Pule a le Matai Sa`o - Samoa Law Reform Commission
Transcript
Pule a le Matai Sa`o - Samoa Law Reform Commission
GOVERNMENT OF SAMOA Pule a le Matai Sa’o Pepa o Talanoaga Iulai 2016 1 O le Komisi o le Toefuataiga o Tulafono o Samoa Na faavaeina le Komisi o le Toefuataiga o Tulafono o Samoa i le tausaga e 2008 ina ia avea ma faalapotopotoga tumaoti e iloilo, ma toefuatai tulafono o Samoa. O le matafaioi ina ia taitai galuega mo le toefuataiga o tulafono e ala i fautuaga ma iloiloga faatasi ai ma faatalatalanoaga o nei mataupu. O le Pule Faatonu o le Komisi o le Toefuataiga o Tulafono o Leota Theresa Potoi. O le Ofisa o le Komisi o le Toefuataiga o Tulafono o loo i le Fogafale 1, FMFMII, Ele’ele Fou, Apia Tuatusi: PO Box 974, Apia, Samoa Telefoni: (+685) 28493/94 Imeli: [email protected] Upega Tafailagi: www.samoalawreform.gov.ws O lenei Pepa e mafai ona taua o le SLRC DP21 O lo’o maua lenei Pepa o Talanoaga i luga o le matou upega tafailagi o le www.samoalawreform.gov.ws 2 VALAAU MO FINGALO TUSITUSIA O finagalo tusitusia uma ia fa’ao’o mai i lo matou Ofisa i le aso 2 Tesema 2016. Tuuina mai finaglao tusitusia e ala i la matou upega tafailagi: [email protected] Ia faatuatusi uma mai finagalo tusitusi o leni mataupu e faapea: Leota Theresa Potoi Executive Director Samoa Law Reform Commission Level 1, FMFM II Building Eleele Fou, Apia, Samoa O nisi o finagalo ma manatu e mafai ona faaleoina lea ia matou Faatalanoaga Faalauaitele: O taimi ma nofoaga o faatalanoaga faalauaitele o le a faasalalau atu i le televise, leitio ma nusipepa mo le silafia e le mamalu o le atunu’u. E talosaga atu le Komisi o le Toefuataiga o Tulafono o Samoa ina ia faalia sou manat uma sou finagalo e tusa ai ma le mataupu o le Pule a le matai Sao aemaise i fesili o loo i le vaega mulimuli o lenei Pepa talanoaga. E talosagaina i latou uma e fia faalia finagalo ina ia faaogaina fesili o loo ua tuuina atu i lenei pepa mo se taiala. O lea tuuina atu fautuaga e ala i se Lipoti Faaiu a le Komisi i le Malo i le tausaga 2017. 3 Submissions or comments (formal or informal) on this Discussion Paper should be received by FAASINOALA VALAAU MO FINGALO TUSITUSIA ............................................................................................................ 3 FAASINOALA ...................................................................................................................................................... 4 FA’ASINOMAGA ................................................................................................................................................. 5 VAEGA 1: FAATOMUAGA............................................................................................................................... 5 VAEGA2: MATAI SA’O ..................................................................................................................................... 6 VAEGA 3: FAIGA FAAVAE MA LE FAATINOGA O LOO IAI .............................................................11 VAEGA4: FAATUSATUSAINA O TULAFONO - AMERIKA SAMOA. ..............................................15 PEPA FAAPIPII A: FESILI SA LAGA I FAATALANOAGA AMATA ..................................................19 PEPA FAAPIPII B: FESILI MO FAATALANOAGA FAALAUAITELE ..............................................20 4 FA’ASINOMAGA Na taulimaina e le Komisi o le Toefuataiga o Tulafono se Faasinomaga mai le Afioga i le Alii Palemia i le masina o Mati 2015ina ia sailiili ma iloiloina ni auala faaletulafono po’o nisi auala e ese mai i le tulafono, ina ia saili ai se vaifofo mo le faaogaina ma le lē tatau o le malosiaga po’o le pule a Matai Sa’o i totonu o aiga. O se faataitaiga o faaiuga a matai sa’o o loo aafia ai aiga i tulaga tau fanua o aiga faapea ai ma le faaeeina o suafa matai. VAEGA 1: FAATOMUAGA 1. E pei ona masani ai le faagasologa o galuega a le Komisi, ua maea ona faatautaia ia faatalatalanoaga ma suesuega amatamata mai le masina o Mati seia oo atu ia Me 2016. (tagai ane i le Pepa Faapipii A i fesili sa faaogaina). E momoli atu le agaga faafetai a le Komisi i le Ofisa Sili o Pulega o le Matagaluega o Faamasinoga ma le Faafoeina o Tulaga Tau Faamasinoga, Afioga Papalii John Taimalelagi faapea ai le Pulega a le Matagaluega. E le gata i lea ae o le Afioga Tagaloa Tuala Kerslake, le Peresetene o le Faamasinoga o Fanua ma Suafa ua tuanai atu ma le Afioga Masinalupe Tusipa Masinalupe, le Ofisa Sili o Pulega ua tuanai atu a le Matagaluega a Faamasinoga ma le Faafoeina o Tulaga Tau Faamasinoga. O a latou fautauga ma finagalo sa faalia I nei faatalatalanoaga sa fesoasoani tele i le tapenaina o lenei Pepa mo Talanoaga. 2. Sa maitauina i iloiloga ma faatalatalanoaga amata le tele o mataupu tuuina atu i luma o le Faamasinoga o Fanua ma Suafa o le feteenaiga lea i le va o sui o se aiga poo tagata o se aiga ma le matai sa’o ona o le faaaoga ma le le tatau o lana pule. O le tele o mataupu nei o le faia lea e le matai sa’o o faaiuga e aafia ai tagata o le aiga atoa e aunoa ma le logoinga poo le talanoaina o nei mataupu ma sui o le aiga potopoto aemaise ai sui o aiga o loo faauluina le tagi. O nisi o mataupu e i le va o matai o le aiga o loo alala ma papaaao i atunuu i fafo, i le le fiafia lea i faaiuga e faationina e le matai o loo nofo i Samoa. 3. O faamaumauga na tuuina mai i le Matagaluega o Faamasinoga ua maua ai e 10% o mataupu uma e tuuina atu i le faamasinog e se aiga poo ni sui o se aiga mo le aveesea lea o le suafa matai sa’o ua taliaina e le faamasinoga. Ae 90% o nei mataupu ua faaui i tua ma soloia. E le’o mautinoa mai iloiloga amata a le Komisi mafuaga o nei faaiuga . 5 4. O le sini autu o lenei pepa o le sailia lea o finagalo faaalia o le mamalu lautele o le atunuu e tusa ai ma lenei mataupu ma fesili o le a tuuina at ai (Pepa Faapipii B). E le taofia ai finagalo faalia i nisi o vaega o lenei mataupu e le o maua i lenei pepa. O le taumafaiga lava a le Komisi ma le mafuaaga o lenei pepa ina ia faailoa le mataupu, faatupu manatu ma avea lenei pepa ma taiala ma fesoasoani aua le faasoasoaina o manatu i lenei mataupu taua o le pule a le Matai Sa’o. Tau ina ia manatua le taua o lo tatou aganuu faa-Samoa. VAEGA2: MATAI SA’O Sa’o o le aiga 1. O le aiga Samoa e fausia mai lea i suli uma ma feoi e iai o latou piitaga po’o faiā ma e tupuga mai i matua o matua ua fai I lagi le tuliga si’a, o i latou ia o lo’o umia fanua fa’aleaganuu i totonu o le Afioaga. E le gata la i le umiaina o fanua, ae faapea foi suafa matai o mea totino a le aiga e aia tutusa uma iai suli uma o le aiga Samoa. O nei suafa matai uma e iai o latou faasinomaga ma ua uma ona tuumatagaga ma maioio matafaioi eseese ma tiute fai i totonu o Aiga Samoa. 2. E tele ma anonaoai igoa e faaigoaina ai le Matai Sao, e pei o le Ulu o le Aiga, o le Matai e nate pulea le aiga, o le ua tasi ai le moe e nate tausia ma faia tonu o le aiga, pe o le alii taua foi lea i totonu o afioaga ma alalafaga. I totonu lava ia o Aiga potopoto e ui ile tele o suafa matai, ae o le matai sao lava ia, o ia lea e ave iai le faamuamua o le matai sao. O le ua tofia e avea ma sao i totonu o le aiga samoa, e talitonu ma ua malilie uma iai le aiga potopoto e avea ma taitai, ua malilie le aiga i lana tautua matavela, ua afu lana tautua i totonu o le aiga e tusa lava pe leo ia o se ulumatua pe ua tau matua foi e le aiga. I le tu lava ia male aga a le Samoa, o le matai sao, o ia lea e faauluulu iai le aiga, o ia lea e vaaia measina taua a le aiga, o ia foi e fai ma sui vaaia o le aiga i totonu o pulega a nuu ma afioaga. O nafa ma matafaioi e patino i le matai sao o ia lea e pulea ma vaaia measina a le aiga, o lana puleaga foi ma ana faaiuga fai e iloa ai e malu puipuia ai le aiga. E iai nisi o faaiuga fai a le matai sao, ua fesiligia e le aiga potopoto ona ua 6 leai se amiotonu ma le sao i le faatinoina ae ua fai lana pule fai toatasi e aunoa ma se maliega a suli uma o le aiga. Matai Tautua 3. E ui lava i le tu ma aga faasamoa o le matai sao o ia lea e faauluulu iai le aiga, o ia ua avea ma matai e pulea le aiga, ae o lo’o iai isi suli o le aiga o lo’o umia suafa matai e i totonu ole faalapotopotoga po’o le li’o o le aiga Samoa. O le matai ia ua taua o matai o lo’o tautuina le Matai Sao i meauma e fai a le aiga. O le matai tautua o se faaeaea lea a le aiga samoa ona o le tautua tuavae sa faatinoina i totonu o le aiga. 4. O matai faaleaganuu e faafotutupu aua le tautuaina o le matai Sao: a. Tulafale – o le matai lea e fai ma sui o le aiga e faia upu pe o le failauga. b. Pitovao – O matai lea e sosoo ma le matai sao pe a maea lana paeaiga. c. Tuaigoa: O le matai lea e faamoemoeina e fai ma vae ma lima o le matai sao, e faamoemoe iai i mea e fai a le aiga, aemaise lava i fautuaga ini mea moomia d. Atuapo’usisi – o le matai lea e e fai ma ave feau e talaia mataupu e finagalo iai le matai sao. Tiute ma Matafaioi o le Matai Sa’o 5. E tele matafaioi a le matai sao e aofia ai le tuufaatasia lea o saofaga a sui mai aiga taitasi (aemaise i faalavelave ma mea fai ale nuu) ae le gata i lea ole faatoafilemuina o le anofale a le aiga ma fai ma sui o le aiga i totonu o fonotaga a le nuu. O loo ia te ia foi le malosiaga ma le pule i fanua ma suafa e patino i le aiga. 6. A faaeeina ni suafa matai, e manomia e le matai sao ona faamatala piitaga o le tagata o lea tuuina ai le suafa matai pe o se suli pa’i i le suafa pe o se suli tautua. E mafai foi e suli o se aiga ona latou auese ma fesiligia se faaiuga a le matai sa’o i le faaeeina o se suafa matai i se e le ose suli moni. 7. Ua nao le matai sao e mafai ona ia vaevaeina ma tufatufaina fanua o le aiga faapea ai ma le faatanaga mo le atinaeina o nei fanua mo se faataitaiga fausiaina o se fale o se aiga. O loo i le sao le pule e tafi ese ai nisi o le aiga mai fanua o le aiga pea latou le 7 tautua i le matai sao pe avea ma faaluma o le aiga. O faaiuga uma a le sao e tatau ona faia mo se lelei o le aiga. 8. I le suesuega ma iloiloga amata ua maua ai le finagalo autasi o le toatele e faapea;o faaiuga uma mo le faaogaina o fanua o le aiga mo tulaga tau pisinisi e manaomia ona soalaupule i le va o le sao ma le aiga potopoto. E taua lea tulaga ona o le sao o ia o le tausi mea a le aiga ma e le ose faailoga o lea ia pulea atoatoa fanua ma suafa o le aiga. 9. I le faatinoina o matafaioi a le matai sao, e manaomia ona saili se finagalo o sui o le aiga. 10. E tutusa le aganuu a Samoa ma Tutuila i le tulaga lea o le puleaina e le matai sa’o o fanua ma suafa o se aiga e aofia ai lona vaevaeina ma lona faaogaina. Tofiaina o leMatai Sa’o 11. Ona o le taua tele o tiute ma matafaioi e tauave e le matai sa’o i le puipuia ma le vaaia o fanua ma suafa o se aiga, e tele le taua ma le faamamafa i le taimi e tofia ai se tasi e avea ma matai sa’o. 12. E tofiaina e suli o le matai sa’o tusa ai ma le aganuu ma le agaifanua o loo faatautaia i totonu o aiga, nuu ma alalafaga.e faamauina ma le agaga faaaloalo e e le Komisi i ana suesuega amata le vaevaeina o suli ma ona eseesega; ft suli faavae, suli moni, suli pai i le suafa/suli tautua ma le suli tamafai. 13. I le tu ma le aganu anamua, nao suli moni sa mafai ona faia faaiuga i le tofiaina o se matai sa’o. E manaomia le maliega a le aiga atoa i se tasi ua fia saofai i le suafa matai sa’o ma ua iai le agavaa e avea ma sa’o. 14. E masani ona faatagaina sui o le aiga e le oni suli moni ona auai i talanoaga mo le tofiaina o se matai sa’o ae na o le faalologo ma faamaepaepa. E aofia ai i latou e iai o latou piitaga i le suafa e ala atu ia latou ava(faiava/nofotane)ma i latou uma o loo i lalo o le vaavaaiga a le matai sa’o ae le o se tasi o le aiga. A faatinoina faatalatalanoaga ale aiga potopoto e tatala le avanoa mo sui uma o le aiga o loo umia 8 suafa matai. O i latou ia e fai ma sui o matafale/faletama taitasi e faaleoina so latou finagalo. 15. O le faagasologa masani mo le tofiaina o se Sa’o e faapea; a. Logoina e le fofoga fetalai matai uma o le aiga ina ia potopoto,e talanoa pe autasi le aiga o lea saili se matai sa’o b. Valaauina e le fofoga fetalai o le aiga le aiga potopoto uma e aofia ai matai, taulele’a, aualuma, faiava ma nofotane mo se talanoaga o le mataupu c. I le fonotaga muamua lea a le aiga potopoto, o lea talosaga le fofoga fetalai o le aiga o le a toe tolopoina le fono i se aso o i luma ma o lea fonotaga o lea tuu mai ai i luma o le aiga sui mai matafale taitasi o loo finagalo e saofa’i i le suafa matai sa’o. d. E amatalia le aso o le fonotaga e tofia ai le matai sa’o i le ava. A mae’a le ava ona auaua’i mai lea o sui o matafale ta’itasi o loo fia saofa’i. E masani ona fai lauga ma upu a se matai o se matafale ina ia taumafai e autasi uma le aiga potopoto i lo latou sui faatu. E tapu ona lagona o se leo a se e le o se matai o le aiga. 16. E tofiaina le ua autasi uma i ai le aiga potopoto. O ia o le suli moni, o loo iai le tomai, le agavaa ma le poto masani i le aganuu poo le faasamoa, o le gafa o le aiga, ma ua loa foi lana tautua i totonu o le aiga/tausi aiga. 17. E maueseese aiga taitasi i tu tauoloa ma agavaa o se tasi e tatau ona avea ma matai sa’o. O loo vaaia nisi nei o tu taualoa ma agavaa mo se ua fia matai sa’o i le tatou aganuu faasamoa; a. Suli o le Suafa: Mo se ua fia avea ma matai sa’o ia mautinoa o ia o se suli moni o le suafa ma o ia o le tagata moni o le aiga, tino ma aano. Ua toatele aiga ua filifilia i latou e le oni suli moni e avea ma matai sa’o e mafua mai ona o leai o se tasi e talafeagai e faaauaina lea tofiga poo le tofia lea o se isi ua faamalieina le aiga i lana tautua matavela. 9 b. Tautua: E silasila le aiga i le o loo tausi le aiga ma ua loa lana tautua. Ua faamalieina lana tautua i le matai sa’o, faapea ai le faamalieina o le aiga i lana tautua e ala i le foaina o meaai, tupe ma le foaina o lona soifua galue i le aiga ma le nuu. O se ua mafai ona tautua i le aiga i aso uma, o le a tele le avanoa e tofiaina ai e le aiga e avea ma matai sa’o. c. Uiga faaletagata: E silasila le aiga i uiga ma amio ina ia atagia ai le agavaa o se sui e avea ma matai sa’o. Faataitaiga, e le gata ina vaai le aiga i lou tomai ma le iloa o le gafa o le aiga ae ia mafai ona e soalaupuleina faaleleia ni feeseeseaiga i totonu o le anofale o le aiga. 18. O nisi o aiga ua latou tofia matai sa’o e toalua ma e fesiligia pe le o le afuaga lea o nisi o feeseeseaiga i totonu o aiga. E leo mautinoa pe faapefea ona soalapule ma maua se faaiuga autasi ale aiga i mataupu e feteena’i ai ni matai sa’o se toalua. FESILI 1. O a nisi tiute ma matafaioi a le Matai Sa’o e o gatasi ma le faasamoa? E alagatatau ona faamanino nei tiute poo matafaioi i lalo o se tulafono? 2. A faapea e sili atu ma le (1) tasi se Sa’o i totonu o se aiga, e faapefea ona ausia se maliega? E faapefea ona faaitiitia feteenaiga i le va o Matai Sa’o pe a toatele? 3. A faapea e sili atu ma le (1) toatasi se tagata o le a faaee atu iai se suafa matai se tasi (mo se faataitaiga e 50 agai i luga tagata e faaee atu iai se suafa matai se tasi). O a ituaiga faafitauli e alia’e mai i totonu o aiga ona o lea tulaga? Faamata e tatau ona iloiloina nisi vaega ma faatulafonoina mo le faaitiitia o nei faafitauli? 4. O a ituaiga feteenaiga i le va o le Matai Sa’o ma le Suli ma e faapefea ona foia nei feteenaiga? 5. O a ni mafuaaga e tatau ai i le aiga potopoto ona sui-tulaga/aveesea se Matai Sa’o? O a ni faataitaiga o ni mafuaaga ua le amanaia ai e le Matai Sa’o le aiga? 6. O iai nisi vaega taua o le tulaga faa-matai tautua i totonu o le faasamoa e le o mafai ona talanoaina i luga? O a tulaga ma mafuaaga e tatau ai ona agavaa le matai tautua e avea ma Matai Sa’o? 10 7. O ai e tatau ona iai i le filifilia ma le tofiaina o le Matai Sa’o? Faamata e tatau ona iai ni agavaa mo i latou o loo aafia i le filifiliga, afai e iai o a la nei agavaa? Faamata e tatau ona faatulafonoina nei agavaa? 8. O a ni agavaa patino ma le taua e tatau ona iai i se Matai Sa’o ina ia mafai ai ona avea ma Matai Sa’o? Faamata e tatau ona faatulafonoina nisi agavaa pe tatau ona faatulafonoina uma? 9. O a tiute ma matafaioi a suli? Afai e iai, faamata o a tiute e tatau ona faataatia manino atu i le tulafono? VAEGA 3: FAIGA FAAVAE MA LE FAATINOGA O LOO IAI Tulafono o Fanua ma Suafa 1981 1. Na pasia le tulafono fanua ma suafa 1981 e le Palemene i le tausaga 1981. O loo taumafai le tulafono ina ia tuufaatasia tulafono eseese e patino i fanua ma suafa faaleaganuu faatasi ai ma tulafono a le faamasinoga o fanua ma suafa. O le mafuaaga ina ia faatulagaina tatau tulafono faaleaganuu i se auala e mafai ai ona foia ma teuteu feeseeseaiga e tulai ma i fanua ma suafa faaleaganuu. 2. E feagai le Faamasinoga o Fanua ma Suafa ma mataupu e patino i suafa matai ma le faia lea o ni fa’ai’uga talafeagai aua le puipuia o igoa ma suafa matai aemaise ai aia tatau ma tiute e mafua mai i igoa Samoa ma suafa matai; po’o se isi lava mata’upu e fa’atatau i fanua Samoa. 3. E taumafai le faamasinoga e amanaia le faasamoa ma le aganuu aemaise ai le faaofaina o le tofa mamao ma le faautautaga loloto e faatino a latou faaiuga. Ae ao ina manatua e talalasi le atunuu ma e iai le eseesega i le faasamoa i lea aiga, nuu ma afioaga. Mo se faataitaiga, e le tutusa ni nuu se lua ma auala e foia ai ni feeseeseaiga i le va o aiga. O nisi eseesega, o tiute ma matafaioi a le suli e fua aga’i i luga o le ituaiga suli. Soalaupule 4. E talosagaina itu e lua o se feeseeseaiga ina ia soalaupuleina ma taumafai e faalelei le mataupu ao lei oo atu i le faamasinoga. E taumafai le resitala e faatino le faatufugaga o feteenaiga ina ia mafai ona soalaupuleina le mataupu. O loo faamauina i lalo o le tulafono 11 le manaomia ona soalaupule e itu e lua le mataupu ae lei oo atu i le faamasinoga. E mafai ona tuuina atu le fesoasoani ale faamsinoga e ala i se nate faatinoina le faatufugaga i itu e lua ma ia faataunuuina i totonu o le 45 aso (tusa pe le malilie ai itu e lua), pe fautuaina le faaaogaina o se isi auala e soalaupule ai le mataupu. 5. E maitauina e le Komisi le taua tele o le soalaupuleina o mataupu i le va o matai sa’o ma le aiga ae lei oo atu i le faamasinoga ina ia amanaia ai le tatou aganuu ma le faasamoa. O loo faamalosia foi le faaaogaina o isi auala e soalaupule ai le mataupu mo se faataitaiga faatufugaga ma nisi auala e faatalatalanoa ai le mataupu ae lei oo atu i le faamasinoga. Faatinoga o Galuega a le Faamasinoga o Fanua Ma Suafa 6. O le mafua’aga o lenei Tulafono ina ia iai ni tulafono faatonutonu e faatulafonoina ai galuega ma taualumaga a le Faamasinoga.1 O lo’o ta’ua fo’i, a fa’apea a leai ni tulafono faatonutonu a le Faamasinoga, ona fa’aaoga lea o tulafono faatonutonu a le Faamasinoga Maualuga e fuafua i ai galuega ma taualumaga a le Faamasinoga se’i vagana ai ua le o gatasi ma le tulafono.2 Afai ua aunoa ma galuega ma taualumaga a le Faamasinoga, ma pe afai foi ua faa-faigata le usitaia o tulafono faatonutonu mo galuega ma taualumaga a le Faamasinoga, e faaono mafai e le Faamasinoga ona faia se soalaupulega e tusa ai ma tu ma aga faasamoa ma le faaaogaina o faamasinoga amiotonu ma le faigofie.3 7. E faamauina e le Komisi mo le silafia,e lei pasiaina ni tulafono poo ni taiala mo faatinoga o galuega a le faamasinoga o fanua ma suafa. O loo faatinoina nei galuega a le Komisi Suesue i le faataunuuina o galuega a Faamasino. O lea iloiloina e le Komisi Suesue; a. Le filifilia o Faamasino Samoa o le Faamasinoga o Fanua ma Suafa;ma le b. Mataituina o le faatinoga o galuega a Faamasino Samoa. 1 Land and Titles Act 1981 (Samoa) s 47(1). Rules are made by the Head of State, acting on the advice of Cabinet and concurrence of the Judicial Service Commission. 2 Land and Titles Act 1981 (Samoa) s 47(3). 3 Land and Titles Act 1981 (Samoa) s 47(5). 12 8. O loo tapenaina se ripoti mo le fonotaga a le Palemene ia Oketopa 2016 e tusa ai ma lenei suesuega. O lea tali atu le Matagaluga o Faamasinoga e tusa ai ma le iloiloga a le Komiti ia Novema ma tuuina atu ai loa le ripoti atoa mo le Fonotaga a le Palemene ia Tesema. E talitonu le Komisi o lea fesoasoani tele faaiuga e maua mai i lenei mataupu. Agavaa e avea ma Matai 9. O loo maioio i lalo o le tulafono, faatoa agavaa se tasi e avea ma matai pe afai ua atoa 25 tausaga ma ua sauni foi e tauave tiute o le suafa matai o le tautua lea i le aiga, nuu male afioaga e tusa ai ma le aganuu. Aveesea o le Suafa Matai 10. O loo tusia i le Tulafono tulaga nei e ono aveesea ai se suafa matai; Vaega 20E. Ave’eseina o suafa matai- E mafai ona ave’ese e se Sa’o po’o se suli o le aiga se suafa matai pe’a fa’apea o le o lo’o fa’ae’eina ai le suafa ua ia: a. faia ni amioga ua fa’alumaina ai lona aiga, nu’u ma le va nonofo ai ma isi matai; po’o e. ua ia le fa’atinoina ona tiute fa’amatai i se tulaga fa’amalieina; po’o i. ua molia ma fa’asalaina mo le olaga atoa i se soligatulafono matuia. Mataupu tau faamasinoga mo le aveesea o le suafa matai 11. O se tasi o talosaga na tuuina atu ma taliaina e le faamasinoga o le aveesea lea o le suafa matai sa’o. Ua talosaga suli o le aiga e aveesea le suafa matai sa’o mai le na umia ona ua ia faaaoga sese lana pule ma ua faaaaoga lona malosi faamatai sa’o e saili ai sona tamaoaiga ma le le talanoaina o nei mataupu ma le aiga. Ua faasea suli o le aiga ina ua musu le matai sa’o latou te faatalatalanoa le mataupu ma toe faaleleia le va ma le aiga potopoto ona o feeseeseaiga i mataupu tau fanua. Ua molia e suli o le aiga le matai sa’o i lona le faatinoina o ona matafaioi o le faaleleia lea o le va ma le aiga potopoto. 12. Na tuuina mai le finagalo o le Faamasinoga, o le matai o le tausi mea na te faatupuina le filemu. Ona ua le mafai ona faataunuuina e le sa’o ona matafaioi, ua le mafai foi ona soalaupule le mataupu, faatasi ai ma le faasea a sui o le aiga, ua mautinoa ai lona 13 le mafaia ona tauaveina o ona tiute, ua faamanuiaina le talosaga a suli o le aiga ma ua aveesea le suafa matai sa’o. 13. O se tasi o mataupu sa faapea ai ona talosaga se aiga i Apia ina ia aveesea le suafa matai sa’o ina ua le manafanafa ma faatamala o ia i le tausiaina o le aiga ma le tauaveina o ona tiute faamatai sa’o. Ua faasea le aiga ua faaoga sese le pule ale matai sa’o ma ua faalumaina ai le aiga. Sa le faamanuiaina lenei talosaga. 14. Na faia le faaiuga a le faamsinoga e teena le talosaga a le aiga ona; ‘E moni o tuuaiga ua tuuina mai i le faamsinoga e atagia ai le le faatinoa o tiute a le matai sa’o ma ua faalumaina ai le aiga, aepeita’i e le faavaea nei tuuaiga.’ 15. I le suesuega a le Komisi, o loo atagia ai le manaomia ona toe iloilo le vaega 20E o le tulafono e faatatau i le aveesea o le suafa matai ina ia maioio tiute ma matafaioi o le matai sa’o, matai tautua ma suli pe ono faafaigofie ai mataupu faapenei. 16. Ua maua foi i suesuega a le Komisi, o le tele o faaiuga a le faamasinoga e le o manino mafuaaga ua faavae ai nei faaiuga, pe faapefea foi ona faaaogaina le vaega 20E. FESILI Aveesea o le Suafa Matai 10. Faamata e tatau ona faamanino atili pe faaopoopo i lalo o le tulafono o loo iai nei nisi mafuaaga e tatau ai ona aveesea se suafa matai mai se tagata na ia umiaina? Faamolemole faamatala mai pe aisea? a. O a ni faataitaiga o se tulaga ua faatinoina e se matai ua faalumaina ma faatoilaloina ai le aiga? b. O a nisi faataitaiga o se matai ua le faatinoina ona tiute ma matafaioi faamatai? O www.gwwa nisi tiute faaopoopo o se matai e ese mai e pei ona ta’ua i luga? 11. E alagatatau i le tulafono o loo iai nei ona vaevae pe faaopoopo i mafuaaga mo le aveesea o le Matai Sa’o? Soalaupule 14 12. I le tulafono o loo iai nei, e manaomia ai aiga ina ia taumafai ma le amiotonu e foia feteenaiga i le faia lea o le soalaupulega ua masani ai i le faa-Samoa, ma e le mafai e le Faamasinoga ona valaau se faamasinoga e aunoa ma le soalaupuleina i tua. E faapefea ona faamautinoa e le Faamasinoga ua ma’ea ona faia se taumafaiga amiotonu ina ia foia ai se feteenaiga? O a ni tulaga/mafuaaga (pe afai e iai) e tatau ona ausia, ma e faamata e tatau ona faatulaga atu i le tulafono? VAEGA4: FAATUSATUSAINA O TULAFONO - AMERIKA SAMOA. 17. O tu ma aga a le malo o Amerika Samoa e laugatasia ma tu ma aga a Samoa ona e iai le talitonuga o nei atumotu e lua e tutusa o la talaaga ma o la talatuu e talafeauga foi luitau ma faafitauli e feagai ai i aso taitasi. I le fofoina o nei faafitauli i totonu lava ia o Amerika Samoa ua iai aiaiga faaletulafono e mafai ai ona tofia le o le a pulea ma umia suafa matai i totonu o nuu ma afioaga, ua iai foi aiaiga ma faatulafonoina le soloiesea ai lea pe aveeseina mai suafa matai mai sui ma feoi o aiga taitasi e iai aia tatau i measina ma meatotino ale aiga. O nei aiaiaga o le a mafai foi ona faasalaina ai le o le a umia le matai sao I totonu o aiga pe afai e le’o faia ona titute e ala le tausiaina o le aiga ma faaituau ana faaiuga fai. Aiaiga e mafai ai faapaleina i Suafa Matai 18. I totonu lava ia o Amerika Samoa, e le mafai ona tuuina atu le pule fai toatasi a se suli se toatasi I totonu o le aiga e nate umia ai suafa matai o aiga. Mo le umia ai o suafa matai e tatau ona iai se maliega autasi a le aiga potopoto pe o se faaiuga ua tuuina mai le faamasinoga ina ia mafai ai ona umia le suafa matai. I totonu o aiga Samoa e iai le pule e umia saoloto e suli ma feoi o le aiga e latou te faia ai filifiliga mo se tasi e tulai mai i le tofi ae ia laugatasia ma aiaiga o le tulafono ua uma ona faataatitia. Mo se faataitaiga, i totonu o Amerika Samoa e mafai ona e umia suafa matai pe afai e; a. E tatau ona iai se piitaga i Samoa; e. E tatau ona fanau i eleele o Amerika Samoa; i. E tatau ona 18 tausaga agai i luga; o. E tatau ona nofomau i Amerika Samoa mo le umi e tusa ma le 10 tausaga i le taimi e talosagaina ai e fia avea ma matai i totonu o le aiga; 15 u. E tatau ona filifilia e le aiga potopoto e avea ma matai ma nofo mau i Samoa. Tiute tauave o le Matai Sa’o 19. Ua mafai ona faamanino ma faamaioio mai tiute tauave o le sao, e aofia ai; a. Ia ma puipuia measina a le aiga e aofia ai ma fanua faaleatunuu. e. E fai ma sui o le aiga i fonotaga a nuu ma afioaga, fautua ma taulogologo i aiga i mataupu tau le aiga i. Fautua ma Lagolago i faafitauli e ono aliae mai i totonu o le aiga o. Ia laugataisa uma le aiga ina ia maua le ola fiafia ma saoloto tagata o lona auaiga, u. Faia faaiuga talafeagai ina ia laugatasia uma ai tagata o le aiga, e leai se faaituau, e tutusa tagata uma i lana puleaga, e le mafai foi ona ia faia se faaiuga e faatulai ese suli o le aiga o lo’o nonofo I fanua o le aiga, pe afai e leo faia sa latou tautua mo le matai sao. f. Le mea e pito sili ona taua, ia maua e le Matai sao le loto maualalo ma le agamalu aua le taitaiga o le aiga, ia maua le ola faaaloalo I suli uma o le aiga. Ina ia mafai ona talitonuina ma faalagolago iai lona auaiga i mea fai. Faatulaieseina/Aveeseina o le Matai po’o le matai sao. 20. Mai aso anamua i totonu o aiga Samoa, e iai le malosiaga o suli uma o le aiga e aveeseina ai pe faatulaiese se matai e aofia ai ma matai sao pe afai ua iai se faaletonu pe le o malilie foi le aiga i lana taitaiga. E iai foi le malosiaga e toe filifilia ai se tasi e nate tauaveina le tofi o le matai pe o le matai sao. I le taimi nei o lo’o mafai ona faaogaina pea lea malosiaga i totonu o aiga Samoa ae ua faaopoopo iai le malosiaga o le tulafono ina ia faatulaiese ma aveese ina se matai pe o se matai sao. O soo se tasi lava o suli o le aiga e leo fiafia ma ua iai le naunautaiga e aveese ai le matai pe o le matai sao i totonu o le aiga e tatau ona faaulu le talosaga i le faamasinoga mo le faatinoina o le faaiuga talafeagai. Afai ae taulimaina e le faamasinoga le tusi talosaga ua faaoo atu a se suli a le aiga e faasaga I le matai sao, o le a faia loa iai le iloiloga a le tulafono, afai ae silasila ifo le tulafono e leo talafeagai ma le mulimulitaia faaiuga tuuina mai ina ia iai se faaleleiga i le va o le suli sa talosagaina le faatulaiese o le matai poo le matai sao. E le mafai ona talia e le tulafono se tusi talosaga a se tasi e le 16 o se suli o le aiga e tuuina atu mo le faatulaieseina poo le aveeseina o le suafa matai poo le matai sao. 21. E iai aiaiga ua mausali lona faavae e aveesea ai suafa matai mai iai latou ua tofia e tauaveina tiute ma tofi faamatai ma matai sao pe afai ua le tausisia ma faamaoni i ona tiute faamatai e mafai ona talosagaina le tulafono. E mafai e le tulafono ona aveeseina le suafa matai mai le sui ua tofia pe afai ua faaooina atu le tusi talosaga mai i suli o le aiga e toa luasefulu lima ua ova atu ma le sefuluvalu tausaga ma o lo’o tautuaina le matai. Afai ae faamalieina le faamasinoga i le tusi talosaga sa faaooina atu e suli o le aiga e faatatau i le aveeeseina o le suafa matai ma e leo iai foi se itu tetee pe le’o iai foi le matai poo le matai sao e tali i moliaga ua tuuaia ai e ala ana i taitaiaga, e mafai e le tulafono ona faatulai ese ma tuuina atu le suafa i se isi matai o le aiga. A apiliina lenei faaiuga, e mafai ona toe faaulu lea mataupu i le faamsinoga. 22. E i le faamasinoga le pule e aveeseeina ai le suafa matai mai le sui ua e faasaga iai le talosaga a le aiga ina ia aveesea le suafa matai pe o le matai sao o lo’o ia umia lea tofiga pe afai ae leo nofomau i Amerika Samoa mo le umi e tasi le tausaga. Afai ae faamalieina le tulafono i pepa tuuina atu e faamaonia ai le le nofoia e le sui ua molia o totonu o Ameirka Samoa i le tausaga e tasi, ma le mafai ona faaooina mai le faamasinoga sana faamatalaga e tusa ai ma tuuaiga mai suli o le aiga, e iai le malosiaga o le faamasinoga e aveesea ai le suafa matai poo le matai sao ma tuuina atu le faatanaga i le aiga potopoto e toe sailia ai se suli e nate tauaveina tiute ma matafaioi o le matai sao po’o le suafa matai ua aveeeseina ona o aiaiga ma faaiuga a le faamasinoga. Pulega a le Sa’o 23. Ua faamanino ma maioio i le tulafono a le malo o Amerika Samoa ia le malu puipuia lea o fanua faaleaganuu o lo’o iai le pule a aiga e aia tutusa uma iai suli uma o le aiga. O so’o se matai sao lava o lo’o ia pulea fanua fa’aleaganuu e matua faasaina lava ona ia faataua atu pe ono iai ni fesuiaiga e ono faia i fanua e patino i se aiga e aunoa ma se faatanaga na tuuina mai e le Kovana o Amerika Samoa. E iai aiaiga e tatau ona 17 mulimulitaia e aiga uma aemaise lava le matai sao i mataupu e faasaga i le faatauina pe faamatuuina atu o se fanua o le aiga. E tuuina atu talosaga i le Komisi o Fanua ma o latou e iloilina le talosaga ma fautuain ale Kovana. O fautuaga e fua lea i ni mataupu poo feeseeseaiga o finagalo o le aiga poo nisi e patino i le fanua. Aotelega a Amerika Samoa 24. Ua maea ona auiliili atu I luga ia tu ma aga i totonu o Amerika Samoa o lo’o faapea ona laugatasia ai ma aganuu ma agaifanua a Samoa o lo’o atagia mai ai le tutusa o luitau ma faafitauli e aliae mai pe a talanoaina measina a aiga aemaise lava I suafa matai, o matai sao faapea ai ma fanua. Ua faamanino mai I totonu lava ia o Amerika Samoa ua mafai ona faaofiina ai ma le tulafono pe afai ae le autasi suli ma feoi o aiga i se isi e pale mai i suafa matai pe o le matai sao foi, o le galuega fai toalua a le faamasinoga ma le aiga ina ia mafai ona soalaupe faafitauli e aliae mai ae lei faia le faaiuga ale Faamasinoga ina ia aveeseina le suafa matai. FESILI 13. Faamata e tatau ona faaaogaina e Samoa alafua faaletulafono (poo alafua e ese mai ai) o loo faaaogaina e Amerika Samoa? Afai e tatau, e mafai ona faamatala mai? Afai e leai, aisea? 18 PEPA FAAPIPII A: FESILI SA LAGA I FAATALANOAGA AMATA 1. O tiute ma matafaioi o le Sa’o i le fa’asamoa? 2. ? Oa nisi o mataupu ua tuuina atu i le Faamasinoga o Sa’o ua faaoga ma le lē tatau o lo latou pule? Oa ni faataitaiga? 3. Oa ni fa’ataitaiga o ni mataupu ua faaiugaofonoina e le faamasionga le Sa’o: a. faia ni amioga ua fa’alumaina ai lona aiga, nu’u ma le va nonofo ai ma isi matai; po’o e. ua ia le fa’atinoia ona tiute fa’amatai i se tulaga fa’amalieina; 4. I matupu ua toeseina ai e le Faamasinoga le suafa Sa’o, oa mafuaaga o lenei faaiuga? 5. Oa nisi auala (faale-tulafono pe lē faale-tulafono foi) e mafai ona foia ai le tulaga o loo taua I le puipui (a) o loo taua i luga? 6. Oa nisi vaega e te fautuaina e tatau ona iloiloina ma vaai i ai le Komisi i le iloiloga o lenei mataupu? 19 PEPA FAAPIPII E: FESILI MO FAATALANOAGA FAALAUAITELE 1. O a nisi tiute ma matafaioi a le Matai Sa’o e o gatasi ma le faasamoa? E alagatatau ona faamanino nei tiute poo matafaioi i lalo o se tulafono? 2. A faapea e sili atu ma le (1) tasi se Sa’o i totonu o se aiga, e faapefea ona ausia se maliega? E faapefea ona faaitiitia feteenaiga i le va o Matai Sa’o pe a toatele? 3. A faapea e sili atu ma le (1) toatasi se tagata o le a faaee atu iai se suafa matai se tasi (mo se faataitaiga e 50 agai i luga tagata e faaee atu iai se suafa matai se tasi). O a ituaiga faafitauli e alia’e mai i totonu o aiga ona o lea tulaga? Faamata e tatau ona iloiloina nisi vaega ma faatulafonoina mo le faaitiitia o nei faafitauli? 4. O a ituaiga feteenaiga i le va o le Matai Sa’o ma le Suli ma e faapefea ona foia nei feteenaiga? 5. O a ni mafuaaga e tatau ai i le aiga potopoto ona sui-tulaga/aveesea se Matai Sa’o? O a ni faataitaiga o ni mafuaaga ua le amanaia ai e le Matai Sa’o le aiga? 6. O iai nisi vaega taua o le tulaga faa-matai tautua i totonu o le faasamoa e le o mafai ona talanoaina i luga? O a tulaga ma mafuaaga e tatau ai ona agavaa le matai tautua e avea ma Matai Sa’o? 7. O ai e tatau ona iai i le filifilia ma le tofiaina o le Matai Sa’o? Faamata e tatau ona iai ni agavaa mo i latou o loo aafia i le filifiliga, afai e iai o a la nei agavaa? Faamata e tatau ona faatulafonoina nei agavaa? 8. O a ni agavaa patino ma le taua e tatau ona iai i se Matai Sa’o ina ia mafai ai ona avea ma Matai Sa’o? Faamata e tatau ona faatulafonoina nisi agavaa pe tatau ona faatulafonoina uma? 9. O a tiute ma matafaioi a suli? Afai e iai, faamata o a tiute e tatau ona faataatia manino atu i le tulafono? 10. Faamata e tatau ona faamanino atili pe faaopoopo i lalo o le tulafono o loo iai nei nisi mafuaaga e tatau ai ona aveesea se suafa matai mai se tagata na ia umiaina? Faamolemole faamatala mai pe aisea? a. O a ni faataitaiga o se tulaga ua faatinoina e se matai ua faalumaina ma faatoilaloina ai le aiga? e. O a nisi faataitaiga o se matai ua le faatinoina ona tiute ma matafaioi faamatai? Oa tiute faaopoopo o se matai e ese mai e pei ona ta’ua i luga? 20 11. E alagatatau i le tulafono o loo iai nei ona vaevae pe faaopoopo i mafuaaga mo le aveesea o le Matai Sa’o? 12. I le tulafono o loo iai nei, e manaomia ai aiga ina ia taumafai ma le amiotonu e foia feteenaiga i le faia lea o le soalaupulega ua masani ai i le faa-Samoa, ma e le mafai e le Faamasinoga ona valaau se faamasinoga e aunoa ma le soalaupuleina i tua. E faapefea ona faamautinoa e le Faamasinoga ua ma’ea ona faia se taumafaiga amiotonu ina ia foia ai se feteenaiga? O a ni tulaga/mafuaaga (pe afai e iai) e tatau ona ausia, ma e faamata e tatau ona faatulaga atu i le tulafono? O a ni faafitauli o se tulaga ua Faatinoina e se matai ua faalumaina ma faatoilaloina ai le aiga? 13. Faamata e tatau ona faaaogaina e Samoa alafua faaletulafono (poo alafua e ese mai ai) o loo faaaogaina e Amerika Samoa? Afai e tatau, e mafai ona faamatala mai? Afai e leai, aisea? 21