Prugram d`atività - Istitut Pedagogich Ladin

Prugram d’atività
per l ann 2009
deliberà dal
Directorium dl Istitut
ai 18.12.2008
Prugram d’atività per l ann 2009
Cunsciderazions genereles sun l prugram de lëur per l proscim ann d’atività dl
Istitut Pedagogich Ladin
L Istitut Pedagogich Ladin ie unì metù su per dé sustëni ala scoles te si lëur formatif y te si svilup y
adatamënt ai bujëns de nosc tëmps. A chësta maniera fej nce l Istitut pert de dut l sistem scolastich.
Plu avisa à l Istitut giatà tres la Lege Pruvinziela nr.13 dl 30 de juni 1987 la nceria de fé, dlongia l
servisc nuef per l’evaluazion, nrescides y valutazions sun la situazion y i svilups tla scola, de acumpanië la scoles te si svilup y te si autovalutazion, de prué òra formes nueves de nseniamënt y/o
de prugrams nueves tres uni sort de proiec, de pité a duc chëi che lëura te scola la puscibeltà de
se ajurné regularmënter tres cursc y grupes de lëur, de mëter a disposizion dla scoles i libri che va
de bujën y che ne ie sceno nia da giaté sul marcià y de mëter a disposizion de chëi che nsënia
na lingia de mesuns che ti juda a miuré l nseniamënt.
Tres chësc mandat de lege à l Istitut doi gran ciamps de atività: da una na pert po’ unì udù l Istitut
sciche luech de nrescida, de tueda y de svilup per la scola, dal’autra pert sciche luech de servisc
per la Jonta Pruvinziela y tlo dant al dut per l Assessorat de scola y cultura ladina, per l’Intendënza,
per la scoles y scolines y bën ënghe per singuli diretëures, nsenianc, maestri y nce genitors nteressei.
Nce la reforma di Istituc Pedagogics metuda ndrova tres lege pruvinziela nr. 11 dl 26.07.2002
ne à nia mudà sostanzialmënter i fins dl Istitut. Unida a tumé ie me la ncëria per la valutazion dla
sperimentazions, ajache da pert dl Ministero de Roma ne ti vëniel nia plu cunzedù ala scoles de
fé sperimentazions sciche plu da giut.
Ai 16 de lugio 2008 à l Cunsëi Pruvinziel dat prò na lege che reverda dut l sistem formatif dala
scolines ala scoles mesanes. Cun chësta lege uel la Pruvinzia inò ti dé a dut l sistem formatif na
forma plu unitera, cossa che fova jita perduda te chisc ultims ani tres ponc de ududa desferënc
danter la trëi grupes de rujeneda. Tres chësta lege vën tëutes ite nce la scoles de mujiga pruvinzieles tl sistem formatif. Chësc lesierea segurmënter la culaborazion danter la scoles publiches y la
scoles de mujiga nce te nosta valedes. Gran pëis ti vëniel dat te chësta lege ala scolina. La scolina
giaprà ënghe na autonomia aministrativa sciche la scoles à bele giatà tres la lege pruvinziela
n.12 dl ann 2000. I pitli à damoinla l dërt de giaté na lerch tla scolina, sce i cumplësc i trëi ani
almanco fina ala fin de fauré dl ann de referimënt. Tla indicazions pruvinzieles ti vëniel dat gran
pëis ala educazion individuela de uni pitl tenian cont de na bona sozialisazion tres integrazion y
intlusion di pitli plu svantajei o handicapei. L’evaluazion dla scoles che ie bele pieda via dan n
valgun ani unirà nce slargëda ora ala scolina, che giaperà la rejon de n si rapresentant tl cunsëi
per l’evaluazion.
De gran mpurtanza per l nseniamënt ti proscims ani sarà la reforma di cuntenuc de nseniamënt, tlamei
dala reforma naziunela "Indicazioni nazionali" che deventerà tlo da nëus "Indicazioni provinciali".
Chësta indicazions unirà dates prò dala Jonta pruvinziela, do che les sarà lauredes ora da grupes
de maestri adum cun l Istitut y l’Intendënza y purtei dant al Cunsëi scolastich pruvinziel.
Cun Decret dl Presidënt dla Pruvinzia nr. 22 dl 4 de juni 2003 iel unic metui su i Cumitac Pruvinziei de valutazion y l Sevisc de valutazion che toca leprò. L’aministrazion de chësta istituzion
nueva ie unida metuda pra l Istitut Pedagogich. L Istitut Pedagogich se cruzia dla pert finanziela y
aministrativa de chësc servisc y dl personal che va debujën per pudëi fe n bon lëur de valutazion.
Ntant ie bele fineda la prima "legislatura" dl Cumité per l’evaluazion y n à bele metù su da pert
dla Jonta pruvinziela n nuef, cun pitli mudamënc di cumëmbri. Dl Cunité per l’evaluazion fej sën
pert: l Dr. Lois Ellecosta, che ie inò unì lità Presidënt, la stimeda Eveline Moroder, che ie unida
liteda Vizepresidënta, la Dr. Gerda Videsott, sciche rapresentanta dla Università, la stimeda Silvia
Demetz, sciche rapresentanta dl Cunsei scolastich y l Dr. Theodor Rifesser.
Culaburazions
L Istitut Pedagogich lëura adum dant al dut cun duc chëi che à da nfé cun la scoles y scolines o
cun d’autra scoles sciche la scoles prufescioneles y la scoles de mujiga, ma nce cun istituzions de
cultura sciche l Istitut Micurà de Rü. L’atività dl Istitut devënta a chësta maniera na interazion danter
l Istitut y duc chëi che uel se nuzé de si servijes. L ie n gran pert servijes de chëi che duc po’ se
nuzé liediamënter, tan inant che l Istitut ie bon de ti sté do ala dumandes da pert di nteressei.
Culaborazion cun l’Intendënza
La numineda dl Intendënt sciche Presidënt dl Istitut Pedagogich renfurzea dessegur l liam danter la
doi Istituzion y juda nce dassën tla urganisazion di truep lëures y servijes che ie da prugramé y da
mëter a jì per scoles y scolines.
Per la scola iel unì do ca te chisc ultims ani na lingia de mudazions y nuviteies, che ne ie nia for me
stat de utl per l svilup dla scoles. Chësta mudazions se damanda n’atività prugrameda y na culaborazion da pert de tramedoi Istituzions for te si ciamps de cumpetënza. L Istitut Pedagogich sustën te
si lëur la linies genereles dates dant dala Jonta Pruvinziela y da l’Intendënza, ma cëla ënghe de dé
si cuntribut spezifich y de purté ite tla reformes duta si esperienza tres i culaburadëures y i cuntac
cun d’autra realteies scolastiches tl ciamp nazionel y internazionel. Per mëter n drova prugrams y
scumenciadives po’ l’Intendënza se nuzé dl Istitut Pedagogich se damandan la culaborazion o ti
sëurandajan la realisazion cuncreta. L Istitut ie ënghe lià ite te de plu grupes de lëur istituzioneles
dl’Intendënza, sciche la grupa per l’educazion ala sanità y la grupa per l’integrazion di sculeies
tla scoles, sibe chëi cun handicap che chëi che vën tres migrazion.
Culaborazion cun la scoles y scolines
La culaborazion cun la scoles y la scolines ie data tres l cuntat cun i diretëures y cun i nsenianc de
uni livel de scola. Dantaldut se damanda la scoles y scolines na culaborazion per
•
•
•
•
•
•
ti judé a prugramé cursc de formazion y de ajurnamënt
per mëter n drova l svilup scolastich y/o la autovalutazion dla scola
ti judé a prugramé vel proiet nuef te scola o adum cun d’autra scoles
giaté cunseies de prugramazion didatica
ti pité na supervijion individuela sun l post de lëur
giaté cunseies y nformazions per arjinië ìte mesums informatics nueves
L Istitut dëssa aldò dla lege nce cunlauré cun la scoles prufescioneles de nosc raion, tantosc che
chëstes se damanda vel sustëni o aiut. Tres l’oblianza scolastica che ie unì slungeda fina ai 18
ani, uniral a se l dé for na majera culaborazion danter scoles stateles y prufescioneles. Dantaldut
tl ciamp dl ajurnamënt se damanda la scola prufescionela n sustëni cuncret da pert dl Istitut Pedagogich; perchël vëniel giaurì gran pert di cursc nce ai maestri de chëla scoles.
Na sburdla ala culaburazion danter l Istitut y la scola prufesciunela ulovun nce dessegur dé istituzionalmënter tres na cherdeda de n rapresentant dla scoles profescioneles tl Directorium y che ie de
iure Vizepresidënt dl Istitut. Na majera culaburazion uniral dessegur mo a se l dé tl daunì, sce la
pruposta de lege jirà tres, ulache l ie udù dan ora, che n pudrà nce fé la "Matura" tres la scoles
profesciuneles.
N cuntat particuler cëlun nce de tenì cun la scoles dl’autra valedes ladines, ti pitan n sustëni dant al
dut per i mesuns didatics y per la formazion. Dantaldut la Direzion dla scoles de Fascia cun si ufize
de programazion pedagogica nuef OLFED se à damandà de pudëi cunlauré cuncretamënter cun
l Istitut Pedagogich, sibe tl ciamp dla formazion y dl ajurnamënt che tl ciamp dla documentazion
y dla realisazion de material didatich per duta la sort de scoles.
Culaburazion cun d’autra Istituzions
L Istitut Pedagogich tenirà inant y cialerà de slarge òra i cuntac cun l’autra Istituzions che à da n
fé dant al dut cun la scola. Tlo iel da numiné dant al dut i autri doi Istituc Pedagogics de nosta
Pruvinzia y cun l ufize OLFED (ofize ladin formazion e enrescida didattica) de Fascia. I autri istituc
pedagogics tl rest dla tla Talia, che se tlamova IRRE, ie unic tëuc ju o miec tëuc ite tla Direzions
generels dla scola de uni Region. L ie da tenì i cuntac cun la lies di maestri tla valedes ladines
(UML y Lia di maestri de Gherdëina), ma ënghe cun l’autra lies di maestri (KSL, ASM) y cun chëi
ufizies dla Pruvinzia che se dà ju almanco n pert cun la scola y cun la rujeneda sciche i ufizies dla
cultura, i ufizies soziei, i ufizies de traduzion, i ufizies per la defendura dla natura y l ufize per l
ejam de bi- y trilinguism.
Nce cun i rapresentanc de Fodom y Ampëz, che à da nfé cun la scola, iesun tl lëur de renfurzé i
cuntac per udëi coche l Istitut posse vester de aiut dant al dut per la cuestions dl nseniamënt y dla
formazion di maestri tla rujeneda ladina.
L Istitut ie unì nvià a tò pert pra de plu grupes de lëur, sibe dl Istitut Pedagogich tudësch che de
chël talian. Ënghe pra grupes istituzioneles, sciche pra chëla sun la securëza te scola, dla protezion zivila o chëla dl ajurnamënt y dla scunanza dla natura pra l Istitut Pedagogich tudësch ie l
Istitut unì nvià a fé pea. Ënghe pra la grupa che se dà ju cun l’integrazion di sculeies migranc fej
pert na culaburadëura (Dr. Erna Flöss) dl Istitut Pedagogich. La tematica dl’integrazion di migranc
te nosta scoles ie dassën atuela, perchël iel nce uni metù su ultimamënter per la scola ladina na
grupa spezifica che se dà ju cun nosta situazion. Chësta grupa ie na sotgrupa dla grupa per
l’integrazion pra l’Intendënza, ulache l fej nce pert la medema culaburadëura dl Istitut Pedagogich.
La culaborazion te duta chësta grupes juda dassën a cuordiné l’atività y ënghe a mparé a cunëscer
l lëur dl’autra istituzions.
Na bona culaborazion y n raport produtif cialeran de avëi inant cun la Università Liedia de Bulsan
y tlo dantaldut cun la Facultà de Scienzes dla Furmazion a Persenon. L Istitut dëssa vester l liam
danter l’Università y la scola y pité si esperienzes dantaldut per la pert pratica dla formazion. Bele
cun l ann academich 2006/07 à scumencià a nsenië te chësta facultà l prof. Paul Videsott che
cuer damoinla la catedra de ladinistica a Persenon. A chësta maniera iel plu saurì giaté n suport
scientifich per dut chël che à da nfé cun la rujeneda ladina. Na pert dla tuedes scientifiches y
nrescides che l Istitut fej, ma ënghe vel proiet inovatif possa a chësta maniera unì fat plu saurì
deberieda cun l’Università per nvië via l cuntat di studënc cun nosta scoles bele ntan l tëmp de
furmazion tl’Università. Pensan ala dissertazions di studënc, possun zënzauter se nuzé de chisc
studënc per fé vel tueda sun nosta scoles y scolines ulache l fossa mo truep ciampes da analisé y
nrescì scientificamënter. Per la pert didatica cialeran inant de se nuzé dl dr. Rico Cathomas che
vën dai Grijons y che nsënia la didatica dla rujenedes ai studënc ladins ti ultims doi ani de si studi.
Chësta didatica che va te na direzion integrativa dla rujenedes ti pietun nce sciche ajurnamënt ai
nsenianc che nsënia bele plu giut tla scoles ladines, per arjonjer na vijion plu unitera tl nseniamënt
dla rujenedes. Fruc cuncrec à bele purtà la culaburazion cun l prof. Videsott pra l Glosser filosofichteologich dat ora da puech y la presënza dl Prof. Videsott tl Directorium dl Istitut. I resultac di proiec
LINEE y dant al dut dl proiet sun la storia dla leteratura ladina pudrà vester de utl per l nseniamënt
dl ladin tla scoles autes.
La cunvenzion cun l’Università de Verona ie ntant unida stluta jù, ajache l fova bele doi ani che
degun studënc ne se ova plu damandà n practicum te nosta istituzion. La cunvenzion po’ for inò
unì reativeda.
Na culaborazion particulera tën l Istitut cun i Istituc culturei ladins y dantaldut cun l Istitut "Micurà
de Rü". Da canche l ie unì metù su l Istitut culturel nuef de Col à nosc Istitut nce tëut su cuntat cun
chësc Istitut ti metan a disposizion duta la publicazions dl Istitut. Nce cun l Istitut culturel Majon
di Fascegn tëniun cuntat y n se barata ora duta la publicazions. L ie udù dan òra tla lege, che l
Istitut Pedagogich posse se nuzé dl Istitut "Micurà de Rü" canche l à debujën. L Istitut Padagogich
à l dërt de lité n si rapresentant tl cunsëi d’aministrazion dl Istitut "Micurà de Rü". Te n daunì dëssun
nce tenì cont de na rapresentanza dl Istitut Micurà de Rü tl Directorium dl Istitut Pedagogich. Aldò
de na delibera dl Directorium dëssa vester l Istitut "Micurà de Rü" garant per la drëta ortografìa
adurveda tla publicazions ladines de nosc Istitut. Da desplajëi iel che l ne ie nia unì a se l dé na
pitla sënta per l Istitut tl frabicat nuef dl Istitut Micurà de Rü che ëssa dessegur judà prò a slargë
ora la culaburazion danter la doi istituzions.
Deberieda cun l’Istitut "Micurà de Rü", ma nce cun l Istitut culturel de Fascia y cun la Generela fajova
l Istitut Pedagogich pert dla cunvenzion SPELL. Sce y te ce forma che chësta cunvenzion dëssa jì
inant ne san al mumënt nia. Duta la cuestion dl ladin standard ie al mumënt te na fasa de stasis.
Strutura y personal dl Istitut
La sënta prinzipela dl Istitut Pedagogich ie tla streda Pintri nr. 29 a Bulsan, adum cun l’Intendënza
Ladina. Chësc porta urganisativamënter n gran vantaje, ajache truepa cosses (deliberes, dumandes
de finanziamënt, decrec dl personal ...) passa aministrativamënter tres l’Intendënza. Ma nia me la
urganisazion ie plu scëmpla, nce l cuntat danter la persones che lëura tla doi istituzions ie deventà
plu saurì y plu daviert.
L Istitut à a disposizion sibe personal nseniant cumandà dala scoles che personal aministratif
metù a disposizion dala Pruvinzia.
Per realisé l plann de atività à l Istitut de bujën dantaldut de culaburadëures cumpetënc che ie
nteressei ai svilups nueves tla scola, che ie davierc ala culaburazion danter l’istituzions y la scoles
y che se proa a ti jì ncontra ai bujëns de nosta jënt. Da l’autra pert ie la cundizions de lëur per i
maestri cumandei nia tan saurides, ajache i muessa fé l medemo orar di dependënc pruvinziei y
se spusté almanco per n valgun dis el’ena a Bulsan. Ënghe la pitla reforma di Istituc dl 2002 ne à
nia purtà vel de nuef per l personal dl Istitut. Nce n aumënt dla njonta per l lëur cualificà che i fej,
ne ie fina sën mo nia unit a se l dé, nce sce la njonta ne ie nia plu unida auzeda dal ann 1994
incà. Nscì an messù cialé de abiné a vel autra maniera culaburadëures che sëurantulëssa i ciamps
de lëur udui dan ora sceno per nsenianc cumandei dala scoles. Cun delibera dla Jonta Pruvinziela
nr. 2247 di 26 de juni 2005 iel stat mesum spusté doi posã per nsenianc cumandei dal cuntingënt
dla scola via sun l cuntingënt per l’aministrazion pruvinziela cun la garanzia che i vënie resservei
per l Istitut Pedagogich y che i tome ino zeruch ala scola, sce i ne ëssa nia da unì adurvei.
Ajache l organich dl Istitut muessa nce curì l Servisc per l’evaluazion iel unì auzà dala Jonta pruvinziela da 4 a 5 unitieies. La stiera per l’evaluazion dla scoles ladines cuer la nsenianta Dr. Rosmarie
Mussner, che depënd me aministrativamënter dal Istitut. Per i contenuc dl lëur depëndla dal cumité
per l’evaluazion y plu avisa da si Presidënt.
La situazion dl personal cëla ora al mumënt nscila: Sciche maestri cumandei lëura la Dr. Erna
Flöss y la Dr. Gretl Senoner (50%); La referënta per la furmazion la Dr. Sara Bassot ie al mumënt n
maternità. Ntant ova sëurantëut la urganisazion dla furmazion y dl ajurnamënt la Dr. Barbara Piaz
za, che fajova dant l lëur dla Anita Demetz che ie mo for n maternità. La Dr. Piazza se damanda
proscimamënter de pudëi tò per l rest de si ncëria (auril 2010) l tëmp per i genitors (Elternzeit).
Referënt per l’informatica y per la documentazion dl Istitut ie l Dr. Felix Ploner che lëura de regula
trëi dis al’ena a Bulsan y doi dis tla Val Badia. La Dr. Rosmarie Mussner, che ie cumandeda pra
l servisc dl’evaluazion, lëura ënghe n pert a Bulsan y n pert tl ufize de Sëlva aldò di bujëns. Dal
scumenciamënt dl ann de scola 2008/09 inant iel stat mesum cumandé la Dr. Erica Pedevilla
per l 25% de si lëur pra l servisc dl’evaluazion. Ëila lëura praticamënter n di al’ena adum cun la
culaburedëura Dr. Rosmarie Mussner.
L Istitut cialerà inant, tl cheder de na majera reforma, che l vënie a se l de plu sortes de cumandi
che ti pudëssa unì ancontra plu saurì ala ghiranzes di maestri nteressei a n tel lëur cualificà. L ie
dessegur da muië, sce de bona esperienzes de maestri che à tenì giut scola ne pudëssa nia plu
unì adurvedes tl Istitut Pedagogich.
Pra la trëi uniteies de personal aministratif metudes a disposizion dala Pruvinzia iel stat y l sarà mo
vel mudazion da se aspité. Sun la stiera de Anita Demetz, che ie per l segondo iede n matarnità,
iel al mumënt l Dr. Hugo Lanzinger. La culaburadëura Ivana Costabiei che ie unida zeruch dala
maternità cun l scumenciamënt dl 2008, lëura a mez tëmp (2 dis y mez vertical). Ëila à damandà
de pudëi spusté si sënta de lëur te na scola auta a Burnech. Chësc ti ie unì cunzedù da puech y
bonamënter mudrala post de lëur cun l scumenciamënt dla ann 2009. Na stiera a tëmp plën dl
cuarto livel devënta a chësta maniera liedia. Na nuvità per l Istitut ie l telelëur che ti ie unì cunzedù
al culaburadëur Walter Glira. Ël à la respunsabeltà per duta la bilanz dl Istitit.
Sëuraprò se nuzea l Istitut de ncëries che possa unì dates a professëures de Università, a maestri y
a studënc. L Istitut se nuzea nce di truep artisã che viv tla valedes ladines canche l se trata de ilustré
vel liber de scola o vel autra publicazion dl Istitut. Nce la scola d’Ert cun si nsenianc i si sculeis
sëurantol la realisazion grafica de vel publicazion.
La sënta destacheda te Gherdëina ie deventeda n pont de referimënt per duc i maestri y la maesteres dla scoles y dla scolines de Gherdëina. Chësta sënta vën nuzeda dant al dut dala doi
culaburadëures de Gherdëina che ie tl Istitut per nia messëi se spusté uni di a Bulsan. Ma n cialerà
inant de giaté na senta definitiva tla vedla scola elementera de Urtijëi, eventualmënter adum cun i
culaburadëures dla ntendënza sciche zënter de consulënza pedagogica.
La puscibeltà de na tel sënta sciche zënter de consulënza pedagogica tla Val Badia ulëssun se
damandé tl zënter de Piculin ulache l ie bele na sënta per la direzion dla scolines. La sënta spereda
tl fabricat nuef dl Istitut Micurà de Rü ne ie per l mumënt nia unida a se l dé, scebën che la fova
unida mpermetuda dal Assessëur Mussner.
Cunsciderazions genereles sun l’atività
Gran mpurtanza ti dajerà l Istitut inant ai svilups nueves tla scola. L cunscidrea perchël cun cura dut
chël che suzed a livel nazionel y pruvinziel. A livel naziunel ie te chisc ultims mënsc leveda su na
gran protesta contra l guviern y dant al dut contra la Ministra Gelmini che ulëssa ti tò ala scoles ti
proscims trëi ani ntëur 80.000 posã da maester. Nce l’introduzion dl "Maestro unico" tla elementera, dla notes a zifres y la nota de cumportamënt lieda al passé o no dl sculé à fat rie sanch tla
scoles dla Talia. La Pruvinzia messerà me sëurantò n pert chësta diretives nueves, for sce les unirà
bën a se l dé tl rest dla Talia.
La majera mudazion ti ani passei ie dessegur stata chëla de pité ëures facultatives, sibe teles de
ublianza che teles liedies. Tlo po’ uni scola aldò dla cumpetënzes di maestri y aldò di debujëns
dla families pité de uni sort de materies y nseniamënc. Per savëi plu avisa cie che l ie unì pità tla
singula scoles y pudëi prugramé miec per l daunì iel unì fat dal servisc per l’evaluazion na nrescida
sun chësta ëures facultatives. L resultat ie stat drët positif y à desmustrà che chësta ëures ie unides
tëutes su drët bën sibe dala families che dai sculeies.
Tl ann de scola 2006/07 an purtà l nseniamënt dl englëisc fin ju tla scola elementera y plu avisa
tla cuarta tlas; l ann passà iesun jic inant cun l englëisc fin te cuinta. A chësta maniera ons bele tla
ultima doi tlasses dla elementeres ladines cater rujenedes tl curiculum ufiziel dla scola. La presënza
de tan de rujenedes una dlongia l’autra se damanda na didatica n pue particulera dl nseniamënt
dla rujenedes. L’esperienzes che n à fat te chisc ultims ani tres sperimentazions y proiec à desmustrà che l ie dassën positif, sce n cëla de cunfronté y de lië adum y nia despartì la rujenedes. Na
didatica ntegreda dla rujenedes ie perchël, do la minonga de trueps, la drëta resposta ai debujëns
de na didatica moderna dla rujenedes. Chësta didatica dëssa unì adurveda te duta la tlasses dla
elemtera; la ne ie nia scrita dant, ma cunsieda sciche metodologia cun chëla che n po’ arjonjer
na miëur integrazion de duta la rujenedes nseniedes. Do che na grupa de lëur à njinià ca la
indicazions per l nseniamënt dl nglëisc tla scola elemntera, à l Istitut adum cun l’Intendënza cialà
che l vënie resservà n valgun posã per i maestri ladins che uel se perfezioné te si nglëisc te cursc
de doi ani tla Facultà de Scienzes dla Formazion a Persenon. Nce l ajurnamënt individuel te luesc
ulache l vën rujenà englëisc, vën sustenì inant dal Istitut.
L prugram de atività che vën tlo presentà dëssa avëi doi fins: un ie chël de ti presenté ai organns
interns y a duc i culaburadëures dl Istitut l prugram di lëures che dëssa unì fac tl Istitut ti mënsc che
à da unì y l segondo ie chël de ti fé cunëscer a duc i nteressei òra dl Istitut y mascimamënter sanbën ala scoles y scolines te ce direzion che se muev l Istitut tl daunì. L prugram vën nce presentà
sun la plata internet dl Istitut ("istitut.pedagogich.it" o "pedagogich.it" - for zënza "www") y n possa
sanbën nce se l desãiarië da ilo.
Tres la reforma dla lege di Istituc bele numineda dessëura iel sën tl Istitut nce l „Cunsëi tecnichscientifich“ che à scumencià si lëur valutan y fajan propostes per l program de atività y valutan l
lëur fat ti ultimi tëmps dal Istitut. Nce chëst’ann ti à chësc cunsëi cialà al prugram de atività y fat
cunsciderazions de chëles che n à tenì cont pra la redazion definitiva. De chësc cunsëi fej pert
l Presidënt da dant l Dr. Franz Vittur, la Ispetëura per l’integrazion y cumëmbra dl Directorium dl
Istitut tudësch Dr. Rosa Anna Ferdigg y l Dr. Kurt Egger, cunesciu da nëus tres si lëur scientifich tl
ciamp dla rujenedes.
Cuncretamënter se tol l Istitut dant de mëter a jì chësta ativiteies y scumenciadives:
1. Nrescides y proiec
• Tres l’autonomia, che ti ie unì data a uni scola, se sëurantol uni scola nce la respunsabeltà de
se valuté se nstëssa. Do che l ie unì istituì l Servisc per l’evaluazion saral dantaldut chësc servisc
che se tol sëura de ti dé n sustëni a uni scola, che la sibe bona de realisé chësta autovalutazion
che dëssa pona vester la basa per la valutazion da dedora. L Istitut juderà pea fina ulache l va
de bujën. Ala fin dl 2007 ie unì presentei i resultac "de mascima" dla nrescida PISA che fova
unida fata ntan l ann de scola 2005/06. I resultac de dut Südtirol à mustrà che la scoles ie a
n bon livel. I resultac dla singula grupes de rujeneda ie unic presentei permò de mei dl 2008. L
ie da tenì cont, che ntëur l 60% di sculeis ladins va ora dla valedes ladines a scola. Chisc toma
ite tl gran poz dla scoles tudësces o talianes. N à perchël cialà de giapé trëi sortes de resultac
dai respunsabli dla PISA: i resultac di sculeies tla valedes ladines, i resultac di sculeies ora dla
valedes ladines y na media di doi resultac. Do n gran lëur de nrescida per giapé ora i sculeies
ladins che va ora dla valedes ladines a scola, iel stat mesum avëi chësta trëi sortes de resultac
che nes desmostra scientificamënter, chël che trueps se aspitova bele: che i resultac di studënc ora
dla valedes y chëi tla valedes ladines ne ie nia valives, ma che la media de tramedoi resultac ie
bendebo bona n cunfront cun chëi dla autra grupes de rujeneda. Tl 2009 da d’ansciuda saral
bele la proscima nrescida PISA, chëst iede cun n majer pëis sun la cumpetënzes linguistiches.
• Na nrescida sun la cumpetënza linguistica nce tl scrit di sculeies dla cuinta elementera ie unida nvieda via dal servisc per l’evaluazion se nuzan dla culaburazion dl zënter de cumpetënza
linguistich dl’Università de Bulsan che vën menà dala Ex-Retëura Rita Franceschini. Duta la direzions raionels fova a una che chësta nrescida vënie fata, dal mumënt che la scola paritetica
festejea i 60 ani da canche la ie pieda via. Nrescides sun la cumpetënza tl scrit ie reres y ries
da mëter a jì. Perchël iesun cuntënc che chësta nrescida ie unida a se l dé tan debota cun l aiut
dla Università.
Per dut chël che à da n fé cun la valutazion tla singula scola à uni direzion numinà n respunsabl.
A chisc respunsabli ti pieta l Istitut uni ann na formazion aposta cun reladëures spezialisëi sun
l’evaluazion da tlo y ora de ca.
• L englëisc tla scola mesana ie bele da mpez deventà curiculer te duta la scoles mesanes ladines.
Cun l ann de scola 2007/08 ie l englëisc unì purtà ju fin tla cuartes y cuintes elemteres. Chësta
ëures de englëisc vën tenides aldo de na norma statela da maestres dla elementra che à fat pra
l cuncors nce n ejam de englëisc. Chëla maestres che sa bele n pue de englëisc y che ulëssa
n di o l’auter ënghe nsenië englëisc tla scola elementera possa fé pea pra n curs de doi ani
che vën pità dala Facultà de Scienzes dla Formazion a Persenon. Per ti pité ënghe a duc i autri
maestri la puscibeltà de mparé o miuré la rujeneda englëija urganiserà l Istitut inant - adum cun
l servisc de formazion dl Istitut Micurà de Rü - na lingia de cursc de englëisc per maestri, spartìi
su puscibilmënter aldò dla cumpetënzes linguistiches y te tramedoi valedes. I cursc ie unì slargëi
òra ti ultims ani nce ai maestri dla elementera y ala maestres dla scolines n vijion di svilups soziei
nueves (computer, migranc, globalisazion) che "ubligherà" indiretamënter la maestres a cunëscer
l englëisc. Ultimamënter ne dëssa vester la cumpetënza dl englëisc da pert di sculeies ladins che
va a scola ora dla valedes ladines nia manco bona de chëla de si coleghes tudësc y taliani.
Chësc ie n svilup positif, sce n l cunfrontea cun la nrescida fata dan n valgun ani dal ispetëur
Ellecosta, ulache i resultac di sculeies ladins ne fova nia drët positives.
• L Istitut adum cun l Servisc per l’evaluazion tulerà inant pert ala nrescides metudes a jì dal Cunsorz
dla OECD PISA o/y dal Ministero dla Publica Istruzion n cont dla valutazion di sculeies y dla
scoles. L proscimo iede ti uniral inò dat n majer pëis ala rujenedes pra la nrescida PISA, che
unirà fata d’ansciuda dl ann 2009.
• L Istitut cialerà inant de dé n suport ënghe finanziel dantaldut per chëi proiec, ulache l vën pruà
òra zeche de nuef sibe tl ciamp dla metodologies che tl ciamp di cuntenuc. Chësc sustëni và bele
mpue tla direzion de n "Gold ladin". Dan doi ani iel unì sustenì per ejëmpl l proiet "Roberta",
che à da nfé cun l’educazion tecnica, ulache n dëssa dant al dut nvië via i sculëies y dantaldut
nce la sculees a se dé ju cun soluzions tecniches inovatives. Per l proscimo ann fossl da sustenì
n proiet che se tlama "Mobiles Forschungslabor" o l proiet di "Cufri matematics" o l proiet de l
"Schach te scola per duc".
•Dantaldut se tol sëura l Istitut de finanzië proiec che à danfé cun l’educazion ambientela, ulache
l ie na grupa de maestri aposta che valutea i proiec menei ite dala scoles. Te chisc ultims ani iel
stat n valguna scoles i scolines che se à nuzà de chisc finanziamëc, che vën metui a disposizion
Istitut, per njinië ca miec l vezon y/o la plaza dan si scola o dan si scolina. Per purté i sculeies
a avëi for n majer cuntat cun la natura à l Istitut, for cun i scioldi dl’educazion al ambient, njinià
sibe na pitla stazion meteorologica per usservé da pert di sculeies dut chël che suzed cun l tëmp,
che n telescop per udëi dut chël che suzed pra la stëiles y nosc planec. Chisc mesums possa
unì mprestei ora dal Istitut y adurvëi tla scoles. Per i maestri nteressëi an metù a jì n pitl curs de
ajurnamënt sun la tematiches dla metereologia y dl’astronomia. Gran suzes à abù l curs pità ai
maestri dla doi valedes dal titul "Cie conta pa la stëiles? Pitl curs de Astronomia".
Ënghe proiec de teater, de mujiga, de film o sun autra tematiches possa unì sustenii, sce i à n
carater de model per d’autra tlasses o scoles. Nscì à l Istitut finanzià de plu cursc de teater che
univa tenii tla scoles da referënc profesciunei. Chësc sustëni ulëssa l Istitut purté inant, ajache n
ie dla minoga che propi tres l teater possun ativé pra i sculeies truepa cumpetënzes che va sëura
chëla cumpetënzes ora che vën normalmënter pertendudes tla scoles ma che dassëssa fé pert de
uni persona.
• Una dla cosses de majera mportanza te nosta scoles ie l enseniamënt dla rujenedes. La grupa de
lëur per miuré la cumpetënzes linguistiches tla scoles ladines metuda su dan de plu ani ova njinia
ca na lingia de prupostes de co ti dé sustëni ala scoles y scolines tl ciamp linguistich. Danter l
auter ovla nce fat la pruposta de n nseniamënt plu contrastif dla rujenedes.
Chësc àn cialà de mëter ndrova te chisc ultims ani. Mpede mëter ite tla prima tlas dla elementera
mo na rujeneda fulestiera, coche la reforma udova danora per la scoles tl rest dla Talia, an pensà
de ativé, dal mumënt che on bele trëi rujenedes tla prima tlasses, te duta la tlasses dla elementera
la metodologia dla didatica ntegreda dla rujenedes. Pra chësta metodologia dëssa se ancunté
duta la rujenedes nseniedes te scola per pudëi cunfrunté diretamënter la cumpetënzes arjontes te uni
rujeneda dai singuli sculeies. La maestres che se tol sëura de chësta metodologia, vën acumpaniedes
ntan l ann de scola dal Dr. Rico Cathomas che tën regularmënter ancuntedes de ajurnamënt y che
va nce a vijité la singula tlasses ulache l vën tenì l’ëures de didatica ntegreda dla rujenedes. Tla
cuartes y cuintes elementeres cëlun de cumbiné la didatica ntegreda dla rujenedes cun l portfolio
di lingac. Tla scola mesana cëlun de crì tematiches nteressantes cun chëles che n po’ pona lauré
danter de plu materies i rujenedes. Nce la scoles autes à desmustrà nteres per chësta metoda y
chir cuncretamënter na streda per pudëi la realisé.
Nce la studëntes dla Università de Personon à laurà ora material da adurvé tla ëures de si practicum
tla scoles y che va a sustëni dla didatica ntegreda. Per sustenì cuncretamënter chësta metodologia
de nseniamënt se à l Istitut tëut dant de dé ora doi mapes de lëur per i maestri: una per la scolina
y una per la scola elementera. Te chësta doi mapes saral laite na lingia de uniteies diatiches y na
DVD che desmostra coche n possa lauré cuncretamënter te scola y tla scolina cun chësta metodologia. De plu sun chësc proiet vëniel dit sota l capitul 3 "Documentazions y publicazions".
• Inant jirà nce l proscim ann l proiet de la gramatica paradleda danter la trëi rujenedes ladin,
tudësch y talian. I Professëures de Università Sitta, Gallmann y Runggaldier che l Istitut à bele
nciarià da n valgun ani cun l’elaborazion de na gramatica paradleda che vede bën per la scola,
à bele laurà dassën pra chësc proiet nuef, che ie ënghe per ëi zeche de nuef y nia tan saurì da
realisé. Sota l titul "Lingac a cunfront" an pudù presenté ai 23 de mei dl 2008 la prima publicazion de chësc gran lëur tla Università de Persenon dan na gran cumpëida de nteressei.La prima
publicazion se dà ju cun l verb, cialan de splighé nce cun truep ejempli coche se desferenzieia
l’adirvanza dl verb danter la rujenedes. N dut an calculà de dé ora 7/8 de mëndra publicazions che curissa pona duta la gramatica dla trëi rujenedes, mustran su dant al dut i periculi de
interferënzes, ma nce chël che ie de medemo tla trëi rujenedes. La proscima publicazion che
dassëssa unì ora tl 2009, se dajerà ju cun l pronomen.
• Pra l proiet "Vares tl plurilinguism" se tratl de na metodologia per ruvé a na bona cunescënza di
10
lingac pian via dala cumpetënzes individueles de uni mut y muta. Tres l cuntrat numinà dessëura
à l Dr. Rico Cathomas giatà la ncëria de se to sëura dla scolines y de tenì la formazion ala maestres dla scolina. Chësc garantësc na bona continuità nia me ti cuntenuc, ma nce tla metodes
adurvedes sibe tla scolines che tla scoles. Drët aprijà vën la supervijion che l Dr. Cathomas tën,
jan da scolina a scolina ti dajan cunsëies ala maestres y culaburadësses. Propi a chësc lëur de
acumpaniamënt sun l post de lëur messeran ti dé for plu y plu pëis y plu lerch. De gran aiut ie
nce l cuntribut che dà te chësc proiet la maestra dla scolina Brigitte Perathoner, cumandeda bele
da plu ani incà tla Università de Persenon.
• Cun l ann de scola 2007/2008 ie inò unì nciarià l maester Hubert Pescollderungg cun l’educazion
informatica tla scoles ladines. Ël dëssa se dé ju dantaldut cun la pert didatica dl’informatica. La
pert di problems tecnics dëssa resolver dantaldut la firmes che ie unides nciariedes aposta. Gran
pëis ti dal dant al dut al sustëni di maestri che se tol sëura dl nseniamënt informatich tla elementeres.
Tlo vala de bujën de formes nueves de didatica, tenian cont dla puscibelteies de cunescënza
di sculeies te chësta tlas y de chësta età. N messerà nce se fé pensieres coche dëssa cialé ora
i programs de informatica tla mesanes y tla scoles autes dal mumënt che n pëia via sën bele tla
elementera cun l nseniamënt almanco elementer dla informatica. L ie sceno l gran pericul che i
sculeies che ruva tla mesana y tla auta vëighe y "mpere" for la medema cosses. De aiut sarà nce
l culaburadëur Dr. Felix Ploner respunsabl per la pert informatica tl Istitut Pedagogich. Chisc doi
spezialisã se spartirà su i lëures che ie da fé tla scoles dla doi valedes.
L ciamp informatich resta nce do che n à pità truepa formazion, n ciamp ulache n muessa dassën
ti sté do per no pierder l cuntat cun i svilups che se muda for plu y plu riesc. Dantaldut cialeran
de urganisé per i respunsabli informatics de uni scola o direzion cursc che i tën ajurnei sun la
cuestions de informatica de majera mpurtanza.
• N gran lëur che se à tëut sëura i trëi Istituc Pedagogics y la Intendënzes ie chël de ti njinie ca
n portfolio dla rujenedes per duc i sculeies dl Südtirol. Chësc ie n lëur che à mpenià truepa
persones per de plu ani. Cun chësc gran proiet uelun arjonjer de plu cosses. Per prim na miëura
documentazion dla cunescënzes y cumpetënzes linguistiches di sculeies. Pona ulovun arjonjer,
che uni sculé sibe nstëss bon de valuté si cumpetënzes n cont dla rujenedes. Y per terzo ulovun
cun chësc njinië ca n mesum per pudei paradlé i resultac arjonc cun i resultac arjonc da d’autri
sculeies tla UE. Ntant ie l portfolio per la elementeres y per la mesanes bele unì validà dala
Cumiscion dl CE, stampà y spartì ora ala scoles. A chëi maestri che uel adurvé l portfolio dla
rujenedes ti vëniel pità na formazion aposta per savëi dal adurvé. Ntant iesun bele ruvëi ala
fin nce cun l portfolio dla rujenedes per la scoles autes y n aspieta me plu che l vede n stampa
do la ultima mudazions dates dant dala Cumiscion dl Cusëi Europeich. Nce tlo ti uniral pità ai
maestri da pert dl Istitut Pedagogich na formazion aposta per savëi dal adurvé canche dut sarà
tan inant. I custimënc de chësc gran proiet vën spartii su danter i trëi Istituc Pedagogics. L fossa
mo da udëi, sce la jissa a fé na verscion unica cun la doi variantes ladines te un n cudejel.
L Istitut se à tëut sëura de tenì y ajurné la HomePage per l portfolio de dut Südtirol, ulache l vën
dat la spligazions metodologiches y didatiches de dut l proiet. La HomePage ie da abiné sota:
"www.esp-pel.it".
• Dal mumënt che la tlasses cun de plu mujiga tla Scola mesana de Urtijëi à bele na cërta tradizion
y n gran suzes de sculeies che uel les frecuenté, sëntun for plu y plu l debujën de na continuità
tres na sezion de mujiga tla Scola d’Ert de Urtijëi. Per ti dé n sustëni a mëter a jì na sezion musichela nce te si scola se an abinà ultimamënter danter i respunsabli dla Scola d’Ert dl’Intendënza,
dl Istitut Pedagogich y dla Scola de mujiga. I nsenianc dla Scola d’Ert fossa a una cun na tel
sezion. N cëla åën de fé prupostes cuncretes y de giaté l sustëni da pert dla Jonta pruvinziela
11
per l finanziemënt dla stieres che va de bujën.
• L proiet Comenius 2.1 INFO ie unì a se l dé tres l nteressamënt dla Intendënza ladina y la Direzione Generale per gli Affari Internazionali dell’Istruzione Scolastica dl Ministero a Roma. Chësc
proiet Comenius dal inuem INFO che uel di "Individuazione di un modello di formazione
in aree plurilinguistiche" vën cuordinà y aministrà da nosc Istitut adum cun l’Intendënza. Chësc
proiet ie ntant bele finà via cun n Cuvëni de duc i partezipanc a Trieste. Ala fin de chësc proiet
iel unì publicà doi volums cun propostes de formazion adum a n CD-ROM cun na lingia de
documentazions y de fimac pratics. Åën aspietun mo che la UE debe la "liberatoria" per duta la
pert aministrativa y contabla dl proiet.
• L Istitut Pedagogich sustën nce proiec che vën metui a jì deberieda da duc trëi i Istituc. Nscì
sustenirà l Istitut na mostra dal titul "Settanta anni dall’emanazione delle leggi raziali in Italia" che
vën metuda a jì dala Ntendënza taliana. Deberieda cialeran nce inò de mëter a jì i dis dl’ert
"KUNST-ERT-ARTE" tla scola d’Ert de Urtijëi per i maestri che nsënia l’educazion artistica l ann
2009 d’instà. "Dieberieda" ie nce l titul de na publicazion unida ora da permò cun cianties,
bai, stories y taialonges te trëi rujenedes per la scolines de dut Südtirol ulache l Istitut à laurà pea
dassën per la pert ladina y per la urganisazion. Nce l liber nuef de storia per la scoles autes ie
n proiet che vën purtà inant y finanzià deberieda dai trëi Istituc.
• L Istitut à tëut pert ala prima "Bildungsmesse Futurum" . Pra chësta ucajion à l Istitut mustrà adum
cun l’Intendënza, proiec che ie unic fac te chisc ultims ani. Chësta scumenciadiva uelun tenì
inant uni doi ani. Ajache l ie stat na esperienza positiva tuleran ino pert l proscimo iede che sarà
de nuëmber dl 2009.
2. Formazion y ajurnamënt di maestri
L Istitut à giatà dal legisladëur la ncëria de mëter a jì cursc de ajurnamënt sibe per i diretëures che
ënghe per i maestri, mplù possl dé cunsëies a scoles y lies che tën de tei cursc sce ëi se l damanda
(L.P. nr.13, dl 30 de juni 1987 Art.14).
La formazion y l ajurnamënt di maestri ie la seves de na scola che uel tenì cont di svilups y di bujëns
dla jënt. Ënghe l miëur model o sistem de scola à de bujën de maestri che sëurantòl cun cunvinzion,
cun savëi y cun la cunescënza dla metodes nueves de nseniamënt si stiera da nseniant.
• Per mëter adum l prugram de formazion y ajurnamënt anuel iel unì metù su na grupa de lëur
ulache l ie rapresentedes duta la istituzions che pieta cursc de formazion y ajurnamënt: l Istitut
Pedagogich, l’Intendënza, la Direzion dla scolines, l Servisc psicopedagogich, l Servisc per
l’educazion ala sanità, l Servisc per l’educazion informatica, l’UML y duta la sortes de scoles y
la scolines. Chësta grupa fej la prupostes aldò di bujëns di maestri che vën pona metudes ite tla
brosciura dl „ajurnamënt ufiziel“ dla scola ladina.
Davia che i maestri ladins possa ënghe tò pert ai cursc de ajurnamënt pitëi dai autri doi Istituc
Pedagogics vëniel cialà de pité per i maestri y diretëures ladins cursc y scumenciadives tenian cont
di bujëns spezifics de nosta scola.
• N cont dla formazion tla Scolines ladines an stlù ju cun de bon resultac la formazion dla dirijëntes. Dlongia la formazion de doi ani per la culaburadësses pedagogiches, urganiseda da
pert dla Direzion dla scolines adum cun l Istitut Pedagogich y che jirà mo inant ntan dut l ann
2009, uniral metù a jì na formazion per espertes tla didatica ntegreda dla rujenedes tenida
da Rico Cathomas. Chësc dassëssa ti cunsentì ala scolina na cërta autonomia tl manejé chësta
12
didatica nueva y nia avëi for de bujën de aiut da dedora.
• Un di bujëns spezifics de nosta scola ie zënzauter l perfezionamënt dla rujenedes per uni maester,
y tlo dantaldut per chëi che muessa savëi da n adurvé deplu, sciche i maestri dla elementera.
Dant al dut per chisc vëniel cialà de ti pité nce formes nueves de ajunamënt y de eserzizies
linguistics sciche colloquiums danter maestri y native speakers y cursc te luesc, ulache l vën rujenà chëla rujeneda y ulache n viv ënghe pea chëla cultura. N cialerà inant de pité i cursc de
lingaz oradecà ntan i mënsc da d’instà, nscì a Roma, a Salzburg o a München, fac y organisei
„sun mesura“ per nosc maestri. Dantaldut nce per i nsenianc de nglëisc vala debujën de ti pité
puscibelteis de svilupé y miuré si cumpetënzes linguistiches y de audì rujenan native speakers.
Perchël sustenirà l Istitut inant viajes te raions ulache l vën rujenà nglëisc. Na scumenciadiva drët
neressanta y che à purtà y porta dessegur n gran utl ai partizipanc ie l "English coffee", che
ie unì metù a jì dal Istitut adum cun duta la maestres che nsënia nglëisc tla scoles de Gherdëina. Pra chësc "English coffee" se urta la maestres n iede al ena cun n native speaker, che vën
mandà dala urganisazion Alpha Beta, y che rejona sun d’uni sort de tematiches fates ora cun
i partezipanc.
•Ultimamënter ie stac i maestri nstësc a se damandé che l vënie inò pità vel curs de ladin, minan
tlo dantaldut cursc sun l’ortografia y la gramatica dl ladin. Nscì cialeran adum cun l Istitut Micurà
de Rü y cun la Università de Persenon de pité inant uni ann n curs spezifich sun l scrì n bel ladin.
Ma nce i cursc che vën pitei dai ani sun la storia, sun l’archeologia, sun i museums tla Ladinia
à abù gran suzes nia me pra i nsenianc oradecà, ma nce pra nosc nsenianc ladins.
• N gran aiut per singuli maestri ie la puscibeltà de frecuenté cursc individuei de rujeneda o per
d’autra materies. Chësta puscibeltà vën nuzeda for plu y plu dai maestri. Dant al dut i nsenianc
de englëisc senuzea de chësta puscibeltà per jì tl Inghiltiera y i nsenianc de materies artistiches
(ert figurativa o mujiga) per jì te academies d’ert o de mujiga tla Talia y oradeca. A chisc
maestri ti vëniel paià sibe la cuota de iscrizion che de viac, l sëuranuet y la spëises per l maië
aldò de tarifes metudes su dal Istitut, ma che basta per curì gran pert dla spëises sustenides dal
partezipant.
• I maestri de talian y chëi maestri che nsenia per talian, dantaldut tla scoles de Urtijëi se aspieta
che l vënie tenì cont de plu pra la formazion dla rujeneda taliana. La rujeneda taliana, dij chisc,
pierd for plu y plu presitge. L cialerà perchël de ntensivé la formazion te chësc ciamp.
• Per i proscimi ani iel dessegur drët, sce n ti mët tla formazion n pue de "contrapëis" ala rujenedes,
urganisan de plu cursc tla ciamp matematich-scientifich. On udu tres de plu nrescides che propi
te chisc ciamps se fej nosc sculeies nia tan saurì. I cursc cun la cunesciuda Gisela Lück, gran
esperta tl nseniamënt dla matematica y dla scienzes da pitl insù à abù n gran suzes de partezipazion. N ulëssa nce lië chesta formazions ala presentazion de cufri per la matematica, la
chimica y la fisica, che ti unirà metù a disposizion dla scoles nteressedes.
• Tradizion iel bele che l Istitut resservea n valgun posć per maestri nteressei pra la „Pädagogische
Werktagung a Salzburg“ che trata for tematiches pedagogiches de gran valuta.
• L prugram de formazion y de ajurnamënt per dut l ann de scola che vën, ulache l ie da udëi
plu avisa uni curs y scumenciadiva de formazion, unirà mandà òra adum cun l prugram de ajurnamënt dl PI y de chël dl IP a duta la scoles y scolines ala fin de auril; a chësta maniera po’ duc
i nteressei se scrì ite pra cursc che i uel frecuenté tl ann che à da unì.
• Ajache l Istitut se à dat ju te chisc ultims ani bendebot truep cun la didatica ntegreda dla rujenedes y generel cun l nseniamënt dl plurilinguism ne ulëssun nia lascé tumé la idea de n curs plu
13
lonch (Lehrgang) per duc chëi nsenianc - eventualmënter nce dla scoles tudësces y talianes - che
ulëssa se spezialisé tla didatica ntegreda dla rujenedes. Sanbën che l’urganisazion de n tel
cursc cumporta na cuantità de lëur aministratif bendebo grant.
• D’agost 2005 iel unì metù a jì tla Scla d’Ert de Urtijëi per l prim iede na Academia d’Ert tlameda "KunstErtArte - dis artistics 2005". Chësta ena d’Ert ie unida finanzieda da duc trëi i Istituc
Pedagogics y organiseda dant al dut da nosc Istitut adum cun la Scola d’Ert de Urtijëi. Per via
dl gran custimënt de na tel scumenciadiva an fat ora - adum cun i doi autri istituc - de urganisé
me uni doi ani chësta academia. La proscima Academia d’ert ëssa perchël du vester dl 2007,
ma n à ulù aspité che l cunvit "Assidei" sibe finà per avëi la puscibeltà de mëter ju plu saurì gran
pert di partezipanc. Nscì unirà tenida la proscima Academia d’Ert do mez agost dl 2009 cun la
tematica dl ann 2009 "Inovazion y criativité" y trëi de gran ciamps de azion: Design, "Collage
- Reportage" y "Lum y sonn".
• La scola tudëscia sustën l nseniamënt dl ladin per sculeies de genitors o parënc ladins ora dla
valedes. La scoles nteressedes pieta la ëures de ladin sciche ëures facultatives de oblianza. L
fossa da urganisé vel curs de formazion y material adatà per i maestri che va a nsenië te chisc
cursc, ulache n à da nfé cun sculeies che ne cunësc nia o me puech l ladin. Nce n aiut da pert
dl Istitut a crì nsenianc adatei che sëurantol chësta ëures de ladin ora dla valedes ie bënudù.
• Do la bona esperienzes fates, fossl da pensé a l’organisazion de n di de stude sun la didatica
ntegreda dla rujenedes, ulache n pudëssa presenté chësta esperienzes fates te chisc ultims ani
sibe tla scolines che tla scoles ladines. N tel di dassëssa ti dé la puscibeltà a duc i nteressei de
se cunfunté sun chësta tematica aldidancuei tan atuela.
3. Documentazions y publicazions
N’autra ncëria che l Istitut à giatà tres la lege ie chëla de mëter a disposizion dla scoles material
didatich nuef y de ti nsenië ala scoles a adurvé ti prugrames de scola ënghe i mésuns eletronics y
informatics nueves. Sëuraprò dëssa l Istitut documenté si lëur fat tres publicazions y cunvënies.
Sciche luech de documentazion à l Istitut njinià ìte trëi biblioteches: una a Bulsan, una a Urtijëi y
una a La Ila. Chëstes mët a disposizion di maestri, ma nce di genitors y de autri nteressei, d’uni
sort de libri y d’autra publicazions sun metodologìes y formes de nseniamënt y sun tematiches
dl’educazion n generél. Ala fin de nuëmber dl 2008 fovel te chësta biblioteches belau 12.000
libri y zirca 400 danter CD, CD-ROMs y DVDs da pudëi mpresté òra. Na gran sauridanza ie
la publicazion dla biblioteches tl internet, ulache n possa consulté online l catalogh de duc i libri
aldò de n valgun criters, ma dantaldut ënghe do criters de cuntenut. A chësta maniera possa i
nteressei se crì ora i libri da cësa o da scola demez zënza messëi for rué tla biblioteches. Cun la
sënta tan zentrela a Bulsan iel nce nsenianc dla autra scoles y nteressei che vën a se mpresté ora
libri pedagogics o de ladinistica.
L Istitut ie a bon pont cun la prozedures per pudëi se taché ite cun l gran server dla Università y
cun duta l’autra biblioteches publiches. Per fé chësc vala de bujën de passé al program "Biblioteca
2000". Canche duta la biblioteches, nce chëles tla valedes sarà passedes a chësc program nuef,
saral plu saurì da baraté ora duta la banches de dac. Canche sarà finà via chësc lëur pudran
consulté i libri dla bibliotech dl Istitut dlogia chëla dla Università, dla EURAC, dl Micurà de Rü y
mo de d’autra istituzions zënza messëi passé da na adressa internet al’autra. Gran pert dl lëur
che va de bujën per passé al prugram nuef ie unì fat dala studënta Anna Frenes ntan i mënsc da
d’instà dl 2008.
14
L prugram dla publicazions per l 2008 cëla ora nscila:
• L liber nuef da liejer per la scoles mesanes dal titul "Ravises y eles" tla doi verscions per badiot
y per gherdëina ie ntant ruà te duta la scoles. L liber ie unì tëut su drët positif dai maestri de
ladin. Chësc liber da liejer pudrà nce unì adurvà almanco tla prima trëi tlasses dla scoles autes
dal mumënt che per la scola auta mancel for mo n liber da liejer per ladin. L ti ie unì dat na bela
cumpëida de chisc libri nce ala scoles autes.
• I maestri de religion ie tl lëur de njinië ca i tesã per l liber nuef de religion per la 2. tlas dla
mesana. Dan stabilì la forma y la spartizion dla rujenedes definitives ulëssun, aldò dl Ispetëur per
l nseniamënt dla religion Iaco Frontull, prué ora n pue plu avisa l liber per la 1. tlas dla mesana.
N ulëssa nce mo tò ite la esperienzes nueves fates cun l glossar filosofich-teologich. Iusta chisc
libri de religion, ulache l vën tratei i argumënc dampro via te trëi rujenedes, descëida gran nteres
pra duc chëi che se dà ju plu avisa cun la problematiches dl nseniamënt ntegrà dla rujenedes.
• L Glossar filosofich-teologich ie stlut ju. La grupa de lëur, che ultimamënter à mo tëut ite l Prof. Paul
Videsott, à mo fat bendebo de revision cialan de unifiché l plu puscibl i doi idioms de Gherdëina
y dla Val Bdia. N dut iel laite passa 3600 paroles te cater formes: tudësch, gherdëina, badiot
y talian. Aldò dla minonga dla grupa de lëur ne ie l glossar nia unì drucà definitivamënter, ma
n ti à dat ai maestri de religion, ala pluanies, a istituzions cultureles y d’autri nteressëi copies dl
glossar per pudëi l prué ora n ann ala longia. Do n ann de proa y ultima cumedures unirà pona
drucà l glossar definitivamënter.
•Na pruposta nueva da pert dl Directorium ie chëla de nvië via n Glossar pedagogich dal mumënt
che l Istitut à for inò da nfé cun cuntenuc y scumenciadives te chësc ciamp y nce ala lum di bon
resultac abui tres i glossars fat fina åën sun la mujiga y la religion. N ti sautrà perchël proscimamënter ite a chësc lëur, dessegur bendebo grant y mpeniatif.
• La publicazion nueva sun la storia dla scoles ladines metuda adum da nosc Presidënt unirà bel
plan a se l dé, do che dut l material ie sën unì dat ju. N cialerà de fé n liber da plajëi - nce
graficamënter - cun truepa documentazion fotografica, che documentea dut l svilup dla scoles
ti raions ladins.
• Per la cuestion dl ladin tla Val Badia (Lëtra Vittur) fossl la pruposta de njinië ca n valguna uniteies
didatiches, che se da ju y stlarësc l problem. N pudëssa mustré su la defrënzies danter i singuli
luesc dla Val Badia y mustré su i problems de na standardisazion. L IPL se à abinà ultimamënter
cun rapresentanc dla Ntendënza, dl Istitut Micurà de Rü, dla Università y cun i Diretëures de duta
la scoles dla Val Badia per rujené sun l’adurvanza dl ladin te scola. N ie stac boni de mëter ju
deberieda n vademecun per l nseninamënt dl ladin tla scoles, se rendan cont che na soluzion
plu definitiva saral permò mesum tò do che la cumiscion per l ladin dla Val Badia metuda su
dal Istitut Micurà arà finà si lëur.
• Per sustenì cuncretamënter la didatica ntegreda dla rujenedes sibe tla scolina che nce tla scoles
se à l Istitut tëut dant de dé ora doi sortes de mapes de lëur per i maestri: una na sort per la
scolina y una na sort per la scola elementera. Te chësta mapes dal titul "Material didatich per
l’educazion linguistica ntegreda" saral laite na lingia de uniteies diatiches y na DVD cun de
bon ejëmpli che desmostra coche n possa lauré cuncretamënter te scola y tla scolina cun chësta metodologia. Per la scola elementera uniral realisà doi mapes: una na mapa dëssa curì la
didatica dala prima ala terza tla y una la cuarta y cuinta tlas. La prima mapa ie tan che fineda
y vën bele adurveda y purveda ora te de plu tlasses. La segonda iesun tl lëur de njinië ca, for
cun l aiut de maestri che culabureia, cun la cunsulënza dla Dr. Christine Scheidle, spezialiseda
tla didatica, y sota la cuordinazion dla Dr. Gretl Senoner. Tla scola mesana cëlun de crì tematiches nteressantes cun chëles che n po’ pona lauré danter de plu materies i rujenedes. Na tel
15
tematica ie "l clima" tres chël che n ulëssa lauré ora i cuntenuc te duta cater la rujenedes per i
mëter pona adum sciche n puzzle.
Per la Scolina vën realiseda la mapa da Brigitte Perathoner, l Dr. Rico Cathomas y la culaburazion dla Direzion dla scolines. Per la realisazion di filmac ti an dat la ncëria al Studio de Film dla
Firma Penn de Cistel. La supervijion de chësc proiet à l Dr. Rico Cathomas. Do n cër tëmp de
prova unirà dut chësc material stampà definitivamënter, tenian cont dla propostes de mudazion
purtedes ite dala maestres.
• Mesums didatics per la scoles autes; n cëla de slarge òra ann per ann l material che ie bele fina
åën a disposizion di nsenianc de ladin. Truepa uniteies didatiches pensedes per la mesana possa ntant zenzauter unì adurvedes nce te la prima tlasses dla scoles autes. Adum cun l’Università
cialeran de njinië ca na publicazion sun la Leteratura Ladina. L’Università ti à bele dat la ncëria
per lauré ora la storia dla leteratura ladina ala autëura Ruth Bernardi.
•Dal Cunsëi pruvinziel iel unì la ncëria ai trëi Istituc de mëter adum n liber de storia che vel per
duta trëi la grupes de rujeneda. Chësc liber de storia dassëssa ti judé ai maestri a purté dant
dantaldut la storia de nosc raions te na maniera plu unitera che vede sëura la vijion dla singula
grupes etniches ora. L manuscrit per la prima pert de chësc gran lëur che vën fat dai autëures
Carlo Romeo, Christoph von Hartungen y Martha Verdorfer dassova vester njinià per la l’ansciuda
dl 2008, ma ntant se ntardivea dut l proiet y n pudrà permò calculé de avëi la prima pert de
chësc gran lëur ti proscims ani.
• For plu y plu maestri dla scoles tudësces y talianes se damanda n valguna uniteies dadatiches sun
i Ladins. Perchël iesun bel da n doi ani ncà tl lëur de njinië ca n valguna uniteies sun la storia,
la geografia y sun la bela liejëndes di Ladins. Chësc ie n lëur de culaburazion danter duc trëi i
Istituc padagogics cun la coordinazion dla Dr. Erna Flöss.
Do che n valguna scoles tudësces à njinià ite ëures facultatives de ladin tla scoles autes, jissel
de bujën de ti mëter a disposizion material didatich fat "sun mesura" per chësc nseniamënt.
• Dlongia i libri de nseniamënt per materies spezifiches cëlun nce de mëter a disposizion d’auter
material didatich che possa ti judé a deplu maestri te si lëur. Nscì àn njinià ca dlongia l cufer
archeologich nce n cufer geologich cun laite i sasc y i curëc plu cunesciui de nosc crëpes y de
nosta montes. Chëst’ann an pudù publiché n auter liber cun cianties, rimes, cunties y taialonges
per la scolines y bën nce per la prima tlasses dla scoles elemteres. L se trata tlo de na publicazion
nasciuda dala culaburazion de duc trëi i Istituc dal titul "Miteinander-insieme-deboriada" scrit te
duta trëi la rujenedes. Chësc liber cun leprò 2 CD ti ie unì metù a disposizion de duta la scolines
y nce n mëndere numer ala scoles elementeres.
•L CD-ROM sun i Ladins dla Dolomites, che per ntant fova me unì fat per talian, dëssa unì ajurnà
y laurà ora mo miec y repurtà te de plu rujenedes n culaburazion cun l Istitut "Micurà de Rü"
coche l fova unì fat l prim iede.
Do che l ie unì drucà y dat ora l portfolio te cater rujenedes per la scoles elementres y mesanes de
dut Südtirol dëssa unì drucà y dat ora proscimamënter l portfolio dla rujenedes per la scoles autes
do che l ie unì validà dala cumiscion europeica. Nosc Istitut à fat n gran lëur de cuordinazion y de
traduzion dantaldut per la pert ladina. Ntant an bele metù man de sensibilisé nce la scoles autes
per la didatica ntegreda dla rujenedes tres l Prof. Dodmann y l Dr. Rico Cathomas.
La proposta de dé ora n liber de "HUK" per la scoles elementeres tla trëi rujenedes, mpué sun l
model dl liber de religion, ne ie nia tan saurì da realisé coche n minova. L ie de gran defrënzies
tl’adurvanza dla rujenedes pra chësta materies danter la scoles dla doi valedes. N iede messeran
abiné na streda n pue plu unitera sun l’adurvanza dla rujenedes dan pudëi jì inant cuncretamënter
cun chësc proiet. Chësta pudran abiné plu saurì do che n à laurà ora la indicazions nueves per
16
la singula materies.
Truep maestri dla segondes y terzes elementeres se damanda che n vede inant cun la didatica dl
talian adurveda tl liber "Scimì". Graziella Pozzo nes judëssa a jì inant sun chësta streda lauran ora
adum cun i maestri y l Istitut n liber nuef per l nseniamënt dl talian che curissa nce i bujëns dla
terza elementera.
Davia che l numer di sculëies migranc devënta for majer fossl drët, sce n ti njeniessa ca n pitl cudejel de bënunì tla scoles ladines scrit te n valguna rujenedes, ma dant al dut nce per ladin. Chësc
cudejel dassëssa unì metù adum cun l aiut dl servisc psicopedagogich dl Intendënza.
Prugramà iel de dé ora n liber de mujiga per la scoles elementeres . Tlo nes judëssa l espert tla
didatica dla mujiga per i sculeies dla elementeres Prof. Franz Comploi. Dlongia chësc liber de mujiga iel for inò la dumanda di maestri do na restampa dl liber "Canzoni, canzoncine, filastrocche"
che l Istitut ova bele dat ora l ann 1992. La verscion nueva de chësc liber jirà proscimamënter tla
stampa, arichì da de bloc dessënies dla maestres Barbara y Annemarie Mühlmann y unirà presentà
ai maestri tres na formazion aposta.
Mo ala fin dl ann 2008 iel unì dat su a de plu stamparies da fé la restampa de na lingia de libri
de scola, che fova jic a piz. Gran pert an pudù restampé zënza mudamënc, ajache i maestri ne
udova nia l debujën de mudazions dal pont de ududa didatich y/o ortografich.
L material didatich per l Museum de Gherdëina per la geologia y la archeologia ie unì fat y metù
a disposizion dla scoles. A chësta maniera iel åën for plu y plu tlasses che vën tl Museum a fé vel
lezion sun i argumënc dl’archeologia, dla geologia, sun l artejanat y n.i.Per ti vester a duta chësta
dumanda da pert dla scoles, à l Museum adum cun l Istitut Pedagogich nvià via na formazion de
za. 50 ëures per maestri y de autri nteressei per mparé a mené grupes tres l Museum. L Museum
fossa mo nteressà a giaté material didatich per la gran culezion di uciei che ie tl Museum. Tlo ie
Marco Obletter che lëura ora adum cun l Istitut l material adatà.
Autra documentazions
• Film y video: dlongia l’ativiteies dl Istitut Pedagogich nstëss, cëla l Istitut ënghe de documenté
d’autra scumenciadives, dantaldut chëles di sculeies che vën presentedes ntan l ann de scola.
Nscì cëlun de documenté per video proiec o teatri che vën purtei dant diretamënter dai sculeies.
Na copia dla cassëttes ti vën sëurandates ala scoles che à tëut pert, ma ënghe a d’autri nteressei.
For plu y plu se nuzëiun de chësc mesun nce pra la supervijion, ulache n tol su - sambën cun
la lizënza dl maester nteressà y di genitors - vel ëura de nseniamënt per pudëi daldò analisé l
nseniamënt y mparé tres na autovalutazion dl nseniamënt.
• Documentazion sun tematiches de nterés generel per chël che à danfé cun l ladin y i Ladins. I
documënc vën lascei tla rujeneda uriginela, vën spartii su do tematiches, do autëures, do ann de
publicazion y n.i. Chësta documentazions ie n gran pert documentazions scrites, ma l unirà for
plu y plu adurvei ënghe i mesuns eletronics sciche l CD-ROM y ultimamënter ënghe l DVD che ie
bon de memorisé gran cuantiteies de scric, ma ënghe de fotografies y de video.
Sciche la bibliotech dl Istitut saral ënghe puscibl publiché chësta banca de articuli ulache n po’
ti cialé y la cunsulté cun gran sauridanza. Ntant ie sibe la bibliotech che nce l catalogh di libri
dl Istitut y l prugram de dut l ajurnamënt da udëi y da pudëi se desćiarie dala HomePage dl
Istitut (istitut.pedagogich.it)
• Per pudei prejenté ala scoles ma nce a duc i nteressëi la strutura y i servijes dl Istitut, à l Istitut Pedagogich sciche uni istituzion si HomePage tla re mundiela WWW. Tres la HomePage muessa i
17
nteressei pudëi giaté duta la informazions nueves, pudëi cialé dò tla banches dac y tlo dantaldut
tla bibliotech, pudëi se scrì ite pra cursc o scumenciadives dl Istitut. La Home Page dl Istitut ie
unida fata dut nueva ti ultimi mënsc y fata a na maniera che n possa la mudé uni mumënt zënza
aiut de n provider da oradeca. La HomePage ie da udei sota la adressa nueva: pedagogich.
it o istitut.pedagogich.it for zënza www danora. L respunsabl per duc chël che à da nfé cun la
Home Page dl Istitut ie l culaburadëur Dr. Felix Ploner.
A chësc prugram de atività ti iel unì dat l bensté dal Cumité Scientifich, che se à abinà ai 10
de dezëmber 2008 tla senta dla Facultà de Scienzes dla Formazion a Persenon.
Bulsan, 18.12.2008
18