La Quotidiana, 8.10.2015

Transcript

La Quotidiana, 8.10.2015
Pretsch Fr. 1.90
19. annada, numer 195
GA
7007 Cuira
Quatter fotografas,
in’exposiziun
Gievgia, ils 8 d’october 2015
Ina bella chasa
cun 800 maletgs
Quatter fotografas indigenas pon
exponer ovras or da lur collecziuns
en la Sala Segantini.
10
Ad Alvagni vegn preschentà maletgs or dal relasch dal pictur artist
Reto Beer.
11
Redacziun: Via Sommerau 32, 7007 Cuira, tel. 081 255 57 10, [email protected]
Plontera a Roggwil
«Marca» Arosa-Lai
„ (anr / abc) Dacuort ha l’Uniun
da pomicultura Surselva organisau
ina viseta el cantun Turgovia. Quei
cantun vegn era numnaus savens
«India dil must» pervia da sia cun­
trada cun bia pumera. Avon 20
onns han idealists saviu scaffir a
Roggwil, in liug sur il Lag Bodan
ed Arbon, in curtgin da pumera
aulta. Oz creschan leu 320 plontas
da 320 sorts meila, péra, zuescas e
tschereschas. Era il cuntrast leutier
han ils Sursilvans viu: Ad Altnau,
silla morena fritgeivla dil Lag Bo­
dan, han els visitau in pur da pu­
ma. Cheu creschan sin 14 hectaras
15 000 plontas cun strusch diesch
sorts puma.
„ (anr/gns) Siva dad en onn s’oc­
cuppan 45 persungas cun la mar­
ca Arosa­Lai e cugl avigneir com­
munabel da chella «marca». Ossa
ins ò gio igls amprems resultats.
Ainten la fasa iniziala ins vegia
vurdo noua tgi Arosa e Lai figure­
schan oz scu destinaziuns da va­
canzas. Communabel ins vegia
tschartgea dad cattar las deblezzas
e las fermezzas da chels dus lis tu­
ristics. L’incumbensa principala
dalla gruppa da project è dad ele­
borar e sviluppar la «marca» Aro­
sa­Lai. I seia bler daple tgi da cre­
ar angal en logo ò detg Dominic
Largo, igl vicedirectour e schef da
marketing da Lai Turissem.
¾ PAGINA 6
¾ PAGINA 11
Plans per in niev edifeci
plurivalent a Vella
„ (mc) A Vella sigl areal da
Palius denter la casa commu­
nala e la stizun Vival Lumnezia
duei vegnir realisau in niev
edifeci public. Quel duei cum­
pigliar localitads da stizun, ina
pratica da miedi e duas habita­
ziuns. L’iniziativa per quei pro­
ject deriva dalla vischnaunca
Lumnezia e dalla Cooperativa
ViVal Lumnezia che basegna ur­
gentamein localitads pli spaziu­
sas e che pon satisfar als basegns
dalla clientella. Per segirar a
liunga vesta il provediment me­
dicinal cun in agen miedi da ca­
sa en Lumnezia setschenta la ne­
cessitad da realisar ina nova pra­
tica che lubescha dapli flexibili­
tad e fuorma ina premissa im­
purtonta pigl operar d’in miedi
ella Val. La concurrenza da pro­
ject ha igl architect indigen Gion
A. Caminada gudignau.
Il proxim temps duei il conflict denter catschadurs e parasguladers vegnir sligiaus
DA HANS HUONDER / ANR
„ Il cussegl da cumin dalla Ca­
di ei sefatschentaus dil conflict
denter ils parasguladers, la sur­
vigilonza da catscha ed ils ca­
tschadurs. Ina meisa rodunda
cun tut ils pertuccai duei purtar
ina soluziun. Dapi biars onns
han liug sisum la Surselva pratica­
mein mintga stad concurrenzas
da parasgular. Quei ei era stau il
cass uonn en rama d’in cup
mundial. 120 parasguladras e pa­
rasguladers digl entir mund ein
separticipai. Quell’activitad va te­
nor la survigilonza da catscha ed
ils catschadurs per part sin donn
e cuost dalla natira. Entras sgols
memia datier dalla tiara vegn la
selvaschina spuentada e cheutras
sedattan schizun accidents da sin­
guls animals. Il mardis suenter­
miezdi ei il cussegl da cumin dal­
la Cadi sefatschentaus dall’in­
stanza dalla survigilonza da ca­
tscha e dils catschadurs. Sco quei
ch’il mistral Donat Nay ha detg
sin damonda dall’Agentura da
novitads rumantscha vegn il con­
Ils organisaturs dallas concurrenzas da parasgular a Mustér han fixau zonas cun scamonds da sgular. Tonaton
KEYSTONE
capeta ei ina ga ni l’autra ch’ina tala vegn penetrada.
flict persequitaus vinavon ussa
dalla vischnaunca da Mustér: «La
finamira ei ina meisa rodunda
cun representants da tut ils cer­
chels pertuccai. Quella duess ha­
ver liug ton pli spert.» Quei ha il
president communal Francestg
Cajacob confirmau: «Sche zaco
pusseivel lein nus sligiar il pro­
blem aunc uonn.»
¾ PAGINA 3
Igl element niev a Laax-Staderas
¾ PAGINA 3
Vacanzas particularas Grond interess pels
a Sent
cuors da rumantsch
„ (anr/fa) Ils üns fan vacanzas
in cità, ils oters van al mar. A
Sent fa actualmaing üna gruppa
dad ündesch persunas amo
ün’otra sort da vacanzas. Chi less
refar mürs morts in Engiadina
Bassa? A quist inserat da la Pro
Natura s’han annunzchadas ün­
desch persunas da tuot la Svizra,
da Genevra fin Vnà. Quist’eivna
abitan ellas in ün’abitaziun da
vacanzas. Dürant il di refana ün
mür mort chi d’eira periclità da
crodar in muschna. La gruppa
vain instruida e manada da Michael Gosteli chi’d es specialist per
da quista sort mürs. L’eivna vain
organisada da la Pro Terra Engia­
dina insembel culla SUS (Stif­
tung Umwelt­Einsatz Schweiz) e
la Pro Natura. In marcurdi ha la
gruppa survgni visita.
Ina soluziun aunc uonn
DAD AUGUSTIN BEELI / ANR
„ (lr/mp) Ils cuors intensivs da
rumantsch vallader in Val Müs­
tair han lö dals 12 als 16 october.
Eir ingon s’han annunzchadas
passa 40 persunas. La Lia Ru­
mantscha e l’Uniun dals Grischs
organiseschan cun success quists
cuors a Sta. Maria. In tschinch
differents nivels vegna instrui,
implü daja amo ün seminar litte­
rar sur da Tista Murk. Il program
accumpagnant varià procura cha
las partecipantas ed ils parteci­
pants nun hajan lungurus e nu
stettan tuotta saira be cul nas aint
il mez d’instrucziun.
„ La notg da margis sin mes­
jamna ha la Lennaria Cama­
thias montau a Laax igl ele­
ment principal dalla passarel­
la nova sur la via principala. Igl
uffeci da construcziun bassa ha­
veva avisau ils automobilists agl
obstachel. Senza plievgia e senza
impediments han las duas firmas
participadas saviu montar igl ele­
ment principal dalla nova pas­
sarella a Laax­Staderas. La pas­
sarella che survescha al traffic
plaun vegn ad esser finida en
paucas jamnas. Da lu naven ston
pedunzs e ciclists buca pli temer
da traversar il fetg frequentau
tschancun denter il tunnel da
Flem e l’entrada da Laax.
¾ PAGINA 9
¾
PAGINA 2
Niev element ella cuntrada: Dapi la notg da margis sin mesjamna ha la Surselva ina «porta d’entrada» sur il stra­
FOTO A. BEELI
dun digl Alpsu.
RECLAMA
¾ PAGINA 9
Übernehmen Sie Verantwortung für das
Erfolgsmodell Schweiz. Wählen Sie FDP!
Servetsch d’abunents e da
distribuziun: tel. 0844 226 226
mail: [email protected]
40041
9 771424 749004
www.fdp.ch
Freiheit, Gemeinsinn und Fortschritt - aus Liebe zur Schweiz.
2
SURSELVA
GIEVGIA, ILS 8 DA OCTOBER 2015
Persunas impurtontas sil plaz: Rest Martin Camathias, Walter Bieler e siu collaboratur Stephan Berni.
Mument decisiv: Igl element da 15 tonnas ha stuiu vegnir montaus sils darschuns dallas 16 petgas.
La «Porta dalla Surselva» ei tschentada
A Laax-Staderas ha in’acziun da notg giu liug
DAD AUGUSTIN BEELI / ANR
„ Malgrad tuts obstachels vegn la
passarella ad esser finida silla fin
d’october 2015. Ch’il project s’avonza
veramein han ins saviu perschuader la
notg da margis sin mesjamna. La Len­
naria Camathias ha montau a Laax la
punt sur il stradun digl Alpsu. L’acziun
da notg haveva igl Uffeci da construcziun
bassa dil Grischun preannunziau cun tablas e publicaziuns. Tgi che ha survesiu
las differentas communicaziuns ed ei carraus suenter mesanotg da Flem a Laax ni
direcziun cuntraria ha stuiu sevolver e
carrar sur Versomi. Tras Staderas carreschan per ordinari mintga gi 15 000 vehichels, Staderas ei l’entrada dalla Surselva.
Mirar giu sil traffic
Leu ha in’acziun unica ch’ei dat buca pli
ils proxims tschien onns giu liug. Schi
gitg vegn la passarella nova a Staderas segir a semantener. La notg da margis sin
mesjamna ha la Lennaria Camathias saviu montar la part centrala da quella,
numnadamein la punt sur il stradun
digl Alpsu. D’ina vart dalla via ei il parcadi, cheu entscheiva igl Uaul Grond.
Dall’autra schaian ils cuolms da Staderas, leu cuntinua ina via da funs encunter il Lag Tiert e Murschetg. Entochen
ussa stuevan pedunzs e ciclists adina dar
fetg adatg da traversar la via. Quei obstachel vegn ad esser eliminaus, pertgei
Lavur da precisiun: Il bratsch dalla tschaghegna ha gest tschentau igl element central dalla passarella sillas petgas.
en paucas jamnas stat la passarella a disposiziun pil traffic plaun. Ciclists e pedunzs, era persunas impedidas, ston buca pli temer, els san ir sur la «Porta dalla Surselva» e mirar giu sin camiuns,
autos e töffs.
Duront l’acziun da notg han cunzun
Rest Martin Camathias e ses collaboraturs stuiu esser attents. Igl ei stau lavur
da precisiun da metter igl element da 15
tonnas sillas 16 petgas purtontas da
mintga vart dil stradun. Igl element da
24 meters ha la Lennaria Camathias buca saviu baghegiar ensemen ell’atgna
halla. Lezza fuva memia pintga per quella lavur. Enten organisar il transport ei
la pusseivladad sepurschida da transferir la montascha ella halla nova da Vital
FOTOS A. BEELI
Cavigelli a Tavanasa. Lez ha gest saviu
transportar margis sera la construcziun
prefabricada sil plaz a Laax. Leu ei il
stradun principal viers la Surselva staus
serraus duront tschun uras.
Ovra digl inschignier Walter Bieler
Schi gitg ha l’acziun buca cuzzau. L’aura ei stada ideala per l’acziun. Cuort
avon ha ei pluviu intensiv e viers mesanotg eis ei stau – sco smaccau sil nuv
– schetg aschia ch’ils lennaris ein vegni
bletschs silpli dil suadetsch. Punct culminont dalla lavur da millimeters ei
stau cu la punt ha stuiu vegnir pendida els darschuns dallas 16 petgas. Il
bratsch dalla tschaghegna haveva alzau
igl element da 15 tonnas sillas petgas e
cun paucas stuschadas han ils luvrers
saviu posiziunar las parts.
Walter Bieler e ses collaboraturs dil
biro da construcziun ein era stai presents sil plaz dall’acziun. Igl inschignier da Panaduz ei enconuschents
ell’entira Svizra sco specialist per construcziuns da lenn. Cun 32 onns ha el
dessignau la halla da glatsch a Tavau.
Pli tard ha el construiu il pli liung
piogn dalla Svizra. Quel meina da
Hurden a Rapperswil ed ei 800 meters
liungs. Denter auter porta era la punt
pendenta da Trin Staziun encunter Panaduz la noda-casa da Walter Bieler.
L’ovra a Laax, la «Porta dalla Surselva»,
hagi fetg gronda muntada per el, ha igl
inschignier concediu el discuors
cull’anr. La passarella nova a Laax-Staderas ha ina lunghezia da 115 meters
ed ina ladezia da 2,50 meters. Sco quei
ch’il menader digl Uffeci da baghegiar
da Laax, Toni Cadruvi, ha declarau
all’anr vegnan ils ulteriurs elements
montai el decuors da quest’jamna. Gia
vendergis proxim duei il vial vegnir catramaus.
In mister per Pitasch ed ina miss per Sevgein
RECLAMA
Grond success pils allevaturs da cauras sursilvans
Burnout Depression Psychosomatik
« Ich habe
keine Lebensfreude mehr.»
<wm>10CAsNsjY0MDQx0TW2MLY0NAUAE4SK-g8AAAA=</wm>
<wm>10CFXKIQ7DQAxE0RN5NeOxt5saVmFRQVW-JArO_VHasoIvffC2rbLh12N9vtdXEYwwDS3MYqrhxnJnI7wwPBzMO6XOvqT_eaMQAubXGIZ5TMr0-T7Dezv34wKf5N68cgAAAA==</wm>
Wir helfen Ihnen, die
Depression zu überwinden.
8706 Meilen am Zürichsee
Telefon +41 (0)44 925 12 12
www.hohenegg.ch
Member of The Swiss Leading Hospitals
„ (anr/sr) Alla fiera d’animals mane­
dels che ha giu liug la dumengia a Ca­
zas han ils allevaturs dalla Surselva
giu grond success cun lur cauras.
L’occurrenza che ha liug mintg’onn a
Cazas ei stada visitada bein. Per l’emprema ga ein las cauras vegnidas presentadas sulet la dumengia. 120 animals
dallas razzas caura da Saanen, caura
strala grischuna, caura miez alva, caura
alpina da colur-camutsch e caura bura
da 21 differents expositurs han pudiu
vegnir admiradas. Ils allevaturs dalla
Surselva ein i culla plema: Andreas Keller da Sevgein ha gudignau cun sias cauras alpinas da colur-camutsch Darinka,
Daisy e Maria il cup da menaschi. Cun
Mirta e Maria ha il pur da Sevgein plinavon contonschiu igl emprem rang ella concurrenza da mumma e feglia e la
caura Maria ei daventada victura dalla
razza. Il tetel da «mister» ha Martina
Casanova da Pitasch gudignau cul
botsch Pino. Differents buns plazs han
era las cauras da Martin Keller da Pitasch fatg. Ellas categorias 21 (2013) e
23 (2010 e pli veglias) dallas cauras
stralas han las cauras da Marcel Heini da
Siat dominau.
La rangaziun detagliada ed ulteriuras fotogra­
fias dall’occurrenza ein d’anflar silla pagina
d’internet: http://pfauenziege.blogspot.ch/
Ils victurs dalla razza caura alpina da
colur­camutsch: Andreas Keller da
Sevgein culla caura Maria e Martina
Casanova cul botsch Pino. FOTO E. HARTMANN
SURSELVA
GIEVGIA, ILS 8 DA OCTOBER 2015
3
«Nus lein empruar d’intermediar»
Il cussegl da cumin dalla Cadi ei sefatschentaus dil conflict dils catschadurs e parasguladers
DA HANS HUONDER / ANR
„ Dapi entgins onns han liug a Mustér
regularmein concurrenzas da para­
sgular duront la stad. D’ina vart fructi­
ficheschan quels arranschaments la
branscha turistica e sportiva, dall’au­
tra vart procuran ellas per conflicts.
Tenor survigilonza da catscha e ca­
tschadurs ei il disturbi per la selva­
schina memia gronds. Dapi biars onns
organisescha l’Uniun Disentis Open
concurrenzas da parasgular sisum la Sur­
selva. Las relaziuns che regian el con­
tuorn da Mustér ein idealas pil sport da
parasgular e vegnan era ludadas trasatras
dallas participontas e dils participonts.
Las concurrenzas procuran denton adina
puspei era per conflicts cun la fauna. Pro­
blematicas ein oravontut situaziuns cura
ch’ils parasguladers surprendan la selva­
schina e spuentan quella. Quei ei vegniu
constatau era questa stad el rom d’ina
concurrenza dil Cup mundial da para­
sgular cun rodund 120 participontas e
participonts digl entir mund. En mu­
ments che la selvaschina vegn surprida
dils parisols e lur ramurs tscherca ella re­
fugis egl uaul enstagl da puder restar en
siu spazi da viver ordinari, sco per exem­
pel ils camutschs ella greppa. Davart dils
organisaturs dallas concurrenzas da pa­
rasgular ei vegniu fatg dabia per impedir
tals incaps. Cun zonas specialas han ins
vuliu impedir che tals loghens exponi sei­
gien pertuccai dallas concurrenzas. Mal­
grad quellas zonas ha ei denton dau in­
caps.
Schau orientar
La survigilonza da catscha ed il district
dils catschadurs dalla Cadi ein sedrizzai
al cussegl da cumin cun ina instanza per
cattar ina soluziun el conflict cun ils pa­
rasguladers. Il cussegl da cumin ensiara
Il sport da parasgular ei era ina part dalla fatschenta turistica sisum la Surselva. Tenor las instanzas da catscha ed ils catschadurs
KEYSTONE
duessen las activitads tonaton star en ina rama supportabla era per la selvaschina.
tuttas vischnauncas dalla Cadi e las pli
biaras ein pertuccadas da quella damon­
da. Il mardis sera ei quel sescuntraus cun
ils representants digl Uffeci da catscha e
pesca dil cantun Grischun ed ina delega­
ziun dil district dils catschadurs. Sco quei
ch’il mistral dalla Cadi, Donat Nay, ha
detg sin damonda dall’Agentura da novi­
tads rumantscha ei il cussegl da cumin
vegnius orientaus ord vesta dalla survigi­
lonza da catscha e dils catschadurs, den­
ter auter en fuorma d’ina documentaziun
davart schabetgs en connex cun las con­
currenzas da parasgular. «Igl ei stau ina
buna orientaziun e la fin finala era ina
discussiun fritgeivla.» Tenor Donat Nay
ha la vischnaunca da Mustér surpriu us­
sa la bitgetta en quei conflict, pil cussegl
da cumin che vegn sligiaus la fin digl onn
ei la caussa liquidada: «Mustér ei il liug
d’organisaziun da quellas concurrenzas.
Nus sperein ch’ei reusseschi alla vi­
schnaunca da sligiar il problem ton pli
spert. La finamira ei da saver menar in
discuors constructiv denter ils pertuccai
ed aschia da cattar ina soluziun cunten­
teivla per tuttas varts. Il basegns persuen­
ter ei segiramein avon maun.»
Ina meisa rodunda
Sco quei ch’il president communal Francestg Cajacob ha detg enviers l’Agentura
da novitads rumantscha ei la vischnaun­
ca da Mustér promta da surprender il
scepter en quei conflict: «La finamira ei
da clamar ils pertuccai aunc uonn ad ina
meisa rodunda aschia che nus duessen
haver ina soluziun per l’auter onn. Nos­
sa incumbensa ei oravontut quella d’in­
termediar denter las differentas parti­
das.» Alla discussiun duein ton ils ca­
tschadurs e la survigilonza da catscha se­
participar sco era representants dils orga­
nisaturs dallas concurrenzas da parasgu­
lar. Medemamein duein representants
dallas pendicularas e dil turissem separti­
cipar alla discussiun sco era autoritads
dallas vischnauncas pertuccadas. In dils
problems che Francestg Cajacob vul
empruar da sligiar ei quel dils parasgula­
ders che vegnan disqualificai damai ch’els
ein penetrai en ina zona protegida:
«Quels parasguladers san silsuenter sgu­
lar vinavon ord concurrenza ed il prighel
ch’els sgolan lu nua ch’ei vulan ei sempla­
mein daus. Sch’ei setracta mo dad in, lu
ei il problem meins gronds che sche 20
senezegian da quella caschun.» Francestg
Cajacob constatescha che las vischnaun­
cas han praticamein neginas pusseivla­
dads d’agir. Il spazi d’aria seigi caussa digl
uffeci federal corrispundent. «Il scopo
dalla sentupada previda ei da promover
la convivenza. Ei duess esser pusseivel
d’anflar cumpromiss e da dumignar la si­
tuaziun sut controlla», accentuescha
Francestg Cajacob. El ei medemamein
dil meini ch’ins duei far l’emprova da
scaffir ina app per las zonas scumandadas
pils parasguladers: «El temps dalla tecni­
ca dad oz duess quei esser realisabel.
Cheutras stuess buca mintgin che sgola
tier nus aunc ir ditg alla tscherca da car­
tas.» In dils problems ch’ei aunc buca se­
presentaus sisum la Surselva ei quel dalla
musica. En autras regiuns ein ils parasgu­
laders sin viadi ell’aria cun musica. «Quei
ei secapescha in ulteriur disturbi che
duess buc esser. Nus lein empruar d’agir
avon che quei problem sepresenti era tier
nus», di il president communal.
Plans per in baghetg plurivalent niev a Vella
Orientaziun davart il project per in edifeci public niev Palius a Vella
Il niev edifeci plurivalent cun stizun e pratica da miedi duei vegnir realisaus sil sulom
MAD
denter la casa communala e la stizun existenta da ViVal Lumnezia.
ziun da Degen ha stuiu vegnir serrada igl
onn vargau. Ferton che la stizun da Cum­
bel stetti sin ballontscha muort la reduc­
ziun dalla sviulta marschi la stizun a Mu­
rissen bein e quella da Vella schizun fetg
bein. A Vella meina la ViVal Lumnezia
era ina pasternaria che survescha tuttas
treis stizuns cun products fretgs. Las lo­
calitads a Cumbel e Vella ein en possess
dalla vischnaunca. Era suenter la realisa­
ziun dalla stizun nova a Vella veglien ins
mantener sche pusseivel vinavon las sti­
zuns da Cumbel e Murissen, ha Daniel
Blumenthal sincerau.
Rodund 72 pertschien dalla sviulta
vegni fatga a Vella, il liug central cun da­
bia hosps da vacanzas. Las localitads exi­
stentas seigien denton memia pintgas e la
cooperativa basegni urgentamein dapli
spazi. Cun il niev edifeci sappien ins ga­
rantir ina pli vasta purschida ed ina me­
gliera cumparsa dalla stizun. Schebein la
cooperativa realisescha sezza la stizun ni
sch’ella affittescha quella dalla vischnaunca
ei aunc buca sclariu definitivamein.
vesta al fatg che adina dapli valladas late­
ralas e loghens perifers han difficultads
da survegnir in miedi da casa ha Gian
Bundi tschercau ad uras in successur pus­
seivel. Ella persuna dil giuven miedi Mario Venzin, oriunds da Trun che ha gia
substituiu pliras gadas Gian Bundi a Vel­
la ed actualmein assistent al Spital cantu­
nal a Cuera ha el anflau in successur che
ei promts da surprender en in pèr onns
sia pratica a Vella. Il fatg ch’il publicum
ha retschiert el cun applaus documente­
scha ch’el ei zun beinvegnius en Val Lum­
Project da Gion A. Caminada
Cugl intent da recaltgar ideas per quei
niev edifeci public, previus sil sulom den­
ter la nova casa communala e la stizun Vi­
Val existenta, ha la suprastonza commu­
nala instradau ina concurrenza denter
treis architects. Culla plema ei igl architect
da Vrin e professer al Politecnicum federal
Gion A. Caminada ius. El sesenti hono­
raus d’astgar realisar in baghetg public a
Vella. Sco basa per siu project ha el stude­
giau da rudien la tipologia dallas casas dil
vitg da Vella cun ses edifecis marcants sco
DA MARTIN CABALZAR
„ La Lumnezia vul realisar a Vella in
edifeci public niev che cumpeglia ina
stizun, novas localitads per la pratica
da miedi da vallada ed habitaziuns. La
concurrenza da projects ha igl archi­
tect indigen Gion A. Caminada gudi­
gnau. La suprastonza communala ha
envidau dacuort la populaziun ad in’in­
formaziun publica. Tenor il president
communal Duri Blumenthal duei il niev
edifeci plurivalent vegnir realisaus a Pa­
lius sin terren communal ed ella vischi­
nonza dalla nova casa communala. Cun
quei project prospectiv vul la Lumnezia
segirar il provediment medicinal a liun­
ga vesta e la Cooperativa ViVal Lumne­
zia realisar a Vella localitads da stizun
conformas al temps. Duas habitaziuns
duein arrundar il program da spazi dil
niev edifeci. La casa culla stizun existen­
ta duei restar e la stizun actuala survir sco
magasin.
La buna frequenza alla sera d’infor­
maziun, las informaziuns retschartas sco
era ils votums curdai han schau percor­
scher la necessitad ed urgenza da quei
project pigl avegnir dalla vallada.
Segirar il miedi da vallada
pigl avegnir
Sco quei ch’il miedi da vallada Gian Bundi ha informau po la pratica da miedi ac­
tuala buca satisfar pli allas pretensiuns
dalla medischina moderna ed allas novas
structuras dil miedi da casa. Plinavon ei
la pratica mal accessibla per pazients han­
dicapai e per tals ella sutga da rodas. En
nezia. Entras metter a disposiziun ina
pratica moderna e bein endrizzada era
per dus miedis en temps parzial vul la
Lumnezia crear premissas da lavur favo­
reivlas ed aschia segirar il provediment
medicinal a liunga vesta.
Cooperativa ViVal Lumnezia
La Cooperativa ViVal Lumnezia ei ve­
gnida fundada – sco quei ch’il parsura
Daniel Blumenthal ha detg – per salvar
aschi ditg sco pusseivel las stizuns dils
vitgs da Cumbel, Murissen e Vella. La sti­
il Casti de Mont, la casa dalla posta, la Ca­
sa Blumenthal e la Casa Grischa. Tut casas
da crap che resplendan ina certa noblezia
dalla capitala enviers las casas­lenn dils
vitgs purils dil contuorn. Quei hagi lu era
inspirau el da crear in cubus da betun cun
claras structuras, in’entrada envidonta e fi­
niastras encarnadas. Persuenter vul el ap­
plicar dapli lenn egl intern. Las localitads
duein esser disponidas aschia ch’ellas lube­
schan ina gronda flexibilitad. Igl object
stoppi formar in ensemble e star en discurs
culs edifecis dil contuorn.
Tenor ina analisa dil gerau responsa­
bel per las localitads communalas, Primus Cavegn, cunvegn ei buca da renovar
la pratica existenta. Persuenter duei ve­
gnir creau leu tenor pusseivladads habi­
taziuns favoreivlas per indigens.
Sco quei ch’igl ei resortiu dalla discus­
siun sto aunc vegnir dau duida attenziun
al concept da parcadi ed alla funcziuna­
litad dalla stizun el decuors dil project
preliminar e dalla planisaziun da detagl.
RECLAMA
GLISTA 13
Elecziuns dal
Cussegl naziunal
«Gasser è energia»
2x
sin mintga
glista
JOSIAS GASSER
H
C
S
I
R
F
T
K
MAR
3.25 statt 4.10
40%
1.30 statt 1.75
MSC Kabeljau-Rückenfilets
Wildfang aus dem Nordostatlantik,
per 100 g, 20% günstiger
33%
2.15 statt 3.60
Eisbergsalat, «Aus der Region.»
pro Stück, 25% günstiger
4.80 statt 7.20
TerraSuisse Schweins-Cordon-bleu
per 100 g
M-Classic Landjäger
Schweiz, 4 x 2 Stück
<wm>10CAsNsjY0sDQ30jUwMLUwMAEA9vzu6g8AAAA=</wm>
<wm>10CFWLKQ4DMRAEXzRWd89hJ4bRslVAtNxkFZz_oxwsoFBV7fvMhh-37X5sj0lcugzIgZjsjqbumlRUIz8aEphXeqaqRvwdRkc4an0bIwxapGWY56IGqke21_l8A62dAMx5AAAA</wm>
2.30 statt 2.90
Anna’s Best und Bio Randenwürfel
20% günstiger, z.B. Anna’s Best Randenwürfel,
400 g
50%
3.20 statt 6.40
Knöpfli im Duo-Pack
2 x 500 g
30%
2.90
4.95 statt 7.20
Nüsslisalat, «Aus der Region.»
per 100 g
20%
4.– statt 5.–
Alle Rouladen ungekühlt
z.B. Schwarzwälder-Roulade, 350 g
Genossenschaft Migros Ostschweiz
Bei allen Angeboten sind M-Budget und bereits reduzierte Artikel ausgenommen.
ANGEBOTE GELTEN NUR VOM 6.10. BIS 12.10.2015, SOLANGE VORRAT
Hirschentrecôte
Tschechien, per 100 g
2.30 statt 2.90
Alle M-Classic und Léger Becher
20% günstiger, z.B. M-Classic Schwedenbecher,
100 g
30%
9.80 statt 14.–
Schweinshaxen
Schweiz, per kg
50%
1.30 statt 2.60
TerraSuisse Rindssiedfleisch mager
per 100 g
30%
7.70 statt 11.–
Malbuner Käsewürstli im Duo-Pack
Schweiz, 2 x 220 g
30%
2.50 statt 3.60
Gewürzschinken, «Aus der Region.»
per 100 g
6
SURSELVA
GIEVGIA, ILS 8 DA OCTOBER 2015
Ell’arca da Noah dalla puma
Viseta a Roggwil ella collecziun da sorts da puma
Il curtgin a Roggwil cun 320 sorts e 320 plontas vegn purtaus d’ina uniun cun 360 commembers.
„ (anr/abc) L’Uniun da pomicultura
Surselva ha organisau dacuort in’excursiun ella Turgovia. In tozzel interessai ha priu la caschun da visitar dus
curtgins da pumera cumplet divers. En
in dils curtgins ei buc in pumer sco
tschel. En tut han ins saviu ir tras las re­
tschas cun en tut 320 sorts da pumera
aulta, malers, pirers, tscherschers e zues­
chers. All’emprema egliada parevan tuts
tuttina. L’Uniun da pomicultura Sursel­
va haveva envidau ad ina excursiun ellas
«Indias dil must» sco quei ch’ins numna
la Turgovia. Finamira eis ei stau da visi­
tar la collecziun da pumera aulta a Rogg­
wil. Cuort avon Arbon, empau sur il Lag
Bodan, ei la gruppa da viadi sefermada
l’emprema gada. Cheu han ils Sursilvans
entupau glieud alla raccolta.
Uniun cun 360 commembers
Il guid che ha menau els tras igl areal ha
in num da famiglia d’in prominent sviz­
zer. Hansjakob Zwingli ei inschignier
agronom e collaboratur digl Uffeci
d’agricultura dil cantun Sogn Gagl. El ha
menau la gruppa ellas differentas zonas
dil curtgin. El ha raquintau co l’idea
d’ina collecziun da sorts da puma ha se­
schau realisar. La via naziunala ch’ins ha
baghegiau sur il marcau d’Arbon ha ca­
schunau ina arrundaziun da funs. Las
parcellas che fuvan danvonz ha il cantun
Turgovia cumprau cull’intenziun da rea­
lisar il project d’in curtgin special. En­
tgins idealists han fundau igl onn 1994
per quei intent ina uniun purtadra. 20
onns pli tard dumbra quella 360 com­
members, da quels ein 170 activs raccol­
taders. La gruppa dalla Surselva ha en­
tupau ina partida da quels che fuvan fa­
tschentai da prender giu meila. Ils activs
ein obligai da luvrar dus mezs gis ad onn
el curtgin, cunzun cun tagliar e tgirar las
plontas. Els astgan persuenter era raccol­
tar tgei ch’els vulan.
El decuors dils onns ein ils 320 pu­
mers aults carschi e portan las pli diffe­
rentas sorts. Il curtgin a Roggwil ei liug
d’instrucziun e d’inspiraziun per tgi che
ha bugen variaziun en cuschina. In meil
cul num «Usterapfel» ei fetg dultschs, el
cuntegn absolut negin acid. Persuenter ei
in’autra sort cun num «Ananas Reinette»
fetg ascha e gusta sco ina ananas frestga.
Ils viandonts sursilvans ein i tras retschas
da pumera cun nums originals, en tut
datti 320 pumers e 320 sorts, pia da
mintga sort in pumer.
15 000 plontas – sis sorts
Suenter il gentar ad Egnach, amiez la
cuntrada da puma, haveva il president
Sep Benedetg Candinas organisau in pro­
gram cuntrastont. La gruppa sursilvana
ei carrada cul bus pign vinavon ellas «In­
dias dil must». Ad Altnau han els strusch
anflau la via tras il labirint da culturas da
„ (anr/abc) Igl onn 1965 ha la Foppa
festivau il giubileum da 1200 onns.
Lezza gada ein las festivitads stadas
concentradas sin Glion. Ils 22 da november 2015 commemorescha la
vischnaunca da Sagogn persula il
giubileum da 1250 onns dall’entira
Foppa. L’annada 765 tochen l’annada
2015 dat in millenni ed in quart. Aschi
gitg exista la vischnaunca da Sagogn. El­
la ei menziunada sco emprema el docu­
ment ch’igl uestg Tello haveva schau
scriver. «Hoc est curtem meam in Seca­
nio» ei il text latin che circumscriva il
bein da Sagogn che s’udeva tiel possess
digl uestg. Siu antenat Victor haveva
schau scavazzar sogn Placi e sco recum­
pensa ha il descendent ord la famiglia
dils Zaccons testamentau alla claustra
da Mustér tut sias proprietads. Quei te­
stament da Tello ei il document pli im­
purtont dil Grischun e Sagogn vegn
numnaus en quel sco emprem. Nums
locals da Sagogn sco per exempel Sars,
Signina, Canginas, Lavanuz, vinavon la
cuort da Breil e contuorn, Ruschein,
Luven ed auters vitgs descriva il testa­
ment digl onn 765.
Il testament da Tello ei staus 1965 il
motiv dalla commemoraziun. Avon 50
onns fuvan tuttas vischnauncas dil cu­
SETZEN SIE EIN ZEICHEN GEGEN
MASSLOSE ZUWANDERUNG!
min separticipadas alla fiasta. Exact 50
onns suenter la «Foppa giubilonta» cala
il cumin d’exister. Naven digl 1. da scha­
ner 2016 valan las novas structuras re­
giunalas.
La vischnaunca da Sagogn vul buca
schar vargar quei onn 2015 senza com­
memorar il giubileum da 1250 onns. Ils
da Sagogn organiseschan ina sempla fe­
stivitad en fuorma d’ina sera culturala.
L’occurrenza ha liug la dumengia dils 22
da november. Aposta per quei intent se­
fuorma in chor mischedau ad hoc cun
commembers da tuts treis chors dil vitg.
L’Uniun da musica Sagogn separticipe­
scha, ella vegn a sunar tocs che s’accor­
dan culla tematica. La musica ed il chor
vegnan ad enramar il referat da Martin
Bundi. Il historiograf vegn a regurdar al
renomau testament e sia impurtonza. In
fatg ei che biars convischins han piars igl
interess per la historia locala. Gest pil
giubileum da 1250 onns eis ei impur­
tont da tschentar in accent. Cu Hans de
Jochberg ha cumprau el 16avel tschen­
taner il Casti Aspermont existeva Sag­
ogn gia plirs tschentaners e fuva in cen­
ter regiunal. La sera culturala comme­
morativa duei sensibilisar pil vargau dal­
la vischnaunca e render attent allas va­
lurs socioculturalas.
FOTO A. BEELI
puma. Il pur Peter Widmer ha transfor­
mau gia igl onn 1976 siu menaschi da
vaccas da latg cumplet sin pomicultura.
Sin 14 hectaras creschan 15 000 pumers
bass cun sorts ch’ein gest tschercadas sil­
la fiera. Sco in viticultur ei era in pomi­
cultur fatschentaus gi per gi da tgirar e
raccoltar sias plontas. Rodund 15 onns ei
ina surfatscha cun plontas bassas ren­
tabla, lu sto ella vegnir remplazzada cun
novas sorts ch’il grossist giavischa. Da­
present raccolta Peter Widmer ad Altnau
péra dalla sort Conférence e meila dallas
sorts Jonagold, Golden, ina sort meila
cun carn cotschna cul num Red Love e
Cox Orange.
Duront la viseta ellas plantaschas ha il
pur mussau plontas emplenidas cun bel­
lezia fretgs carschi uliv. Il pur suonda la
damonda dalla fiera, el sto s’adattar cun­
tinuadamein cun siu sortiment. Duront
il temps dalla raccolta va il pur cun trac­
turs pigns e gidonters tras las retschas,
empleina harass gigants ch’il camiun dal­
la cooperativa agricolaTobi vegn per tut.
Alla gruppa dall’Uniun da pomicultura
Surselva ha quella cultivaziun professiu­
nal­industriala fatg impressiun. Igl ei
denton in fatg ch’ils consuments cum­
pran lur vivonda mo pli tiels grossists. La
viseta ella Turgovia ha saviu motivar ils
participonts da tgirar vinavon l’atgna pu­
mera cul medem idealissem sco tochen
dacheu.
RECLAMA
Sagogn commemorescha
1250 onns
Il testament da Tello ei vegnius screts en lungatg latin. «Secanio», sia cuort principala en
FOTO A. BEELI
Surselva, testamentescha igl uestg alla claustra da Mustér.
54 tiradurs ein semesirai
Final dil sté Surselva da 300 meters a Laax
„ (anr) La fin d’jamna passada ha il final dil sté Surselva sin la distanza da
300 meters giu liug a Laax el stan da
sittar Giratsch. Ella categoria da sport
ein 26 tiradur(a)s semesirai, ella categoria cun buis d’ordonnanza 28 tiradur(a)s. Muort la glisch fetg variabla ein
las relaziuns da concurrenza stadas ord­
vart difficilas. Tiraduras e tiradurs han
stuiu batter per mintga singul punct.
Suenter las prerundas eran las differenzas
denter ils resultats fetg pintgas, aschia
ch’il diember da dieschs ni muschas sit­
tadas ha la fin finala stuiu decider tgei ti­
radurs che contonschien la proxima run­
da. La fin finala ein Toni Caduff da De­
gen e Tarcisi Cadruvi da Ruschein i cun
la plema ellas categorias.
Rangaziun
Categoria sport: 1. Toni Caduff, Rofna /Degen; 2.
Walter Caviezel, Laax-Falera; 3. Rinaldo Pelican,
Laax-Falera; 4. Ignaz Caduff, Ruschein.
Categoria ordonnanza: 1. Tarcisi Cadruvi, Ruschein; 2. Gion Paul Camenisch, Duin; 3. Felix
Kehl, Versomi; 4. Livio Cajochen (tiradur giuven),
Vial Sumvitg.
t
z
t
Je SVP wählen.
<wm>10CAsNsjY0MDQx0TW2sDA0MgAA5vXfeA8AAAA=</wm>
<wm>10CFXKoQ7DMAxF0S9y9J5jx-4Cp7CoYBoPqYr7_6jb2MBF98zZveDXc-zv8eoEzaRmUtEtWXLrGlFi88-DKugPNk1zzfrHhRVWgfU1Qgh0sYk28bYivFzHeQMAxCjmcQAAAA==</wm>
n?
le
ah
W e:
n
n
de tli 44
zu Ho 2 4
en atis 00
Gr 800
0
ag
Fr
Sin peis da seniester Walter Caviezel, Toni Caduff, Tarcisi Cadruvi e Rinaldo Pelican. En
schanuglias da seniester Felix Kehl, Livio Cajochen, Ignaz Cadruvi e Gion Paul CameMAD
nisch.
SURSELVA
GIEVGIA, ILS 8 DA OCTOBER 2015
7
Sandra Capaul ed Alexi e Marcus ella Casa d’Angel
Ciclus d’arranschaments accumpignonts tier l’exposiziun «Val Lumnezia – aspects» ella Casa d’Angel a Lumbrein
DA MARTIN CABALZR
„ El rom dils arranschaments ac­
cumpignonts tier l’exposiziun «Val
Lumnezia – aspects» han plirs artists
purtau atgnas ovras e risdau da lur
vesta persunala sill’exposiziun e da
lur relaziun specifica culla Val Lum­
nezia. Dacuort ein quei stai la foto­
grafa Sandra Capaul ed ils cantau­
turs Alexi Nay e Marcus Hobi. Era al­
la sisavla intervenziun artistica previda
el ciclus dils arranschaments accum­
pignonts dall’exposiziun actuala «Val
Lumnezia – aspects» ha la gestiunaria
dalla Fundaziun da cultura Lumnezia
Anne-Louise Joel saviu beneventar in bi
diember d’audituras ed auditurs ella
Casa d’Angel, la casa da cultura dalla
Lumnezia a Lumbrein.
La fotografa ed artista
Sandra Capaul
L’artista Sandra Capaul ei oriunda da
Lumbrein, ei carschida si a Cuera e viva
oz a Turitg. Grazia a sia residenza da va­
canzas sil cuolm da Curtginatsch a
Lumbrein hagi ella manteniu stretgas
relaziuns culla patria nativa da siu bab.
Sco mattascha hagi ella salvau en me­
moria la Lumnezia, cunzun pervia dal­
las numerusas stortas che fagevien faste­
di ad ella sil viadi cugl auto dalla Lum­
nezia viaden. Pli tard hagi ella dessignau
cun gronda predilecziun pil detagl la
gruppa dil Terri ed uras en ed uras ora
hagi ella observau quella siluetta im­
pressiunonta.
Cun las duas fotografias «plonta
2007» e «Bova blaua» ha Sandra Capaul
illustrau sia relaziun persunala cull’ex­
posiziun e culla vallada. Sill’emprema
fotografia squitschada sin pupi da pla­
cat vesan ins ina plonta munida cun ina
construcziun da lenn che surveva sco te­
gia da laghetg pils catschadurs e che se­
sanflava a S. Martin sper la via lumne­
ziana. Quella hetta da catscha construi­
La fotografa ed artista Sandra Capaul flancada dils cantauturs Alexi Nay (dretg) e Marcus Hobi (seniester).
da silla plonta ed il portal da Porclas er­
ien per ella in clar indezi d’arrivar en Val
Lumnezia. La fotografia seigi dil remi­
nent vegnida realisada 2007 en connex
culla formaziun d’in placat pil Museum
d’art grischun. La construcziun ella
plonta hagi fascinau ella talmein muort
la sintesa naturala denter architectura e
sculptura. Las aissas exponidas a sulegl
e plievgia hagien survegniu cul temps la
colur dalla plonta, aschia che la cons­
trucziun funcziunala dalla hetta da la­
ghetg seigi la finala setransformada en
ina sculptura. Damai che la hetta seigi
ussa svanida seigi la fotografia daventa­
da ina perdetga dil temps, manegia la fo­
tografa.
Las duas ulteriuras fotografias muos­
san ina bova en ina spunda surcarschida
cun pastg, caglias e plontas a Tschasseuls
Excursiun tier la ruina da Frauenberg
„ (anr/sr) Sonda proxima, ils 10 d’oc­
tober dallas 14.00–16.00 organisescha
il Museum Regiunal Surselva (MRS)
ina excursiun per famiglias tier la rui­
na dalla tuor Frauenberg. El cudisch da­
vart la historia dil marcau da Glion –
ch’ei cumparius dacuort – stat ei scret
ch’ils da Glion erien suttamess alla fin dil
13avel tschentaner al signur feudal Hein­
rich von Frauenberg. El temps da Hein­
rich croda la construcziun da fortezias dil
marcau e d’ina nova baselgia, aschia ch’ei
vegn supponiu ch’il signur da Frauen­
berg seigi il fundatur dil marcau. Il MRS
organisescha sco program da rama tier
l’exposiziun actuala «Glion – anavos el
futur» ina excursiun tier la ruina dalla
tuor da Frauenberg a Ruschein. Las la­
vurs da sanaziun – ch’ein vegnidas exe­
quidas vid la miraglia medievala entras la
fundaziun Pro Frundsberg – ein vegnidas
terminadas questa stad. L’excursiun vegn
guidada da Rosmarie Bartholet. Davart las
canzuns d’amur da Heinrich von Frau­
enberg vegn Markus Burgmeier da Bal­
zers a referir. Duront il referat vegnan ils
affons survigilai e Jürg Hassler e Marius
Hublard dall’Uniun per tecnicas da ca­
tscha prehistoricas instrueschan els da far
ballesters e paliats e co ins setta cun quels.
L’excursiun tier la ruina da Frauenberg ha liug
ils 10 d’october 2015, 14.00–16.00. Liug da sentu­
pada ei a Ruschein, parcadi ustria Alpina. Ina
annunzia tochen la sera avon allas 18.00 ei gia­
vischada. Tel. 081 925 41 81, info@museumre­
giunal.ch, www.museumregiunal.ch
FOTO M. CABALZAR
silla costa settentriunala dil Péz da Vrin.
Las duas fotografias bunamein identicas
animeschan igl observader d’urentar
bein las differenzas ch’ein relativamein
minimas. Sulet pintgas midadas dalla
perspectiva, dil temps e dallas relaziuns
da glisch fan ora la differenza. La fina­
mira seigi buca stada da presentar la
cuntrada, anzi da reflectar sia percep­
ziun.
Success dubel
per Helvetia Nostra
„ (rtr) A Mustér vegn ina surbaje­
giada franada ed a Breil sto anc ina
giada vegnir ì sur ils cudeschs per­
vi d’in project da segundas abita­
ziuns. A Mustér fa il project per la sur­
bajegiada d’abitaziuns da vacanzas ad
Acletta naufragi. Il tribunal federal ha
abolì la lubientscha da bajegiar ed ha
uschia dà raschun a l’organisaziun
Helvetia Nostra. Il patrun da la par­
cella èn las pendicularas da Mustér. El­
las levan bajegiar chasas d’ina e pliras
famiglias sin in areal ad Acletta. La
dretgira administrativa dal chantun
Dus da trais chors
han dirigent
Sonda proxima envida il Museum Regiunal Surselva ad ina excursiun da famiglia tier la ruina dil casti da Frauenberg a Ruschein.
FOTO M. HUBLARD
Ils cantauturs Alexi e Marcus
Vuler presentar ils cantauturs Alexi e
Marcus als lecturs romontschs fuss
bein purtau aua el Glogn. Lur canzuns
accumpignadas da ghitara, flauta,
keyboard ni clavazin ein daditg da­
ventadas cult ed ein oz pegliasis musi­
cals lunsch sur ils cunfins romontschs
e grischuns ora. A Lumbrein han ils
dus cantauturs capiu da tschaffar il
publicum cun canzuns che han in
stretg connex culla vallada ed ein
aschia idas sut la pial el publicum in­
digen ed als hosps da vacanzas atta­
schai a nossa vallada muntagnarda
plein suegl.
Alexi Nay ha risdau da sias empre­
mas enconuschientschas culla Lumne­
zia e cul(a)s Lumnezian(a)s sin in via­
di da scola, duront las treis stads sco
pastur silla Greina e pli tard sco scolast
secundar a Vella. Dapi prest treis de­
cennis viva el cun sia famiglia a Pleif/
Vella ed ei aschia daventaus in verita­
bel Lumnezian.
Marcus Hobi, da clamada medema­
mein scolast secundar, ei s’entupaus
per l’emprema gada cun Alexi Nay du­
ront il studi a Friburg. Els hagien fatg
bia musica ensemen ed ordlunder sei­
gi carschida ina ferma amicezia. Tras
sia dunna oriunda da Rabius e cun sias
treis feglias hagi el manteniu in ferm li­
giom culla Surselva romontscha, ha
Marcus Hobi sincerau.
Per deletg dil publicum han ils dus
cantauturs schau resunar differentas
canzuns fetg liricas sco «Ti esi ius»,
«Mes antenats», «Da brentina», «Sas
aunc», «Salischina» e «Praula d’atun»
ni era satiricas sco «Politica» ni «Vina­
von anavon». S’entelli che era il «Clom
dalla Greina» che ei staus a sias uras il
fanal per la protecziun dallas cuntradas
naturalas che terminescha cugl appel
«Quei ei er nossa patria, Perquei salvei
la Greina» ha buc astgau muncar cun
quella occasiun.
„ (rtr) Enfin il cumenzament da la stad
vegnivan ils trais chors da Tujetsch diri­
gids dal medem dirigent. Suenter sia de­
missiun èsi stà da tschertgar in nov, quai
ch’è reussì be a dus chors. Il Chor mische­
dau Sedrun ed il Chor­baselgia Sedrun
han gì cletg. Els han chattà cun Claudio
Simonet in dirigent. Al Chor mischedau
Rueras n’èsi betg reussì da chattar in di­
rigent. Tenor la presidenta dal chor Ruth
Giossi hajan ils commembers decidì da
tschertgar vinavant e da betg dar si il chor
che chanta en baselgia sco era tar occur­
renzas profanas. Chantar en in dals dus
auters chors en vischnanca na vul la gron­
da part da las chantaduras e dals chanta­
durs betg.
Grischun aveva gia acceptà il recurs da
Helvetia Nostra.
Er en la vischnanca da Breil ha Helve­
tia Nostra gì success cun in recurs. La
dretgira administrativa dal chantun Gri­
schun sto anc ina giada ir sur ils cudeschs
pervi dal project per abitaziuns secunda­
ras a Tgariel. Quai ha decis la dretgira fe­
derala a Losanna. In problem è tranter
auter la lubientscha da bajegiar ch’era
scadida, cunquai ch’i n’è betg vegnì con­
struì las abitaziuns aifer in onn. La dre­
tgira fa uschia allusiun a l’iniziativa da se­
gundas abitaziuns.
RECLAMA
Heinz Brand e
Magdalena
Martullo-Blocher
cun in ulteriur candidat da la PPS
sin glista 5 u 7
Überparteiliches Komitee «Wirtschaftsvertreter nach Bern»
Postfach 381
7001 Chur
Unternehmerinnen und Unternehmer wählen
profilierte Vertreter der Wirtschaft
Wahlen
2015
nach Bern
Angela
Magdalena
Casanova-Maron
E
ST
I
L
Franz Sepp
Martullo-Blocher
1
E
ST
I
L
Andreas
Caluori
Felix
7
LI
E
ST
11
E
ST
LI
12
ER
L
G
ID
EdN HM
AN un SCnderat
F
E
IN Stä
ST RTin den
A
M
Vom Leben
zum Leben
Danke, dass Sie Fastenopfer in Ihrem
Testament berücksichtigen.
Ihr TV Südostschweiz
Bleiben Sie regional «up to date»!
<wm>10CAsNsjY0MLQw0DU0NDUytQQAlYPInA8AAAA=</wm>
Wohneigentum
finden: remax.ch
<wm>10CFXKrQ6AMAxF4Sfqcm-3jo5KgiMIgp8haN5f8eMQR5zkW5awhK9pXvd5C4IOIU2tBc3TUELpSasHGl1BG1mzFWXjjwszSgb6awTPe2eVTDF2R03Xcd7FLIS0cQAAAA==</wm>
tv.suedostschweiz.ch
remax.ch
ANDREA FANZUN, GESCHÄFTSFÜHRENDER PARTNER, FANZUN AG, DIPL. ARCHITEKTEN + INGENIEURE
www.landi.ch
aktuell
Bauernmarkt
ab
9.
17.
90
10 kg
–.99/kg
90
16.
90
6 kg
2.98/kg
10 kg
Im Sack, gebürstet. Festund mehligkochend,
und rote Sorte.
10 kg
25 kg
9.90 / –.99/kg
23.75 / –.95/kg
Zwiebeln
Im Sack.
32749
32750
9.
90
6 kg
1.69/kg
Kartoffeln
ab
1.65/kg
Birnen Kl. I
Im Karton.
Sorten: Conference,
Kaiser Alexander
und Williams.
Äpfel
Im Karton. Sorten: Gala,
Golden, Topaz, Pinova,
Boskoop und Jonagold.
Klasse II 9.90 / 1.65/kg
Klasse I ab 15.– / 2.50/kg
Preise in CHF. Artikel- und Preisänderungen vorbehalten LS – 41/2015. (in der LANDI mit Sortiment Frücht und Gemüse. Preise gültig pro Verkaufseinheit)
Gültig: 5.10.15 – 17.10.15
«KOMPETENZ, IN
ALLEN DISZIPLINEN»
Feiern Sie auch ein Jubiläum? Ob privat,
als Verein oder als Firma – wir begleiten
und beraten Sie kompetent in allen Diszi­
plinen, von der Idee bis zum gedruckten
Jubiläumsbuch.
www.somedia-buchverlag.ch
ENGIADINA
GIEVGIA, ILS 8 DA OCTOBER 2015
9
Ingaschamaint per ün spazi vital prezius
Voluntaris refan a Sent ün mür mort
„ (anr/fa) 11 persunas passaintan
quists dis a Sent ün’eivna da vacanzas
cun refar ün mür mort in vicinanza dal
cumün. Da lur lavur profitan tant il pur­
tret da la cuntrada sco eir la natüra. Per
pussibiltar la cultivaziun da chomps sun
gnüts terrassats in Engiadina Bassa grondas parts dal terrain agricul. Quai han fat
ils paurs cun agüd dad uschedits mürs
morts, voul dir sainza molta. (Cunquai
chi’s sa cha quels mürs dan ün dachasa a
da tuotta sorts bes-chinas e plantas as
douvra hozindi eir l’expressiun mürs
sechs.) «Cun l’ir dals ons as diminuischa
la stabilità da quels mürs», ha declerà Angelika Abderhalden da la fundaziun Pro
Terra Engiadina (PTE) in marcurdi in
occasiun d’üna visita a las 11 persunas chi
lavuran quist’eivna a Von, ün cuntegn in
vicinanza dal cumün da Sent, «per evitar
cha quists mürs croudan in muschna organisaina daspö ün pêr ons acziuns per
refar mürs sechs.» Gnüda a far la visita es
eir Regula Ott dal Fond svizzer pella cuntrada (FSP), il qual güda a finanziar quistas eivnas.
In collavuraziun
cun SUS e Pro Natura
La PTE es üna fundaziun chi’d es gnüda
constituida da l’on 2009 dal cumün da
Ramosch e da la Fundaziun pella protecziun da la cuntrada svizra. Il böt da la
fundaziun engiadinaisa es da realisar
progets a favur da la natüra in profitond
da las sinergias cun l’agricultura, la silvicultura, la protecziun da la natüra ed eir
cul turissem. «Per realisar il proget da refar ils mürs sechs vaina il sustegn da la
SUS (Stiftung Umwelt-Einsatz Schweiz)
e da la Pro Natura», ha cuntinuà la biologa Abderhalden. Cun seis passa
110 000 commembers es la Pro Natura
la plü grond’organisaziun pella protecziun da la natüra in Svizra. La SUS planisescha, intermediescha e maina daspö
l’on 1976 in tuot la Svizra lavuors per
gruppas da giuvenils e creschüts ed eir
per homens chi praistan servezzan civil.
Las gruppas da voluntarias e voluntaris
da la SUS lavuran tuottas a favur da la
protecziun e la chüra da la natüra e la
cuntrada cultivada. Sarah Siegrist coordinescha ils progets da la SUS. La gruppa chi’d es quist’eivna in acziun a Sent,
quatter homens ed ot duonnas da Genevra fin Vnà, vain instruida e manada
da Michael Gosteli. El es specialist per da
quists mürs.
«Cun üna metoda veglischma»
Ils mürs sechs, resp. morts vegnan construits tenor el cun craps chi’s chatta illa natüra. «Quels craps as pruna sü sainza molta o betun, quista metoda ha
ün’età venerabla da plüs tschientiners»,
ha’l explichà, «ils mürs morts sun spazis
vitals prezius per bes-chas e plantas ed
han uschea survgni üna funcziun importanta illa cuntrada cultivada sco qua
a Sent.» A la visita a Sent d’eiran preschaints in marcurdi eir ils proprietaris
da las parcellas sur e suot il mür chi vain
refat, ils paurs Aita e Jachen Zanetti. Els
mainan mincha di la marenda e l’aua
choda pel tè o cafè fin a Von. «No eschan
fich cuntaints culla lavur da quist team,
id es bel chi dà glieud chi vain pro no a
far quista lavur», ha dit Jachen Zanetti,
«id es nempe da verer da mantgnair
quists mürs morts.»
Profità da l’experienza
dals partecipants
Sco cha Gosteli ha dit pona lavurar da
maniera speditiva quist’eivna a Sent:
«Per ün pêr da no es quist fingià la sesavla jada chi’s partecipeschan ad ün’eivna da far mürs morts. Els han dimena
fingià bler’experienza cun far quista lavur.» El svess es independent e lavura suvent pella SUS. Per l’expert da mürs
morts esa la prüma jada ch’el lavura in
Engiadina: «I’m plascha bain qua in
quista cuntrada terrassada e’ls proprietaris dals prads sur e suot il mür cha no
refain sun fich cordials. Els predschan
nossa lavur, quai chi nun es adüna il
cas», ha Michael Gosteli accentuà. Cha
quist mür in vicinanza da Sent haja aint
crappuns fich pesants, ha’l agiunt, «id ha
vuglü l’agüd da tuots per tils plazzar.
Quista lavur cumünaivla es eir statta
üna bell’experienza.»
Minchün da la gruppa sa che ch’el ha da far.
FOTOS F. ANDRY/S. SIEGRIST
Angelika Abderhalden, il pêr Aita e Jachen Zanetti e Regula Ott
piglian suot ögl il resultat da la lavur.
Sarah Siegrist chi coordinescha ils progets da la SUS e Michael
Gosteli chi maina il lavur a Sent.
Simpatia pel rumantsch e pella Val Müstair
„ (lr/mp) Sco üsità han darcheu lö a
Sta. Maria ils cuors intensivs da ru­
mantsch, organisats da Lia Ruman­
tscha ed Uniun dals Grischs. Dürant
l’eivna chi vain as sfadian bundant 40
persunas dad imprender e da dovrar
nossa lingua. Ils cuors intensivs da vallader han lö daspö bod trenta ons a
Scuol ed a Sta. Maria, in Engiadina Bassa adüna d’instà ed in Val Müstair adüna d’utuon. Intant cha a Scuol haja dat
ingon ün nouv record da partecipants es
il nomer in Val ün zich plü bass co l’on
passà, però amo adüna remarchabel. Ils
differents nivels van dals principiants
chi nun han ingün’idea da rumantsch
sur quels chi ris-chan üna seguonda jada, ed oters chi frequaintan ils cuors per
la terza o quarta jada fin pro quellas persunas chi inclegian e discuorran bainischem la quarta lingua naziunala. Quists
ultims as partecipeschan obain al cuors
da conversaziun e rinfrais-ch, obain ad
ün seminar litterar sur da Tista Murk.
Üna fideltà impreschiunanta
Il promotur regiunal da la LR, Mario
Pult, es satisfat cha tantas persunas s’han
annunzchadas: «Ingon han lö ils cuors
ün’eivna plü tard co’l solit. Il motiv da
quist spostamaint es cha las vacanzas da
stà da la scoula han dürà ün’eivna plü
lönch.» El es cuntaint cha’l spostamaint
nun ha gnü consequenzas negativas sülla partecipaziun, eir schi nu’s possa registrar quista jada ün record da partecipa-
ziun. Quai chi til fa impreschiun es cha
duos terzs da las persunas vegnan daspö
ons: «Implü am faja grond plaschair cha
quasi tuot ils partecipants van cuntaints, schi furtünats, a chasa. Quai es in
prüma lingia il merit da las persunas
d’instrucziun chi sun eir ellas fich fidelas.» Il program accumpagnant cuntegna ingon, sper il chant cumünaivel da
la daman: la visita al muglin Mall, la
preschantaziun da la Biblioteca Jaura
cun Hans-Peter Schreich, üna guida tras
Üna tala brajada sco dal 2012 es eir ingon da la partida.
il cumün da Müstair cun Valentin Pitsch,
üna prelecziun cun Mevina Puorger i’l
Chastè da cultura a Fuldera ed üna sairada da tarablas e dittas cun Bigna Mirjam Rösch-Schreich illa Chasa Jaura a
Valchava. «Per promouver la cumpagnia
organisaina adüna üna tschaina cumünaivla e daspö duos ons spordschaina la
pussibiltà d’imprender a cuschinar ün
trat indigen», agiundscha Mario Pult. El
tradischa cha’ls interessats pudaran imprender a far canedels.
FOTO ARCHIV LR
10
SURMEIR
GIEVGIA, ILS 8 DA OCTOBER 2015
Las quatter fotografas
Savognin: Exposiziun da fotografias an Sala Segantini
„ (pb) Davent da sonda passada per
las proximas dus emdas exponan quatter fotografas indigenas mintgamai set
fotografias ord lour collecziun. Igl tema è adegna nateira, davent dalla cuntrada alpina sur muments dad ena atmosfera, speziala anfignen tar animals
e flours. E chegl anfignen an vista macro. Avant en onn è stada ainten la Sala
Segantini a Savognin ena exposiziun da
fotografias an furma da concurrenza. Tot
tgi dastgeva sa participar cun treis fotos
tar treis temas or dalla nateira. La parti­
cipaziun è stada bunga ed igl resung digl
publicum er. Inizianta da chella concur­
renza è stada Heidi Wenig (78). La don­
na sesenta a Salouf e tgi magna lò la Ga­
lareia Toissa è er sez fotografa. Essend tgi
ella lavoura er anc scu survigiladra dalla
Sala Segantini ò ella dumando alla Pro
Segantini per dretg da hospitalitad ain­
ten la Sala: «Ia va er panso tgi seia bung
schi la Sala Segantini vegia durant igl
taimp mort er otras occurrenzas», dei la
donna iniziativa. Siva igl bung resung
digl onn passo vegia ella lia piglier chel
schlantsch ed organisar er chest onn en­
satge. Uscheia vegia ella dumando anc
treis donnas tgi ella canoscha e tgi sa fa­
tschaintan er dalla fotografia da leir col­
laborar: Silvia Capeder (45) da Cunter,
Seraina Giovanoli (41) da Savognin ed
Edith Schmid (65) da Riom.
I dat las quatter staschungs, igls quat­
ter musketiers, igls quatter tenors ed os­
sa damais er las quatter fotografas. Ed el­
las mossan ossa mintgamai ena collec­
ziun da lour ovras. Mintgigna las sias spe­
zialitads.
La nateira e las sias diversas facettas
«Siva tgi ia sung stada malsanga avant
quatter onns vaia tschartgea ena occupa­
ziun per me suletta. Uscheia sunga neida
tar la fotografia. Per me ègl sto atgna­
Chellas on per ella ena expressiun bler
pi ferma.
Exponan actualmaintg lour fotografias alla Sala Segantini a Savognin: (davos da san.) Silvia Capeder e Heidi Wenig; (davant da san.)
PDS
Seraina Giovanoli ed Edith Schmid.
maintg cler da tschartger igls motivs ain­
ten la nateira. Ensatge tgi stat er salda e
tgi ins pò contemplar bagn er cun la ca­
mera», dei Silvia Capeder. Uscheia ò ella
antschet a fotografar la nateira an gene­
ral, cuntradas, flours, plantas. Ella è er
davantada pertscherta digl avantatg dal­
la fotografia digitala. Ins possa far fitg
bleras ed alloura veiramaintg piglier or la
pi bela. Schi ella geia ensanouas vegia el­
la adegna la camera cun ella. Per saveir
reager, schi ins veia ensatge spezial.
Per l’exposiziun vegia ella ossa piglia
flours en po spezialas tgi creschan tar
nous. Flours tgi ins veia betg mintga de.
Per exaimpel la pantofla da Nossadonna.
E magari geia ella er schi manevel cun la
camera tgi davaintan fotos macro. La fe­
gnameira seia pero stada da mussar chel­
las flours spezialas agl observader ainten
lour belezza cumplagna. Ella vegia fatg
massa fotografias e seia ossa vedlonder da
sorteir ed ordinar ellas. Digl reminent è
Silvia Capeder er stada avant en onn alla
concurrenza da fotografias. E chegl cun
fitg bung success.
Igl davos vala er per Seraina Giovano­
li. «Avant l’exposiziun vainsa discurria
tranter las quatter donnas per vurdar tgi
betg mintgigna fetscha igl madem. Ia
sung pitost chella tgi tschertga igl de­
tagl.» Ella ò avant en taimp gia ena expo­
siziun da fotografias agl Center da sana­
dad a Savognin. Lò cun blers detagls da
flours e plantas e per part er animals, sa­
vens segl camp da macro. Ed er ossa vo
Seraina Giovanoli puspe an chella direc­
ziun. Cun oters maletgs. E la decisiun
finala tge fotografias tgi vignan exponei­
das seia adegna ansemen cun sia sora Tamara.
Ella vot pero betg star fixada an ena
direcziun dalla fotografia. Per igl avi­
gneir ò ella gio cleras fegnameiras.
Uscheia è en proxim project tgi ins pu­
dess titular «vatgas e pizzas». Ed a media
vista less Seraina Giovanoli sa deditgier
adegna daple alla fotografia neir/alv.
Atmosfera speziala
Davent digl detagl e tigneir ferm cun la ca­
mera ena situaziun u ena atmosfera spe­
ziala è la devisa fotografica dallas dus otras
expositouras. Edith Schmid ò adegna fatg
fotografias. Igls davos onns pi intensiv. El­
la vo bler a muntogna e la camera duess gi­
dar ad ella da mantigneir las belas regur­
dientschas. Ella peglia er savens cun ella igl
satg da durmeir e pernottescha sot tschiel
avert. «Uscheia sunga er lò dad ouras tgi
ins è normalmaintg betg sen las pizzas.
Chegl lubescha er da tschiffer aint cun la
camera muments spezials, gist la dumang
tar la levada digl suglegl u la seira tar la da­
randeida. Ia vi pero betg aveir alla fegn
maletgs per las cartas postalas, mabagn
muments dad ena atmosfera speziala tgi
dat angal mintgatant.» Chels maletgs tgi
ella vegia exponia seian ena selecziun da
muments spezials, ma er dad evenimaints
spezials tgi ella vegia gia ainten las mun­
tognas.
Heidi Wenig ò piglia ainten la sia
tscherna en masdetg da cuntradas spezia­
las an ena situaziun speziala ed igl ele­
maint ava gioia er ena rolla. Ella ò er foto­
grafo animals e flours anfignen tigl detagl.
Tenor ella duess l’exposiziun actuala da
fotografias betg esser la davosa. Gio igl
onn proxim duess esser ena cuntinuaziun.
Alloura puspe an furma da concurrenza,
noua tgi mintign pò sa participar cun en
maletg. Igl tema è er gio tscharnia «vi­
schnancas grischunas». «Chegl pò esser
en’antiera vischnanca, pero er angal en
quartier u en cantung dad ena vischnanca
or dad en’optica speziala.»
Digl reminent è ossa l’exposiziun ac­
tuala alla Sala Segantini averta scu usito
mintga de cun excepziun dalla dumengia
dallas 15.30–17.30.
Tots on gia schi bler da rachintar
Sur: Scuntrada dallas annadas 1930–1950
„ (anr/gns) Ena legra cumpagneia e
da buna luna è s’inscuntrada l’emda
passada all’Alp Flex e passanto en pêr
belas ouras an cuminanza. Laschea repassar ins ò igl taimp da scola, d’unfanza ed er sa regurdo a tots chels tgi
on betg ple pudia sa participar agl antop. Da preschaint on li inscunters d’an­
nadas an Surses ed er an Val Alvra ed igl
ple èn chegl scuntradas d’annadas da
chels tgi festiveschan en anniversari ra­
dond. Uscheia on er gist fatg festa chels
da Surses dall’annada 1965, avant treis
emdas chels digl onn 1945 e sonda tgi
vign chels tgi en naschias avant 60 onns.
Ple tgi 60 onns vevan las donnas ed er igls
omens da Sur tgi èn s’inscuntros vender­
de passo all’Alp Flex. Anvido alla festa
d’annadas vevan Emma Spinas-Signorell,
Baba Poltera-Cotti e Sabina Poltera-Jäger.
Ellas treis segnan gio pi dadei per l’orga­
nisaziun digl antop d’annadas da Sur e
chegl cun donnas ed omens digl 1920
anfignen igl 1950. La davosa geda on las
treis donnas organiso igl inscunter avant
tschintg onns ed ossa damai puspe. Pas­
sa 50 invitaziuns on ellas tarmess a Sur,
an Surses, aint igl Grischun ed er ordvart
chel.
Da 65 onns anfignen 80 onns vevan las participantas ed igls participants dalla scuntrada d’annadas da chels da Sur.
17 èn morts siva digl davos antop
Igl 2010 cura tgi chels da Sur dallas an­
nadas 1920 anfignen 1950 èn s’antupos
vevan las organisatouras anc tarmess
l’invitaziun a 69 persungas. Actual­
maintg èn chegl anc stadas 52 donnas ed
omens, chegl tgi vot deir tgi siva digl
2010 anfignen all’antschatta da settem­
ber 2015 on gist 17 persungas da Sur, u
uriundas da Sur, gia da piglier per ade­
gna cumgea da chest mond ed er digls
convaschigns. Venderde passo tar igl an­
top agl hotel da muntogna Piz Platta
all’Alp Flex èn tots sa regurdos an en mu­
ment da silenzi agls trepassos tgi èn ias
per adegna ainten la perpetnadad cele­
stiala. Blers vegian bagn mantgea, on
singuls detg, ma uscheia seia la veta ed i
resta pac oter tgi d’acceptar la sperdita da
tants ancunaschaints.
onns Gion Jäger e dallas donnas era Beatrix Grisch la pi (giovna).
Angal fatschas cuntaintas
Gio durant igl aperitif, dantant digl gi­
antar e siva da chel è nia discussiuno e
chegl an en cuntign. Mintgign ò gia schi
bler da rachintar cun divers betg aveir
schi savens contact cun igls conscolars u
cun igls ancunaschaints. Igl era en bel
vurdar cun tge plascheir tgi mintga sin­
gul ò rachinto dallas aventuras da scola,
digl bel taimp cura tgi mintgign era anc
ensatge pi gioven ed er digl taimp pas­
santo an cuminanza all’Alp Flex. Belas
regurdientschas tgi restan pi prubabel
anfignen alla fegn dalla veta. Risadas ògl
cunzont er do cura tgi Meltger Poltera,
Robert Poltera e Fazi Mark on rachinto
da l’egn u l’oter stragi fatg da mattatschs.
Chegl eran anc taimps noua tg’ins pude­
va far en stragi, pero sainza sa lascher
tgappar.
Varsaquants cun 80 onns
Suando all’invitaziun dallas treis orga­
nisatouras on radond 30 donnas ed
omens. Nous vagn propi grond pla­
scheir tgi schi blers èn sa decidias da neir
agl antop, manegian Emma Spinas­Si­
gnorell, Baba Poltera­Cotti e Sabina
Poltera­Jäger. Da s’inscuntrar da mezde
e betg la seira, chegl seia stada ena buna
ideia, ò managea la gronda part digls 30
FOTO G. N. STGIER
preschaints. Cun neir pi vigl seia pi am­
pernevel da far ena festa da mezde cun
en giantar tgi la seira cun ena tschagna.
Dallas donnas, era Eugenia ArbeiterCotti cun 80 onns la pi viglia e digls
omens era chegl Gion Fluregn Cotti tgi
stat alla Bassa ed è nia aposta pigl antop
an sies li nateiv. El seia nia gugent per
vaseir puspe chels da Sur, ò detg igl om
dad 80 onns. Igl pi (gioven) era cun 65
Favetta dad Emma e cant da Gion
Las treis organisatouras Emma Spinas­
Signorell, Baba Poltera­Cotti e Sabina
Poltera­Jäger vevan panso a mintga de­
tagl. Ena bela decoraziun da meisa, en
corign per mintgign e schizont agls figls
cun igls texts dallas canzungs tg’ins can­
tava anc ainten scola. Scu adegna pigl
antop veva Emma Spinas­Signorell er
puspe fatg favetta e tots on laschea gus­
tar la buna favetta. Anromo la festa cun
bel cant ò alloura Gion Jäger, igl bari­
ton tgi è er gio pensiuno. Totpiglia è igl
inscunter sto fitg ampernevel e schi Dia
vot vignigl an treis onns puspe a dar
egn.
SURMEIR
GIEVGIA, ILS 8 DA OCTOBER 2015
11
Texts perfetgs an rumantsch grischun
Concurrenza da screiver «Plima d’aur»: Contribuziuns surmiranas
nor divers criteris e gudagnea on allou­
ra las scolaras u igls scolars tgi on re­
tschet igls pi blers puncts per lour texts.
Igl è ansomma betg sto simpel da giu­
ditgier igls texts cun esser tranter igls 45
texts divers fitg bungs.
DA GION NUTEGN STGIER / ANR
„ Da total nov premis èn gist quatter
ias a scolaras ed ad en scolar da Surses. Gudagnea la concurrenza dalla
categoria scola superioura ò Ursina
Cola da Riom. An preschientscha da
130 persungas èn nias surdos igls premis a Donat. La concurrenza da screiver
la «Plima d’aur» dalla Lia Rumantscha
ò ena tradiziun da prest 20 onns. Ella sa
drezza a scolaras, scolars ed a giuvenils
tgi screivan gugent e cun plascheir. Er
an Surmeir è chella concurrenza fitg po­
pulara, cunzont tar igls scolars e las sco­
laras dalla scola secundara e reala Surses.
Igl davos decenni è cunzont en om sto
tar nous igl «motor» dalla «Plima d’aur»
e chegl è igl anteriour scolast Bartolome
Tscharner. El ò animo e fatg curasch al­
las mattas ed agls mats da sa participar
alla concurrenza da screiver. Cun sies
scolars è el alloura er ia da success a suc­
cess tar la concurrenza «Plima d’aur»,
cun adegna puspe screiver els igls mi­
glers ed igls pi interessants texts. Cugl
scolast Daniel Dedual ò Bartolome
Tscharner catto en successour tgi ò cun­
tinuo cugl maden angaschamaint ed ena
persunga tgi ò er savia persvader scola­
ras e scolars da screiver en text per la
«Plima d’aur».
Da nov an tottas treis regiuns
Anfignen ossa davigl pigl Grischun cen­
tral e per la Surselva ena concurrenza
dalla «Plima d’aur». Chest onn ò la Lia
Rumantscha fatg la concurrenza da
screiver da nov ainten tottas treis re­
giuns rumantschas digl Grischun. Ena
On domino la categoria dalla scola superioura, igl mat e las treis mattas da Surses. Silvio Bellini, Natalie Jäger, Rilana Demarmels ed
FOTO G. N. STGIER
Ursina Cola (da san.).
concurrenza è stada an Nagiadegna,
egna an Surselva ed alloura aint igl Gri­
schun central cun Surmeir e la Val
Schons. Inoltros èn nias an tot passa 180
texts e digl Grischun central 45 texts.
Per l’organisaziun è stada responsabla
Carmen Dedual tgi è stada fitg activa e
cunzont er incantada dall’antiera con­
currenza. Alla giuria digl Grischun cen­
tral on appartignia Bartolome Tscharner,
Dorathe Dolf ed igl autour da chellas
lengias. Els treis on valeto igls texts te­
Bungs texts an rumantsch grischun
La giuria ò ludo fitg las treis mattas ed
igl mat tgi on gudagnea igls premis ain­
ten la categoria scola secundara e reala.
Igls texts scretgs an rumantsch grischun
conferman tgi nossas scolaras e noss sco­
lars èn bungs da screiver fitg bagn e sen
en nivel pulit ot texts an rumantsch gri­
schun. Chegl tgi pertotga igl scazi da
pleds, la schelta ed igl cuntign eran igls
texts scretgs an rumantsch grischun
considerabel miglers tgi igls texts scretgs
an surmiran. Gudagnea tar igls scolars
pi «vigls» ò Ursina Cola da Riom tgi ò
scretg ena bela istorgia d’amour. Silvio
Bellini da Parsonz ò contanschia ainten
chella categoria igl sagond post ed igl
terz post on partia Rilana Demarmels da
Salouf e Natalie Jäger da Sur. Ainten la
categoria 5. e 6. classa ò Flurina Carisch
da Savognin obtignia igl sagond post
cun screiver en text scu tgi la gasetta gri­
schuna cumpara an diesch onns. Ainten
las proximas Paginas da Surmeir publi­
tgainsa igls miglers texts dallas scolaras
e digls scolars da Surses tgi on retschet a
Donat en premi. Surdos èn chels nias an
en ambiaint ampernevel a Donat, cun
cant dalla scola, cun musica da Casper
Nicca e cun 130 gratulants e gratulantas
per las mattas ed igls mats tgi on scretg
bunas istorgias graza alla gronda fanta­
scheia.
Betg il logo è decisiv
Ena bela tgesa cun 800 maletgs
Lai: Infurmaziun dalla «marca» Arosa­Lai
Alvagni: Exposiziun digl relasch da Reto Beer
DA GION NUTEGN STGIER / ANR
„ Siva dad en onn s’occuppan 45
persungas cun la marca Arosa-Lai e
cugl avigneir communabel da chella
«marca». Ossa ins ò gio igls amprems
resultats. Chels èn nias preschentos
alla publicitad. Igls davos onn è nia in­
vesto bler taimp e blera lavour digls
participants e dallas participantas digl
project «marca» Arosa­Lai. 45 persun­
gas da tots dus lis turistics e da tottas
branschas appartignan a chellas grup­
pas da project. Uscheia fon part repre­
schentants dalla politica, dalla hotella­
reia, dalla gastronomia, dalla paraho­
tellareia, dallas organisaziuns turisticas,
dallas pendicularas, dall’economia,
dalla cultura e dall’agricultura. L’in­
cumbensa principala dalla gruppa da
project è dad eleborar e sviluppar la
«marca» Arosa­Lai. I seia bler daple tgi
da crear angal en logo, chegl tgi seia an­
somma betg igl pi decisiv per ena col­
laboraziun ed en marketing communa­
bel, ò detg Dominic Largo, igl vicedi­
rectour e schef da marketing da Lai Tu­
rissem.
Dar en profil per eir
communabel sen la fiera
Ainten la fasa iniziala ins vegia vurdo
noua tgi Arosa e Lai figureschan oz scu
destinaziuns da vacanzas. Communa­
bel ins vegia tschartgea da cattar las de­
blezzas e las fermezzas da chels dus lis
turistics. Da dar en profil pigl marke­
ting communabel seia naturalmaintg la
gronda fegnameira dallas gruppas da
project. Chegl seia schinavant gartagea
pulit er graztga agl expert da turissem
Stefan Pirchmoser tg’ins ò scu cunsiglie­
der e scu persunga neutrala ainten la
gruppa cun 45 donnas ed omens da tot
las vigliadetnas. El ò alloura er pre­
schento igls resultats tgi duessan esser
la basa per cuntinuar cugl svilup dalla
«marca» Arosa­Lai. Tant Arosa scu er
Lai, tottas dus destinaziuns seian lis
predestinos per esser en refugi. Ultra da
chegl seian tots dus lis bagn contan­
schibels cugl traffic public, chegl tgi
seia da gronda impurtanza per en giast.
Igl giast tschertga oz er en li per sa re­
vigneir digl stress, el viglia er betg turis­
sem da massa ed i dovra betg adegna en
Ischgl, ò menziuno Stefan Pirchmoser.
Sa cattar datgesa
En criteri impurtant pigl success dad
ena destinaziun seia tgi igl giast sa cat­
ta datgesa cura tgi el reiva per far sias
vacanzas. Esser en bung hospitant,
chegl vala per mintgign tgi seia involvo
aint igl turissem. Mintga giast duess
aveir l’impressiun tgi el totga tar igls in­
digens. Tant Arosa scu er Lai, tots dus
lis vegian en avantatg cun aveir giasts
fidevels e da chels blers giasts svizzers.
Da dar a chels igl sentimaint dad esser
bagnnias, chegl stema mintgign.
L’aventura dalla nateira, cò vegian Aro­
sa e Lai en avantatg anvers oters lis tu­
ristics e chel seia da nizigier. En bung
concept culinaric, chegl seia per ena de­
stinaziun da gronda impurtanza e tiers
la buna gastronomia vei Stefan Pirch­
moser per Aroas e Lai anc en tschert
potenzial da neir anc pi activ. Bunas oc­
currenzas da sport, pero er da cultura,
e chegl ena cultura da nivel pi ot,
tschertga igl giast adegna pi savens. En
grond plus tgi Arosa e Lai vegian e tgi
seia gio da mantigneir seia l’anonimi­
tad digls giasts prominents. Gio oz vi­
gnan chels gugent ainten tottas dus re­
giuns cun saveir tgi els on ensascu lour
pôss da medias, cameras e paparazzis.
Fatg impressiun agl expert ò cunzont la
voluntad digls participants da chel pro­
ject tgi manegian tots bagn, seia chegl
cun Arosa u cun Lai.
„ (pb) Igl settember digl onn passo è
mort igl pictour artist dad Alvagni, Reto Beer. El rimnava er bleras tgossas ed
er igls sies maletgs tgi el ò stgaffia digl
1970 anfignen 2014 vandeva el angal
rarissim ed uscheia èn sa rimnos ainten sia bela tgesa viglia passa 800 maletgs. Dumengia passada on igls irtavels davert las portas alla publicitad.
Igl interess è sto grond. Reto Beer è na­
schia igl 1936 ad Alvagni. Siva la scola ò
el fatg en amprendissadi scu conditer­
confiseur ed alloura luvro blers onns giu
la Bassa tar la furnareia dalla Migros. El
era da nateira en carstgang creativ. Chel­
la creativitad ò el gio savia veiver an sia
professiun cun stgaffeir bleras creaziuns
novas. Chegl n’è pero betg tanschia.
All’antschatta digls onns 1970 ò el an­
tschet cun la pictura tgi el ò amprendia
da maniera autodidacta ed alloura svi­
luppo an diversas direcziuns stilisticas
cun diversas tecnicas. Gl’è suando en
taimp fitg productiv e chel è davanto anc
pi intensiv siva tgi el è sto pensiuno ed era
ple u manc adegna ainten la sia tgesa pa­
terna ad Alvagni. E chella creativitad ò
cuzzo quasi anfignen tar la sia mort avant
bung en onn.
En rimnader dat davent navot
Reto Beer era betg angal pictour artist,
mabagn er en rimnader. Da tot las tgos­
sas pusseblas. Da menziunar è cò franc la
sia gronda collecziun dad isaglia da pours
tgi el ò exponia ainten la clavadeira sper
tgesa. Ed er fitg spezial è sto tgi el ò rim­
no pangs da tot igl mond e fatg ordlon­
der en museum, mademamaintg ainten
la sia clavadeira.
En rimnader dat davent navot. Uscheia
ò Reto Beer er strousch vandia digls sies
maletgs tgi naschivan sivamang an grond
domber. Els pandevan u eran deponias
ainten las diversas stanzas da sia tgesa. Er
sen exposiziuns geva igl pictour angal rar.
Reto Beer è sto nubil. Ossa, siva la sia
mort èn igl sies frar ed igls sies nevs e ne­
zas stos confrontos cun en grond relasch.
An chegl tgi pertotga la pictura èn chegl
passa 800 maletgs. Els on lia survagneir
ena survista ed antschet a cataloghisar
tot igls maletgs dond a mintgign ena
nomra, en tetel tematic, inditgond la
grondezza, la tecnica duvrada ed otras
infurmaziuns. Dumengia passada ins ò
fatg accessibel la tgesa cugls maletgs alla
publicitad. Blers on gia interess per igls
maletgs. Durant igl sies taimp activ scu
pictour ò Reto Beer adegna puspe gia te­
mas preferias. Temas tgi ins catta adegna
puspe sen igls sies maletgs. Uscheia fa­
nestras, magiers, mascras ed îgls. Tar
chels temas naschivan alloura antieras
serias da maletgs an las pi diversas varia­
ziuns. Igls maletgs èn tots venals ed igl
interess dumengia passada è sto dètg
grond. Dad indigens e giasts dad Alva­
gni e dalla regiun. Gliout tgi cunascheva
igl pictour e veva ena relaziun cun el.
Digl reminent è er la belezza tgesa viglia
venala. Digls nevs e las nezas ò nign in­
teress, essend tgi els on gio sez tgesa. «Bel
fiss, schi p. ex. igl cumegn u en’otra in­
stituziun cumpress la tgesa cun maletgs
e tot e faschess ordlonder ena galareia u
en museum», ò managea Patrick Ulber,
egn digls nevs. Ena part digls maletgs ins
ò savia vender gio avant ed ossa dumen­
gia passada. Pero restan tuttegna anc
blers. E tge tgi capeta cun la tgesa inclu­
siv la clavadeira cun la rimnada dad isa­
glia da pours è igl mument er anc int­
schert. Ins spera da cattar ena buna
schliaziun, uscheia tgi igl relasch da Re­
to Beer resta an buna memorgia.
En tipic maletg da Reto Beer cun gronda variaziun ainten las calours e las furmas. Agl
center è en îgl. Dasperas ena fotografia da Reto Beer scu giuvinot aint igl travagl puril
PDS
dalla famiglia.
Die Wahl-Bar im Medienhaus
Donnerstag, 8. Oktober, ab 18 Uhr
nha
e
i
d
e
M
ar im
us
ahl-B
W
e
t
u
e
H
ssen …
a
p
r
e
0 50
v
5
t
5
5
2
nich
1
8
: Tel. 0
g
n
u
d
l
e
Anm
Das «Südostschweiz»-Gespräch zu den Wahlen:
Spitzenkandidierende für den Nationalrat
treffen sich bei Somedia zu einem letzten
Schlagabtausch vor Publikum.
Gesamtmoderation
Pesche Lebrument
Themen, Moderatoren und Talk-Gäste
Flüchtlingskrise
Alexander Tobisch, Moderator TV Südostschweiz
Heinz Brand, SVP
Elisabeth Mani-Heldstab, BDP
Silva Semadeni, SP
Wirtschaft
Reto Furter, Leiter Region «Südostschweiz»
Duri Campell, BDP
Josias Gasser, GLP
Angela Casanova-Maron, FDP
Europa
Sandro Möhr, Redaktor Radio Südostschweiz
Hans Peter Michel, FDP
Jon Pult, SP
Franz Sepp Caluori, CVP
Altersvorsorge 2020
Martina Fehr, Chefredaktorin «Südostschweiz»
Jan Koch, SVP
Christian Stricker, GLP
Martin Candinas, CVP
Ablauf
18.00 Uhr
18.30 Uhr
20.00 Uhr
Datum
Ort
Parkplatz
Türöffnung
Opening durch Andrea Masüger, CEO
Beginn der Talk-Runden
Ausklang in der Wahl-Bar mit Drinks und Häppchen
8. Oktober 2015
Medienhaus, Sommeraustrasse 32, 7000 Chur
Es stehen nur wenige Parkplätze zur Verfügung.
Wir empfehlen die Anreise mit den ÖV.
Eintritt frei
suedostschweiz.ch/wahlbar
LA QUOTIDIANA
GIEVGIA, ILS 8 DA OCTOBER 2015
13
Sin via tras l’Europa
Dal Balticum a son Giachen e Ghevghelija
DA GUIU SOBIELA-CAANITZ
«Nel mezzo del cammin di nostra vita
mi ritrovai in una selva oscura
chè la diritta via era smarrita.»
Uschia entschaiva la «Divina Comme­
dia» da Dante Alighieri (1265–1321),
ina da las pli famusas ovras poeticas da
l’Europa medievala. Questa introduc­
ziun cuntegna dus sinonims ch’ins na
po betg adina distinguer, numnada­
main «cammin(o)» e «via». Il ru­
mantsch grischun dovra «via», ma en­
conuscha l’autra ragisch mo sco verb
(«chaminar»). Lezza ragisch viva per­
cunter en autras linguas neolatinas sco
«camí», «caminho», «chemin» euv. La
«via da latg» ha num per catalan «camí
de Sant Jaume» e per spagnol «camino
de Santiago», allusiuns al pelegrinadi a
son Giachen. La noziun da «via» u
«strada» è colliada cun la tradiziun re­
ligiusa, betg mo tar il pled da Jesus:
«Jau sun la via», ma era per exempel en
l’islam, nua che l’emprim chapitel dal
Coran supplitgescha: «Mussa a nus la
dretga via!». «Renovabis», ovra d’agid
catolica per l’Europa centrala ed orien­
tala, ha deditgà l’on passà in numer da
sia revista al tema «Unterwegs: Wege
und Straßen»*.
Il «Prospect» da Lemberg
L’editorial declera: «Ils straduns che
mainan tras l’Europa e collian ils pajais
tranter pèr han in’impurtanza simbo­
lica ed èn ritgs da schabetgs istorics.
Lur ragischs van enavos fin en la pro­
funditad da l’istorgia, per exempel la
Via regia dal temp dals Romans, la via
da l’ambra u il legendar ‘Autoput’» (p.
161). L’emprima via preschentada dal
■ RADIO
10.15 RADIONOVELA
Vita capita - episoda 754
Massa blera schelta
Jöri survegn posta. Blera posta. Posta
feminina. Blera posta feminina. Pover
Jöri. Tgi gida?
Reschia: Michel Decurtins
carnet è il «Prospect Svobodi» («Bou­
levard da la Libertad») a Lemberg (oz
Lviv en Ucraina), chapitala dal «Kron­
land» austriac da Galizia enfin a 1918;
la contribuziun ha scrit l’istoricra e so­
ciologa Victoria Sereda (Universitad
da Lemberg). Il 1890 dumbrava Lem­
berg (per polac Lwów) 127 943 olmas,
numnadamain 103 999 da lingua po­
laca, 12 162 germanofons e 9067 da
lingua ucranaisa. Dals tschintg gimna­
sis eran trais da lingua polaca, in ger­
manofon ed in da lingua ucranaisa; il
polac era il linguatg d’instrucziun a
l’universitad. Il 1869 han ins bajegià in
monument da la vart nord dal boule­
vard a Stanislaw Jablonowski (1634–
1702), in general dals retgs da Polo­
gna; il 1898 è vegnì in monument al
retg polac Jan III Sobieski (1629–
1696) ed il 1904 in auter al scriptur
polac Adam Mickiewicz (1778–1855).
Pir cun l’annexiun sovietica 1939 è il
boulevard vegnì la via principala da la
citad; il 1940 ha’l survegnì en russ il
num «Via da l’Emprim da matg». Il
1941 ha la Germania nazista occupà la
citad; 1942 è il «Prospect» vegnì
«Adolf­Hitler­Ring». Suenter l’armi­
stizi da 1945 ha l’URSS stgatschà vers
la Pologna ils blers Polacs da l’Ucraina
da l’ost; ins ha rimplazzà il num da
Hitler (1889–1945) cun quel da Vla­
dimir Ilitsch Ulianov «Lenin» (1870–
1924). Era lez ha survegnì in monu­
ment… ch’ins ha demolì il 1990, en­
tant ch’il boulevard ha survegnì ses
num actual. Il 1992 han ins per la pa­
ja inaugurà solennamain in monu­
ment al poet, pictur ed umanist ucra­
nais Taras Schevtschenco (1814–
1861).
L’autostrada da Tito
Il scriptur croat Edi Matic (Split) fa en­
dament la construcziun dals 1100 km
d’autostrada jugoslava che collian
Ghevghelija (Macedonia), al cunfin
cun la Grezia, cun Jesenice (Slovenia),
al cunfin cun l’Austria: «Autoput bratst­
va i jedinstva» («Autostrada da la frater­
nitad e da l’unitad»). L’autur rapporta:
«Tar lezza via èn sa sfadiads passa
332 000 giuvens, inschigners, lavurers
da construcziun e schuldads (…). Mes
barba è ì a Macedonia la stad 1960 ed
ha gidà a bajegiar il trassé da l’autostra­
da (…). L’appel da Josip Broz Tito ils
27 da schaner 1958 per cumplettar la
construcziun ha inizià ina fasa nova dals
engaschaments da lavur. Cun paucas
maschinas u tuttafatg senza, (…) ma
cun in schlantsch colossal avain nus
entschavì (…) a render charrabla la
strada (…) sin in toc da 382 km tranter
Zagreb e Beograd» (p. 185). Ma ils onns
novanta han manà tancs sin la via «da la
fraternitad e da l’unitad». L’avust e set­
tember 2015, pia bler pli tard, è la sta­
ziun da Ghevghelija vegnida enconu­
schenta pervi dals millis fugitivs arabs
che spetgavan trens vers la Serbia e l’in­
tschess da l’Uniun europeica.
Brodt sunà da la Ländlerkapelle
Grischuna. Quel ed anc auters bels sauts
avain nus elegì per La populara. Ma vus
vegnis a vesair: contagius è il schottisch
«Grischunitis» sche vus tadlais quel, fai
È la critica giustifitgada, tgi decida e
tenor tgenins criteris? Il manader da
la KESB Grischun dal nord, Peter
Dörflinger, piglia posiziun e dat invista
en la lavur dal mintgadi da l'autoritad
da protecziun d'uffants e da creschids.
Redacziun: Pia Plaz
■ TELEVISIUN
14.03 L’INSTRUMENTALA (REP.)
Swiss Open Contest 2015
En il rom dal 17avel World Band
Festival Luzern ha gì lieu la sonda dals 26 da
settember la concurrenza per musicas da
sturs, il 26avel Swiss Open Contest. 10 brass
bands svizras da classa superiura han sunà
per il titel «Besson Swiss Open Champion
2015». L'instrumentala porta musica da la
La via da l’ambra
La culauna d’ambras è in element dal
costum engiadinais. Peider Lansel
(1863–1943) ha intitulà ina racolta da
poesias: «La cullana d’ambras». La via da
l’ambra colliava il Mar baltic cun l’Adria.
L’archeolog Michael Erdrich (Universi­
tad da Lublin en Pologna) ha deditgà a
lezza via ina contribuziun en «Wege und
Straßen». El scriva: «Ella era ina da las pli
anticas e relevantas vias europeicas da
10.50 CUNTRASTS SIN SRF INFO (REP.)
per franc gust da tadlar era las autras
chapellas grischunas. Per exempel
la Chapella Tasna, Engadiner Ländlerfründa, ils Fränzlis da Tschlin u
grauBÜNDIG.
Redacziun: Josefina Gaudenz
«Up in the sky» – 3 uffants ad alp
La vita ad alp è ina vita sco en in auter
mund, in mund pli datiers al tschiel.
Braida (8), Marchet (6) e Jon (3)
20.03 MARELLA (REP.)
furmaziun grischuna, la Wallberg Band, il
toc da test interpretà dals victurs, la Brass
Band 13 Etoiles ed il toc da patg ed il
marsch sunà da la Brass Band Berner Oberland sut la batgetta da Corsin Tuor.
Redacziun: Giusep G. Decurtins
La KESB sut squitsch – in‘invista
La KESB, l'autoritad da protecziun
d'uffants e da creschids è pir a partir
dal 2013 en funcziun e gia sut critica
massiva. Cas sco quel d'ina mamma a
Flaach che ha mazzà ses dus uffants,
19.00 LA POPULARA
Grischunitis?
Na, «Grischunitis» n'è betg in mal il
venter u uschiglio ina malsogna!
Grischunitis è in schottisch da Bruno
passentan cun lur geniturs Anna Mathis
e Riccardo Nesa la stad sin l’alp Gün
en Stussavgia. L’autura Susanna Fanzun
ha accumpagnà Braida, Marchet e
Jon durant la stad 2012 e mussa lur
mintgadi sin l’alp Gün. En il film è il
pitschen mund da l’alp l’entir mund.
17.40 TELESGUARD SIN SRF 1
perquai che la KESB ha decidì da
tegnair els separà da la mamma, han
manà ad in image negativ.
L’emissiun d’infurmaziun sin SRF 1
cun suttitels tudestgs sin TXT 777
(repetiziun sin SRF info tranter las
18.00 e las 22.00)
commerzi a lunga distanza. Cunzunt
Grecs, Etruscs e Romans da l’antica te­
gnevan auta l’ambra da las rivas balticas
(…) nua ch’ils avdants la racoglievan; ins
la transportava da là en l’Italia dal nord
(…). Blers auturs grecs e romans han
rapportà adina puspè da lezza rascha fos­
sila (…). Almain aifer ils cunfins da l’Im­
peri roman datti relicts palpabels d’ina
via da l’ambra (…). In fasch da collia­
ziuns vegliandras (…) manava da la riva
dal Balticum al Golf da Gdansk tras la
Porta da Moravia a l’Austria bassa ed al
flum March enfin a Bratislava (…). Da
là giev’ins sur vias romanas schlargiadas
a Scarabantia (Sopron), Savaria (Szom­
bathely), Poetovio (Ptuj), Emona (Lju­
bljana) (…) ed a la citad romana d’Aqui­
leia [en Friul] sin la riva nord da l’Adria
(…). Gaius Plinius [Secundus (23–79)]
rapporta ch’ins traguttava ambra sco
medicament tar malsognas da la via re­
spiratorica u da las ureglias, tar disturbis
digestivs e diarreas (…). Ma gia en il
13avel e 12avel tschientaner a. Cr.
chatt’ins cliniezs tar tut las culturas da
l’Italia. Il pli tard davent dal 9avel ston
ins quintar cun bleras manufacturas
bain organisadas che segiravan ils ba­
segns creschents d’ambra en l’Italia pre­
romana (…). Dal temp d’Augustus [†
14 s. Cr.], cunzunt ad Aquileia, èn na­
schidas bleras ufficinas d’elavuraziun da
l’ambra (…). Romans sa regalavan tran­
ter pèr fegls pitschens d’ambra stgalpra­
da cun giavischs da Bumaun: A N N F F
(‘annum novum faustum felicem’)» (pp.
199–202 e 204).
truras en Silesia, oz en Saxonia). Ella ha
intitulà sia contribuziun: «Die Via re­
gia: Eine Reise durch Europa» (p. 223).
Ella scriva: «Lezza via da traffic colliava
l’Europa da l’ost cun l’Occident. En il
temp medieval avev’la num ‘Strada
roiala’, a l’entschatta dal temp modern
‘Strada auta’. La ruta principala mana­
va da Lipsia sur Breslau [oz Wroclaw] a
Cracovia e fin Lemberg. Ella era la pit­
ga principala da la spessa rait stradala
europeica, a nord dal crest da las mun­
tognas mesaunas, lunsch davent da
flums navigabels (…). L’existenza eco­
nomica ed il bainstar duraivel da bleras
citads sa fundavan sin l’axa da traffic
ost–vest. Quai pon ins admirar anc oz
per exempel en la citad veglia da Gör­
litz, da la punt sur il flum (…) a l’‘Unter­
markt’ (…) enfin a l’‘Obermarkt’ (…).
Raubas indispensablas da lezza giada
eran il ponn e la taila da (…) Silesia, Po­
logna e Boemia, e la planta ‘Isatis tinc­
toria’ da Turinga per tenscher il ponn
(…). Il sal provegniva da Wieliczka sper
Cracovia u da las salinas da Halle [oz en
Saxonia­Anhalt] (…). La prosperitad
economica dals vischins sa mussa per
exempel en la chasa municipala da
Breslau (…). Maisters constructurs da
Silesia han bajegià il dom da Lemberg
en il 14avel e 15avel tschientaner. Pli
tard è la Silesia vegnida la punt per ar­
tists, motivs ed inspiraziuns tranter il
reginam polac ed ils pajais da Habs­
burg» (pp. 223 e 225–227). La Silesia
n’era lezza giada betg polaca, mabain in
ducadi da la curuna da Boemia.
Architects da Silesia
Katarzyna Zinnow, da Legnica en Sile­
sia, istoricra da l’art, viva a Görlitz (an­
* OST-WEST. Europäische Perspektiven. Nr.
3/2014. Regensburg (Friedrich Pustet, ISSN
1439-2089).
■ RADIO RUMANTSCH
06.00
06.30
06.40
06.50
07.00
07.30
07.40
07.50
08.00
08.30
08.40
09.00
09.05
09.15
09.30
09.45
10.00
10.15
10.30
10.55
11.00
11.03
11.15
11.30
11.45
Novitads ed Actual la damaun
Novitads
Impuls dal di cun Men Steiner
Revista da medias/Meteo
Novitads ed Actual la damaun
Novitads
Kikeri6
Revista da medias/Meteo
Novitads ed Actual la damaun
Novitads
Il chavazzin dal di
Novitads
La cuppina
Chalender
La truvaglia
Tge chaussas
Novitads
Radionovela
Famus e glorius
Rep. Impuls dal di
Novitads
Actual da mezdi
Co e cum
Novitads
Total local
12.00
12.06
12.25
12.30
13.00
14.00
14.03
15.00
15.03
16.00
16.03
16.30
16.50
17.00
17.06
17.50
18.00
18.06
18.15
19.00
20.00
20.03
21.00
21.03
22.00
22.03
23.00
23.03
Novitads
Actual da mezdi e RTR cumpact a mezdi
Prevista Telesguard
SRF Rendez–vous
Las gratulaziuns
Novitads
Rep. L’instrumentala
Novitads
Musica
Novitads
Semperverds / Top 3
Program da kino
Prevista Telesguard
Novitads
Actual la saira
Meteo
Novitads
RTR cumpact – survista dal di
SRF Echo der Zeit
La populara
Novitads
Rep. Marella
Novitads
Musica
Novitads
Musica
Novitads
Grischun sonor
14
TELEVISIUN
GIEVGIA, ILS 8 DA OCTOBER 2015
SRF 1
SRF ZWEI
ARD
ORF 1
SAT 1
6.30 News mit Wetterkanal 9.00
Kleine Hände im grossen Krieg (5-6)
9.45 Zeitreise 10.00 nano 10.30
Kulturplatz 11.10 Rundschau 11.50
Mini Beiz, dini Beiz 12.25 Schweiz am
Mittag 12.45 Tagesschau mit Meteo
13.15 Glanz & Gloria 13.30 Der Landarzt 14.25 Dornen im Tal der Blumen.
TV-Drama (D 1998) 16.05 ManneZimmer16.30 Dance Academy 16.55
Tschanz mit allem 17.30 Guetnachtgschichtli 17.40 Telesguard 18.00
Tagesschau mit Meteo 18.15 Mini Beiz,
dini Beiz 18.40 Glanz & Gloria 19.00
Schweiz aktuell 19.30 Tagesschau
5.40 Roboclip 6.00 Drei auf zwei
9.00 Dance Academy 9.25 myZambo
9.50 Immer wieder Jim 10.10 Der
Landarzt 11.00 Wege zum Glück
11.45 Bianca – Wege zum Glück
12.30 Immer wieder Jim 12.55
Magnum 13.45 Emergency Room –
Die Notaufnahme. Innere Verletzungen
14.35 Monk 15.25 SOKO Leipzig
17.05 Vergangene Welten 18.00
Science oder Fiction? Dein Freund,
der Roboter 18.30 Urban Gardening
(4). Grünes Paradies: Wie mit kleinem
Budget Grosses wächst 19.05 Matt
Rogers fette Maschinen
5.30 Morgenmagazin 9.00 Tagesschau 9.05 Rote Rosen 9.55 Sturm
der Liebe 10.45 Um Himmels Willen.
Teuflisches Spiel 11.35 Elefant, Tiger
und Co. 12.00 Tagesschau 12.15
ARD-Buffet. U.a.: Wanderkarte Thüringen 13.00 Mittagsmagazin 14.00
Tagesschau 14.10 Rote Rosen 15.00
Tagesschau 15.10 Sturm der Liebe
16.00 Tagesschau 16.10 Seehund,
Puma & Co. 17.00 Tagesschau 17.15
Brisant 18.00 Live: Quizduell 18.50
In aller Freundschaft – Die jungen Ärzte
19.45 Wissen vor acht – Natur 19.50
Wetter vor acht 19.55 Börse vor acht
8.25 Bezaubernde Jeannie 8.50
Die Nanny 9.15 Gilmore Girls 10.00
Drop Dead Diva 10.45 Kochen ist
Chefsache. Komödie (F/E 2012) 12.00
Gilmore Girls 12.45 Drop Dead Diva
13.25 Die Nanny 13.50 Raising
Hope 14.10 Mike & Molly. Das H-Wort
14.35 Malcolm 15.00 How I Met Your
Mother 15.40 The Big Bang Theory
16.20 ZIB Flash 16.25 Malcolm. Der
Meisterkoch 16.50 How I Met Your
Mother 17.35 Two and a Half Men
17.55 ZIB Flash 18.00 Die Simpsons
18.55 The Big Bang Theory 19.45
ZIB Magazin 19.54 Wetter mit ZIB 20
5.30 Live: Sat.1-Frühstücksfernsehen.
Bitte melde Dich / The Voice of Germany – Making of 10.00 Teletip Shop
11.00 move2fit 12.00 Richter Alexander Hold 14.00 Auf Streife 15.00
Auf Streife – Die Spezialisten 16.00
Anwälte im Einsatz. Doku-Soap
17.00 Mein dunkles Geheimnis. Der
Kaufhausdetektiv. Doku-Soap 17.30
Schicksale. Doku-Soap Hebamme
Anna – Stummer Hilfeschrei 18.00 In
Gefahr – Ein verhängnisvoller Moment.
Martha – Ein Star in Gefahr / David –
K.o.tische Hochzeit. Doku-Soap
19.55 Sat.1 Nachrichten
20.05 Wenn der Schlaf
ausbleibt. Szenen einer
unruhigen Gesellschaft
21.00 Einstein. U.a.: Beschleunigung:
Wie viel erträgt der Mensch? /
Büro Stengel: Die Nervenkitzel-Designer / Temporausch:
Mit 200 km/h den Berg hoch
21.50 10vor10 mit Meteo
22.25 Aeschbacher. Bleib dir treu!
23.20 NZZ Format
23.55 Tagesschau Nacht
0.15 Welcome – Grenze der Hoffnung. Drama (F 2009). Mit
Vincent Lindon, Firat Ayverdi
1.55 Wenn der Schlaf ausbleibt
2.45 Einstein
3.20 ECO Das Wirtschaftsmagazin
20.00 Portugal, mon amour. Komödie (F 2013). Mit Rita Blanco,
Joaquim de Almeida, Roland
Giraud. Regie: Ruben Alves
21.30 Keine 3 Minuten – Die
Kinokritik für Eilige. Magazin.
Filmstart diese Woche: «Pan»
21.40 Little Britain. Comedyserie
22.20 sportaktuell
22.45 Trance – Gefährliche Erinnerung. Thriller (GB/F 2013)
Mit James McAvoy, Rosario
Dawson, Vincent Cassel
0.30 Clueso. Konzert vom Open
Air St. Gallen 2015
1.45 Eldorado FM. Konzert vom
Open Air St. Gallen 2015
2.50 Best of 8x15. Tanzen
20.00 Tagesschau. Mit Wetter
20.15 Dampfnudelblues. Ein Eberhoferkrimi. TV-Krimikomödie
(D 2013). Mit Sebastian Bezzel
21.45 Panorama. U.a.:
«Falsche Syrer»: Wie der
Innenminister Gerüchte
schürt / Selbstversuch:
Allein unter Nazis
22.15 Tagesthemen. Mit Wetter
22.45 Nuhr daheim. Dokumentation
23.30 Sedwitz. Comedyserie
0.00 Nachtmagazin
0.20 Dampfnudelblues. Ein
Eberhoferkrimi. TVKrimikomödie (D 2013)
1.55 Die Schuldigen. Drama (I/F
1957). Mit Isa Miranda
20.15 Dickste Freunde. Komödie
(USA 2011). Mit Vince
Vaughn, Kevin James,
Jennifer Connelly
22.00 ZIB Flash
22.10 The Blacklist. Krimiserie.
Ruslan Denisov (Nr. 67) /
Die Kenyon Familie (Nr. 71)
23.40 ZIB 24
0.00 Festival Diaries goes Waves
Mit Ebony Bones, Little Boots,
Coasts, Gasmac Gilmore
0.30 Wie das Leben so spielt.
Tragikomödie (USA 2009)
Mit Adam Sandler
2.45 Hawaii Five-0. Krimiserie
Zwei Männer, ein Boot /
Der kopflose Reiter
20.15 Criminal Minds
Krimiserie. Der leere Teller
Einige Mitglieder der
Kingmans werden ermordet.
Von dem Familienoberhaupt
und dem Sohn Dillon fehlt
zunächst jede Spur. Dann
stellt sich Dillon und lässt
seine Familie in keinem guten
Licht dastehen.
21.15 Criminal Minds. Krimiserie
Alles was bleibt
22.15 Criminal Minds. Verdorben
23.10 Profiling Paris. Wahre Lügen
0.15 Criminal Minds. Krimiserie
2.45 Profiling Paris. Krimiserie
3.35 In Gefahr – Ein verhängnisvoller Moment
VOX
PRO 7
ZDF
ORF 2
RTL
6.10 SOKO Familie 7.10 Hilf mir doch!
8.10 Verklag mich doch! 11.10 vox
nachrichten 11.15 Monk. Mr. Monk, sein
Bruder und drei Kuchen 12.10 CSI: NY.
Harte Schule 13.05 Crossing Jordan –
Pathologin mit Profil. Haus der Schatten
14.00 CSI: Miami. Die Todesbar 15.00
Shopping Queen 16.00 4 Hochzeiten
und eine Traumreise 17.00 Mein himmlisches Hotel 18.00 mieten, kaufen,
wohnen 19.00 Das perfekte Dinner
6.15 Two and a Half Men 7.35 2 Broke
Girls 8.30 How I Met Your Mother
9.55 Teletip Shop 11.40 Mike & Molly
12.05 Two and a Half Men 13.25
2 Broke Girls 14.20 How I Met Your
Mother 15.40 The Big Bang Theory
17.00 taff. Champagne Supernova /
Bodypainting New York 18.00 Newstime 18.10 Die Simpsons. Das Kreuz
mit den Worträtseln / Bin runterladen
19.05 Live: Galileo. Plötzlich Genie
9.05 Volle Kanne 10.30 RosenheimCops 11.15 SOKO Wismar 12.00
heute 12.10 drehscheibe 13.00
Mittagsmagazin 14.00 heute – in
Deutschland 14.15 Die Küchenschlacht
15.00 heute Xpress 15.05 Deutschlands bester Bäcker 16.00 heute – in
Europa 16.10 SOKO Wien 17.00 heute
17.10 hallo deutschland 17.45 Leute
heute 18.05 SOKO Stuttgart 19.00
heute 19.25 Notruf Hafenkante
11.50 kreuz und quer 12.45
Seitenblicke 12.50 Wetterschau mit
ZIB 13.15 heute mittag 14.00 Frisch
gekocht 14.25 Tessa – Leben für die
Liebe 15.10 Sturm der Liebe 16.00
Die Barbara-Karlich-Show 17.00 ZIB
17.05 heute österreich 17.30 heute
leben 18.30 heute konkret 18.51
heute infos und tipps 19.00 Bundesland heute 19.23 Wetter aus dem
Bundesland 19.55 Sport aktuell
8.30 Gute Zeiten, schlechte Zeiten
9.00 Unter uns 9.30 Betrugsfälle
10.00 Die Trovatos – Detektive
decken auf 12.00 Punkt 12 14.00 Der
Blaulicht Report 15.00 Anwälte & Detektive – Sie kämpfen für Dich! 16.00
Verdachtsfälle 17.00 Betrugsfälle
17.30 Unter uns 18.00 Explosiv –
Das Magazin 18.30 Exclusiv – Das
Star-Magazin 18.45 RTL aktuell
19.05 Alles was zählt 19.40 GZSZ
20.00 Prominent! Magazin
20.15 Dickste Freunde. Komödie
(USA 2011). Mit Vince Vaughn,
Kevin James, Jennifer
Connelly. Regie: Ron Howard
22.35 Kill Bill – Volume 2
Actionfilm (USA 2004)
Mit Uma Thurman, David
Carradine, Michael Madsen
Regie: Quentin Tarantino
1.05 vox nachrichten
1.25 Dickste Freunde. Komödie
(USA 2011) Mit Vince
Vaughn, Kevin James
Regie: Ron Howard
3.15 Kill Bill – Volume 2. Actionfilm
(USA 2004) Mit Uma
Thurman, David Carradine
20.15 Transformers. Actionfilm
(USA 2007). Mit Shia
LaBeouf, Tyrese Gibson, Josh
Duhamel. Regie: Michael Bay
23.05 TV total. Show. Gäste:
Tahnee Schaffarczyk
(Comedienne, Schauspielerin
und Moderatorin), Ronja
(9-jährige Harfenspielerin),
ConCrafter (Experte für das
Computerspiel «Minecraft»)
0.10 Family Guy. Zeichentrickserie
Ehe wider Willen /
Valentinstag in Quahog
1.05 The 100. ScienceFiction-Serie
3.25 ProSieben Spätnachrichten
3.30 Family Guy. Zeichentrickserie
20.15 Das Traumschiff. Unterhaltungsserie. Kambodscha
21.45 Kreuzfahrt ins Glück
Hochzeitsreise nach Kroatien
23.15 heute-journal. Wetter
23.45 Markus Lanz
0.55 heute+. Magazin
1.10 Masters of Sex. Dramaserie
Unfreiwillig. Mit Michael Sheen
In den 1950er Jahren
erforscht der Gynäkologe Dr.
William Masters die menschliche Sexualität. Er wird
dabei von Virginia Johnson
unterstützt, die zunächst
seine Sekretärin ist.
2.05 GSI – Spezialeinheit Göteborg
Krimireihe (S/D 2009)
20.05 Seitenblicke
20.15 Die Rosenheim-Cops
Krimiserie. Der Schlaf
des Gerächten
21.05 Am Schauplatz. Reportagereihe. Das verratene Tal
22.00 ZIB 2
22.30 €co. Magazin. U.a.: Mehr
Lohn: Hartes Match um
Geld und Arbeitszeit
23.05 Stöckl. Mit DJ Ötzi (Pop- &
Schlagersänger), Uwe
Böschemeyer (Psychotherapeut), Marianne Hengl
(Obfrau «RollOn Austria»)
0.05 Im Bann der Tiefe. TVPsychothriller (USA 1993)
1.35 Seitenblicke. Magazin
20.15 Live: Fussball. EM-Qualifikation. Moderation: Florian König,
TV-Experte: Jens Lehmann
20.45 Live: Fussball. EM-Qualifikation. Gruppe D: Irland –
Deutschland (1. Halbzeit)
21.30 Live: Fussball. EM-Qualifikation. Moderation: Florian König,
TV-Experte: Jens Lehmann
21.45 Live: Fussball. EM-Qualifikation. Gruppe D: Irland –
Deutschland (2. Halbzeit)
22.40 Live: Fussball. EM-Qualifikation. Moderation: Florian König,
TV-Experte: Jens Lehmann
0.00 RTL Nachtjournal
0.30 Alarm für Cobra 11. Actionserie
1.25 CSI: Vegas. Krimiserie
TSR
RSI LA 1
KABEL 1
3 SAT
RTL 2
10.10 Euronews 12.10 Plus belle la vie
12.45 Le 12h45 13.15 Météo 13.25
Toute une histoire 14.35 L'histoire
continue 15.10 Les enquêtes du Commissaire Laviolette: Les Charbonniers de
la mort. Téléfilm policier (F 2014) 16.45
Rex 17.35 Télé la question 18.00
Le court du jour 18.10 Top Models
18.30 La roue de la chance 18.50
Météo régionale 18.55 Couleurs locales 19.20 Météo 19.30 Le 19h30
11.15 Covert Affairs 12.00 Pausa
pranzo 12.30 Telegiornale 12.40
Meteo regionale 12.45 Pausa pranzo
13.15 La vita secondo Jim 13.35
Arctic Air 14.20 Numb3rs 15.05
Law & Order – I due volti della giustizia
16.00 Telegiornale Flash 16.05 Guardia costiera 16.55 Cuochi d'artificio
18.00 Telegiornale Flash 18.10
Zerovero 19.00 Il quotidiano 19.45 Il
rompiscatole 19.55 Meteo regionale
9.10 The Mentalist 10.05
Teletips Schweiz 12.00 Without a
Trace – Spurlos verschwunden 12.05
Numb3rs – Die Logik des Verbrechens
13.00 Cold Case 14.00 Navy CIS
14.55 The Mentalist 15.50 Live:
News 16.00 Castle 16.55 Abenteuer
Leben – Täglich neu entdecken 17.55
Mein Lokal, dein Lokal – Wo schmeckt's
am besten? 18.55 Achtung Kontrolle!
Einsatz für die Ordnungshüter
11.45 Der Silberberg. Dokumentation
12.30 ECO 13.00 ZIB 13.20 Die
Vogesen 14.05 Der Schwarzwald.
Wildnis mit Aussicht 14.50 Die Mosel
(1-3/3) Von der Quelle bis nach Metz
17.00 Spreewald – Labyrinth des Wassermanns 17.45 Europas Urwälder.
Die letzten grünen Paradiese auf dem
KontinentBayerns neue Wildnis 18.30
nano. Die Welt von morgen 19.00
heute 19.20 Kulturzeit
5.10 Grip – Das Motormagazin 5.50
Privatdetektive im Einsatz 7.50 Der
Trödeltrupp – Das Geld liegt im Keller
8.50 Frauentausch 10.50 Family
Stories 11.50 Köln 50667 12.50
Berlin – Tag & Nacht 13.50 Hilf mir!
Jung, pleite, verzweifelt ... 15.55 Die
Geissens – Eine schrecklich glamouröse
Familie! 16.55 Die Strassencops –
Jugend im Visier 18.00 Köln 50667
19.00 Berlin – Tag & Nacht
20.00 Météo
20.15 Temps présent. Magazine
d'enquête et de reportage.
Escroqueries sentimentales,
mode demploi
21.15 Person of Interest. Série
d'action. L'honneur des
voleurs. John Reese, ex-agent
paramilitaire, est engagé par
un milliardaire. Grâce à une
machine pouvant découvrir
les actes de violence future,
ils vont tenter de découvrir
les «persons of interest».
22.00 Person of Interest.
22.50 La puce à l'oreille
23.45 Daft Punk Unchained
1.15 Couleurs locales
20.00 Telegiornale
20.35 Meteo
20.40 Black Jack. Gioco a premi
21.10 Falò. Settimanale
d'informazione
Magazine d’informazione
22.30 Il filo della storia. «Traditori
della patria», documentario
di Hansjürg Zumstein
23.25 Meteo notte
23.35 C.S.I. – Scena del crimine
La squadra sta indagando su
una serie di omicidi a opera
di un serial killer che sembra
intento a ricreare una donna
con parti dei cadaveri
delle sue vittime.
0.20 Cold Case – Delitti irrisolti
20.15 Police Academy II – Jetzt
gehts erst richtig los. Komödie
(USA 1985). Mit Steve Guttenberg, Bubba Smith, David
Graf. Regie: Jerry Paris
22.20 Shameless. Abschuss /
Home Sweet Home
0.30 Police Academy II – Jetzt
gehts erst richtig los
Komödie (USA 1985)
2.05 Late News
2.10 Colors – Farben der Gewalt.
Kriminalfilm (USA 1988). Mit
Sean Penn, Robert Duvall,
Maria Conchita Alonso
Regie: Dennis Hopper
4.05 Late News
4.10 The Unit – Eine Frage der Ehre
20.00 Tagesschau
20.15 Wissen aktuell. Dokureihe
Schatzkammer Natur
22.00 ZIB 2
22.25 Nell. Drama (USA 1994)
Mit Jodie Foster, Liam
Neeson, Natasha Richardson
0.15 10vor10
0.40 Rundschau. Das aktuelle
Polit- und Wirtschaftsmagazin. VW-Abgas-Skandal:
Das Tricksen nimmt kein
Ende / Die Gier der Schlepper:
Schwimmwesten-Attrappen
für Bootsflüchtlinge / Rebell
mit Spraydose: Banksy entzweit Palästinenser
1.25 Reporter. Reportagereihe
20.00 RTL II News
20.15 Die Kochprofis – Einsatz am
Herd. Doku-Soap. «Cheers» in
Hürth
21.15 Frauentausch. Doku-Soap.
Heute tauschen Sandra (22)
und Laura (21) die Familien
23.20 exklusiv – Die Reportage.
Reportagereihe. Rotlicht-Experten im Einsatz – Deutsche
Bordelle in Not (16)
0.20 Autopsie – Mysteriöse Todesfälle. Dokumentationsreihe
2.05 Fremdgesteuert – Mein Leben
unter Zwang. Katzen ablecken / Benzin trinken / Süchtig nach Po-Aufspritzungen /
Allzweckreiniger schnüffeln
ARTE
B3
SÜDOSTSCHWEIZ
3+
SWR
15.50 Magische Orte in aller Welt
16.20 Badjao. Die Vertreibung der
Südsee-Nomaden 17.05 X:enius
17.30 Geheimauftrag Pontifex – Der
Vatikan im Kalten Krieg (2/2) 18.25 Im
Bann der Jahreszeiten 19.10 ARTE
Journal 19.30 Frankreich – Wild und
schön 20.15 Der letzte Zeuge 21.00
Gomorrha 22.50 Dein Wille geschehe
1.20 Die Auktionatoren! (1-4/4) 3.10
360° Geo Reportage 4.05 28 Minuten
15.05 Polizeiinspektion 1 15.30 Wir
in Bayern 16.45 Rundschau 17.00
Bavaria Blues 17.30 Frankenschau
aktuell 18.00 Abendschau 18.45
Rundschau 19.00 Geld und Leben
19.45 Dahoam is Dahoam 20.15
quer 21.00 Asül für Alle 21.45
Rundschau-Magazin 22.00 Capriccio
22.30 Lido 23.15 Rundschau-Nacht
23.25 KlickKlack 23.55 Dahoam is
Dahoam 0.25 Planet Erde
17.00 Shop24Direct 17.15 Globe TV
17.30 Homegate TV 18.00 Nachrichten mit Wetter 18.30 Globe TV 19.00
Nachrichten «SO informiert» mit Wetter
19.30 Globe TV 20.00 Nachrichten
mit Wetter 20.30 Globe TV 21.00
Nachrichten mit Wetter 21.30 Globe
TV 22.00 Nachrichten mit Wetter
22.30 Globe TV 23.00 Nachrichten
mit Wetter 23.30 Globe TV 0.00
Nachrichten mit Wetter
9.00 ESO.TV 16.03 How I Met Your
Mother 18.09 How I Met Your Mother
18.37 The Big Bang Theory 19.02
The Big Bang Theory 19.25 The Big
Bang Theory 19.48 The Big Bang Theory 20.14 Bauer, ledig, sucht... 21.55
Bumann, der Restauranttester. Restaurant Pizzeria da Franco (SZ) 23.25
Bumann, der Restauranttester. Ski- und
Golfhütte Selfranga 1.00 Bumann, der
Restauranttester. Sancti Bono
17.00 Landesschau aktuell 17.05
Kaffee oder Tee 18.00 Landesschau
aktuell 18.15 Lecker aufs Land –
eine kulinarische Reise (3/6) 18.45
Landesschau BW 19.30 Landesschau
aktuell 20.00 Tagesschau 20.15
Zur Sache BW! 21.00 Romantische
Flüsse im Herzen Europas (1/3) 21.45
Landesschau aktuell 22.00 Odysso
22.45 Kunscht! 23.15 lesenswert
quartett 0.15 Expedition in die Heimat
TV-TIPPS
Portugal, mon amour
20.00 | SRF ZWEI KOMÖDIE: Viele Jahre ist es her,
seit die Familie Ribeiros Portugal verliess und
auf der Suche nach Arbeit nach Paris kam. Maria (Rita Blanco) arbeitet als Concierge in einem
herrschaftlichen Haus, ihr Mann José ist Vorarbeiter in einer Baufirma. Die beiden werden
von ihren Arbeitgebern gerne ausgenützt. Eines
Tages erben die Ribeiros ein Weingut in der Heimat. Um das Erbe antreten zu können, müssen
sie zurück nach Portugal ziehen. Aber aus unterschiedlichen Gründen wollen die Nachbarn die
Portugiesen nicht gehen lassen.
Dampfnudelblues. Ein …
20.15 | ARD TV-KRIMIKOMÖDIE: Der Schulrektor von Niederkaltenkirchen liegt tot auf den
Bahngleisen. Er zählte zu den unbeliebten
Bewohnern des Ortes. Nicht nur seine Schwester
mied jeden Kontakt, auch
die Schülerschaft konnte ihn
nicht leiden. Das macht die
Ermittlungsarbeit des in die
Provinz strafversetzten Polizisten Eberhofer (Sebastian
Bezzel) nicht leicht.
Nell
22.25 | 3SAT DRAMA: Nell (Jodie Foster) lebt ohne
jeglichen Kontakt zur Aussenwelt in den Wäldern. Erst nach dem Tod ihrer Mutter nimmt
sie unter der Obhut des Arztes Lovell (Liam
Neeson) Kontakt mit der Zivilisation auf. Die
Kontaktaufnahme ist nicht
leicht, denn Nell spricht eine
eigene Sprache und lässt
niemanden an sich heran.
Lovell, der von der jungen
Frau fasziniert ist, sucht Rat
bei der Psychologin Paula.
Kill Bill – Volume 2
22.35 | VOX ACTIONFILM: Der Rachefeldzug der
Braut (Uma Thurman) ist erst zu Ende, wenn
das Killerkommando, das bei ihrer Hochzeit ein
Blutbad anrichtete, ausgelöscht ist. Als nächstes stehen Budd und die einäugige Elle Driver
auf ihrer Liste. Die kommt
ihr zuvor und tötet Budd.
Anschliessend kommt es
zum Kampf der ebenbürtigen Blondinen. Der Weg der
Braut führt aber weiter: da
ist immer noch Bill.
Trance – Gefährliche Erinnerung
22.45 | SRF ZWEI THRILLER: Der Kunstexperte
Simon (James McAvoy) ist bei einem Auktionshaus angestellt und mit der Sicherheit
eines wertvollen Gemäldes beauftragt. Gangster überfallen die Versteigerung, Simon wird
niedergeschlagen und leidet danach unter
Gedächtnisverlust. Er kann
sich nicht mehr an das Versteck des wertvollen Bildes
erinnern. Simon sucht eine
Therapeutin auf, die ihn
unter Hypnose setzen und
befragen soll.
Welcome – Grenze der Hoffnung
0.15 | SRF 1 DRAMA: Der junge kurdische
Flüchtling Bilal hat es bis in die französische
Hafenstadt Calais geschafft. Nun plant er, den
Ärmelkanal zu durchschwimmen, um nach
England zu gelangen, wo seine grosse Liebe
lebt. Der Bademeister Simon (Vincent Lindon)
will ihm das Vorhaben
eigentlich ausreden. Als das
nicht gelingt, übernimmt er
heimlich Bilals Training und
bietet dem Illegalen trotz
drohender Gefängnisstrafe
ein sicheres Versteck.
LA QUOTIDIANA
GIEVGIA, ILS 8 DA OCTOBER 2015
15
„ FORUM ELECTORAL
Urs Cadruvi, secretari general LR, Sina-Mara Hassler, promotura regiunala LR, Sutselva, Carmen Dedual, manadra Regiuns LR.
FOTO M. NUTT PHOTOGRAPHY
La LR ha inaugurà ses
nov domicil en Sutselva
„ (cp) Ils 6 d’october 2015 ha la Lia
Rumantscha (LR) inaugurà a chaschun d’in apero ses nov domicil en
Sutselva en il Center da Capricorns a
Vargistagn. Cun la midada da Ziràn a
Vargistagn s’intensivescha la collavuraziun cun il Center da Capricorns,
il Parc natiral Beverin e la Scola auta
turitgaisa per scienzas applitgadas.
La LR en Sutselva chatt’ins da nov en il
Center da Capricorns a Vargistagn. Pas­
sa 30 persunas han inaugurà ensemen
cun la LR la nova localitad. La midada
da Ziràn a Vargistagn ha ina raschun –
il Center da Capricorns cun ustaria ed
hotel è in lieu d’inscunter ed il domicil
da las suandantas organisaziuns: Funda­
ziun Capricorn, secretariat dal Parc na­
tiral Beverin, ZHAW (Scola auta turi­
tgaisa per scienzas applitgadas), il Post
da cumpetenza dal Grischun per in tu­
rissem en accord cun la natira e la cul­
tura e l’exposiziun da capricorns cun in­
furmaziuns davart il Parc natiral Beve­
rin. Tut questas instituziuns permettan
a la LR d’organisar e d’intensivar da ma­
niera simpatica inscunters per indigens
e novarrivads.
Biro, butia, lieu d’inscunter
e da contacts
Il nov domicil en il Center da Capricorns
n’è betg mo in biro. La nova promotura
regiunala da la LR per la Sutselva, SinaMara Hassler, po era preschentar en las
novas localitads ils divers products da la
LR. Ultra da quai vul ella intensivar ils
contacts tranter Rumantschs e na­Ru­
mantschs, organisar scuntradas e Cafés
Rumantschs en la regiun e tgirar ils con­
tacts cun la scola ed ils projects surregiu­
nals sco per exempel l’occurrenza da scri­
ver «Plima d’aur».
Deliberà il rapport davart la
finanziaziun da las baselgias
„ (cc) La cumissiun per politica da
stadi e strategia dal cussegl grond ha
predeliberà la missiva da la regenza
pertutgant la finanziaziun da las baselgias en il chantun Grischun. Ella recumonda al cussegl grond d’approvar il
rapport. La cumissiun per politica da sta­
di e strategia dal cussegl grond ha prede­
liberà la missiva da la regenza pertutgant
la finanziaziun da las baselgias en il chan­
tun Grischun. Quai sut la direcziun dal
president da la cumissiun Maurizio Michael (Castasegna) ed en preschientscha
dal president da la regenza Martin Jäger
sco schef dal departament d’educaziun,
cultura e protecziun da l’ambient. Pre­
schents èn stads plinavant represchen­
tants da las baselgias chantunalas evange­
lic­refurmada e catolica. Il cussegl grond
vegn a tractar il rapport en la sessiun
d’october 2015.
Il president da la regenza e las persu­
nas responsablas per las duas baselgias
chantunalas han l’emprim infurmà da­
vart il rapport e davart la prognosa dal
svilup finanzial a media ed a lunga vista
sco er davart las consequenzas colliadas
cun quai, resguardond ina considera­
ziun da las ristgas. En la discussiun po­
steriura èn vegnids tractads pli detaglia­
damain tranter auter temas sco las ta­
glias da baselgia da las persunas natira­
Betg senza filter
da particlas
Urs Cadruvi el
cussegl naziunal
(Resposta a la charta da lectur da Gian Derungs, LQ)
Il cussegl naziunal ha decis dacurt gra­
zia in lobing intensiv cun 109 encun­
ter 66 vuschs che tut las maschinas da
pistas duain vegnir deliberadas da la
taglia sin il carburant ­ e quai era per
cas che questas maschinas na disponi­
an da nagin filter da particlas. Questa
mesira na vala betg mo per las maschi­
nas da pistas da las pendicularas, ma­
bain per tuttas maschinas da pista sco
schlieusas a motor e quads. È quai uss
propi stada ina bun’ovra per il chantun
turistic Grischun, nua ch’ils giasts ve­
gnan a far vacanzas per giudair l’aria
buna e frestga da la muntogna? Partic­
las finas en il fulin da diesel èn nu­
schaivlas per la sanadad. In ambient in­
tact nizzegia al turissem bler dapli che
ils francs che las societads da pendicu­
laras pon spargnar cun questa libera­
ziun da taglia.
Sco secretari general dalla Lia Ruman­
tscha perschuada Urs Cadruvi entras sia
lavur professiunala ch’ei orientada a sli­
giaziuns pragmaticas. En connex cul
Plan d’instrucziun 21 eis ei reussiu alla
Lia – sut l’egida dad Urs Cadruvi – da
prender posiziun el senn dil pievel ro­
montsch e buca mo pigl avantatg d’en­
tginas persunas singulas. Aschia vegn
quella posiziun sustenida dallas impur­
tontas uniuns romontschas ed ei in grond
pass en direcziun dalla pasch linguistica.
Jeu sun perschuadida che Urs Cadru­
vi ei ina persunalitad zun capavla che
s’engaschass era a Berna per bunas sligia­
ziuns el senn dalla populaziun. Entras sia
vasta experientscha e savida eis el ina per­
suna cumpetenta sin ils pli differents
camps. Plinavon fuss el ina ferma vusch
per nus Romontschs.
Ord perschuasiun recamondel jeu da
nudar 2x Urs Cadruvi dalla gliesta 8 sin
vies cedel da votar.
Silva Semadeni, cussegliera naziunala ps/GR
Flurina Cantieni, Laax
S’engaschei per la pcd!
La Svizra elegia en cuort in niev parlament. S’engaschei per quels che vulan
concordia ed evitar discordia. Susteni
la politica dil center e cun quei era da
valurs. Eligi perquei ils 18 d’october la
pcd. La Svizra vegn bloccada pli e pli tras
ina politica polarisonta da dretg e senie­
ster. La pcd fa ina politica signada da re­
sponsabladad e respect. Sia lavur segire­
scha rentas, plazs da lavur e discarga las
famiglias. Cun cuss. fed. Doris Leuthard
ha la pcd ina ferma vusch. Sfidas actua­
las, sco la politica viers ils fugitivs e las re­
laziuns cun l’Uniun europea (UE), pre­
tendan sligiaziuns che meinan nus vina­
von. Quellas porscha la pcd cun proteger
ils basignus e vegnir ad ina clausula da
schurmetg cun la UE.
Per che la Svizra sappi semetter en
per nos giavischs drova ella vies agid.
Mo sco ferma partida dil center havein
nus da dir zatgei e savein far punts.
S’engaschei ils 18 d’october per la pcd
e mettei perquei sia gliesta nunmidada
ell’urna. En vies cantun ei quei la glie­
sta 11 – pcd Grischun. Motivei vos
confamiliars ed enconuschents d’ir a
vuschar ed aschia s’engaschar ferma­
mein per la Svizra. Vossa vusch quenta.
Christophe Darbellay, president dalla pcd svizra
las e las taglias da cultus, las immobi­
glias ecclesiasticas e lur mantegniment
sco er il dumber da commembras e
commembers ed eventualas tendenzas
da svilup. La cumissiun è unanimamain
da l’avis che las activitads da las basel­
gias chantunalas sajan d’in interess pu­
blic considerabel e che las baselgias
duajan vegnir mantegnidas sco instan­
zas socialas. En il giudicament final
suonda la cumissiun l’avis da la regenza,
tenor il qual il sistem vertent per finan­
ziar las baselgias duaja restar.
La cumissiun propona al cussegl
grond da prender enconuschientscha en
moda affirmativa dal rapport.
Secund al Award Night
Ils dus cussegliers naziunals Martin Candinas e Christophe Darbellay a caschun d’in foMAD
rum claustral a Mustér.
Ils purs drovan defensurs a Berna
Il mediamaticher Beda Diggelmann da Domat ha contonschiu il secund plaz agl Award Night da l’uniun ITC per sia lavur pratica. Beda
MAD
Diggelmann ha fatg siu emprendissadi tier las Ovras da Domat SA.
Ils purs svizzers procuran fidadamein per
ina gronda part dallas victualias en nos­
sa tiara ed ein aschia era pil manteni­
ment dalla cuntrada culturala svizra. Il
pievel svizzer ha francau quell’incarica
en la constituziun. Biars Svizzers e biaras
Svizras san denton buca pli tgei presta­
ziun che quella incarica pretenda. Ils ha­
bitonts dils marcaus enconuschan buca
la dira lavur dils purs. Ton pli impurtont
eisi ch’ei dat ella politica forzas che per­
schuadan la maioritad che fa buca pli il
pur. Ils purs basegnan il necessari su­
stegn per saver ademplir lur incarica.
Las cuntradas naturalas ein la pli im­
purtonta basa per il turissem en munto­
gna. Agricultura e turissem contribue­
schan essenzialmein alla colonisaziun
decentrala da nies cantun e gidan aschia
d’ademplir nies pensum secund la con­
stituziun.
La pcd eisi che s’engascha per la co­
lonisaziun decentrala e consequenta­
mein era per ina ferma agricultura. Il
territori da muntogna drova ina vusch
vigurusa el parlament naziunal. Ina fer­
ma pcd ei ina emprema cundiziun per
ch’ils interess dall’agricultura vegnien
representai a Berna cun l’insistenza ne­
cessaria e gronda perschuasiun.
Perquei mettei ils 18 d’october la
gliesta 11 dalla pcd ell’urna.
Curdin Capeder,
president dall’Uniun purila sursilvana, Cumbel
16
A FIN Z
GIEVGIA, ILS 8 DA OCTOBER 2015
„ COLUMNA
Elecziuns – in element central
dalla democrazia
construcziun dad habita­
ziuns secundaras ni quella
dall’ immigraziun. Silsuen­
ter ston ils responsabels
rumper il tgau per tuttina
anflar ina via raschuneivla
ed impedir donns fatals per
il beinstar general.
DA DUMENI COLUMBERG
E
n diesch dis vegn l’as­
samblea federala eligida.
Quei eveniment semanife­
stescha di per di, seigi quei
cun roschadas da candidatas
e candidats che fan biala
cumparsa sin placats en tuts
loghens pusseivels ni cun fa­
tschas rientas en inserats, mo
era cun numerusas brevs da
lecturs ed emissiuns ellas me­
dias electronicas senza fin.
Apparentamein cattan las
elecziuns gronda attenziun.
Cun buna raschun, pertgei
elecziuns ein in element cen­
tral dalla democrazia.
ins evitar ch’il votant vegn
stufientaus cun numerusas
fatschentas da pintga mun­
tada. Quei spargna era
temps e daners per campa­
gnas inutilas.
E
P
n biaras tiaras democrati­
cas serestrenschan las
pusseivladads d’ina participa­
ziun activa dils burgheis sin
las elecziuns parlamentaras.
Ins elegia ils representants
cun la tenuta politica cun­
vegnenta e quella equipa ha
silsuenter l’incarica da direger
la tiara tenor meglier saver e
puder. Cun quei eis ei fatg.
M
roblematica ei la situa­
ziun sin palancau fede­
ral. Dapi biars onns vegnin
nus inundai cun iniziativas
da tuttas uisas. Fetg savens
va ei per interess particulars
d’ina gruppaziun. Novissi­
mamein surdrovan era parti­
das politicas quei impurtont
dretg politic per campagnas
populistas. Savens va ei per
in malesser momentan,
ut auter en Svizra cun
adattaus per battaglias emo­
sia democrazia directa!
ziunalas. Pil pli va ei buca
Sper las elecziuns federalas
per sligiaziuns raschuneivlas,
setracta ei d’eleger ils repre­
mobein per seprofilar ella
sentants per la legislativa ed
publicitad. Quei sur­ e mal­
executiva cantunala ed ora­
diever d’in impurtont ins­
vontut las autoritads com­
trument democratic daventa
munalas. Ultra dallas elec­
cul temps in prighel per nos­
ziuns vegnan las votaziuns
sa democrazia e per il bein­
permanentas davart fatschen­ funcziunar da nies stadi. Au­
ta da different gener. Sin pa­ toritads ed instituziuns ston
lancau federal vegn il votant
impunder enorm bia temps
«mulestaus» cuntinuadamein per tractar quellas interven­
cun iniziativas popularas, per ziuns. Dapresent ein varga
ordinari entochen quater ga­ 30 iniziativas d’in gener ni
das ad onn. Leutier vegnan
l’auter sin via. Il votant vegn
las fatschentas cantunalas e
pia buca senza lavur!
communalas.
as iniziativas pretendan
adina ina midada dalla
in palancau cantunal ei il
diember da votaziuns se­ constituziun. El fiug dallas
reducius marcantamein en­ emoziuns sa ei capitar ch’ei
vegn approbau fatschentas
tras l’introducziun dil refe­
rendum facultativ per mida­ fetg problematicas sco per
semeglia l’iniziativa Weber
das da leschas. Quei ei in
cun ina bloccada totala dalla
grond progress! Aschia san
T
S
L
algrad nossas nume­
rusas pusseivladads da
cooperar e d’influenzar igl
andament politic ein las
elecziuns parlamentaras l’in­
carica centrala. Cun eleger
las dretgas partidas e las per­
sunas da format han ins la
pli gronda influenza sils
fatgs politics. Era sch’ins
astga buca quintar cun mi­
raclas dependa ei bia dalla
cumposiziun dil parlament.
Lez elegia il cussegl federal e
decida la politica naziunala.
Ei cunvegn d’evitar posi­
ziuns extremas e da rinforzar
ils elements che garante­
schan ina buna concordanza
e sligiaziuns raschuneivlas.
I
l sistem electoral cun ma­
jorz e proporz ei empau
cumplicaus, tonpli cun l’in­
undaziun da partidas e glie­
stas. Ils Grischuns han la
schelta denter 15 gruppa­
ziuns e varga navonta candi­
datas e candidats per tschun
posts. Quei ei empau bia e
cumplicau pigl «um cumin».
La gronda part dils candidats
ha insumma negina schanza,
gidan denton a rimnar vuschs
per la partida mumma. Per
biars candidats eis ei ina spe­
zia d’emprendissadi politic.
M
algrad quella cumple­
xitad e quella cumpli­
cadadad cunvegn ei da pren­
der la breigia da studegiar la
documentaziun e separtici­
par allas elecziuns. Far pugn
en sac ei negina soluziun.
Sche nus havein dretgs poli­
tics en surabundonza, lu
stuein nus era far diever da
quei privilegi.
„ L’AURA
Pli e pli sulegliv
Situaziun generala: Ina zona da
pressiun auta en il vest s’effectue­
scha er en las Alps.
Oz: En il nord la damaun sur­
tratg. En il decurs dal di scleridas,
oravant tut en las Alps ed envers
vest. En il sid per gronda part 15°
sulegliv, en l’Engiadina er le­
6°
vamain surtratg. Tempe­
Mustér
raturas maximalas du­
rant il di en il nord en­
fin 16 grads.
Prognosa: Da venderdi enfin
dumengia en l’entira Svizra per
gronda part sulegliv. En la Bassa
mintgamai er tschajera. Davent
da sonda en il nord cun bisa pli
fraid. Temperaturas maximalas
durant il di enturn 14 grads, en il
sid la enfin 18 grads.
15°
9°
Landquart
18°
9°
Glion
13°
4°
16°
5°
17°
9°
18°
8°
12°
4°
10°
3°
Cuira
Scuol
Arosa
Zernez
Tusaun
Spligia
17°
7°
Mesocco
15°
4°
Tavau
16°
5°
12°
2°
San Murezzan
Sta. Maria
18°
6°
Poschiavo
FOTO O. ITEM
La citad da Cuira quinta l’auter onn cun in gudogn
„ (rtr) La citad da Cuira quinta
l’onn proxim cun in gudogn da
set milliuns francs, quai tar en­
tradas totalas da stgars 242 mil­
liuns francs. Quai resorta dal
preventiv 2016 preschentà da la
citad. Las mesiras dal program
«examinaziun da las incumben­
sas e da las prestaziuns 2.0» por­
tan gia emprims fritgs, scriva la
citad da Cuira. Medemamain
positiv per la citad è la refurma
da la gulivaziun da finanzas cun
in saldo da 4,3 milliuns francs a
favur da la citad. Plinavant gi­
dian entradas da taglia pli autas
ed amortisaziuns pli bassas da
meglierar il preventiv.
„ NOVITADS WWW.RTR.CH
Na a credit per nov
kiosc a Malögia
Cun 21 vuschs gea, 21 na e 22 ab­
stenziuns è il credit per realisar ina
nova purschida da restauraziun tal
runal da skis per uffants pitschens
vegnì refusà. L’idea era da stgaffir
ina purschida adequata, l’actuala è
mo ina soluziun provisorica. Pli­
navant ha la radunanza ditg gea a
la revisiun dal plan directiv regiu­
nal. Quel cuntegn tranter auter la
reorganisaziun da las deponias da
material en Val. La deponia Cavril
vegn sarrada, il flum Orlegna tar la
deponia Casaccia duai vegnir revi­
talisà e duas novas deponias duajan
vegnir stgaffidas.
Proteger meglier
unfrendas da
violenza a chasa
Il cussegl federal vul proteger
meglier las unfrendas da violenza
a chasa. Bleras proceduras ve­
gnian oz sistidas sin giavisch da
l’unfrenda. En l’avegnir duain
quellas però en mintga cas vegnir
prosequidas. Ultra da quai duai la
dretgira pudair ordinar in scu­
mond da contact tar violenza a
chasa u cas da «stalking», quai cun
ina chadaina electronica vid il pe
u il maun. Il cussegl federal ha tra­
mess la midada da la lescha civila
e penala en consultaziun.
Swisscom sto pajar 186 milliuns francs
La Swisscom ha pers avant dretgi­
ra en la dispita davart sias prepre­
staziuns per concurrents tar col­
liaziuns d’ADSL. Tenor il tribu­
nal administrativ federal haja la
Swisscom nizzegià ora sia posi­
ziun da monopol. Da princip ha
ella dà raschun a la cumissiun da
concurrenza Weko. Lezza aveva
decretà il 2009 in chastì cunter la
Swisscom. La dretgira ha dentant
reducì il chastì da 220 sin 186
milliuns francs. La Swisscom ha
adina renvià las rinfatschas. Il
concern ha annunzià da trair la
sentenzia avant tribunal federal.
È il servetsch civil
memia attractiv?
Per il schef da l’armada André
Blattmann schon. El ha reagì
sin la decisiun dal cussegl dals
chantuns e dal cussegl naziunal d’acceptar civilists en scolas publicas. Adina dapli giu­
vens sa decidan per l’alternativa
servetsch civil. Ella porscha dapli
libertads e temp liber. Adina da­
pli giuvens sa decidan per il ser­
vetsch civil. Perquai mancan a
l’armada 5500 persunas ad onn.
Quel svilup fa quitads ad André
Blattmann. El less mantegnair il
dumber actual per garantir in
bun servetsch. Perquai vuless el
introducir clers criteris per l’ad­
missiun al servetsch civil. Per An­
dré Blattmann ston ins resguar­
dar il princip da fairness ed intro­
ducir en il futur pli clers criteris
per l’admissiun dal servetsch ci­
vil. Ma è il servetsch civil vaira­
main pli attractiv? Per Manuel
Montalta e Livio Casutt da Glion
schon. Els han midà dal militar al
servetsch civil. Per els porscha il
servetsch civil la pussaivladad da
decider sez tge lavur ch’els lessan
far e cura ch’els han temp. Els pon
eleger instituziuns en la regiun.
Manuel Montalta ha fatg ses ser­
vetschs en la chasa da vegls «da
casa Val Lumnezia» e Livio Ca­
sutt fa ses davos servetsch il mu­
ment en la Obere Au a Cuira. Els
han pudì rimnar novas experien­
tschas ch’els pon duvrar en futur.
Banca naziunala
augmenta reservas
da devisas
Las reservas da devisas da la Ban­
ca Naziunala Svizra èn creschidas
il settember per 1,5 milliardas sin
541,5 milliardas francs. Sco quai
che la banca communitgescha sa­
jan las reservas uschia creschidas
il terz mais en seria. Schebain e
quant fitg che la banca ha inter­
vegnì il mais passà sin il martgà da
devisas n’è betg da leger ord que­
stas cifras. Las reservas da la Ban­
ca naziunala èn surtut investidas
en euros e dollars. Omaduas valu­
tas eran vegnidas pli fermas du­
rant il settember.
Da sanester Manuel Montalta e Livio Casutt.
RTR, L. CADONAU
Impurtantas votaziuns
Ils 28 da favrer da l’onn proxim
vegn votà sur dal segund tunnel
al Gottard e sur da trais iniziati­
vas dal pievel: iniziativa popula­
ra «Per lètg e famiglia – cunter il
chasti da maridaglia»; iniziativa
populara «Per realisar il repa­
triament dad esters criminals» e
l’iniziativa populara «Naginas
speculaziuns cun mangiativas».