Le sagre fra religione e folklore - Porcu
Transcript
Le sagre fra religione e folklore - Porcu
Ministero della Pubblica Istruzione Dipartimento per l’Istruzione L.482/99 Minoranze linguistiche Lesagre trareligione efolclore acuradiIgnazioMulas ALFA EDITRICE Scuola Secondaria di primo grado "Porcu-Satta" Dirigente: prof. Giorgio Satta - Docenti referenti: Ignazio Mulas - Luisa Zurru - Gianfelice Nadia - Ornella Carta - Roberta Spiga Classi coinvolte: Corso E e 2^ C Scuola Secondaria di primo grado "A. Rosas" Dirigente: prof. Paolo Rossetti - Docenti referenti: Maria Carla Sarritzu - Leonida Moi - Luisanna Murru - Graziella Crisponi Classi coinvolte: 2^ A e 2^ E Scuola Secondaria di primo grado "G. Deledda" Nuoro Dirigente: prof.ssa Angela Lisbidoni - Docenti referenti: Giuliana Desogus Scuola Secondaria di primo grado "G. Deledda" Sassari Dirigente: prof.ssa Angela Fadda - Docenti referenti: Sabrina Sechi Scuola Secondaria di primo grado "Virgilio" Faeto Dirigente: prof.ssa Maria Michela Ciampi - Docenti referenti: Anna Conte Alfonso Rainone Istituto comprensivo Montemilius 3 Charvensod Aosta Dirigente: prof. Gino Bellebono - Docenti referenti: Angela Acconcia - Sonia Gachet CSG Comenius Leeuwarden Olanda Dirigente: J.J. Wildeboer - Docente referente: Leanor Aalders Scuola di primo grado - 1° Circolo Didattico Quartu S.E. Dirigente: dr.ssa Greca Piras - Docente referente: Greca Secci Scuola di primo grado - 2° Circolo Didattico Quartu S.E. Dirigente: dr.ssa Silvana Dedoni - Docente referente: Sabrina Locci Scuola di primo grado - 3° Circolo Didattico Quartu S.E. Dirigente: dr. Francesco Manconi - Docente referente: Maria Denotti Sagre tra religione e folclore © 2009 Prima edizione, aprile 2009 -Tutti i diritti riservati Progetto grafico e realizzazione editoriale Alfa Editrice Via Mercadante, 1 - 09045 - Quartu S. Elena (CA) E-mail: [email protected] Stampa: Nuove Grafiche Puddu - Ortacesus - Cagliari Presentatzioni Ocannu puru, aici comenti in is àterus annus, eus acabau de traballai a su progetu scriendi unu librixedhu po fai biri ita eus fatu e comenti eus traballau. Eus scioberau de dhu fàiri in d-una manera noa, capatzi de donai a chini dhu liggi medas noas apitzus de is festas mannas aici comenti dhu bivint is bidhas chi ant partecipau, impari cun nosu, a custu progetu. A s’acabu de custu librixedhu dhoi at unas cantu paginas po arregordai a Peppinu Fiori chi est istétiu unu scritori meda importanti de sa Sardigna. Eus fatu puru unu DVD aundi dògna bidha “partner” at a contai totu su chi at fatu. “Le sagre tra religione e folclore” est su nomini chi eus donau a su progetu po studiai e po connòsci sa lìngua de minoria e chi est istétiu, in is annus passaus puru, unu strumentu a ispantosu po imparai e po fài prus arrica sa lingua italiana e is àteras lìnguas. S’iscola media “Porcu-Satta” at bòfiu e at promòviu custu progetu e is àteras scolas medias chi ant partecipau funt: s’iscola “Rosas” de Cuartu Sant’Aleni, is scolas de Nuoro, de Sassari, de Charvensod de sa provìncia de Aosta, sa scola de Faeto, de sa provincia de Foggia, sa scola olandese “Comenius” de sa citadi de Leeuwarden e is scolas elementaris de su 1^, 2^ e 3^ circulu didaticu de Cuartu Sant’Aleni. Sa prima parti de custu progetu est istètia dedicada a sa lìngua e a sa cultura sarda e is istudiantis ant chistionau, lìggiu e iscritu a sa campidanesa; sa segundu parti est istetia dedicada a sa literadura sarda e precisamente a su scritori Peppinu Fiori. 4 Sant’Efis S’ISTORIA S Fotografie: Dario Sequi. Sa genti sarda giai a cumentzai de su tempus prus atesu fintzas a oi at sempri domandau a Sant’Efis a dh’agiudai i a diféndiri sa citadi de Castedhu. Aici at fatu candu is Francesus iant bombardau Castedhu su 1793 e aici etotu candu dhoi fiat sa pesti in su 1652. Totu sa genti de Castedhu tenit un’ammiru mannu meda po Sant’Efis e po custu dhoi est sa crésia dedicada a issu, su gherreri poderosu: dh’ant fata in su 1263, in s’apendìtziu de Stampaxi. Su 1548 is Cunsilleris de Castedhu prenus de istima e de devotzioni po Sant’Efis iant arregortu 43 sodhus po fàiri dogn’annu 8 missas in sa crésia. Su 1652 una navi bennia de sa Catalogna fiat arribbada a Salighera e cun issa sa pesti: luegus sa pesti fiat lòmpia a Tàtari, in is bidhas de acanta fintzas a Castedhu puru poita s’arciobispu iat bòfiu sa pedhi de “ermellino” aundi ci fiat su bremi de sa pesti. Pròpiu issu est istétiu su primu a morri, apustis sa pesti est abarrada in Castedhu 9 mesis e intzaras is Castedhajus iant domandau a Sant’Efis de dhus agiudai a ndi dha bogai. 5 Su Cunsillu comunali iat promìtiu, chi sa pesti si ndi fiat andada, de acumpangiai dogn’annu a Sant’Efis a Nora, sa citadi romana aundi ndi dh’iant segau sa conca candu Diocletzianu fiat s’imperadori de s’Imperu romanu. Sa pesti si ndi fiat andada diaderus e aici is Castedhajus e genti de dogna bidha movendi de sa crésia de Stampaxi fiant andaus a pei fintzas a Nora e aici faint oi puru. Duas bortas isceti is Castedhajus funti istétius acanta a no dha fàiri sa processioni: in d-unu documentu de su primu de su mesi de maju 1794 dhoi est iscritu ca su Santu no depiat andai a Nora poita ca su 28 de abrili in Castedhu, apustis de sa vitoria contras de is Francesus, sa genti si fiat furriada boghendinci is Piemontesus. Su Giugi de Castedhu iat decidiu invécias ca sa processioni cun su Santu dha depiant fai su pròpiu e aici dh’iant fata sa primu dì de làmpadas. Sa segunda borta su 1943 candu is bombas de is Americanus iant isdorrocai Castedhu ma sa processioni dh’iant fata su pròpiu perou a Sant’Efis ci dhu iant carrigau apitzus de una camioneta militari. Sa processioni prus manna dh’ant fata su 1886 poita ca fiant arribbadas a Castedhu is relìchias de Sant’Efis chi fiant istugiadas in sa citadi de Pisa. 6 SA CUNFRARIA Sa Cunfraria de su Gonfaloni est nàscia in Castedhu su 1538. Is cunfraris e is cunsorris de sa Cunfraria depint organizai dogn’annu sa processioni de sa primu dì de maju. Cumentzendi de su 19 de martzu fintzas a su 25 de abrili su terzu bardianu de sa Cunfraria tenit tres atòbius cun is àterus bardianus de su Santu po ndi organizai sa processioni. In s’ùrtimu de custus atòbius su bardianu de s’annu passau intregat sa bandhera, su terzu bardianu tzerriat totus is militzianus e a is prus antzianus po ndi scioberai a chini depit agguantai sa bandhera e a is àterus chi 7 dhu depint acumpangiai. Su 20 de abrili su terzu bardianu impari cun sa Guardiania e is sonadoris de launedhas cumbidat a su carradori: custu depit ghiai is bois cun su còciu de Sant’Efis. Su 29 de abrili a merì su terzu bardianu e su sagrestanu cuncordant su còciu. Is de sa famiglia Bolla tenint s’onori mannu de ponni sa bestimenta de sa festa a su Santu, a mengianu de su 30 de abrili faci ora de mesudì su terzu bardianu e su Presidenti de sa Cunfraria impari a su capellanu pigant a Sant’Efis e ci dhu ponint apitzus de su còciu indorau e a mesudì su predi cantat missa in sa crésia de Stampaxi. Sa primu dì de maju is òminis de sa Guardiania a cuadhu andant a domu de su terzu bardianu chi donat a is militzianus una cucarda e apustis sa mulleri de issu donat a cussu chi depit portai sa bandhera su vessillu. Sa Guardiania andat a su Comunu a ndi pigai a s’Alternos, su rapresentanti de su Municipiu, is militzianus a cuadhu andant a pigai su sergenti e ai cussu chi depit portai sa bandhera. Su predi donat sa beneditzioni a totugantus, dhus ammantat cun follas de arrosas e aici podit cumentzai sa processioni. 8 SA PROCESSIONI Sa primu dì de maju est una dì de festa manna po totu sa Sardigna. A is noi de mengianu cumentzat sa processioni cun is tracas, carrus a bois totus cuncordaus, bennius de totu su Campidanu. Sa traca fiat su carru de is messajus e dhus manigianta po traballai in su sartu fintzas a sa segunda guerra mondiali. Po andai a is festas, medas bortas fiant festas de unas cantu dis, is messajus dhus limpianta e poita medas bortas su logu de sa festa fiat atesu e su caminu fiat longu, ci poniant aintru is mantas po sa noti, sa cosa de papai e aici si poniant in viàgiu. Sa vida de is messajus fiat traballosa meda e poita ca s’ùnicu spàssiu po issus fiant is festas, su carru dhu preniant cun is mellus cosas. Is bois fianta totus cuncordaus cun froris e aintru de su carru is messajus ci poniant aratzus, tapissus e mantas bordadas. Sétzius apitzus de is tracas is òminis e is fémminas portant su costumu prus bellu e totus impari cantant mutetus a trallallera. Apalas de is tracas òminis e fémminas a pei, bennius de dogna bidha de su Campidanu, dogna bidha tenit su costumu suu, rapresentant totu sa genti chi acum- 9 pàngiat a Sant’Efis. Su costumu de is fémminas no est uguali po totus: dhoi funti is fémminas arricas, cussas pòburas, is bagadias, is cojadas, is fiudas e donniuna tenit unu costumu diferenti. Apalas dhoi funti is òminis a cuadhu, is cuadhus portant cannacas de arrosas, e is Militzianus bistius a ciancheta arrùbia e cun sa canneta a codhu: is Militzianus rapresentant is guàrdias chi biviant me is apendìtzius de Stampaxi, Bidhanoa e Marina. Apalas de issus dhoi est sa Guardiania bistia a frac e ananti su terzu bardianu chi portat sa bandhera aundi c’est s’immàgini de Sant’Efis. S’Alternos, chi rapresentat su Sindigu, portat una fàscia a tres coloris cun d-una decoradura de oru e cun issu dhoi funti su Capellanu de sa Cunfraria, a cuadhu issu puru, e is sonadoris de launedhas. Apalas is cunfraris e is cunsorris de sa Cunfraria e is bois chi tragant su còciu indorau de Sant’Efis, su Decanu de sa Sea, su Presidenti de sa Cunfraria e unu muntoni de genti chi acumpàngiat su Santu fintzas a Nora. In su mentris a mesud, a s’acabbu de sa missa, Sant’Efis ndi bessit de sa crésia de Stampaxi e faci a is duas de merì lompit ananti de su palàtziu de su Comunu aundi su Sindigu, is Assessoris e s’Obispu de Castedhu si ndi pesant po saludai a Sant’Efis e in su mentris is navis sonant is sirenas po dhu saludai issas puru. Sa processioni sighit a andai faci a Nora e sa festa at a acabbai su cuatru de 10 maju candu Sant’Efis ndi torrat a sa crésia cosa sua faci ora de is ùndixi de noti. Sa festa de Sant’Efis tenit un importu mannu meda po totus is Sardus i est un’arrogu de s’istòria de sa Sardigna. 11 12 Santu‘Anni Santu ‘Anni est una festa de Cuartu Sant’Aleni in provintzia de Casteddu. Tra is prus antigas de sa Sardinnia, cumenti is ateras festas paganas de s’Europa apustis diventadas cristianas, sighit i momentus de sa vida e de is istagionis de sa cultura pastorali sarda impari a aterus ritualis (fogus, augurius, magias). Su 24 de lampadas, sa dì chi est nasciu su santu, si faint is festeggiamentus religiosus cun d’una processioni de bidda fintzas a sa cresia de Sant’Andria in Flumini de Cuartu. A is ultimus de su mesi ‘e argiolas si faint is aterus festeggiamentus organizzaus de s’obreria de Santu ‘Anni; chi donnia annu, in su srucu de sa tradizioni, fait sciri a totu sa genti sa scera de su presidenti, s’Obreri. S’urtimu sabudu de su mesi ‘e argiolas s’obreri movit de domu sua cun d’unu brechi a cuaddu po andai a pigai in domu insoru is setti piccioccheddas chi at scerau po sa festa e torrant impari in domu sua, una a sa borta. Issas apitzus de sa tracca, unu carru tradizionali totu bardau a festa chi arregordada sa prua de una navi furriada a fundu in susu, andant concas a mari, a sa cresiedda de Sant’Andria. Custas piccioccheddas si tzerriant “Traccheras de su nomini de su carru “ sa tracca” e funti bistias cun su costumu sardu de isposa, su mellus de sa tradizioni cuartesa, carrigas de prendas in filegrana de oru. 13 Sa Tracca est sighìa de medas carrus campidanesus e brechis a cuaddu, su cocchiu a bois de santu ‘Anni, gruppus folkloricus accumpangiaus de launeddas, sulitus e sa banda de Cuartu in pellegrinaggiu fintzas a sa cresia de Sant’Andria in sa pratza Andrea Parodi. Serrat su corteu una macchina manna a cascioni cun totus is gatò ( is drucis antigus de mindula e tzuccuru a forma cresias)is arregalus de s’obrera e sa bandiera de santu ‘Anni. In donnia momentu de sa festa si cantant mutetus a trallallera, versus antigus de grandu bellesa po is apassionaus de sa tradizioni e de sa cultura popolari sarda. Su dominigu a mangianu s’obrieri nou movit cun totu sa cumpangia de bidda fintzas a sa cresia a domandai a s’obreri in carriga sa bandiera de su santu po organizzai sa festa s’annu infatu. A pustis si fait sa processioni a giru de sa pratza cun is istatuas de santu ‘Anni e sant’ Andria, totu s’obreria, is traccheras e is devotus e a ultimu si fait sa missa in onori de santu Anni. Sterrint mesa in d’un aposentu accanta de sa cresia e a merì totu sa cumpangia torrat a Cuartu po sorigai a fai festa in domu de s’obreri in carriga e in domu de su nou. Su lunis si fait su cambiu de sa bandiera: s’obreri in carriga andat a domu de s’obreri nou e ddi lassat sa bandiera, sa propiu dì si segant dusu de is seti gatò, su martis tres e su merculis is ultimus dusu. 14 USANTZIAS E PARISTORIAS A PITZUS DE SA FESTA DE SANTU ANNI Is gomais de froris In su tempus passau sa dì de Santu Anni si fiant is Gomais de froris. Si fiat su nenniri: si poniat unus pagheddu de terra in d’unu pratu e si semenat unu pagu de trigu, comenti incumentzat a pillonai si poniat a su scuriu asuta de su lettu o aintrus de unu comodinu. Aici is prantisceddas cresciant sbiancadas. Su merì de su bintitresi de Lampadas su nenniri beniat ligau cun frocus pintaus e in mesu si poniant atrus frorisceddus. Su mengianu de su binticuattru sa picioca mandat su nenniri a domu de un’atra picioca; chi issa puru teniat presceri de essi gomai, arreciat su donu e po torru dd’onat una maginedda; de intzaras fiant gomais de froris. Sa berilliana Si narat ca sa berilliana fessit un erba chi portat fortuna tantis chi candu in d’una domu ci fiat sa gratzia de Deus, sa genti narat ca in cussa domu teniant sa berilliana. Ma sa berilliana po podi portai fortuna depiat essi arregorta in sa notti de santu Anni a mesenotis de una picioca, spullinca a palas furriadas e a manu arrovescia. Chini dda teniat no dda fiat biri a sa genti allena, poita timiant chi no di d’essinti furada e poita furendi sa berilliana di furant sa fortuna. A is bortas una matiscedda beniat arregalada, ma chini dd’arriciat dda depiat pagai: o donat calancunu soddu o calancun’atra cosa. Aici chini donat sa matiscedda non perdiat sa fortuna poita arriciat in calancuna manera unu beni. 15 I DRUCIS PRUS CONNOTUS DE SA FESTA DE SANTU ANNI Arregordausu cun grandu meritu is maistus druccierisi chi fainti druccis finis de ognia genia. Funti fattusu de mindulasa, zuccuru, ousu e limoni. Tra is tantis arregodausu is amarettusu, is pastissusu, is candelausu, su gato’, is ossus de mortu, su pistoccheddu e bentu, is piricchittus e cussusu preparausu cun sa saba, su pani e saba e is pabassinas. Is gattò: Cun custu druci is espertusu preparanta castellusu, cresiasa, calicisis e monumentusu attusu finzasa mesu metru e longusu unu metru che funti una bellesa de biri. Si preparara cun d’unu impastu de zuccuru scallau e mandula cotta e segara a piticheddu naturalmente andada spilloncada. E adornada de confeturasa fattasa a manu, piccionedusu, pallinedasa fattasa tottusu de i zuccuru. Is pirichitus ‘e bentu: bentu significa vento, questo dolce è chiamato così perché è leggero, si tratta di un boccolo di pasta ricavato dalla farina impastata con strutto, acqua, uova, acqua di fiori d’arancio. Tipico della festa di San Giovanni poche dolciarie lo sanno fare. La bontà sta nel saperlo zuccherare. Is candelaus: ci vuole maestria, esperienza, fantasia, che diventano arte nella realizzazione di questi dolci caratteristici. Ci sono “is candelaus prenus” (pieni) e “is candelaus sbuidus” (vuoti), realizzati con pasta di mandorla modellata a 16 forma di cestino, di scarpetta, di stivali, di zoccoli, di vasetto, ecc. decorati sui bordi con carta stagnola dorata. Is bianchinus: o meringhe, sono molto leggeri, e di colore bianco perché ottenuti dal chiaro delle uova amalgamate con zucchero, mandorle tostate e tritate. Is musatzolus: Sono a forma di rombo, e di colore bianco, spennellati con lo zucchero cotto e bollente, arricchiti di filamenti dorati con scritte e perline bianche di zucchero. La pasta all’interno è fatta con mandorle macinate e con zucchero. Ci sono anche quelli fatti con la cappa di cioccolato. Is pastissus: dolci realizzati con un impasto di mandorle sfogliate aromatizzate con l’acqua di fiori d’arancio, mentre l’esterno è ricoperto da una glassa di zucchero decorata come una vera opera d’arte. Questi sono solo alcuni dei dolci preparati per questa festa, ma ce ne sono anche degli altri altrettanto buoni. Completano il quadro: s’amaretu, sa pabassina. SU PRANGIU S’Obreri de Santu Anni cumbidada prangiu e cena a is obreris de su cumitau e a is familiarisi de is tracherasa. Si pappada pezza arrostia, malloreddusu, bordura, binu e drucisi de dogna calidari po una pariga e disi. Is tracherasa prima de dogna prangiu cantanta po onorai su chi offridi s’obreri. Su lunisi, su matisi e su merculisi dopu su prangiu a dusu a dusu si seganta i ghettousu de is tracherasa. 17 18 SuRedentore In su 1900 su Papa Leone XIII dezidit de fagher artziare a subra de 19 montes italianos ateretantos monumentos pro ammentare sos 19 seculos de cristianesimu; unu de custos monumentos l’an a fachere propriu in Nùgoro. Pro una borta non si faveddat nen de bandios, nen de annadas malas! A s’iscuricada de su deche de Jannarju de su 1900, sos nugoresos si dan addobiu a s’ispuntoneddu de “Sa Conchita”. Omines e feminas, betzos e pitzinnos, in protzessione, sichin su Piscamu Demartis chi tucat a sa Cresia majore pro cantare su “Te Deum” de ringrassiamentu. S’incràs Mussennore mutit pride Pascale Lutzu, chi li fachiat de secretariu e l’intregat s’ingarrigu de realizare su disinnu de su Papa. Issinde dae su palatu pride Lutzu est cuntentu pro s’ingarrigu, ma peri apistichinzau pro sa paca salude de su Piscamu: “Bisonzat de fachere in presse! Mussennore depet biere acabada s’opera!” Lestru lestru tucat cara a Santu Predu e non si segherat de un omine chi lu saludat totu cuntentu. Fiat Zeniu Debernardi, su cumpanzeddu de iscola e de jocu, diventau ricu e benecherfiu dae totus. Pride Lutzu est cuntentu, carchi cosa est cumintzande a si moghere: “Chi siat propriu Zeniu s’omine mandau dae sa Providentzia pro l’agiudare?” S’incras Zeniu Debernardi chin duos amicos andat a domu de Pride Lutzu. Si cumintzat a detzidere in ube ponnere su simbulu de sa Cristianidade. Pride Lutzu est cumbintu chi su Monte Ortobene siat su logu giustu. Sa proposta benit atzetada dae totus. A pustis si colat a negossiare de cale simbulu ponnere in su Monte e, inoche puru, sos pàrreres sun diversos: calicunu diat cherrere una ruche e calicunu un’istatua, mancari comporada in 19 Roma, in una buteca de cosas de cresia. S’abocau Mura, amicu de Debernardi, narat chi bi cheret unu monumentu fatu dae unu iscurtore. Nemmos s’atrivit a contraichere custas paragulas. S’abocau sighit narende chi lu podet fachere unu iscurtore napoletanu de gabale e de bonu coro, Vincenzo Jerace, a su cale cheret iscrivere una litera pro li pedire de fachere un’istatua pro Nùgoro. Sa proposta piachet a su Comitau e dae custu mamentu totus isperan chi s’iscurtore atzetet s’ingarrigu. Vincenzo Jerace atzetat de fachere su monumentu, torrat grassias a sos nugoresos pro s’onore chi l’an dau e, cosa importante in tempos de bisonzu, non cheret unu sisinu pro sa manifatura. Zeniu Debernardi bocat dae una iscatuledda unu modelleddu mandau dae Jerace, chi rappresantat su Divinu Redentore chin una manu aperta a beneichere sa bidda. Totus abarran a buca aperta! S’incras che juchen s’istatuedda a sa cresia majore pro l’ésponnere in s’artare, in manera chi totus la potan biere. E arriban totus, fintzas cussos chi sun palas a Deus, ma sun curiosos de biere ite bat sutzedende. In mesu a sa zente b’est fintzas su Piscamu Demartis chi, cando biet s’istatuedda, si cummovet e precat Deus chi azudet s’iscurtore in su traballu, in manera chi, in antis possibile, sa bidda potat biere su monumentu in su monte. Su traballu si fachet prus longu de comente pessabat s’artista. In su mese de Martu de su 1901 s’istatua est pronta e in sa funderia “Braccali” de Napoli la rivestin de brunzu. Jerace est cuntentu meda de s’opera e, in una litera a su Comitau, iscrivet chi totus cussos chi l’an bida sun abarraos a buca aperta pro sa bellesa e sa mannaria. Peròe s’alligria de s’artista durat pacu e su 26 de Aprile Luisa morit de repente 20 e su doliu de Jerace est gai mannu chi pro una paias de meses non cheret nen biere, nen intendere a nemos. Arribat tribulas de su 1901 e Jerace, colau su dolu mannu, fachet ischire a s’abocau Mura chi at aparagulau sos de sa funderia pro ispedire s’istatua a Casteddu. Su comitadu in su Monte aiat ammaniadu su granitu ube pònnere s’istatua. Sa zente si dat ite fachere pro imbellire sa bidda. S’istatua de Su Redentore arribat in su portu de Casteddu su 15 de Agustu e benit garrigada in su trenu pro Macumele e, a pustis, in un ateru pro Nùgoro. S’incras, a ora ‘e mesudie, s’istatua arribat in sa prata de s’istatzione e sa zente, acudia pro la biere, apraudit cuntenta. Carros e boes sun prontos pro artziare a Su Monte. Ma cale est su caminu chi tocat de fachere pro non s’istracare omines e animales? Si detzidet de falare a Balubirde, de rucrare sa ‘e Sos Frores e chircare de colare ube b’at prus pacu petorru. Sos carros si moghen a bellu, a bellu, a dae in antis si ponen una barantina de operajos pro ispianare su caminu, in palas sichin omines, a pede e a cabaddu, chin su recatu e sos trastos. Su biazu durat tres dies e pro pasare si firman in Balubirde, in Farcana e in Solotti. A s’impuddile de su 20 de Agustu arriban a su cuccuru ube 21 depet essere posta s’istatua. Sa die de su 28 Agustu Nùgoro non si connoschet prus: caminos e pratas sun abbellios chin arcos de fozas e de frores e chin lampaneddas coloradas. Sos nugoresos apraudin cuntentos: su mamentu chi an isetau est imbeniente. Est arbeschende cando sos nugoresos s’addobian in sa prata de sa cresia majore pro partetzipare a su pellegrinazu a Su Monte. Aperit sa protzessione pride Lutzu chi reghet in manos una ruche e est inghiriau dae prides chi, in su caminu, l’an a dare su cambiu. Sichin omines e feminas de cada edade e tancat su corteu su carru ube sedit su Piscamu Demartis. Sa protzessione si moghet a bellu, a bellu, cantande e precande. Su sole est artu cando arriban a su cucuru in ube an postu s’istatua. Omines e feminas chin sos costumenes de sa festa alligran sa muntagna . Sa zente est bennia dae totu sa Sardinna: medas an caminau note note pro essere presentes. A sas undichi in puntu che falan sos telos chi cubaban s’istatua e su Redentore cumparit in totu sa bellesa sua. Boches de ispantu s’isparghen in su monte mentras chi Pride Lutzu, cummuviu, beneichet s’istatua. Dae cussa die sun colaos prus de chent’annos: sa bidda est cambiada e fintzas sa manera de fachere sa festa est mudada. Abarrat péroe s’amore de sos nugoresos pro su Redentore e gai e totu sa devossione chi cada annu, a s’impuddile de su 29 de Agustu, ispinghet pellegrinos de cada edade a artziare a pede a su Monte pro isorbere unu votu, pro precare, pro rinnobare sa promissa de fide de sos mannos. 22 SU REDENTORI In mesu a totus is festas de sa Sardigna De una sceti emmu a bolli chistionai Ca de devozioni manna diaderus est digna S’ùltimu dominigu de Austu d’ant’a festegiai Impitz’a su monti e in sa bidda populada Cun ballus, cantus, litanias, e cos’e pappai In su primu annu de su Noixentu sa festa est cumintzada Pustis chi su Papa Leoni at ordinau De ponni in pitz’e monti un’istatua consacrada In Sardigna su monti Ortobeni ant scioberau E Pissenti Jeraci s’istatua de Cristu Redentori Cun ottu quintalis de brunzu at preparau Fiat custu Jeraci unu napulitanu, grand’ iscultori In un annu e prusu un’istatua de setti metrus at fatu E a su portu ‘e Casteddu d’at mandada cun su vapori Su pretziu po’ cust’opera non fiat baratu Intzandus Grazia Deledda at bandiu una loteria Po agiudai is nuoresus in su traballu no ancora fatu Is nuoresus funti passaus de s’afannu a s’allerghia Cun s’agiudu de meda genti generosa Nuoru at cambiau faci e de bellesa s’est bistia A trenu est arribada s’istatua portentosa Ma po’lompi a pitz’e monti a sa perda manna de granitu S’arruga fiat longa, dificili e ispantosa Dae Nuoru nci d’ant aziada finzas a su monti benedittu A bellu a bellu, cun d’unu carru tirau dae duus bois mannus. E ant camminau disigendi ‘e pappai sirboni a succhittu Su bintinoi de austu dae prus de cent’ annus In Nuoru una processioni longa e de devozioni prena Dae d’ogna bidda arregollit piticus et mannus Pregant tottus po is noi dis de sa novèna E dae chizi po sa festa, castiendi su Redentori Domandant paxi, saludi et beneditzioni. Tott’impari sa genti a merì cun custumunus de d’ogna colori Caminant et ballant a sonu de launeddas Preghendi e cantendi po sa festa de su folklori. 23 24 La“Festhamanna”diliCandaleri La festha Manna di li sassaresi è la “Faradda di li Candaleri” chi esisthini da lu XIII seculu candhu bona parthi di la Sardhigna era di li pisani (si l’abia cumparadda una famiglia pisana chi si giamava “Della Gherardesca”). La matessi festha fintz’abà si fazzi in dibessi ziddai di la Tuschana e, in Sardigna, a Iglesias e a Nulvi. Li Candaleri so’ colonni a foimma di cadhela chi pesani un bè e so’ traipurthaddi a brazzi e fatti baddhà in tutta la Faradda. Erani un tributu di li gremi (chi sò le coiporatzioni di trabagliadori) a lu signori di la ziddai (lu feudatariu). La jenti e un fiottu di pizinni azzanni e farani in Carra Manna pa vidè li mossi, l’undeggiamenti, li brinchi di l’ommini chi posthani li Candaleri. Ca abbaìdda la Carra ha l’impressioni (abà abaremmu a dì “l’effetto ottico”) chi totta la carrela si mova, undeggi e brinchi a lu sonu di li piffari e di li tamburi. Li Candaleri no farani a casu. In l’istoria di la festha v’e’ un ordhini prezisu: 25 1. fara lu candaleri di li carradori; 2. chissu di l’ortholani; 3. chissu di li pasthori; 4. di li catzulaggi; 5.-6. (un annu l’unu e lu segundu l’asthru) li fabriggammuri e li drapperi; 7. Li Viandanti 8. Li Massai Li Candaleri parthini da la Geja di lu Rosariu (un tempu parthiani da la Geja di Santa Caterina chi era indi abà v’e’ Piazza Azuni) e farani in Carra Manna (Corso Vittorio Emanuele). Si frimmani innanzi a lu Palattu di Ziddai (lu Palattu indi abà v’e’ lu Teatru Zivicu) e in chibi fazzini lu tributu a lu sindaggu, in chibi lu Paraju di li massai ritzibi da lu sindaggu la bandera di la corporatzioni, daboi continuani a farà. Fattu fattu fara puru lu sindaggu chi saludda la jenti in mezzu a li borri cu la mazza e, tutt’umpari z’èscini in Portha Sant’Antoni, falendi in protzessioni fintza a la Geja di Santa Maria di Betlemme, (chi un tempu era) fora di la Ziddai. In lu 1500 la festha si traifomma in festha religiosa. Li sassaresi abìani fattu un “votu” a la Madonna Assunta (la sthatua di la Madonna, pa l’occasioni, la ponini cuchadda a la moda ispagnola) pa protiggì la ziddai da li pesthilenzi chi in chissi tempi abìani morthu guasi tota la popolazioni. La “faradda di li Candaleri” - o la “festha manna” di li sassaresi - si fazzi lu 14 di Austhu, da settezentu anni. Prutagunisthi di la Faradda so’ li Gremi, l’ antigghi sotzi d’arthi e faculthai zittadini chi, pa l’occasioni, ni boggani, da la cappella undì l’ani remuniddu, lu candaleri, pa rinnuvà lu votu fattu a la mamma di Gesù Cristhu. LA VESTHITZIONI Li purthadori e li gremianti, lu manzanu chitzu, (all’8.00), ni boggani li Candaleri da li geje. Accumpagnaddi da li tamburi, li purthadori e li gremianti preparani l’addobbu. Lu barettu veni addubbaddu di bora bora e cun tutti li banderi di li vecci obrieri. In althu ponini la crozi cun la bandera di lu obrieri novu. A chisthu puntu ogni Candaleri veni pusthaddu in li casi di l’obrieri. 26 LU GREMIU DI LI FRAILARZI Lu Gremiu di li Frailarzi è devotu a S. Eligio. La bandera manna è di culori cremis e v’è pintadda la frigura di lu Santu Patronu (S. Eligio) chi è pintaddu cun culori d’oru. In li quattru facci di la base è figuradda la torre cun dui àguri, chi sò lu simburu di la ziddai di Sassari LU GREMIU DI LI PICCAPREDDI In lu 1955 an’auddu lu paimmessu di parthizipa’ a la faradda, achì abìani acciappaddu documenti impurthanti chi dimusthrabani l’esisthentzia di lu Gremiu. In chisthu Sotziu erani riuniddi li mastri piccapreddi, li minaddori, li cavaddori, li intagliaddori di preddi etc. Patrona di lu Gremiu di li Piccaddori è la Madonna di la Salute; cumpatrona S. Anna. LU GREMIU DI LI VIANDANTI Lu Gremiu di li Viandanti (chi erani li bendidori viandanti – “venditori ambulanti” abarami a dì) fazzi la manifesthazioni da lu 1941. Lu candaleri di lu Gremiu era lu matessi chi era isthaddu di li Carradori (gremio estinto) pà una affiniddai di li maistrantzi. La cappella di chisthu Sotziu è in la geja di Sant’Austinu, undi lu Gremiu festheggia la Patrona, la Madonna di lu Bon Camminu. LU GREMIU DI LI CUNTADINI Si so’ custhituiddi in lu Gremiu in lu 1803, dabboi di la siparationi e da lu Gremiu di Massai e parthetzipani a la faradda da lu 1937. Primma erani umpari a li Massai, in la “Cunfraternidda di lu Populu”. La besthimenta di lu Gremiu è ispagnola, e ha una mantedda di pizzu biancu, una casacca di broccaddu nieddu cun una passamaneria di lu colori di la plata, caltzoni a lu ginocciu, catzetti nieddi e mani bianchi. 27 LU GREMIU DI LI MASTHRI D’ASCIA Ani fuimmaddu lu Gremiu in lu 1805 e ani fattu la “Faradda”, la primma voltha, in lu 1921. Dui fraddeddi arthigiani ani custhruiddu lu Candareri di li Masthri d’ascia, chi puru ancora veni traipusthaddu in la Faradda. La cappella indì remunini lu Candaleri e chissa di Santu Zuseppe in la geja di Santa Maria. La bandera è di damasco biaittu (azzurro). In lu candaleri so pintaddi lu Santu Patronu e la Sacra Famiglia. LU GREMIU DI LI CATZULAGGI Ani sempri fattu parthi di la Faradda (cummenti dizi una “cronaca” di lu 1531). In la bandera, di culori ruiu, so pintaddi la Patrona, e li tre marthiri turritani (Bainzu, Brotu e Zuniari). Lu Candareri di lu gremiu di li catzulaggi l’ani fattu in lu 1924. È tra li candaleri più beddi achì va una culonna zintrali e quattru culunnine. Lu candareri chi veni purthaddu in protzessioni è isthaddu custhruiddu in lu 1924 e l’ani pagaddu 2000 franchi. LU GREMIU DI LI TRAPPERI In lu 1597 an’auddu, da li fraddeddi di S. Maria di Betlemme, la cappella di la Madonna di Montserrrat. In la bandera, de damasco grogu e oru, è pintadda la Madonna di Montserrat. In la bunta - in plata - di la bandera v’è una curomba. Lu custhumi è lu “frac” nieddhu cun camija bianca, guanti e “papillon” nieddhi e l’ippada. 28 LU GREMIU DI LI FRABBIGAMMURI Lu gremiu di li frabbicammuri ha sempre parthezzipaddu a la Faradda. Lu Gremiu istazzi in Santa Maria di Betlemme e la cappella soia è didicadda a la Madonna di l’Angeli. In la bandera biaitta è pintadda la Patrona e Maria Maddalena. Lu gremiu festheggia la madonna di l’Angeli lu 2 de Austhu e fazzi la festha minori lu 22 di Triulas pa S. Maria Maddalena. LU GREMIU DI L’ORTHULANI Unu di li Sotzi più antigghi, cun la cappella in la geja di S. Maria undì festheggiani la Patrona, la Madonna di Valverde. La bandera è di culori verdhi e v’è pintadda la Madonna cun lu bizzinnu. L’Orthulani ani dui Candaleri: unu è di la sigunda middai di lu XVI seculu (è lu più antiggu di li nobi (9) candaleri). Lu remunini in la cappella di lu Gremiu. L’ani resthauraddu in l’anni ottanta, e nd’ani fattu una copia chi veni usadda pa li protzessioni. LU GREMIU DI LI MASSAI Li Massai erani li più manni pruprietari terrieri. Da lu 1531 an’auddu lu privileggiu di intrà pa primi in geja, a la fini di la Faradda. La cappella indì remunini lu Candaleri l’ani in la geja di Santu Preddu di Silki, indì v’è puru la Patrona chi è la Madonna di li Grazie chi si festheggia, lu primmu di maju. Li Massai sò l’unicu Sotziu chi festheggia l’investiddura di lu obrieri novu, chi si fazzi in occasioni di la Faradda, a la presentzia di lu Sindaggu. 29 30 SaCavalcadasarda Is piciochedus de sa cuinta classi de sa scolla de via Foscolo in Quartu chistionanta de “Sa Cavalcada sarda”. A s’accabada de maju, a Sassari, faint sa “Cavalcada Sarda”. Custa non est una festa religiosa (cumenti cussa de sant’Efis a Castedhu e su Redentori a Nuoro) e dha faint d’ogni annu.Sa primu festa dh’ant data in su 1711 in onori de s’urrei e po tant’annus dh’ant fata candu beniat s’urrei e genti importanti. Sa primu festa, cumenti da connosceus oi, est stetia fata in su 1899 candu fu beniu s’urrei Umberto I e sa mulleri Margherita de Savoia. Cussa borta ci fiant tremilla personas. Agoa nd’anti fatu un’atra in su 1929 candu fiat bebiu Vittorio Emanuele III e sa pobidha Elena. A pusti de dexi annus nd’ant fatu un’atra po Umberto de Savoia e sa mulleri Maria José. Cussa de su 1939 est stetia s’utima fata po is urreis. De su 1950 anti cumentzau a fai sa festa d’ognia beranu. A mangianu sa genti, beniat e benit de totu sa Sardigna, bistia cun su costumu sadru a pei. In su interis che passillant, cumbidant sa genti cun casu, satitzu, prosciutu fatu in domu, drucis e turroni e binu arrubiu. Atrus funt setzius ne is tracas (cuncordadas a festa cun froris e cun is ainas) atrus càntant mutetus cumenti… Trallalera… Mi meritu cocarda e ti invitu a custa mesa Sa cavalcada sarda e(st) feta sassaresa Trallalera… Si de innoi mi partu, seu persona felici Is saludus de Quartu o Sassari arrici Trallalera… Omini fai e pesa e dona attenzioni O genti sassaresa non perda sa tradizioni Trallalera… In noti de protesta mi bollu divagai Ai custa bella festa tanti genti olidi andai. 31 A mericedhu is cavalieris faint is pariglias (si ndi pesant a pitzus de il cuadhus, si point a conca a basciu…). A pati (d)e meriri, i sonadoris sonant i launedhas e s’organetu, e i grupus, bistius in costumu, badhanta su ballu sadru. Foto 32 LeféteaFaìte Le féte fajetàre de lu cajùnne é de lu presùtte ò sunte pa féte de ghise, avóje se lu cajùnne i vinte benàje ’nghjé la “benedessiùnne de lòs anemà” che i-avvìnte própete ’nghjé le funziùn de ghise che se fante ancóra avì lu màje de màje a la féte de San Dumìneche. Cumme testemmuàjene de sta devezziùnne, ’nghjé la Ghise de San Salvattàue a-gn-atte na stàtue de bóue de San Dumìneche ’nzènne a sélle de San Pròspe, pattrùnne de Faìte. Le sagre di Faeto non presentano evidenti aspetti riconducibili a festività e momenti di vita religiosa della comunità faetana, tuttavia un richiamo ai riti religiosi è riscontrabile nella “benedizione degli animali” che avviene ancora oggi per la festa di S. Domenico nel mese di maggio. A testimonianza di questa devozione, nella Chiesa del S.Salvatore è custodita una statua lignea del santo insieme a quella di S. Prospero, patrono del paese. A denà lu ténne a le staggiùnne, ’nghjé un paìje ch’i quanàje sule na vernàta lunge é na premavére ch’i vate de lu màje de màje a sélle de settèmbre, ò sunte di féte: la “Féte de lu presùtte” é la “Féte de lu cajùnne”, féje de la Prò Lòche, dò l’ajùte de lu Cummùne de Faìte ’nzènne a la Reggiùnne, la Pruìnce é la Cumunettà Muntàne. Allànne a spìje lò cunte antìche se truùnte referemménne ’nghiòcche a l’allevamménne de lu cajùnne ’nghjé a lu catàste unciàrje de lu 1754. Illé se vàje che sule lò massàre, ò vinte a dirre lò cafùnne che i stevànte bunne a prupriettà - pùue – ch’i tenevànte mèzze làue (bùue, fére,...), pruìste é semménze, i tenevànte, ’nzènne a lòs ate anemà, scrófe, vèrre é puccàstre. Pe stó derrìje, seccùmme i fescevànte pa rèddete, se pajevànte pa tasse é pe su lu decumménne de lu ténne de lò Bórbóne i pòrde scri addavére pùue. Pe sti ténne lu decumménne i parle avóje de un uàrdiànne de cajùnne nàje ’nghjé u paìje, un crestiànne che pe mestìje i purtàve a ciampìje cajùnne de le sétele nàjere, nu lò sinne, ma de lòs ate. St’ausànza straurdenàjere de cràje cajùnne i-àtte passà lò tén pabbùn de la stórje é gli-étte arrevà anzìje a nusse mantenànne lu sapóre ch’i tenìve ’nghjé la tèrra nóte. Avóje se se tijùnte chjù cajùnne cumme é tén passà, a-i-ante ancóre famìglje che se ulùnte fa le pruìste dò sta céja preggjà. Na vàje se custemàve pecciusemménne èrepe salvàce é se mengiàve cèje sule a la féte, pe su decchìrre se tijàve lu cajùnne éve un cunte róue. St’anemà, 33 crescì é curnà pe tante màje, iabbastàve a denà a mengìje a la famìglje pe tutte l’anne. A Faìte lu cajùnne s’abbijàve a cràje decchìrre s’accettàve a la férje. Na vàje smammà, lò puccastriélle i sevànte vennì, cugnì la staggiùnne, a le férje. D’ata maniére a-éve pe lò puccastriélle ch’i venevànte de ate paìje ’ndaràsse che, barrà ’nghjé a rulle de bóue, se purtevànte a vénne u marcjà du paìje. Icchì se menàve lu banne é lò crestiànne i-allevànte a vedàjere é capà lu puccastriélle. Se vejìve de s’accurdà dò chi i vennìve é s’accettàve lu cajinìlle. Lu pattrùnne, sudesféje, l’astacciàve é, mènte che tutte i remerievànte, lu purtàve a ciallàue. Icchì éve gjà prónte la rulle é un baccjà de piére, pe lu fa mengìje é bàje. Denghjé lu paìje s’auardàve póue n’ate cunte: lò màchjé i-avànta étre sanà de un massariuóle du pòste éspèrte ó de un sanapurciélle ch’i venìve de n’ate paìje. Dappóje st’uperazziùnne, u cajùnne ò venìe màje ’nghiòcche u musse n’anéje de fére zengà accussì ch’i putìve pa ciavà caùte. Lu cajinìlle gli-éve prónte pe étre màje a l’engréje, avóje pe n’anne, i mengiàve é in ’ngrescìve anzìje a decchìrre i venìve pa tijà, a le premmiére fràjete. Lu cajùnne i venìve curnà dò nammuórre de attenziùnne, se pregnìve ciàche giuóre tutte su ch’éve avanzà a la buffètte ’nzènne a éje é canìglje. Lu mengìje i putìve cangìje a secónde lu tén de l’anne: a vernàte a-i-evànte avóje lò biajìndele; a premavére les èrepe; a la staggiùnne frutte du terrìnne de ciàche spècje, fiche é checùzze. Su pettócche i stave a l’engréje é i-av’a cràje. Mé de sustànze éve lu mengìje de lu màje de uttóbbre affìje a lu màje de decèmbre, decchìrre a-éve acchiérte 34 la mòre, é gli-éve féte nammuórre de sagghiàne, fafe sécce, ciatàgne. Premmì giuóre - Lu mattìn che s’av’a tijà se chiamevànte lò parénne é lu vecenàte ó los ammìche pettócche ò abbusegnevànte bra férme é pettócche ’nzènne a ise s’av’a fa na bèlla féte. Dappóje miéceggiuóre s’allàve a pré lu cajùnne, ch’i menàve lucche accussì férme che i-arrevevànte pe le ciarriére. I venìve astaccjà a un pjà de devànne é a vun de derrìje, i venìve allungjà ’nghiòcche a un banche é s’asteccevànte sòs ate pìje cussì che se putìve chjù smuóve. Lu muénne i ’nfecciàve lu scannapuórche ’nganne, le fénne sùbbete i-apparevànte lu sanghe ch’ò saglìve. Si sanghe, ch’i venìve gerià férme dò na cheglìje de bóue ó dò le manne, i servìve pe fa lu sammùcchje ’nzènne a la ciuculàte. A sélle mumènte tutte quante i fescevànte cache ciuóse: lòs emmuénne i mantenevànte lu cajùnne, devàn ch’i murìve perdànne sanghe; le fénne i menevànte fuà a lò ciarùnne d’éje, che i-av’a bìtere pe lu pelà; lò peccerìlle i fescevànte vedàjere ch’i-ajutevànte mantenànne lu cajùn pe la cuà. Decchìrre gli-éve mòre se scappevànte tutte lò astàcce é se stave citte: s’av’a pelà dò cuttéje é éa ciàte. Accussì se fa chjù pettócche pe macellà s’a fa cumme i ditte la làje é cumme i desciùnte lò vetrenàrje, pe nun fa suffrìje lòs anemà. Na vàje pelà bé béje é na vàje pulzà, lu cajùnne i venìve appennì pe lò pìje de derrìje a un tra de la làmje, é accussì cumme i stave se menevànte sìcchje d’éa ciàte pe lu pulzà mé bunne. Jòre s’av’a spaccà é s’av’a pulzà addadinghiénne: lu muénne, demmèntre che tutte i remerievànte, i ’nfecciàve lu cuttéje derrì le schéne de ’nghiòcche affìje a dessò é i spaccàve lu cajùnne dràje a metà. Se luevànte le trippe é les ate ciuóse. De lu cajùnne se gettàve rénne. Lu scarpàre de la sétela lunge i putìve ’nfelà l’ìglje denghjé la lésene é accunzà le scàrepe. Lu pescerò se salàve é s’appennìve ’nfacce u mìje: i servìve a fa lescènne é a ’ncenetìje le scàrepe de lò cafùnne. La vescìche gli-éve jempì de saìme é appennì. Lu fegatiélle, lu cuóre, lu permùnne se mettevànte denghjé la tijèlle pe “lu suffrì”, addavére sapurìte… Appréje le fénne i lavevànte le trippe róse pe supressàte 35 dò éa ciàte é lemóne; sellé peccerélle pe sausìcchje le rachiévànte chiàne chiàne. Sécónde giuóre - La nuttà lu cajùnne se stave attiénte é cumme ò fescìve giuóre ò abbijàve la facènne. La céje gl’éve ferrà é s’abbijàve a la taglìje dò lò cuttéje. Si giuóre se mengiàve sule céje de cajùnne dò cache ciuóse accartìje é vi bunne. Pe la fatijà se capevànte tràje ualettà de céje: la premmiére i servìve pe fa la supressàte, a-éve la céa megliàuse, la quàisce é lu réje; la secónde i servìve pe fa la sausìcchje, a-éve la céje de la spalle é de ate pare magre; la tèrze a-éve la céje de la téte é de tutte le pare nammuórre rase é nervóse, sellé de tèrza scélte, che decchìrre se spetazzevànte s’ammachievànte dò pépe, fenàue ó diaulìlle. Se spetazzàve la céje: accunzà dò sa é pépe se fescìve arrepusà; i servìve pe fa sausìcchje é supressàte che se astaccevànte bunne dò lu spave é che lòs enfànne i cautevànte dò l’ìglje ó la bròcchele pe fa père l’éje. Se ’nzaccàve la céje ’nghjé le trippe dò lu sammucchiàre. Le sausìcchje é le supressàte se tenevànte ’nghjé a cuócce de bóue pe dò giuóre pe fa père l’éje; dappóje s’appennevànte andó se fescìve lu fuà. Lu tèrze giuóre se fescìve la saìme. Tutte lu réje taccijà se mettìve 36 a bìtere ’nghjé lu ciarùnne. Se fescìve bìtere anzìje a decchìrre i scagliàve pa é i fescìve pa a saìme. La saìme accussì i venìve màjese dò lu mute ’nghjé la vesciche du cajùnne é pó denghjé l’éa fràjete pe la fa ferrà, appréje s’appennìve. Lu riéste de la saìme se stiàve denghjé a serulécchje de créta smaltà biànce. ’Nghjé sta saìme se ’ntarrevànte avóje le sausìcchje, che accussì i-arumagnevànte frésche anzìje a decchìrre se caccevànte pa, arrevà lu tén de muscenà. Lu sta bun ’nzènne de decchìrre se tijàve lu cajùnne étte addeventà, de lu 1981, n’appuntamménne p’atterìje nun sule lò fajetàre ma avóje tutte selló crestiànne che i-ulùnte quanàjere é truà le tradezziùn de na vàje. La Féte de lu cajùnne gliétte nammuórre auardà de lò fajetàre. S’étte abbijà a la fa, própete pettócche lò fajetàre i-ante tuttuàje crescì lò cajùnne, la premmiéra demménce de frebbàre, pe fa quanàjere ancóre méje Faìte ’nghjé a tutte l’Itàlje, pe denà valóre a lò cunte che i tinte é a la cultùra sjà. Féje a ténne de Carnuàle affì a jòre pe vintavìtte vàje, sa féte, che ujànne gli-étte abbijà de lu dessànne, i-atte purtà gióje pe le vi du paìje, dò lò ristórànte é lò bancùnne pién de ròbbe de mengìje fajetàre, tutte féje de céje… 37 de cajùnne. Un paìje sanne i-atte accheglì lò frustìje che ammacàre pe un giuóre i-ante ulì sta ’ngrase de Dìje é cunténne é se sunte ulì devertìje devànne a un bé fuà. A la piazzètte accartì la ghise é sta màje un tendùnne, é dessò, u reppàre du piótre é de la fràje, a-gn-evànte lò cummerciànte che se sunte denà da fa pe fa assaggìje ciacùnne lu cunte sinne. Cumme ciach’anne, é sta fé vedàjere cumme se pile lu cajùnne. La féte de lu cajùnne, avì, é pa ate che la féte che se fescìve na vàje ’nghjé a ciàche case decchìrre se tijàve lu cajùnne addeventà féte de lu paìje, própete pe tenìje a ménne de decchìrre ciàche famìglja fajetàre i tenìve é i crescìve ammacàre un cajùnne pe putàjere avàjere presùtte, spalle, summe, ulà, sausìcchje, supressàte é scialà tutte l’anne. Ancóre avì, lu cajùnne s’accètte nammuórre peccerìlle ó puccàstre é se tiétte decchìrre u-abbiétte a fa fràje é a juccà. Lu giuóre che se tiétte lu cajùnne a-étte ancóra avì na féta róse: se banchètte mengiànne “panùnte é suffrì”: se spetàzze na parziùnne de ulà, de rézze é de réje de cajùnne é se métte ’nghiòcche u fuà; appréje se mettùnte pezzariélle de fegatiélle, de permùnne é de cuóre. Decchìrre lu fegatiélle gli-é miéce cuàje se mettùnte avóje lò pupeciélle dessò la cite dò patàte é làure. U derrìje, ’nghjé lu ré begliénne arumanì se menùnte lò cautiélle de panne, se cacciùnte é se mettùnte ’nghjé lu cartellè du suffrì, na vàje de créte. Accussì lu cunte antìche de fa féte decchìrre se tijàve lu cajùnne i tòrne lu giuóre de la féte de frebbàre decchìrre, ’nghjé lu cuóre de la vernàte, a lò frustìje se fante assaggìje “panùnte é suffrì”, sausìcchje arrustì, accumpagnà dò un bucchìje de vinne. Strascenànne lò frustìje ’nghjé st’arje de féte, de banchètte, é d’albascì, la féte i mantìnte vìje ste tradezziùnne de na vàje. Avì le tòppe nóte i-ante pràje arrìje a cràje avóje lu cajùn nàje cumme é tén passà (s’étte ’nteressà lu C.N.R.) é s’abbijùnte a cràje avóje lò cegnàle. 38 Mé viéglje a-étte la Féte de lu presùtte, nescì ’nghjé u sessànte pe faurìje la venùte de lò frustìje a Faìte, fa quanàjere su ch’i tinte, la cultùre du lòcche é denà valóre u Bóue. Pe su sa féte, dò ujànne ò sunte carantassètt’anne che se fate, s’é tuttuàje féje, é se fate ancóre, la premmiéra demménce d’aùste, ’nghjé si paisàgge straurdenàrje ch’a-étte lu bóue (avì requanescì “Sito di Interesse Comunitario”) che i-acchìje ciach’anne na déche de megliarà de frustìje. A la féte se vejùnte bancùn de presùtte é de ate ciuóse che se cultevùnte a Faìte, bancùnne de ciuóse fé de lò arteggiàne, é avóje gjà pe lu pòpele, gare de spòrte. ’Nghiòcche un manefèste de la féte de cach’an fa s’abburlàve ’nghiòcche lu presùtte cumme rappresentazziùn de Faìte, desciànne de Faìte – a-étte na repùbbleche che i tinte lò fundamménne ’nghiòcche lu presùtte -: chiàne chiàne, dò lòs anne, se fescevànte chjù presùtte sule pe la famìglje ma pe lò vénne, pettóche s’éve accappì che l’arja fine de Faìte lò fescìve tri bunne é che lu presùtte i putìve arreccìje Faìte. Avì lu presùtte de Faìte gli-é nammuórre quanescì, lò presùtte ch’i tenùnte lu mèrchje “Prosciutto di Faeto” i stunte ’nghjé l’èlènche “Agroalimentari Tradizionali” é s’auàrde avóje de putàjere métte lu mèrchje I.G.P. Avóje ujànne la féte é sta tutte devertemménne é n’étre spensarà a la ’mbréje du bóue é s’é putì mengìje lò cunte genuìne de Faìte: presùtte, summe, supressàte, sausìcchje, ulà é panne. Ancóre na vàje la féte du presùtte i-atte atterjà nun sule pe lu devertemménne é lu mengiatòrje, é lò frustìje i-ante putì quanàjere é apprezzà le bellézze de Faìte. 39 40 LafèyadeSent-Or La fèya de Sent-Or l’è la manifèstachòn pi eumportanta de la Val d’Ousta. Dèi l’an meulle, tcheu le-z-artisàn bèison di combe pé se retroué lo 30 é lo 31 janvié pé espousé le travail que l’an fé lo lon de l’an. N’a bramèn de dzi que végnon de tcheu coutì d’Italie, de Chouisse é de Franse. Pé le reuve de la Veulla eun troue tot sor de bague fite a man, selon la tradechon ou pa. Dapremi végnaon prodouite maque de bague utile pé la via de tcheu le dzor comme le rati, le coullieue de bouque ou de tsavèn de sadzo. A la fèya son espouso de-z-objet eun feur battù, eun bouque, eun péra ollaire, de pizzet, de lan-a é d’atre étoffe, de bijou d’or fondù avouì d’aan. LA VIA DE SENT-OR Cougnissèn la via de Sent-Or perqué la countàon eun fameuille é l’écrita deun lo livro “Vita beati Ursi”. L’iye eun tsanino valdotén que l’a véqui euntre lo V° è lo VI° siècle. L’iye ancò gardien de l’euillièze de Sen Pière. Eugn ommo semplo, dousilo é pieù. L’a fé bién de méacllio, surtou pe tsertsé d’ve can n’ayé pa. L’mort lo premi fevrì de l’an 529. Le dou dzor doàn, lo 30 é 31 janvié, soun sise de la fèya eun son oneur. Lo premì fevrì l’la féta patronala de Sent-Or. Cognéssèn bien poucca de l’origine de la fèya, la tradechon dì que l’è neisseuva vèr l’an meulle eun Veulla (adoun Augusta Praetoria). Magàa la féta l’è neisseuva doàn ou apré can l’iye lo martsa di Romén. Lo pi viou documan que prèdze d’eunna fèya de l’an 1243 l’è lo “Messager Valdôtain”. Parè que le tsanino de Sent-Or, a si ten, distribuàon de sab i poùo, pou se féé que la fèya sìe neisseuva adoun. Can l’iye la guéra l’an pami f-la, apri l’tournee avoué lo patronadzo de la Région. Seutta fèye de pi de meulle an l’a vardoù la vieille tradechon tanque i noutro ten. Vo baillen caque eunformachon de sen que se pou vére lo dzor de la fèya. 41 LO BOUQUE Lo queur de l’artisaná valdotén l’lo bouque que le-zartizan eumpléon pe leur travail sìe comme objet artistique que comme moublo de travail é comme matériel pè bati. L’artisanà di boque fé cougnétre la Val d’Ousta eun Italie è deun lo moundo. Lo bouque pi utilisò l’iye lo nouyeur empléo anque pe le tr, le plafòn é le moublo. Lo pléno i contrèo se préte bien pe le fortsette, le coullieue é le plat perquè l’téndro pe tsapouté. Lo péé, lo pommé è lo bouis deur è masseus soun empléo pe le petchoude bague. Le gnàou de la biòla servon pe féé de nano è de djouà. LE FER FORGÉ L’artisanat du fer forgé a été très important pour l’conomie valdôtaine. La mine de Cogne, dans les années de la Révolution Industrielle, approvisionnait de matières premières la Cogne, la seule fabrique de la Vallée. A ce temps-là, les artisans qui travaillaient le fer étaient nombreux et dans chaque village il y avait un forgeron. Avec l’arrivée de la voie ferrée, il y eut une baisse de ventes et cela eut des répercussions sur le marché de la Vallée d’Aoste, qui subit une crise économique. De nos jours, le fer traditionnel est utilisé pour construire des récipients, clées, serrures, lampes à huile, etc. Le sabô Le sabô son de tsaousìe de bouque qu’eun coù tcheu le campagnar portàòn pe se protédzé dì frèt, de la néi è dì patchoque. Le sabô se fìon avoué de bouque de pesse, d’aolla ou de beubblo. Le saboté pì boun é pì cougnì eun Val d’Ousta l’ìan sise de la val d’Ayas. L’ar d saboté passàe de générachon eun générachon. Le djouà teupeucco Eun Val d’Ousta le djouà pe le meinou l’an eunna vieille tradechon. Eun montagne, le berdzé tsapotàon de pégne vatse (le cornaille) é de féé eun bouque de pesse é de framiclio. Le bètche l’ayan pa de tsambe ni de tèta é le corne l’ian bien loundze, surtou salle de la rèina. De bouque l’iye 42 enco lo pou é poué n’ayé eunna pouetta de drap que pourtàe fourtin-a (diàon). Eun dzen djouà l’è lo tatà que, a la plasse di tzambe, l’a cattro ròe. Tcheu le djouà se bettàon eun caro dedeun eunna bouète de bouque. Le cornaille-La coppa de l’amétché Eunna tradechon que l’encò eun via l’salla de bée eun coumpagni; eun fién lo tor, dedeun la coppa de l’amétché, eunna coppa de bouque, ariounda, avoué de pégno béque (la grolla). Dedeun seutta coppa bééni de veun mé surtou lo café a la valdoténa: de café bien tsate, d’devia, de seuccro é de plime di-z- orange. Si café l va bien d’iveur, can fì frét, eun passén la coppa d’eun à l’atro é eun fién attenchon de pa fée tseure de gotte. LA PÈRA OLLAIRE La pèra ollaire l’eunna pèra grize si lo verte pezante è tendra can te la extré de la carrière, Can te la travalli veun dìa è squia. Avoué seutta pèra fan de plat, de-zécuèle, de-z-orolodzo, de pipe, de fornet. Soun bien original sise bocon réalizou avoué la tzaleur di bouque é la finesse de la pèra ollaire. DRAPS, LAINE, CHANVRE, DENTELLES Le chanvre, un tissu grossier, unicolore et adéguat aux travaux dans les champs et la laine, ont toujours été les protagonistes du secteur textile valdôtain. La production de draps et de couvertures est assez développée; célèbres sont les draps de Valgrisenche. Dans la vallée de Cogne, la tradition des dentelles est encore présente dans les familles; à l’école primaire, les fillettes apprennent l’ancienne pratique des dentelles au fuseau. 43 44 GiuseppeFiori (1923-2003) P Puru cust’annu, in sa scola nosta est stetiu decidiu de pottai innanis unu traballu approfundiu de un ateru studiosu mannu de sa Sardinia: Giuseppe Fiori. Cun sa maistra de litteradura eus cumentzau una circa; eus liggiu e cummentau calincunu de is librus suus de “Litteradura po is picciocus” cumenti: Celestino e Ribò, La leggenda dell’Acanpesce, Fritelle d’acqua, I sogni del re straccione, La professoressa e l’ipopotamo, e a sa fini, su libru prus connotu: Sonetaula. Custu libru est stetiu scrittu po si fai bivi sa istoria sarda de su 1938, in prena gherra mondiali e aundi si fait biri, cun su grandu geniu artisticu chi teniat, cumenti fiat facili, in Sardinia, atturai “bandidu” po curpas no cummttias e falsas accusas. Una Sardinia aundi bivit po tottu vida unu picciocheddu de Orgiada (chi est unu nomini de bidda imbentada ma chi assimbillat a medas biddas de su Gennargentu). De i custu libru, su regista Salvatore Mereu, at fattu unu film aundi is attoris pigaus de sa genti comuna ant chistionau tottu in sardu. Giuseppe Fiori est nasciu a Silanus su bintisetti de jennaxiu de su 1923. Silanus est una biddixedda in provinzia de Nùoro, est posta in su mesu ‘e su Màrghine, a 500 metrus de araria ‘e mari. Su logu aundi immoi ddu est sa bidda, est setia bivia in sa preistoria prima chi ci fessint is nuraghes. In custu logu ci funt, in berus, presentis medas “menir”, “domus de janas, “tumbas de gigantis” e “nuraghes”. Peppinu Fiori cumenti ddu tzerriànta tottus, fiat su segundu de setti fillus, est nasciu in custu logu, fortiz po fortuna. Sa mamma, Giovanna Maria Vercellotti 45 fiat de genti piemontesi, su babbu Antonio, originariu de Cuglieri (in provinzia de Aristanis), fiat maresciallu maggiori de is carabinieris, po i cussu sa famiglia si spostaiat cun issu quando ddu trasferiant e tottus is fradis e is sorris de Peppinu funti nascius in logus differentis. Prestu sa famiglia est andada a bivi in Casteddu, aundi Peppinu at continuau is studius e s’est laureau de abogau. Subitu at cumentzau sa carriera de giornalista trabbalendi prima, po s’Unione Sarda, e pustis in sa sede Rai de Casteddu. Prus a tardi est diventau Direttori de su quotidianu “Paese Sera” e si nd’est andau a bivi a Roma aundi s’est dedicau a sa politica cun grandu maestria. “Est mottu, jobia a de notti in domu sua de Roma, a pustis una malaria longa, Giuseppe Fiori, giornalista, storicu, senatori de sa sinistra indipendenti po tres legisladuras, teniat 80 annus”… Cumentzara aici s’articulu de su giornali “La Repubblica” de su 19 abrili de su 2003 dedicau a unu de is intelletualis prus importantis in Sardinia de sa segundu metadi de su ‘900. Teresa Fiori, sa sorri de Giuseppe Fiori, cun is istudiantis; in pitzus: s’istoricu Manlio Brigaglia 46 GiuseppeFiori (1923-2003) Anche quest’anno nella nostra scuola è stato deciso di portare avanti un lavoro approfondito su un altro grande studioso della Sardegna, che forse pochi studenti oggi conoscono: Giuseppe Fiori. Insieme alla nostra insegnante di lettere la prof.ssa Zurru, abbiamo iniziato un lavoro di ricerca che ci ha impegnato. Abbiamo letto e commentato alcuni dei suoi libri di “Letteratura per ragazzi” e in ultimo il suo più grande romanzo “Sonetàula”, dove cerca di ricreare la storia sarda dal 1938, in piena guerra mondiale, al 1950, e dove ci fa vedere con grande genio artistico, come in Sardegna fosse facile diventare “banditi” per delle colpe non commesse e accuse ingiuste, una Sardegna in cui si compie l’intera vita di un ragazzo di Orgiadas (nome inventato, ma molto simile a tutti i Paesi che si trovano vicino ai monti del Gennargentu), che si dà alla macchia per vendicare quell’ingiustizia subita dal padre, accusato falsamente di omicidio. Da questo romanzo Salvatore Mereu ha tratto un film interamente recitato in Sardo, con attori non protagonisti e dai tratti somatici specificatamente sardi. Non è stato facile cercare notizie sulla biografia di Fiori, stranamente in tutti quei luoghi dove lo scrittore ha lavorato non esiste nessuna traccia della sua vita. Solo alla fine di questo percorso, abbiamo avuto la fortuna di poter incontrare nella loro casa di Sassari ed intervistare, la sorella di Peppino, la signora Teresa, e il suo miglior amico, il professor Manlio Brigaglia ed avere così notizie più dettagliate. Giuseppe Fiori, nacque a Silanus (in provincia di Nuoro) il 27 Gennaio del 1923. Peppino, come lo chiamavano tutti, secondogenito di sette figli, nasce lì, forse per caso. La madre Giovanna Maria Vercellotti di origine piemontese e suo padre Antonio originario di Cuglieri in provincia di Oristano, era maresciallo maggiore dei Carabinieri e forse a causa della sua professione, la famiglia si spostava con lui durante i suoi innumerevoli trasferimenti e, tutti i figli nascono ognuno in un Paese diverso, in una caserma diversa. Ben presto la famiglia si trasferisce a Cagliari, dove Peppino proseguì gli studi e si laureò in Giurisprudenza. Da subito intraprese la carriera giornalistica, lavorando dapprima all’Unione Sarda, poi alla sede Rai di Cagliari. In seguito divenne direttore del quotidiano “Paese Sera” e si trasferì quindi a Roma, dove si dedicò alla vita politica con profonda dedizione e correttezza d’animo di tutto rispetto. Sua moglie, la signora Nandina Garau, insegnante al Liceo, seguì il marito a Roma solo per il grande amore e rispetto che lo legava a quell’uomo tanto buono e attento osservatore e conoscitore dei drammi umani. E proprio nel periodo in cui dirigeva il giornale, più di una volta, distribuiva il suo stipendio ai giornalisti in esubero. 47 Indubbiamente la sua opera più rilevante è la “Vita di Antonio Gramsci” tradotto in 10 lingue compreso il cinese, l’arabo ed il fiammingo. Altre biografie politiche sono quelle su Michele Schirru “Vita e morte di Michele Schirru”, l’anarchico che pensò di uccidere Benito Mussolini e che fu fucilato nel 1931; “Il cavaliere dei Rossomori”, dedicato all’altro grande scrittore sardo: Emilio Lussu; “Vita di Enrico Berglinguer”; “Uomini ex” in cui, sottoforma di romanzo, descrive, sul finire degli anni ’40, la storia di 466 partigiani comunisti italiani, che per sfuggire al carcere in Italia, espatriano in Cecoslovacchia, a Praga. Lì affrontano le sofferenze della lontananza da casa, dai parenti, dagli amici e si ritrovano anche ad affrontare le delusioni del partito comunista e dell’invasione russa del 1968. Questo romanzo, proprio perché basato su vicende e personaggi realmente esistiti, costituisce un importante documento storico, dove due culture, ugualmente oppresse dalla guerra e dalla dittatura si fondono in un unico ideale di uguaglianza e fratellanza. Altri scritti di Fiori, sono le biografie di Ernesto Rossi e dei fratelli Rosselli, i quali, questi ultimi, vengono esaltati dall’autore, non solo per la lotta antifascista, ma anche nella loro vita privata e soprattutto quando Carlo e Nello, trascurano moglie e figli per consacrarsi agli ideali per i quali verranno assassinati. L’ultima biografia Fiori l’ha dedicata a Silvio Berlusconi dal titolo “Il Venditore” con oltre 65 mila copie vendute, in cui fa il ritratto rilevatore indispensabile per interpretare l’ascesa di uno dei protagonisti della recente storia politica italiana. Da una inchiesta sul mondo pastorale in Sardegna, nasce “Baroni in laguna” e appunto, “La società malessere”, ambientati tutti e due nella Sardegna degli anni ‘50/’60. Il primo narra la lotta che i pescatori di Cabras, paese situato sulla costa occidentale sarda, compiono quotidianamente per raggiungere una sicurezza lavorativa e che, a causa di una ancor presente società di tipo feudale, con i “Baroni” al comando, li schiacciava in uno stato di perenne arretratezza e miseria. Il secondo ricostruisce, su documenti e testimonianze dirette, la vita sui monti di un giovane pastore barbaricino, Graziano Cassitta, che vendicò la morte di un fratello uccidendo uno dei suoi assassini. (Il racconto rispecchia fedelmente la storia reale del bandito sardo Graziano Mesina e della sua banda). Da questo racconto, fu tratto nel 1969, il film “Barbagia - La società del malessere” di Carlo Lizzani. A questo proposito emerge una curiosità nel colloquio fatto con la sorella di Peppino, la signora Teresa, la quale, nel descrivere dettagliatamente il contenuto di questo libro, ci ha rivelato che il fratello avesse intervistato direttamente, oltre Grazianeddu, anche sua madre che, in quella occasione, chiese per quell’intervista, cinque milioni delle vecchie lire che le sarebbero servite per pagare gli avvocati dei suoi figli. Il giornale “La Repubblica” il 19 aprile 2003 dedica a Peppino un articolo che recita: “È morto giovedì notte nella sua casa a Roma, dopo una lunga malattia, Giuseppe Fiori, giornalista, storico, senatore per tre legislature nella Sinistra indipendente. Aveva 80 anni…” 48