Le sagre fra religione e folklore - Porcu

Transcript

Le sagre fra religione e folklore - Porcu
Ministero
della Pubblica Istruzione
Dipartimento per l’Istruzione
L.482/99 Minoranze linguistiche
Lesagre
trareligione
efolclore
acuradiIgnazioMulas
ALFA EDITRICE
Scuola Secondaria di primo grado "Porcu-Satta"
Dirigente: prof. Giorgio Satta - Docenti referenti: Ignazio Mulas - Luisa Zurru
- Gianfelice Nadia - Ornella Carta - Roberta Spiga
Classi coinvolte: Corso E e 2^ C
Scuola Secondaria di primo grado "A. Rosas"
Dirigente: prof. Paolo Rossetti - Docenti referenti: Maria Carla Sarritzu - Leonida
Moi - Luisanna Murru - Graziella Crisponi
Classi coinvolte: 2^ A e 2^ E
Scuola Secondaria di primo grado "G. Deledda" Nuoro
Dirigente: prof.ssa Angela Lisbidoni - Docenti referenti: Giuliana Desogus
Scuola Secondaria di primo grado "G. Deledda" Sassari
Dirigente: prof.ssa Angela Fadda - Docenti referenti: Sabrina Sechi
Scuola Secondaria di primo grado "Virgilio" Faeto
Dirigente: prof.ssa Maria Michela Ciampi - Docenti referenti: Anna Conte Alfonso Rainone
Istituto comprensivo Montemilius 3 Charvensod Aosta
Dirigente: prof. Gino Bellebono - Docenti referenti: Angela Acconcia
- Sonia Gachet
CSG Comenius Leeuwarden Olanda
Dirigente: J.J. Wildeboer - Docente referente: Leanor Aalders
Scuola di primo grado - 1° Circolo Didattico Quartu S.E.
Dirigente: dr.ssa Greca Piras - Docente referente: Greca Secci
Scuola di primo grado - 2° Circolo Didattico Quartu S.E.
Dirigente: dr.ssa Silvana Dedoni - Docente referente: Sabrina Locci
Scuola di primo grado - 3° Circolo Didattico Quartu S.E.
Dirigente: dr. Francesco Manconi - Docente referente: Maria Denotti
Sagre tra religione e folclore
© 2009
Prima edizione, aprile 2009 -Tutti i diritti riservati
Progetto grafico e realizzazione editoriale
Alfa Editrice
Via Mercadante, 1 - 09045 - Quartu S. Elena (CA)
E-mail: [email protected]
Stampa: Nuove Grafiche Puddu - Ortacesus - Cagliari
Presentatzioni
Ocannu puru, aici comenti in is àterus annus, eus acabau de traballai
a su progetu scriendi unu librixedhu po fai biri ita eus fatu e comenti eus
traballau. Eus scioberau de dhu fàiri in d-una manera noa, capatzi de donai a chini dhu liggi medas noas apitzus de is festas mannas aici comenti
dhu bivint is bidhas chi ant partecipau, impari cun nosu, a custu progetu.
A s’acabu de custu librixedhu dhoi at unas cantu paginas po arregordai a
Peppinu Fiori chi est istétiu unu scritori meda importanti de sa Sardigna.
Eus fatu puru unu DVD aundi dògna bidha “partner” at a contai totu su
chi at fatu.
“Le sagre tra religione e folclore” est su nomini chi eus donau a su
progetu po studiai e po connòsci sa lìngua de minoria e chi est istétiu, in
is annus passaus puru, unu strumentu a ispantosu po imparai e po fài prus
arrica sa lingua italiana e is àteras lìnguas. S’iscola media “Porcu-Satta”
at bòfiu e at promòviu custu progetu e is àteras scolas medias chi ant partecipau funt: s’iscola “Rosas” de Cuartu Sant’Aleni, is scolas de Nuoro,
de Sassari, de Charvensod de sa provìncia de Aosta, sa scola de Faeto,
de sa provincia de Foggia, sa scola olandese “Comenius” de sa citadi de
Leeuwarden e is scolas elementaris de su 1^, 2^ e 3^ circulu didaticu de
Cuartu Sant’Aleni. Sa prima parti de custu progetu est istètia dedicada a sa
lìngua e a sa cultura sarda e is istudiantis ant chistionau, lìggiu e iscritu a
sa campidanesa; sa segundu parti est istetia dedicada a sa literadura sarda
e precisamente a su scritori Peppinu Fiori.
4
Sant’Efis
S’ISTORIA
S
Fotografie: Dario Sequi.
Sa genti sarda giai a cumentzai de su tempus prus atesu fintzas a oi at sempri
domandau a Sant’Efis a dh’agiudai i a diféndiri sa citadi de Castedhu.
Aici at fatu candu is Francesus iant bombardau Castedhu su 1793 e aici etotu
candu dhoi fiat sa pesti in su 1652.
Totu sa genti de Castedhu tenit un’ammiru mannu meda po Sant’Efis e po
custu dhoi est sa crésia dedicada a issu, su gherreri poderosu: dh’ant fata in su
1263, in s’apendìtziu de Stampaxi. Su 1548 is Cunsilleris
de Castedhu prenus de istima
e de devotzioni po Sant’Efis
iant arregortu 43 sodhus po
fàiri dogn’annu 8 missas in
sa crésia.
Su 1652 una navi bennia
de sa Catalogna fiat arribbada
a Salighera e cun issa sa pesti:
luegus sa pesti fiat lòmpia a
Tàtari, in is bidhas de acanta
fintzas a Castedhu puru poita
s’arciobispu iat bòfiu sa pedhi
de “ermellino” aundi ci fiat su
bremi de sa pesti. Pròpiu issu
est istétiu su primu a morri,
apustis sa pesti est abarrada
in Castedhu 9 mesis e intzaras
is Castedhajus iant domandau
a Sant’Efis de dhus agiudai a
ndi dha bogai.
5
Su Cunsillu comunali iat promìtiu, chi sa pesti si ndi fiat andada, de acumpangiai dogn’annu a Sant’Efis a Nora, sa citadi romana aundi ndi dh’iant segau
sa conca candu Diocletzianu fiat s’imperadori de s’Imperu romanu. Sa pesti si ndi
fiat andada diaderus e aici is Castedhajus e genti de dogna bidha movendi de sa
crésia de Stampaxi fiant andaus a pei fintzas a Nora e aici faint oi puru.
Duas bortas isceti is Castedhajus funti istétius acanta a no dha fàiri sa processioni: in d-unu documentu de su primu de su mesi de maju 1794 dhoi est iscritu
ca su Santu no depiat andai a Nora poita ca su 28 de abrili in Castedhu, apustis de
sa vitoria contras de is Francesus, sa genti si fiat furriada boghendinci is Piemontesus. Su Giugi de Castedhu iat decidiu invécias ca sa processioni cun su Santu
dha depiant fai su pròpiu e aici dh’iant fata sa primu dì de làmpadas.
Sa segunda borta su 1943 candu is bombas de is Americanus iant isdorrocai
Castedhu ma sa processioni dh’iant fata su pròpiu perou a Sant’Efis ci dhu iant
carrigau apitzus de una camioneta militari.
Sa processioni prus manna dh’ant fata su 1886 poita ca fiant arribbadas a
Castedhu is relìchias de Sant’Efis chi fiant istugiadas in sa citadi de Pisa.
6
SA CUNFRARIA
Sa Cunfraria de su Gonfaloni est nàscia in Castedhu
su 1538. Is cunfraris e is
cunsorris de sa Cunfraria
depint organizai dogn’annu
sa processioni de sa primu
dì de maju.
Cumentzendi de su 19 de martzu fintzas a su 25 de abrili su terzu bardianu
de sa Cunfraria tenit tres atòbius cun is àterus bardianus de su Santu po ndi organizai sa processioni. In s’ùrtimu de custus atòbius su bardianu de s’annu passau
intregat sa bandhera, su terzu bardianu tzerriat totus is militzianus e a is prus
antzianus po ndi scioberai a chini depit agguantai sa bandhera e a is àterus chi
7
dhu depint acumpangiai.
Su 20 de abrili su terzu bardianu impari cun sa
Guardiania e is sonadoris
de launedhas cumbidat a su
carradori: custu depit ghiai is
bois cun su còciu de Sant’Efis.
Su 29 de abrili a merì su terzu bardianu e su sagrestanu
cuncordant su còciu. Is de sa
famiglia Bolla tenint s’onori
mannu de ponni sa bestimenta de sa festa a su Santu, a mengianu de su 30 de
abrili faci ora de mesudì su terzu bardianu e su Presidenti de sa Cunfraria impari
a su capellanu pigant a Sant’Efis e ci dhu ponint apitzus de su còciu indorau e
a mesudì su predi cantat missa in sa crésia de Stampaxi.
Sa primu dì de maju is òminis de sa Guardiania a cuadhu andant a domu de
su terzu bardianu chi donat a is militzianus una cucarda e apustis sa mulleri de
issu donat a cussu chi depit portai sa bandhera su vessillu.
Sa Guardiania andat a su Comunu a ndi pigai a s’Alternos, su rapresentanti
de su Municipiu, is militzianus a cuadhu andant a pigai su sergenti e ai cussu
chi depit portai sa bandhera. Su predi donat sa beneditzioni a totugantus, dhus
ammantat cun follas de arrosas e aici podit cumentzai sa processioni.
8
SA PROCESSIONI
Sa primu dì de maju est una dì de
festa manna po totu sa Sardigna.
A is noi de mengianu cumentzat sa
processioni cun is tracas, carrus a bois
totus cuncordaus, bennius de totu su
Campidanu.
Sa traca fiat su carru de is messajus e dhus manigianta po traballai in su sartu
fintzas a sa segunda guerra mondiali. Po andai a is festas, medas bortas fiant festas
de unas cantu dis, is messajus dhus limpianta e poita medas bortas su logu de sa
festa fiat atesu e su caminu fiat longu, ci poniant aintru is mantas po sa noti, sa
cosa de papai e aici si poniant in viàgiu.
Sa vida de is messajus fiat traballosa meda e poita ca s’ùnicu spàssiu po issus
fiant is festas, su carru dhu preniant cun is mellus cosas. Is bois fianta totus cuncordaus cun froris e aintru de su carru is messajus ci poniant aratzus, tapissus e
mantas bordadas. Sétzius apitzus de is tracas is òminis e is fémminas portant su
costumu prus bellu e totus impari cantant mutetus a trallallera.
Apalas de is tracas òminis e fémminas a pei, bennius de dogna bidha de su
Campidanu, dogna bidha tenit su costumu suu, rapresentant totu sa genti chi acum-
9
pàngiat a Sant’Efis. Su costumu de is fémminas no est uguali po totus: dhoi funti
is fémminas arricas, cussas pòburas, is bagadias, is cojadas, is fiudas e donniuna
tenit unu costumu diferenti.
Apalas dhoi funti is òminis a cuadhu, is cuadhus portant cannacas de arrosas,
e is Militzianus bistius a ciancheta arrùbia e cun sa canneta a codhu: is Militzianus
rapresentant is guàrdias chi biviant me is apendìtzius de Stampaxi, Bidhanoa e
Marina.
Apalas de issus dhoi est sa Guardiania bistia a frac e ananti su terzu bardianu
chi portat sa bandhera aundi c’est s’immàgini de Sant’Efis.
S’Alternos, chi rapresentat su Sindigu, portat una fàscia a tres coloris cun
d-una decoradura de oru e cun issu dhoi funti su Capellanu de sa Cunfraria, a
cuadhu issu puru, e is sonadoris de launedhas. Apalas is cunfraris e is cunsorris
de sa Cunfraria e is bois chi tragant su còciu indorau de Sant’Efis, su Decanu de
sa Sea, su Presidenti de sa Cunfraria e unu muntoni de genti chi acumpàngiat su
Santu fintzas a Nora.
In su mentris a mesud, a s’acabbu de sa missa, Sant’Efis ndi bessit de sa crésia
de Stampaxi e faci a is duas de merì lompit ananti de su palàtziu de su Comunu
aundi su Sindigu, is Assessoris e s’Obispu de Castedhu si ndi pesant po saludai a
Sant’Efis e in su mentris is navis sonant is sirenas po dhu saludai issas puru.
Sa processioni sighit a andai faci a Nora e sa festa at a acabbai su cuatru de
10
maju candu Sant’Efis ndi torrat a sa crésia cosa sua faci ora de is ùndixi de noti.
Sa festa de Sant’Efis tenit un importu mannu meda po totus is Sardus i est
un’arrogu de s’istòria de sa Sardigna.
11
12
Santu‘Anni
Santu ‘Anni est una festa de Cuartu Sant’Aleni
in provintzia de Casteddu. Tra is prus antigas de
sa Sardinnia, cumenti is ateras festas paganas de
s’Europa apustis diventadas cristianas, sighit i
momentus de sa vida e de is istagionis de sa cultura pastorali sarda impari a aterus ritualis (fogus,
augurius, magias).
Su 24 de lampadas, sa dì chi est nasciu su
santu, si faint is festeggiamentus religiosus cun
d’una processioni de bidda fintzas a sa cresia de
Sant’Andria in Flumini de Cuartu.
A is ultimus de su mesi ‘e argiolas si faint is
aterus festeggiamentus organizzaus de s’obreria
de Santu ‘Anni; chi donnia annu, in su srucu de sa tradizioni, fait sciri a totu sa
genti sa scera de su presidenti, s’Obreri.
S’urtimu sabudu de su mesi ‘e argiolas
s’obreri movit de domu sua cun d’unu
brechi a cuaddu po andai a pigai in domu
insoru is setti piccioccheddas chi at scerau
po sa festa e torrant impari in domu sua,
una a sa borta. Issas apitzus de sa tracca,
unu carru tradizionali totu bardau a festa
chi arregordada sa prua de una navi furriada
a fundu in susu, andant concas a mari, a
sa cresiedda de Sant’Andria. Custas piccioccheddas si tzerriant “Traccheras de
su nomini de su carru “ sa tracca” e funti
bistias cun su costumu sardu de isposa, su
mellus de sa tradizioni cuartesa, carrigas
de prendas in filegrana de oru.
13
Sa Tracca est sighìa de
medas carrus campidanesus e
brechis a cuaddu, su cocchiu
a bois de santu ‘Anni, gruppus
folkloricus accumpangiaus de
launeddas, sulitus e sa banda de
Cuartu in pellegrinaggiu fintzas
a sa cresia de Sant’Andria in sa
pratza Andrea Parodi.
Serrat su corteu una macchina
manna a cascioni cun totus is gatò
( is drucis antigus de mindula e tzuccuru a forma cresias)is arregalus de s’obrera
e sa bandiera de santu ‘Anni. In donnia momentu de sa festa si cantant mutetus
a trallallera, versus antigus de grandu bellesa po is apassionaus de sa tradizioni e
de sa cultura popolari sarda.
Su dominigu a mangianu s’obrieri nou movit cun totu sa cumpangia de bidda
fintzas a sa cresia a domandai a s’obreri in carriga sa bandiera de su santu po
organizzai sa festa s’annu infatu.
A pustis si fait sa processioni a giru de sa pratza cun is istatuas de santu ‘Anni
e sant’ Andria, totu s’obreria, is traccheras e is devotus e a ultimu si fait sa missa
in onori de santu Anni.
Sterrint mesa in d’un aposentu accanta de sa cresia e a merì totu sa cumpangia torrat
a Cuartu po sorigai a fai festa in domu de s’obreri in carriga e in domu de su nou.
Su lunis si fait su cambiu de sa bandiera: s’obreri in carriga andat a domu de
s’obreri nou e ddi lassat sa bandiera, sa propiu dì si segant dusu de is seti gatò, su
martis tres e su merculis is ultimus dusu.
14
USANTZIAS E PARISTORIAS A PITZUS DE SA FESTA DE SANTU ANNI
Is gomais de froris
In su tempus passau sa dì de Santu Anni si fiant is
Gomais de froris.
Si fiat su nenniri: si poniat unus pagheddu de terra
in d’unu pratu e si semenat unu pagu de trigu, comenti
incumentzat a pillonai si poniat a su scuriu asuta de su
lettu o aintrus de unu comodinu. Aici is prantisceddas
cresciant sbiancadas.
Su merì de su bintitresi de Lampadas su nenniri beniat
ligau cun frocus pintaus e in mesu si poniant atrus frorisceddus. Su mengianu de su binticuattru sa picioca mandat
su nenniri a domu de un’atra picioca; chi issa puru teniat
presceri de essi gomai, arreciat su donu e po torru dd’onat
una maginedda; de intzaras fiant gomais de froris.
Sa berilliana
Si narat ca sa berilliana fessit un erba chi portat
fortuna tantis chi candu in d’una domu ci fiat sa gratzia
de Deus, sa genti narat ca in cussa domu teniant sa berilliana. Ma sa berilliana po podi portai fortuna depiat
essi arregorta in sa notti de santu Anni a mesenotis
de una picioca, spullinca a palas furriadas e a manu
arrovescia. Chini dda teniat no dda fiat biri a sa genti
allena, poita timiant chi no di d’essinti furada e poita
furendi sa berilliana di furant sa fortuna.
A is bortas una matiscedda beniat arregalada, ma
chini dd’arriciat dda depiat pagai: o donat calancunu
soddu o calancun’atra cosa. Aici chini donat sa matiscedda non perdiat sa fortuna poita arriciat in calancuna
manera unu beni.
15
I DRUCIS PRUS CONNOTUS DE SA FESTA DE SANTU ANNI
Arregordausu cun grandu meritu is maistus
druccierisi chi fainti druccis finis de ognia genia.
Funti fattusu de mindulasa, zuccuru, ousu e
limoni. Tra is tantis arregodausu is amarettusu,
is pastissusu, is candelausu, su gato’, is ossus de
mortu, su pistoccheddu e bentu, is piricchittus
e cussusu preparausu cun sa saba, su pani e
saba e is pabassinas.
Is gattò: Cun custu druci is espertusu preparanta
castellusu, cresiasa, calicisis e monumentusu
attusu finzasa mesu metru e longusu unu metru
che funti una bellesa de biri.
Si preparara cun d’unu impastu de zuccuru
scallau e mandula cotta e segara a piticheddu
naturalmente andada spilloncada. E adornada de confeturasa fattasa a manu, piccionedusu, pallinedasa fattasa tottusu de i zuccuru.
Is pirichitus ‘e bentu: bentu significa vento, questo dolce è chiamato così perché
è leggero, si tratta di un boccolo di pasta ricavato dalla farina impastata con strutto,
acqua, uova, acqua di fiori d’arancio. Tipico della festa di San Giovanni poche
dolciarie lo sanno fare. La bontà sta
nel saperlo zuccherare.
Is candelaus: ci vuole maestria, esperienza, fantasia, che diventano arte nella
realizzazione di questi dolci caratteristici.
Ci sono “is candelaus prenus” (pieni)
e “is candelaus sbuidus” (vuoti), realizzati con pasta di mandorla modellata a
16
forma di cestino, di scarpetta, di stivali, di
zoccoli, di vasetto, ecc. decorati sui bordi
con carta stagnola dorata.
Is bianchinus: o meringhe, sono molto
leggeri, e di colore bianco perché ottenuti dal chiaro delle uova amalgamate con
zucchero, mandorle tostate e tritate.
Is musatzolus: Sono a forma di rombo, e di
colore bianco, spennellati con lo zucchero
cotto e bollente, arricchiti di filamenti dorati
con scritte e perline bianche di zucchero.
La pasta all’interno è fatta con mandorle
macinate e con zucchero. Ci sono anche
quelli fatti con la cappa di cioccolato.
Is pastissus: dolci realizzati con un impasto
di mandorle sfogliate aromatizzate con
l’acqua di fiori d’arancio, mentre l’esterno è ricoperto da una glassa di zucchero
decorata come una vera opera d’arte.
Questi sono solo alcuni dei dolci preparati per questa festa, ma ce ne sono anche
degli altri altrettanto buoni. Completano
il quadro: s’amaretu, sa pabassina.
SU PRANGIU
S’Obreri de Santu Anni cumbidada prangiu e cena a is obreris de su cumitau e
a is familiarisi de is tracherasa. Si pappada pezza arrostia, malloreddusu, bordura,
binu e drucisi de dogna calidari po una pariga e disi. Is tracherasa prima de dogna
prangiu cantanta po onorai su chi offridi s’obreri.
Su lunisi, su matisi e su merculisi dopu su prangiu a dusu a dusu si seganta i
ghettousu de is tracherasa.
17
18
SuRedentore
In su 1900 su Papa Leone XIII dezidit de fagher artziare
a subra de 19 montes italianos ateretantos monumentos pro
ammentare sos 19 seculos de cristianesimu; unu de custos
monumentos l’an a fachere propriu in Nùgoro. Pro una borta
non si faveddat nen de bandios, nen de annadas malas!
A s’iscuricada de su deche de Jannarju de su 1900, sos
nugoresos si dan addobiu a s’ispuntoneddu de “Sa Conchita”. Omines e feminas,
betzos e pitzinnos, in protzessione, sichin su Piscamu Demartis chi tucat a sa Cresia
majore pro cantare su “Te Deum” de ringrassiamentu.
S’incràs Mussennore mutit pride Pascale Lutzu,
chi li fachiat de secretariu e l’intregat s’ingarrigu
de realizare su disinnu de su Papa.
Issinde dae su palatu pride Lutzu est cuntentu
pro s’ingarrigu, ma peri apistichinzau pro sa paca
salude de su Piscamu: “Bisonzat de fachere in presse!
Mussennore depet biere acabada s’opera!”
Lestru lestru tucat cara a Santu Predu e non si segherat de un omine chi lu saludat totu cuntentu.
Fiat Zeniu Debernardi, su cumpanzeddu de iscola e de jocu, diventau ricu e benecherfiu dae totus. Pride Lutzu est cuntentu, carchi cosa est cumintzande a si moghere:
“Chi siat propriu Zeniu s’omine mandau dae sa Providentzia pro l’agiudare?”
S’incras Zeniu Debernardi chin duos amicos andat a domu de Pride Lutzu. Si
cumintzat a detzidere in ube ponnere su simbulu
de sa Cristianidade. Pride Lutzu est cumbintu
chi su Monte Ortobene siat su logu giustu. Sa
proposta benit atzetada dae totus.
A pustis si colat a negossiare de cale simbulu
ponnere in su Monte e, inoche puru, sos pàrreres
sun diversos: calicunu diat cherrere una ruche
e calicunu un’istatua, mancari comporada in
19
Roma, in una buteca de cosas de
cresia. S’abocau Mura, amicu de
Debernardi, narat chi bi cheret unu
monumentu fatu dae unu iscurtore.
Nemmos s’atrivit a contraichere
custas paragulas. S’abocau sighit
narende chi lu podet fachere unu
iscurtore napoletanu de gabale e de
bonu coro, Vincenzo Jerace, a su
cale cheret iscrivere una litera pro
li pedire de fachere un’istatua pro Nùgoro. Sa proposta piachet a su Comitau e dae
custu mamentu totus isperan chi s’iscurtore atzetet s’ingarrigu.
Vincenzo Jerace atzetat de fachere su monumentu, torrat grassias a sos nugoresos
pro s’onore chi l’an dau e, cosa importante in tempos de bisonzu, non cheret unu sisinu pro sa manifatura. Zeniu Debernardi bocat dae una iscatuledda unu modelleddu
mandau dae Jerace, chi rappresantat su Divinu Redentore chin una manu aperta a
beneichere sa bidda. Totus abarran a buca aperta!
S’incras che juchen s’istatuedda a sa cresia majore pro l’ésponnere in s’artare,
in manera chi totus la potan biere. E arriban totus, fintzas cussos chi sun palas a
Deus, ma sun curiosos de biere ite bat sutzedende. In mesu a sa zente b’est fintzas
su Piscamu Demartis chi, cando biet s’istatuedda, si cummovet e precat Deus chi
azudet s’iscurtore in su traballu, in manera chi, in antis possibile, sa bidda potat biere
su monumentu in su monte.
Su traballu si fachet prus longu de
comente pessabat s’artista. In su mese
de Martu de su 1901 s’istatua est pronta
e in sa funderia “Braccali” de Napoli la
rivestin de brunzu.
Jerace est cuntentu meda de s’opera e,
in una litera a su Comitau, iscrivet chi totus
cussos chi l’an bida sun abarraos a buca
aperta pro sa bellesa e sa mannaria.
Peròe s’alligria de s’artista durat pacu
e su 26 de Aprile Luisa morit de repente
20
e su doliu de Jerace est gai mannu chi pro
una paias de meses non cheret nen biere, nen
intendere a nemos.
Arribat tribulas de su 1901 e Jerace, colau su dolu mannu, fachet ischire a s’abocau
Mura chi at aparagulau sos de sa funderia
pro ispedire s’istatua a Casteddu. Su comitadu
in su Monte aiat ammaniadu su granitu ube
pònnere s’istatua. Sa zente si dat ite fachere
pro imbellire sa bidda.
S’istatua de Su Redentore arribat in su
portu de Casteddu su 15 de Agustu e benit
garrigada in su trenu pro Macumele e, a
pustis, in un ateru pro Nùgoro.
S’incras, a ora ‘e mesudie, s’istatua
arribat in sa prata de s’istatzione e sa zente,
acudia pro la biere, apraudit cuntenta.
Carros e boes sun prontos pro artziare
a Su Monte. Ma cale est su caminu chi
tocat de fachere pro non s’istracare omines
e animales?
Si detzidet de falare a Balubirde, de
rucrare sa ‘e Sos Frores e chircare de
colare ube b’at prus pacu petorru.
Sos carros si moghen a bellu,
a bellu, a dae in antis si ponen una
barantina de operajos pro ispianare
su caminu, in palas sichin omines,
a pede e a cabaddu, chin su recatu
e sos trastos.
Su biazu durat tres dies e pro pasare
si firman in Balubirde, in Farcana e
in Solotti. A s’impuddile de su 20
de Agustu arriban a su cuccuru ube
21
depet essere posta s’istatua.
Sa die de su 28 Agustu Nùgoro
non si connoschet prus: caminos e
pratas sun abbellios chin arcos de
fozas e de frores e chin lampaneddas
coloradas. Sos nugoresos apraudin
cuntentos: su mamentu chi an isetau
est imbeniente.
Est arbeschende cando sos nugoresos s’addobian in sa prata de sa cresia
majore pro partetzipare a su pellegrinazu a Su Monte. Aperit sa protzessione pride
Lutzu chi reghet in manos una ruche e est inghiriau dae prides chi, in su caminu, l’an
a dare su cambiu. Sichin omines e feminas de cada edade e tancat su corteu su carru
ube sedit su Piscamu Demartis. Sa protzessione si moghet a bellu, a bellu, cantande e
precande. Su sole est artu cando arriban a su cucuru in ube an postu s’istatua. Omines
e feminas chin sos costumenes de sa festa alligran sa muntagna .
Sa zente est bennia dae totu sa Sardinna: medas an caminau note note pro essere
presentes. A sas undichi in puntu che falan sos telos chi cubaban s’istatua e su Redentore
cumparit in totu sa bellesa sua. Boches de ispantu s’isparghen in su monte mentras
chi Pride Lutzu, cummuviu, beneichet
s’istatua.
Dae cussa die sun colaos prus de
chent’annos: sa bidda est cambiada e
fintzas sa manera de fachere sa festa
est mudada.
Abarrat péroe s’amore de sos nugoresos pro su Redentore e gai e totu
sa devossione chi cada annu, a s’impuddile de su 29 de Agustu, ispinghet
pellegrinos de cada edade a artziare a
pede a su Monte pro isorbere unu votu,
pro precare, pro rinnobare sa promissa
de fide de sos mannos.
22
SU REDENTORI
In mesu a totus is festas de sa Sardigna
De una sceti emmu a bolli chistionai
Ca de devozioni manna diaderus est digna
S’ùltimu dominigu de Austu d’ant’a festegiai
Impitz’a su monti e in sa bidda populada
Cun ballus, cantus, litanias, e cos’e pappai
In su primu annu de su Noixentu sa festa est cumintzada
Pustis chi su Papa Leoni at ordinau
De ponni in pitz’e monti un’istatua consacrada
In Sardigna su monti Ortobeni ant scioberau
E Pissenti Jeraci s’istatua de Cristu Redentori
Cun ottu quintalis de brunzu at preparau
Fiat custu Jeraci unu napulitanu, grand’ iscultori
In un annu e prusu un’istatua de setti metrus at fatu
E a su portu ‘e Casteddu d’at mandada cun su vapori
Su pretziu po’ cust’opera non fiat baratu
Intzandus Grazia Deledda at bandiu una loteria
Po agiudai is nuoresus in su traballu no ancora fatu
Is nuoresus funti passaus de s’afannu a s’allerghia
Cun s’agiudu de meda genti generosa
Nuoru at cambiau faci e de bellesa s’est bistia
A trenu est arribada s’istatua portentosa
Ma po’lompi a pitz’e monti a sa perda manna de granitu
S’arruga fiat longa, dificili e ispantosa
Dae Nuoru nci d’ant aziada finzas a su monti benedittu
A bellu a bellu, cun d’unu carru tirau dae duus bois mannus.
E ant camminau disigendi ‘e pappai sirboni a succhittu
Su bintinoi de austu dae prus de cent’ annus
In Nuoru una processioni longa e de devozioni prena
Dae d’ogna bidda arregollit piticus et mannus
Pregant tottus po is noi dis de sa novèna
E dae chizi po sa festa, castiendi su Redentori
Domandant paxi, saludi et beneditzioni.
Tott’impari sa genti a merì cun custumunus de d’ogna colori
Caminant et ballant a sonu de launeddas
Preghendi e cantendi po sa festa de su folklori.
23
24
La“Festhamanna”diliCandaleri
La festha Manna di li sassaresi è la “Faradda di li Candaleri” chi esisthini da lu
XIII seculu candhu bona parthi di la Sardhigna era di li pisani (si l’abia cumparadda
una famiglia pisana chi si giamava “Della Gherardesca”). La matessi festha fintz’abà
si fazzi in dibessi ziddai di la Tuschana e, in Sardigna, a Iglesias e a Nulvi.
Li Candaleri so’ colonni a foimma di cadhela chi pesani un bè e so’ traipurthaddi
a brazzi e fatti baddhà in tutta la Faradda. Erani un tributu di li gremi (chi sò le
coiporatzioni di trabagliadori) a lu signori di la ziddai (lu feudatariu).
La jenti e un fiottu di pizinni azzanni e farani in Carra Manna pa vidè li mossi,
l’undeggiamenti, li brinchi di l’ommini chi posthani li Candaleri. Ca abbaìdda la
Carra ha l’impressioni (abà abaremmu a dì “l’effetto ottico”) chi totta la carrela si
mova, undeggi e brinchi a lu sonu di li piffari e di li tamburi.
Li Candaleri no farani a casu. In l’istoria di la festha v’e’ un ordhini prezisu:
25
1. fara lu candaleri di li carradori;
2. chissu di l’ortholani;
3. chissu di li pasthori;
4. di li catzulaggi;
5.-6. (un annu l’unu e lu segundu
l’asthru) li fabriggammuri e li drapperi;
7. Li Viandanti
8. Li Massai
Li Candaleri parthini da la Geja di lu
Rosariu (un tempu parthiani da la Geja di Santa Caterina chi era indi abà v’e’ Piazza
Azuni) e farani in Carra Manna (Corso Vittorio Emanuele). Si frimmani innanzi a lu
Palattu di Ziddai (lu Palattu indi abà v’e’ lu Teatru Zivicu) e in chibi fazzini lu tributu
a lu sindaggu, in chibi lu Paraju di li massai ritzibi da lu sindaggu la bandera di la corporatzioni, daboi continuani a farà. Fattu fattu fara puru lu sindaggu chi saludda la jenti
in mezzu a li borri cu la mazza e, tutt’umpari z’èscini in Portha Sant’Antoni, falendi
in protzessioni fintza a la Geja di Santa Maria di Betlemme, (chi un tempu era) fora di
la Ziddai. In lu 1500 la festha si traifomma in festha religiosa. Li sassaresi abìani fattu
un “votu” a la Madonna Assunta (la sthatua di la Madonna, pa l’occasioni, la ponini
cuchadda a la moda ispagnola) pa protiggì la ziddai da li pesthilenzi chi in chissi tempi
abìani morthu guasi tota la popolazioni.
La “faradda di li Candaleri” - o la “festha manna” di li sassaresi - si fazzi lu 14 di
Austhu, da settezentu anni. Prutagunisthi di la Faradda so’ li Gremi, l’ antigghi sotzi
d’arthi e faculthai zittadini chi, pa l’occasioni, ni boggani, da la cappella undì l’ani
remuniddu, lu candaleri, pa rinnuvà lu votu fattu a la mamma di Gesù Cristhu.
LA VESTHITZIONI
Li purthadori e li gremianti, lu manzanu chitzu, (all’8.00), ni boggani li Candaleri da li geje.
Accumpagnaddi da li tamburi, li purthadori e li
gremianti preparani l’addobbu. Lu barettu veni
addubbaddu di bora bora e cun tutti li banderi
di li vecci obrieri. In althu ponini la crozi cun la
bandera di lu obrieri novu. A chisthu puntu ogni
Candaleri veni pusthaddu in li casi di l’obrieri.
26
LU GREMIU DI LI FRAILARZI
Lu Gremiu di li Frailarzi è devotu a S. Eligio. La
bandera manna è di culori cremis e v’è pintadda la frigura
di lu Santu Patronu (S. Eligio) chi è pintaddu cun culori
d’oru. In li quattru facci di la base è figuradda la torre cun
dui àguri, chi sò lu simburu di la ziddai di Sassari
LU GREMIU DI LI PICCAPREDDI
In lu 1955 an’auddu lu paimmessu di parthizipa’ a la
faradda, achì abìani acciappaddu documenti impurthanti
chi dimusthrabani l’esisthentzia di lu Gremiu.
In chisthu Sotziu erani riuniddi li mastri piccapreddi,
li minaddori, li cavaddori, li intagliaddori di preddi etc.
Patrona di lu Gremiu di li Piccaddori è la Madonna di
la Salute; cumpatrona S. Anna.
LU GREMIU DI LI VIANDANTI
Lu Gremiu di li Viandanti (chi erani li bendidori
viandanti – “venditori ambulanti” abarami a dì) fazzi la
manifesthazioni da lu 1941. Lu candaleri di lu Gremiu
era lu matessi chi era isthaddu di li Carradori (gremio
estinto) pà una affiniddai di li maistrantzi. La cappella di
chisthu Sotziu è in la geja di Sant’Austinu, undi lu Gremiu
festheggia la Patrona, la Madonna di lu Bon Camminu.
LU GREMIU DI LI CUNTADINI
Si so’ custhituiddi in lu Gremiu in lu 1803, dabboi di
la siparationi e da lu Gremiu di Massai e parthetzipani a
la faradda da lu 1937. Primma erani umpari a li Massai,
in la “Cunfraternidda di lu Populu”. La besthimenta di lu
Gremiu è ispagnola, e ha una mantedda di pizzu biancu,
una casacca di broccaddu nieddu cun una passamaneria
di lu colori di la plata, caltzoni a lu ginocciu, catzetti
nieddi e mani bianchi.
27
LU GREMIU DI LI MASTHRI D’ASCIA
Ani fuimmaddu lu Gremiu in lu 1805 e ani
fattu la “Faradda”, la primma voltha, in lu 1921.
Dui fraddeddi arthigiani ani custhruiddu lu Candareri di li Masthri d’ascia, chi puru ancora veni
traipusthaddu in la Faradda.
La cappella indì remunini lu Candaleri e chissa
di Santu Zuseppe in la geja di Santa Maria.
La bandera è di damasco biaittu (azzurro).
In lu candaleri so pintaddi lu Santu Patronu e la
Sacra Famiglia.
LU GREMIU DI LI CATZULAGGI
Ani sempri fattu parthi di la Faradda (cummenti
dizi una “cronaca” di lu 1531).
In la bandera, di culori ruiu, so pintaddi la
Patrona, e li tre marthiri turritani (Bainzu, Brotu
e Zuniari).
Lu Candareri di lu gremiu di li catzulaggi l’ani
fattu in lu 1924.
È tra li candaleri più beddi achì va una culonna
zintrali e quattru culunnine. Lu candareri chi veni
purthaddu in protzessioni è isthaddu custhruiddu
in lu 1924 e l’ani pagaddu 2000 franchi.
LU GREMIU DI LI TRAPPERI
In lu 1597 an’auddu, da li fraddeddi di S.
Maria di Betlemme, la cappella di la Madonna
di Montserrrat.
In la bandera, de damasco grogu e oru, è pintadda la Madonna di Montserrat.
In la bunta - in plata - di la bandera v’è una curomba. Lu custhumi è lu “frac” nieddhu cun camija
bianca, guanti e “papillon” nieddhi e l’ippada.
28
LU GREMIU DI LI FRABBIGAMMURI
Lu gremiu di li frabbicammuri ha sempre
parthezzipaddu a la Faradda. Lu Gremiu istazzi
in Santa Maria di Betlemme e la cappella soia
è didicadda a la Madonna di l’Angeli. In la
bandera biaitta è pintadda la Patrona e Maria
Maddalena.
Lu gremiu festheggia la madonna di l’Angeli
lu 2 de Austhu e fazzi la festha minori lu 22 di
Triulas pa S. Maria Maddalena.
LU GREMIU DI L’ORTHULANI
Unu di li Sotzi più antigghi, cun la cappella in
la geja di S. Maria undì festheggiani la Patrona, la
Madonna di Valverde. La bandera è di culori verdhi
e v’è pintadda la Madonna cun lu bizzinnu.
L’Orthulani ani dui Candaleri: unu è di la sigunda middai di lu XVI seculu (è lu più antiggu
di li nobi (9) candaleri). Lu remunini in la cappella
di lu Gremiu. L’ani resthauraddu in l’anni ottanta, e nd’ani fattu una copia chi veni usadda pa li
protzessioni.
LU GREMIU DI LI MASSAI
Li Massai erani li più manni pruprietari
terrieri. Da lu 1531 an’auddu lu privileggiu di
intrà pa primi in geja, a la fini di la Faradda. La
cappella indì remunini lu Candaleri l’ani in la geja
di Santu Preddu di Silki, indì v’è puru la Patrona
chi è la Madonna di li Grazie chi si festheggia, lu
primmu di maju. Li Massai sò l’unicu Sotziu chi
festheggia l’investiddura di lu obrieri novu, chi
si fazzi in occasioni di la Faradda, a la presentzia
di lu Sindaggu.
29
30
SaCavalcadasarda
Is piciochedus de sa cuinta classi de sa scolla de via Foscolo in Quartu chistionanta de “Sa Cavalcada sarda”.
A s’accabada de maju, a Sassari, faint sa “Cavalcada Sarda”. Custa non est
una festa religiosa (cumenti cussa de sant’Efis a Castedhu e su Redentori a Nuoro)
e dha faint d’ogni annu.Sa primu festa dh’ant data in su 1711 in onori de s’urrei e
po tant’annus dh’ant fata candu beniat s’urrei e genti importanti.
Sa primu festa, cumenti da connosceus oi, est stetia fata in su 1899 candu fu
beniu s’urrei Umberto I e sa mulleri Margherita de Savoia. Cussa borta ci fiant
tremilla personas. Agoa nd’anti fatu un’atra in su 1929 candu fiat bebiu Vittorio
Emanuele III e sa pobidha Elena. A pusti de dexi annus nd’ant fatu un’atra po
Umberto de Savoia e sa mulleri Maria José. Cussa de su 1939 est stetia s’utima
fata po is urreis. De su 1950 anti cumentzau a fai sa festa d’ognia beranu.
A mangianu sa genti, beniat e benit de totu sa Sardigna, bistia cun su costumu
sadru a pei. In su interis che passillant, cumbidant sa genti cun casu, satitzu, prosciutu fatu in domu, drucis e turroni e binu arrubiu.
Atrus funt setzius ne is tracas (cuncordadas a festa cun froris e cun is ainas)
atrus càntant mutetus cumenti…
Trallalera…
Mi meritu cocarda e ti invitu a custa mesa
Sa cavalcada sarda e(st) feta sassaresa
Trallalera…
Si de innoi mi partu, seu persona felici
Is saludus de Quartu o Sassari arrici
Trallalera…
Omini fai e pesa e dona attenzioni
O genti sassaresa non perda sa tradizioni
Trallalera…
In noti de protesta mi bollu divagai
Ai custa bella festa tanti genti olidi andai.
31
A mericedhu is cavalieris faint is
pariglias (si ndi pesant a pitzus de il cuadhus, si point a conca a basciu…).
A pati (d)e meriri, i sonadoris
sonant i launedhas e s’organetu, e i
grupus, bistius in costumu, badhanta
su ballu sadru.
Foto
32
LeféteaFaìte
Le féte fajetàre de lu cajùnne é de lu
presùtte ò sunte pa féte de ghise, avóje se
lu cajùnne i vinte benàje ’nghjé la “benedessiùnne de lòs anemà” che i-avvìnte
própete ’nghjé le funziùn de ghise che se
fante ancóra avì lu màje de màje a la féte
de San Dumìneche. Cumme testemmuàjene
de sta devezziùnne, ’nghjé la Ghise de San
Salvattàue a-gn-atte na stàtue de bóue de
San Dumìneche ’nzènne a sélle de San
Pròspe, pattrùnne de Faìte.
Le sagre di Faeto non presentano
evidenti aspetti riconducibili a festività e
momenti di vita religiosa della comunità
faetana, tuttavia un richiamo ai riti religiosi è riscontrabile nella “benedizione degli
animali” che avviene ancora oggi per la
festa di S. Domenico nel mese di maggio.
A testimonianza di questa devozione, nella Chiesa del S.Salvatore è custodita una
statua lignea del santo insieme a quella di
S. Prospero, patrono del paese.
A denà lu ténne a le staggiùnne, ’nghjé un paìje ch’i quanàje sule na vernàta
lunge é na premavére ch’i vate de lu màje de màje a sélle de settèmbre, ò sunte di
féte: la “Féte de lu presùtte” é la “Féte de lu cajùnne”, féje de la Prò Lòche, dò
l’ajùte de lu Cummùne de Faìte ’nzènne a la Reggiùnne, la Pruìnce é la Cumunettà
Muntàne.
Allànne a spìje lò cunte antìche se truùnte referemménne ’nghiòcche a l’allevamménne de lu cajùnne ’nghjé a lu catàste unciàrje de lu 1754. Illé se vàje che sule
lò massàre, ò vinte a dirre lò cafùnne che i stevànte bunne a prupriettà - pùue – ch’i
tenevànte mèzze làue (bùue, fére,...), pruìste é semménze, i tenevànte, ’nzènne a
lòs ate anemà, scrófe, vèrre é puccàstre. Pe stó derrìje, seccùmme i fescevànte pa
rèddete, se pajevànte pa tasse é pe su lu decumménne de lu ténne de lò Bórbóne i
pòrde scri addavére pùue. Pe sti ténne lu decumménne i parle avóje de un uàrdiànne
de cajùnne nàje ’nghjé u paìje, un crestiànne che pe mestìje i purtàve a ciampìje
cajùnne de le sétele nàjere, nu lò sinne, ma de lòs ate. St’ausànza straurdenàjere
de cràje cajùnne i-àtte passà lò tén pabbùn de la stórje é gli-étte arrevà anzìje a
nusse mantenànne lu sapóre ch’i tenìve ’nghjé la tèrra nóte. Avóje se se tijùnte chjù
cajùnne cumme é tén passà, a-i-ante ancóre famìglje che se ulùnte fa le pruìste dò sta
céja preggjà. Na vàje se custemàve pecciusemménne èrepe salvàce é se mengiàve
cèje sule a la féte, pe su decchìrre se tijàve lu cajùnne éve un cunte róue. St’anemà,
33
crescì é curnà pe tante màje,
iabbastàve a denà a mengìje
a la famìglje pe tutte l’anne.
A Faìte lu cajùnne s’abbijàve
a cràje decchìrre s’accettàve a
la férje. Na vàje smammà, lò
puccastriélle i sevànte vennì,
cugnì la staggiùnne, a le férje.
D’ata maniére a-éve pe lò puccastriélle ch’i venevànte de ate
paìje ’ndaràsse che, barrà ’nghjé
a rulle de bóue, se purtevànte
a vénne u marcjà du paìje. Icchì se menàve lu banne é lò crestiànne i-allevànte a
vedàjere é capà lu puccastriélle. Se vejìve de s’accurdà dò chi i vennìve é s’accettàve
lu cajinìlle. Lu pattrùnne, sudesféje, l’astacciàve é, mènte che tutte i remerievànte,
lu purtàve a ciallàue. Icchì éve gjà prónte la rulle é un baccjà de piére, pe lu fa
mengìje é bàje. Denghjé lu paìje s’auardàve póue n’ate cunte: lò màchjé i-avànta
étre sanà de un massariuóle du pòste éspèrte ó de un sanapurciélle ch’i venìve de
n’ate paìje. Dappóje st’uperazziùnne, u cajùnne ò venìe màje ’nghiòcche u musse
n’anéje de fére zengà accussì ch’i putìve pa ciavà caùte. Lu cajinìlle gli-éve prónte
pe étre màje a l’engréje, avóje pe n’anne, i
mengiàve é in ’ngrescìve anzìje a decchìrre
i venìve pa tijà, a le premmiére fràjete. Lu
cajùnne i venìve curnà dò nammuórre de
attenziùnne, se pregnìve ciàche giuóre tutte
su ch’éve avanzà a la buffètte ’nzènne a éje
é canìglje. Lu mengìje i putìve cangìje a secónde lu tén de l’anne: a vernàte a-i-evànte
avóje lò biajìndele; a premavére les èrepe;
a la staggiùnne frutte du terrìnne de ciàche
spècje, fiche é checùzze. Su pettócche i stave
a l’engréje é i-av’a cràje. Mé de sustànze éve
lu mengìje de lu màje de uttóbbre affìje a lu
màje de decèmbre, decchìrre a-éve acchiérte
34
la mòre, é gli-éve féte nammuórre de sagghiàne, fafe sécce, ciatàgne.
Premmì giuóre - Lu mattìn che s’av’a tijà se chiamevànte lò parénne é lu vecenàte ó los ammìche pettócche ò abbusegnevànte bra férme é pettócche ’nzènne
a ise s’av’a fa na bèlla féte. Dappóje miéceggiuóre s’allàve a pré lu cajùnne, ch’i
menàve lucche accussì férme che i-arrevevànte pe le ciarriére. I venìve astaccjà a
un pjà de devànne é a vun de derrìje, i venìve allungjà ’nghiòcche a un banche é
s’asteccevànte sòs ate pìje cussì che se putìve chjù smuóve. Lu muénne i ’nfecciàve
lu scannapuórche ’nganne, le fénne sùbbete i-apparevànte lu sanghe ch’ò saglìve. Si
sanghe, ch’i venìve gerià férme dò na cheglìje de bóue ó dò le manne, i servìve pe
fa lu sammùcchje ’nzènne a la ciuculàte. A sélle mumènte tutte quante i fescevànte
cache ciuóse: lòs emmuénne i mantenevànte lu cajùnne, devàn ch’i murìve perdànne
sanghe; le fénne i menevànte fuà a lò ciarùnne d’éje, che i-av’a bìtere pe lu pelà;
lò peccerìlle i fescevànte vedàjere ch’i-ajutevànte mantenànne lu cajùn pe la cuà.
Decchìrre gli-éve mòre se scappevànte tutte lò astàcce é se stave citte: s’av’a pelà
dò cuttéje é éa ciàte. Accussì se fa chjù pettócche pe macellà s’a fa cumme i ditte
la làje é cumme i desciùnte lò vetrenàrje, pe nun fa suffrìje lòs anemà. Na vàje pelà
bé béje é na vàje pulzà, lu cajùnne i venìve appennì pe lò pìje de derrìje a un tra de
la làmje, é accussì cumme i stave se menevànte sìcchje d’éa ciàte pe lu pulzà mé
bunne. Jòre s’av’a spaccà é s’av’a pulzà addadinghiénne: lu muénne, demmèntre
che tutte i remerievànte, i ’nfecciàve lu cuttéje derrì le schéne de ’nghiòcche affìje
a dessò é i spaccàve lu cajùnne dràje a metà. Se luevànte le trippe é les ate ciuóse.
De lu cajùnne se gettàve rénne. Lu scarpàre de la sétela lunge i putìve ’nfelà l’ìglje
denghjé la lésene é accunzà le
scàrepe. Lu pescerò se salàve
é s’appennìve ’nfacce u mìje: i
servìve a fa lescènne é a ’ncenetìje le scàrepe de lò cafùnne.
La vescìche gli-éve jempì de
saìme é appennì. Lu fegatiélle,
lu cuóre, lu permùnne se mettevànte denghjé la tijèlle pe “lu
suffrì”, addavére sapurìte…
Appréje le fénne i lavevànte
le trippe róse pe supressàte
35
dò éa ciàte é lemóne; sellé peccerélle pe sausìcchje le rachiévànte chiàne chiàne.
Sécónde giuóre - La nuttà lu cajùnne se stave attiénte é cumme ò fescìve giuóre
ò abbijàve la facènne. La céje gl’éve ferrà é s’abbijàve a la taglìje dò lò cuttéje.
Si giuóre se mengiàve sule céje de cajùnne dò cache ciuóse accartìje é vi
bunne. Pe la fatijà se capevànte tràje ualettà de céje: la premmiére i servìve pe
fa la supressàte, a-éve la céa megliàuse, la quàisce é lu réje; la secónde i servìve
pe fa la sausìcchje, a-éve la céje de la spalle é de ate pare magre; la tèrze a-éve la
céje de la téte é de tutte le pare nammuórre rase é nervóse, sellé de tèrza scélte,
che decchìrre se spetazzevànte s’ammachievànte dò pépe, fenàue ó diaulìlle.
Se spetazzàve la céje: accunzà dò sa é pépe se fescìve arrepusà; i servìve pe fa
sausìcchje é supressàte che se astaccevànte bunne dò lu spave é che lòs enfànne
i cautevànte dò l’ìglje ó la bròcchele pe fa père l’éje. Se ’nzaccàve la céje ’nghjé
le trippe dò lu sammucchiàre. Le sausìcchje é le supressàte se tenevànte ’nghjé
a cuócce de bóue pe dò giuóre pe fa père l’éje; dappóje s’appennevànte andó se
fescìve lu fuà. Lu tèrze giuóre se fescìve la saìme. Tutte lu réje taccijà se mettìve
36
a bìtere ’nghjé lu ciarùnne. Se fescìve bìtere anzìje a decchìrre i scagliàve pa é i
fescìve pa a saìme. La saìme accussì i venìve màjese dò lu mute ’nghjé la vesciche
du cajùnne é pó denghjé l’éa fràjete pe la fa ferrà, appréje s’appennìve. Lu riéste de
la saìme se stiàve denghjé a serulécchje de créta smaltà biànce. ’Nghjé sta saìme
se ’ntarrevànte avóje le sausìcchje, che accussì i-arumagnevànte frésche anzìje a
decchìrre se caccevànte pa, arrevà lu tén de muscenà.
Lu sta bun ’nzènne de decchìrre se tijàve lu cajùnne étte addeventà, de lu 1981,
n’appuntamménne p’atterìje nun sule lò fajetàre ma avóje tutte selló crestiànne
che i-ulùnte quanàjere é truà le tradezziùn de na vàje. La Féte de lu cajùnne gliétte nammuórre auardà de lò fajetàre. S’étte abbijà a la fa, própete pettócche lò
fajetàre i-ante tuttuàje crescì lò cajùnne, la premmiéra demménce de frebbàre, pe
fa quanàjere ancóre méje Faìte ’nghjé a tutte l’Itàlje, pe denà valóre a lò cunte che
i tinte é a la cultùra sjà. Féje a ténne de Carnuàle affì a jòre pe vintavìtte vàje, sa
féte, che ujànne gli-étte abbijà de lu dessànne, i-atte purtà gióje pe le vi du paìje, dò
lò ristórànte é lò bancùnne pién de ròbbe de mengìje fajetàre, tutte féje de céje…
37
de cajùnne. Un paìje sanne i-atte accheglì lò frustìje che ammacàre pe un giuóre
i-ante ulì sta ’ngrase de Dìje é cunténne é se sunte ulì devertìje devànne a un bé
fuà. A la piazzètte accartì la ghise é sta màje un tendùnne, é dessò, u reppàre du
piótre é de la fràje, a-gn-evànte lò cummerciànte che se sunte denà da fa pe fa
assaggìje ciacùnne lu cunte sinne. Cumme ciach’anne, é sta fé vedàjere cumme
se pile lu cajùnne. La féte de lu cajùnne, avì, é pa ate che la féte che se fescìve na
vàje ’nghjé a ciàche case decchìrre se tijàve lu cajùnne addeventà féte de lu paìje,
própete pe tenìje a ménne de decchìrre ciàche famìglja fajetàre i tenìve é i crescìve
ammacàre un cajùnne pe putàjere avàjere presùtte, spalle, summe, ulà, sausìcchje,
supressàte é scialà tutte l’anne.
Ancóre avì, lu cajùnne s’accètte nammuórre peccerìlle ó puccàstre é se tiétte
decchìrre u-abbiétte a fa fràje é a juccà.
Lu giuóre che se tiétte lu cajùnne a-étte ancóra avì na féta róse: se banchètte
mengiànne “panùnte é suffrì”: se spetàzze na parziùnne de ulà, de rézze é de
réje de cajùnne é se métte ’nghiòcche u fuà; appréje se mettùnte pezzariélle de
fegatiélle, de permùnne é de cuóre. Decchìrre lu fegatiélle gli-é miéce cuàje se
mettùnte avóje lò pupeciélle dessò la cite dò patàte é làure. U derrìje, ’nghjé lu ré
begliénne arumanì se menùnte lò cautiélle
de panne, se cacciùnte é se mettùnte
’nghjé lu cartellè du suffrì, na vàje de
créte. Accussì lu cunte antìche de fa féte
decchìrre se tijàve lu cajùnne i tòrne lu
giuóre de la féte de frebbàre decchìrre,
’nghjé lu cuóre de la vernàte, a lò frustìje
se fante assaggìje “panùnte é suffrì”,
sausìcchje arrustì, accumpagnà dò un
bucchìje de vinne.
Strascenànne lò frustìje ’nghjé st’arje
de féte, de banchètte, é d’albascì, la féte i
mantìnte vìje ste tradezziùnne de na vàje.
Avì le tòppe nóte i-ante pràje arrìje
a cràje avóje lu cajùn nàje cumme é
tén passà (s’étte ’nteressà lu C.N.R.) é
s’abbijùnte a cràje avóje lò cegnàle.
38
Mé viéglje a-étte la Féte de lu presùtte, nescì ’nghjé u sessànte pe faurìje la venùte
de lò frustìje a Faìte, fa quanàjere su ch’i tinte, la cultùre du lòcche é denà valóre u Bóue.
Pe su sa féte, dò ujànne ò sunte carantassètt’anne che se fate, s’é tuttuàje féje, é se fate
ancóre, la premmiéra demménce d’aùste, ’nghjé si paisàgge straurdenàrje ch’a-étte
lu bóue (avì requanescì “Sito di Interesse Comunitario”) che i-acchìje ciach’anne na
déche de megliarà de frustìje. A la féte se vejùnte bancùn de presùtte é de ate ciuóse
che se cultevùnte a Faìte, bancùnne de ciuóse fé de lò arteggiàne, é avóje gjà pe lu
pòpele, gare de spòrte. ’Nghiòcche un manefèste de la féte de cach’an fa s’abburlàve
’nghiòcche lu presùtte cumme rappresentazziùn de Faìte, desciànne de Faìte – a-étte
na repùbbleche che i tinte lò fundamménne ’nghiòcche lu presùtte -: chiàne chiàne, dò
lòs anne, se fescevànte chjù presùtte sule pe la famìglje ma pe lò vénne, pettóche s’éve
accappì che l’arja fine de Faìte lò fescìve tri bunne é che lu presùtte i putìve arreccìje
Faìte. Avì lu presùtte de Faìte gli-é nammuórre quanescì, lò presùtte ch’i tenùnte lu
mèrchje “Prosciutto di Faeto” i stunte ’nghjé l’èlènche “Agroalimentari Tradizionali”
é s’auàrde avóje de putàjere métte lu mèrchje I.G.P. Avóje ujànne la féte é sta tutte
devertemménne é n’étre spensarà a la ’mbréje du bóue é s’é putì mengìje lò cunte
genuìne de Faìte: presùtte, summe, supressàte, sausìcchje, ulà é panne. Ancóre na vàje
la féte du presùtte i-atte atterjà nun sule pe lu devertemménne é lu mengiatòrje, é lò
frustìje i-ante putì quanàjere é apprezzà le bellézze de Faìte.
39
40
LafèyadeSent-Or
La fèya de Sent-Or l’è la manifèstachòn
pi eumportanta de la Val d’Ousta.
Dèi l’an meulle, tcheu le-z-artisàn
bèison di combe pé se retroué lo 30 é
lo 31 janvié pé espousé le travail que
l’an fé lo lon de l’an. N’a bramèn de
dzi que végnon de tcheu coutì d’Italie,
de Chouisse é de Franse. Pé le reuve de la Veulla eun troue tot sor de bague fite a
man, selon la tradechon ou pa.
Dapremi végnaon prodouite maque de bague utile pé la via de tcheu le dzor
comme le rati, le coullieue de bouque ou de tsavèn de sadzo.
A la fèya son espouso de-z-objet eun feur battù, eun bouque, eun péra ollaire,
de pizzet, de lan-a é d’atre étoffe, de bijou d’or fondù avouì d’aan.
LA VIA DE SENT-OR
Cougnissèn la via de Sent-Or perqué la countàon eun fameuille é l’écrita deun
lo livro “Vita beati Ursi”. L’iye eun tsanino valdotén que l’a véqui euntre lo V° è
lo VI° siècle. L’iye ancò gardien de l’euillièze de Sen Pière. Eugn ommo semplo,
dousilo é pieù. L’a fé bién de méacllio, surtou pe tsertsé d’ve can n’ayé pa. L’mort
lo premi fevrì de l’an 529. Le dou dzor doàn, lo 30 é 31 janvié, soun sise de la fèya
eun son oneur. Lo premì fevrì l’la féta patronala de Sent-Or.
Cognéssèn bien poucca de l’origine de la fèya, la tradechon dì que l’è neisseuva vèr l’an meulle eun Veulla (adoun Augusta Praetoria). Magàa la féta l’è
neisseuva doàn ou apré can l’iye lo martsa di Romén. Lo pi viou documan que
prèdze d’eunna fèya de l’an 1243 l’è lo “Messager Valdôtain”.
Parè que le tsanino de Sent-Or, a si ten, distribuàon de sab i poùo, pou se féé
que la fèya sìe neisseuva adoun. Can l’iye la guéra l’an pami f-la, apri l’tournee
avoué lo patronadzo de la Région.
Seutta fèye de pi de meulle an l’a vardoù la vieille tradechon tanque i noutro ten.
Vo baillen caque eunformachon de sen que se pou vére lo dzor de la fèya.
41
LO BOUQUE
Lo queur de l’artisaná valdotén l’lo bouque que le-zartizan eumpléon pe leur travail sìe comme objet artistique
que comme moublo de travail é comme matériel pè bati.
L’artisanà di boque fé cougnétre la Val d’Ousta eun Italie
è deun lo moundo. Lo bouque pi utilisò l’iye lo nouyeur
empléo anque pe le tr, le plafòn é le moublo. Lo pléno i
contrèo se préte bien pe le fortsette, le coullieue é le plat
perquè l’téndro pe tsapouté.
Lo péé, lo pommé è lo bouis deur è masseus soun empléo pe le petchoude
bague. Le gnàou de la biòla servon pe féé de nano è de djouà.
LE FER FORGÉ
L’artisanat du fer forgé a été très important pour l’conomie valdôtaine. La
mine de Cogne, dans les années de la Révolution Industrielle, approvisionnait
de matières premières la Cogne, la seule fabrique de la Vallée. A ce temps-là, les
artisans qui travaillaient le fer étaient nombreux et dans chaque village il y avait
un forgeron. Avec l’arrivée de la voie ferrée, il y eut une baisse de ventes et cela
eut des répercussions sur le marché de la Vallée d’Aoste, qui subit une crise économique. De nos jours, le fer traditionnel est utilisé pour construire des récipients,
clées, serrures, lampes à huile, etc.
Le sabô
Le sabô son de tsaousìe de bouque qu’eun coù tcheu le campagnar portàòn
pe se protédzé dì frèt, de la néi è dì patchoque. Le sabô
se fìon avoué de bouque de pesse, d’aolla ou de beubblo.
Le saboté pì boun é pì cougnì eun Val d’Ousta l’ìan sise
de la val d’Ayas. L’ar d saboté passàe de générachon eun
générachon.
Le djouà teupeucco
Eun Val d’Ousta le djouà pe le meinou l’an eunna vieille
tradechon. Eun montagne, le berdzé tsapotàon de pégne
vatse (le cornaille) é de féé eun bouque de pesse é de framiclio. Le bètche l’ayan pa de tsambe ni de tèta é le corne
l’ian bien loundze, surtou salle de la rèina. De bouque l’iye
42
enco lo pou é poué n’ayé eunna pouetta de
drap que pourtàe fourtin-a (diàon). Eun dzen
djouà l’è lo tatà que, a la plasse di tzambe,
l’a cattro ròe.
Tcheu le djouà se bettàon eun caro
dedeun eunna bouète de bouque.
Le cornaille-La coppa de l’amétché
Eunna tradechon que l’encò eun via l’salla
de bée eun coumpagni; eun fién lo tor, dedeun la coppa de l’amétché, eunna coppa
de bouque, ariounda, avoué de pégno béque (la grolla). Dedeun seutta coppa bééni
de veun mé surtou lo café a la valdoténa: de café bien tsate, d’devia, de seuccro
é de plime di-z- orange. Si café l va bien d’iveur, can fì frét, eun passén la coppa
d’eun à l’atro é eun fién attenchon de pa fée tseure de gotte.
LA PÈRA OLLAIRE
La pèra ollaire l’eunna pèra grize si lo verte pezante è tendra can te la extré de
la carrière, Can te la travalli veun dìa è squia. Avoué seutta pèra fan de plat, de-zécuèle, de-z-orolodzo, de pipe, de fornet. Soun bien original sise bocon réalizou
avoué la tzaleur di bouque é la finesse de la pèra ollaire.
DRAPS, LAINE, CHANVRE, DENTELLES
Le chanvre, un tissu grossier, unicolore et adéguat
aux travaux dans les champs et la laine, ont toujours été
les protagonistes du secteur textile valdôtain. La production de draps et de couvertures est assez développée;
célèbres sont les draps de Valgrisenche. Dans la vallée de
Cogne, la tradition des dentelles est encore présente dans
les familles; à l’école primaire, les fillettes apprennent
l’ancienne pratique des dentelles au fuseau.
43
44
GiuseppeFiori
(1923-2003)
P
Puru cust’annu, in sa scola nosta est stetiu decidiu
de pottai innanis unu traballu approfundiu de un ateru
studiosu mannu de sa Sardinia: Giuseppe Fiori.
Cun sa maistra de litteradura eus cumentzau una
circa; eus liggiu e cummentau calincunu de is librus
suus de “Litteradura po is picciocus” cumenti: Celestino e Ribò, La leggenda dell’Acanpesce, Fritelle
d’acqua, I sogni del re straccione, La professoressa
e l’ipopotamo, e a sa fini, su libru prus connotu:
Sonetaula. Custu libru est stetiu scrittu po si fai bivi
sa istoria sarda de su 1938, in prena gherra mondiali
e aundi si fait biri, cun su grandu geniu artisticu chi
teniat, cumenti fiat facili, in Sardinia, atturai “bandidu” po curpas no cummttias e falsas accusas. Una Sardinia aundi bivit po tottu
vida unu picciocheddu de Orgiada (chi est unu nomini de bidda imbentada ma
chi assimbillat a medas biddas de su Gennargentu).
De i custu libru, su regista Salvatore Mereu, at fattu unu film aundi is attoris
pigaus de sa genti comuna ant chistionau tottu in sardu.
Giuseppe Fiori est nasciu a Silanus su bintisetti
de jennaxiu de su 1923. Silanus est una biddixedda in
provinzia de Nùoro, est posta in su mesu ‘e su Màrghine, a 500 metrus de araria ‘e mari. Su logu aundi
immoi ddu est sa bidda, est setia bivia in sa preistoria
prima chi ci fessint is nuraghes. In custu logu ci funt,
in berus, presentis medas “menir”, “domus de janas,
“tumbas de gigantis” e “nuraghes”.
Peppinu Fiori cumenti ddu tzerriànta tottus, fiat su
segundu de setti fillus, est nasciu in custu logu, fortiz
po fortuna. Sa mamma, Giovanna Maria Vercellotti
45
fiat de genti piemontesi, su
babbu Antonio, originariu de
Cuglieri (in provinzia de Aristanis), fiat maresciallu maggiori
de is carabinieris, po i cussu
sa famiglia si spostaiat cun
issu quando ddu trasferiant
e tottus is fradis e is sorris de
Peppinu funti nascius in logus
differentis. Prestu sa famiglia
est andada a bivi in Casteddu,
aundi Peppinu at continuau is
studius e s’est laureau de abogau. Subitu at cumentzau sa carriera de giornalista
trabbalendi prima, po s’Unione Sarda, e pustis in sa sede Rai de Casteddu. Prus
a tardi est diventau Direttori de su quotidianu “Paese Sera” e si nd’est andau a
bivi a Roma aundi s’est dedicau a sa politica cun grandu maestria.
“Est mottu, jobia a de notti in domu sua de Roma, a pustis una malaria longa,
Giuseppe Fiori, giornalista, storicu, senatori de sa sinistra indipendenti po tres
legisladuras, teniat 80 annus”… Cumentzara aici s’articulu de su giornali “La
Repubblica” de su 19 abrili de su 2003 dedicau a unu de is intelletualis prus
importantis in Sardinia de sa segundu metadi de su ‘900.
Teresa Fiori, sa sorri de Giuseppe
Fiori, cun is istudiantis;
in pitzus: s’istoricu Manlio Brigaglia
46
GiuseppeFiori
(1923-2003)
Anche quest’anno nella nostra scuola è stato deciso di portare avanti un lavoro
approfondito su un altro grande studioso della Sardegna, che forse pochi studenti oggi
conoscono: Giuseppe Fiori.
Insieme alla nostra insegnante di lettere la prof.ssa Zurru, abbiamo iniziato un lavoro di ricerca che ci ha impegnato. Abbiamo letto e commentato alcuni dei suoi libri
di “Letteratura per ragazzi” e in ultimo il suo più grande romanzo “Sonetàula”, dove
cerca di ricreare la storia sarda dal 1938, in piena guerra mondiale, al 1950, e dove ci fa
vedere con grande genio artistico, come in Sardegna fosse facile diventare “banditi” per
delle colpe non commesse e accuse ingiuste, una Sardegna in cui si compie l’intera vita
di un ragazzo di Orgiadas (nome inventato, ma molto simile a tutti i Paesi che si trovano
vicino ai monti del Gennargentu), che si dà alla macchia per vendicare quell’ingiustizia
subita dal padre, accusato falsamente di omicidio.
Da questo romanzo Salvatore Mereu ha tratto un film interamente recitato in Sardo,
con attori non protagonisti e dai tratti somatici specificatamente sardi.
Non è stato facile cercare notizie sulla biografia di Fiori, stranamente in tutti quei
luoghi dove lo scrittore ha lavorato non esiste nessuna traccia della sua vita.
Solo alla fine di questo percorso, abbiamo avuto la fortuna di poter incontrare nella
loro casa di Sassari ed intervistare, la sorella di Peppino, la signora Teresa, e il suo miglior
amico, il professor Manlio Brigaglia ed avere così notizie più dettagliate.
Giuseppe Fiori, nacque a Silanus (in provincia di Nuoro) il 27 Gennaio del 1923.
Peppino, come lo chiamavano tutti, secondogenito di sette figli, nasce lì, forse per caso. La
madre Giovanna Maria Vercellotti di origine piemontese e suo padre Antonio originario
di Cuglieri in provincia di Oristano, era maresciallo maggiore dei Carabinieri e forse a
causa della sua professione, la famiglia si spostava con lui durante i suoi innumerevoli trasferimenti e, tutti i figli nascono ognuno in un Paese diverso, in una caserma diversa.
Ben presto la famiglia si trasferisce a Cagliari, dove Peppino proseguì gli studi e
si laureò in Giurisprudenza. Da subito intraprese la carriera giornalistica, lavorando
dapprima all’Unione Sarda, poi alla sede Rai di Cagliari. In seguito divenne direttore
del quotidiano “Paese Sera” e si trasferì quindi a Roma, dove si dedicò alla vita politica
con profonda dedizione e correttezza d’animo di tutto rispetto. Sua moglie, la signora
Nandina Garau, insegnante al Liceo, seguì il marito a Roma solo per il grande amore e
rispetto che lo legava a quell’uomo tanto buono e attento osservatore e conoscitore dei
drammi umani.
E proprio nel periodo in cui dirigeva il giornale, più di una volta, distribuiva il suo
stipendio ai giornalisti in esubero.
47
Indubbiamente la sua opera più rilevante è la “Vita di Antonio Gramsci” tradotto
in 10 lingue compreso il cinese, l’arabo ed il fiammingo.
Altre biografie politiche sono quelle su Michele Schirru “Vita e morte di Michele
Schirru”, l’anarchico che pensò di uccidere Benito Mussolini e che fu fucilato nel 1931;
“Il cavaliere dei Rossomori”, dedicato all’altro grande scrittore sardo: Emilio Lussu;
“Vita di Enrico Berglinguer”; “Uomini ex” in cui, sottoforma di romanzo, descrive, sul
finire degli anni ’40, la storia di 466 partigiani comunisti italiani, che per sfuggire al
carcere in Italia, espatriano in Cecoslovacchia, a Praga. Lì affrontano le sofferenze della
lontananza da casa, dai parenti, dagli amici e si ritrovano anche ad affrontare le delusioni
del partito comunista e dell’invasione russa del 1968. Questo romanzo, proprio perché
basato su vicende e personaggi realmente esistiti, costituisce un importante documento
storico, dove due culture, ugualmente oppresse dalla guerra e dalla dittatura si fondono
in un unico ideale di uguaglianza e fratellanza.
Altri scritti di Fiori, sono le biografie di Ernesto Rossi e dei fratelli Rosselli, i quali,
questi ultimi, vengono esaltati dall’autore, non solo per la lotta antifascista, ma anche
nella loro vita privata e soprattutto quando Carlo e Nello, trascurano moglie e figli per
consacrarsi agli ideali per i quali verranno assassinati.
L’ultima biografia Fiori l’ha dedicata a Silvio Berlusconi dal titolo “Il Venditore” con
oltre 65 mila copie vendute, in cui fa il ritratto rilevatore indispensabile per interpretare
l’ascesa di uno dei protagonisti della recente storia politica italiana.
Da una inchiesta sul mondo pastorale in Sardegna, nasce “Baroni in laguna” e appunto,
“La società malessere”, ambientati tutti e due nella Sardegna degli anni ‘50/’60.
Il primo narra la lotta che i pescatori di Cabras, paese situato sulla costa occidentale
sarda, compiono quotidianamente per raggiungere una sicurezza lavorativa e che, a causa
di una ancor presente società di tipo feudale, con i “Baroni” al comando, li schiacciava
in uno stato di perenne arretratezza e miseria.
Il secondo ricostruisce, su documenti e testimonianze dirette, la vita sui monti di
un giovane pastore barbaricino, Graziano Cassitta, che vendicò la morte di un fratello
uccidendo uno dei suoi assassini. (Il racconto rispecchia fedelmente la storia reale del
bandito sardo Graziano Mesina e della sua banda). Da questo racconto, fu tratto nel
1969, il film “Barbagia - La società del malessere” di Carlo Lizzani.
A questo proposito emerge una curiosità nel colloquio fatto con la sorella di Peppino,
la signora Teresa, la quale, nel descrivere dettagliatamente il contenuto di questo libro, ci
ha rivelato che il fratello avesse intervistato direttamente, oltre Grazianeddu, anche sua
madre che, in quella occasione, chiese per quell’intervista, cinque milioni delle vecchie
lire che le sarebbero servite per pagare gli avvocati dei suoi figli.
Il giornale “La Repubblica” il 19 aprile 2003 dedica a Peppino un articolo che recita: “È morto giovedì notte nella sua casa a Roma, dopo una lunga malattia, Giuseppe
Fiori, giornalista, storico, senatore per tre legislature nella Sinistra indipendente. Aveva
80 anni…”
48