aus: Zeitschrift für Papyrologie und Epigraphik 108 (1995) 123–139

Transcript

aus: Zeitschrift für Papyrologie und Epigraphik 108 (1995) 123–139
MARCO BUONOCORE
PE R
UNO ST UDI O SUL L A DI FFUSI ONE DE GL I
M ONDO ROM ANO: L ’ E SE M PI O DE L L A R E GI O
* A UGUS TA LE S
IV AUGUST E A
aus: Zeitschrift für Papyrologie und Epigraphik 108 (1995) 123–139
© Dr. Rudolf Habelt GmbH, Bonn
NE L
123
PER UNO STUDIO SULLA DIFFUSIONE DEGLI *AUGUSTALES
NEL MONDO ROMANO: L ’ESEMPIO DELLA REGIO IV AUGUSTEA
Nell'agosto del 1993 è stata riportata alla luce, murata all'esterno di una casa in via S.
Giovanni (civico n. 20), nell'abitato di Castelnuovo (L'Aquila), area dell'antico centro
vestino di Peltuinum1 (regio IV: Samnium et Sabina), la porzione superiore di una stele in
calcare (48 x 45; alt. lett. 6), dal seguente tenore (tav. IIb)2 :
L. Gavio L. l.
Staphylo
seviro
Augustali
et Gaviae L. l.
Musae
-----Il testo, databile in un periodo compreso nella metà del I secolo d. C., ci fa conoscere due
liberti dei Lucii Gavii peltuinati (nella vicina Aveia si conosce la probisuma femina Gavia
Caesidia3 ), di cui il primo appartenente al collegio dei seviri Augustales locali.
Il recupero di questo testo mi offre lo spunto di proporre all'attenzione dei lettori i risultati da me raggiunti, suscettibili dei naturali aggiornamenti derivanti dalle nuove acquisizioni, in merito alla presenza degli *Augustales (designando con questo termine oltre alle
associazioni degli Augustales, dei seviri Augustales e dei magistri Augustales, anche quelle
dei seviri nude dicti, in quanto non è sempre agevole determinarne il senso dell'effettiva
abbreviazione per seviri Augustales, e delle altre categorie ad essi affini, secondo il raggruppamento offerto dal Duthoy4 ) nella regio IV augustea, sulla base dei reperti epigrafici
ispezionati personalmente fin dove possibile, il che ha permesso di emendare non poche
volte letture precedenti, integrare con assoluta verisimiglianza lacune talvolta irrisolte, assegnare a precise aree di competenza amministrativa testimonianze altrimenti sconosciute.
Quanto segue deve essere pertanto inteso come ampliamento ed aggiornamento alle
importanti pagine del Duthoy5 in merito alla ripartizione geografica e cronologica dei
1 Su cui vd. A. La Regina, Ricerche sugli insediamenti vestini, MAL 13, 1968, 396-409; F. Giustizia,
Paletnologia e archeologia di un territorio, Roma 1985, 96–102; M. Buonocore – E. Mattiocco, Riscoperte ed
inediti epigrafici dai territori dei Peligni e dei Vestini, Miscellanea Greca e Romana 17, 1992, 187–195.
2 La segnalazione è di Benedetto Orsatti che nuovamente ringrazio per la sua collaborazione. Sua è la foto
in questa sede presentata.
3 CIL IX 3621.
4 R. Duthoy, Notes onomastiques sur les *Augustales. Cognomina et indication de statut, AntClass 39,
1970, 88–105; id., La fonction sociale de l'augustalité, Epigraphica 36, 1974, 134–154; id., Recherches sur la
répartition géographique et chronologique des termes sevir Augustalis, Augustalis, et sevir dans l'Empire
romain, Ep. Studien 11, 1976, 143–214; id., Les *Augustales, ANRW II 16, 2, 1978, 1254–1309.
5 Recentemente si può vedere anche P. Kneissl, Entstehung und Bedeutung der Augustalität. Zur Inschrift
der „ara Narbonensis" (XIII 4333), Chiron 10, 1980, 291–326; C. Compostella, Iconografia, ideologia e status
124
M. Buonocore
rappresentanti di questa interessante classe sociale6 , quasi sempre di estrazione libertina
(sulle 250 testimonianze presentate in questa sede, 6 risultano essere con sicurezza relative
ad ingenui, tre nella sola Nursia), su cui incombevano anche numerosi obblighi municipali
fra cui l'editio ludorum o munerum, come avviene ad esempio, rimanendo nell'àmbito geografico di nostra competenza, per C. Herennius Philo, che, ricoperta per due volte l'Augustalità a Regium Lepidi nonché l'Augustalità ed il Sevirato Augustale a Reate, sempre a
Reate molto probabilmente aveva organizzato nella prima età imperiale un munus per
quattro giorni con cinque coppie di gladiatori, ed inoltre aveva offerto distribuzioni7 , o per
[L. Cocc]eius Castor, Augustalis biselliarius di Telesia che si era reso benemerito nei confronti della colonia per aver organizzato ob honorem bisellii, nella prima metà del II secolo
d. C., a proprie spese munera impiegandovi gladiatori addestrati nella città, di cui, purtroppo, non abbiamo altre notizie (sarebbe, quindi, l'unica testimonianza di una familia gladiatoria urbana ?)8 . Tale incombenza poteva essere sostituita da altre, spesso relative ad opere
pubbliche; emblematici i casi di Saepinum: M. Annius Phoebus, ob honorem Augustalitatis
et bisellii, finanzia la ristrutturazione del macellum con colonne ed applicazioni decorative
di rivestimento e di rifinitura in bronzo e in marmo9 , M. Coesius Tertius lastrica un tratto di
platea,10 due Augustali ob honorem fanno una dedica congiunta ad Apollo11 e C. Neratius
C. l. Epinicus, sempre ob honorem Augustalitatis, in occasione della dedica al Genius municipi Saepinatium, si rende promotore di distribuzioni ai decuriones, agli Augustales ed alla
plebs12; ma vd. anche i casi dei due seviri Augustales di Aveia, padre e figlio, che signum
Liberi Patris et Silvani posuerunt13, del seviro Augustale di Corfinio che dedica ad Isis
Victrix14, dei cinque sevirales di Cures che parteciparono alle spese per il riattamento del
a Brixia nel I secolo d. C.: la lastra sepolcrale del seviro Anteros Asiaticus, Rivista di archeologia 13, 1989,
59–75; A. Abramenko, CIL VI 19681 aus Trebula Suffenatium und die innere Organisation der *Augustalität,
Athenaeum 69, 1991, 589–596; id., Die munizipale Mittelschicht im kaiserzeitlichen Italien. Zu einem neuen
Verständnis von Sevirat und Augustalität, Frankfurt a. M.–Berlin 1993; id., Die Wirtschaftskrise des 3. Jh. n.
Chr. und das Ende der Augustalität, ZPE 99, 1993, 207–213; id., Nachträge zu Sevirat und Augustalität in der
Gallia Narbonensis, ibidem 103, 1994, 217–222.
6 Mi riferisco in particolare ai lavori Recherches 157–159 e Les *Augustales 1258 nota 30.
7 CIL IX 4168 = M. Buonocore, Epigrafia anfiteatrale dell'Occidente romano. III. Regiones Italiae II–V.
Sicilia, Sardinia et Corsica, Roma 1992, 48–49 n. 24.
8 CIL IX 2249 = Buonocore 56–57 n. 32.
9 CIL IX 2475 = M. Matteini Chiari, in Saepinum. Museo documentario dell'Altilia, Campobasso 1982,
165–166; vd. anche C. De Ruyt, Macellum. Marché alimentaire des Romains, Louvain 1983, 188; DE, V, 5,
1990, 142.
10 CIL IX 2476.
11 CIL IX 2439.
12 CIL IX 2440.
13 CIL IX 3603. Su questa iscrizione rupestre è tornato di recente C. Letta, Iscrizioni latine rupestri della
Regio IV, Rupes loquentes. Atti del Convegno internazionale di studio sulle iscrizioni rupestri di età romana in
Italia, Roma 1992, 292–296.
14 CIL IX 3144 = ILS 4358; L. Vidman, Sylloge inscriptionum religionis Isiacae et Sarapiacae, Berlin
1969, 224 n. 474; M. Malaise, Inventaire préliminaire des documents égyptiens découverts en Italie, Leiden
1972, 53 n. 1.
Per uno studio sulla diffusione degli *Augustales nel mondo romano
125
balneum locale15, dei seviri di Iuvanum che offrono una statua alla Victoria e a Minerva 16,
del seviro Augustale T. Fundilius Geminus resosi benemerito nei confronti della cittadinanza reatina per le distribuzioni ob dedicationem statuae e per il lascito all'arca degli Augustales17, del sevir L. Manlius Rufio, infine, da Telesia, il quale ludos scaenicos fecit ed epulum colonis Telesinis et liberis eorum et incolis crustum et mulsum dedit18. Da non tralasciare anche l'altare fatto erigere in onore, forse, proprio da un sevir Augustalis veientano
pro impensa ludorum19, la fonte dedicata ad Augusto, dai seviri di Veio, pro ludis20, il tratto
viario della via Augusta realizzato a Falerii Novi dai quattro magistri Augustales, sempre
pro ludis21 , la lastricatura di un tratto di strada interna22 alla città di Luceria 23 , infine,
effettuata da parte dei due Augustales locali C. Obinius Favor e P. Didiolenus Strato, in
sostituzione di un munus, di cui gli stessi avrebbero dovuto essere editores.
Di non secondaria importanza sono i monumenti funerari che raffigurano gli imperii insignia, cioè i fasces su cui siamo ben documentati grazie ad un recente studio24 ; vd. i
monumenti relativi ai seviri Augustales C. Caesenus Pothus da Telesia, ritenuto disperso ed
ora recuperato nei magazzini del Museo Nazionale di Napoli25, C. Aebutius Iucundus da
Aesernia26, Q. Vibullius Secundio27 e ai due liberti di Domitia Augusta28 da Peltuinum, T.
Opsturius Facilis da Aveia Vestinorum29, Sex. Pontidius Fortunatus da Marruvium30 e C.
Lusius Storax da Teate Marrucinorum31. Anche il bisellium, limitatamente al Molise, viene
raffigurato in numerosi monumenti funerari32: a Venafrum è presente su quelli di M. Volcius
15
16
17
18
19
20
21
22
23
CIL IX 4978 = ILS 5670.
AE 1990, 225–226.
CIL IX 4691.
CIL IX 2252.
CIL XI 3781.
CIL XI 3782.
CIL XI 3083 = ILS 5373 = I. Di Stefano Manzella, SI n. s., 1, Roma 1981 133–134 n. 10.
CIL IX 808 = ILS 5381 = Buonocore 54 n. 29.
Di cui sono indicati gli estremi secondo un formulario ben conosciuto. Se certo è il punto finale (ad
vicum Laris), dubbia rimane l'esatta interpretazione del punto iniziale: quanto segue a ab summa, può essere
interpretato, infatti, o come toponimo, del tipo ab summa Quadragint(a) porta (vd. l'espressione cleivom a
summo ad emporium in CIL X 1698 = I2 3131; a summo vico Longo ad arcum iunctum Capitolio in CIL IX
5438), ovvero, e forse meglio, come indicazione lineare, cioè quadragint(a) pedes (quindi, un tratto di strada
di quaranta piedi, ab summa ad vicum Laris).
24 Th. Schäfer, Imperii insignia: „sella curulis" und „fasces". Zur Repräsentation römischen Magistrate,
Mainz 1989.
25 CIL IX 2248; Schäfer 399 n. 54.
26 CIL IX 2692; S. Diebner, Aesernia – Venafrum. Untersuchungen zu den römischen Steindenkmälern
zweier Landstädte Mittelitaliens, Roma 1979, 176–177 n. 64; Schäfer 396 n. 44.
27 CIL IX 3443; Schäfer 398 n. 51.
28 CIL IX 3432; Schäfer 398 n. 52.
29 CIL IX 3615; Schäfer 397 n. 49.
30 EE VIII 162; Schäfer 397–398 n. 50.
31 EE VIII 121; Schäfer 398–399 n. 53 (con bibliografia).
32 Vd. Th. Schäfer, Der honor bisellii, RM 97, 1990, 307–346.
126
M. Buonocore
Speratus Augustalis33 e C. Marius Atys sevir Augustalis34 , ad Aesernia su quelli di C.
Ofillius Primus sevir Augustalis35, L. Albanus Martialis sevir Augustalis item quinquennalis
Augustalium36 , Cn. Rullius Calais sevir Augustalis37 , M. Servilius Primigenius sevir
Augustalis38 e M. Petronius Faustillus sevir Augustalis Aufidenae39.
Ho suddiviso le testimonianze, ripartite cronologicamente, per città o aree geografiche,
disposte in ordine alfabetico, riportandone la forma come risulta espressa nel titulus, a cui
seguono la datazione certa o relativa (tra parentesi), sempre da considerare d. C., ed il riferimento bibliografico essenziale.
Aequiculi (3)
seviri Augustales
C. Calvedius Priscus VI vir Aug(ustalis). (I m.). CIL IX 4125.
C. Bruttius C. f. Priscus VI vir Aug(ustalis). (I). CIL IX 4124.
[- - - VI vi]r(-) Au[g(ustal.-). (I/II). CIL IX 4134.
Aesernia (16)
seviri Augustales
sex vir Augustalis C. Aebutius C. l. Iucundus. (I a. m.). CIL IX 2692 = Diebner 176–177 n.
64.
M. Aesernino Ampliato seviro Aug(ustali). (I a. m.). CIL IX 2676.
[L. Albano M]artiali [sex]vir(o) Aug(ustali) [item q]uinq(uennali) [August]al(ium), [cult]ori
arae [geni] municipi, [pat]rono. (I a. m.). CIL IX 2678 = Diebner 182–183 n. 69.
C. Ennius C. l. Faustillus sevir Aug(ustalis) patronus collegi cultorum Hercul(is) Gagillani.
(I a. m.). CIL IX 2679 = ILS 7323.
C. Marius Ialysus VI vir Augustalis, medicus. (I a. m.). CIL IX 2680.
[- O]fillius (mulieris) l. Prim[us] sevir August(alis). (I a. m.). CIL IX 2681.
Cn. Rullius Calais sexvir Aug(ustalis). (I a. m.). CIL IX 2682 = Diebner 181-182 n. 68.
M. Servilio Primigenio sev(iro) Aug(ustali). (I a. m.). Diebner 181 n. 67.
M. Celerio M. lib. Corintho sevir(o) Aug(ustali) Aeserniae et A[u]fidena[e]. (I m.). CIL IX
2658 = ILS 6517.
L. Abullio L. lib. Hymito VI vir(o) August(ali). (I). CIL IX 2656.
M. Afinio Servato sexvir(o) Aug(ustali). (I). CIL IX 2677.
33 CIL X 4833; Schäfer 332–333 n. 7.
34 M. Buonocore, Arch. Class. 27, 1985, 290–292 = AE 1989, 262; Schäfer 333 n. 8.
35 CIL IX 2681; Schäfer 335 n. 11.
36 CIL IX 2678; Diebner 182–183 n. 69; Schäfer 335–336 n. 12.
37 CIL IX 2682; Diebner 181–182 n. 68; Schäfer 336 n. 13.
38 Diebner 181 n. 67; Schäfer 336–337 n. 14.
39 Diebner 159–161 n. 51; Schäfer 337 n. 15.
Per uno studio sulla diffusione degli *Augustales nel mondo romano
127
C. Saufeio C. l. Crescenti sex vir(o) Aug(ustali) quinq(uennali) collegi fabrum. (I). CIL IX
2683.
Septimio Peregrino sexviro August(ali). (I). CIL IX 2684.
Augustales
[L. Albano M]artiali [sex]vir(o) Aug(ustali) [item q]uinq(uennali) [August]al(ium), [cult]ori
arae [geni] municipi, [pat]rono. (I a. m.). CIL IX 2678 = Diebner 181–183 n. 69.
[- - - quin]q(uennal.-) Augustal(ium). (I/II). CIL IX 2685.
Mercuriales
Mercuriales. (I a. m.). RPARA 64, 1991–1992, 135–138, n. 5.
Alba Fucens (16)40
seviri Augustales
Sex. Caecilius Martialis sev(ir) Aug(ustalis). (I a. m.). CIL IX 3935.
L. Fufius Bu[- - -] sevir A[ug(ustalis)]. (I). CIL IX 3936.
C. Herennio Terminali sevir(o) Aug(ustali). (I). AE 1912, 113.
Marcio Fausto liberto sevir(o) Aug(ustali), dendroforo Albensi, coco optimo. (I). CIL IX
3938 = ILS 7470.
A. Nonius Opsequens sevir Aug(ustalis). (I/II). CIL IX 3942.
L. Titedius Valentinus sevir Aug(ustalis). (I/II). CIL IX 3948.
L. Vibi Fausti sevir(i) Augus(talis). (I/II). AntClass 24, 1955, 76 n. 3241.
[- - -] sevir Aug(ustalis) decr(eto) decur(ionum) gratis factus. (I/II). CIL IX 3959.
[- - -] seviro Au[g(ustali)], dendropho[ro] quinq(uennali). (I/II). AE 1956, 4.
M. Allidio Probato sev(iro) Aug(ustali). (II). CIL IX 3932.
M. Allidius Profuturus sev(ir) Aug(ustalis). (II). CIL IX 3932.
Q. Gargilio Sabiniano sevir(o) Aug(ustali). (II). CIL IX 3937 = AE 1974, 307.
C. Populeno Natali sev(iro) Au[g(ustali)], cur(atori) [ar]c(ae) sev(irum scil. Augustalium).
(II). AE 1987, 333.
T. Tituleius Successus sevir Aug(ustalis). (II). CIL IX 3952 = EE VIII 181.
seviri
C. Lucceius Optatus Ceriolus sevir. (I). EE VIII 186.
L. Nonio Aescino sevir(o). (I). CIL IX 3944.
40 Un elenco delle testimonianze è in H. Devijver – F. Van Wonterghem, Un „curator arcae sevirum” ad
Alba Fucens, Anc. Soc., 15–17, 1984–1986, 165–166. Da questo è parso opportuno non includere il
documento n. 16 (AntClass 24, 1955, 74 n. 26) in quanto la presenza del termine August[a]li non mi sembra
sicura: lo spazio presente prima della I finale non corrisponde a quello occupato dal tratto orizzontale della L,
ma piuttosto è lecito pensare a quello di una N. Inoltre alla fine della quarta riga superstite è chiaramente
scritto CONIV e non CONIVGI.
41 Sulla pietra è visibile il gruppo AVGV a cui segue un leggero tratto riconducibile alla curvatura della S.
128
M. Buonocore
Allifae (14)
Augustales
[Aug]ustales. (I a. m.). CIL IX 2359 = AE 1990, 223g.
L. Acilius L. l. Philom(- - -) Aug(ustalis) Allifis, magist(er) Iunonis sacror(um). (I m.). CIL
IX 2362.
[-] Aedius Serviliae l. [E]paphra Aug(ustalis) Allifis, q(uaestor) [Aug(ustalium)], mag(ister)
sacr(orum) Iunionis. (I m.). CIL IX 2363 = ILS 6514.
L. Aedius L. l. Optatus Aug(ustalis), q(uaestor) Aug(ustalium) Allifis. (I m.). CIL IX 2364 =
ILS 6515.
[- Aediu]s Serviliae l. Pylad[es mag(ister) Iun(ionis) sac]r(orum), q(uaestor) Aug(ustalium)
Allif(is) honorat(us) d(ecurionum) d(ecreto). (I m.). CIL IX 2365.
C. Atilio Natali Aug(ustali) et q(uaestori) Aug(ustalium) Allifis. (I m.). CIL IX 2368.
C. Naevoleius C., M. l. Chrestus August(alis) Allif(is), quaest(or) August(alium). (I m.). N.
Mancini, Allifae, Piedimonte Matese 1993, 39 n. 65.
M. Pontius M. l. Eleuther August(alis) Allif(is) et Augustalium quaestor. (I m.). CIL IX
2367.
C. Purellius Papia Aug(ustalis) et quaestor Aug(ustalium) Allifis. (I m.). CIL IX 2368.
[- - -] M. l. Rhodon[t]i Aug(ustali) Allifis. (I m.). CIL IX 2365.
[Au]gust(ales). (I m.). CIL IX 2347.
Augustales. (I p. m.). CIL IX 2350 = ILS 5069.
L. Flavio L. lib. Posidonio August(ali). (I ex.). CIL IX 2366.
C. Rufelleio Entelli lib. Successori Aug(ustali), q(uaestori) Aug(ustalium). (I ex.). CIL IX
2369.
Amiternum – ager Amiterninus (16)
Augustales
[C. Sallio Proculo - - - ? VI] viro atq[ue Augustali]. (età severiana). CIL IX 4208.
tresviri Augustales
P. Trelleno Epicado III viro Aug(ustali). (I a. m.). CIL IX 4373 = ILS 6549.
[- - - III vi]r Augustalis. (I a. m.). SI 9, 1992, 100 n. 49
[- - -] III viro Aug[ustali]. (I a. m.). SI 9, 1992, 100 n. 49.
Q. Lesius Q. l. Hermaiscus III vir Aug(ustalis). (I). CIL IX 4213 = ILS 5611.
C. Plutio C. l. Fausto Lollio III viro Aug(ustali). (I). CIL IX 4461.
C. Plutio C. l. Genagro III viro Aug(ustali). (I). CIL IX 4461.
L. Rutilius L. l. Philargyrus Scaeva III vir Augustal(is). (I). CIL IX 4462.
[- R]utili[o - - - ? III vir]o Augusta[li]. (I). CIL IX 4336.
A. Ma[rius A. l.] Fe[- - -] III vir [Aug(ustalis)]. (I/II). CIL IX 4212.
L. [- - -] L. l. Corisco III vir(o) Aug(ustali). (I/II). CIL IX 4458.
[- - - III vir ?] Aug(ustalis). (I/II). CIL IX 4214.
Per uno studio sulla diffusione degli *Augustales nel mondo romano
129
[L. Aufidio] L. l. Eufemo III vir(o) Aug(ustali). (II). AE 1987, 330 = SI 9, 1992, 99 n. 47.
T. Septimeno (mulieris) l. Felicioni III vir(o) Aug(ustali) Amiterni et Peltuino. (II). CIL IX
4335 = ILS 6548.
Q. Vario Fortunato III viro Augustali Amiterni. (II/III). SI 9, 1992, 100 n. 48.
seviri
[C. Sallio Proculo - - - ? VI] viro atq[ue Augustali]. (età severiana). CIL IX 4208.
Angulus (1)
seviri
[- - -]iaeus T. l. [Chr]estus sevir. (I). CIL IX 3345.
Antinum (3)
seviri Augustales
Q. Blaesius (mulieris) l. Philomus[us] sevir Augustalis. (I a. m.). CIL IX 3835 = Letta –
D'Amato, Epigrafia delle regione dei Marsi, Milano 1975, 317–318 n. 185.
seviris Aug(ustalibus). (II m.). CIL IX 3842 = Letta – D'Amato 304–309 n. 179.
seviri
ordo sexvirum; sexvir(is). (II m.). CIL IX 3838 = Letta –D'Amato, 310–311 n. 181.
Aufidena (5)
seviri Augustales
M. Petronio Faustillo VI vir(o) Aug(ustali) Aufidena(e). (I a. m.). Diebner 159–161 n. 51.
M. Celerio M. lib. Corintho sevir(o) Aug(ustali) Aeserniae et A[u]fidena[e]. (I m.). CIL IX
2658 = ILS 6517.
Augustales
P. Octavio P. l. Donato Augustali. (I a. m.). EE VIII 111.
[- - -]llius (mulieris) l. Protio [A]ugustalis. (I m.). CIL IX 2810.
L. A[- - -] Bromi Aug(ustalis). (I ex.). AE 1991, 545.
Aveia (4)
seviri Augustales
Ti. Caesius Festus pater VI vir Aug(ustalis). (I p. m.). CIL IX 3603.
Ti. Caesius Quirinalis fil(ius) VI vir Aug(ustalis). (I p. m.). CIL IX 3603.
L. Aveio (mulieris) l. Hebeno seviro Aug(ustali). (I). CIL IX 3614.
T. Opsturio Facili seviro Aug(ustali). (I). CIL IX 3615.
130
M. Buonocore
Bovianum Undecumanorum (2)
Augustales
L. Satrius Herme[ros] Aug(ustalis) Boviani. (I p. m.). G. De Benedittis, Bovianum e il suo
territorio attraverso le iscrizioni latine (in corso di stampa) 37 n. 57.
seviri
C. Aufustius C. l. Philotimus sevir. (I). De Benedittis 25–26 n. 33.
Carsioli (4)
Augustales
Aurunculeio (mulieris) l. Latroni Augustali. (I). CIL IX 4058.
Augustales Martini
M. Metilio Successo M. Metili Repentini patroni coloniae filio patrono ordinis Augustalium
Martinor(um). (II). CIL IX 4067 = ILS 6538.
Q. Vario Lucano seviro Aug(ustali) Mart(ino), pat(rono) coll(egi) fabrum tign(uariorum),
(curatori) ann(onae) frum(entariae) populiq(ue). (II). CIL IX 4071 = ILS 6538.
Martini
[- - -] Rufo +[- - - m]ag(istro) Martin(orum ?). (II). CIL IX 4068a.
Cliternia (3)
seviri Augustales
P. Iegius P. l. Martialis VI vir Aug(ustalis). (I m.). CIL IX 4166.
P. Iegius P. l. Philochides VI vir Aug(ustalis). (I m.). CIL IX 4166.
[- - - VI] viri [Aug(ustalis) ?]. (I m.). CIL IX 4167.
Per uno studio sulla diffusione degli *Augustales nel mondo romano
131
Cluviae (1)42
seviri [- - - ?]
[-] Nipio [-] l. Iucun[do] seviro [- - - ?]. (I). CIL IX 2985.
Corfinium (13)43
seviri Augustales
Q. Caecilius Q. et (mulieris) l. Hermes sevir Aug(ustalis). (I). CIL IX 3184.
T. Petiedius Lathmus sev(ir) Aug(ustalis). (I). SI 3, 1987, 152–154 n. 16.
T. Petiedius T. l. Stephanio sevir Augustalis. (I). AE 1983, 324 = Arctos 24, 1990, 121–124.
C. Pontius C. l. Fidelis sevir Aug(ustalis). (I). CIL IX 3144 = ILS 4358.
Rutiliae C. f. Paulinae sevir(um) August(alium) patronae. (I ex.). CIL IX 3182.
T. Accius T. l. Vitalis sev(ir) Aug(ustalis). (I/II). CIL IX 3187.
P. Caesennio P. l. Plebeio sev(iro) Aug(ustali). (I/II). SI 3, 1987, 151–152 n. 15.
C. Lucceius C. l. Caprius sevir Aug(ustalis). (I/II). CIL IX 3185.
[Q.] Petruculeio Q. l. [- - -]ni sev(iro) Aug(ustali). (I/II). CIL IX 3187.
sevir(is) Augustal(ibus). (II p. m.). CIL IX 3160 = ILS 6530.
Q. Corneli Domiti patron(i) [c]ivita[t]is et sevirum Augus(talium). (II). CIL IX 3183.
C. Maecio C. l. Fortunato sevir(o) Aug(ustali). (II). CIL IX 3186.
Urbiculi Secundi sevirum Augustalium. (III). CIL IX 3180.
Cures Sabini (11)
seviri Augustales
P. Publilius Anthus VI vir Augustalis Curibus Sabinis. (54–68). CIL IX 4977 = ILS 6558.
42 Innanzitutto una precisazione topografica a cui è giunta di recente la dottrina (A. La Regina, Cluviae e il
territorio Carecino, RAL 22, 1967, 87–99; id., La città di Cluviae, Archeologia 6, 1967, 178; id., Cluvienses
Carricini, Arch. Class. 25–26, 1973–1974, 331–340): l'area di provenienza del documento (Piano Laròma),
situata nel territorio dei comuni di Càsoli e Palombaro (Chieti), è riconducibile al municipium di Cluviae
Carricinorum (retto da quattuorviri, i cui cives erano iscritti nella tribù Arnensis) e non di certo ad un pagus
come ipotizzato dal Mommsen. Cluviae viene menzionata la prima volta come praesidium Romanorum da
Livio (9, 31, 2–5) durante le operazioni belliche condotte dal console C. Giunio Bruto Bubulco (311 a. C.) nel
Sannio pentro e carricino, in occasione della sua riconquista da parte dei Romani dopo l'occupazione sannita
(cf. anche Diodoro, 20, 26, 3–4); il nome compare, poi, in Tacito (hist., 4, 5, 1) a proposito dell'elogio di C.
Elvidio Prisco, e municipio Cluviis, genero di Trasea Peto di cui aveva sposato la figlia Fannia; in età
triumvirale il centro era stato oggetto di assegnazione viritana (lege Iulia) (lib. col., II, 260, 1 L). Ventidue
fino ad ora i tituli pertinenti a Cluviae: CIL IX 2969 (da scorporare dalla silloge di Iuvanum); 2980–2994;
6082, 113; AE 1980, 369; 1984, 355–356; NS 1900, 243–244. Al di fuori delle iscrizioni locali troviamo
registrate, in testi pertinenti a centri limitrofi, le seguenti forme: Cluviis (CIL IX 2999: da Anxanum, II sec.
d.C.), Cluviens(ium) Carric(inorum) (Diebner 148 n. 32: da Aesernia, seconda metà del II sec. d. C.),
Cluvinses Carricini e patria civium Cluviatium (AE 1967, 109: da Histonium, 5 maggio 384 d. C.). Rimando
comunque a M. Buonocore – G. Firpo, Fonti latine e greche per la storia dell'Abruzzo antico. I, Città di
Castello 1991, 455–460, per una dettagliata analisi sulle fonti del centro antico.
43 In EE VIII 148 il riferimento è al cognomen Augustalis. Vd. SI 3, 1987, 137 ad n. EE. CIL IX 3181 è da
assegnare al territorio di Superaequum.
132
M. Buonocore
Q. Veranius Asclepiades sevir Augustalis. (147). CIL IX 4957.
Q. Veranius Sabinus sevir Augustalis. (147). CIL IX 4957.
seviri
sevirales. (I). CIL IX 4971 = ILS 6560.
consesus (!) sevirum. (173). CIL IX 4970 = ILS 6559.
L. Ampius Ne+[- - -] seviralis. (ante 200). CIL IX 4978 = ILS 5670.
[L. D]omitius Apollonius seviralis. (ante 200). CIL IX 4978 = ILS 5670.
L. Domitius H[- - -] seviralis. (ante 200). CIL IX 4978 = ILS 5670.
[- P]apirius Oriens seviralis. (ante 200). CIL IX 4978 = ILS 5670.
[- - -]ntinius Graptus seviralis. (ante 200). CIL IX 4978 = ILS 5670.
sev[irum ?]. (211/212). CIL IX 4959.
Fagifulae (2)
Augustales
Augustal(ibus). (140). CIL IX 2553.
Martini
Mart(inis). (140). CIL IX 2553.
Fificulanus pagus (1)
seviri Augustales
[- - - sevi]r Aug(ustalis). (I p. m.). CIL IX 3578 = ILS 7306.
Forum Novum (4)
seviri Augustales
[- - - A]mynta[s - - - ? adlectu]s sevir Augu[stalis]. (I m.). AE 1945, 44 = SI 5, 1989, 188–
189 n. 23.
seviri
Q. Catius Q. l. Ias argentarius VI <vi>r. (I ex.). CIL IX 4793.
M. Lollius M. l. S[- - -] sex vir. (I m.). AE 1990, 251.
[- - -]us P. l. Timo[- - -] sevir. (I/II). CIL IX 4788.
Furfo (2)
seviri Augustales
C. Betutio Eutycheti seviro August(ali). (I). CIL IX 3524.
Q. Caprio Q. [l.] Optato patri sev(iro) Aug(ustali). (I). CIL IX 3525.
Per uno studio sulla diffusione degli *Augustales nel mondo romano
133
Histonium (1)44
seviri Augustales
L. Scantius L. lib. Modestus VI vir Aug(ustalis), mag(ister) Larum August(alium), mag(ister) Cerialium urbanorum. (I m.). CIL IX 2835 = ILS 6524.
Interpromium (4)
seviri Augustales
[-] Accavos Aba[scantus s]evir Aug(ustalis). (I). Buonocore – Mattiocco 175 n. 13.
C. Numo[nius - - -] Pinar[ius] sevir Aug(ustalis). (I). AAN 21, 1900–1901, 187.
[- - - sev(ir) A]ug(ustalis). (I). Buonocore – Mattiocco 174–175 n. 12.
C. Marius C. l. F[e]lix sev(ir) Aug(ustalis). (II). CIL IX 3045
Iuvanum (6)
seviri Augustales
[Se]x. Mett[io Se]x. l. Arn(ensi) Ursioni sevir(o) Aug(ustali). (I/II). CIL IX 2965.
Augustales
quinq(uennaliciis) Aug(ustalibus). (I). CIL IX 2962.
seviri
[-] Arrius Phila(- - -) sevir. (I a. C. ex. – I p. C. in.). AE 1990, 226.
N. Consius N. l. Phileros [s]evir. (I a. C. ex. – I p. C. in.). AE 1990, 225.
C. Hostilius C., N., M. l. Eros [s]evir. (I a. C. ex. – I p. C. in.). AE 1990, 225.
[P. ?] Nerius Servi(- - -) sevir. (I a. C. ex. – I p. C. in.). AE 1990, 226.
Marruvium (15)45
seviri Augustales
L. Annidius Hyginos sevir Aug(ustalis). (I m.). Letta – D'Amato 53–54 n. 41.
Sex. Pontidius Hel(viae)46 l. Fortunatus sev(ir) Aug(ustalis). (I m.). EE VIII 162 = Letta –
D'Amato 60–63 n. 48.
[- - -]ius sev(ir) Aug(ustalis). (I). CIL IX 3695.
44 E' stata esclusa la supposta testimonianza riferita da CIL IX 2864: sul frammento è chiaramente leggibile
AVGA[- - -], non come trasmesso dal Dressel apud CIL AVG A[- - -].
45 Non ho inserito il testo Letta – D'Amato 100 n. 59, in quanto l'integrazione è solo ex ingenio. CIL IX
3858 è probabilmente da riferire a Marruvium e non a Supinum. Utile confrontarsi ora con S. Segenni, I liberti
a Marruvium. Ricerche di onomastica, SCO 37, 1987, 439–494.
46 O. Salomies, Die römische Vornamen. Studien zur römischen Namengebung, Helsinki 1987, 72,
preferisce, credo a ragione, la soluzione di HEL in Hel(viae) (cioè il gentilizio della sua patrona) al posto del
praenomen Hel(vi).
134
M. Buonocore
T. Alfeno Attico sev(iro) Aug(ustali), colono f(undi) Tironiani. (II a. m.). CIL IX 3674 =
ILS 7455.
T. Alfeno Clementi sev(iro) Aug(ustali). (II a. m.). CIL IX 3676.
T. Alfeno Ursioni sev(iro) Aug(ustali). (II a. m.). CIL IX 3676.
T. Alfenus Venafranus sev(ir) Aug(ustalis). (II a. m.). CIL IX 3676.
P. Avio Lalo sevir(o) Aug(ustali). (II a. m.). CIL IX 3679.
T. Flavio Mercurio sev(iro) Aug(ustali). (II a. m.). CIL IX 3681.
C. Laberio Felici sev(iro) Aug(ustali). (II a. m.). CIL IX 3684 = Letta – D'Amato 28–29 n.
22.
C. Modio Atimeto seviro Aug(ustali). (II a. m.). CIL IX 3816 = Letta – D'Amato 170–172 n.
116.
[Q. Ni]nnio [Q. l. Str]enuo [sevir]o Aug(ustali). (II a. m.). CIL IX 3858 = Letta – D'Amato
240–243 n. 146.
P. Ostorio Vitalioni sevir(o) Aug(ustali). (II a. m.). AE 1975, 317.
T. Stlanius Primus sevir Aug(ustalis) Marsis. (II). CIL VI 29727 = ILS 6533.
Augustales
[-] Alledius Ianuarius Aug(ustalis). (I). CIL IX 3678 = Letta – D'Amato, 120–122 n. 80.
Nursia (6)
seviri Augustales
P. Cae[- - -]cus P. f. Qui(rina) V[I vir] Aug(ustalis). (I a. m.). CIL IX 4542.
T. Turpilio T. f. Liciniano VI vir(o) [Aug(ustali ?)]. (I). CIL IX 4548.
C. Licinius Verna VI vir Aug(ustalis). (I/II). CIL IX 4544.
Augustales
Sex. Petronius (mulieris) l. [Z]maragdus Aug(ustalis). (I). CIL IX 4543 = ILS 6550.
seviri
Q. Luviano [Q. l. Ci]nnamo VI vir(o). (I). CIL IX 4549.
C. Cn[o]rius C. f. Melior VI vir (I/II). AE 1991, 585.
Peltuinum (10)
seviri Augustales
Sex. Sinitius Memor VI vi[r] Aug(ustalis). (I a. m.). CIL IX 3442.
L. Gavio L. l. Staphylo seviro Augustali. (I m.). Vd. supra.
Domitius Sollers VI vir Aug(ustalis). (I p. m.). CIL IX 3432.
{T.} Attico Domitiae Aug(ustae) lib. VI vir(o) Aug(ustali). (I p. m.). CIL IX 3432.
P. Arrius Q. l. Lemn(us) VI vir Aug(ustalis). (I). CIL IX 3417.
Q. Papio Q. l. Natali VI vir(o) Aug(ustali). (I). CIL IX 3441.
Per uno studio sulla diffusione degli *Augustales nel mondo romano
135
[C. Al]bio C. l. [Phil]omuso [sev(iro) A]ugust(ali). (II a. m.). AE 1989, 233.
Q. Vibullio Secundioni sevir(o) Aug(ustali). (II). CIL IX 3443.
Augustales
T. Septimeno T. l. Amaranto Aug(ustali) Peltuino. (II). CIL IX 4335 = ILS 6548.
Incerti
T. Septimeno (mulieris) l. Felicioni III vir(o) Aug(ustali) Amiterni et Peltuino. (II). CIL IX
4335 = ILS 654847.
Pinna (1)
seviri Augustales
T. Gavennius Mitrhes sev(ir) Aug(ustalis). (I). CIL IX 3353.
Reate (19)
seviri Augustales
C. He[re]nnius Philo Au[gustalis ?] e[t VI] vir Augustalis Rea[te]. (I in.). CIL IX 4168.
Ti. Claudius Ti. lib. [- - -] VI vir Aug(ustalis). (I m.). CIL IX 4690.
C. Iulius Salvius VI vir Aug(ustalis). (I). CIL IX 4692.
Sex. Nonio Felici VI vir(o) Aug(ustali). (I). CIL IX 4758.
L. Pituanio Eleganti patri VI vir(o) Aug(ustali) Reate. (I). CIL IX 4694.
T. F[l(avius)] Sabinus VI vir Aug(ustalis), mag(ister) iuv(entutis). (I/II). CIL IX 4696.
P. Memmio Mercuriali sev(iro) August(ali). (I/II). CIL IX 4693.
T. Betuinus Felix VI vir August(alis). (c. 161). CIL IX 4676 = ILS 4033.
[L. Flav]ius Hermeros VI vir August(alis). (c. 161). CIL IX 4676 = ILS 4033.
[A.] Licinius Successus VI vir August(alis). (c. 161). CIL IX 4676 = ILS 4033.
[T. P]omponius Moderatus VI vir August(alis). (c. 161). CIL IX 4676 = ILS 4033.
[C. Sabin]us Achoristus VI vir August(alis). (c. 161). CIL IX 4676 = ILS 4033.
[P. V]ettius Moderatus VI vir August(alis). (c. 161). CIL IX 4676 = ILS 4033.
T. Fundilio Gemino VI vir(o) Aug(ustali), mag(istro) iuv(entutis), patrono et quinq(uennali)
perpetuo. (II). CIL IX 4691.
Q. Pompeius Honoratus VI vir Aug(ustalis). (II). CIL IX 4695.
[- - - VI] vir(-) Aug(ustal.-). (II ?). CIL IX 4698.
47 Nelle iscrizioni del centro vestino sono testimoniati solo i seviri Augustales. Il documento, rinvenuto
nell'ager Amiterninus, ci testimonierebbe a Peltuinum oltre alla presenza degli Augustales (vd. supra) anche
quella dei tresviri Augustales, attestati in tutta la regio IV soltanto nella non lontana Amiternum. E' incerto,
quindi, stabilire se nel documento si sia voluto fare riferimento ai seviri Augustales o agli Augustales; valga
sempre quanto scriveva il Mommsen ad CIL 4335: „Augustales Peltuini non tresviri fuerunt, sed sexviri;
minus proprie igitur hic titulus loquitur, confirmans ita utrumque genus praeter numerum non magnopere
differre". Il Duthoy (Recherches 159) registra il documento nella sezione „A & tresvir Aug.".
136
M. Buonocore
Augustales
C. He[re]nnius Philo Au[gustalis ?] e[t VI] vir Augustalis Rea[te]. (I in.). CIL IX 4168.
Augustales; Augustalium. (II). CIL IX 4691.
seviri
seviris. (II). CIL IX 4691.
Saepinum (12)
Augustales
[M. Cassio ? P]hilargyro Aug(ustali). (età augustea). CIL IX 2477.
M. Annio Phoebo municipes Saepinates quot is ob honorem Aug(ustalitatis) et biselli. (I
m.). CIL IX 2475 = ILS 5583.
C. Coesius Tertius Aug(ustalis). (I m.). CIL IX 2476 = ILS 5353.
M. Papirius M. [l.] Tertius Augustalis. (I). CIL IX 2479.
M. Lucius Cinna Augustalis. (I/II). CIL IX 2439.
C. Pomponius Phil[etaer]us Augustalis. (I/II). CIL IX 2439.
[- - -] Au[g(ustal.-)]. (I/II). CIL IX 2509.
L. Saepinio Orienti Aug(ustali). (età traianea). CIL IX 2472 = ILS 6519.
[C.] Neratius C. l. Epinicus ob honor(em) August(alitatis). (II a. m.). CIL IX 2440.
Augustalib(us). (II a. m.). CIL IX 2440.
L. Naevio [- - -] Aug(ustali). (II). CIL IX 2478.
L. Naevio [- - -] Aug(ustali). (II). CIL IX 2478.
Sulmo (9)48
seviri Augustales
Sex. Brittius Brit(ti) l. Verna sevir Augustalis. (I in.). CIL IX 3098.
[C]n. Corn[e]lius Lentu[li] Auguris l. Albanus [V]I vi[r] A[u]gustal(is). (I a. m.). CIL IX
3099.
M. Lampridio L. f. Ser(gia) Scauro sevir(o) August(ali). (I a. m.). CIL IX 3100.
[- - - P]ollionis [l. - - -]mus [? sevir Augustali]s, quinq(uennalis) [August]alium. (I m.). CIL
IX 3102.
P. Octavio P. l. Pardo sevir(o) Aug(ustali). (I ex.). CIL IX 3101.
L. Annaus L. l. Habitus sev(ir) Aug(ustalis). (I). CIL IX 3097.
Q. Petronius Q. l<i>b. Rufinus sevir Aug(ustalis), curator annone frumentariae rei p(ublicae) Sulmonensium. (II). EE VIII 140.
C. Satrio Dextro sevir(o) Aug(ustali). (II). CIL IX 3092.
48 Il testo di Epigraphica 20, 1958, 28 n. 4 attribuito dal Duthoy (Recherches 159) a Sulmo è pertinente a
Marruvium.
Per uno studio sulla diffusione degli *Augustales nel mondo romano
137
Augustales
[- - - P]ollionis [l. - - -]mus [? sevir Augustali]s, quinq(uennalis) [August]alium. (I m.). CIL
IX 3102.
Superaequum (3)
seviri Augustales
C. Iulio (mulieris) lib. Stephano VI vir(o) Aug(ustali). (II). AE 1988, 448 = 1990, 238.
Augustales
ordo Augustal(ium). (I ex.). CIL IX 3181.
Incerti
C. [Al]bius C. l. [- - -]us +++[- - -] biselli[o honor]atus. (II). AE 1988, 449 = 1990, 236.
Teate Marrucinorum (17)
seviri Augustales
L. Alfius Saturninus sev(ir) Aug(ustalis). (I a. m.). AE 1980, 368.
C. Attius Secundus sev(ir) Aug(ustalis). (I a. m.). AE 1980, 368.
[- C]au[dius Ve]stalis sev(ir) Aug(ustalis). (I a. m.). AE 1980, 368.
[-] Dionius Epius sev(ir) Aug(ustalis). (I a. m.). AE 1980, 368.
Cn. Ennius Speratus sev(ir) Aug(ustalis). (I a. m.). AE 1980, 368.
Cn. Florius Successus sev(ir) Aug(ustalis). (I a. m.). AE 1980, 368.
N. Fresidius Carpus sev(ir) Aug(ustalis). (I a. m.). AE 1980, 368.
L. Mamilio Epinico sevir(o) Aug(ustali). (I a. m.). CIL IX 3023.
L. Mamilius L. l. Faustus sev(ir) Aug(ustalis). (I a. m.). CIL IX 3023.
C. Oppius Moderatus sev(ir) Aug(ustalis). (I a. m.). AE 1980, 368.
C. Oppius Nymphodotus sev(ir) Aug(ustalis). (I a. m.). AE 1980, 368.
M. Pontio [- - -] Romul[iano] seviro, s[eviro Aug(ustali) ?]. (I m.). AE 1984, 335.
T. Sentius Synegdemus sev(ir) Aug(ustalis). (I a. m.). AE 1980, 368.
seviri
C. Lusius C. et Iuniae l. Storax Rom[a]niensis sevir. (I a. m.). EE VIII 121.
M. Pontio [- - -] Romul[iano] seviro, s[eviro Aug(ustali) ?]. (I m.). AE 1984, 335.
Incerti
[- - -] Augustali[bus]. (I m.). AE 1984, 339.
[- - - Au]gustal[- - -]. (I m.). SI 2, 1983, 173–176 n. 15f.
138
M. Buonocore
Telesia (16)
seviri Augustales
M. A[p]puleius Dialogus sevir August(alis). (I). CIL IX 2245.
M. A[p]puleio Fausto sevir(o) August(ali), patron(o). (I). CIL IX 2245.
C. Manlius Charito sevir Aug(ustalis), sacerdos Liberi. (I). CIL IX 2251.
[- - - Se]r. l. Pelops [sevir ? Au]g(ustalis). (I). CIL IX 2254.
C. Caeseno C. l. Potho sevir(o) Aug(ustali). (II). CIL IX 2248.
M. Pacideio M. l. Olum[p]o sevir(o) Aug(ustali). (II). CIL IX 2253.
L. Volceio Pyladi seviro Augus[ta]li. (II). CIL IX 2256.
Augustales
L. Fabius Callistus Aug(ustalis) Telesia(e). (I). CIL IX 2250.
P. Satrio P. l. Invento Aug(ustali). (I). CIL IX 2236.
[L. Cocc]eio Castori August(ali) [bis]ell(iario) Telesiae. (II a. m.). CIL IX 2249.
N. Asellio N. lib. Ivino Aug(ustali). (II). CIL IX 2246.
Stennius Silvester Aug(ustalis) Tel[e]sinorum et sevir (II). AE 1975, 206.
seviri
Q. Atinius Epap[hra] sevir. (I). CIL IX 2247.
M. Vennius Rufus sevir. (I). CIL IX 2255.
L. Manlius Rufio sevir. (I/II). CIL IX 2252.
Stennius Silvester Aug(ustalis) Tel[e]sinorum et sevir (II). AE 1975, 206.
Terventum (1)
Augustales
P. Florius P. lib. Gnesius Aug(ustalis) Terventi. (I). CIL IX 2585.
Trebula Mutuesca (8)
seviri Augustales
C. Plaetorius Flori l. Phaedimus VI vir Aug(ustalis). (I a. m.). CIL IX 4897.
M. Valerio Phoebo VI vir(o) Aug(ustali) II. (I m.). CIL IX 4901.
M. Valerio Probo VI vir(o) Aug(ustali). (I m.). CIL IX 4901.
M. Valerius Sabinus VI vir Aug(ustalis) II. (I m.). CIL IX 4901.
seviris Augustal(ibus) Treb(ulanis) Mutuesc(is). (I). CIL X 4893 = ILS 6557.
T. Petidio T. f. Fab(ia) Cessino VIII viro aediliciae potestatis, VIII vir(o) II fanor(um), VIII
(viro) III aerari, adlecto supra numer(um) sevirum Augustalium (II p. m.). CIL IX 4896 =
ILS 6553.
C. Abelasio Proculeiano adlecto supra numer[um inter seviros Augustales ? ex decreto]
utriusq[ue ordi]nis decurion[um] et sev(irum) Aug(ustalium). (II). CIL IX 4891.
Per uno studio sulla diffusione degli *Augustales nel mondo romano
139
Augustales
Augustales. (II p. m.). AE 1964, 19.
incertae originis (1)
seviri
[- - -]ulli l. Philo sevir. (I a. m.). A. Ambrogi – R. Friggeri, Museo Nazionale Romano. Le
sculture, I 7, 2, Roma 1984, 402–403.
Roma
Marco Buonocore
TAFEL II
Iscrizione da Peltuinum