuttila S., 419 Kolbe Massimiliano (S.), 43 Kolping A., 248 Korošak B., 137 Koser C., 29, 151 Lackner F., XIII, 3-21, 137, 148, 158 Lagger Ch., 20, 21 Laghi P., 34 Lambertus de Auxerre, 259 Lampen W., 257 Langton R., 410 Laurence S., 413 Lauriola G., 30 455 Le Bachelet X. M., 47 Leclerq J., 61 Le Coz R., 36 Legendre P., 416, 423 Le Goff J., 357 Legrand L., 351 Leibniz G. W., 409, 410 Lennie Th., 141 Leo Magnus (S.), 125 Leonardus de Nogarolis, 46-47 Leone XIII, XVI, 25, 26, 174 Lerner R. E., 36 Lewis D., 409, 410 Lewry P. O., 359 Libera (de) A., 359, 362, 368 Lindemann A., 8 Lobrowitz C., 234 Longpré E., XVI, 47, 57, 131, 132, 139 Lubac (de) H., 290, 340 Llano A., 272 MacDonald C., 413 Magro P. M., 41 Malic J., 344 Mandonnet P., 67, 308 Manichaei, 31 Manzano I. G., 27, 31, 167, 355-355 Marabelli C., 254 Marcolino V., 81 Maria Vergine (Madre di Dio), passim Marius Victorinus, vedi Victorinus C. Marius Maritain J., 236 Marrone S. P., 198 Marshal McLuhan, 66 Martin V., 234 Martínez Gómez L., 236 Martini C. M., 38 Martins J. S., 34 Martins M. B., 187 456 Indice dei nomi Masai F., 135 Mason H. E., 417 Matthaeus de Aquasparta, 178, 250 Mauritius O’Fihely Hibernicus, 252 McEvoy L., 250 Meier L., 64, 69 Melada P., 144 Mellone A., 137 Menozzi D., 38 Meo S., 46 Merino J. A., 41, 57 Messa P., 23-40 Michelangelo, vedi Buonarroti Michelangelo Migliore P., 41 Migliore S. 23 Milbank I., 251 Miralbell I., 269 Modrić L., 137, 141 Mondin B., 275 Montalverne G., 132, 137 Moyses, 156, 160, 263 Müller G. L., 240 Muller J. P., 69, 71 Muñoz Alonso A., 27 Nanni S., 132, 136, 143 Natalini V., 137 Nicolaus de Cusa (Cusanus), 399, 401, 402 Nicolaus de Hebersdorf, 77 Nicolaus de Ockham, XIV, XIX, XXI, 144 Noone T., 195, 198, 240 O’Brien D., 397 Oviedo L., 27 Pachciarek P., 239 Paolini F. M., 58 Paolo VI, XVI, 25-27, 30, 31, 33-35, 38, 139, 140, 142, 173-175, 233, 243, 257, 258 Pargetter R., 415 Parisoli A., 395 Parisoli F.-F., 395 Parisoli L., 395-427 Parmenides, 401 Pasquale da Varese, 53 Pasquini E., 71 Paulsen H., 8 Paulus (apost.), 37, 121, 128, 141, 244, 245, 252, 253, 263 Pelzer A., 72, 75, 135 Pellegrini L., 37 Pellizzari T., 235 Peña L., 398, 399, 401, 405 Penna C., 27 Perantoni P., 133, 151 Percan J., 137, 146 Pergamo B., 132, 136, 137 Perotto A. L., 27 Petronilla (S.), 126 Petrus (apost.), 426 Petrus (pater S. Petronillae), 126 Petrus Abaelardus, 259 Petrus Aureoli, 44, 236 Petrus de Aquila (Scotellus), 42 Petrus de Atarrabia, 80 Petrus de Gonflans, 253 Petrus de Pulba, 77 Petrus Hispanus, 259 Petrus Ioannis Olivi, 177-178 Petrus Lombardus, 49, 72, 87, 125, 130, 133, 152, 178, 241, 261, 283, 307, 308, 397, 399 Philips G., 133 Piana G., 49, 136, 137 Pini G. , 195, 198, 204 Pio V (S.), 140 Pio IX, 56, 146 Pio X (S.), 54, 174, 242 Pio XII, 133 Pizzo G., 157 Plaoust P., 65 Plato, 233, 252, 397, 399-407, 414 Indice dei nomi Plebe A., 395 Plotinus, 182, 251, 252 Poláková J., 172 Polycarpus (S.), 238 Pompei A., 44 Porphyrius, 212, 252, 358-360, 362, 368 Porro P., 195 Possevinus Antonius, 245 Prezioso F., 132, 137 Priest G., 397, 399, 419, 420, 426 Proclus, 178, 252, 401 Prümmer D., 62 Przywara E., 20, 21 Ptolomaeus de Lucca, 67 457 Quine W. V. O., 401 Rogerus Bacon, 250 Rogerus de Marston, 236, 251, 256 Romano F., 400, 402 Romanus (frater O.P.), 247 Romeri C., 136 Roscellinus, 404 Roschini G., 44 Rosini R., 27, 137, 148 Rorty A., 432 Ross J. F., 432 Rossitto C., 400 Routley R., 399, 420, 421 Rubens P. P., 255 Ruiz de Loizaga S., XIV, 129-152 Ruocco J., 402 Rupčić B., 136 Ryle G., 429 Rahner K., 342 Raić S., 136, 137 Ramsey M., 258 Raspudić G., 136 Ratzinger J. (Benedetto XVI), 8, 9, 258 Raymond P., 177, 236, 241, 242, 254 Reale G., 236 Rebolledo L., 50 Reinhold J., 132, 136 Renan E., 173 Rescher N., 409 Richardus de Boasoches, 65 Richardus de Mediavilla, 49, 178, 250 Richardus de S. Victore, 254, 324 Robert P., 136 Robertus de Cowton, 70, 80, 147 Robertus Grossatesta, 178, 250, 259 Robertus Kilwardby, 390 Rodler K., 195, 196 Rodríguez V., 138 Rodríguez Carballo J., XIII, XV-XVII, 151 Saarinen R., 429, 432, 433, 449 Saco Alarcón C., XIII-XVI, XVIII-XXII, 129, 130, 134, 137, 141, 144 Saco Justo (genitore di P. Saco Alarcón C.), XVIII, XIX Saco Juan, Justo, Manuel (fratelli del medesimo P. Saco), XIX Sagües P., 80 Sanctorius de Melfi, 54 Santas G., 432 Santinello G., 233 Saraceni, 36 Saraiva Martins J., 33 Saranyana J.-I., 261-272 Scapin P., 141, 276 Scaramuzzi D., 43, 49 Schäfer Odulf, 132, 136, 143 Schalück H., 34, 147, 151 Schmaus M., 141 Schmidt A., 167 Schmitt C., 423, 424 Schmitt F. S., 404 Schneider H., 155-172 Schrimpf G., 262 Schübler W., 11 458 Indice dei nomi Schuler D., 57 Sciuto I., 404 Scotus (Pseudo), 396 Segonds A. Ph., 359, 362, 368 Sépinski A., 29, 151 Sessa I. Baptista, 82 Sessa I. Bernardus, 82 Serafini M., 275-306 Sericoli Ch., 47 Sertillanges A. D., 345 Sestili, 268 Sheltens G., 158 Sheppard J. A., 173 Shibuya Katsumi, 379-394 Sileo L., 25, 135 Simon de Faversham, 376 Simplicianus, 237, 238, 244 Simplicius, 178 Sinnot-Armstrong W., 417 Sixtus IV, 46-48 Sixtus V, 48 Socrates, 19, 375, 414 Soder J. R., 167 Solère J. L., 448 Sondag G., 178, 405 Spiazzi R., 234 Steel C., 401 Stegmüller F., 72 Stuiber A., 239, 240 Strozzi T., 45 Suárez F., 195, 197 Suber P., 424, 426 Tatakiewicz W., 256, 257, 260 Tecca G. da Capestrano, 53 Teilhard de Chardin P., 141 Teklemariam Y., 37 Tempier Stephanus, 247, 257 Therry G., 70 Thomas (Minister Alemanniae superioris OFM), 66 Thomas de Aquino (S.), XVI, 25, 26, 44, 50, 54, 62, 63, 65, 67, 109, 110, 119, 174, 176, 181, 233260, 261-263, 267-272, 285, 308, 348, 361, 371, 418, 419, 421, 425, 432-434, 436, 439, 444, 447-449 Thomas de Vio Caietanus, 236, 257 Thomas de Wilton, 70 Todisco O., 27, 157, 158, 162, 164, 169, 287, 418, 427 Tognolo A. , 141 Tonna I., 249 Trapé A., 141 Trapp D., 81 Troper M., 422 Urbanus VIII, 51, 140 Vahlen I., 395 Vaiani C., 303 Van Inwagen P., 413 Van Riet S., 4 Van Steenberghen F. , 141, 176, 234-237, 239-243, 249-252, 256, 259, 260 Vásquez Janeiro I., 42, 49, 234 Vaughn J., 151 Veuthey L., 152, 287, 295 Victorinus C. Marius (rhetor), 239, 244 Vignaux P., 141, 237, 239 Vitalis de Furno, 62, 67 Vivès L., 73-75, 77, 111, 120, 136, 150 Vorgrimler H., 160 Vos Jaczn A., 167, 419 174, 247, 238, 134, Waddel H., 60 Wadding L., 49, 57, 63, 73-75, 77, 82, 111, 120, 134, 136, 150, 195, 406, 412, 431, 448 Wagner E., 42 Walter L., 157 Weisheipl J. A., 236, 242, 253, 257 Indice dei nomi Welte B., 5, 6 Werner H. J., 18-20 Wieland G., 262 Wilpert P., 140 Wippel J. B., 240 Wittgenstein L., 413 Woity∏a K., vedi Giovanni Paolo II Wolter A., 14, 156, 170, 449 Wood R., 81, 198 Wulf (de) M., 259 Xiberta B. M., 136 Yokota K., 392 Yves J., 186 Zambelli C., 43 Zappone D. G. , 27 Zavalloni R., 35, 41, 141, 143 Zimmermann A., 195 , 262 Zolli E., 247 459 INDICE GENERALE Autori . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Sommario . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Volume I . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . I. Studi introduttivi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . II. Temi filosofici . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Volume II . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . III. Temi teologici . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . IV. Influssi e raffronti con gli autori posteriori . . . . . . . . . . . Abbreviazioni e sigle . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Presentazione, da parte del curatore Martín Carbajo Núñez . . . . . . Messaggio del Ministro Generale OFM Fr. José Rodríguez Carballo . Mensaje del Ministro Provincial OFM de Santiago de Compostela Fr. Amado González . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Messaggio del Presidente della Commissione Scotista P. Barnaba Hechich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . VII IX IX IX IX X X X XII XIII XV XVIII XXI I. STUDI INTRODUTTIVI LACKNER ECC. FRANZ, Johannes Duns Scotus und die Wirklichkeit am Rande des Denbaren . . . . . . . . . . . . . . . . I. Im Lichte des ‘Nicht’ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . II. Fülle in der Begrenzung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . MESSA PIETRO, Il Beato Giovanni Duns Scoto tra apologia e storia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 5 17 I. L’apologia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . II. La storia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . III. La via di Giovanni Paolo II . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23 25 35 37 ETZI PRIAMO, Duns Scoto e lo scotismo nell’antica legislazione dell’Ordine dei Frati Minori . . . . . . . . . . . . . . . . . 41 I. Duns Scoto e la Scuola francescana: ruolo, apporto e vicissitudini . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . A. Il contributo di Duns Scoto e l’appropriazione francescana dell’opinione immacolista . . . . . . . . . . . . . B. Il sostegno del Magistero ecclesiale alla ‘opinio Minorum’ . 42 43 45 462 Indice generale II. Duns Scoto nella legislazione dell’Ordine . . . . . . A. Norme sulla dottrina di Duns Scoto in genere . B. Riferimenti a Duns Scoto quale Difensore e dell’Immacolata Concezione . . . . . . . . . . C. Nomi e titoli attribuiti a Duns Scoto . . . . . . . . . . . . . . . . Dottore . . . . . . . . . . HECHICH BARNABA, Il problema delle ‘Reportationes’ nell’eredità dottrinale del B. Giovanni Duns Scoto, OFM . . . . I. Nozioni generali sulle Reportationes . . . . . . . . . . . . . . A. Il fenomeno delle Reportationes . . . . . . . . . . . . . 1. Prassi e significato della reportatio . . . . . . . . . . 2. Metodo e condizioni di lavoro dei riportatori . . . . . B. Valore delle Reportationes . . . . . . . . . . . . . . . . C. Edizione delle Reportationes . . . . . . . . . . . . . . . II. Pluralità e classificazione delle Reportationes nell’eredità dottrinale di Duns Scoto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . III. Diffusione delle Reportationes di Duns Scoto . . . . . . . . . IV. L’impiego delle Reportationes e delle Additiones magnae per integrare la Lectura e la Ordinatio di Scoto . . . . . . . . . A. Nella Lectura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. Interpolazioni minori . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Interpolazioni maggiori . . . . . . . . . . . . . . . . B. Nella Ordinatio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. Interpolazioni minori . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Interpolazioni maggiori . . . . . . . . . . . . . . . . V. Esempi concreti di impiego delle Opere di Duns Scoto e delle Additiones magnae per colmare le lacune dell’Ordinatio . . VI. Procedura seguita da Guglielmo di Alnwick nel comporre le sue Additiones magnae . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . VII. Il perché delle interpolazieni, ossia perché l’Ordinatio di Duns Scoto è opera piena di correzioni, annotazioni e interpolazioni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . VIII. Quale contributo possono dare le Reportationes alla conoscenza del pensiero genuino di Giovanni Duns Scoto . . . . IX. Vie percorribili per l’edizione critica delle Reportationes di Duns Scoto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . A. Possibilità e proposte concrete . . . . . . . . . . . . . . B. Saggio dalle Reportationes del libro I . . . . . . . . . . C. Saggio dalle Reportationes del libro II . . . . . . . . . . D. Saggio dalle Reportationes del libro III . . . . . . . . . E. Saggio dalle Reportationes del libro IV . . . . . . . . . Conclusione . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48 49 54 56 59 59 60 61 64 68 70 72 80 83 83 83 84 86 87 89 94 101 110 116 118 118 121 123 124 127 128 RUIZ Indice generale 463 LOIZAGA SATURNINO, Hitos significativos de la Comisión Escotista durante el periodo 1964-2004 . . . . . . . 129 DE I. Breve relación de la edición crítica de las Obras completas de Juan Duns Escoto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . II. La actividad intelectual. Cuarenta años en un scriptorium (1964-2004) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . A. Trazos representativos de la década de los Sesenta . . . B. Aspectos de la década de los años Setenta . . . . . . . . C. La década de los Ochenta . . . . . . . . . . . . . . . . D. La década de los Noventa . . . . . . . . . . . . . . . . E. Sexenio del Nuevo Milenio (2000-2006) . . . . . . . . Conclusión . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Apéndice . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . SCHNEIDER HERBERT, Betende Erhebung zu Gott mit dem seligen Johannes Duns Scotus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 130 138 138 142 145 146 149 151 153 . . . . . 155 156 159 161 162 165 BRITO MARTINS MARIA MANUELA, La présence de la pensée augustinienne dans le Prologue de L’Ordinatio de Duns Scot 173 I. Das Sein und das Du . . . . . . . . . . . . . II. Lob der Vollkommenheiten . . . . . . . . . . A. Du bist der erste Bewirkende . . . . . B. Du bist das letze Ziel . . . . . . . . . . C. Du bist der Höchste an Volkommenheit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . DEMANGE DOMINIQUE, Pourquoi Duns Scot a critiqué Avicenne . I. Aristote ou le point de départ de Duns Scot . . . . . . . . . II. Structure de la question . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . III. La double rédaction . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . IV. La première métaphysique de Duns Scot . . . . . . . . . . . V. Problèmes épistémologiques . . . . . . . . . . . . . . . . . VI. Métaphysique du primum ens et métaphysique de l’univocité VII. La métaphysique des anges voyageurs . . . . . . . . . . . . Conclusions . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HUCULAK BENEDYKT, Quonam in vestigio differat doctrina Scotica a Thomistica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . I. De ipsa compagine sacrae theologiae . . . . . . . . . . . . . . II. De Augustiniana structura scientiae christianae . . . . . . . . Conclusio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . SARANYANA JOSEP-IGNASI, “Primo in intellectu cadit ens”. Juan Duns Escoto frente a Tomás de Aquino . . . . . . . . . . I. Preliminares . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 195 199 202 204 208 212 220 224 230 233 234 245 255 261 261 464 Indice generale II. Si Dios es el primum cognitum a nobis . A. Duns Escoto . . . . . . . . . . . . B. Tomás de Aquino . . . . . . . . . . III. Intellectus ut natura et intellectus ut ratio A. Acerca del praecognitum . . . . . . B. El primum cognitum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 264 264 267 269 269 271 II. TEMI FILOSOFICI SERAFINI MARCELLA, Il desiderio naturale di Dio nel pensiero di Duns Scoto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . I. II. III. IV. V. VI. VII. Il fine dell’uomo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Intelletto e volontà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ‘Fruitio’ e desiderio naturale . . . . . . . . . . . . . . . . . . Desiderio naturale e soprannaturale . . . . . . . . . . . . . . Desiderio naturale e beatitudine . . . . . . . . . . . . . . . . Natura e grazia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Dimensione ontologica del desiderio naturale e della ‘beatitudo’ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . VIII. Desiderio naturale e perfezione ontologica . . . . . . . . . . . Nota conclusiva . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . GUERRERO TRONCOSO HERNÁN, La pregunta por el carácter infinito de Dios en la ‘Lectura’ de Duns Scoto . . . . . . . . MANZANO ISIDORO, Idea del sobrenatural en el Prólogo de la ‘Ordenatio’ de Escoto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . I. La distinción entre sobrenatural y revelación . . . . . . . . . II. Los fundamentos de esta asunción y de esta doctrina . . . . . A. El primer supuesto: la voluntad salvífica de Dios . . . . B. El segundo supuesto: el hombre como ‘receptivoactivo’ o ‘sujeto potencial’ del sobrenatural . . . . . . . III. La concreción de esos principios . . . . . . . . . . . . . . . . BOULNOIS OLIVIER, Les catégories selon Duns Scot . . . . . . . . I. II. III. IV. V. VI. Logique et grammaire: qu’est-ce qu’une catégorie? . . . . . . Logique et métaphysique: vox, res, universel . . . . . . . . . Y a-t-il une catégorie univoque aux catégories . . . . . . . . . La distinction des catégories: division ou manière de signifier? La table des catégories est-elle close? . . . . . . . . . . . . . Le problème de l’univocité . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 275 276 280 283 289 292 294 298 303 305 307 335 338 340 340 343 353 357 358 364 369 371 372 373 465 Indice generale SHIBUYA KATSUMI, Duns Scotus on ‘ultima realitas formae’ . . . I. The doctrine of individuation in Scotus’s Ordinatio II d. 3 p. 1 q. 1-6 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . II. The doctrine of individuation in Scotus’s Quaestiones super libros Metaphysicorum VII q. 13 . . . . . . . . . . . . . . III. Did Scotus abandon the formal distinction? . . . . . . . . . . IV. Scotus as already abandoned the gradus-theory as an insufficient one in the Ordinatio . . . . . . . . . . . . . . . . . . V. Conclusion: we should separate Scotus’s doctrinal development from the chronological order . . . . . . . . . . . . . . . . . PARISOLI LUCA, Oggetti e norme: ontologia e volontà nella lettura paraconsistente di Giovanni Duns Scoto . . . . . . . I. La paraconsistenza al servizio della razionalità superiore della fede . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . II. Un’ontologia iper-realista nella storia della filosofia . . . . . . III. Confutare Aristotele senza ripetere Platone . . . . . . . . . . IV. Prendere le proprietà disgiuntive sul serio . . . . . . . . . . . V. Le norme, oggetti creati dalla volizione divina, e la possibilità dei dilemmi morali . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ALLINEY GUIDO, L’acrasia secondo Duns Scoto: l’autonomia della volontà o disordine della passione? . . . . . . . . . 379 380 382 385 391 393 395 395 399 405 408 415 . . . . . . 429 429 432 434 440 447 448 INDICE DEI NOMI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 451 INDICE GENERALE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 461 I. Una questione storiografica II. Aristotele e la Scolastica . III. Enrico di Gand . . . . . . IV. Duns Scoto . . . . . . . . Conclusioni . . . . . . . . . . Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 472 Martín Carbajo Núñez MEDIOEVO 15 © by Pontificio Ateneo Antonianum Edizioni Antonianum Via Merulana, 124 – I – 00185 ROMA Tel. 06/70373461 – Fax 06/70373604 Web: www.antonianum.eu Email: [email protected] ISBN 88-7257-075-1 Stampato da: Interstampa srl – Roma 15 MEDIOEVO GIOVANNI DUNS SCOTO Studi e ricerche nel VII Centenario della sua morte in onore di P. César Saco Alarcón a cura di MARTÍN CARBAJO NÚÑEZ II Roma 2008 Antonianum INDICE DEI NOMI Abaelardus, vedi Petrus Abaelardus Abraham (patriarcha), 42, 62, 386, 441, 442, 449, Accolti V., 412 Adam (progenitor), 13, 39, 40, 44-45, 48-50, 59-63, 65, 66, 68, 70-73, 85, 86, 89, 118-120, 128, 145, 149, 159, 164, 292, 334, 336, 364, 369, 388, 490, 491 Adeodatus (S. Augustini filius), 19, 385 Aegidius Romanus, 50, 51, 76, 77, 95, 242 Agamben G., 133, 142, 143 Agoësse P., 402 Agreda (de) María de Jesús, 257-278 Ahl D. C., 455, 458, 464 Alberti A. da Ferrara, 456 Albertus Magnus (S.), 49, 190, 334, 339 Albrizzi G. B., 412 Alexander III, 198 Alexander V (Pietro Filargo), 447 Alexander V, 461, 463 Alexander VII, 267 Alexander de Alexandria, 51, 360 Alexander de Hales, 49, 114, 204, 307, 334, 339, 447, 461 Alexander Magnus, 25 Alexander Neckham 55, 159 Alfirević A., 341 Alighieri Dante, 382, 461, 463 Allegra G. M., 363, 368, 370-383, 385, 386, 391, 394-396, 398, 400, 402 Ambrosiaster, 74 Ambrosius (S.), 23, 381 Ameri G., 440 Amleto, 192 Amorós L., 261 Anassagora, 476 Angelico (Beato), 459 Anna (mater B. Virginis), 47, 49, 51, 52, 468 Anonimo, 439 Anselmus (S.), 45-47, 49, 50, 55, 59, 63, 68, 69, 71, 72, 81, 83, 86, 110, 111, 126, 127, 150, 161, 162, 339, 361, 362, 376 Anselmus Laudunensis, 46 Antichristus, 34-36 Antisthenes, 25 Antonio da Montefalco, 457, 458 Antonio di Sante, 458 Antonius Patavinus (S.), 462 Aquila, 20 Aristippus, 25 Aristoteles, 25, 32, 41, 42, 53, 66, 72, 76-78, 91, 102, 104, 169, 176, 185, 204, 217, 243, 244, 250, 251, 255, 284, 352, 354, 365, 405, 406, 417, 418, 421423, 425, 426, 435, 476 Armellada (de) B., 153-171 Arnaldus de Villanova, 254 Artola A., 257, 264, 266-276 Augustinus (S.), 19-24, 28-37, 42, 44, 45, 55, 68-70, 74, 88, 92, 93, 96, 100, 102, 104, 105, 107, 109, 115, 118, 144, 146, 162, 163, 239, 288, 342, 381, 382386, 402 508 Indice dei nomi Averroes, 216, 217, 245, 287, 426, 434 Avicenna, 31, 41, 180, 231, 243, 244, 282, 287, 352 Bacci (famiglia aretina), 456 Baert P., 483 Baillet A., 273 Bakšić S., 333 Baldassin Molli G., 439 Balić C., 43, 44, 56, 136, 157, 160, 261, 319, 320, 322, 324-327, 333, 335, 337, 34l, 344, 345, 445, 446 Balthasar (von) H. U., 153, 167, 283 Bandelli V., 446, 448 Bandera V., 337 Banditie S., 464 Barac F., 323 Barbier J.-F., 395 Barnes J., 176, 185, 204 Barth P., 115 Barth T., 17 Bartholomaeus de Pisa, 213, 214, 253, 461-463 Bartolomeo di Tommaso 459 Basly (de) M.-D. , 335, 400 Bauer, 323 Bauman Z., 473, 482 Baumgartner K., 19 Beck U., 482 Beda Venerabilis (S.), 36 Beer (de) F., 357-403 Belleo C., 405-437 Bello L. M., 319, 326, 337 Benedetto XIV, 275 Benedetto XV, 321 Benedetto XVI, 281, 477 Benigar A., 321 Bentivenga da Todi, 461 Berkeley G., 297 Bernardino de’ Busti, 442, 448 Bernardinus Senensis (S.), 447, 459, 460, 462 Bernards M., 254 Bernardus Claraevallensis (S.), 45, 48, 49, 59, 67, 75, 76, 332, 334 Bertrandus de Turre, 461 Bérubé C., 168 Bettoni E., 402 Bianchi G., 264, 265, 268, 272 Bianconi G., 440 Bicci di Lorenzo. 456 Biel G., 339 Biller P., 42 Blasucci A., 445 Blomme R., 46 Blondel M., 381, 382, 394 Blume D., 456 Boethíus, 417, 418, 430 Boff L., 474 Böhm T., 37 Boland V., 254 Bonaparte Napoleone, 175 Bonaventura (S.), 39-40, 40, 42, 49-51, 57, 72, 80, 80-81, 81, 180, 204, 334, 339, 340, 355, 357, 387, 411, 445, 447, 461 Bonfils F., 273-275 Bonhoeffer D., 480 Bonifatius VIII, 358, 359 Bonnefoy J.-F., 44, 56 Bonnin Th., 51 Bonomelli G., 337 Bonsanti G., 440 Borgia Alfonso, vedi Callisto III Borgnet A., 334 Bosco U., 25 Bošković G., 341 Boulnois O., 106, 161, 176-178, 203, 204, 255, 288 Braccio Fontebraccio da Montone, 456 Brachtendorf J., 305, 506 Brampton C. K., 55, 213, 254 Indice dei nomi Brancati de Lauria L., 268, 269, 272 Bravo F., 398, 402 Breidert W., 53-54 Breuil (abbas), 363 Brown D., 110, 111 Brown S. F., 284 Bulgakov S. N., 283 Buonarroti Michelangelo, 441, 442, 451 Buralli Ioannes a Parma, 461 Bush D., 181 Buytaert E. M., 254 Caesar (imperator), 358 Cagliola F. , 406 Caietanus, vedi Thomas de Vio Caietanus Callisto III (Alfonso Borgia), 458 Calvinisti, 181 Calvino J., 115 Calvo Moralejo G., 257-278 Calza I., 412, 413, 424 Cantelmi T., 481 Cantoni A., 300 Capitelli G., 455 Cappello B., 412 Capreolus Ioannes, 411, 413, 414, 424, 425, 436 Caracciolo Landolfo, 461 Caracciolo Roberto da Lecce, 459 Caramello P., 125 Carbajo Núñez M., 471-506 Cardaropoli G., 397, 402 Caretti P., 476 Carlo III (re di Spagna), 264, 265 Carlo III di Durazzo, 464 Carocci G., 447 Cartesio, vedi Descartes R. Casadei E., 41 Castells M., 475 Cauchon P., 360 Cavalcaselle G. B., 439 Cavalieri P., 480 509 Cecchin A. M., 48 Cecchin S. M., 261, 441 Cerri A., 479 Ceslao da Haczow, 337 Chalaby J. K., 481 Chiappini A., 213, 214, 254 Chiara d’Assisi (S.), 462 Chiara da Montefalco (S.), 457, 466 Chiriotti E., 239, 254 Chiuini G., 465 Chollet I., 160 Chrysostomus, vedi Ioannes Chrysostomus Ciganotto L., 402 Cignelli L., 445 Cimabue Giovanni, 449 Cinelli Calvoli G., 412 Cipriani R., 478 Clemens V, 359 Cogliandro G., 279-318 Coleman P., 291 Commentator, vedi Averroes Confied (de) B., 168 Conti A. D., 228, 230, 231, 240, 254 Corselli M., 405 Cosenza M. E., 412 Costa F., 441 Costantino (imperatore), 37 Courtenay W. J., 55, 213, 254, 307 Cova L., 42 Cristofani A., 439 Cross R., 109-131, 222, 254 Cyprianus Antiochenus, 36 Cyrillus Alexandrinus, (S.), 339 Daniel (propheta), 32 Darwin Ch. R., 479 Dassmann E., 36 David de Dinant, 41 Davies B., 111 Decorte J., 246, 254 De Franciscis F., 405 Deneffe A., 51 510 Indice dei nomi Denzinger H., 440, 448 De Petri Fiore L., 25 Descartes R., 295, 484 De Vecchi P., 441 Di Fonzo L., 439, 444, 448 Diocleziano (imperatore), 36 Dionysius (Pseudo), 114 Dionysius Alexandrinus, 384 Dionysius Areopagita, 36 Domatala B., 337 Domenico (S.), 271, 462 Domenico di Antonio (di S. Severino Marche), 439 Dorner, 346, 351 Doucet V., 214, 254 Dreyer M., 284 Dumont S. D., 54, 244, 254, 284 Dusing E., 311 Duston A., 459 E. A. (!), 439 Eadmerus Cantuariensis, 47, 48 Eckhart J., 168 Ehrhardt A., 189 Ehrle F., 254 Elias N., 476 Elisabetta d’Ungheria (S.), 462 Elliott C., 481 Enesidemo (filosofo), 289 Enoch (propheta), 29 Enrico VIII, 473 Erdmann J. E., 346, 351 Escartín M., 265, 270 Eterović C., 345 Etzkorn G. J., 121 Eugenio IV, 457, 458 Ezechiel (propheta), 26 Fäh H. L., 17 Felicetti S., 464 Fergusson J., 199 Ferrabino A., 25 Ferrarotti F., 478 Fichte J. G., 279-318 Filippo il Bello (re di Francia), 51, 358-361 Fisichella R., 153 Flaccianus (proconsul), 37 Flew A., 190 Florenskij P., 283 Fonnesu L., 311 Forte B., 283 Fortunato (S.), 457, 458, 460, 466 Fortunato il Costante, 412 Francesco d’Assisi (S.), 3-5, 168, 169, 171, 214, 253, 271, 320, 357, 365, 369, 373, 375, 377, 381, 382, 386-389, 391, 394, 396, 405, 444, 445, 455, 456, 460-465, 467, 469, 495 Francesco de’ Medici, 412 Francesco da Rimini, 462 Francesco della Rovere, vedi Sixtus IV Francesco di Sales (S.), 382 Francesco Saverio (S.), 371 Franciscus de Mayronis, 255, 447, 461 François J., 412 Fratini G., 439 Fuchs, 312 Fuhs H. F., 26 Fulgentius Ruspensis, 44, 45, 68, 69, 74 Gabriel (archangelus), 439, 440, 444, 445 Galenus (medicus), 41 Galikowski A. M., 325, 333 Gamaliel (Legis doctor), 33 Garibaldi V., 455 Geerlings W., 19 Genest J. F., 178 Gennadius Massiliensis, 45 Gerardus de Abbeville, 51 Gerardus Odonis, 461 Indice dei nomi Gessel W. M., 23 Ghisalberti A., 91-107 Giacomo da Montefalco, 457 Gilbertus Porretanus, 46, 168 Ginther J. R., 115 Giotto di Bondone A., 456, 461, 463 Giovanna d’Arco (S.), 360 Giovanni di Brienne, 46l Giovanni da Fiesole. 459 Giovanni Marino di Nicola, 464 Giovanni Paolo II, 3, 156, 157, 276-278, 372, 472-474, 476, 479, 505 Giuseppe da Copertino (S.), 449 Giussani L., 144 Giustina Martire (S.), 36 Gizburg C., 456 Glorieux P., 51 Godefridus de Fontibus, 51, 54, 76, 77, 358-560 Gozzoli Benozzo, 455-469 Grabić P., 322, 327, 332, 333, 337 Grabmann M., 283 Gratianus, 45 Gregorius IX, 456 Gregorius Magnus (S.), 23, 30 Gregorius Magnus (Pseudo), 74 Grgec P., 333 Griffero T., 308, 309 Gualterus de S. Victore, 47 Guaxardo (Monsignore), 271 Guerricus de S. Quintino, 114, 114-115 Guerrini, 311 Guglielmo il Conquistatore, 47 Guilelmus de Alnwick, 56, 284 Guilelmus de Champeaux, 46 Guilelmus de Ockham, 175-211, 307, 356 Guilelmus de Ware, 51, 54, 55, 57, 95, 126, 358, 461, 463, 468 Guthman J., 346 Guttmann, 351 511 Haacke H., 114 Haffner P., 346, 353 Hanegraaff W. J., 478 Harapin T., 319-356 Hechich B., 56, 154 Hegel G. W. F., 290, 381, 382, 391 Heidegger M., 282, 283 Heinz A., 328 Heitler T., 133 Helias de Duns, 358 Helsinus (abbas), 47 Hendry J., 480 Henninger M. G., 233, 246, 254 Henrich D., 474 Henricus Gandavensis, 51, 52, 54, 57, 58, 69, 76, 78, 97, 113, 214-216, 220, 225, 228-231, 233, 245, 246, 254, 286, 287 Henricus de Harcley, 56 Hervaeus Natalis Brito, 411, 413, 414, 416, 418-425, 437 Heva (progenitrix), 46, 71, 73, 292, 441, 449 Heywoos J. Th., 189 Hieronymus (S.), 23 Hieronymus (Pseudo), 45 Himes K. R., 480 Himes M. J., 480 Hoffmann J., 54 Hoffmann T., 221, 255 Holmes S., 480 Hondl S., 333 Honnefelder L., 284, 306 Honorius 111, 462 Honorius Augustodunensis, 334 Hoško F. E., 320, 321, 323, 326329, 341-343 Hösle V., 474 Huber W., 474 Huculak B., 154 Hugo Cavellus, 355 Hugo de S. Victore, 48 Huguccio Pisanus, 45 512 Indice dei nomi Hume D., 189 Hunermann P., 440 Huntington S. P., 474 Iacob (patriarcha), 31 Iammarrone L., 261 Iavello C., 405, 408-411, 413, 414, 416-419, 424, 425, 437 Ibn Hazm, 281 Ieremias (propheta), 26, 47 Illich 1., 398 Indivini D., 444, 453 Ingham. M. B., 294 Innocenti B., 445 Innocenti 1., 25, 26 Innocentius III, 445, 462 Innocentius X, 265 Innocentius XI, 270, 272 Ioachim (pater B. Virginis), 49 Ioannes (nome fittizio), 251 Ioannes (apost.), 91, 124, 316, 382, 383 Ioannes Baptista, 45, 47, 442 Ioannes Buridanus, 188 Ioannes a Capestrano (S.), 320 Ioannes Damascenus (S.), 21-22, 22, 41, 44, 45, 47 Ioannes de Gerson, 472 Ioannes de Minio, 360 Ioannes de Polliaco, 360 Ioannes de Rupella, 50 Ioannes Duns Scotus (B.), passim Ioannes Parisiensis, 51 Ioannes Pontius, 255 Iob, 156 Iosephus Flavius, 37 Islam, 34 Iudaei, 30, 31, 34, 37 Iudas (auctor epist. apost.), 29 Iudas (filius Iacob), 31 Iudas Iscariota, 117, 210, 211 Iulius II, 441-443 Ivaldo M., 295, 311-313, 315, 316, 318 Jacopo Siculo, 466 Janke W., 296 Jaspers K., 474 Jelavić A., 333 Jelenić J., 323, 329 Jeličić V., 324, 325, 333 Joblin S. J., 478 Jonas H., 474, 483 Juchacz, 313 Kahl W., 353 Kant E., 284, 287, 290, 291, 293, 297, 300, 301, 306, 342 Karger E., 176, 178 Kasper W., 19 Kauffmann F.-X., 474 Kȩdzior J., 325, 333 Kleinhans A., 321, 322 Klimkeit H.-J., 32 Klotz C., 291 Klumper B., 323 Knuuttila S., 306 Kolb C., 328 König F., 144 König-Pralog C., 234, 255 Koridze G., 414 Koser C., 471 Koster H. M., 48 Kovel J., 482 Kowalik J., 291 Kretzmann N., 53 Krstić K., 340 Küng H., 474 Kurtscheid B., 321, 324 Kadaría L. F., 480 Ladislao (S.), 320 Lamy M., 126 Lancellotti S., 412 Landgraf A. M., 69 Landry, 346 Lash C., 481 Lauriola G., 253, 261, 294 Indice dei nomi Lauth R., 280, 289, 292, 295, 311, 314-317 Lavelle L., 378 La Vopa A. J., 291 Leftow B., 111 Legowicz H., 337 Leibniz G. W., 135, 295, 296, 476 Leite de Faria F., 52 Lemaitre H., 403 Leo Magnus (S.), 44, 45 Leonardo da Vinci, 441 Leone X, 413, 466 Leone XIII, 370 Lepáček C., 337 Lévinas E., 474 Lewis D. K., 306 Lewis I., 291 Leys R., 380 Libera (de) A., 178 Lipovetsky G., 481 Lohr C. H., 255 Loisy A., 337 Longpré E., 319, 356 López-Domínguez V., 290 Lottin C., 46 Lubac (de) H., 363, 379, 380, 384, 387, 393, 394, 403 Ludovico IX (S.), 462 Ludovico da Pietralunga, 439, 445, 449 Lunghi E., 455-469 Lutero M. , 177, 181, 413 Llamas E., 257, 276 Macken R., 69 Mackey L. H., 241, 255 “Maestro di Fossa”, 460 Magister, vedi Petrus Lombardus Magro P., 439-454 Maier A., 53 Maierù A., 283 513 Maimon S., 289, 290 Maimonides, 190 Majetti R., 412 Mancini R., 474 Mandić D., 324, 325 Manichaei, 32, 36 Mansion A., 185 Manzano I. G., 261 Maometto, 22, 31, 389 Marco (vescovo di Sarsina), 464 Marcucci D., 443 Margerie (famiglia), 373 Margerie (de) B., 375 Maria Vergine (Madre di Dio), passim Mariani E., 157, 445, 446 Marianus a Florentia, 213, 214, 253 Marić J., 323 Marras L., 318 Marras P., 441 Marshall L., 464 Marszalek R., 313 Martellotti G., 25 Martin R. M., 46 Martinelli P., 153, 167 Martínez Díez F., 498 Martinus (nome fittizio), 251 Martorelli R., 41 Marx K., 483 Mastrius Bartholomaeus, 255 Mathieu L., 372, 396 Matthaeus (apost.), 30, 35 Matthaeus de Aquasparta, 461 Mattioli Giacomo da Montefalco, 455, 456, 463, 464 Mauritius O’Fihely Hibernicus, 355 Maywald M., 346 Mazzolari P., 337 Meazza C., 107 Medić M., 328 Méndez da Silva A., 442 Mendía B., 257, 264, 266-276 Merlo G. G., 457 514 Indice dei nomi Merlo G. M. 25 Meseguer J., 264, 269 Messori V., 156, 157 Michael Caerularius (patriarcha), 350 Michelangelo, vedi Buonarroti Michelangelo Michnar J., 337 Michon C., 178 Migliore P., 55 Milton I., 181 Minges P., 346, 355, 403 Misilo K, 337 Modugno G., 475 Molina Prieto A., 257 Money Ch. F., 398, 399, 403 Moonan L., 175-211 Moretto, 312 Morin E., 474 Mosca A., 312 Mues A., 311 Müller M., 485, 486 Mura G., 478 Muralt (de) A., 181 Murdok J. E., 54 Narcissus Pistoris (Pfister), 255 Nédoncelle M., 370 Nessi S., 455, 457, 458, 460, 463, 464 Nestorius (haereticus), 339 Newmann J. H., 394 Newton I., 135 Nicolaus (Magister S. Albani), 48 Nicolaus III, 461 Nicolaus V, 458, 459, 464 Nicolaus de Lyra, 461 Nietzsche F. W., 282, 476 Nitković, 329 Nogaret F. F., 360 Nogaroli L., 448 Normanni, 47, 52 Norsa E., 439 North R., 396 Novalis F. L., 301 Nowak E., 313 Oakley F., 198 Oberški J., 327 Oddo N., 405, 411, 412, 436 Odo Rigaldi, 51 Oliger L., 321, 322 Olivetti M. M., 317 Omodei A. F., 412 Oncina Coves F., 280 Origenes, 20, 133 Orlando F., 481 Orsini L., 458 Ortega Carmona A., 495 Ottaviani (filosofo), 375 Ozilou M., 178 Paban C., 413 Paciocco R., 461 Padoa Rizzo A., 455 Padovese L., 482 Palus A., 337 Panikkar R., 474 Paoli E., 458 Paolini C., 213-253 Paolo VI, 3, 16, 277, 472, 484, 505 Paquardi D., 412 Pareyson L., 282, 299 Parmenide, 91 Pastor L., 458 Paulus (apost.), 8, 16, 27, 35, 36, 59-61, 133, 143, 156, 364, 367, 368, 370, 371, 375, 376, 381, 382, 385, 390-394, 397, 398, 401, 402 Paulus Diaconus, 34 Paulus Venetus, 230, 231, 254 Pavone M., 405, 406, 412 Pègues T., 413 Péguy Ch., 394 Peirce Ch., 284, 306 Indice dei nomi Pelagius, 46 Pellegrini C., 412 Percan J. B., 319-356 Petrarca Francesco, 461, 463 Petrus (nome fittizio), 251 Petrus (apost.), 33, 361, 367, 368 Petrus Abaelardus, 46, 193, 201 Petrus Aureoli, 54, 447, 461 Petrus Cantor (Pseudo), 48 Petrus Cluniacensis, 34 Petrus Comestor (Pseudo), 48 Petrus de Alva y Astorga, 48 Petrus de Aquila (Scotellus), 213255 Petrus de Palude, 51 Petrus de Tarantasia, 50, 218, 245, 254, 339 Petrus Ioannis Olivi, 461 Petrus Lombardus, 41, 44-47, 62, 68, 69, 74, 109, l77, 193, 213, 214, 255, 358, 359, 367, 411 Petrus Ridolfi de Tossignano, 213, 214, 253 Pfeiffer H., 441-443 Philo (iudaeus), 411 Philonenko A., 290 Photius (schismaticus), 330 Piana C., 457, 462 Pierantonio Mezastris, 463, 464 Pieretti A., 476 Piero della Francesca, 456 Pietro Perugino, 452 Pignata P., 25 Pini G., 246-248, 255 Pinturicchio (B. Betti), 452 Pio V (S.), 411, 448 Pio IX, 450, 454 Pio XI, 322 Pisarra P., 476 Pizzi A., 441 Pizzo G., 100, 101, 104-106 Plasger G., 71 Plato, 25, 26, 91, 406, 421, 475, 476 515 Plautus, 496 Plotinus, 386 Pohle J., 332, 333 Pompei A., 446 Pomponazzi P., 405 Ponzio Pilato, 149 Poppi A., 405 Porphyrius, 253, 417, 432, 435 Porro P., 54, 286 Porter W. E., 498 Pou y Martí J., 270, 275 Predragović J., 333 Previtali G., 459 Principe W. H., 42, 115 Rachels J., 479-480 Radić L., 333 Radonić B., 333 Radrizzani 1., 280, 290, 311 Randi E., 176-178, 191, 192, 195, 203, 204 Ravasio R. B., 441, 442 Reczynski V., 325 Reinhold K. L., 289, 290, 298 Reuter H.-R., 474 Ricci M., 271 Richardus (nome di parecchi commentatori di Aristotele), 255 Richardus de Mediavilla, 42, 50, 51, 461 Richardus de S. Victore, 28, 34, 55 Ricoveri G., 483 Riedel C. A., 292 Roberto d’Angiò, 461 Roberto (re d’Inghilterra), 199 Robertus de Cowton, 51, 56 Robertus Grossatesta, 55 Roccaro G., 405-437 Rodríguez Carballo J., 3-16 Rodríguez Herrera I., 495 Rodríguez Zapatero J. L., 474 Rogerus Bacon, 286 Rogerus de Marston, 94 516 Indice dei nomi Roland-Gosselin M.-D., 288 Roschini G., 446 Rossetti L., 405 Rossi F. M., 447 Rossi Leonardo da Giffoni, 461 Rotolo F., 406 Rudavsky T. M., 241, 255 Ruiz de la Peña J. L., 499 Rupertus Tuitiensis, 114, 334 Ryle G., 190 Ryzinski B., 320 Salazar (de) P., 265 Salizanes A., 265 Salvati G. B., 443 Sancassani D. A., 412 Sansone (biblico), 444 Sansone Francesco, 439-454 Santi F., 465 Santogrossi A. , 218, 222, 225 Santucci F., 466 Sanz de Villarragut J., 270-272 Sapori G., 456 Saraceni, 389 Sarnanus Constantinus Buccafocus, 411 Sarullo P., 447 Sássoni, 47 Scaramuzzi D., 374, 403 Scarpellini P., 439, 445, 449 Schelling F. W. J., 282, 290, 296-298, 301, 307, 308 Schmitt F., 111 Schmitt F. S., 255 Schmutz J., 255 Schniertschauer M., 28 Scholz C., 34 Schonigh F., 305 Schramm W., 498 Schreckenberg H., 37 Schuster A. I., 321 Schwane, 346, 351 Seeberg R., 353 Sericoli C. , 444, 446-448 Severo (S.), 457, 458, 460, 466 Siemek M. J., 313 Sileo L., 39-89, 104, 106 Silvestrelli M., 456 Silvestro (papa) (S.), 37 Simon de Faversham, 245 Singer P., 480 Sixtus IV, 440-444, 446-449, 454 Sixtus V, 405, 412, 413 Slater Th., 47 Smetković, 329 Socrates, 25, 26, 475 Soder J. R., 193 Soellinger A., 106 Solaguren C., 257 Solère J.-L., 176, 178, 255 Sondag G., 161, 176, 242, 255 Spade P. V., 53 Spatari P., 450 Speyr (von) A., 167 Spruit L., 288 Stamm Heinz-Meinolf, 17-38 Stegmüller F., 213-214, 254, 255 Stepinac A., 327 Still C. N., 115 Stipp H.-J., 27 Stolzenberg J., 306 Suárez F., 181, 284, 306, 339 Sundermeier T., 476 Swiezawski S., 409, 433 Sybilla Erythraea, 37, 38 Sylwanowicz M., 306 Symmachus, 20 Šlibar A., 324 Talbot C. H., 48 Talija U., 333 Tasso Torquato, 405, 412 Tatara L., 333 Indice dei nomi Taylor C., 482 Tea E., 442, 443 Tedone G., 25 Teetaert A., 255 Teilhard de Chardin P., 357-403 Teklak C., 145 Teotisto (martire) (S.), 36 Theodotion, 20 Thomas Aquinas (S.), 12, 39, 42, 46, 49-51, 57, 72, 73, 115, 124, 125, 131, 169, 180, 190, 214-216, 220, 227-230, 233, 234, 237, 238, 240, 241, 243, 245-248, 253, 254, 274, 277, 288, 307, 334, 339, 348, 349, 352, 357, 370, 405, 406, 410-414, 418, 422, 425, 431, 436, 437, 496 Thomas Bradwardinus, 307 Thomas de Sutton, 56 Thomas de Vio Caietanus, 411, 413, 414, 417, 425, 436 Thomas-Fogiel I., 289 Thurston H., 47 Tierney B., 198 Tilliette X., 290 Titus (imperator), 37 Todisco O., 133-151, 486, 503 Tomasini G. F., 412 Tominec R., 337 Torrell J.-P., 114 Toscano B., 455, 459 Touraine A., 476 Tresmontant C., 398, 400, 401, 403 Trinci Paoluccio, 459 Troha M., 322 Trombetta A., 411 Tućan, 328, 320 Unterberger K., 291 Urania (musa), 304 Urbano VIII, 266 Urrutibéhéty Th., 403 517 Van Camerbèke P. , 395 Vander Aa P., 412 Van der Lugt M., 42 Van de Woestyne Z., 321 Van Riet S., 31 Varzi A., 306 Vásquez I., 265, 267, 270, 274 Vásquez G., 339 Vedova G., 412 Vespasianus (imperator), 37 Veuthey L., 367, 403 Vhitaker R., 471 Viano C. A., 26 Vier P., 122 Vignaux P., 403 Vitalis de Furno, 503 Vittorini M., 213-255 Vogt H.-J., 20 Volk R., 22 Vorreux D., 395, 396 Vos A., 55, 121 Vošnjak V., 320, 323, 332 Wadding L., 112, 113, 127, 213, 214, 253, 355, 411, 429, 449 Wald B., 249, 255 Weischedel W., 17 Weisheipl J., 42 Weisweiler H., 46 Weuthey L., 44 Widenfeld A., 273 Wielockx R., 69 Wieviorka M., 476 Wildfeur A. G., 291 Wildiers N. , 398 Williams T., 284, 294 Willman O., 351 Wilson B. R., 478 Wion A., 412 Wish B., 464 Wodehouse P. G., 182 Wolff Ch., 284, 306 518 Indice dei nomi Wolter A. B., 55, 119, 213, 255, 283, 294 Wood R., 284 Wulf (de) M., 343 Wundt M., 292 Xanthippe (Socratis uxor), 25 Ximénez de Samaniego J., 266, 269, 271, 273 Zaccaria G., 448, 449 Zafarana Z., 459 Zagoda F., 323 Zanin M., 372, 373 Zavaglia G., 443 Zavalloni R., 157, 445, 446 Zenone (stoico), 424 Zeri F., 465 Ziegler J., 42 Zimara M. A., 414 Zimmermann S., 323, 326, 329, 333, 340, 341 Zocca E., 440, 445 Zolakides, 321 Živković A., 329 INDICE GENERALE III. TEMI TEOLOGICI Rev.mo P. RODRÍGUEZ CARBALLO JOSÉ, Cristo “summum opus Dei” en la visión de Duns Escoto . . . . . . . . . . . . . . 3 3 Presentación . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . A. El amor infinito, derramado por Dios en la creación, vuelve a Él en la misma medida mediante Cristo, primogénito de las criaturas y “summum opus Dei” . . . . . . . . . . . . . . . B. En el proyecto de Dios, la encarnación de Cristo no es un hecho casual, sino antecedente de cualquier otro evento . . Conclusion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12 15 STAMM HEINZ-MEINOLF, Die Heilige Schrift als Fundament des für die Erdenwanderung notwendigen übernatürlichen Wissens nach dem Seligen Johannes Duns Scotus . . . . 17 Quaestio 1: Die Frage nach der Heiligen Schrift als ausreichender Quelle für das notwendige übernatürliche Wissen des Menschen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . A. Errores . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . B. Veritates . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . C. Conclutio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Quaestio II: Die Frage nach der Wahrheit der Heiligen Schrift . . A. Errores . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . B. Veritates . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. Beweis für die Wahrheit der Heiligen Schrift aus der prophetischen Vorhersage . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Beweis für die Wahrheit der Heiligen Schrift aus deren Einheitlichkeit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Beweis für die Wahrheit der Heiligen Schrift aus der Autorität der Verfasser . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. Beweis für die Wahrheit der Heiligen Schrift aus der aufmerksamen Sorgfalt der Leser . . . . . . . . . . . . 5. Beweis für die Wahrheit der Heiligen Schrift aus der Vernunftgemäßheit ihrer Lehren . . . . . . . . . . . . . 6. Beweis für die Wahrheit der Heiligen Schrift aus dem Widerstreit der einzelnen Irrlehren gegen die Vernunft . 4 18 18 19 21 21 22 22 23 23 27 29 30 31 520 Indice generale 7. Beweis für die Wahrheit der Heiligen Schrift aus der Festigkeit der Kirche . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8. Beweis für die Wahrheit der Heiligen Scrhrift aus der Klarheit und dem Glanz der Wunder . . . . . . . . . . 9. Beweis für die Wahrheit der Heiligen Schrift aus Zeugnissen von außerhalb der Kirche . . . . . . . . . . . . 10. Beweis für die Wahrheit der Heiligen Schrift aus den Bekehrungen der Heiden . . . . . . . . . . . . . . . . C. Conclusto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . SILEO LEONARDO, Filosofia, medicina e teologia. Il concepimento di Maria nella svolta teoretica di Duns Scoto . . . Introduzione . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . I. Le interferenze filosofico-mediche e l’‘ordinatissime volens’ . II. La concezione di Maria prima di Scoto: la ‘libido seminalis’ e l’infectio carnis’ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . III. Dall’ambiguità di Enrico di Gand alla possibilità della preservazione dall’‘infectio carnis’ di Guglielmo di Ware . . . . . IV. Scoto di fronte all’‘opinio commuris’ . . . . . . . . . . . . . V. L’autorità biblica e la solidarietà di Adamo . . . . . . . . . . VI. L’autorità filosofica: la ‘ratio seminalis’ nella procreazione e il vero ‘prima’ della persona e della filiazione in Adamo . . VII. “lbi fuit libido”: l’autorità di Bernardo e la teoria dell’infectio carnis’ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . VIII. L’inefficacia della teoria della ‘iustitia originalis’ di Anselmo . IX. Dall’ordine morale del peccato alle possibilità logiche del concepimento di Maria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . X. Una seconda possibilità? Enrico di Gand e l’ineguatezza dell’opinione comune . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . XI. Il valore affermativo della possibilità logica . . . . . . . . . . XII. Il perfetto Mediatore rispetto alla Trinità . . . . . . . . . . . . XIII. Il perfetto Mediatore rispetto all’immoralità massima del peccato . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . XIV. Il perfetto Mediatore rispetto alla conservazione nell’innocenza e la massima gratitudine creaturale . . . . . . . . . . Conclusione . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . GHISALBERTI ALESSANDRO, Verbo umano e verbo divino nell’Ordinatio di Duns Scoto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . I. Il verbo tra intellezione e memoria . . . . . . . . . . . . . . . II. Intelligenza e intellezione: diverse prospettive sulla definizione del verbo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . III. La generazione del verbo dalla memoria . . . . . . . . . . . . IV. Il Verbo: ‘cum amore notitia’ . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33 34 37 38 38 39 39 40 44 51 55 59 62 67 71 74 76 79 82 85 87 89 91 92 94 97 100 521 Indice generale V. Oltre Aristotele e Agostino: la memoria come perfezione dell’anima . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . CROSS RICHARD, Fitting reasons in Duns Scotus’s theological methodology: Christocentrism and the Immaculate Conception . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . I. Fitting reasons in theology . . . . . . . . . . . . . . . . . . . II. Christocentrism . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . III. The Immaculate Coneeption . . . . . . . . . . . . . . . . . . TODISCO ORLANDO, Libertà e bontà, chiave di lettura del III libro dell’Ordinatio di Duns Scoto . . . . . . . . . . . . . . . . I. Cristo, summum Bonum, modello interpretativo del reale . . . II. Predestinazione assoluta di Cristo e storicità . . . . . . . . . . ARMELLADA (DE) BERNARDINO, El misterio del dolor v la muerte en la cristología de Escoto . . . . . . . . . . . . . . . . . . A. B. C. D. E. F. G. H. Contextualizacíón con la actualidad . . . . . . . . . Una respuesta teológica insuficiente . . . . . . . . . La luz del Concilio Vaticano II . . . . . . . . . . . . Desde el Cristocentrismo de Escoto . . . . . . . . . El pecado no fue ajeno a los padecimientos de Cristo ¿Un dolor innecesario? . . . . . . . . . . . . . . . . El dolor y la muerte, expresión del mayor amor . . . Entre el hacer y el padecer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102 109 109 114 125 133 133 140 153 153 155 155 157 160 161 166 169 IV. INFLUSSI E RAFFRONTI CON GLI AUTORI POSTERIORI MOONAN LAWRENCE, Scotus, Ockham, and an apparent discrerancy on the divine power . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 175 176 178 191 197 199 205 206 VITTORINI MARTA, La teoria delle idee di Pietro d’Aquila ed i suoi fondamenti ontologici . . . . . . . . . . . . . . . . . . 213 I. La dottrina della scienza divina: le creature come termine secondario dell’atto intellettivo divino . . . . . . . . . . . . 216 I. The discrepancy . . . . . . . . . . II. An inherited framework? . . . . . III. Beyond a perceived discrepancy? IV. Scotus’s earthly legislators . . . . V. Scotus’s replies . . . . . . . . . . Appendix I . . . . . . . . . . . . . . Appendix II . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 522 Indice generale II. Le idee divine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . A. La negazione delle idee come relazioni di ragione . . . B. Le idee come ‘obiecta cognita’ . . . . . . . . . . . . . . C. La negazione dell’attribuzione di un ‘esse essentiae’ alle idee . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . D. Conoscenza divina e idee . . . . . . . . . . . . . . . . III. I fondamenti ontologici della dottrina delle idee . . . . . . . . A. La materia come entità positiva attuale . . . . . . . . . B. L’individuazione del singolare . . . . . . . . . . . . . . C. La relazione . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Conclusione . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Fonti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Studi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . CALVO MORALEJO GASPAR, El escotismo de la Mística Ciudad de Dios y su influencia en el proceso de beatificación de la M. Ágreda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Introducciòn . . . . . . . . . . . . . I. La M. Ágreda, escritora escotista . II. La edición y condena de Ia MCD III. Condenación por la Sorbona . . . Conclusión . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . COGLIANDRO GIOVANNI, Duns Scoto e J. G. Fichte: la prospettiva scotista e la dottrina della scienza di fronte al problema della determinazione . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . I. II. III. IV. Contingenza e determinazione . . . . . . . . . . . . Scoto e Fichte interpreti della intuizione intellettuale La determinazione della volontà in Scoto e Fichte . . La possibilità del concetto e le categorie modali . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . PERCAN JOSIP B., Teofil Harapin OFM (1883-1944), un illustre rappresentante dello scotismo croato . . . . . . . . . . . . I. Vita di fra Teofilo – tra Zagabria e Roma . . . . . . . . . . . II. Attività letteraria e scientifica di Harapin . . . . . . . . . . . III. Considerazioni conclusive . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Appendice: Teofil Harapin, OFM, Doctrina Scoti quoad fidem . . 1. Relatio inter fidem et scientiam, theologiam et philosophiam . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Scotus et Kantismus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Praeambula fidei apud Duns Scotum . . . . . . . . . . 220 220 223 225 226 233 233 240 245 252 253 253 253 257 257 263 265 273 276 279 281 287 293 303 319 320 327 343 345 346 353 355 Indice generale DE BEER FRANCIS, La primauté incondicionnelle du Christ chez Jean Duns Scot. Convergence avee Père Teilhard de Chardin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . I. La primauté incondicionnelle du Chríst selon Jean Duns Scot A. La vie de Jean Duns Scot (1266-1308) . . . . . . . . . 1. L’Ecosse m’a vu naître . . . . . . . . . . . . . . . . 2. L’Engleterre me reçut . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Paris m’a enseigné . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. Cologne me garde . . . . . . . . . . . . . . . . . . B. La pensée de Jean Duns Scot sur la primauté du Christ . 1. le Christ Alpha . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Le Christ Omega . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Le ‘Christ passage de l’Alpha à l’Oméga . . . . . . Conclusion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . II. La rencontre de Pierre Teilhard avec Jean Duns Scot sur la primauté du Christ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . A. L’aversion première au scotisme . . . . . . . . . . . . . 1. De multiples barrières culturelles opposaient de prime abord le Père Teilhard à la pensée de Scot . . 2. Mais à ces barrières culturelles risquait de s’ajouter encore une barrière plus étrange: la personnalité du Père Gabriele Allegra . . . . . . . . . . . . . . . . . B. Les rencontres du Père Teilhard avee le Père Allegra . . 1. La découverte de Jean Duns Scot . . . . . . . . . . 2. La réaction du Père Teilhard . . . . . . . . . . . . . 3. Les nuances apportées par le Père Teilhard . . . . . III. La prirmauté du Christ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . A. Les divergences . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . B. Les convergences . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. Au niveau epistémologique . . . . . . . . . . . . . . 2. Au niveau de la tradition (philosophique et religieuse) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Au niveau du ‘Milieù Teilhardien’ . . . . . . . . . . Bibliographie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ROCCARO GIUSEPPE, Il ‘De secundarum intentionum natura’, del siciliano Carlo Belleo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . I. Percorso dottrinale . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . II. Struttura del Tractatus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 523 357 57 357 357 358 359 360 361 363 366 367 369 370 370 370 372 773 373 374 376 378 378 379 380 381 395 402 405 405 424 MAGRO PASQUALE, Tra Duns Scoto e Francesco Sansone: i protagonisti della controversia sull’Immacolata nel coro intarsiato della chiesa superiore di Assisi . . . . . . . . . . 439 524 Indice generale I. Tra formulazione teologica ed espressione estetica . . . . . . II. Dimensione Mariano-Francescana dell’iconografia del ‘Coro del Sansone’ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . III. Tra lo Scoto e il Sansone un frate teologo e pontefice: Sisto IV . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . LUNGHI ELVIO, Il Beato Duns Scoto e l’iconografia francescana nella chiesa di San Francesco a Montefalco . . . . . . . . 440 444 447 455 CARBAJO NUÑEZ MARTÍN, Actualidad de De Duns Escoto en la sociedad de la información . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . I. Duns Escoto y la necesidad de diálogo hoy . . . . . . . . . . A. Duns Escoto, modelo de diálogo . . . . . . . . . . . . . B. El diálogo, necesidad urgente . . . . . . . . . . . . . . C. Mucha información pero poca comunicación . . . . . . II. Carencias actuales en la apertura dialogal . . . . . . . . . . . A. Un dios impersonal: lejano o domesticado . . . . . . . 1. Imposibilidad del diálogo personal, libre y afectuoso 2. Una religiosidad intimista, desencarnada, sin rostro . B. Dificultades para aceptarse a sí mismo . . . . . . . . . C. Dificultades para el diálogo con los otros . . . . . . . . D. Dificultades para sentirse en comunión respectuosa con la creación . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . III. Bases Escotistas para un diálogo en autenticidad . . . . . . . A. ‘Deus caritas est’ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. Amor en absoluta libertad . . . . . . . . . . . . . . 2. Amor gratuito, que crea diálogo y comunión . . . . 3. Jesucristo, el perfecto interlocutor de Dios . . . . . . B. Dignos porque amados . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. El valor incondicional de la persona humana . . . . 2. Reconocerse criaturas . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Libres para amar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. El pecado, rotura del diálogo amistoso . . . . . . . . C. Relaciones basadas en la libertad y en la gratuidad . . . 1. Todo ser humano es un interlocutor válido . . . . . . 2. Relaciones gratuitas, desinteresadas . . . . . . . . . D. Dialogando con todos los seres en el jardín del cosmos . 1. El mundo, expresión de bondad . . . . . . . . . . . 2. Dignidad y valor de cada una de las criaturas . . . . 3. Hasta que, en Cristo, todos seamos uno en el Amor . Conclusión . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 483 484 485 486 487 489 492 492 493 494 495 496 497 499 500 501 502 504 505 Indice dei nomi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 507 Indice generale . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 519 471 471 472 473 475 476 477 477 478 479 481 Il P. César Saco Alarcón (1933-2005), frate minore della Provincia di Santiago di Compostela, in Spagna, fu socio della Commissione Scotista dal 1964. “Ben preparato in tutti i settori dell’edizione critica: gli si poteva affidare qualsiasi compito”. Dottore in teologia dogmatica, sono particolarmente note le sue pubblicazioni su Nicola di Ockham: Quaestiones disputatae de dilectione Dei (Spic. Bonav. XXI, 1981) e Quaestiones disputatae de traductione humanae naturae a primo parente (Spic. Bonav., XXVII, 1993) 474 Martín Carbajo Núñez