setswana se ka tsenngwa kgotsa lomaganngwa jang mo thuta

Sthn. Afr. J. Env. Ed. No 7 (April 1988 )
25
SETSWANA SE KA TSENNGWA KGOTSA
LOMAGANNGWA JANG MO THUTA·TIKOLOGANG
Mike Njuza
HOWSETSW
ANA CAN BE INCORPORATED INTO ENV IRONMENTAL EDUCATION
Aspect s of Setswana, such as idioms and vocabulary, can be
ef fec t ively taught through t he medium of t he envi ronmen t . Th i s
will be mos t eff ective when pupils kn ow an d understand t he signi fi cance of thei r natur al a nd c ul t ural environmen t .
Fa re bua ka thuta-tikol ogo (Environmental Education)
re bua ka ga thuto e e di raga l ang mo tikol ogong ya
rona. Dil o t sot l he tseo di diraga l ang, di dirafalela
mo ti kol ogong ya rona, ke ka moo motho o t shwanetseng
go tswa o tsene mo nageng go i tse ka ga dilo di le
dintsi . Mo ma latsing a maloba, di thuto di tshwana le
Thuta-leag o (Geography ) le Bonetet shi (Science ) go ne
go dumelwa gore ke t sona fela tseo di neng di ka
rutelwa kwa ntle (le fa t shono e , e ne e sa dirisiwe ) .
Morago ga dipatl i siso tse di tseneletseng ga f itlhelega gore dithuto tsotl he di ka rutiwa mo tikol ogong
mme seno se neye motho ki t so e e botoka ka ga tiko1ogo ya gagwe.
A Setswana se ka rutel wa kwa ntl e? Fa kara bo e 1e
Ee, se ka rutiwa jang? Go na le mekgwa Le mabaka a
l e mantsi ao setswana se ka rutelwang ntle ka ona.
0 ka ruta diane, Maboko, mebala ya C:i kgomo , rna ina le
mesola ya ditl hare, kitso kakaretso, l e tse dingwe .
DIANE
Go a itumedisa go el el elwa gore diane ga di a t l hamiwa ke batho ba ba t seneng sekol o jaaka gompien o.
Di tlhamilwe ke bagologolo morago ga go lepa le go
el a tlhoko dilo tsa tlholego (tse di tshelang l e tse
di sa tshel el eng) mo t ikol ogong ya bona . Are ke re
tseye dikao di l e mmalwa:
1.
Maswi ke phepa ke l e nosi, sel abi se tla l e
motshwara kgamel o. Seno se raya gore ngwana ?
tsholwa a siame mme o senngwa ke ba ba mo godlsang . Go ntse fel a jalo le ka maswi a a tswang
mo kgomong, ga a tswe a na le selab i sepe. Selabi se se ka nnang teng se t l a l e mogami kgotsa
motshwarakgamel o.
Seane se, se ka nna bonol o mo moi thuting fa a
is iwa kwa sakeng a ya go bona t i ragal o yotl he
ya go gama. A ka be a ikgobokanyetsa t l otl ofoko jaaka ; mokao, go kotela , topo le morokotso.
Mafoko a moithuti o a ithuta kwa sakeng a kgona
go bona le bokao jwa ona. Bana ba metsesetoropo,
bonts i ba itse fa maswi a tswa kwa l ebenkeleng.
2.
E re o gopola tshukudu o ikanye Setlhare . Fa
motho a ise a bone tshukudu go t hata go akanya
ka ga yona. Motho o t lhoka go itse mekgwa ya
yona o e bona ka sebele. Seno se itlha l osa
sentle gore o ka se siye tshukudu le fa e le
kgol o j aana . 0 ka e tshabel a fel a mo setlhareng .
Seno o ka se se dumele fa o ise o bone tshukudu
e siana. Lega l e seno ga se tlhal oso ya seane se.
Tlhaloso ke gore gants i fa o bua ka motho yo e
l eng kgale o sa mmone gantsi o a tla . Fa e le
moeng o ka se mo tshabel e.
DITLHARE
Batho ba ba ntsi ba itse maina a ditlhare mme ba ka
se di supe . Seno ga se ba t swele mosola . Rea i tse
gore ditlhare di dirisetswa mabaka a le mantsi j aaka
go al afa, go jewa, go betla, jj. Motho a ka itse
setlhare fela a sa itse mesola ya sona . A re tseye
setlhare sa Morula . Setlhare se se na le mesola e
1e mentsi:
a . Maungo a t eng a j ewa ke bath o le di phol ogolo.
Gape go ka di rwa boja lwa ka ona .
b.
Di thapo tsa morula di bidiwa dikgeru. Dikgeru
t se, di mef uta e mebedi . Tse di j elweng ke mo tho
ke dikgeru fel a mme tse di kgwel weng ke dipodi ke
mootlo . Se se ga kgama t sang mootl o o monate go
feta kgeru. Kgeru e j ewa ka segonyo, se ke bothale jo bo diri si wang go gonya mooko mo kgerung.
Mooko o, o ka diris iwa go tshelwa mo morogong go
o na t efi sa . Dikgeru t sona fa di setse di jelwe,
di ka dirisiwa go gotsa molelo ka e le di kgong.
c.
Legong l a Morul a ga se gan ts i le godiwa. Le
dirisetswa go betla ma so , diki ka , metshe le tse
dingwe. Go botl hokwa go itse gore ditlhare tse
di ka diri siwang go gotsa molelo ke di fe.
Sekao; Motswere, Mooka, Morutlhware l e tse dingwe , di di ra magal a a mantle. Morekhure ona, ga
o godiwe ka ge mosi wa ona o le botlhole mo dijong fa o apeile.
Ka kakaretso rea i t se gore ditlhare di re thusa ka
di l o tse di farologaneng j . k. , mori t i, maungo, dikota,
moriana, di kgong, le tse dingwe.
Gore moithu ti a Kgone go tlhaloganya mebala ya di kgomo, ke fa a ka isiwa kwa dikgomong go bona mebala
ya t sona e e farologaneng. Ga go tswele moithuti
mosola go itse gore go na le kgomo e khunou , phatshwa, tshampa , jj. mme a sa itse gore mebala eo e
jang mo dikgomong. Bana ba metsesetoropo ba re go
na le kgomo e 'black and white' kgotsa e 'brown'
Kitsokaka retso e thusa bana go itshepa mo Setswaneng .
Fa motho a itse di l o di tshwana l e; leselo, kika.
1ekuka , di kaka ta, tsh il wana, 1elwa•l a, sebube, 1oga 1a,
jj. 0 kgona go tlotla sentle ka phuthologo, le ba
bangwe fa ba bona di l o tseo a buang ka tsona.
Thuta-ti kologo e mosola mo baithuting gonne e tl hof ofatsa thuto. Go bonolo go ruta motho a dirisa
di rwe tsa kutlo, kamo, pono, tupelelo le tatso.
Bana ba kgona go nna karol o ya t lhol ego mme seno
se naya maikut l o a a mona t e. Go nna karol o ya
tlhago go dira gore o e rate, mme fa o rata tlhago,
o tla e sireletsa. Go botlhokwa go itse tikologo
ya gago le go ela t lhoka letlotlo leo e l eng l ona.
Cont.<.nu.ed 6Mm p. 78
UVP 1987a:
PEP-UP.
Project.
UVP 1987b:
Report and Interim Working Documents on
Interna l Document . Umgeni Valley
Participatory EvaZ.uation Prog:romme -
' PEP-UP ' .
(April).
Project .
Fieldwork Phase Worki ng Documents
Internal Document. Umgeni Valley
EciUolt.' ~ note.:
Valley PJt.oje.c...t -iA one. o6 Sou;the.Jt.n A 611A..c.a' ~
a.nd mM.t ~u.c.c.~~ 6ul e.nvbr.onme.n.tal. e.duc.a.tion
pMg JW.mm ~.
u.ta.bw he.d .in 7974 , well. ove.Jt. 750 ooo
cM.i.dlt.e.n a.nd 6 00 0 .te.a.c.he.M have. pr~pa..ted .in
c.ou.M ~ .in .the. pMgJW.mme.. The.Jt.e. a.Jt.e. C.Uitlle.n-tl.!f 15 6ui.t.time. ~.ta.6 6 me.mb e.M.
The.
U~ e.tU.
la.l!g ~.t