115 (500.20 KiB)
Transcript
115 (500.20 KiB)
nr. 115, annada 10, Glion december 03 pretsch frs. 45.–/onn il proxim puntissimo è: senza cunfins fin da redacziun per il nr. 116: 11 da december 03 Punts 116 cumpara entschatta schaner 04 3 Impissamaints gagaistics dad Aline Dietrich e Rebecca Good Pertge è tscherta glieud gaga? E tgi decida sch'insatgi è gaga? da Fadrina Hofmann Ins di che la creativitad derivia dal caos. PUNTS è creativ: nus vain gì in caos! 4 As baiver gaga da Leticia Demonti e Nadia Federspiel Baiver enfin ch'ins batta? Dus giuvnas han fatg quel experiment. En ils ultims mais ha quai dà uschè bleras midadas da puntissimos che la fin finala han schizunt ils schefs (e la scheffa) perdì la survista. La collavuraziun cun la televisiun n'ha betg funcziunà – spustar in puntissimo. Per l'agenda prevesida n'avevan nus tuttina betg ils daners – midar il puntissimo sin "on the road" e spustar ils auters puntissimos. Resultat: ils Sursilvans sentan che l'enviern vegn e scrivan sur da "battacor", ils Engiadinais s'interessan plitost per glieud tgi batta er senza cor e scriva sur da "gaga", ed ils Surmirans na vegnan insumma betg pli londerora. Item. En mintga cas datti ussa dus puntissimos: battacor e gaga. U esi daventà plitost in puntissimo che cumpiglia tuts dus? Dimena: battacor u gaga? 4 Savens tractainsa disturbis d'adattaziun da Gianna Sonder Dominik Rennwald è psichiater. Tge fa in psichiater precis en ses manster? Gianna ha dumandà ed ha survegnì respostas. 5 Jackass – amalo u progressiv? da Michele Badilatti e Silvano De-Stefani Tge è Jackass? Tge fa Jackass? Pertge ha la glieud uschè gugent a quell'emissiun? In pèr scleriments dals scolars da l'Academia Engiadina a Samedan. 5 Puls 130 da Zegna Dosch Ti na pos betg pli. Tes puls è sin 130. Ti tiras grev il flad e tia testa e tut cotschna … . 6 Perché demonstrar cunter il WEF? da Jon Pult 30 milliuns francs e 6500 schuldads per la segirtad, l'impressiun da la Svizra sco stadi totalitar ed in sentiment da malsegirtad tar la populaziun – inqual motiv per demonstrar encunter il WEF. 6 "Jau na ma sent betg sco in nauschun" da Rafael Camenisch Claudio Lardi, cusseglier guvernativ discurra en l'intervista cun Punts davart il rumantsch grischun, tegnair pleds, sia paja e battacor. 8 Rumantsch grischun in scoula! Gaga? da Silvana Janett e Selina Bezzola Lardi e cumpagnia han decis: a partir dal 2005 datti rg er en scola. Silvana e Selina han fatg ina retschertga ed in'analisa da las opiniuns davart il rg en scola. 9 Ciaociao Battaporta?!? dal team da PUNTS 11 Musica pil cor da Beth Martin Las davosas minutas avant il concert decisiv – las nervas èn tendidas ed il corp cumenza a batter dal tuttafatg. Reussescha a noss protagonist da sa tegnair sut controlla avant ch'el sa sto presentar ad ina sala plain glieud? Battacor: l'emprim di da scola, la saira da Nadal avant che spachetar ils regals, currer sin il bus, quel mument avant l'emprim bitsch, spetgar al tren cun il qual l'amant vegn a vegnir, l'agitaziun avant in examen, guardar las stailas e na sentir nagut auter che l'agen battacor Gaga: na betg chapir pli il mund, ir en il guaud e sbragir natiers la primavaira, dar in tof e tegnair davant il tgil in zulprin, ir cun 120 km/h sin vias grischunas, baiver fin che l'emprim cruda enturn, rimnar tschics duvrads, avair sgurdibels en il chau Battacor survegn'ins sch'ins è inamurà ed en da quels muments batta la blera glieud er in zic. Ils dus puntissimos van atgnamain magari bain ensemen, u betg? As laschai surprender dals products che noss redacturs han stgaffì en PUNTS nr. 115 – cun battacor u senza, cun in chau cler u forsa er in pau gaga. Bun divertiment! 12 Las treis ??? dad Ursin Lutz Tgi n'enconuscha betg las aventuras dals “trais ???"?! Ord il passà, il present e'l futur da la seria da gieus auditivs che giaudan puspè gronda popularitad tar giuven e vegl. 12 Tras il marcau cun egls serrai dad Annatina Nay Tschif da tuttas sorts impressiuns circulescha noss velocipedist vers in'experientscha che al vegn anc a star ditg en memoria. 2 dad Aline Dietrich e Rebecca Good Gaga, che pled! Che voul "gaga" dir insomma? Na dal tuot normel, sbatter, avair ün tic, na esser dal tuot tschient, esser stüpid, esser tres, avair luoch ün scrouv, avair giò ün chantun … Eau pens cha minch'umaun saja almain üna vouta in sia vita ün pô gaga. Saja que pervi ch'el ho bavieu da memma alcohol e cuorra nüd tres cited u perche ch'el dorma tuot la not sün via … u cur cha's es inamuro as es sa scu üna gillina sainza cho!!! A do dafatta da quels chi sun gaga be uschè, tuot'an! Suvenz vain dit cha giuvenils sajan gaga. Ma es que propi vaira? Sun giuvenils gaga? U sun ils creschieus auncha bger pü gaga? Ma lura sun ils giuvenils gaga perche cha'ls creschieus sun auncha bger pü gaga. U vegnan ils creschieus gaga pervi dals giuvenils? U suotsura? U sune forsa gaga perche ch'els sun oters? Ma lura es minchün gaga perche ch'el es oter cu'ls oters. Alura füss gaga il listess scu na normel. Ma che u melder dit chi es alura normel? Do que insomma glieud normela? Schi, minchün es normel in sieu möd. Lunic ch'eau se dir dal pled gaga es, ch'ün umaun chi'd es gaga nun es pluffer ... • na dal tuot tschient • ir per l'ogna • sbatter • nu pü avair tuot las tazzas in s-chaffa • esser turli • esser bambo • ün chi tila • esser ourd'clocca • esser tres • esser föra • plemplem • avair ün utschè • buc esser Hugo • buc esser schubers • esser in "jeusaibuu" • betg tut cot • malspirtaus • bazincas • sbatticoc • esser nars • esser in tgauplat • perder ün scrov • avair pers ün scrov • mieu bap disch adüna: "ir culs bouvs" • pluffer • stüpid Gretta Bott, scolara, Zuoz: • sch'eu pens vi da mia matura • ch'eau se, cha vegn prossem venderdi la prüma vouta cull'assa • sch'eau am met avaunt mieu magister da tudas-ch in chotschas suot ... • ün herzschrittmacher! Valeria Turnes, scolara, San Murezzan: • la prouva da conduir Aita Bott, practicanta in ün'agentura d'architectura interna: • scha gniss cun fotografia e nom sülla prüma pagina da punts cun mias respostas!! • esser la prüma persuna la bunura bod sün pista ed avair l'intera pista per se stess (que functiuna natürel be in Engiadina, cun bel tschel blov e'l sulagl chi splendura) • pudair manascher ün cool auto (per exaimpel ün ford pick up, vw touareg, audi rs 6, bugatti, jaguar ...) • pudair esser ad ün live concert da pearl jam! • üna chanzun, chi porta algordaunzas • ün bel hom, cun bels ögls • ir in vacanzas • liftoff cul aeroplan • achterbahn (scu's disch que) • clausuras (tschüss matura hallo kunstfachhochschule!) Ladina Fliri, studenta, Turich: battacour as tschüffa schi's vegn adüna plü daspera al cumün ingio chi sta l'ami chi's vezza bainbod :-) battacour fa üna sala plain glieud schi's es sün ün palc ed i s'ha da preschantar alch (musica, referat, chant, ...) Tumasch Flurin Schreich, topograf, Berna Hääääää????????????? Ingün idea ... Also battacour n'haja schon minchatant ... ma eir be minchatant ... grins Anita, 21 ons, studenta, Friburg: la brama ch'inchün at spetta a l'aeroport. Marianna, 21 ons, studenta, Friburg: Cuorrer sül bus. 3 da Leticia Demonti e Nadia Federspiel Nussas duos essans darcho üna vouta sulettas a chesa e que in venderdi saira. Incredibel, cun nossa fantasia nu's riva propcha dalöntsch. Sül viedi in mia staunza passainsa speravi üna s-chantschia chi savura da que delizchus. Il buonder ans chatscha e plaun plaunin chamina N. da Z. vi tar la chaschina, evra l'üschin e davaunt nus: il paradis. Circa tschinquaunta clochas alcohol: grappa, whisky, vodka, licörs ed uschè inavaunt. "Mhhh ... hest già üna vouta bavieu licör d'öv? Vè, pigliainsa ün süerv.", disch N. da Z. "Bua, guarda co, Malibu! Spetta eau d'he auncha Vitafit, dai, masdainsa ün pô." N. da Z. d'eira dapü cu d'accord. Eau met aint üna CD e fatsch ir la musica il pü dad ot pussibel. Ün coctail zieva l'oter e la butiglia es vöda. E nussssas nu badainsss auncha ünnnguotta. Ma, ma fforsssa ün pooïn. So uossa aunch'ün, cu füss que cun ün rosé? "Be no cun tuot." Ööö. Be na uschè svelt, nus vains auncha avuonda per duos eivnas. Que vessi stuvieu dir pü bod perche cha N. da Z. crouda giò per terra e schloppa dal rir. Eir eau bad cha sül tapet as viva tuot pachific. Eau nu se che chi m'ho mno sün quist'idea, forsa la naiv u il fat cha la glüna es plaina e cha nus essans auncha fitas, in mincha cas, las cundinziuns sun perfettas per fer ün pop da naiv. Nus saglins our in üert be cun chotschinas suot, bh ed üna clocha whisky. Per clapper chod ün süerf e vi da la lavur. La buorla es in gir ... tacha no duos chammas ... tschercha üert illas carottas ed afin es nos Poup-man. Dal dalet da sieu esser do'l ün pitschen concert. Yeahhhh Poup-man ...! Aua, mieu cho. A me esa mel. Che fatschi in stüva, inua es N. da Z.? Hä, perche ho quel pop da naiv aint mieu bh? El pera be ün alien. Aint il bagn dorma N. da Z. tuot pachific ed eir eau vegn uossa in let. da Gianna Sonder Domenik Rennwald è medi e manader digl post da psichiatria ambulanta dalla regiun sid digl cantun Son Giagl. Pertge ist ta decidia per chel mastier? Per deir la verdad: ia sa mianc exact. All'antschatta leva neir medi general, pero oz sunga led tg'ia ma va decidia per la psychiatria. Gl'è adegna puspe intressant da vaseir, pertge tgi carstgangs èn nias uscheia scu tg'igl èn. Ast t'imagino uscheia igl mastier? La lavour cugls paztgaints vaia gio adegna mess avant uscheia scu tg'ella è propa. Tge tg'ia vess pero mai panso èn igls munts da palpiri quotidians tg'ia stò survantscher. Chegl sa tracta da rapports da sieranza, da projects e da qualitad. Tge malsognas psychiatricas tracteschas igl pi savens? Ia lavour tigl post da cunsegliaziun cantunal per carstgangs cun problems psychics e lour paraints. Igl pi savens tractainsa igl schinumnado disturbi d'adattaziun. Chegl èn malsognas tgi vignan cundiziunadas dalla circumstanza da veiver. Pi bod veva chegl nom neurosa. Schiglio vainsa paztgaints cun depressiuns e furmas da schizofrenia Pertotga chegl blers giuvenils? Per chesta dumonda sunga betg igl dretg. Ia tractesch angal carschias. Unfants e giuvenils vignan tractos da psychiaters correspondents, quals èn spezialisos sen igls problems da chesta vigliadetna. È la problematica digls giuvenils sa midada aint igls davos onns? Er per chella dumonda sunga betg propa igl dretg. Tge tgi nous vasagn igl davos taimp daple èn giuvenils (surtot donnas giovnas) cun disturbis da magler. Spezialmaintg alla staziun da psicoterapia ogl bleras donnas cun bulemia. Adegna pi savens dattigl giuvenils tgi sa blesseschan sapientivmaintg sasez. So ins previgneir malsognas psichicas? Malsognas psichicas ins so sieiramaintg betg impedeir, ma tscherts stils da veta promovan franc igl bagnstar psichic. Esser equilibro èn per me igls pleds magics. I para d'esser psichicamaintg sang, d'ans andrizzar uscheia, tg'igls noss basigns elementars vignan a chint. 4 Gioian drogas ena gronda rolla? Ia na va betg da far bler cun drogas aint igl mies de da lavour, cunchegl tg'independents da drogas vignan tractos da spezialists. Las drogas gioian dadei annò ena gronda rolla aint igls fatgs sanitars. Pigls pertutgias è l'a dependenza igl ple en lung taimp da piteir, tgi fetta deplorablamaintg savens cun la mort. Na vign la pressiun psichica betg mintgatant mengia gronda? Na. Scu psichiater è la higiena psichica ena impurtanta part dalla scolaziun. Schi nous na savagn betg chegl n'ischans er betg ple abels da gidar agls noss paztgaints. Gio dantant dalla lavour varda da tigneir la sanga distanza. Angraztg fitg pigl discurs. da Michele Badilatti e Silvano DeStefani Tschertas persunas sgua- lattan il cho, otras s'entusiasman. Üngün pled nu polarisescha in tela maniera: JACKASS, per rumauntsch taunt scu margnac. Ün pêr tips californais haun gieu l'ideja da creer üna gruppa tuottafat speciela. Che chi ho cumanzo cun stunts da skateboard per videos ho culmino in concurrenzas da manger övs. Cun sieu cuntgnieu extraordinari ho Jackass chatto üna plazza i'l program da saira da MTV. Zieva cuort temp – bgers nu saun que – ho MTV però decis da renunzcher a Jackass, eir scha las quotas d'eiran uschè otas scu d'inrer. Ad ho simplamaing do memma bgers chi'ls haun pruvos d'imiter. Fans da la seria nun haun stuvieu esser trists; In favrer da quist an es cumparieu il film "Jackass – the movie", inua cha s'ho pudieu vzair nouvs stunts. El ho gieu grand success. "Chi vo be a guarder uschè ün film?”, as dumanda ün u l'oter. "Quels as laschan picher insembel e guadagnan eir auncha raps cun quelo!" Tal prüm contact cun Jackass as disch alura eir pelpü "Quels sun amalos!" Dalum scha's cumainza a's confrunter ün pô pü a fuonz cul fenomen Jackass as stu però constater cha quista emischiun ho tuottüna sias parts interessantas. D'üna vart esa fascinant da vzair quauntas duluors cha'ls acturs da Jackass supportan per guadagner lur raps. Da l'otra vart as sto be stut siand ch'els nu cugnuoschan (bod) ünguotta e ch'els nu laschan luoch fin ch'els nu s'haun fats ridiculs dal tuot. Quist'emischiun ho qualchosa fich speciel: Ella riva da tacher a la glieud davaunt la televisiun. Ün exaimpel: Ad es sanda saira, eau nu se che fer ed impiz la televisiun. Scu prüm vezzi be cu ch'ün giuvnot vain chatscho d'ün tor. Eau sun fascino perche ch'eau vez quecò per la prüma vouta ed eau ri da las scenas mussedas. Cul temp am do in ögl cha quist'inter'istorgia es magari primitiva. Eau vögl güsta ster sü ed ir a baiver üna biera cur chi cumainza il prossem stunt. Quel es auncha pü amalo cu quel precedaint e quecò am sforza quasi da guarder inavaunt. Uschè cuntinuescha que ed a la fin dals quints d'heja guardo l'inter' emischiun. Il secret da Jackass es in fuond fich simpel. Sieu fundamaint consista our d'ün sentimaint: L'umur nair. Chi riva già da resister ad ün surrier, scha qualchün oter subischa duluors in möd ridicul? Pochs. Pervi da quelo haun l'emischiun e'l film gieu ün tel success, e las perspectivas per l'avegnir sun bunas. JACKASS: Adüna sül cunfin traunter curaschus e GAGA. 5 da Zegna Dosch Gl'è tgod, igl mies t-shirt tatga. Angal ple tretschent meters. Ia m'accorsch igl gost da sal an mia bucca. Ia va seid. Ia poss propi betg ple, ma capitular è debel! Igl mies puls petga an mia testa. Gl'è betg malampernevel. Igl cor pompa igl sanc tras igl mies corp. Igl cor ò da luvrar strantg, el batta ferm. Ia poss betg ple! La mia mutivaziun è bassa. Pertge fatscha or dad atgna voluntad ena tala tortura? Sung pero er mezza la colpa tg'ia va da piteir tala veisa. Sch'ia las stritgess, gessigl migler. Ma pertge er desister, i vo gio, pero cun daple fadeia. Francamaintg, an tals muments am vaia angiro mintg'eda da calar. Da turnar a tgesa e d'aveir en vezi pi pac. Am interessess bagn tge consequenzas positivas tgi sa mussessan. Las consequenzas negativas fissan an cumparegliaziun angal lappalias. Igl mies corp cantess en cant da lod, sa revigniss er igls proxims onns. Ia vess betg ple da buffar scu ena vatga viglia, am santiss betg ple trenta onns pi viglia. Ia va fadeias da respirar. Am para scu tgi niss betg d'aspirar avonda aria. Na, ia tem betg da stanschantar, ia savess gio ceder da strapatscher me. Ma angal ple tschent meters. Las mias musclas dallas tgommas teiran. Igls vantregls èn deirs scu crappa. Egn, dus, tschintg meters pi pac. Morder, morder, chegl è ossa la devisa. Ia sa tgi vign da contanscher la mia fegnameira, va pero da survantscher la bloccada interna. Ia discor cun mamez, ia am mutivesch, gl'è igl sulet tg'ia sung momentan bunga da far. Anc igls davos diesch meters. Cun la davosa forza contanscha igl mies plaz usito. Bravo, er oz ègl gartagea. Amblido tot igls sforzs, tot igls mals, deplorablamaintg er tot igls bungs propiest. Ia dost igl mies velo, met igl casc sen la gardaroba, pend la mia vistgadeira segl giouf. Sot la duscha lascha correr l'ava sur la mia testa cotschna, va anc adegna tgod. Ia ma vistgesch da novamaintg, coi ava pigl café. Or sen balcon ègl amparnevel, ia bev igl mies café e fem la mia cigaretta miritada. Ia crei aglmanc tg'ella seia miritada, e la schleta cunsientga è pigls proxims dus deis svaneida. da Jon Pult Che capita sch'ün pêr persunas richas organiseschan üna gronda festa chi düra plüs dis? A quista festa vegnan invidats ils richs dals richs. Inplü vegnan invidats eir ün pêr da quels curius tips chi tegnan adüna discuors e portan cravattas ... ah schi precis, quels as nomnan politikers. Quista festa es uschè gronda e‘ls invidats uschè richs e cuntschaints, chi vegn perfin la televisiun da tuot il muond. Ils richs dals richs ed ils tips curius – eu manai ils politikers – s’intrategnan fich bain sün quista festa. Els mangian, baivan, discuorran, as divertan, sbarattan infuormaziuns sur dal esser rich, fan affars e s'affermeschan aint il savair, cha la plü gronda part da la richezza mundiala es in lur possess. Uschè partys sun insè ün affrunt invers la plü gronda part da la populaziun mundiala, impustüt scha talas occurenzas as piglian il dret da trar decisiuns da politica mundiala, eir scha be ils plü richs sun invidats a quella festa privata. Festas privatas illas muntognas sun fich bellas ... a Tavo suna amo plü bellas. Eu discuor dal WEF. Il World economic Forum (WEF) es ün’occurenza fich problematica, cunter la quala i's stess protestar in maniera democratica. Per exaimpel cun üna gronda e paschaivla demonstraziun. Cun demonstrar l’aigna opiniun as poja protestar cunter la reuniun dals richs e dals potents, chi discuttan sur dal destin dal muond inter, eir scha lur tractandum principal es da pavlar lur agen portemonaie. Il WEF es eir fundamentalmaing antidemocratic, perche ch‘el as piglia il dret da trar decisiuns da politica mundiala. Il WEF nun es l’ONU! E listess esa in uorden chi dà il WEF. In ün pajais democratic dess avair minchün il dret da's reunir e dad organisar ün’occurenza privata. Perquai es il WEF ün inscunter legitimà democraticamaing. Eu disch quai eir sch’eu detest il WEF. L’istorgia dvainta pür problematica cur cha'l man public sto pajar sommas fich otas per cha'l WEF haja lö. Ils cuosts da sgürezza pel WEF 2004 sun intuorn 30 milliuns francs, sch’is dombra pro eir ils cuosts per l’adöver da l’armada. Al istess mumaint vegn spargnià a livel naziunal e chantunal in tuot ils reparts fundamentals dal stadi. Co po il stadi be finanziar in quist mumaint ün evenimaint privat be per richs? Quai chat eu fich amoral! La financiaziun our dal man public dal WEF dvainta amo plü problematica, scha ün‘intera regiun vegn missa suot stadi d’emergenza ed a tuot la populaziun vegn fat temmas e malsgürezzas. Il stadi d‘emergenza as manifesterà al WEF 2004 eir cul fat cha 6500 sudats gnaran tramiss in nos chantun. Quai ha vuglü il Cussagl Federal. Be fingià opticamaing sun 6500 sudats spaventus. Tavo ed ils cuntuorns guardaran oura sco ün territori occupà! Las disposiziuns da sgürezza per il WEF 2004 nu tangheschan durant quels dis be la libertà d’acziun e da movimaint da bleras Grischunaisas e da blers Grischunais, ma projecteschan eir ün purtret d’ün stadi da polizia fanatic da sgürezza. Quist purtret nun es sgüra brich üna buna recloma per nos chantun turistic. Davo tuot quist'argumentaziun as stoja dumandar perche cha las autoritats vöglian amo adüna mantegner il WEF. Davo ch’eu nu craj cha'l WEF possa esser üna buna recloma per Tavo e pel Grischun, füss be amo l’argumentaziun dal guadogn direct da l’economia durant e cun il WEF. Eir in quist reguard sun eu fich sceptic schi vaglia la paina da mantegner il WEF. La studia da "Bieger“ disch, cha'l WEF generescha ün schmerdsch da circa 42 milliuns. Eu nu craj ch'is possa discuorrer d’üna politica d’economia efficiainta, sch'il stadi sto investir 30 milliuns per far generar a l’economia ün schmerdsch da 42 milliuns. Quists milliuns as pudessa investir in ün programm da turissem ecologic. A lunga dürada portess quai bler daplü a l’economia da nos chantun uschè dependent dal turissem invezza d'ün evenimaint bler massa grond eticamaig e problematic sco il WEF. Che as faja schi nu s’es per nöglia perinclet cun ils cuntgnüts, la realisaziun ed impustüt cun la financiaziun statala dal WEF? I's dosta in möd democratic. Per exaimpel cun üna demonstraziun. Demonstrar es üna da las acziuns las plü democraticas perche ch'id es la manifestaziun cumünaivla dad ün’oppiniun cumünaivla. Ch'üna demonstraziun es ün’acziun democratica be scha la es eir paschaivla es cler. Chi chi douvra la violenza es ün antidemocrat e cun quai eir na ün "dret“ demonstrant. Our da tuots ils motivs menziunats in quist artichel giarà eu a demonstrar cunter il WEF 2004. Eu sper cha blers oters fetschan quai eir. Chi chi voul manifestar l’agen manjamaint in möd paschaivel nun ha neir temma d’ün pêr antidemocrats e da 6500 sudats. 6 da Rafael Camenisch Claudio Lardi, socialdemocrat, cusseglier guvernativ e chau dal departement d'educaziun, cultura e protecziun da l'ambient, davart il rumantsch grischun, tegnair pleds, sia paja e battacor. PUNTS: Signur Lardi, co As sentis Vus sco nauschun da la Rumantschia? Claudio Lardi: Jau na ma sent betg sco nauschun, ma jau sun cunscient che persunas projecteschan savens problems e situaziuns sin persunas. Tge ch'jau sai dir è ch'jau sent ina responsabladad envers il rumantsch ed ord questa responsabladad tschertgain nus da la regenza da porscher schliaziuns. In cler concept cun la via ed ils termins per l'introducziun dal rumantsch grischun suanda l'onn 2004. Ma tuttina: Sco vesa quai alura or davent da 2005 en las scolas, vegni davent da lu be scrit pli rumantsch grischun? Cleramain na. Il cussegl grond ha decidì dad edir davent dal 2005 meds d'instrucziun rumantsch be pli per rumantsch grischun. Quai munta in crap da miglia. Uss èn las dumondas: Tge capita enfin lu e tge suenter. Enfin lu vegni anc producì meds d'instrucziun en ils divers idioms. Tals meds han circa ina durada da diesch onns. Da quels vegnan ins segir a far diever enfin ch'i dat novs. I nun è pia betg uschia ch'i vegn a dar be pli rumantsch grischun en las scolas davent da l'onn 2005. E suenter, vegn il rumantsch grischun sper u empè dals idioms? En la resposta da l'incumbensa Farrér dals 4 da november sa fa la regenza igl outen: Là statti scrit empè dals idioms. Insacur, manegel jau, ston ins dir tge ch'ins pensa. E la regenza grischuna è da l'avis ch'il rumantsch grischun duaja vegnir empè dals idioms. Cura? Quai è ina dumonda dals concepts e da la lavur che sto vegnir prestada. Sche nus vegnin ussa tar la conclusiun ch'il rumantsch grischun saja introducì cumplainamain 2015 è quai segund mai baud. En il concept che nus vegnin ad elaborar 2004 vegnan tals datums a star. Sch'ins communitgescha talas datas, poi dar vairas discussiuns. Jau consideresch ch'i saja mia obliagaziun da dir inqual chaussa er per promover la discussiun. Da Vus vegni detg che Vus sajas autoritars. Cun quai na sai jau betg entschaiver bler. Quai fiss sin il pli in tratg da caracter, dentant betg ina qualitad caracteristica. Quai ch'jau vi esser e restar è sincer. Sch'jau sun segir dad insatge, alura communitgesch jau quai er a moda sincera. Jau sun dal avis ch'il rumantsch grischun duaja vegnir empè dals idioms. Sch'jau hai ussa questa posiziun e na la disch betg, ma fatsch enstagl ina gruppa da lavur, lasch lavurar tut la glieud, ma l'influenzesch alura tuttina segund mes gust – talas chaussas n'hai jau betg gugent. Las Testas han pretendì en lur manifest da Pontresina be ina organisaziun linguistica per il Grischun. Cun auters pleds: da schliar la Lia Rumantscha. Questa simplifitgaziun tuna bain.Vesì dad ordvart tuni pelvair bain da metter la Lia Rumantscha, Pro Grigioni italiano e l'Uniun dals Gualsers sut in tetg. Ma ils divers problems èn uschè differents ch'ins stuvess puspè far trais spartas sut quest tetg e quai che restass a la fin fissan be expensas per la coordinaziun. Jau na sun betg da l'avis ch'ins duvessi realisar questa proposta da las Testas. Tge pensais Vus en general dal pievel rumantsch? Jau chatt quai magari anc legher sch'i vegn pretendì ch'ils Rumantschs duajan finalmain esser dal medem avis. I vegn fatg sco sche quels che discurran tudestg fissian adina da la medema opiniun. Quai nun è betg uschia. Jau manegel ch'ils Rumantschs èn ina forza elementara en noss chantun. Cun il Grischun giassi fitg pauper sch'i na dess betg ils Rumantschs. Insatge auter: Sche Vus fissas parlamentarier a Berna, dessas Vus Vossa vusch al Christoph Blocher che candidescha sco cusseglier federal? Dumondas cun "sche" èn adina in zichel delicatas. Tge, sche mes bab fiss stà ina dunna? Jau n'avess nagins problems ideologics da dar ad el mia vusch. Sco cusseglier guvernativ stuais Vus adina ir insanua a tegnair pleds. Nun è quai betg stentus? Sch'insatgi fa politica, sto el avair gugent la glieud, uschiglio va quel empaglia. Per mai èsi lässig dad esser insembel savens cun glieud. Il problem è plitost quel ch'jau ma stoss retegnair e betg ir dapertut. Jau stoss er lutgar cun mamez da na acceptar in termin las dumengias. Uschiglio piteschan er auters. Jau na sai betg far tut sin donn e cust da la famiglia. I dat chaschuns, a las qualas ins vegn envidà perquai ch'ins è cusseglier guvernativ ed autras, nua ch'jau vom sco Claudio. Tar l'emprim cass vesan ins savens la medema glieud. Quai nun è betg adina interessant, except sch'ins sa dir insatge, da tegnair in pled. Ma quai tutga er tar il job. Avais Vus gia plans per suenter che Vus essas pensiunads? Sch'i va bain hai jau anc 7 onns en questa lavur. Plans hai jau en sasez betg. Jau surpigliass gugent, magari a Turitg, ina plazza en ina partiziun da persunal. Tge chaschuna tar Vus battacor? Jau sun en general fitg stabil. Jau n'hai betg grond auts e bass. Tema ma chaschuna battacor. Per exempel en il traffic sin via, sche ins sez u auters fan sbagls che savessan manar a donns u a morts. Jau hai er avant mintga pled ch'jau tegn, e quai èn fitg blers, battacor. Sco ch'jau cumenz, è quai davent, ma avant. Quai è sc'in nuv en il magun. E quai battacor? Jau na sai er betg. Quant gudognan ins insumma sco cusseglier guvernativ en Grischun? Quasi 240 000 francs ad onn brutto. L'emprima giada che questa 7 paja è vegnida hai jau piglia tema, ubain ch'jau na gudagnava er avant betg mal. A chaschun dad ina uschènumnada maisa radunda che Lardi ha gì annunzià per ils 22 da november ed a la quala 30 persunas da politica, magistraglia ed organisaziuns linguisticas rumantschas han prendì part, èsi vegnì scrit in urari per l’introducziun dal rumantsch grischun en las scolas. Segund quest, che vala be sco directiva, fiss il rg a partir da 2010 la sula lingua d’instrucziun rumantscha. Il concept che Lardi elavurescha 2004 sa basa sin quest urari. Claudio Lardi, 48, advocat e burgais da Poschiavo, fa dapi tschintg onns part da la regenza grischuna. En tscherts chantuns da la Rumantschia nun è el betg bain vesì dapi ch'il cussegl grond ha acceptà la proposta da Lardi dad edir davent dal 2005 meds d'instrucziun rumantschs be pli per rumantsch grischun. Il Grand Cussagl ho decis in avuost da quist an da publicher in avegnir ils cudeschs da scoula be pü per rumauntsch grischun. Uschè spargness il chantun Grischun 100'000 francs l'an. Que vess nom cha s'imprendess a scriver be pü rumanutsch grischun in scoula. da Silvana Janett e Selina Bezzola Es que gaga? Bgers creschieus chattan quista decisiun absolutamaing gaga, oters sun per l'introducziun dal rg in scoula. Ma che dischan ils giuvens? Nus vains fat üna retschercha tar giuvenils da differents idioms sur dal tema: introducziun dal rumauntsch grischun in scoula. Cò ils resultats: Giuvenils per l'introducziun dal rg: Argumaints: • Ils rumauntschs dals differents idioms s'inclegessan pü bain. • Uschè gniss mantgnieu almain ün dils rumauntschs. • A's pudess publicher texts cha tuot ils Rumauntschs inclegessan. • La lingua gniss cultiveda. • Il chantun spargness 100'000.• Bgeras literaturas gnissan tradütas Idejas che chi pudess capiter culs differents idioms: • L'idiom in scrit muriss oura ma a buocha vivess el inavaunt . • Divers haun la spraunza cha'ls idioms gnissan mantgnieus. Giuvenils cunter l'introducziun dal rg: Argumaints: • La lingua ruina ils differents idioms. • Ils scolars e las scolaras stöglian cumanzer cun qualchosa nouv. • A mauncha la vöglia per imprender aunch üna lingua! • Rg es üna lingua trida masdeda ed inventeda! • Ils differents idioms vaun a perder. • Auncha pü pocha glieud imprendess rumauntsch. • Ils 5 idioms haun il dret da surviver. Idejas che chi pudess capiter culs differents idioms: • Cul temp murissan ils differents idioms. • Il rg nun es ferm avuonda per resister. • Divers haun la spraunza cha'ls idioms gnissan mantgnieus. • Cul rg moura oura tuot la lingua rumauntscha. Dals 32 giuvenils (22 mattas e 10 mats) d'eiran 29 cunter e 3 per l'introducziun dal rg in scoula. La conclusiun es cha la granda part dals giuvenils nu voul savair nouvas dal rumauntsch grischun in scoula. Cun que cha que do bgeras discussiuns e pochas soluziuns, vains nus pondero trais variantas cu cha que pudess ir inavaunt: Varianta 1: Davent da la prüma classa discuorran ils iffaunts lur idiom. Ma els scrivan e legian rumauntsch grischun. • avantag: tuot ils Rumauntschs saun (scriver) il listess rumauntsch ed il chantun spargna raps. • dischavantag: ün iffaunt chi so fin al prüm di da scoula be tudas-ch ho d'imprender güst 2 rumauntschs differents. A l'inlungia moura our l'idiom. Varianta 2: Da la prüma classa fin la 5evla classa imprendan ils iffaunts lur idiom. Da la 6evla davent as pudess fer ün pêr lecziuns in lur idiom ed ün pêr lecziuns rumantsch grischun. • avantags: ils iffaunts nu stöglian imprenderda prüma davent duos differents rumauntschs. Ils idioms nu mouran oura. • dischavantag : ils scolars e las scolaras saun a la fin da la scoula tuottas duos linguas, ma na perfettamaing. Varianta 3: Que do üna societed privata chi publichescha auncha cudeschs i'ls differents idioms. Uschè po mincha vschinauncha decider svess scha in sia scoula vegn instruieu rumantsch grischun u l'idiom. • avantag: l'idiom vain mantgnieu e que nu do pü dispütta. • dischavantag: ils cudeschs da la societed privata sun fich chers perche cha vegnan publichos be pochs. L'ideja es illusorica. 8 Dimena: es l'introducziun dal rg in scoula gaga? La granda part dals giuvenils pensa da schi. Però a do eir bgers buns argumaints per l'introducziun. Mincha giuvenil ho si'egna ideja sur dal rumantsch grischun, e que es eir bun uschè ... Ureglias finas èn vegnidas a savair che la direcziun dal Radio Rumantsch (RR) veglia stritgar l'emissiun Battaporta a partir da l'onn 2004. Cun questa decisiun – na betg anc ufficiala – n'èn ils chaus, tgi sa chattan tranter questas ureglias finas, stads perencletgs. Na, il Battaporta na po betg davent! Igl è vegnì scrit in appel cun varsaquantas suttascripziuns rimnadas per e-mail a la direcziun dal RR da reponderar bain la dumonda da l'avegnir dal Battaporta. Ecco la resposta dal manader dal RR, Erwin Ardüser: dal team da PUNTS "Battaporta batta era en l'avegnir … atgnamain chatta la giuventetgna l'emissiun BP buna fin fitg buna. Interessant è, che nus avain dentant sulettamain in pitschen publicum da tschep per il BP. BlerAs argumenteschan cun il temp d'emissiun betg ideal … la giuventetgna guarda plitost televisiun da quellas uras …. Quai il maini d'ina gronda part da las 700 persunas ch'il RR ha laschà vegnir a pled l'onn passà en il rom d'in sondadi che ha gì la finamira d'evaluar las disas da tadlar radio da giuventetgna rumantscha. Nossa incumbensa A partir dal 2004 vul il RR sa preschentar a sias audituras ed a ses auditurs sco program integral. Q.v.d. che nus na discurrin en il futur betg pli da las singulas emissiuns, pia era betg pli da la BunaLuna ubain dal Allegra, mabain sulettamain dal program dal Radio Rumantsch. Nus avain ina clera incumbensa: Infurmar e divertir TUTTAS rumantschAs, pia betg en spezial la giuventetgna, ils amaturs dal chant da chors, ils fäns dal hip hop ubain las dunnas da chasa. Per far quai avain nus a disposiziun INA CHADAINA DA RADIO – e betg sco noss collegas da las ulteriuras unitads d'interpresa da la SRG SSR idèe suisse trais u quatter chadainas. En il rom da la renovaziun da program vulain nus era vinavant prender resguard sin ils basegns specifics da la giuventegna. Uschè èsi planisà da realisar a partir da las 19:00 in program cun ina structura flexibla che lubescha la realisaziun d'emissiuns spezialas (concerts, openair, sport etc.). Il temp da las 20:00-21:00 è reservà per emissiuns da musica e cuntegns schurnalistics respectivs. Retschertgas Fin l'onn 2000 avain nus adina puspè fatg retschertgas individualas al telefon davart l'acceptanza e l'interess per las emissiuns da radio. Cun "Radicontrol" dispona la SRG SSR idèe suisse dapi 2001 d'in instrument da retschertga permanent. I sa tracta d'ina ura da bratsch che registrescha ils impuls da las staziuns da radio; ils emetturs che la persuna che porta l'ura taidla. Qua intginas cifras or da quellas statisticas uffizialas (resumaziun da las retschertgas individualas al telefon da 1992-2000) • Da 1992-1999 ha RR pudì regiuvinar ses publicum en il segment da vegliadetgna tranter 15 – 24 onns. • Da 1997-2000 è il dumber da las persunas che han gia tadlà ina giada BP sa reducì cuntinuadamain. Conclusiun: Adina dapli giuvens taidlan il program dal RR, dentant betg explicitamain la emissiun BP. Reacziuns dal public Cun quest pitschen excurs en il mund da la statistica vulessan nus demonstrar che nus essan sa fatschentads intensivamain cun dumondas davart niz ed esit da nossas emissiuns da radio. Uschè èsi zunt problematic d'investar bler en in program da giuventetgna da la saira che n'ha betg dapli auditurAs ch'ils programs dal suentermezdi, nua che nus avain plazzà repetiziuns d'emissiuns e nua che nus faschain in program da musica automatisà senza moderaturAs. Era avain nus relativamain bleras reacziuns dad auditurAs che bandunan regularmain e consequentamain nossas undas, cura che BP cumenza, e quai gia a las 18:15. En in rapport laschà far en connex cun la musica dal Radio Rumantsch pon ins leger: … stritgar la furma existenta dal battaporta". I na po betg esser ch'in emettur reservescha l'unic chanal 7 dis l'emna da las 18.15 a las 21.00 mo per in singul segmaint dal public … Midadas èn indispensablas Nossa renovaziun da program na vul betg abolir ubain annular las emissiuns da giuventetgna. Cun in nov concept vulain nus perseguitar la finamira da cuntanscher anc dapli la giuventetgna ed integrar quella. Midadas èn indispensablas. Sa posiziunar da nov è noss pensum per furmar in avegnir cun las meglieras perspectivas per tut ils segments da noss auditori. Che midadas inclu9 dan er da bandunar chaussas che stattan a cor, surtut a Vus ch'avais ins stretga relaziun cun BP, quai sa chapescha da sasez. Nus sperain che las bunas experientschas fatgas portian bun fritg er per cuntinuar la lavur en la nova furma. Projects per l'avegnir Al cumenzament da nossa brev avain nus menziunà las perspectivas e strategias RTR 2003-2006. Mo tant: Ina da nossas finamiras principalas a curta vista è quella da pudair realisar in program da radio da 24 uras (Project: RR 24h). Uschè fissi lura era puspè pussaivel da metter a disposiziun a la giuventetgna dapli temp d'emissiun (la saira). Ultra da quai avain nus era deponì per mauns da la direcziun generala da la SRG SSR idèe suisse in pre-project cun il titel "Traifegel" ch'integrass elements dal BP (Virus, Rete 3, e (forsa) Couleur 3 en in nov program derasà surtut en l'entir Grischun). Uschia avain nus signalisà a las instanzas responsablas nossa intenziun da vulair realisar INA 2. CHADAINA DA RADIO cun l'intenziun d'emetter sin quella IN PROGRAM GIUVENIL. Schebain quest siemi daventa realitad dependa dentant il davos era da l'interess ed engaschi da Vus, vul dir da la giuventetgna sezza. Sco fissi sche la giuventetgna rumantscha rimnass sias forzas e s'engaschass – ensemen cun RTR – per in tal project? Erwin Ardüser, manader Radio Rumantsch" Il premi Term Bel als 13avels Dis da litteratura a Domat, dotà cun 3000 francs, ha in dal trio da la chauredacziun da PUNTS gudagnà: Qua pudais vus leger il text "En vacanzas" da Rafael Camenisch che ha persvadì la giuria sur place (Anita Mazzetta, Jost Falett e Felix Giger). En vacanzas da Rafael Camenisch Flurin scrola ses chau vi e nà. Puspè e puspè. Pliras minutas. Alura sa dasda el ed avra ses egls. El als sfruscha. Ses chau fa mal. El sa ragorda be vagamain da la notg passada. L'emprim mument na sa el betg, nua ch'el sa chatta. El vul guardar sin l'ura da ses natel, stenda ses bratsch or dal letg per tutgar il telefonin. Nagut. Damai ch'igl è anc dal tuttafatg nair, serra el puspè ses egls. El sa senta sco sin in carussel. Tut va enturn, ensi ed engiu, vi e nà ed en diagonal. Tuttenina cumpara la fatscha da la Carla davant ses egls. Ella ri, hi hi e ha ha, e mussa ses dents alvs. Flurin senta in mument da gritta. El vul sa tegnair cun ses maun dretg vi da l'ur dal letg. El na reussescha betg. Alura ri er el ses hi hi e ha ha. In mument rin domadus ensemen. Enfin che Flurin percorscha ch'el giascha tut sulet en ses letg. El sa durmenta. In quart d'ura pli tard ha el il sentiment ch'el giaschia cun ses chau sin il venter da la Carla. Agità muventa el ses corp sura per esser pli datiers dad ella. El stenda sias chommas ed avra sia bucca per la bitschar. Flurin para da sentir la voluptad da la Carla sper el en letg. Sia egliada tschertga dentant in punct per sa tegnair perquai ch'il mund va anc adina enturn senza paus. Qua vegn il rir cinic endament ad el ed el sa volva puspè per demonstrar a la Carla ch'ella na sappia betg far cun el tge ch'ella veglia. El avess quaidas enormas da penetrar en ella. Questa giada dorma Flurin pli ditg. El na siemia nagut, ma na sa per muments betg sch'el saja alerta u sch'el dormia. El ha in stgarp da film. Sco chametgs vesa el scenas da la notg passada davant ses egls, be curtamain e fitg bleras ina suenter l'autra. El e la Carla sin la tualetta d'ina disco, da la quala el na sa betg pli il num. Sin il viertgel da la tualetta ina lingia alva. Els rin, fan sin pes l'amur tranter las paraids alvas da la tualetta. Pli tard, la Carla sauta cun in auter um, il Flurin bitta sia gervosa per terra. La Carla na vesa nagut. L'auter la stritga il tgil. Flurin sa senta miserabel. Sin via sin tualetta stgarpitscha el e croda en venter. Ina dunna cun chavels sin las chommas al gida en pe e dumonda cun ina vusch dad umens sch'el haja fatg mal. Tranter il vomità sa chatta er il broccoli da la tschaina. Or dal nas dagutta sang. Flurin giascha cun la fatscha sin l'ur bletsch da la tualetta. Il magun dad el va enturn. Flurin vegn anc da sa volver avant che rietscher en ses letg. El è memia flaivel per star si dal letg ed ir en bogn a baiver aua. Cun ina vusch brausla ch'ins n'auda strusch, scutina el il num da la Carla. Nagin na dat resposta. Igl è anc adina tut nair. Pir ussa percorscha Flurin ch'el è anc vestgì. Vid ses pe dretg senta'l in chalzer. Anc ina giada sto el bittar si. Il gust che resta en bucca ed en il culiez nun è strusch da supportar. Flurin ha sitgira. Tuttenina splunti fermamain vi da l'isch da la tualetta. La serra è fermada. "Flurin, Flurin, es ti quai?" L'um nun è abel da respunder a la vusch che para da vegnir da lunsch davent. El croda per lung e resta immovibel. L'ura da ses natel ch'è crudà or dal satg da sias chautschas mussa mesa las duas. Memia baud per ir a chasa. Flurin sa rabitscha en pe ed entra puspè en ils chametgs da cazzola, il fim, il fried d'alcohol e la musica che para en ina giada memia dad aut. Sia egliada tschertga la Carla. Il local è plain. Ella na sauta betg pli en il medem lieu sco avant. In mument gioga'l cun il patratg dad ir a chasa, ma stauscha svelt puspè da la vart quest patratg perquai che la Carla fiss probablamain memia drogada per chattar l'hotel. Tuttenina vul Flurin sbragir. "Carla? Carla!" Nagina resposta. Or da la stanza sut el senta el musica e glieud che fa canera. El stritga cun in maun che tatga da vomità sur ses nas che morda. Ses magun sa volva anc ina giada. El è dentant vid e l'um tussa be insaquantas giadas. Flurin emprova d'envidar la cazzola da notg sin il pultet sper il letg. Avant ch'el sappia reagir croda la lampa cun in fracass per terra. Il frunt dad el è bletsch. Cun stenta reusseschi ad el da star en pe. Qua vegni endament ad el ch'el aveva in battafieu en il satg da sias chautschas. Cun chommas stendidas dapart e tegnend cun in bratsch la ballantscha, vegn el da prender il fieu or da satg. El al envida. L'emprim tschorventa la flomma memia fitg per vesair insatge. Alura passa el sper il plaz da saut or. Ord l'angul da l'egl vesa'l il transvestit d'avant. Flurin 10 ha il sentiment che la glieud al contemplia. Cun pass flaivel va el vers la bar ed emposta. El paja cun l'emprim bigliet ch'el chatta e svida ses whisky cun in sitg. Tuttenina senta el in maun sin sia spatla. "My friend, are you feeling bad? I have something for you." Avant che Flurin sappia respunder, tegna l'auter, in grond um nair en in vestgì ed ina cravatta melna, ina pirla davant la bucca da Flurin. Lez la tragutta senza ponderar in mument. Immediat sa senta el pli ruassaivel. "Sit down!", cumonda il nair e va ordavant cun l'exempel. Strusch che Flurin ha prendì plaz, fa l'auter in moviment cun dus dets e duas dunnas cun rassas curtas, chalzers auts e sains che schluppentan quasi la blusa, arrivan. Ina sesa sin la schanuglia da Flurin. "He mes dultsch", scutina ella en l'ureglia a Flurin e tutga cun in maun tranter las chommas ad el. La vusch da la dunna para dentant da vegnir da fitg lunsch davent. Flurin è stanchel. E cur ch'el contempla pli exact la fatscha da la dunna, sa mida lezza tuttenina en in gnif dad ina bestia. El piglia tema, na po betg star en pe e posa alura ses chau encunter la spunda dal pulstrà. Tuttenina para Flurin da dudir in ragagnar. El maina il fieu sin tut las varts, ma na chatta nagut. Igl è anc adina stgirenta notg. Qua croda l'isch dal bogn en egl ad el. "Carla? Carla!" El strusch auda sez sia vusch. La musica da l'auzada sut è daventada anc pli dad auta ed i para d'avair anc pli blera glieud. "Carla!", sbragia el questa giada cun tutta forza. Ma vi da las ramurs ch'el auda na sa mida nagut. El va vers l'isch. Il nair al tegna vi dad in bratsch. Ordador èsi fraid enviern. Intginas scrottas crodan giu da tschiel. Flurin ha emblidà ses mantè en la disco, ma na di nagut perquai ch'el na pudess betg sa tegnair sin pes senza l'agid dal nair. El na sa betg nua che las duas dunnas èn svanidas. Era la Carla na vesa el nagliur. El pensa ch'el na sappia betg ir a chasa senza lezza. Deblamain marmugna el sco in desperà il num dad ella. Per la surpraisa da Flurin para il nair da savair tgi che Flurin tschertga. El dat be il chau e mussa in maun sin in auto alv che arriva. Flurin splunta vi da l'isch. Nagut. El splunta anc ina giada ed emprova dad avrir. La serra è fermada. Uss entschaiva el a pitgar encunter la porta, pli e pli fitg, e sbragia il num da la Carla. Nagut na sa muventa. Larmas curran da sias vistas giu. El ha tema. da Beth Martin Per tgunsch la tschuncontavla gada ha el fruschau ses mauns vid las caultschas per sedeliberar dil suadetsch che pareva adina puspei da sesluitar anavos sils mauns. Sia detta astgava buca suar. Gliez havess muntau sia perdiziun. In sbagl minim, ina minuta buc concentraus – e tut era vargau per el. Pir suenter diesch minutas en l'auto enconuscha Flurin l'um che sesa sin il sez dal cunautist. Igl è l'um che aveva sautà cun la Carla. En il retrovisur vesa Flurin che l'auter al observa cun in rir sin ils lefs. L'um al porscha in magiel. Flurin targlina, sa dumonda tge ch'el tegnia en maun, ma baiva alura tuttina. Tuttenina entschaiva Flurin a cridar tut dad aut. El perda la speranza ch'insatgi avria l'isch. Las larmas sa maschaidan cun suaditsch e vomità sin las vistas. Flurin senta puspè la gritta. El prenda chatsch e siglia cun tutta forza encunter la porta. Betg in moviment. Anc ina giada sa bitta el cunter l'isch. Ed anc ina giada. Alura dat la porta suenter e Flurin entra en il bogn. Igl è stgir. Ses cor batta spert. El bunamain stenscha da la tensiun. Cun in maun tremblant smatga el il buttun da cazzola. L'emprim mument na vesa el nagut. Ma alura chatta el la Carla che giascha niva en la bognera, la chomma sanestra cun in schanugl sgragnà guarda sur l'ur or. Ses baditschun penda davant giu. L'egl dretg è violet e las vistas ed il nas da sang, puschels da chavels tatgan londervi ed ils egls mez averts guardan en il nagliur. Or da sia bucca in zichel averta vegnan las ramurs da ragagnar che Flurin aveva udì nà da la chombra. El fuss mai vegnius da scappar dalla vergugna immortalisada en gasettas e columnas da critichers che mo spitgavan da rir ora el. El ha tratg profundamein flad s'imaginond co l'aria contonscha il funs da siu magun. "Ti sas quei", empruava el adina puspei da perschuader sesez. Sch'el scheva forsa quei avunda savens carteva el ei. Cu el ha denton puspei stuschau ano il flad ha ei puspei entschiet – pintga detta che spluntava inschignusamein silla preit dadens da siu magun. La fuga ch'ella sunava s'accelerava tec a tec tier in allegro. El havess mai magliau ni buiu enzatgei avon che stuer star davon ina fuola glieud. El temeva pli fetg quei che sias gnarvas havessen saviu far cul miez-tuchegiau en siu magun che la fom. Tut quels schuschuris en siu magun fagevan denton tut auter che bein ad el, el sesenteva miserabel. Pli fetg ch'el leva patertgar vid enzatgei auter e pli fetg che ses patratgs seconcentravan sin quei zugliem, turniclem e girem en el. La detta palponta serasava ora sc'in virus mortal en siu tgierp. Senza avis han els tuccau en il cor ch'ei currius naven aschi spert sco el ha saviu. Gnanc ina fladada aunc aschi profunda havess saviu gidar el en quei mument. Siu cor marclond suandava in ritmus stuorn duront che las gnarvas giugavan en siu tgau. "Ti sas quei. Ti sas quei." Quei gidava denton era nuot pli. Nuot havess gidau da turnar anavos ad el il sentiment ch'el haveva piars. En sia desperaziun empruava el da setener vid ideas che currevan ad el atras il tgau – el ei setenius vid ses geniturs. Empurtava buca tgei ch'el fageva, la luschezia dad els era nundescrivibla. Lur plaids havevan gia levgiau aschi differents mals. El s'imaginava co els sesevan giu leu. Sia mumma, el era segirs, pudeva buca spitgar tochen ch'el vegneva finalmein ora. Il surrir ed il pèz dad ella vegnevan pli e pli lads. Cun siu vestgiu blau preferiu pareva ella dad esser ina vera regina. Siu bab seseva ruasseivlamein sper ella cun in surrir. Sia luschezia exprimess el mai en plaids ni en grossas stroclas che 11 havessen pudiu embratschar igl entir mund. Enstagl empleneva quella luschezia ses profunds egls brins tochen ch'ei survegnevan ina tarlischur tut speciala. Il murmignem omipresent, disturbaus dad in tuosch ni l'auter cavava era plaunsiu ina via en ses patratgs. Ses geniturs eran ô leu en quella ruosna nera. 6350 sutgas. Sche tuttas eran occupadas muntava quei che 6348 jasters eran leu. Jasters cun aspectativas. Jasters che savevan giudicar, criticar ni ludar. Siu cor curreva e mintga gada ch'el pitgava encunter la preit da siu pèz seruschnava la detta e targeva vid siu dadens. Ferton che sia detta era freida sco glatsch sesenteva el sco sch'el mass si en flommas mintga mument. Sias schanuglias havevan entschiet a tremblar senza negina controlla. "Seconcentrescha!", ha el vuliu cumandar siu agen tschurvi. Ses patratgs sgulavan tenor la musica. El haveva entschiet a leger la musica en siu tgau. Lingia suenter lingia pleina cun zaclins puncts ners, in code che steva per bellezia graziusa. Tuttenina: Alv. Nuot. Vit. El haveva emblidau ei. El era piars. El saveva buca far quei. El udeva gia la ruasseivladad plein aspectativas davon la tenda. Tuttenina ha el udiu siu agen num. El senteva co ses peis havevan entschiet a semetter en moviment en maniera da roboter enviers il piano, ina insla nera, tarlischonta dad intimitad en quei desiert. Cun breigias eis el serabitschaus tochen tier sia sutga cunquei che ses schanugls tremblavan talamein. Las attaccas da siu cor encunter las costas havevan era buca tschessau el fratemps. Cun levgiament ha sia detta contonschiu las tastas alvas e freidas. Ina davosa fladada profunda, in tuosch supprimiu e finalmein ha el dau pressiun sin sia detta. Cu las empremas notas ein culadas en sias ureglias ha sia memoria surpriu il guvernagl e siu cor ha finalmein anflau anavos tier ruaus. El ha ris viers sesez e viers sia musica. Beth Martin, 20, ei carschida si a Darwin ell'Australia e studegia il secund onn pedagogia, litteratura e linguistica englesa all'universitad da Friburg. Translaziun ord igl engles: Ursin Lutz dad Annatina Nay Tgi enconuscha buca ils giugs auditivs dallas "treis ???"? Ils biars da nus ein carschi si cun lur historias da detectivs ed han segir tedlau bein enqual ura ils eveniments misterius cun battacor. Suenter ch'ils computers han schau svanir ils giugs auditivs els truchets all'entschatta dils onns 90, gaudan els uss puspei gronda popularitad tier grond e pign e las treis ??? ein dumandadas pir che mai. dad Ursin Lutz Facts and Figures dallas treis ??? Robert Arthur ha inventau l'idea per la seria ed ha creau egl onn 1964 ils treis protagonists e scret 11 sequenzas. La seria originala deriva dalla America e secloma "The Three Investigators". Silsuenter han differents auturs Americans schau cuntinuar la veta dallas treis ???. Alfred Hitchcock che stat sil frontispezi da mintga cudisch e da mintga cassetta ha mai scret sez in tom dallas treis ???. El ei plitost staus patrun ed editur dalla seria. El ha sulettamein mess a disposiziun siu num e sia fatscha. Egl intschess tudestg ha tut entschiet culla publicaziun digl emprem cudisch "Gespensterschloss" egl onn 1968. Igl emprem giug auditiv "Die Drei ??? und der Superpapagei" ei cumparius egl onn 1979. Per munconza da success ha ei dau igl onn 1990 ina pausa da treis onns e naven da 1993 han mo pli auturs tudestgs scret novas sequenzas per la seria. Actualmein scrivan 4 auturs alternontamein el num dallas treis ???: Ben Nevis, André Minninger, André Marx e Marco Sonnleiter. Tochen al di dad oz ein 27 milliuns giugs auditivs dallas treis ??? vegni vendi. Las meglieras sequenzas contonschan ina venditad da sur 600.000 tocs. Tuttas sequenzas ein aunc da survegnir en fuorma da cassetta ni disc cumpact ed ils 13 d'october 2003 ei il davos numer 112 vegnius publicaus sut il tetel "Schlucht der Dämonen". Las treis ??? sepresentan Las treis ??? ein il simbol per il team da detectivs giuvenils, Justus, Peter e Bob da Rocky Beach en California. "Nus suprendin mintga cass" ei lur motto ed els teman ni prighels ni rescas. Las treis ??? stattan era per il nunenconuschent, per cass buca sligiai e per eveniments misterius. Justus Jonas ei igl emprem detectiv ed il fundatur dallas treis???. Sch'in cass semuossa propi sco dira nusch eis el en siu element. Cunquei che ses geniturs ein vegni per la veta en in accident habitescha el tier siu aug e si'onda. Leu ei era la centrala dils detectivs nua ch'els organiseschan lur retschercas. Peter Shaw ei il secund detectiv ed il pli sportiv dalla gruppa. Schegie ch'el ei plitost il temeletg, eis el sesviluppaus tier il specialist per ils pli dirs cass. Ad el ed a sia collecziun da clavs faulsas sa negin esch serrau resister. Bob Andrews ei responsabels per retschercas e per igl archiv. El ei adina staus il pli ruasseivel dils treis detectivs che ha adina pinau las dretgas informaziuns el dretg mument. El decuors dil temps eis el s'avanzaus naven digl archivar al tierz detectiv. Co va ei vinavon? La publicaziun dil numer 113 "Das Auge des Drachen" ei gest cumparida ils 24 da november 2003. Quella ei vegnida scretta dad André Marx. Tier il cuntegn: In clom d'agid stermentus rebatta ord igl uaul. Cu Justus, Peter e Bob vegnan alarmai, van els immediat alla tscherca digl origin da quei clom. Els anflan ina buobetta che muossa cun maun tremblomt viers il tschiel "Jeu ... jeu hai viu in drag! In drag ha attaccau mei!" Cuort suenter sgola propi in animal remarcabel per las neblas entuorn. Ina trumpada optica? Ni dat ei tuttina objects denter tschiel e tiara ch'ein buca da declarar raziunalmein? Ils treis detectivs da Rocky Beach ston esser fetg precauts duront lur retschercas e fan l'experientscha ch'ins sa gnanc pli fidar als agens egls ... 12 La crappa da sulada che scrola atras siu tgierp. El tegn ferm las crutschas dil velo. Ils mauns freids senta el strusch. Avon, davos, sper el passants, cazzolas gia envidadas. Ramurs che s'allontaneschan. Tras gassas stretgas, entuorn cantuns. L'aria blaua, glisch che semida en umbrivas. La stgiradetgna emprova d'enzugliar siu tgierp, emprova da frenar el. Il mund entuorn el entscheiva a rotar pli spert. El el center, ughegia buc d'arver ils egls. Umbrivas s'avischinan. Sferdurs sul dies giu, il cor ch'entscheiva a batter pli e pli spert. Las umbrivas attaccan siu velo, emprovan da tener si el. Siu cor ch'explodescha bunamein cala tuttenina da batter – mo per in cuort mument … dals puntists Battacor e glieud ch'è gaga nua ch'ins guarda. Ma quai munta fun – sco questa engiavinera. Trametta il pled da soluziun a Rafael Camenisch, Barnaus 11, 7013 Domat, fa in e-mail a [email protected] u in sms a 076 392 80 88. 1. La emissiun da televisiun cun la paraid che svanischa suenter che el u ella ha tschernì sia/ses favorit(a). 2. Il docter, al qual las dunnas fidan (enconuschent or da la televisiun). Dr. … 3. La nova amur da Francine Jordi (ex-ciclist). 4. Il Dieu da l'amur roman. U: Prenum da l'ex da Michelle Hunziger. 5. Il hormon principal en situaziuns da panica, stress fitg grond e battacor. 6. En ins gaga sch'ins va tut sulet per lung da l'equator enturn il mund? El l'ha fatg ed abita en Svizra. 7. Questa dunna procura tar DRS 3 per battacor cun ses oroscop. (Madame …) 8. En ins be gaga sch'ins assassinescha set persunas? In film cun Brad Pitt (titel englais). 13 da Patrick Capaul Pil tip da quest meins cusseglel jeu a vus tuts da montar in pamir, quei aparat vert per schurmigiar vossas ureglias … Sche vus essas prombts, pamir sillas ureglias – sche sai ir liber! "through the ashes of empires", la tschunavla schiba dalla band americana mashine head porta in tetel chei programm. Tgei ca giu enstchiet miez els onns navonta schin orcan ei entschatta dil niev millenni curdau ensemmen, miert sco massa auter metal grev. Ina band dapli cun sound da posers, diras gitarras, buarlem, posas da herox – penibel, penibel … Denton, para rob flynn a sia band da ver da sedestadar oda la tschendra da siu anteriur imperi! Mashine head ein anavos cun in product ce cumporta nuet sut 100dezibels, neginas frisuras da fu-cu-hi-la! Ed era sche quei disc entscheiva quiet e bufatg cun intec ghitarra, il tarif ei spert clars: brutal, spert e diraglia ei la devisa! E malgrad tut la brutalitad, sper tonta canera anflan era melodias lur plaz. Quei ei heavy metal pil niev millenni – el ei morts a tuttina vivel in comeback che setta il saung en vossas ureglias! "through the ashes of empires" ei in monument schin grep, freda da suadetsch da dretgs ummens, quei ei rock dir … gotthard fans! o.k.o.k. – jeu dun gie raschun a vus, malgrad in pamir sillas ureglias survegn vossa amitga in iev duront il candle light dinner – mashine head ei segir nuet per muemnts romantics en dus, quei sound ei dil tuttafatg negin aphrodisiacum – e tuttina giuvens, ton rock'n'roll metta en moviment zitgei ella regiun sut da vies tgierp; e gliez ei segir bucca voss peis che vulan saltar … Donn per tut quels da vus che cumbattan cun memia bia testosteron – e cun memia pauc cavels … era jeu scurlas bugen mia fritta vitier quei sound, senza pamir sin miu tgau blut … E sco davos aung in tip per tut las giuvnas che vesan en quei tip che stat davos quellas per lingias nuet auter chin penibel rocker sursilvan: figei suandonta emprova: arvi ils regulaturs da volume e bass da vossa stereo sin 11, prendi plaz sin ina boxa e smachei play … Cartas d'engraziament, envitaziuns per candle light dinners e vestgadira sut en per plascher termetter directamein a suandonta adressa: punts c/o engraziel patrick 7000 cuera Arrivada a Scuol Ok. Lura cumenz jau. Mes num è Samantha. Forsa che inqualins da vus m'enconuschan gia. U forsa che vus enconuschais plitost mia amia Carrie. I va ensasez qua per mai, ma jau less tuttina curt menziunar Carrie. Carrie ha grond success cun sia columna da sex. E jau, ok, jau dun tier, jau era e sun adina in zichel scuidusa. Betg pervi dal sex, tge pensais! Ma plitost pervi da la columna. Ma vus savais gea, igl megler encunter talas frustraziuns è ... shopping! E perquai haja cumprà ina pretty chasetta en il lieu da bellezzia extraordiaria a Scuol, en Engiadina. Jau hai lura spert badà che be cun in pau engles na vegn'ins betg lunsch en terra rumantscha. Perquai haja gist fatg in curs da rumantsch. Rumantsch grischun, sa chapescha. (Ensasez haja fatg quel curs be perquai che mes scolast era uschi'in schnuci, ... e jau hai survegnì uras privatas ... – Tranter nus: er el ha pudì emprender insatge da mai ...) Ma vus savais, be far bella vita a Scuol na va era betg, jau vulev lavurar, era scriver ina columna. Atgnamain avev'jau fatg ina dumonda tar la NZZ, ma quels n'han gì nagin interess. (Hai schon adina savì ch'ils Svizzers èn in pau da quai verklempt.) Ma in bel di, cura che jau era gist en mes bichini sin veranda hai jau vesì ad arrivar in bus alv cun enquals bels giuvnots. Jau als hai lura envidà sin in drink ( restà èsi deplorablamain be tar il drink) ed aschia hai jau chattà or ch'els èn da Punts, dad ina gasetta giuvna. La gasetta gist precis adattada per mia columna!! Els han gì grond plaschair, e dalunga acceptà mia columna. Oravant tut in giuven numnà Rafael M. era totalmain fascinà da l'idea, il pli gugent avess el scrit sez la columna sur da ses tema preferì ... ma quai ma fiss ì lu memia lunsch. Lura bain mes uffants, mia schorta story per questa giada, dapli da mai datti en las proximas Punts!!! Cun bitschs bletschs as salida vossa Samantha dal team da PUNTS Il Bambin Charas lecturas e chars lecturs, ils redacturs da las PUNTS as vulan ragurdar en quest lieu dad exnum BETG EMBLIDAR LA GLISTA DA GIAVISCHS PER IL BAMBIN! Il megler ins la metta cura ch'i fa gia stgir sin il banc da la fanestra, guarda alura sch'ins vesia magari ils rens dal Bambin e va suenter a letg. Ils giavischs Tge che puntists giavischan dal Bambin: dc Best of dad Arturo Casanova (Ursin Lutz), in beamer à la Star Trek per ir tranter auter da Scuol a Fribourg en ina millisecunda (Fadrina Hofmann), ina fluppa ch'è medemamain pubertara sco el sez (Rafael M.), in schlumpf (Maurus Blumenthal), in letg dubel (Rafael C.), ina notg en la suita da presidents dal Hilton a New York cun Bo Katzman (Chatrina Josty), in poster A1 da Mariano Tschuor cun suttascripziun (Oliver Nyffeler), las forzas magicas da Sabrina (Annatina Dermont), in chasarin – pli grond che 179 cm, chavels ed egls stgirs, intelligent, cun umor, betg in perfecziunist, in che sa rumantsch e sto pudair pli ditg (Pia Valär: [email protected]), esser per in di in um (Martina Noggler dal RR) Las bavadras Quasi sco en il P1 marschavi sonda saira als Dis. Trist e vair: Cunzunt las giuvnas rumantschas prendevan l'occasiun da far baracca en buna cumpagnia. Tut auter che 14 tristas eran ellas a la fin da la saira. Ed i vegniva ruschanà blech sco a Savognin en il Danilo. Perquai e per na betg pereclicitar ils Dis duain qua betg vegnir numnads nums. Il camel En il convict a Cuira vegn il Bambin tut l'onn: Quest lieu da strebers, normals ed alcoholichers in spe porscha bain anc cigarettas, las Camel, per be 4.50 francs. A resguard las reclamas dad anti-fimaders sper l'automat cun las cigarettas è quai bain remartgabel. Il crimi Claudia Cadruvi, schurnalista tar la ANR, ha publitgà il november ses secund cudesch: "Capuns ed il stgazi dals Franzos" è in crimi per uffants (e creschids sa chapescha) scrit per rumantsch grischun. Dapli tar quest cudesch en las proximas PUNTS. L'engraziament In grond grazia fitgun a tut quels che han er sustegnì 2003 las PUNTS sin ina moda u l'autra. En spezial a la Lia Rumantsch e la GiuRu, dentant er a tut ils auters che han dà ina squitta finanziala, criticas constructivas ed ideas a la gasetta giuvna. E la finala er in grond grazia als lecturs per la fidonza. La famiglia Festa da famiglia als 13avels Dis da litteratura a Domat: Arno Camenisch, scolast ed abitant a Cuira, ha survegnì il premi dal publicum dotà cun 1000 francs per ses text "mel e café" – in text "sirenic" (Felix Giger). Arno è il frar da Rafael Camenisch, che ha tschiff il Premi Term Bel (text victur en questa gasetta). Il film Ils puntists ch'èn stads on the road èn puspè a chasa e gaudan il letg cun cuverta, plumatsch e bugliotta. A Domat han ils Puntists preschentà il Road Movie (commentaris da "rir da murir" enfin "schenkelklopfers") ed il Road Magazine. Il bloc da giuventetgna – PUNTS e GiuRu è stà in success cumplain. La GiuRu II Er la GiuRu è stada da la partida als Dis da litteratura a Domat. Ella ha mussà las scenas da film ch'els han fatg en zercladur al workshop da film a Scuol. In grond grazia a tut ils participants da tal, als acturs e las acturas. Dapi la fin d'emna passada essas vus filmstars enconuschents en terra rumantscha! La glischnera Il nov onn (2004, betg emblidar!) stat avant porta: Las PUNTS giavischa ina buna ruttiva en l'onn 2004 e che la glischnera possia tegnair eventuals excess! Il kiosk Wow! PUNTS datti uss er da cumprar al kiosk – per il mument al kiosk da la staziun a Mustér ed a Trun. Ils sbagls Il Road Magazine cuntegna (memia) blers sbagls ortografics. Ils puntists sa perstgisan per quels: La finala èn els stads on the road. Davent dad ussa vegnan ils texts per rumantsch grischun lectorats. La Lydia Wilhelm L'ultim temp n'han ils Puntists betg udì bler da la layoutista Lydia Wilhelm: Ella è stada occupada cun ils examens finals da la Scola d'art a Lucerna, ils quals ella ha serrà giu cun success la stad. Mumentan è la Lydia scolasta da dissegn e zambregiar en il chantun Turitg e prova da chattar sia via sco artista. Actualmain èn lavurs dad ella cun la camera obscura da vesair en la galeria Art One en la Heinrichstrasse 235 a Turitg (www.stiftungartone.ch). Durant trais onns ha la Lydia lavurà pli u mains regularmain per la gasetta giuvna. Questa gasetta qua, per la quala la Lydia ha collavurà cun la Theres ed ha fatg las illustraziuns, è sia ultima lavur per las PUNTS. Ils redacturs engrazian, er en il num dals lecturs, fitg per la lavur prestada, per l'engaschi e per l'originalitad da Tia lavur, Lydia! La GiuRu I La GiuRu ha en november pudì beneventar ina delegaziun da l'Europa. La suprastanza da la Giuventetgna da Cuminanzas Etnicas Europeas è vegnida per ina fin d'emna a Cuira a far ina seduta da suprastanza. Quai n'è betg uschè curius sco ch'i tuna; la Svizra è in punct geograficamain central per els. Ydwine è da l'Ollanda, Gergo da l'Ungaria, Stephan dal Danemarc e Matjaz da l'Italia. 15 chauredactur/a: Rafael Camenisch, Barnaus 11, 7013 Domat, [email protected], Fadrina Hofmann, Rue Louis-Chollet 3, 1700 Fribourg [email protected], 078 724 74 81 Rafael Müller, Pradamalerstrasse 19, 7015 Tumein [email protected], 078 858 57 23 redactur/a: Mevina Feuerstein, Witellikerstrasse 20, 8008 Turich [email protected] Ursin Lutz, Avenue du Midi 3, 1700 Fribourg [email protected] Gianna Sonder, Sumvei 77, 7462 Salouf [email protected] collaboratur/as en quest numer: Michele Badilatti / Selina Bezzola / Patrick Capaul / Leticia Demonti / Silvano De-Stefani / Aline Dietrich / Zegna Dosch / Nadia Federspiel / Rebecca Good / Silvana Janett / Annatina Nay / Jon Pult layout: Theres Jörger, Pfingstweidstrasse 31b, 8005 Turitg, [email protected] illustraziuns en quest numer: Lydia Wilhelm, Lucerna, [email protected] secretariat: Punts, Maurus Blumenthal, Casa Grischuna, 7154 Ruschein, [email protected], 079 394 52 86, 081 925 43 47 stampa: Spescha&Grünenfelder, Glion pretsch d'abunament: 45 francs ad onn, Raiffeisen Laax 70-6699-9 editura: GiuRu, Chascha postala 312, 7002 Cuira internet: www.punts.ch, www.giuru.ch Punts è commembra da l'Associaziun da la Pressa Svizra dals Giuvens AZB 7130 Glion ( ) Jau abunesch PUNTS – la gasetta giuvna per mo 45 francs ad onn ( ) Jau regal in abunament da PUNTS – la gasetta giuvna ( ) Jau fatsch in test – dus ediziuns gratuitas da PUNTS La GiuRu sustegna a finanziar, communitgar e realisar Tes project rumantsch e giuvenil. Ti survegnas sco commember/bra da la GiuRu regularmain infurmaziuns dals projects actuals e la pussaivladad da Ta partecipar ad inscunters internaziunals ed ad autras activitads. Jau vuless daventar commember/bra da la GiuRu: ( ) Jau vuless las infurmaziuns per e – mail ( ) Jau vuless las infurmaziuns per posta num e prenum: adressa: num e prenum: lieu: adressa: tel: lieu: e-mail: Trametta il talun a noss secretariat: PUNTS, Maurus Blumenthal, Casa Grischuna, 7154 Ruschein, [email protected], 079 394 52 86, 081 925 43 47 Trametta il talun a la suandanta adressa: GiuRu, Chascha postala, 7000 Cuira, u T'annunzia sut www.GiuRu.ch.