035_Lezione 29
Transcript
035_Lezione 29
Lezione 29-30 - lunedì 15 e giovedì 18 febbraio Morfologia • I pronomi indefiniti: sono a p. 182-190 del manuale Sintassi • Cum + congiuntivo: trattata in modo molto cursorio a p.247 del manuale. potete fare l’esercizio 22 a p.256, eccettuate le frasi 4 (c’è un’interrogativa indiretta), 5 (c’è un ablativo assoluto) 13 (int. Ind.). Nella frase 6 saltate quendam e nella frase 14 quosque agros ceperat va tradotto “e i campi che aveva preso”. La subordinata col cum e il congiuntivo La subordinata circostanziale col cum e il congiuntivo è frequentissima. Il congiuntivo è in consecutio. Sono possibili le relazioni di contemporaneità, che già conoscete per via della finale, e di anteriorità (vedi sotto). La relazione logica con la sovraordinata Questa subordinata esprime un rapporto di dipendenza logica rispetto alla sovraordinata secondo tre possibilità: 1. Può indicare la circostanza in cui si svolge l’azione della sovraordinata, assumendo quindi un valore temporale: Chabrias multa in Europa bella administravit, cum dux Atheniensium esset. (Cornelio Nepote) “Cabria diresse molte guerre in Europa, mentre era stratego di Atene”. 2. Può specificare per quale motivo si svolge l’azione della sovraordinata: valore causale: Themistocles, cum rem familiarem neglegeret, a patre exheredatus est. (Cornelio Nepote) “Temistocle, poiché non si occupava del patrimonio familiare, venne diseredato dal padre”. 3. Può indicare la circostanza nonostante la quale si svolge l’azione della sovraordinata: valore concessivo: Aristides, cum magnis rebus praefuisset, in magna paupertate decessit. (Cornelio Nepote) “Aristide, anche se era stato a capo di importanti affari (dello stato), morì in grande povertà”. Attenzione: • I valori temporale e causale sono i più frequenti, e in alcuni casi possono coesistere (viene chiamato cum narrativo): “Cum Caesar Gallos devicisset, Romani ei triumphum decreverunt.” i Romani decretarono il trionfo a Cesare • dopo che ebbe debellato i Galli, • ma anche perché lo aveva fatto. Sarà la sensibilità linguistica del traduttore a decidere tra opzioni ugualmente accettabili. Il valore relativo dei tempi verbali (consecutio temporum del congiuntivo) Inseriamo nel quadro della consecutio la relazione di anteriorità: Sovraordinata al presente o futuro Magnus timor cives invadit “Un grande timore invade i cittadini” Sovraordinata al passato Magnus timor cives invasit “Un grande timore invase i cittadini Contemporaneità: congiuntivo presente cum hostes urbem oppugnent “poiché i nemici assaltano (o stanno assaltando) la città” (l’attacco è ancora in corso) Anteriorità: congiuntivo perfetto cum hostes urbem oppugnaverint “poiché i nemici hanno assaltato la città” (l’attacco è terminato) Contemporaneità: congiuntivo imperfetto cum hostes urbem oppugnarent “poiché i nemici assalivano (o stavano assalendo) la città” Anteriorità: Congiuntivo piuccheperfetto cum hostes urbem oppugnavissent “poiché i nemici avevano assalito la città La traduzione Possiamo rendere in italiano il costrutto del cum e il congiuntivo: 1. in forma esplicita, determinando in base al contesto la subordinata italiana cui corrisponde e scegliendo un tempo verbale che rispetti il rapporto di consecutio con la sovraordinata; 2. in forma implicita, utilizzando il gerundio, un modo verbale particolarmente versatile che ha acquisito, tra gli altri, i valori sintattici di questo costrutto. Ricordiamo a questo proposito che: • Il gerundio presente esprime un rapporto di contemporaneità, il gerundio passato di anteriorità. • Quando tra sovraordinata e subordinata non c’è identità di soggetto, il soggetto della frase al gerundio deve essere collocato dopo il verbo per evitare ambiguità: “Cum milites defessi sint, Caesar castra ponit.” “Essendo i soldati affaticati, Cesare pone gli accampamenti” (e non “I soldati essendo affaticati, Cesare pone gli accampamenti”: si tratta di un anacoluto, cioè di un cambio repentino di soggetto). Esercizio 1 1. Brennus, cum in conspectu haberet templum Apollinis, fessis via militibus noctis spatium ut vires recuperarent dedit. 2.Cum ab reliquorum malis moribus dissentirem, nihilominus honoris cupido me vexabat. (Sall.) 4. Cum duo milites in latronem incidissent, unus profugit, alter autem restitit et se vindicavit forti dextera. (Phaedr.) 4. Cum iudicum sententiis Lysander absolutus esset, Orchomeniis missus subsidio occisus est a Thebanis apud Haliartum. (Nep.) 5. Cum Parum insulam oratione reconciliare non posset, copias e navibus Miltiades eduxit, urbem operibus clausit, omnique commeatu privavit. (Nep.) 6. Cum sederem domi tristis, accurrit Venerius. (Cic.) 7. Darius cum ex Europa in Asiam redisset, ut Graeciam in suam potestatem redigeret classem quingentarum navium comparavit. (Nep.) 8. Dionysius cum ad me praeter opinionem meam venisset, swermonem habui cum eo liberaliter. (Cic.) 9. Dionysius, cum ad Pelopponesum classem appulisset et in fanum venisset Iovis Olympii, aureum ei detraxit amiculum grandi pondere, quo Iovem ornaverat e manubiis Carthaginiensium (da Cic.). 10. Haedui cum se suaque ab iis defendere non possent, legatos ad Caesarem mittunt rogatum auxilium. (Caes.) 11. Cum ex Asia Athenas Sulla venisset, quamdiu ibi fuit, secum habuit Pomponium. (Nep.) 12. Honores Atticus non petiit, cum ei paterent propter vel gratiam vel dignitatem. (Nep.) 13. Cum ageremus vitae supremum diem, scribebamus haec. (Cic.) 14. Incidit Caesarianum civile bellum, cum haberet Atticus annos circiter sexaginta. (Nep.) 15. Naves cum Libo vidisset, quadriremes quinque in eas misit. (Caes.) 16. Cum hanc iam epistulam complicarem, tabellarii a vobis venerunt. (Cic.) 17. Cum vita sine amicis insidiarum et metus plena sit, ratio ipsa monet amicitias comparare. (Cic.) 18. Cum saucio brachio tenere telum non posset, pugna miles excessit. (Liv.) 19. Cum constituisset hiemare in continenti neque multum aestatis superesset, obsides Caesar imperat. (Caes.) 20. Phocion fuit perpetuo pauper, cum dives esse posset. (Nep). 21. Eo cum Caesar venisset, cohortes quinque praemissae a Domitio pontem interruperunt qui erat ab oppido milia passuum circiter tria. (Caes.) 22. Per stadium Milo incessit cum humeris sustineret bovem. (Cic.) Le funzioni di cum Riepiloghiamo gli usi di cum. Oltre a introdurre una subordinata col verbo al congiuntivo, cum può avere diverse altre funzioni: • Preposizione con l’ablativo: indica unione/compagnia o modo, e si traduce generalmente “con”. Ex litteris tuis cepi una cum omnibus incredibilem voluptatem. (Cicerone) “Dalla tua lettera ho ricevuto insieme a tutti gli altri un incredibile piacere”. Come in questo esempio, l’espansione di compagnia è spesso rafforzata dall’avverbio una, che significa “insieme”. P. Valerii litteras magno cum fletu legi. (Cicerone) “Ho letto con grande pianto la lettera di Publio Valerio”. Notiamo in questo caso come nell’espansione di modo sia frequente l’iperbato della preposizione. • Congiunzione subordinante col verbo all’indicativo: introduce una frase temporale, e si traduce “quando”. A volte è rafforzato dall’avverbio primum, e acquista il valore di “non appena”. In alcuni contesti può introdurre un’azione abitualmente ripetuta, e possiamo quindi tradurlo “tutte le volte che”. Ego, cum Pompeium ipsum audio, prorsus eum libero omni suspicione cupiditatis, cum autem eius familiares ominium ordinum video, perspicio eius corruptionem. (Cicerone) “Io, quando (tutte le volte che) ascolto Pompeo in persona, lo libero completamente da ogni sospetto di cupidigia; quando invece vedo i suoi intimi di ogni genere, scopro la sua corruzione”. Marcus, filius meus, cum primum sapere coepit, acerbos dolores miseriasque percepit. (Cicerone) “Mio figlio Marco, non appena ha cominciato a capire, ha conosciuto amari dolori e sventure”. • - Assai frequente la correlazione con tum, in cui cum può avere due valori: subordinante temporale: “quando…. allora….” (spesso il tum precede) Homines honesti in consilio fuerant tum cum est hic Sopater absolutus. (da Cic.) “In consiglio c’erano stati degli uomini onesti allora, quando questo Sopatro fu assolto”. - coordinante col significato di “tanto…quanto…”; al secondo termine della correlazione, introdotto da tum, solitamente viene dato maggiore rilievo. Possiamo tradurre pertanto con “non solo… ma anche”, o “sia… sia soprattutto” o espressioni analoghe. Te vero moneo et oro, cum beneficiis tuis, tum amore incitatus meo. (Cicerone) “Io dunque ti esorto e scongiuro, spinto sia dai tuoi favori (per me), sia soprattutto dal mio affetto (nei tuoi confronti).” Cum Lucceio beneficia tua pergrata sunt, tum Pomponius, quotienscumque me videt, gratias tibi agit singulares. “Non solo i tuoi favori sono graditissimi a Lucceio, ma anche Pomponio, tutte le volte che mi vede, ti dedica sentiti ringraziamenti.” Esercizio 2 Individua nelle seguenti frasi le funzioni di cum 1. Verba cum sententia scriptoris dissident. (da Cic.) 2. Ego etiam cum Catone meo dissensi. (Cic.) 3. Cum ad villam veni, hoc ipsum nihil agere me delectat. 4. Fulgentes gladios hostium videbant Decii, cum in aciem eorum irruebant. 5. Illud cum malo fecit suo. (Plaut.) 6. Belgae proximi sunt Germanis et cum iis continenter bellum gerunt. (da Caes.) 7. Iam ver appetebat, cum Hannibal ex hibernis movit. 8. A portu nunc cum lanterna advenit. (Plaut.) 9. Vixdum epistulam tuam legeram, cum ad me Curtius venit. (Cic.) 10. Erat T. Iuventius non indoctus et magna cum iuris civilis intelligentia. (Cic.) 11. Cum interemisset Clitum, vix a se manus Alexander continuit. (Cic.) 12. Ille permotus cum virtute, tum gratia Iugurthae est. (Sall.) 13. Hannibal, cum primum quies silentiumque ab hostibus fuit, amnem vado traiecit. (Liv.) 14. Cum ceteris, tum mihi displiceo. 15. Timoleon, cum primum potuit, imperium deposuit. (Nep.) 16. Cum primum potuit, ad exercitum Caesar contendit. (Caes.) 17. Cum videbis, tum scies. (Plaut.) 18. Sumus flagitiose imparati cum a militibus tum a pecunia. (Cic.) 19. Nos fessos ventus cum sole reliquit. (Verg.) 20. Cum meus me maeror quotidianus lacerat et conficit, tum vero haec addita cura vix mihi vitam reliquam facit. (Cic.) 21. Sulla pariter cum ortu solis castra metabatur. (Sall.) 22. Cum omnium rerum simulatio vitiosa est, tum amicitiae repugnat maxime. (Cic) 23. Ego, qui et miles et tribunus et legatus et consul versatus sum in vario genere bellorum, non cesso nunc, cum bella non gero. (da Cic.) L’invidia degli dei (storiella carina e molto molto facile) Cum Polycrati, Samiorum tyranno, omnia optime procederent et ei fortuna faveret, Amasis, Aegyptiorum rex, epistulam ei scripsit: “Cognovi fortunam tibi nimis secundam; quare, cum dii humanae felicitatis invidi sint, tu bona cum malis misce et detrimentum tibi para, ut caelestium invidia avertatur.” Polycrates, cum verbis motus esset, anulum pretiosum, sibi carum, in mare abiecit. Post aliquot dies, piscator, cum piscem mirae magnitudinis cepisset, eum tyranno donavit. Cum a servis piscis venter apertus esset, Polycratis anulus inventus est. Tunc tyrannus, cum anulus recuperavisset, magno gaudio affectus est. At Amasis, cum rem cognovisset, acerbam sortem ei praedixit: nam paulo post Polycrates captus et occisus est a praefecto Persarum regis, qui insulam Samum invaserat ut eam in potestatem Persarum redigeret. Perizia militare di Ificrate Iphicrates Atheniensis cum magnitudine rerum gestarum tum disciplina militari nobilitatus est. Fuit enim talis dux ut aetatis suae cum primis compararetur. Multum vero in bello est versatus, saepe exercitibus praefuit, nusquam culpa male rem gessit, semper consilio vicit tantumque eo valuit, ut multa in re militari nova attulerit. Namque illa pedestria arma mutavit. Cum ante illum imperatores magnis clipeis, brevibus hastis, minutis gladiis pugnabant, ille e contrario peltam pro parma fecit ut ad motus concursusque milites essent leviores (più spediti), hastae modum duplicavit, gladios longiores (più lunghe) fecit. (da Cornelio Nepote)