ikho ijhf sI jIvn Bfg pihlf (pI zI aYP PfrmYt)
Transcript
ikho ijhf sI jIvn Bfg pihlf (pI zI aYP PfrmYt)
1[ myrI vI suxo-blbIr momI bVI dyr qoN dosq kih rhy sn ik mYN khfxIaF, nfvl, zrfmy ilKx qoN ielfvf Koj, sMpfdkI aqy anuvfd df kfPI kMm kIqf hY. Aumr df vzf ihwsf lyKkF dI dunIaf ivc hMZfieaf hY. keI dysLF df rtn kIqf hY. hjLfrF lokF ivc ivciraf hF. ipMzF, sLihrF, kYnyzf, amrIkf afid mulkF df jIvn vyiKaf hY. keI iksm dy cMgy mfVy lokF ivc ivciraf hF. anykF kOVy imTy qjrby hoey hn. Bfrq aqy kYnyzf ivc keI ijLMmyvfrI vflIaF srkfrI nOkrIaF kIqIaF hn. keI srkfrI qy gYr srkfrI ienfm hfsl kIqy hn. ieh sB qF ijLMdgI df iek pfsf sn. mYnUM iksy hor pfsy vI Jfq mfrnI cfhIdI hY aqy kuJ ht ky nvF ilKxf cfhIdf hY. ieh suJf dyx vfilaF ivc bhuq sfry adbI lok vI sn. mYN sB nUM iDafn nfl sux irhf sF aqy soc irhf sF ik kI kIqf jfvy. vMz dI sUl cuBI nUM BfvyN 60 sfl qoN Auqy ho gey sn pr Es df drd idl ivcoN ajy vI nhIN jFdf sI. bcpn dy idn BulfieaF vI nhIN Buldy sn. vMz vyly pfiksqfn Czx df drd aqy muV vsyby dIaF qklIPF df duK hr vyly sqfAuNdf rihMdf sI. BfvyN dyvyN mulk afpo afpxI hoNd nUM brfbr kfiem rKdy agy vD rhy sn pr lokF dI sFJ vDfAux leI hor kdm putx dI loV sI. ilKfrI aqy skfPqI gqI ivDIaF vfly klfkfr ieh ivQF pUrn leI kMm kr rhy sn. afpxf ihwsf pfx leI mYN soc soc ky afpxI svY jIvnI ilKx df PYslf kIqf. svY jIvnI ilKx ivc vzI aOkV sI swc ilKxf jo bhuq kOVf lgdf hY aqy JUT ilKx nUM mn nhIN mMndf sI. bVf sfrf hOslf kr ky klm cukI aqy afpxI jIvnI ilKxI sLurU kr idqI jo Kbrnfmf vIklI ivc iksLqvfr CpxI sLurU ho geI. ies ivc sosIE-klcrl jfxkfrI nfl BrpUr ajy kuJ iksLqF hI CpIaF sn ik sfihq dI ies ivDf nUM slfhux vfly pfTkF dy dUr dUr aqy keI dysLF ivcoN Pon afAux lwgy. sB dI mMg sI ik ies svY jIvnI nUM ikqfbI sLkl idqI jfvy. hfly ies dIaF 49 iksLqF hI CpIaF sn ik afsP rjLf ny lfhOr qoN Pon kr ky aqy eImyl Byj ky ieh supnf swc kr idqf ik Aus ny ies nUM sLfhmuKI ivc bdl ky iqkfbI rUp ivc Cfpx leI mOsUdf iqafr vI kr ilaf ey. iehnF hI idnF ivc iek hor supnf swc ho igaf ik pfiksqfn akYzmI afP lYtrjL ny mYnUM kYnyzf qoN afx jfx df hvfeI jhfjL df itkt aqy rihx sihx dy Krcy smyq pfiksqfn srkfr vwloN ieslfmfbfd ivc ho rhI ieMtrnYsLnl kfnPrMs afn “sUPiejLm aqy pIs” dy zYlIgyt vjoN swdf Gwl idqf qy mYnUM pfiksqfn afx df PKr hfsl hoieaf. ies qoN ielfvf trFto ivc pfiksqfn dy izptI kONsl jnrl jnfb afism jI ny mYnUM pfiksqfn df iqMn mhIny df KulHf vIjLf dy ky bVI PrfKidlI df sbUq idqf ik mYN “sUPiejLm aqy amn” dy dUq df rol inBFidaF sMsfr sLFqI dI KYr mMgF qy pfvF. krfcI nfl sbMDq jnfb asLPfk husYn jo ipCly 25 sflF qoN myry dosq hn ny ikqfb Cpvfx ivc hor vI hlfsLyrI idqI. mYN afpxy 35 sfl purfxy dosq PKr jLmfn df vI bVf msLkUr hF ik AuhnF ny bhuq purfxy sbMDF nUM hor mjLbUq krn leI mYnUM 1975 qoN bfad iPr pfiksqfn dI DrqI dy drsLn krn df sbwb bKisLaf. mYN ipMz burj klF ijLlf ksUr dy vfsI afpxy dosq pRisD vkIl muhmMd nvfjL df vI bVf sLukrgjLfr hF ijnHF myrI 1961 aqy iPr 1962 dI pfiksqfn PyrI vyly mihmfn invfjLI, muhbq aqy KlUs nfl srsLfr kIqf ik jo sfrI hXfqI nhIN Builaf. kuJ idn pihlF 49 sflF bfad jd mYN kYnyzf qoN AuhnF nUM Pon kIqf qF pMj dhfky lMGx bfad vI nvfjL dy idl ivc ipafr dy sfry jjLby pihlF vFg hI kfiem sn. mYN jnfb jfvyd slIm sfihb df vI bVf msLkUr hF ijnHF ny bVy ipafr nfl ies ikqfb nUM quhfzy hQF qIk apVfx leI bVI imhnq kIqI. mYN afpxI jIvnI nUM iqMn ihwisaF ivc vMizaf hY. vMz qoN pihlF df pMjfb, vMz qoN ipCoN df pMjfb aqy kYnyzf ivc pMjfb. iqMn ihwisaF ivcoN pihlf ihwsf quhfzI iKdmq ivc hfjLr hY. imhrbfnI kr ky kbUl krnf. muV imlx dI qFG ivc 1 blbIr isMG momI-kYnyzf Pon: 416-949-0706 2[ vwloN: kulvMq Btoaf ieh bVI KusLI dI gwl hY ik pMjfbI dy msLhUr lyKk qy pqrkfr s[ blbIr isMG momI dI bVI imhnq qy isLdq nfl iqafr kIqI pusqk “ikho ijhf sI jIvn?” CfpI jf rhI hY. hr kimAuintI ivc kuJ aYsy buDIjIvI lok huMdy hn jo Aus kimAuintI nUM shI idsLf dyx leI smyN smyN anusfr afpxf Xogdfn pfAuNdy rihMdy hn. BfvyN Auh iksy vI Kyqr ivc hovy, hr Kyqr dI afpxI iek aihmIaq qy mhqqf huMdI hY. srdfr blbIr isMG momI jI iek Auh sLKsIaq hn ijnHF bfry kuJ kihxf sUrj nUM dIvf idKfAux vflI gwl hovygI. mYN afp dI sLKsIaq bfry vfikP qF AudoN qoN hF jdoN mYN ieMzIaf ivc rihMdf sF ikAuNik pMjfbI dy kuJ AuGy lyKkF nfl myry bhuq njLdIkI sbMD hn qy aksr afp jI df ijLkr huMdf rihMdf sI. kYnyzf afieaf qF mYnUM qkrIbn ds sfl df smF ho cukf hY pr afp nfl rUbrU hox aqy jfnx df mOkf kuJ dyr pihlF hI hoieaf hY. afp dI klm koeI sfDfrn klm nhIN hY. afp nUM pVH ky socx leI mjbUr hoxf afp dI klm dI vzI KfsIaq hY. afp dy ivaMg meI lyKF ivc rfjnIiqk, smfijk, siBafcfrk afid buirafeIaF nUM bVy hlky Pulky ZMg nfl cot kr ky smfj ivc cfnx aqy suDfr ilafAux dI koisLsL huMdI hY. afp Auh sLKsIaq hn ijnHF ny pMjfbI mF bolI, sfihq aqy pqrkfrI dI dunIaf ivc nvyklf sQfn bxfieaf hY. afp iBMn iBMn ivisLaF qy do drjn dy krIb pusqkF pMjfbI mF bolI dI JolI pf cuky hn ijnHF nUM lokF vloN bhuq psMd kIqf igaf hY aqy afp jI dy pfTkF df Gyrf bhuq ivsLfl hY. mYnUM pUrf ivsLvfsL hY ik afp dI ieh nvIN pusqk jo svYjIvnI dy rUp ivc sLfhmuKI aqy gurmKI ivc Cp rhI hY, nUM vI Enf hI ipafr aqy huMgfrf imlygf ijMnf afp jI dIaF pihlIaF pusqkF nUM imilaf aqy iml irhf hY. ies ivc koeI aiqkQnI nhIN hY jy mYN ieh khF ik afp dy mn aMdr iek aQfh smuMdr hY qy Aus ivc kImqI moqIaF dI afmd smyN smyN anusfsn huMdI rihMdI hY aqy Auh kImqI moqI afp pMjfb aqy pMjfbIaq dI JolI pfAuNdy rihMdy hn. aMq ivc myrI vfihgurU agy eyhI ardfs hY ik qusIN hmysLf mF bolI dI syvf krdy rho aqy afp dI klm aqy ishq nUM vfihgurU cVHdI klf ivc rKy. kulvMq Btoaf, brYNptn, kYnyzf 3[ iknfqIsI sLKsIaq-blbIr isMG momI ipRMsIpl pfKr isMG zrolI adbI qy bOiDk hlikaF ivc sQfpq lyKk blbIr isMG momI iksy jfx pihcfx df muQfj nhIN hY. klm df DnI ieh lyKk bhu-pKI pRiqBf df mflk hY aqy Aus ny sfihqk Kyqr ivc Zyr sfrIaF mwlF mfrIaF hn. nfvl, khfxI, nftk, ryKf icqr, aflocnf, ivaMg gusqfKI muafP, Koj, sMpfdkI lyK aqy hornF jLbfnF dy sMsfr pRisD lyKkF dy anuvfd afid mF bolI pMjfbI dI JolI ivc pf ky bhuq ingr vfDf kIqf hY. vzI gwl ieh vI hY ik ieh ilKqF mfnv ipafr nfl Eq poq hn. PulF vFg dunIaf dI KusLI Ausdf mksd hY. pMjfbI bUty nUM Pldf Puldf vyKx df lock ieh ilKfrI sMGrsL-sLI aqy ikirafsLIl ijLMdgI bsr krn ivc ivsLvfsL rKdf hY. ies pK qoN inmn ilKq sqrF Aus qy pUrIaF ZukdIaF hn:- 2 ijLMdgI hY jUJxf, ijLMdgI hY ilsLkxf aMbr qoN tutf hr isqfrf rih igaf pRisD rUsI lyKk cYKov afid dIaF inmn sqrF nUM momI hr smyN diRsLtIgocr rK ky jIvn cMigafVI nUM BKidaF rKx ivc ivsLvfsL rKdf hY. “sUrj idn ivc do vfr nhIN cVHdf qy ijLMdgI dobfrf nhIN imldI. jo kuJ quhfzy kol ijLMdgI df bfkI bicaf hY, Gut ky PV lvo qy ies dI riKaf kro aqy jvfnI dy idnF ivc afpxI pq dI rfKI kro” momI nUM pRmfqmf ivc aQfh ivsLvfsL hY. sRI gurU gRMQ sfihb dI bfxI df Et afsrf lY ky afpxy dYink kfrj nypry cfVHdf qy pRmfqmf df hr smyN sLukrgujLfr rihMdf hY. kQn hY, “itibaF vFg nfsLukry nf bxo jo mINh df pfxI qF pI jFdy ny pRMqU sLukrgujLfrI dI hirafvl kdy vI prgt nhIN krdy. myry gUVHy imqr blbIr momI dI Aumr BfvyN 75 virHaF dy nyVy pug cukI hY pRqUM Aus df idl jvfn hY ijs anusfr Auh aksr kihMdf hY:“afdmI AudoN buwZf huMdf hY jdoN jIAUx ivc idlcspI Cz dyvy. jd Aus dIaF qFGF qy sDrF mr jFdIaF hn qy Auh mhfn supny lYxy Cz idMdf hY.” myrI duaf hY ik momI lMmyrI qy cMgyrI Aumr Bogy. Aus dIaF vzmulIaF rcnfvF pMjfb, pMjfbI qy pMjfbIaq dI aQfh syvf kridaF mfnvqf df pQ prdrsLn krdIaF rihx. myrI ieh vI locf hY ik Aus dIaF rcnfvF nvyN idshidAf qIk pujx, hflIN mMjLl dUr hY. ikhVf lB isrf sikaF ijLMdgI dy rfhvF df hr pVfa sunyhf hY, agilaF pVfvF df 4[ vwloN: jrnYl isMG josn siqkfr Xog vzy vIr blbIr isMG momI jI mYnUM jdoN ieh pqf lwgf ik quhfzI nvIN pusqk “ikho ijhf sI jIvn?” Bfrq aqy pfiksqfn ivc Cp rhI hY qF myrI KusLI dI koeI ieMqhf nf rhI. ies ikqfb ivc ijLMdgI dI swcfeI aqy aKIN dyKy ihMd pfk vMz dy AujfVy df idl tuMbvF aqy hzIN hMZfieaf hfl hY. suKI vsdy lok iks qrHF AujV ky aqy BfrI qklIPF AuTf ky iek dUjy mulk ivc dobfrf afbfd hoey, df hMZfieaf ibafn kr ky dohF mulkF dI sFJ df vrnx ijs qrHF quhfzI klm ny kIqf hY, pVH ky ijQy idl duKI huMdf hY, EQy quhfzI lyKxI leI vfh vfh vI afp muhfrI idl ivcoN Put Put pYNdI hY ijs leI qusIN vDfeI dy pfqr ho. jo ik ijLMdgI dy sLurU, jvfnI Puwtx qoN lY ky aj vzyrI Aumr qkrIbn swq dhfky hMZf cukI ijLMdgI ivc Esy qrHF inrMqr cflU hY. ihMd pfk dI vMz ny ijQy dohF mulkF dI ivQ pfeI, AuQy quhfzI klm ny sFJ vDfAux ivc coKf qy bhuq vzf Xogdfn pfieaf hY. mYN quhfzy qoN hor afsmMd hF. ies ikqfb ivc ijLMdgI dI atl scfeI aqy hz BmnvIN imhnq df vrnx hY, AuQy dUijaF leI imhnq krn df pRyrxf sroq vI hY. mYN quhfzI ies svY jIvnI nUM aKbfr rfhIN piVHaf aqy mihsUs kIqf ik ikMnIaF vzIaF vzIaF musIbqF Jl ky ihMdU isK aqy muslmfn vIrF ny iek dUjy df ipafr hmysLf leI Cz ky muV nf imlx skx df sdmf sihx kIqf. myrIaF afp muhfrIaF aKF syjl vs ho geIaF joik quhfzI lyKxI aqy klf df kmfl hY. myrf jnm qF ies vMz ivc hI 1946 ivc hoieaf sI aqy mYN bhuq Cotf sF. aMq ivc mYN afsmMd hF aqy myrf XkIn vI hY ik ieh ikqfb dohF mulkF Bfv ihMd pfk sFJ vDfAux ivc shfeI hovygI aqy nPrq dI kMD tutygI. vfihgurU agy ardfs hY ik quhfzI hor lMmyrI Aumr hovy aqy qusIN iesy qrHF afpxI klfmeI lyKxI rfhIN mnuKqf dI syvf krdy rho. Afp df sLuB icMqk aqy pfTk jrnYl isMG josn 5[ 3 DrqI qy afkfsL nfl moh rwKx vflf lyKk blbIr isMG momI hrcMd isMG bfsI aYm[ ey[ bI[ aYz[ mF bolI pMjfbI dI inrMqr syvf krn vflf pRoPYsr blbIr isMG momI iek aijhf lyKk hY jo qkrIbn swT sfl qoN inrMqr pMjfbI ivc ilKdf af irhf hY. cOdF pMdrF sfl dI Aumr qoN klm cuwkI aqy afpxI klm nfl aijhIaF sfihqk vMngIaF pfTkF leI ilKIaF jo sfihqk pwK qoN aiq suMdr awqy slfhux Xog hn. ieh Auh lyKk hY ijs ny swc ipMzy qy hMZfieaf hY aqy kOVIaF, kusYlIaF, iPwkIaF qy svfdlIaF XfdF ivcoN swc hI lokF dI Byt kIqf hY. sLUkdy diraf dI qrHF kMiZaF qy GftIaF nUM Kordf Auh afpxI qor quiraf hY. Aus nUM iksy dI pRvfh nhIN ik koeI Aus bfry kI ivcfr rwKdf hY ikAuNik Aus nUM afpxI mMjLl bfry koeI BulyKf nhIN hY. ieh cfhy sfihqk hY jF jIvn dIaF dusLvfrIaF dI. Auh dUsry lyKkF df byhwd siqkfr krdf hY BfvyN AuhdI lok ipRaqf AuhnF dy mnF ivc hsd dy BFbV Aucy krdI hY pr Ausdf kihxf hY ik ieh sB QoVH-icrIaF avsQfvF huMdIaF hn. nvy lyKkF nUM AuNglI lf ky qor lYNdf hY bVy ipafr nfl AuhnF nUM awgy qurn dI pRyrnf qy agvfeI idMdf hY. Aus df ivsLfl ihrdf, cyhry qy mukrfht, pfrdrsLI nIJ, sUJ aqy ivcfrF ivwc gMBIrqf Aus dy PkIrI suBfa dI Jlk idMdI hY. Aus dI ilKx sLYlI eynI ijLafdf rOck hY ik pfTk iek vfr Aus dI iksy rcnf nUM pVHnf sLurU kr lvy qF bMd krn nUM jIa nhIN krdf. Auh pfTk nUM nfl qor lYNdf hY. vfk bxqr ieMnI srl, idlksL aqy suafdlI huMdI hy ik pfTk dy mn ivwc Auqr jFdI hY. lyKk jo hQlI pusqk “ikho ijhf sI jIvn? svY jIvnI dy rUp ivc pfTkF dI Byt kr irhf hY, ies ivc Aus ny jIvn ivc bhuq nyiVEN qky Es swc nUM pfTkF agy pysL kIqf hY ijs ivc vMz qoN pihlF df pMjfb, vMz qoN ipCoN df pMjfb aqy nfrQ amrIkf ivc pMjfb df aijhf ihrdy-vydk ibafn kIqf hY ijvyN qusIN Auh sB kuJ aKIN vyK rhy hovo. BfvyN ies qoN pihlF Auh drjnF pusqkF ijvyN khfxI sMgRih, nftk, nfvl, ryKf icwqr, anuvfd aqy Koj pwqr mF bolI dI JolI ivwc pfTkF nUM dy cwukf hY pr afpxI svY jIvnI ilKx vyly Auh sfrIaF hwdF twp ky ieh sfbq krn ivc kfmXfb ho igaf hY ik Ausdf jIvn vI quhfxy myc df sI pr ilK ky sFJy krn dI ijLMmyvfrI Aus ny inBf idqI hY. Auh sYNkVy mfn snmfn hfsl kr cukf hY ijnHF ivc pMjfbI sQ df seIad vfrs sLfh avfrz vI sLfml hY pr hAumy kdI nyVY nhIN afeI. Auhdf kihxf hY ik ieh sB duinafvI gwlF hn. “ikho ijhf sI jIvn” pusqk ilKidaF lyKk nyy afpxI jIvn kQf byiJk aqy ibnf iksy luk lpyt dy ilKI hYy. apxy bfry swc ilKxf bVf kiTn huMdf hY pr lyKk ny ieh kTnfeI dI prvfh nhIN kIqI. pfiksqfn qoN AujV ky afey smyN dy idnF nUM bVy drd Bry sLbdF rfhI vrnx kIqf hY aqy Aus qoN ipCoN dIaF aiq grIbI, qMgdsqI aqy mjbUrI dIaF hflqF ivc jIvn gujLfry leI Coty qoN Cotf kMm krn qoN guryjL nhIN kIqf. aijhy drdnfk smyN dIaF nMgy ipMzy qy hMZfeIaF lfsF nUM vrnx krno koeI lwj nhIN rwKI. pfiksqfn ivcoN ijLmINdfr Grfxy ivc hMZfey amIr bcpn qoN bfad cVHdI jvfnI dy idnF ivc bgYr pwg, bgYr juqI aqy keI vfr iZzoN BuKy rih ky afpxI tutvIN pVHfeI nUM agy qoridaF XUnIvristI qk pujxf Aus dy isrV dI lfimsfl swcI khfxI hY jo aj dy nOjvfnF nUM bhuq AuqsLfh dy skdI hY. ieh ilKxf iblkul hI ax-Aucq nhIN hY ik aYnIaF kiTn hflqF ivwcoN lMGidaf apxI jIvn qor nUM inrMqr jfrI rwKxf aqy skrYc qoN sLurU kr ky jIvn dIaF AucfeIaF nUM Cuhxf pfTkF leI aiqaMq pRyrnf sroq ho gujLrygf. mYN smJdf hF momI sfihb ny svY jIvnI ilK ky Aus smNy dy ieiqhfsk, smfijk afriQk aqy swiBafcfr pihlUaF df bfKUbI vrnx kIqf hY ijs nfl AuhnF ny pfTkF nUM Aus smyN dI mhwqv pUrn 4 jfxkfrI dyx df kfrj kIqf hY. ies ivwcoN lyKk dI sUKm bOiDkqf dI rOsLnI idKfeI idMdI hY. aYnI kusLlqf prmfqmf iksy ivrly dI JolI hI pfAuNdf hY. momI sfihb qy kudrq myhrbfn hY. Aus ny husngfhF dIaF cotIaF qy bhuq KUbsUrq jvfnI hMZfeI hY qy anykF lokF dIaF aKF df qfrf irhf hY. buZfpf ikvyN KUbsUrq bxfieaf jf skdf hY, tflstfey, tYgor, mupfsF aqy ElzmYn aYNz df sI dy ircyqf hyimMgjLvy nUM afpxIaF socF ivc ikafsidaF ies dy nusKy iqafr krdf rihMdf hY. pRmfqmf kry AusdI Aumr lMmI qy ishq TIk rhy qF jo Auh mF bolI pRqI afpxI ijLMmyvfrI aqy vPfdfrI inBfAux ivc avyslf nf hovy. Aus bfry dws skxf aiq kiTn nhIN sgoN muhfl hY pr iPr vI QlvIaF kuJ lfeInF ivc Aus dI Jlk:Joly vflf koeI PkIr bMdf vgdI hvf qy inrml nIr bMdf msq mOlf sihj DIr bMdf rKy jfgdI Auh jLmIr bMdf AukrI pwQr qy ijAuN lkIr bMdf cyqn pursL qy gihr gMBIr bMdf kOx hY? Auh kOx hY, hoxf hY koeI bohV bMdf afpxI CF ivc inwG idMdf nf rihx dyvy QohV bMdf ikho ijhf sI jIvn? svY jIvnI blbIr isMG momI Balbir Singh Momi 5 pRkfsLk eysLIan kYnyzf bfieEgRfPIkl sYNtr, brYNptn, kYnyzf ikho ijhf sI jIvn? Autobiography by Balbir Singh Momi sB hwk pRkfsLk dy rfKvyN hn ISBN 0-9686956-4-8 pihlI vfr jnvrI 2010 muwl: 600-00 rupey Bfrq 30-00 zflr, kYnyzf amrIkf imlx df pqf: isMG bRdrjL istI sYNtr, aimRqsr-143001 Pon: 0183-2550739 pRkfsLk: ASIAN CANADA BIOGRAPHICAL CENTRE 17 Donaldson Drive, Brampton, Ont. L6Y 3H1 Email: [email protected] Cfpk ipRMtvYWl 146-ieMzstrIal Pokl puafieMt, aimRqsr 6 (ikho ijhf sI jIvn? lyKxI dI lok ipRaqf aqy pysLkfrI dI kdr kridaF qFgVI iensLorMs aYNz iPnFsLl grwup ienk dy pRisD ibjLnsmYn sLRI asLvnI qFgVI aqy nInf qFgVI jI ieh pMnf spFsr kr rhy hn. iensLorMs dIaF qswlIbKsL syvfvF leI afp bhuq msLhUr hn aqy lMmy smyN qoN mnUlfeIP kMpnI nfl juVy hoey hn. afp pihly pMjbI kYnyzIan hn ijnHF nUM kMpnI vwloN amrIkf dy sLihr potrIlo ivKy vDIaf syvfvF vfsqy snmfnq kIqf igaf hY. qFgVI prvfr sports dI promosLn qoN ielfvf pMjfb ivc grIb bwicaF dI mdd krdf hY aqy afpxI pUjnIk mfqf sLIlf qFgVI jI dy nF qy afpxy ipMz iblgf ivKy iek bhuq sPl zI[ ey[ vI[ isnIar sYkMzrI skUl clf irhf hY. imsjL nInf qFgVI iensLorMs ibjLns dy nfl nfl lMmy smyN qoN kYnyzf dI rfjnIqI ivc srgrm hn aqy kYnyzf ivc rfj kr rhI kMsrvyitv pfrtI nfl sbMDq hn. iensLrMs dIaF iksy vI iksm dIaF syvfvF leI ienHF nfl 905-405-1200 qy sMprk kIqf jf skdf hY.) sprpx qqkrf lyKk vwloN kuJ sLbd blbIr isMG momI bfry sMKyp jfxkfrI jnm imqI: 20 nvMbr, 1935, ijLlf biTMzf ivc nfnky ipMz. pflx posLn: nvF ipMz, cwk nMbr 78, ijLlf sLyKUpurf, (pfiksqfn) pqnI: srdfrnI bldyv kOr, jnm 20 dsMbr, 1935, lfhOr, (pfiksqfn), bwcy: cfr bytIaF mfqf: sLfm kOr, surgvfs 4 jnvrI, 1999, Aumr lg Bg 84 sfl ipqf: suqMqrqf sMgrmI jQydfr Bgq isMG, surgvfs 11 julfeI, 1986, Aumr lg Bg 87 sfl cfr BYxF, iek Brf irhfiesL: dysL dI vMz AuprMq jLmIn alftmYNt dy islisly ivc pihlF ipMz mihqf, ijLlf biTMzf, iPr guwdV ZMzI, ijLlf iProjLpur aqy afKr qy ipMz sfDnvfs, ijLlf ihsfr (hirafxf) ividaf: imzl: Kflsf hfeI skUl, nvF ipMz, cwk nMbr 78, ijLlf syKUpurf, (hux pfiksqfn) mYtirk: sLivMdrf hfeI skUl, goinafxf mMzI,irafsq PrIdkot, (hux ijLlf biTMzf)1951 aYP[ ey[: afr[ aYs[ zI[ kflj, iProjLpur sLihr, 1953 afnrjL ien pMjfbI: pMjfb XUnIvristI, soln-isLmlf ihljL, 1953 izplomf sYnytrI ienspYktr: nvIN idwlI, 1956 E[ tI[ pMjfb iswiKaf ivBfg, isLmlf, 1957 bI[ey[ pMjfb XUnIvristI, cMzIgVH, 1967 bI[ ey[ PfrsI: (vDIk ivsLf) pMjfb XUnIvristI, cMzIgVH, 1974 7 aYm[ ey[ pMjfbI: pMjfb XUnIvristI, cMzIgVH, 1970 ieMtrnYsLnl lYNgUeyj ienstrktr ien srivs tryinMg kors: pIl borz afP aYjUkysLn, imsIsfgf, AuntYrIE, kYnyzf, 1994 ikwqy: aiDafpn: gOrimMt imzl skUl, murfdvflf dl isMG, ijLlf iProjLpur 1954-1956 gOrimMt imzl skUl, BfgU, ijLlf iProjLpur 1956-59 gOrimMt imzl/hfeI skUl, lKo ky bihrfm, ijLlf iProjLpur 1959-63 gOrimMt hfier sYkMzrI skUl, iProjLpur, 1963-71 Koj aqy mulaMkx aPsr/aYzItr pMKVIaF: pMjfb skUl isiKaf borz cMzIgVH,1971-74 Koj shfiek/lYkcrr: pMjfbI sfihq, BfsLf aqy siBafcfr ivBfg, gurU nfnk dyv XUnIvristI, aMimRqsr, 1974-76 ivsLf mfihr/lok sMprk aPsr: pMjfb skUl isiKaf borz, mohflI, 1976-82 afvfs kYnyzf: akqUbr 1982 ieMtrnYsLnl lYNgUeyj tIcr: eItobIkok borz afP aYjUkysLn, pIl borz afP aYjUkysLn aqy trFto borz afP aYjUkysLn: 1990-2000 knsltMt: aYQnomIzIaf mOnItr srivsjL, trFto: 1992-2000 mYNbr ijAUrI: dI irjnl imENspYltI afP pIl korts, 1998 mYNbr: (jwj) kstwzI rIvIAU borz, gOrimMt afP AuntYrIE, kYnyzf: 1994-96 PrIlFs lyKk aqy pwqrkfr: sfAUQ eysLIan ipRMt/ielYktrOink mIzIaf aqy pMj sfl afnryrI sMpfdk ngfrf rcnfvF: khfxI sMgrih: msfly vflf GoVf, 1959, 1973; jy mYN mr jfvF: 1965; sLIsLy df smuMdr, 1968; Puwl iKVy hn (sMpfdnf) 1971; sr df bUJf, 1973 nfvl: jIjf jI, 1961, pIlf gulfb, 1975, iek Puwl myrf vI, 1986; nftk: nOkrIaF hI nOkrIaF: 1960; lOZf vylf, 1961 aqy kuJ iekFgI nftk blbIr isMG momI qy Ausdf rcnf sMsfr,1999, afpo afpxy nksL, 2005, Drq prfeI afpxy lok, 2008 sMpfdkI kfrj: pMKVIaF, prdysI pMjfb, ajIq, pMjfbI piqRkf, kYnysLIaf, afsLf ikrn, ngfrf, pMjfbI inAUjL, Kbrsfr, pMjfbI zylI, Kbrnfmf afid jIvnI: ikho ijhf sI jIvn? (ilKx aDIn) anuvfd: suafdq hsn mMto dIaF AurdU khfxIaF df pMjfbI anuvfd: toBf tyk isMG, 1975, nMgIaF afvfjLF, 1980; aMgryjLI nfvl iemIgrMt df pMjfbI anuvfd, afvfsI, 1986; PKr jLmfn dy nfvl swq gvfcy lok df ilwpI aMqr, 1975; zf: koTfrI ricq Science, Education and National Development df pMjfbI anuvfd, 1973 (vfsqy pMjfb styt XUnIvristI tYkst buk borz, cMzIgVH; jYkFqn dIaF qiml khfxIaF df ihMdI ivcoN pMjfbI anuvfd, 1982,(vfsqy nYsLnl buk trst afP ieMzIaf, nvIN idwlI); Canada, Yesterday, Today and Tomorrow df aMgryjLI ivcoN pMjfbI anuvfd, 1982; anyk srkfrI qy gYr srkfrI brosLrjL, jfxkfrI sLIts, srkfrI iesLiqhfrF df kYnyzf ivc aMgryjLI qoN pMjfbI aqy AurdU ivc anuvfd; kYnyzIan pMjfbI aKbfrF leI aMgryjLI KbrF df pMjfbI anuvfd; kYnyzIan sIn pMdrvfVy df 9 sfl qIk aMgryjLI coN pMjfbI anuvfd; aYQnomIzIaf 8 mfnItr srivsjL trFto leI 10 sfl hr hPqy 30 aYQink aKbfrF df aMgryjLI ivc ivsLlysLn; ikRsLn cMdr aqy aihmd nsIm kfsmI dIaF khfxIaF df AurdU ivcoN pMjfbI anuvfd Koj-pqr/inbMD: pMjfb dy lok nfc, 1978, vfsqy BfsLf ivBfg, pMjfb, pitaflf; EzF df kbIlf, 1974, vfsqy gurU nfnk dyv XUnIvristI, aMimRqsr; pfiksqfnI pMjfbI glp sfihq, 1980, vfsqy BfsLf ivBfg, pMjfb, pitaflf; AuntYrIE dI pMjfbI khfxI 1990, kYnyzf ivc pMjfbI BfsLf df BivK, 1989, “pMjfbI BfsLf: mhqv, pCfx qy BivK” 2009 ryKf icqr: 75 dy krIb lyKkF, pwqrkfrF, rfjnIiqk lokF, ivsLysL ivakqIaF afid dy ryKf icqr; gusqfKI muafP kflm hyT sO dy krIb hfs ivaMg, ngfrf aKbfr ivc 5 sfl hPqyvfr kflm KuMZ crcf, aYzItorIal aqy KbrF. ijLmyvfrIaF: jnrl skwqr, pMc klf iProjLpur, 1960-70, pRDfn, ieMtrnYsLnl prdysI pMjfb sfihq sBf, trFto, 1983-93; cyarmYn, eysLIan kYnyzf bfieEgRfPIkl sYNtr, brYNptn, 1992-hux qk; azvfeIjLr, ieMtrnYsLnl bfieEgRfPIkl sYNtr azvfiejLrI kONsl, ieMglYNz 1992 qoN; hU iejL hU afP dI ieMtrnYsLnl rfeItrjL afP dI vrlz iensfeIklopIzIaf ivc nF dI aYNtrI, ieMtrnYsLnl Pst vfeIs pRYjLIzMt, ieMtrnYsLnl klcrl Porm, 1993, pRYjLIzMt, kYnyzIan pMjfbI iltryrI srkl, nvMbr 1998-99 mfx-snmfn: muK mMqrI pMjfb sv: lCmn isMG igwl duafrf tYgor QIeytr cMzIgVH ivKy pMjfb srkfr vwloN snmfn pwqr, apRYl 1968; klf mMc 1976; pMjfbI drbfr jlMDr, 1980; sfihq smIiKaf borz cMzIgVH, 1989; nYsLnl sfihq akfzmI mohflI, 1989; gurU nfnk dyv XUnIvristI aimRqsr, 1989; kvI mMzl, cMzIgVH 1989; ispsf, (kYnyzf), 1990; brYNptn sports aYNz klcrl klwb, brYNptn, 1991; amrIkn pMjfbI sfihq sBf bfltImor, 1992; kMboj sBf jlMDr, 1993; ieMtrnYsLnl klcrl Porm vwloN,tYgor Qytr, cMzIgVH ivKy 7 jnvrI 1994 nUM s[ byaMq isMG muK mMqrI duafrf snmfn; srtIiPkyt afP aYprIsIeysLn bfeI ieMtrnYsLnl klcrl Porm, trFto, 23 mfrc, 1995; globl aYn[ afeI[ afr[ avfrz, trFto, 6 PrvrI, 1995; nfmDfrI sMgq trFto, kYnyzf vwloN snmfn, 18 meI, 1996; pMjfbI sfihq sMgm jlMDr vwloN, pihlI meI, 1999; rU-brU pMjfb klf pirsLd, cMzIgVH, 3 apRYl, 1999; gIqF nfl pRIqF ryzIE/tYlIvIjLn vwloN aYprIsIeysLn avfrz, sMgm bYNkuiet hfl, imsIsfgf ivKy, 13 meI, 2000, snmfn mfJf sports aYNz klcrl klwb trFto-2001 rYkszyl ivc iekT ivKy; Elz eyj bYnIiPt Porm vwloN snmfn 29 apRYl, 2002 nUM rYkszyl gurdvfrf ivKy; pMjfbI klf sMgm nvIN idwlI vwloN 16 dsMbr, 2001 nUM 21 hjLfr rupY aqy loeI df sMq isMG syKoN avfrz ; pfKr isMG sMsQf vwloN snmfn XOrkvuz lfiebryrI ivKy, 15-11-2002, rUbrU mohflI sfihq sBf aqy cMzIgVH sfihq sBf nvMbr 2004 nUM, lok klf mMc jLIrf vwloN siBafcfrk myly ivKy 9 jnvrI, 2005 nUM; mohflI ieMzstrI aYsosIeysLn: mfrc, 2005; hirafxf pMjfbI sfihq sBf 1 julfeI, 2006 sQfn kurUksLyqr XUnIvristI, kurUksLyqr;rUbrU pMjfbI sfihq sBf pitaflf; akqUbr, 2006; sLhId bfbU avfrz ipMz lfgy btflf-aimRqsr imqI dsMbr 20, 2006 mKn sLfh lubfxf avfrz 21 jnvrI, 2007, nYsLnl bYNkuiet hfl, imsIsfgf; aMbydkr imsLn trFto imqI 5 meI, 2007, ivlIam pfrkvy sYkMzrI skUl, brYNptn , klcrl aYNz sports klwb iProjLpur vwloN snmfn 2 agsq, 2008 sLhId AUDm isMG sMsQf vloN julfeI 09 ivc avfrz, jnvrI 2009 ivc inAUXfrk ivLKy snmfn, 24 julfeI nUM ivsLv pMjfbI kfnPrMs ivKy snmfn, 30 agsq , 2009 nUM brYNptn, kYnyzf ivc pMjfbI sQ vwloN vfirs sLfh avfrz, 6 sqMbr, 2009 nUM iPrjLpur klwb vwloN avfrz, 9 pqf:17 Donaldson Drive, Brampton, Ont. L6Y 3H1, Canada PH: 905-455-3229, Cell: 416-949-0706 Email: [email protected] ikho ijhf sI jIvn? (bhuq sfry dosqF, pfTkF aqy sfQI lyKkF dy suJfvF nUM mMnidaF mYN afpxI svY jIvnI iksLqvfr ilKxI sLrU kr idqI hY. BfvyN myrI ivkoilqrI ijLMdgIN koeI mhfnqf nhIN rKdI qy nf hI mYN afpxy afp nUM koeI Auc kotI df lyKk, ivdvfn jF isafxf aiBivakqI hI smJdf hF pr eynf ku aihsfs jLrUr hY ik myry jIvn ivc sfDfrnqf qoN Aucf AuT ky kuJ nf kuJ anoKf jLrUr hY jo pfTkF nUM anykF alokfrI, KwtIaF, imTIaF, kOVIaF, KfrIaF qy kusYlIaF XfdF qy qjribaF nfl joV skdf hY. ies ivc 1947 dI Bfrq vMz df aKIN izTf iBafnk AujfVf, lwKF dI igxqI ivc hoeIaF axilKq mOqF qy muV muV ky AujVn dy vsyby df kurlfAuNdf duKFq sLfml hY. jIvnI ilKx dI sB qoN vzI smisaf hY swc ilKxf jo bhuq kOVf lgdf hY aqy JUT ilKx nUM jLmIr nhIN mMndI. ijLMdgI dy ies lMmy sPr ivc amIrI qy grIbI hMZfeI, keI cMgy mfVy dosq imly. jIvn Br df sfQ inBfx dIaF ksmF Kfx vflIaF keI mn mohxIaF sUrqF afeIaF qy geIaF pr pfqrF dy rUp ivc Auh myrIaF idlksL ilKqF ivc ibrfjmfn ho geIaF. dwuK swuK dy swp kMiZaF aMdr idl gMgf dI Dfrf vFg vihMdf irhf. jIvn dy zMUGy sr dI Jfq koeI vI nf pf sikaf. sLfied mYN Kud vI nhIN-blbIr momI) 1947 dy afr pfr ipCy muV ky vyKdf hF qF mn aqy soc dI sUeI 1947 dy afr pfr jf ky ruk jFdI hY. BulfieaF vI nhIN Buldf ik pfiksqfn bnx qoN pihlF aqy ipCoN df smF jdoN asIN bfr dy nvF ipMz, cwk nMbr 78, ijlLf sLyKUpurf ivc irhf krdy sF ijQy ijlLf aimRqsr dy ipMz nvF ipMz qoN AuT ky sfzy vzyiraF nUM aMgryjLF vwloN murwby imly hoey sn. aslIaq ieh sI ik muK qOr qy ieh murwby pihlF jMgl sn qy vzyiraF ny iehnF jMglF nUM bVI sKq imhnq kr ky sfP kr vfhI hyT ilaf ies ielfky nUM afbfd kIqf sI. aMgryjL hkUmq df vfDf ieh sI ik AuhnF ny ihMdosqfn dy ieiqhfs ivc pihlI vfr ies ielfky nUM nihrF kZ ky pfxI idqf sI. iehnF QfvF qy phuMcx leI rylvy lfeIn ivCfeI sI qy sVkF bxfeIaF sn. skUl qy hspqfl KolHy sn qy vzy vzy sLihrF ivc ibjlI ilaFdI sI. icwTI pwqr rfhIN iek dUjy qk suwK sFd jF koeI aPsos dI Kbr pucfAux leI zfkKfny qy qfr Gr KolHy sn. lokF dI jfn mfl dI ihPfjLq leI ieMzIan pYnl koz bxfieaf sI. jurmF nUM rokx leI polIs df mihkmf kfiem kr ky Qfxy bxfey sn qy iensfP pRfpq krn leI kortF kfiem kIqIaF sn ijQy POjdfrI qy dIvfnI mukdmy cldy sn. ies qrHF dy nvyN mihkmy bxf ky aqy POjI BrqI kr ky lKF lokF nUM rujLgfr muheIaf kIqf sI. BfvyN keI lokF nUM nOkrIaF iml geIaF sn pr nslI ivqkry kfrn ihMdosqfn dy lok aMgryjLF koloN afjLfdI chuMdy sn. aMgryjLF ny sfry Bfrq Auwqy krIb do sO sfl aqy pMjfb Auwqy krIb sO sfl rfj kIqf sI. pMjfb df rfj aMgryjLF ny iswKF qoN Koihaf sI jo mhfrfjf rxjIq isMG dI mOq qoN bfad hoeI afpo DfpI aqy KfnfjMgI kfrn pft gey sn. iswK rfj nUM sMBflx vflf koeI Xog iswK hukmrfn bfkI nhIN irhf sI. aQrIaF qy bylgfm POjF ny mhfrfjf rxjIq isMG dI imQI hwd twp ky aMgryjLF dI dyK ryK hyT vfly ielfikaF mudkI, PyrU sLihr (iProjL sLfh), sBrfvF afid QfvF qy aMgrjIL POj nfl lVfeIaF ivc hfr KfDI sI. Es vyly dy msLhUr sLfier sLfh muhmMd ny jMgnfmf iswKF aqy aMgryjLF ivc 10 hoeIaF lVfeIaF aqy aMgryjLF dy pMjfb Auqy kbjLf krn df jo ihrdy vyDk ijLkr kIqf hY, Es vyly dy pMjfb nUM smJx leI ikqy vI nhIN imldf. 29 mfrc, sMn 1849 eI[ ivc aMgryjLF ny pMjfb Auqy kbjLf kr ky ies nUM ihMdosqfn ivc imlf ilaf. iPr Ayuh smF afieaf jdoN pMjfb aqy ihMdosqfn dy lokF ny hr qrHF dIaF kurbfnIaF aqy aMdolnF duafrf ibRtsL hkUmq nUM mjbUr kr idqf ik Auh ihMdosqfn nUM afjLfd kr dyx. ieh Gtnf agswq 1947 dy muZly idnF dI hY. ajy pfiksqfn bxn df aYlfn nhIN sI hoieaf pr musilm lIzr muMhmd alI ijnfh dI mMg sI ik ihMdosqfn nUM afjLfd krn vyly muslmfnF dI vDyry vwsoN vfly ielfky vMz ky vKrf mulk pfiksqfn bxf idqf jfvy. ihMdU, iswK aqy musilm nyqf afpo afpxIaF ivcfrF lY ky mulk dy gory hfkmF agy lMmy smyN qoN afpxy pK pysL kr rhy sn. lfrz mfAUNt bYtn Es vyly sfry ihMdosqfn df gvrnr jnrl sI. ihMdosqfn dIaF irafsqF iks pfsy jfxgIaF, vrgIaF aiVcxF vI dysL dI vMz leI BfrI aiVkf bxIaF hoeIaF sn. Kcrf gorf idmfg BfvyN ihMdosqfn nUM afjLfdI dyx leI mjbUr ho cukf sI pr Auh ies qrHF dy hflfq pYdf kr ky mulk nUM afjLfd krnf chuMdf sI ijs dy syk nfl afAux vfly smyN ivc ies dysL dy lok kdy vI cYn nfl jI nf skx. afKr ieMzIan ieMzIpYNzys aYkt 1947 anusfr ihMdosqfn dI vMz kr ky 14 agsq, 1947 dI rfq nUM sYNkiVaF virHaF dI aMgryjLF dI qy Aus qoN pihlF hoey musilm hukmrfnF ijvyN muglF, loDIaF, iKljIaF, quglkF, kuqbdIn aYbk, alqmsL, blbn, Kfndfny gulfmF, subkqgIn qy Ausdy puqr mihmUd gjLnvI, seIadF, muhmMd gOrI aqy iebn ibn kfsm afid dIaF Bfrq dy lokF vwloN smyN smyN hMZfeIaF luwtF aqy gulfmIaF qoN bfad ihMdosqfn dy do tukVy kr ky mulk afjLfd kr idqf igaf aqy ibRtsL ieMzIan aYmpfier df aMq ho igaf. ihMdosqfn dIaF 562 rfijaF dIaF irafsqF ivcoN sB qoN vzI smisaf irafsq jMmU ksLmIr dI sI ijs df muKI ihMdU mhfrfjf hrI isMG zogrf sI aqy prjf vDyry qOr qy muslmfn sI. 1947 ivc ksLmIr dy mwudy nUM lY ky ieMzo pfiksqfn bx AuBrI lVfeI dohF mulkF dI vMz ivc iek aijhy jLihr aflUdf ikwl vFg Tuk ky bfkI rih geI jo ipCoN nfsUr df rUp Dfr ky rih geI. vwZ twuk, Cury bfjLI aqy muslmfnF vwloN ihMdU iswKF aqy ihMdU iswKF vwloN muslmfnF nUM mfrn mrfn dIaF KbrF ipCly keI mhIinaF qoN afm bx ky rih geIaF sn. iksy iksy vyly gwzI ivc iek iPrky dy svfr sfry dy sfry musfPrF nUM vwZx dIaF KbrF vI af jFdIaF. aPvfhF aFdIaF ik jy muslmfnF dI vwZI gwzI aimRqsroN lfhOr vwl afAuNdI qF lfhOr vwloN ihMdU iswKF dI vwZI gwzI aimRqsr nUM Byj idqI jFdI. sLihrF ivc CurybfjLI dIaF KbrF lfhOr ryzIE qoN nsLr huMdIaF sn. sfzy ipMz nUM lgdI mMzI ZfbF isMG dy stysLn qy bloc imltrI ny gwzI KlHfr ky mMzI dy lokF qy aMnHy vfh golf bfrI kIqI aqy mMzI lwutI sI. mMzI ivc vDyry qOr qy ihMdUaF jF iswKF dI afbfdI sI. mMzI dy KwqrI, mhfjn qy aroVy bfl bwcy smyq mMzI Cz ky jfnF bcfAuNdy sfzy aqy lfgly ipMzF ivc pnfh lYx leI Bwj afey sn. keIaF ny sfzy ipMz dy gurdvfry jF sfzy GrF ivc zyry lf ley sn. lok sLrHy afm mMzI dIaF dukfnF ivcoN sfmfn cuk cuk ky iljf rhy sn qy AuhnF nUM rokx jF htkx vflf koeI nhIN sI. AujVI mMzI ivcoN lok vVyivaF dIaF borIaF ilaf ky afpxy psUaF agy sut rhy sn pr psU iehnF vVyivaF nUM mUMh nhIN lf rhy sn. ieQoN qk ik psUaF ny sfbq vZ ky ilaFdI crHI qy mwkI dy tFzy jo AuhnF agy suty jFdy sn, Auh vI Kfxy Cz idqy sn. mYN vI afpxy hfxIaF nfl Gr idaF qoN corI AujVI mMzI vyKx igaf kuJ ikqfbF qy kfpaF cuk ilafieaf. ipsLfvr aqy rfvlipMzI dy iswK qy ihMdU ijnHF nUM Bfpy kihMdy sn, pihlF hI afpxy pRIvfrF nUM sfzy ipMz jF lfgly ipMzF ivc Cz gey sn qy ivc ivcfly cwkr mfrdy rihMdy sn. AuhnF nUM pqf nhIN sI ik sLyKUpurf ijlLf vI pfiksqfn ivc af jfxf hY. AuhnF df iKafl sI ik bfbf nfnk df nnkfxf aqy swcf 11 sOdf ijLlf sLyKUpurf ivc hox kr ky ieh ielfkf pfiksqfn ivc nhIN afvygf. jd hwdbMdI ho jfvygI qy rOly gOly mTy pY jfxgy qF iPr afpxy ielfky jF GrF nUM prq jfvFgy. vMz vyly myrI Aumr bfrF sfl qoN Auqy sI qy mYN ipMz dy Kflsf hfeI skUl dI aTvIN jmfq ivc pVHdf sF. grmIaF dIaF CutIaF kfrn skUl bMd sn. sfzI qy hYwzmfstr hrnfm isMG dy Gr dI kMD sFJI sI. sFJI kMD dy sfzy qy AuhnF vfly pfsy KurlIaF sn ijQy sfzy qy AuhnF dy psU mJF, gAUaF qy bld bJdy sn. Es vyly sfzy ipMz nvF ipMz, cwk nMbr 78 ijlLf sLyKUpurf ivc isrP iek ryzIE sI jo hYzmfstr hrnfm isMG dI bYTk ivc huMdf sI. sLfmIN ieh ryzIE bfhr QVHy qy ilaf ky myjL qy rK ky qy bYtrI ivc ryzIE df sivc aqy eyrIal dI qfr ryzIE ivc iPwt krnf myrf kMm sI. Es smyN sfzy ipMz qF kI mMzI ivc vI ibjlI nhIN sI afeI. ies leI ieh ryzIE lfgy rKI bYtrI nfl hI cldf sI. sLfmIN bYTk dy bfhr bxy QVHy qy pfxI iCVk ky mMjy zfh idqy jFdy qy ryzIE qy dyhfqI progrfm qy KbrF suxn vfly lok mMijaF qy af bYTdy. kuJ BuMjy vI bYT jFdy jF KVHy rihMdy. lfhOr qoN nsLr huMdf dyhfqI progrfm sB dI psMd sI. cfcf injLfmdIn nUM gwl bVI PurdI sI. ies dyhfqI progrfm ivc pMjfbI gfxy vI suxfey jFdy sn. “kMD twp ky gulfbI Pwul qoiVaf afsLkF dy bfg dy ivcoN,” ividaf nfQ syT df gfieaf “inwkI jhI gwl dI khfxI bx geI-qyrI myrI Kyz sI ibgfnI bx geI,” aqy “sUhy vy cIry vfilaf mYN kihMdI aF, kr CqrI dI CF mYN CfvyN bihMdI aF” afid Es vyly dy bVy msLhUr gfxy sn. kdI kdI “hlf vI puqr bUitaf qy nfieb kotIaf Guimafrf” kih algojy vjfAuNidaF qy “jugnI kI kihMMdI af,” vI suxfeI jFdI. afKr 14 agsq, 1947 dI rfq nUM pfiksqfn bxn df aYlfn ho igaf. sfzf ipMz pfiksqfn ivc af igaf sI. sfry ipMz ivc snftf Cf igaf pr ieh dwsx vflf koeI nhIN sI ik hux asIN kI krnf hY. asIN afpxy ies ipMz ivc rihxf hY jF ieh ipMz Cz ky cly jfxf hY. vwZ tuwk dIaF KbrF ivc vfDf hoxf sLrU ho igaf sI. sKq grmI dy bfvjUd lok rfq nUM do do kmIjLF pf ky sONdy ik pqf nhIN ikhVy vyly Bwjxf pY jfxf hY. lfgly ipMzF ivcoN gizaF qy sfmfn lwdIN kuJ lok kfPly dy rUp ivc swcf sOdf kYNp vwl rvfnf hoxy sLurU ho gey sn. iehnF kfPilaF qy muslmfn lutyry hmly krdy, kqlo gfrq vI huMdI. nkdI, gihxy aqy sfmfn lut ilaf jFdf aqy keI vfr jvfn kuVIaF qy aOrqF vI Koh leIaF jFdIaF. jo mukfblf krdy, mfry jFdy. keI jvfn aOrqF jy koeI lfgy KUh huMdf qF Bj ky Es ivc CflF mfr dyNdIaF. rfq nUM ipMz ivc mrd hQF ivc brCy lY ky hmlfafvrF qoN bcfa leI pihrf dyNdy. muslmfn qylI qy sypIaF krn vfly kuJ hor grIb muslmfn iswKF qoN zrdy iek rfq ipMz Cz ky Bwj gey. mYN afpxf skUl vflf bsqf qy cfkU nfl lY ky sONdf ik jy rfq brfqy Bjxf pY igaf qF afpxIaF ikqfbF qF kol hoxgIaF. afKr jd hflfq bhuq ivgVx lgy qy do vfr rfq nUM ipMz qy DfVvIaF ny hmly vI kIqy qF 3 sqMbr, 1947 dI svyr nUM sfzy ipMz dy lokF ny afpxy vzyiraF dI sKq imhnq nfl afbfd kIqI hoeI sFdl bfr dy muribaF dI jLmIn ivcoN afpxy hsdy vsdy Gr bfr Cz ky kfPly dy rUp ivc swcf sOdf kYNp ivc jfx df PYslf kr ilaf ijQoN BfrqI POj dIaF tukVIaF dI ihPfjLq ivc afpxy GrF qoN AujVy lok hOlI hOlI agy ryl gwzIaF, trwkF aqy kfPilaF dI sLkl ivc ihMdosqfn nUM jf rhy sn. 2[ AunIvIN sdI df aMq qy bfr df afbfd hoxf bcpn dI avsQf ivc vzy vzyry disaf krdy sn bfr 1880-90 dy afs pfs afbfd hoeI sI. bhuqf ielfkf muK qOr qy jMgl sI qy ies bfr ivc tfvyN tfvyN jFglIaF dy ipMz sn jo bfr dy afidvfsI sn. 12 AuNj iswK ivrkF, vVYcF, cIimaf, ciTaF afid dy purfxy ipMz vI sn jo bfr afbfd hox qoN pihlF dy eyQy rihMdy sn. bhuqy ipMz jFglI muslmfnF dy sn. iehnF dy rMg BfvyN kfly qy sOly sn pr iehnF dy ijsm dI cmVI afpxI iksm dI Bfa mfrdI sI. ieh gl kuVqf qy pYrIN jwuqI Gwt hI pfAuNdy sn. sfzy nvF ipMz cwk nMbr 78 lfgy msF mIl ku dI ivQ qy iehnF dy do ipMz mjOrF vflf qy goNdrFvflf vsy hoey sn. mjOrF vflf qF inrol jFglIaF df ipMz sI pr goNdrFvflf ivc kuJ Gr iswK ivrkF, vVYcF qy cIimaF dy vI sn. iehnF dy kwcy Gr bVy ilwpy pocy huMdy sn. ielfky ivc aMgryjLI df msLhUr mfstr ikrpfl isMG eysy ipMz goNdrFvflf df sI jo sFglf ihwl skUl dI nOkrI Cz ky sfzy ipMz dy Kflsf hfeI skUl ivc afx lwgf sI. mYN iehdy koloN pMjvIN qoN lY ky CyvIN jmfq qk aMgryjLI pVHI sI, swqvIN ivc sfzf aMgryjLI df mfstr bdl igaf sI. mfstr ikrpfl isMG koloN jo iek vfr aMgryjLI pVH igaf, Auh Aus nUM sdf Xfd krdf rihMdf sI. ieh gwl mYnUM kYnyzf afieaF kfmryz blrfj cImy ny vI dwsI ijs df ipMz sFglf ihwl lfgy ijLlf guwjrFvflf ivc pYNdf sI qy mfstr ikrpfl isMG Auhdf irsLqydfr lgdf sI. sLyKUpurf mugl bfdsLfh jhFgIr dy nF qy bixaf sI ijs nUM bcpn ivc ipafr nfl sLyKU kihMdy sn. sLyKUpurf pihlF ijLlf guwjrFvfly dI iek qihsIl sI pr 1920 ivc ieh pUrf ijLlf bxf idqf igaf sI qy nnkfxf sfihb qy rfvI kMZy visaf sLihr sLfhdrf ies dIaF qihsIlF sn. jhFgIr df mkbrf sLfhdry ivc hI hY aqy nUr jhF df kuJ htvF rfvI diraf dy aYn kMZy qy hY ijs dy Aupr dI ryl gzI lMGdI hY. ieQy 1955 ivc sLhIdy afjLm muhbq bUtf isMG AurP jmIl aihmd ny jlMDr lfgy dy iek ipMz ivcoN lfhOr pfiksqfn af ky afpxI musilm pqnI nUM dobfrf nf hfsl kr skx dy mukwdmy ivc hfr Kfx ipCoN gzI hyTF af ky KudkusLI kr leI sI. mhfrfjf rxjIq isMG dI mOq ipCoN pMjfb ivc iswK rfj dI hoeI aDogqI qoN bfad mudkI, iProjLsLfh, sBrfvF, cyilaFvflf afid dIaF iswKF aqy aMgryjLF dIaF lVfeIaF ivc Kflsf rfj dIaF bylgfm hoeIaF iswK POjF dIaF hfrF qoN bfad mfrc 1849 ivc pMjfb aMgryjLF dy kbjLy aDIn clf igaf. aMgryjLF ny pUry Bfrq qy lg Bg 200 sfl aqy pMjfb Auqy 100 sfl dy dy krIb rfj kIqf. jo kuJ aMgryjLF ny pMjfb nUM idqf, musilm hkUmqF kfiem hox qoN bfad aqy Es qoN pihlF dy ihMdU qy boDI rfijaF ny vI pMjfb df Auh kuJ nhIN kIqf jo krnf cfhIdf sI. aksr keI lok kihMdy hn ik aMgryjL pMjfb jF Bfrq nUM lut ky lY gey pr mYN kihMdf hF ik mulsmfn lutyiraF dy hmilaF qoN bfad eyQy luty jfx vflI ikhVI cIjL bfkI rih geI sI. ies qQ vwl ikAuN iDafn nhIN idqf jFdf ik aMgryjLF dy afAux qoN pihlF pMjfb dy iksy diraf Auqy koeI pul nhIN sI. koeI nihr nhIN sI. koeI rlyvy lfeIn nhIN sI. koeI zfkKfnf jF qfr Gr nhIN sI. koeI pwkI sVk nhIN sI. koeI ibjlI nhIN sI. koeI qihsIl bMdI, ijlLfbMdI, QfxfbMdI nhIN sI. jurm dI sjLf dyx leI koeI ieMzIan pYnl koz nhIN sI. rfjfsLfhI kfnUMn ivc rfjf jF Auhdy muKqfr jo sjLf iksy nUM dyxf cfhux, dy skdy sn. bwicaF dy pVHn leI koeI skUl isstm nhIN sI. koeI ividak kflj qy XUnIvristI nhIN sI. qflIm dyx vfly kuJ pMzq jF mOlvI hI sn jo sImq lokF nUM hI mMdrF msIqF ivc muK qOr qy mjLHbI qflIm dyNdy sn. nihrF kZ ky bMjr DrqI nUM pfxI dyxf qy nihrF, rylF aqy sVkF dy kMZy nvyN ipMz vsfx df kMm aMgryjLF dy idmfg dI kfZ hI sI. iPr ieh aMgryjL hfkmF dI soc sI ijnHF ny bfrF afbfd kIqIaF qy jFglIaF dy ielfikaF ivc nvyN cwk bxfey. ijLlf sLyKUprf, lfielpur, imMtgumrI, mulqfn, isaflkot afid ijLilaF ivc BfvyN iehnF cwkF nUM nMbr idqy gey pr eyQy af ky afbfd hox vfilaF ny afpxy ipCly ipMzF dy nF iehnF cwkF nfl joV ley ijvyN sfzy ipMz df nF cwk nMbr 78 sI pr bolx ligaF ies nUM nvF ipMz cwk nMbr 78 boilaf jFdf sI. ieh aMgryjFL dI kfZ sI ik AuhnF ny ijlLf aimRqsr, gurdfs pur, jlMDr, ropV, hoisLafrpur, luiDafxf afid dy ipMzF ivcoN ijnHF lokF nUM bfr dy ielfky ivc ilaf ky afbfd kIqf, AuhnF ivc ieko ipMz dy lokF nUM agy ieko ipMz ivc hI jLmInF idqIaF geIaF qF jo AuhnF nUM ipClf ipMz Cz ky iksy siBafcfrk sdmy df sfhmxf nf krnf pvy jo 1947 dI vMz qoN bfad AujV ky afey lokF nUM ieko ipMz ivc jLmInF alft nf hox kfrn hoieaf hY. 13 bfpU jI dsdy huMdy sn ik lfhOr qk ryl cl peI sI pr agy AuhnF dy vzyry bfr afbfd krn leI afpxy isrF qy afpxIaF gMZF cuk ky sLyKUpury qy lfielpur qk pYdl qur ky hI jfieaf krdy sn. iPr ijQy AuhnF nUM murwby alft ho jFdy, EQy JugIaF pf ky rihMdy qy idn rfq jMglF df vZ vZf krdy aqy jLmIn nUM vfhI hyT ilafAuNdy. ieh koeI sOKf kMm nhIN sI. ies jMglI ielfky ivc Es vyly swp aqy jMglI jIv bhuq sn. Kfs kr biGafV jo bMidaF df bhuq nuksfn krdy sn. pr jo bfpU disaf krdf sI, ieh sB kuJ mYN afpxy jnm qoN bfad nhIN qikaf sI. hF swp, lUMbV, jMglI ibwly qy igwdV KqfnF ivc keI vfr ids jFdy sn. sfzy kol 25 eykV df sflm sbUq iek murWbf sI ijs dI do hlF dI vfhI sI. sfrI dI sfrI jLmIn ijs ivc bMdf vZ ky bIj deIey qF Auh Aug pYNdf sI. sfrI jLmIn nUM nihrI pfxI lgdf sI aqy sfrI jLmIn vzI nihr dy kMZy dy nfl lgdI sI. nfl lgdI hor jLmIn Tyky jF ihwsy qy leI hox kfrn keI vfr hor hlF dI mMg pfeI jFdI sI. vzI nihr ivcoN inklI CotI nihr dy Kby hQ pYNdy pihly moGy df pfxI sfzI jLmIn nUM pYNdf sI. iek GMty ivc iek eykV Br jFdf sI. nwkf pUrn leI pfxI dy qyjL vhf kfrn keI vfr bfpU mYnUM nwky ivc ibTf ky pfisaF qoN khI nfl myry afly dvfly imwtI pfeI jFdf qy jdoN nwkf pUry jfx dy lfgy huMdf qF mYN ivcoN AuT KloNdf. nihr aqy sfzI jLmIn dy ivcHkfr sMGxy Kqfn sn ijQy kfny, byrIaF, mlHy, vxF, krIrF, ikwkrF aqy hor keI prkfr dIaF sMGxIaF JfVIaF AugIaF hoeIaF sn. ieQy idn vyly vI rfq vrgf hnyrf huMdf qy jy ikqy miKafl lhux, milHaF dy byr qoVn jF grmI qoN hPy zMgrF nUM afrfm kridaF bfhr kZx leI KqfnF dy ivc jfxf pYNdf qF srIr kMizaF nfl piCaf jFdf sI. iehnF KqfnF ivc miKafl vI bVy lgdy sn. iksy iksy vzy drKq nUM Aucf jf ky zUmnf vI lwgf huMdf ijsdf miKafl coxf bVf musLkl sI. grmIaF ivc mYN keI vfr afpxy hfx idaF nfl vwg dy rUp ivc afpxf mfl zMgr cfrn jFdf huMdf sF. KqfnF lfgy pYNdI eysy nihr ivc ijQy pfxI mYnUM zobU sI, mYN mwJF dIaF pUCF PV PV ky qrnf isiKaf sI. ieh nihr kfPI cOVI qy zUMGI sI ijs ivc myry bfpU dy pYr vI nhIN lgdy sn. iek vfr mYN mwJ dI pUC PV ky nihr dy dUjy kMZy jf lwgf pr mwJ pUC Czf ky vfps af geI qy mYN dUjy kMZy ibnF kpiVaF dy nMgf DVMgf bYTf zr irhf sF ik jy Cfl mfr ky dUjy pfsy jfx dI koisLsL kIqI qF nihr ivc bhuqf icr qr nf skx kfrn zub jfvFgf. afKr iek pTfn jo nihr kMZy bYTf inmfjL pVH irhf sI, ny mYnUM afpxI kMz qy cVHf ky nihr pfr krfeI qy agy qoN mYN shuM Kf leI ik muV ky ies qrHF mJ dI pUC PV ky vzI nihr ivc nhIN vVFgf. sfzy murwby ivc pYNdy KflF dy kMZy myry bfpU aqy myry qfey ny loVINdI ivwQ Cz Cz ky aMbF dy bUty lfey hoey sn ijnHF dI igxqI do sO qoN vD sI. muwrby dy iek pfsy ijQy kvfxf qy psUaF leI KurlIaF qy tokf sI, eykV qoN vD dI sMGxI iJVI ivc tfhlIaF, qUq, sLihqUq, Pflsf, inky qy vzy (rfa) jfmnUM, inMbU, imTy, kyly, afVU, amrUd, nfKF, aflUcy, nfsLpfqIaF afid dy bUty sn ijnHF dI CfvyN grmIaF ivc mMjI zfh ky mYnUM pVHn df bVf svfd afAuNdf huMdf sI. nfl dI nfl ies Coty ijhy bfg dI rfKI vI hoeI jFdI sI. eyQy hI psUaF dy pfxI pIx leI iek inwkI jhI CpVI vI sI ijs dy iqMnIN pfsIN gulfbfsI dy Pwul lgy hoey sn. keI vfr sx vZ ky grHny vI iesy CpVI ivc dwb idqy jFdy aqy tfhlIaF dy moCy vI. ivrkF dy Kyq sfzy murwby dy nfl hox kr ky corI df bVf BYa bixaf rihMdf sI. ivrk BfvyN myry bfpU dy Xfr sn pr corI krn vyly Auh iksy dy Xfr jF irsLqydfr nhIN huMdy sn. psUaF dI corI dy eyzy mfihr sn ik psU df Kurf npxf vI aOKf ho jFdf sI. ies bfr nUM afbfd krn vfsqy sfzy vzyiraF ny imwtI nfl imwtI ho ky bVI sKq imhnq kIqI sI. KulHy zuLlHy Gr, pkIaF bYTkF, KulHIaF hvylIaF, psUaF leI vKry koTy qy pqf nhIN hor kI kuJ bxfieaf hoieaf sI. sfry ijLlf sLyKUpurf ivc iqMn jF cfr hfeI skUl sn ijnHF ivcoN iek sfzy ipMz sI. iek sLyKUpury, dUjf nnkfxf sfihb qy iek sLfied sLfhdry sI. bfad ivc iek bfvf kutIaf cyqn dfs nF df hfeI skUl vI myrI vzI BYx dy ipMz injLfm pur lfgy KulH igaf sI. iehnF cwkF ivc vDyry afbfdI kMboj brfdrI dI sI ijnHF df ipCf muK qOr qy ijLlf aimRqsr dy ipMz sn. ijlLf jlMDr ivcoN vI bfr bwJx vyly murwby imlx dy lflc ivc bhuq lok bfr ivc af ky afbfd ho gey sn. ies nUM sFdl bfr 14 df ielfkf vI ikhf jFdf sI. afpxy vzyiraF dI afbfd kIqI bfr ijQy Auh 1880-90 dy drimafx af ky vsy sn qy Auh bfr dy ivsLysL siBafcfr dy jnm dfqy sn. ijs bfr ivc myrf amIr bcpn bIiqaf sI, ijs Gr ivc keI lvyrIaF mJF bJIaF huMdIaF sn aqy Gr dy kZy dysI iGE dIaF cftIaF qy pIpy Bry huMdy sn. ijQy pfxI dI QF duD pIx nUM qrjIh idqI jFdI sI. vgdI nihr dy kMiZEN bRhm bUtI dy pwqy qoV, bfdfmF qy imsLrI pf ky korI kUMzI ivc rgV qy goky duD ivc imlf ky bfpU qy mF mYnUM ipafieaf krdy sn ik myrI XfddfsLq qyjL ho jfvy. ijQy mJF dy zoky cuMGf ky myry bfpU aqy myrI mF ny mYnUM pfilaf sI qy mYN ipMz dy Kflsf hfeI skUl dI aTvIN jmfq qk pujf sF. dsvIN krn ipCoN bfpU mYnUM aYgrIklcr kflj lfielpur dfKl krfAux dIaF gwlF kiraf krdf sI jF vlfieq pfs krfAuux dIaF qF jo bfpU ipMz ivc lokF nUM afiKaf krygf ik myrf muMzf vlYq pfs af qy zI sI lgUgf. ijs bfr ivc gurU nfnk dyv df jnm asQfn nnkfxf sfihb qy swcf sOdf df gurdvfrf sI. ijQy mYN ipMzoN jF muribEN dOV lf ky eI swcf sOdf gurdvfry mQf tyk afieaf krdf sF. Es bfr ivcly afpxy ipMz, afpxy Gr, apxy murwby, afpxy bfg qy afpxy psU zMgrF nUM Cz ky jfx nUM idl nhIN krdf sI. vYsy qF bfpU ny keI kwuqy rKy hoey sn pr kfly rMg dy zwbU kwuqy df myry nfl bhuq ipafr sI. jd mYN skUl jFdf qF zbU myry nfl hI jFdf sI qy sfrf idn myry qwpV dy mgr eI bYTf rihMdf sI. pqf nhIN zbwU nUM kI ho igaf sI, ijQy psU pTy Kfxy Cz gey sn, Aus vI rotI KfxI Cz idqI sI qy keI vfr asmfn vwl mUMh Aucf kr ky AucI AucI roNdf sI. mYN AusdI kMz qy hQ Pyrdf qF Aus dIaF aKF ivc aQrU vyKdf. Aus nUM bukl ivc lY ky ipafr krn dI koisLsL krdf qF Auhdf vqIrf ies qrHF df sI ijvyN Auh jfndfr nhIN sgoN rbV df bixaf nklI kwuqf hovy. afiKr bfr dy ielfky ivc vzy vzyiraF df vsfieaf hoieaf ieh Gr, aMbF dy bfgF vflf murwbf, Kflsf hfeI skUl vflf ieh ipMz ijQy mYN muZlI pVHfeI kIqI sI, Cz ky cly jfx df PYslf ho igaf qy rfh dy sPr leI ijQy pMjIrI afid bnfAux dI iqafrI hox lgI, EQy brCy, qlvfrF, nyjLy qy cfkU vI afpxI ihPfjLq leI jLrUrI sn. sB qoN vzf svfl ieh sI ik ikhVI cIjL nfl iljfeI jfvy qy ikhVI ipCy CzI jfvy. ies gwl df qF iksy nUM pqf nhIN sI ik kI asIN ieh afpxf ipMz sdf leI Cz ky jf rhy hF jF kuJ icr leI qy rOly gOly mTy pYx qy vfps prq afvFgy. ivrkF df gvFZ qy CotI Aumry mMgxI ieh gwl 1945 dI hY- 15 mF bfpU nfl aksr eys gwloN lV pYNdI ik sfzf murwbf ipMzoN bhuq dUr sI qy AhnUM iek hQ ivc lwsI df krmMzl PV qy poxy ivc vlyHtIaF qMdUry pkfeIaF rotIaF df Qwbf qy dfl sbjLI dy kwujy, isr qy cuwk ky iljFdI ƒ afÉrF dI Duwp cVH afAuNdI qy Auhdy isr ivcoN syk inklx lwg pYNdf. pihr rfq rihMidaF hflIN gey afQVI dIaF aFdrF BuwK nfl lUsx lwg pYNdIaF qy Auh bld KlHfr, Kfl dI vwt qy cVH, GVI muVI ipMz vwloN afAuNdI rotI ƒ ivMhdf. kuJ idnF ipCoN Auh murwibAuN eI ikDry nws jFdf qy bfpU koeI nvF kfmf rwK ky Auhdy Gr vfilaF nfl vhI qy ilKy ley idwqy dy ihsfb df Xwb pfeI rwKdf. iek nfmHf (hrnfm isMG) afQVI (kfmf) hI sI ijhVf kdy nhIN Bijaf sI qy AuhdI rotI nfl nhIN kIqI hoeI sI. AuhdI rotI AuhdI Gr vflI lY ky afAuNdI sI jo sfzf gohf kUVf vI krdI sI. dUjy murwbf dUr hox kr ky koeI idn KflI nf jFdf ijs idn koeI murwibAuN pwTy nf vwZ KVdf, mwkI dIaF CwlIaF nf BMn iljFdf. keI vfr KlvfiVaF ivcoN kxk dIaF BrIaF vI cuwkIaF jFdIaF, rUVI ivc dwby mwt iKskf ley jFdy, KurlIaF qoN zMgr vwCf vI KolH ilaf jFdf. ieh sB kuJ dUr murwbf hox kr ky hI huMdf qy myrI mF myry bfpU nfl lVdI qy iPr ivrkF ƒ gflHF kwZdI, ikAuN jo ivrkF dy murwby sfzy murwibaF dy nfl lwgdy sn qy ivrkF bfry mÈhUr sI ik ijhVf ivrk corI nf kry, Èrfb nf pIvy, Auh BfvyN ikMnI vI jfiedfd df mflk ikAuN nf hovy, Auhdy isr qy pwg nhIN sI bwJ skdI, Auhdf ivafh nhIN sI ho skdf. myrI mF ivrkF ƒ gflHF kwZdI qy mYN ivrkF ƒ mn hI mn ivc koeI rfÉÈ smJdf. afÉr mYN hfly dsF ku sflF df inafxf eI sF. bfpU bVy TrMHmy nfl mF ƒ smJfAuNdf: "qYƒ qF aYvyN lqr-lqr krn dI afdq af, dUr murwbf hoxf koeI mfVI gwl af…? vwzy vzyiraF ny jdoN bfr afbfd hoeI qF jfx buwJ ky murwbf dUr ilaf sI, beI mfl zMgr murwby qIk jFdf rfh ivc hI cr cr ky rwj jfieaf krygf." bfpU dy eys arQcfry df mF qy koeI asr nf huMdf qy Auh Pyr ivrkF ƒ gflHF kwZx lwg pYNdI. ivrkF dI sfzy nfl vwt sFJI sI. ivrk sfzIaF CwlIaF BMndy, gMny cUpdy, rUVI ivc dwby mwt kwZ iljFdy, ivrkF dIaF GoVIaF KulHIaF sfzIaF pYlIaF ivc crdIaF qy keI vfr bfpU dy kuJ ivrk Xfr bfpU ƒ GoVI qy cVHf ky nfl eI lY jFdy qy bfpU jI keI keI idn ivrkF nfl Gr dI kZI sLrfb pINdy rihMdy qy mF afey bfpU nfl Pyr lVdI. ivrkF dy KulHy zulHy zyry sn. AuQy eI Auh GoVIaF bMnHdy , mwJF bMnHdy aqy AuQoN eI mwJF co ky duwD dIaF blHxIaF isrF qy rwK ky GrF ƒ lY jFdy. ivrk, vVYc, cImy, cTy jo ivrk twpf kr ky jfxy jFdy sn, mwJF cuMG cuMG corIaF krdy, GoVIaF qy cVH dUr rfvI diraf dI kwCoN pfr qfeIN hwQ mfr afAuNdy. pRisD khfxIkfr kulvMq isMG ivrk df ipMz PulrvMn qy zI[ sI[ rhy kuldIp isMG ivrk df ipMz sfzy lfgy eI pYNdy sn. jdoN bfpU ivrkF dy psU corI krn dy jyry dIaF gwlF krdf qy mYN sux sux ky ÉuÈ vI huMdf qy zrdf vI. sfzy murwby nfl lgdI ivrkF dI iek byrI ƒ bybhf byr lwgdy. bfpU keI vfrI mYƒ mfl cfrdy Aus byrI dy byr Kuaf ky ilafAuNdy pr myrf zrdy df kdI iekwly df hOslf nf pYNdf ik ivrkF dI Es byrI dy imTy byr qoV ilafvF. jd kdI mYN iekwlf mfl cfrn jFdf qF kI mjfl jy iksy pÈU ƒ ivrkF dI hwd vI twpx dyNdf. sfzI iek gF bVI awKV qy mUMh Ëor sI, Auhƒ mYN mihrU nfl juwt kr lYNdf qy ieMj Auh vI afkI ho ky ivrkF dI hwd ivc nf jf skdI. bfby nfnk dy nF qy bxy gurdvfry swcy sOdy dI mwisaf lgdI. mYN bfpU nfl mwisaf qy jFdf. Coty ijhy qlf ivc nhfAuNdf. bfpU qlI hoeI mCI dy pkOVy KvfAuNdf. BfvyN ies qoN bfad sfrI Aumr hjLfrF vfr mCI dy pkOVy KfDy hoxgy pr bcpn ivc KfDy AuhnF pkOiVaF df svfd kdy nhIN Builaf. bfpU Bkfxf lY ky dyNdf ijs nUM PlfAux leI myry mUMh qy glHF df sfrf jLor lg jFdf. mYN buZI mfeI df Jftf vI Kfx leI lYNdf. kdI kdI TMZy rsgwuly vI Kfx nUM imldy. pyNzUaF leI ieh bhuq vzIaF qy anmol sugfqF sn. bfpU keI vfr srks df Kyl vI vKfAuNdf jo swcf sOdf stysLn dy lfgy lgdI sI. sfrf ivrk twpf misaf qy iekwTf huMdf. ivrk duwD dIaF bfltIaF qy lMgr dI sfrI rsd lY ky AuQy phuMcdy. ivrkF df lMgr bVf mÈhUr sI. swcy sOdy dI mwisaf nhf ky jdoN ivrkF dIaF tolIaF GrF ƒ muVdIaF qF rfh ivc ijQy vI iksy df nyVy ipMz huMdf, AuQy eI Auh qfr iKwc ky gwzI KlHfr lYNdf. kdI iksy ivrk ny itkt 16 nhIN sI leI. kdI iksy ivrk ƒ tI tI ny nhIN sI PiVaf. ivrk ibgfnIaF qIvINaF ƒ Bry myly ivc qy BrI gwzI ivc cUMZIaF vwZdy qy guafc jFdy. ivrkF dI hYNkV awgy sfrf ielfkf kMbdf sI. myry dsF igafrF sfl dy bwcy dy mn qy ivrkF dI bhfdrI, dlyrI qy hYNkV df cMgf db-dbf pY igaf sI. kdI kdI koeI ivrk GoVI qy ciVHaf sfzy ipMz afAuNdf. vwzI sfrI pwg isr qy vlI huMdI. qyV lwk dI, KulHf bMd gly df kuVqf pfieaf huMdf. Auh awzI lfeIN GoVy ƒ bËfrF QfxIN BjfeI quiraf jFdf. aYql aOql dI Auhƒ koeI prvfh nf huMdI, BfvyN koeI Qwly afvy ipaf. nfl idaF ipMzF coN ivrkF dy muMzy GoVIaF qy cVH ky sfzy ipMz dy hfeI skUl ivc pVHn leI afAuNdy qy skUl dI grfAUNz ivc GoVIaF crx leI KuwlHIaF Cwz dyNdy. hYWz mfstr keI vfr AUhnF ƒ rokdf. Auh pVHnoN ht jFdy pr afpxI afdqoN nf BONdy. mYN ivrkF ƒ ivrk smJdf, jfxI dI ivrk bMdy nhIN sgoN kuJ hor sn. iek cOVy ckly srIr vflf buwZf ivrk ijs ƒ zorf zorf kihMdy sn, keI vfr iksfn kfnÌrMs qy sfzy ipMz afAuNdf. iek hwQ kMn qy rwK dUjy hwQ ivc KUMzf PVI Auh styj qy cVH ky gfAuNdf, “muV asIN dyÈ `c afËfdI ‘c ilaf idaFgy qy Gr Gr `c muV ‘c ibjlI dy lftU jgf idaFgy.” ihMdosqfn nUM aMgryjLF qoN afjLfd krfAux leI sfzy ipMz jlsy jlUs aksr huMdy rihMdy sn. jvfnI cVHn vyly bfpU ny akqUbr 1922 ivc aimRqsr lwgy gurU ky bfg dy morcy ivc atk jylH ivc kYd kwtI sI qy Aus qoN pihlF apRYl 1919 ivc ZfbF isMG rylvy stysLn rfiet kys ivc vI ihwsf ilaf sI ijs ivc qfey igafn isMG nUM pihlF PFsI qy iPr kfly pfxIaF dI sjLf hoeI sI. bfpU nUM isrP jurmfnf hoieaf sI. ies leI ipMz ivc bfpU nUM jQydfr kihMdy sn aqy bfpU afjLfdI lYx dy jlsy jlUsF ivc jLrUr sLfml huMdf sI. vzI mF coN myrI ieko iek BYx bIbI jIq kOr ny ipMz dy lVkIaF dy skUl ivcoN cfr jmfqF pfs kr leIaF sn. hux Auh ivafhIaF jfx vflIaF afpxIaF shylIaF nfl PulkfrIaF kZxIaF, ksIdf kZxf, srHfixaF qy qoqy qy mor bnfAuxy qy drIaF buxnIaF iswK rhI sI. mlk pur vflI myrI BUaf afqo df myry bfpU nfl nfl bVf ipafr sI. mlk pur ijLlf sLyKUpurf aqy lfielpur dI hwd Auqy pYNdf sI. sLfhkot dIaF phfVIaF aqy sFglf ihwl ijQy iskMdr qy pors dI lVfeI hoeI sI, vI mlk pur dy lfgy pYNdy sn. BUaf ny myrI BYx df irsLqf ipMz njLfmpur dy hridq isMG dy muMzy Bgvfn isMG nfl kr idqf sI. BfvyN myrI mF dI myrI mqreI mF nfl nhIN bxdI sI aqy bVf klysL rihMdf sI pr vzI mF qy BYx bIbI jIq kOr mYnUM bhuq ipafr krdIaF sn. ijLafdf klysL rihx kfrn pMcfieq ny gurdvfry lfgy pYNdI hvylI qy DuwpsVI ipMz vflI jLmIn df Cotf totf AuhnF nUM dy idqf sI. gurdvfry mQf tykx igaf mYN aksr EDroN eI rotI Kf afAuNdf qy 1945 ivc jnmI myrI CotI BYx nUM iKzfAux leI vI mYN AuhnUM vzI mF qy bIbI dy hvfly kr afp muMizaF nfl gwulI zMzf jF iKdo KUMzI Kyzx Bwj jFdf. 1945 ivc jdoN mYN hfly pMjvIN ivc pVHdf sF, bVf kuJ hoieaf ijvyN bIbI jIq kOr df ivafh ho igaf. injLfmpury qoN jMj, tFigaF, gizaF aqy pYdl afeI. EdoN jMj nUM rfq rKx df irvfj sI. jMj df Auqfrf gurdvfry ivc sI qy ipMz ivcoN mMjy qy ibsqry iekTy kIqy jFdy sn. mMijaF qy ibsiqraF qy Gr vfilaF dy nF ilKy jFdy sn. ivafh ipCoN ieh sB kuJ vfps krnf pYNdf sI. sfry ipMz ivcoN do zMgF df duD vI iekTf kIqf jFdf. sfdgI nfl hoey ies ivafh dI cuPyry crcf sI ikAuNik dfj lYxf dyxf pMcfieq vwloN iblkul mnHF kIqf hoieaf sI. mhIny bfad muklfvf qorn vyly ipMz dI nYx dy nfl mYnUM vI BYx dy shurIN qoiraf igaf. BYx nfl Brf df jF iksy nyVy dy irsLqydfr df jfxf AuhnF simaF dy siBafcfry df jLrUrI aMg sI. ipCoN BfeIey Bgvfn isMG nfl sfrI Aumr myrf bVf ipafr irhf. BfeIey ny keI vfr AuhnF dy ipMz lfgy KulHy nvyN hfeI skUl kutIaf bfvf cyqn dfs ijQy sfzy ipMz vfly hfeI 17 skUl df hYzmfstr vDfvf isMG jf lwgf sI, mYnUM afpxy kol rK ky EQy dfKl krfAux df jLor lfieaf pr sfzy afpxy ipMz ivc hfeI skUl hox kr ky myrI mF qy myrf bfpU nf mMny. mYN vI EQy jf ky bhuqf KusL nhIN sF. pr anoKI gwl jo vfprI, Auh ieh sI ik BfeIey ny mMzI ZfbF isMG dy prly pfsy pYNdy iek ipMz ijs df nF mqfbf sI, ivcoN afpxy irsLqdfrF dI iek kuVI nfl myrI mMgxI krvf idqI. Es kuVI df Brf arjn pMjvIN ivc myry nfl pVHdf sI aqy rojL dUroN pYdl pVHn afAuNdf sI. mYnUM eynf Xfd hY ik Auh bhuq gorf ictf qy sohxf sI qy myry hfx df sI. dUroN pVHn afey keI muMzy aksr afpxy bsqy sfzI Gr dI bYTk ivc rK jFdy qy svyry EQoN lY lYNdy. jd Es dI BYx ijs df nF svrnI sI, nfl myrI mMgxI ho geI qF Es idn qoN bfad Es ny sfzy Gr afpxf bsqf rKxf Cz idqf. myrI BYx kihMdI ik qyrI hox vflI vhutI mymF nfloN ijLafdf sohxI hY qy vzI ho ky Auhny bVI jvfn inklxf hY. mYnUM ies mMgxI dI koeI smJ nhIN af rhI sI ik eynI CotI Aumr ivc ikAuN myrI mMgxI kr idqI geI sI. Gr dI bYTk ivc ivc myrI mF grmIaF dIaF dopihrF nUM crKf kqdI qy nfly myry ivafh dy gIq gfAuNdI. jdoN glolxafxIaF sfzy Gr mMgx afAuNdIaF qF AuhnF nUM bYTk agy bxy QVHy jF Gr dy ivhVy ivc ibTf ky myry ivafh dIaF GoVIaF suxdI. dfixaF nfl AuhnF dIaF JolIaF Br dyNdI. aMbF dy bUitaF nUM lwgy aMb jdoN afcfr pYx vfly ho jFdy qF swqF sflF qoN lgfqfr kMm krdy kfmy nfmyH dy isr qy aMbF dI borI rKvf ky afpxy bxn vfly kuVmF dy Gr ryloN pfr pYNdy ipMz mqfby Glvf dyNdI. iek vfr mYN ipMz DuwpsVI jo sfzy muribaF aqy sfzy ipMz dy ivckfr pYNdf sI, ivc bx rhy sfzy nvyN mkfn vyKx jf irhf sF ik svrnI qy Auhdf Brf, mYnUM acfxk twkr gey. mYnUM vyKidaF hI Ausdy Brf ny AuhnUM bFho iKicaf qy Bjf ky lfgy iek Gr ivc vV igaf. mYN eynf jLrUr vyK ilaf sI ik svrnI jo EdoN msF aTF nOvF sflF dI hovygI, vfikaf eI BYx jIq kOr dy dwsx anusfr vlYqI gwuzIaF vrgI suhxI sI. svrnI nUM vyKx df ijLMdgI ivc ieh myrf pihlf qy afKrI mOkf sI. 1985 ivc mYN svrnI qy khfxI ilKI sI “ickV” jo keI vfr CpI qy bhu crcq hoeI. ivafh qoN pihlF hox vflI vhutI nUM vyKxf bhuq burf smiJaf jFdf sI. ies gwl df pqf bfad ivc myrI mF nUM vI lwg igaf sI pr Es ny mYnUM kuJ nf afiKaf ikAuNik mYN ikhVf Aus nUM vyKx leI Auhdy ipMz igaf sF. ieh qF acfxk rfh jFidaF eI vfpr igaf sI. husn nUM smJx qy mfxn dI rmjL ajy myry aMdr nhIN sI jfgI. hF kfly gory rMg dI qmIjL df igafn jLrUr sI. mF ieh jLrUr chuMdI sI ik mYN jldI jldI jvfn ho jfvF qy Auh svrnI nfl myrf ivafh kr ky afpxI noNh nUM Gr lY afvy qy Auhdf ivhVf Biraf Biraf lgy pr mYN qF hfly msF dsF igafrF sflF df bwcf eI sF. Aus idn qoN bfad aMdfjLn myrf jnm sMn 1935 ivc irafsq PrIdkot hux ijLlf biTMzf lfgy iek pCVy ipMz ivc afpxy nfnky Gr mwGr dy mhIny ivc hoieaf. mF dsdI ik vIrvfr dI rfq nUM jdoN svyry 4 vjy idwlI qoN lfhOr nUM jfx vflI gwzI lMGI sI, myrf jnm Aus vyly df hY. vIrvfr jnm hox kr ky myrf nF blbIr isMG 18 rK idqf igaf. mwGr mhIny df ikhVI qfrIK sI, ies bfry koeI pqf nhIN ikAuNik myrI mF nUM ds qoN agy igxqI nhIN afAuNdI sI. 1947 ivc pfiksqfn ivcoN AujV ky jdoN mYN sLivMdrf hfeI skUl goinafxf mMzI ivc aTvIN ivc dfKl hox igaf qF ipCly skUl dI pVHfeI df koeI srtIiPkyt nf hox kfrn jnm imqI puCI qF mYN afpxI mfVI motI smJ anusfr 20 nvMbr, 1935 ilK idqI. 1977 ivc jdoN pMjfb srkfr vwloN myrI izAUtI iek kyNdrI mMqrI nfl lwgI hoeI sI qF minstr stfP dy iek bhuq ijLafdf hoisaLfr krmcfrI qoN pqf lwgf ik vIrvfr qF 21 nvMbr, 1935 nUM pYNdf hY. 20 nvMbr, 1935 nUM qF buDvfr sI. ies leI shI jnm qfrIK df qF isrP mYnUM hI nhIN, Bfrq dI aDI afbfdI dy lokF nUM vI pqf nhIN hY. bfpU ny afpxy bfr dy murwibaF vfly nvF ipMz cwk nMbr 78 ivc puqr jMmx dI bVI KusLI mnfeI. cOkIdfr vwloN ipMz ivc zONzI iptI geI. ipMz dy gurdvfry ivc pfT krfieaf igaf qy keI idn sfzy Gr ibn bFgy murgy qy dysI sLrfb dy dOr cldy rhy. myry iKafl ivc EdoN srkfrI sLrfb dy Tyky ikqy dUr dUr hI huMdy sn. mYN afpxy bcpn ivc kdI Tyky dI sLrfb nhIN vyKI sI. hF eynf ku Xfd afAuNdf ey ik kdI kdI sFglf ihwl Tfxy dI puls Gr dI sLrfb kZx vfilaF qy Cfpy mfrdI huMdI sI. bfpU qoN mYN keI vfr suixaf sI ik jykr Gr ivc rotI pkf ky Kfx dI KulH sI qF Gr dI sLrfb kZ ky pIx dI KulH ikAuN nhIN sI. iek vfr bfpU qy qfieaf rUVI ivc dwby mwt kZ ky ijnHF ivc ikwkrF dy swk, guV, ibn bFgy murgy, igrI, Cuhfry qy sOgI qoN ielfvf aMgUr vI suty hoey sn, nflF joV ky sLrfb kZ rhy sn. mYN sLrfb dI BwTI nUM kmfd dI KorI qy vylxy ivcoN kZIaF sukIaF pwCIaF df Jokf dy irhf sF. grm grm sLrfb qupkf qupkf kr ky inkl rhI sI. TMZI hox qy boqlF ivc pf leI jFdI sI. ivc ivc bfpU qy qfieaf iek iek hfVf qwqI sLrfb df vI lf lYNdy sn. iqMn ku pihly qoV dIaF boqlF iqafr ho cukIaF sn ik GoiVaF vflI puls df Cfpf pY igaf. bfpU ny BTI pYr mfr ky BMn idqI, nflF alg kr idqIaF. cuLlHf qoV idqf qy bfkI kuJ zolH idqf. bfpU qy qfieaf iek iek boql lY ky sMGxy kmfd ivcoN dI ivrkF dI jUh vwl nws gey. pqf nhIN Es vyly myry aMdr aYnI PurqI ikQoN af geI ik mYN iek boql ijs ivc pUry jLor nfl mwkI df guwl idqf hoieaf sI, kCy mfr ky kvfxy dy ipCly pfsy vfly vzy bohV qy gflVH vFg cVH ky Dur tIsI dy sMGxy piqaF vflI tihxIaF ivc luk igaf. puls vfilaF ny mYnuM Bjdy nUM qF vyK ilaf sI pr mYN ikQy Cpx CAUaf ho igaf sF, AuhnF nUM smJ nhIN af rhI sI. Auh Qly GoiVaF qy cVHy mYnUM, myry bfpU qy myry qfey nUM gflF kZ rhy sn. kuJ idnF bfad bfpU qy qfieaf ipMz dy nMbrdfr surYn isMG nUM nfl lY ky sFglf ihwl jf ky Qfxydfr dy pysL ho gey sn qy Qfxydfr nUM dysI iGE df pIpf dyx ipCoN AuhnF dI jfn Cut geI sI. mYN ijhVI boql bohV dy piqaF ivc luko ky bohV dIaF motIaF tihxIaF ivc lukf afieaf sF, ipCoN bfpU, qfey aqy nMbrdfr ny pihly qoV dI Auh boql bVIaF cuskIaF lY lY ky pIqI sI ikAuNik inwkI nihr dy pul lfigAuN nfmHy afQVI vwloN PVI murgfbI vI bfpU ny bVI rIJ nfl vDIaf msfly ivc BMunI sI ijs dy Ksqf mIt dIaF gwlF nMbrdfr surYn isMG dfrU pIx ipCoN bfr bfr kr irhf sI. myQoN ipCoN do do sfl dI ivwQ qy hoey myry do Coty Brf ajIq qy mohn jo QoVHI QoVHI Aumr Bog ky mr gey sn. iek nUM TMZ lwgI sI Bfv zbl nmUnIaf hoieaf sI ikAuNik mYN BfvyN bhuq Cotf sF pr mYnUM eynf Xfd hY ik hkIm ny ikhf sI ik iehdy lfgy pfQIaF dI ag nf buJx idE. ieh TMZ dy Gr ivc jf cukf hY. hkIm dy idqy kusLqy vI AuhnUM bcf nf sky. dUjf Brf mohrky df qfp cVHn nfl mr igaf sI. AuhnF dy mrn qoN bfad mF AuhnF dy nF lY lY ky Aucy Aucy vYx pfAuNdI qy roNdI rihMdI. iek idn iek sMq bUhy qy bglI pfeIN KYr mMgx afieaf kih igaf bIbI hux mohn qy jIq ny nhIN muVnf, qUM Cyhrtf sfihb dIaF pMcmIaF suK. Gr agoN lMGx vfly rfhIaF pFDIaF nUM prsLfdf Ckfieaf kr. jdoN AUTF jF GoiVaF vfly lMGx qy qyry Gr agy ipwplF qy bohVF dI CF hyTF byjLbfinaF nUM GVI afrfm krn leI KlHfrx qF psUaF nUM dfxf pOxf qy pfxI iplOxf nf BulIN. qyry Gr aOlfd df Gftf nhIN rhygf. 19 ieh gwl 1944-1945 dI ho skdI hY. mYN bfpU qy mF mMzI ZfbF isMG dy rylvy stysLn qoN ryl gwzI PV ky lfhOr jFdy. mYN rfh ivc afAuNdy sfry stysLn igxI jFdf ijvyN bhflIky, swcf sOdf, cUhVkfxf, cIco kIaF mlIaF, sLyKUpurf, sLfhdrf, bfdfmI bfg, lfhOr afid qy ieh sfry stysLnF dy nF mYnUM jLbfnI Xfd ho jFdy. lfhOroN amRiqsr vflI gwzI pkV ky muglsrfey, mIaF mIr, atfrI qy Cyhrtf sfihb stysLn afid. gwzI aksr Cyhrtf sfihb nhIN KloNdI sI. aimRqsroN iPr Cyhrtf sfihb afAux leI lfhOr nUM jFdI pYisMjr gwzI PV ky Cyhrty af jFdy ijQy Cy mfhlF vflf KUh cldf sI qy CyvIN pfqsLfhI df gurdvfrf sI. mYN Qk jFdf qF bfpU mYnUM afpxy moiZaF qy cuwk lYNdf. ieMj moiZaF qy cVH ky mYnUM pMcmI df mylf vyKx df bVf svfd afAuNdf. mF poxy ivc asLnfn kr ky afpxI suKxf lfhux leI gurdvfry mQf tykx clI jFdI. mYnUM Cyhrtf sfihb df eyzf vzf KUh sohxf vI lgdf qy zfrfAuxf vI. pMcmI nhf ky asIN iPr aimRqsr hirmMdr sfihb mQf tykx afAuNdy qy rfq srF ivc Tihrdy. iPr qrn qfrn vI mQf tykx qy asLnfn krn jFdy. qrn qfrn kMboaF df buMgf bixaf hoieaf sI ijQy sfzf pwkf itkfxf huMdf. myrf qfieaf igafnI igafn isMG ijs ny ZfbF isMG rfiet kys ivc pihlF PFsI qy iPr kfly pfxI sjLf kwtI sI, pfTI bx ky ies buMgy ivc rihx lg ipaf sI qy Auhny iek bVI KUbsUrq gorI icwtI KqrfxI nfl ivafh krvf ilaf sI. iPr Auh buMgf Cz bhfvlpur clf igaf ijQy Auhny kuJ jLmIn lY ky vfhI krnI sLurU kr idqI sI. AuhdIaF do kuVIaF iek myry hfx dI qy dUjI QoVHI CotI sI. afjLfdI GulftIaf hox kr ky AuhdI sfrI brfdrI ivc bVI kdr sI. jdoN kdy qfey df ieh prvfr sfzy bfr vfly nvyN ipMz afAuNdf qF keI keI idn sfzy Gr hI Tihrdf qy qfieaf qy bfpU mfstr suMdr isMG lfielpurI nfl jo sLrIky coN myry Brf qyjf isMG momI df shurf qy BfbI jIq kOr df ipqf sI, akflI kfnPrMsF ivc ihwsf lYx leI cly jFdy. qfeI df qy AuhdIaF kuVIaF df myry nfl bVf moh sI. qrnqfrn asLnfn kr ky qy mQf tyk ky asIN afpxy ipCly nvF ipMz pYdl qur ky af jFdy. BfvyN eys ipMz ivcoN sfzy sLrIky dy ijLafdf kMbo bfr vfly ipMz nvF ipMz cwk nMbr 78 jf vsy sn pr kuJ Gr ajy eyQy rihMdy sn jo sfzI purfxI jLmIn Tyky qy lY lYNdy sn. ieMj do ku hPiqaF df gyVf kZ ky asIN iPr vfps afpxy ipMz af jFdy. iek vfr bfpU vfhI ivc ijLafdf rwuJf hox kr ky aimRqsr dI dIvflI qy sfzy nfl nf jf sikaf. sLfied ieh 1946 dI dIvflI sI. bfpU mF nUM kihx lgf ik hux qyrf muMzf isafxf ho igaf ey. qusIN dovyN mF puq cly jfE. mYN EdoN igafrF bfrF sflF dy ivcHkfr hovFgf. asIN cly qF gey pr jo mjLf bfpU nfl myilaF qy jfx df afAuNdf sI, Auh mF nfl jf ky nhIN sI. mYN jo mMgdf bfpU Auh lY ky dy dyNdf pr mF kuJ lY ky nf dyNdI. mF hr vyly GbrfeI hoeI rihMdI. dIvflI qy svyry svyry QoVHI QoVHI TMz ho jFdI sI. mF mYnUM aKF mldy nUM gurU rfmdfs srF coN AuTf ky jd ajy idn vI nhIN ciVHaf sI, asLnfn krn leI duK BMjnI byrI lfgy bxy jnfnIaF dy buMgy ivc lY vVI qy dbf db kpVy lfh ky qlf ivc vV geI qy mYnUM afpxy kpiVaF kol KVHf kr idqf. iek dm hI keI arD vsqr jLnfnIaF myrI mF dy gl pY geIaF qy AucI AucI kihx lgIaF, “nI BYxy qyrf muMzf hux isafxf ho igaf af. iehnUM bfhr Klox leI khu” qy mF ny mYnUM duK BMjnI byrI hyTF Klox leI kih qy ikqy guMm nf hox dI icqfvnI dy ky poxy ivcoN iek dm bfhr kZ idqf. BfvyN Auh asLnfn kr qy jldI kpVy pf ky bfhr af geI pr mYnUM poxy ivcoN bfhr ikAuN kZ idqf igaf sI. poxy dy aMdr kI sI? ieh Prk df pqf mYnUM Aus idn qoN bfad hI lwgf. imwtI df qyl ieh Gtnf 1946 dI hY. bfpU, mF aqy mYN qIrQ asQfnF dI Xfqrf kr ky aMimRqsr rylvy stysLn dy plytPfrm qy bYTy lfhOr jfx vflI gwzI df ieMqjLfr kr rhy sF. mYN plytPfrm qy peIaF gItIaF nfl 20 Kyz irhf sF. bfpU mF nfl ivcfr kr irhf sI ik lfhOr vzy stysLn qy Auqr ky nO-lKf bfjLfr ivc pYNdy sLhIdgMj gurdvfry ijs ivc iek bhuq vzf KUh sI qy hjLfrF isMGF, isMGxIaF aqy bwicaF nUM qsIhy dy dy ky sLhId kIqf igaf sI. keIaF nUM ijLMdf Aus KUh ivc sut idqf igaf sI, dy drsLn vI kr clIey qy gurdvfrf zyrf sfihb ijQy gurU arjn dyv jI nUM qsIhy dy ky sLhId kiqf igaf sI aqy mhfrfjf rxjIq isMG dI smfD qy vI mQf tyk cwlIey jF lfhOroN lfielpur nUM jfx vflI mfVI ieMzs gwzI PV ky mMzI ZfbF isMG dy stysLn qy Auwqr ky iswDy ipMz phuMc jfeIey. ajy ieh slfhF ho hI rhIaF sn ik iek ap tU zyt srdfr ijs nfl AuhdI GrvflI vI sI. AunHF dy hQF ivc PlF dI tokrI aqy Joly sn, myry bfpU nUM afKx lwgf ik myrI jyb kwtI geI af qy asIN lfielpur jfxf ey. sfzy kol ikrfey leI pYsy nhIN hn. sfzy koloN ieh Pl lY lvo qy sfnUM kuJ pYsy dy idE. asIN lfielpur dIaF itktF KrId leIey. bfpU ny Es nUM koeI Twg smJ pYsy dyxo nFh kr idqI. ies gwl df myry bfl mn qy kfPI asr hoieaf aqy mYN lMmf smF ies Gtnf nUM Bul nf sikaf. myry iKafl anusfr Auh bMdf Twg nhIN sI qy vfikaf eI AuhdI jyb kwtI geI hoxI af. bfpU nUM Es nUM ikrfey leI mMgy pYsy jLrUr dy dyxy cfhIdy sn. jIvn ivc mYN jo pihlI khfxI “TIk EvyN hI” ilKI qy dsMbr 1950 ivc amr khfxIaF ivc CpI, df sbMD ies Gtnf nfl hI sI. hF qF dUsrI sMsfr jMg qoN bfad imwtI dy qyl dI bVI ikwlq sI. vYsy qF ihMdosqfn ivc imwtI dy qyl dI ikwlq sdf hI rhI hY. jdoN imwtI df qyl iejfd nhIN sI hoieaf qy ibjlI vI nhIN sI afeI. aksr lok rfq pYx qoN pihlF Kf pI ky sON jFdy aqy svyry sUrj dI loa nfl AuT KloNdy. vfrs sLfh ny afpxy hIr dy msLhUr ikwsy ivc eysy leI iliKaf sI ik “icVI cUkdI nfl jF qury pFDI, peIaF duD dy ivc mDfxIaF ny.” cfnx leI mom bwqIaF jF srHoN dy qyl df dIvf bfilaf jFdf ijs ivc rUM dIaF vwtIaF vwt ky pfeIaF jFdIaF. qyjL hvf cldI qF ieh dIvf aksr buHJ jFdf. gfxf “bwqI bfl ky bnyry Auqy rwKdI hF, ikqy Bwul nf jfvy cMn myrf” iehnF dIivaF dI Aupj hI hY. isaflF dIaF rfqF nUM Gr aMdr bxI dIvy vflI QF dIvy dI lft nfl kflI hoeI huMdI. keI vfr svyry nwk suxkidaF nwk ivcoN kflK inkldI. keI vfr iksy Kfs KusLI dy mOky qy iGE dy dIvy vI bfly jFdy. jdoN rfsDfrIey ipMz ivc rfs pfAux afAuNdy qF vVyivaF ivc qyl pf ky imsLflF jgfeIaF jFdIaF jo ncfrF dy ichiraF lfgy iljf ky AuhnF dy copVy muKiVaF nUM hor Auqyijq krdIaF. rfs pYx vyly jo Aus vyly dy nftk hI sn, kuVI df rol muMzy hI krdy sn pr muMizaF ny vhutIaF vfly kpVy pfey huMdy jo sLrfbI drsLkF nUM pihlF muMizaF qoN bxIaF kuVIaF kUly kUly muMzy lgdIaF pr ipCoN dfrU dI lor ivc af ky AuhnF nUM Auh muMzy kuVIaF lgx lg pYNdIaF qy AuhnF dy isrF qy aiTafnI jF rupeIey dI vyl krfeI jFdI. vylF vD cVH ky huMdIaF qy Enf icr nftk agy nf qurdf. keI vfr ies mOky zFgF, KUMzy aqy qlvfrF vI cwl pYNdIaF. KUn Krfby ho jFdy ijs kr ky sfzy ipMz dI pMcfieq ny PYslf kIqf ik agy qoN jdoN vI rfsDfrIey rfs pfAux leI afieaf krngy, AuhnF nUM ipMz qoN bfhr roVF vfly mYdfn ivc rfs pfAux idqI jfvygI nf ik ipMz dy ivcHkfr ijQy lokF qy prHy dy bYTx leI qKqposL pey huMdy sn. grmIaF ivc jdoN pky zly df mylf lgdf qF nUM inwkI nihr dy kMZy qIaF vI lgdIaF. Gol, kusLqIaF qy kOzI vI pYNdI. vIxIaF PVn dy mukfbly vI huMdy. jvfn qyl mldy, bYTkF kZdy, zMz pyldy, vrjLsLF krdy qy grm grm pkOVy, lwzU, jlybIaF, PlUdf, brP dy goly, hdvfxy qy hor keI kuJ Kfx dIaF dukfnF lgdIaF. eyQy pwky zwly dy jMgl ivc inwkI nihr dy pul qoN DwupsVI jfx vfly phy dy muZ ivc pIrF PkIrF dy zyry sn ijQy hry coigaF vfly pIr PkIr glF ivc moty moty mxikaF dIaf mflF pf ky rKdy aqy iclmF dy sUty lfAuNdy. AuhnF dy vfl ipoCF nUM suty huMdy qy hfl Kyzy jFdy, kvflF dIaF tolIaF dy kvflIaF gfx dy mukfbly huMdy. gwl cwl rhI sI ik sfnUM skUl dI pVHfeI krn leI rfq nUM lfltYn jF imwtI dy qyl df Cotf dIvf jgfAux leI imwtI dy qyl dI loV pYNdI sI. qyl df rfsLn sI aqy iesdI mnjLUrI qihsIldfr nUM arjLI dy ky iek boql imldI huMdI sI. qihsIldfr df dPqr sLyKUpury sI jo sfzy ipMz nUM lgdy rylvy stysLn 21 mMzI ZfbF isMG qoN lfhOr nUM jfx vflI lfeIn qy pMjvF stysLn sI. mYN EdoN swqvIN ivc pVHdf sF jdoN mYN, ptvfrIaF df cMnI, rylvy stysLn qy kMm krdy bfbU df muMzf sqIsL, mfstr jgq isMG df muMzf jIq, AuWjl, dIpf ZfzI, muKf qy kuJ hor hfxI AurdU ivc imwtI dy qyl dI boql lYx leI drKfsq ilK ky ibn itkty gzI cVH ky sLyKUpry jf Auqrdy aqy stysLn qoN Bwj ky jf ky qihsIldfr dy pysL ho jFdy. stUzMt hox kr ky sfnUM imwtI dy qyl dI iek iek boql dyx df hukm arjLI Auqy ho jFdf. iPr ieh arjLI lY ky asIN Bwj ky qyl vfly zIpo qoN qyl dI boql Brvf ky vfps jfx vflI gzI PVn leI stysLn qy af jFdy. ijLafdf Bwj nwT ies leI huMdI ik vfps jfx vflI gzI lMG nf jfvy. keI vfr gzI lMG vI jFdI qy aglI gzI Cy GMitaF bfad rfq nUM afAuNdI sI qy ieh sfrf vkq stysLn qy gujLfrnf pYNdf sI. BfvyN boql nUM mwkI dy qwuky df gwul Psf ky bMd vI kIqf huMdf pr ies dOV Bj ivc keI vfr boql ivcoN ikMnf sfrf qyl zulH vI jFdf. ptvfrIaF dI bYTk ivc ijQy asIN rfq nUM pVHdy qy mMjy ibsqry vI EQy lfey huMdy, iek dUjy df qyl corI vI ho jFdf. lfltYn dI bwqI AucI nIvIN krnI jF icmnI sfP krn df kMm vI vMizaf huMdf sI. keI vfr jd qyl muk jFdf qF cMd jF qfiraF dI loa ivc vI pVHfeI krdy. aj dy aqy Es vyly dy smyN ivc ikMnf Prk sI. hux qF ipMzF ivc vI ibjlI dy lftU jg pey hn pr AuhnF simaF dy gvfcy nksL jo hnyyiraF ivc vI idsdy sn, hux dy Xug ivc aYny gvfc gey hn ik ibjlI dI qyjL rosLnI ivc vI nhIN idsdy. hF ajy bfr vfly nvyN ipMz cwk nMbr 78 nUM Czx dI gwl cwl rhI sI pr hfly qk pfiksqfn bnx df aYlfn nhIN sI hoieaf. ijMnf icr aYlfn nhIN sI huMdf, Enf icr qk ieh pqf nhIN cl skdf sI ik sfzf ipMz iks pfsy vl jf irhf hY. nnkfxf sfihb gurdvfrf ijLlf sLyKUpurf ivc hox kr ky bhuiqaF df iKafl sI ieh ijLlf pfiksqfn ivc nhIN jfvygf. hYzmfstr hrnfm isMG dI bYTk agy bxy QVyH qy sLfmIN jdoN lfhOr qoN KbrF afAuNdIaF qF Auh ijLafdf vZ tuk, CurybfjLI aqy agF lwgx dIaF hI huMdIaF sn. afKr 14 agsq, 1947 dI rfq nUM ihMdosqfn nUM vMz ky afjLfd krn df aYlfn kr idqf igaf. sfzf ijLlf sLyKUpurf qF kI, lfhOr df ijLlf vI pfiksqfn ivc af igaf sI. rfvI aqy sqluj dirafvF nUM iksy hd qk kudrqI hwdF mMn ilaf igaf sI. sfry ipMz dy lokF dy isrF Auqy sO GVf pfxI df pY igaf sI. ieh ipMz Cz ky cly jfxf hY jF ieQy rihxf hY, iksy nUM koeI pqf nhIN lg irhf sI. lut Koh qy kqlo gfrq dIaF vfrdfqF ivc vfDf hox lg ipaf sI. lfgly ipMzF dy lok AuTxy sLurU ho gey sn aqy gizaF dy kfPly bxf ky kuJ bxy kYNpF vwl jf rhy sn aqy keI ihMdosqfn dI hd vl vD rhy sn. iehnF kfPilaF nUM rsqy ivc DfVvI lwut aqy mfr vI rhy sn . aOrqF vI KohIaF jf rhIaF sn. agswq df sfrf mhInf bIq cilaf sI. ipMz ajy qk ieh PYslf nhIN kr sikaf sI ik hux kI krnf hY? eyQy rihxf hY jF ieh ipMz Cz ky cly jfxf hY. vZ twuk dIaF KbrF qyjL ho geIaF sn. sflm iswKF dy ipMzF qy blvy hox qy ag lfAux dIaF vfrdfqF ivc vfDy hox lg pey sn. pIqU luhfr dI BTI qy rojL ikrpfnF bnx ivc vfDf ho irhf sI. mYN vI afpxf kmfnI vflf cfkU jo mYnUM bfpU ny ipsLOr qoN lY ky idqf sI, sfx qy luaf ky iqKf kr ilaf sI qy hr vyly kol rKdf sF. rfq nUM grmI hox dy bfvjUd ipMz dy bfkI lokF vFg do do Jgy pf ky sONdf ik pqf nhIN ikhVy vyly Bjxf pY jfxf hY. mMzI ZfbF isMG dy prly pfr mjLHbI iswK srdfrF dy swq ipMz sn jo AuhnF nUM pihly sMsfr XuD ivc ivKfeI bhfdrI sdkf imly sn. iehnF nUM jF iehnF dy prvfrF nUM POjI pYnsLnF vI imldIaF sn. ieh hQIN vfhI vI nhIN krdy sn aqy kfPI sLfhfnf jIvn ibqfAuNdy sn. bkry JtkfAuxy, murgy BuMnxy qy dfrU pIxI iehnF dy sLugl ivc sLfml sn. iehnF dy kpVy vI sfP Doqy hoey qy keI vfr pRYs kIqy huMdy sn. iehnF dIaF GrF vflIaF ijnHF dy rMg BfvyN QoVHy pky sn, pr mMzI ivc pUrf bx Pwb ky afAuNdIaF qy KUb KrIdo ProKq krdIaF. keI vfr myry bfl mn ivc afAuNdf ik ijvyN asIN grIb hoeIey qy ieh amIr hox. iehnF ivcoN keI jLmInF vyc ky vI Kf pI jFdy sn. iehnF ivcoN keIaF kol lfiesMsI qy nfjfiejL hiQafr vI sn aqy POjI ipCokV hox kr ky lVn mrn qoN nhIN zrdy sn. iehnF dy ipMzF ivcoN afvfjL af rhI sI ik asIN afpxy ipMz Cz ky nhIN jfvFgy aqy jy muslmfnF ny AuhnF qy hmlf 22 kIqf qF pUrf zt ky mukfblf krFgy. pr “iswKF dy pfiksqfn ivcoN inklx dI gfQf” dy ivdvfn lyKk zf: ikrpfl isMG ny iliKaf hY ik “iswKF dy pfiksqfn ivcoN inklx dy keI kfrn sn. sB qoN vzf kfrn pfiksqfn srkfr dI mMd Bfvnf sI. pCmI pMjfb dy gvrnr sr PrFiss mUzI ny pfiksqfn dy gvrnr jnrl muhMmd alI ijnfh nUM iliKaf, iswK BfvyN iksy qrHF vI pfiksqfnoN jfx, AunHF qoN CyqI qoN CyqI Cutkfrf pfAuxf chuMdf hF ikAuNik iswKF kr ky amn BMg huMdf sI. dUjy lfrz mfAUNt bYtn dy cIP afP stfP lfrz iesmyN ny disaf ik AunHF bhuq jLor lfieaf ik ijnfh ibafn dyvy ik pfiksqfn iswKF df vI Enf hI hY ijMnf muslmfnF df pr ijnfh nf mMinaf. ijnfh kihMdf sI ik ik iswK pfiksqfn nUM nhIN mMndy, ies leI AuhnF nUM koeI irafieq nhIN idqI jf skdI.” afKr pihlI sqMbr, 1947 nUM bfpU ny pMcfieq ivcoN af ky PYslf suxf idqf ik svyry sfiraF ny iek do idnF ivc afpxy Gr bfr aqy ieh ipMz KflI kr dyxf hY. ipCoN KflI ho rhy iswKF aqy ihMdUaF dy ipMzF ivcoN afAuNdy kfPilaF dy nfl afpxy gzy rlf ky scy sOdy bxy kYNp pujxf hY. ies kYNp ivc ihMdU iswKF dI ihPfjLq leI ihMdosqfnI POj dy kuJ dsqy mOjUd hn jo kYNp dI rfKI krdy hn. ieQoN agy hOlI hOlI trwkF aqy gwzIaF ivc lokF nUM ihMdosqfn pucfieaf jf irhf hY. 3 sqMbr, 1947 nUM ipMz Czx df drdnfk hfl mF ny mJF dy glF ivcoN rwsy KolH idqy qy bVy Bry mn nfl ikhf, “jfE BlIE loko ijDr mrjLI jfE, ijDr quhfzf jIa krdf, clIaF jfE, quhfzf sfzf irsLqf Kqm”. mJF ny mF dI gwl nf mMnI, ijvyN 23 gYbI qOr qy psUaF nUM pYx vfly ivCoVy df pqf keI idn pihlF hI lwg igaf sI. Gr df gohf kUVf krn vflI grys kol KVHI sI qy myry nfl bcpn ivc Kyzx vflf Ausdf muMzf hlIm vI jo kdI kdI sfzf mfl zMgr cfrx jfieaf krdf sI. kihx lwgI, “srdfrnIey iek mJ mYN lY jfvF”. mF kihx lwgI sfnUM GroN bfhr ho lYx dy jo mrjLI lY jfvIN. asIN Biraf Brfieaf Gr Cz ky cwly aF. mwJF dIaF aKF ivcoN aQrU vg rhy sn ijvyN AuhnF nUM vI ies pYx vfly ivCoVy df pqf lg igaf sI. mYN zwbU kwuqy dI ipT qy hQ Pyr irhf sF pr Auh agoN pUC nhIN ihlf irhf sI. kukVI ny aFizaF ivcoN inkly Coty Coty botF vrgy cUicaF nUM afpxy KMBF Qly lukf ilaf sI. pqf nhIN kI hoieaf ik zwbU aqy dUjy kwuqy asmfn vwl mUMh kr ky AucI AucI rox lg pey. bfpU ny bfhr gwzf ilaf ky KVHf kr idqf. rfqo rfq bxfieaf pMjIrI df pIpf qy Kfx pIx df sfmfn gzy ivc rK idqf. afty ivc duD qy guVH guMnH ky kfPI sfry prOTy pkf ley sn. rfsLn pfxI qy Gr df hor sfmfn ijMnf ku gzy qy lidaf jf skdf sI, lwd ilaf. ijLafdf drIaF, ivCfAuxy, srHfxy, cfdrF qy Kys sn. bfpU ny kuJ psUaF dy lwkF dvfly rjfeIaF vl ky AuqoN rwsy bMnH idqy sn. keI mhIinaF qoN sfzI bYTk ivc ipsLOroN af ky rihMdy BfipaF ny myrI mF dy bfr bfr mnHf krn dy bfvjUd afpxf kfPI sfmfn vI sfzy gwzy qy lwd idqf. Gr ivc sfmfn eynf ijLafdf sI ik keI gizaF ivc vI nhIN af skdf sI. sfzy nfl lgdy dIpy ZfzI dy Gr dy bfhr vI AuhnF df gwzf sfmfn nfl Biraf ipaf sI. iehI dIpf ZfzI ipCoN pVH ilK ky sfzy mfJy vfly ipMz “nvF ipMz” ivc bhuq sfl Kflsf hfeI skUl df kfmXfb ipRMsIpl irhf qy hux Pqihpur rfjpUqF ipMz ivc buZfpy dy rMg mfx irhf hY. pfiksqfn ivc rih igaf Kflsf skUl purfxI kmytI dy mYNbrF vwloN eys ipMz ivc KolH idqf igaf sI. BfdoN df mhInf hox kr ky grmI vI bVI sI qy lgfqfr mINh pYNdy rihx kfrn ijQy bhuq cumfsf lwgf hoieaf sI, EQy KoBf vI bVf ho igaf sI. hYzmfstr hrnfm isMG ny gl ivc pTfxI bMdUk pfeI hoeI sI qy GoVHI qy cVH bfjLfr ivc GoVI GumfAuNdf hmlfvrF dI ibVk rK irhf sI. afpo afpxy gizaF kol KVHy ipMz dy bhuqy lokF dy hQF ivc brCy qy qlvfrF sn jo hmlf hox dI sUrq ivc AuhnF ny bcfE leI vrqxIaF sn. ieh vI suxn ivc af irhf sI ik ijQy muslmfn DfVvIaF ny nOjvfn iswK kuVIaF Kohx dI koisLsL kIqI sI, EQy AuhnF dy ipEvF jF jvfn BrfvF ny afpxy hQIN AuhnF kuVIaF nUM vZ idqf sI qF jo Auh jLflmF dy hQIN jf ky Kvfr hox qy muslmfn bxn qoN bc jfx. lfgy dy iek ipMz ivc ieMj vI hoieaf sI ik rOlf pY igaf ik ipMz qy muslmfn imltrI afx peI hY aqy mukfbly leI iqafr ho rhy iswKF ny afpxIaF kuVIaF vZ ky KUh ivc sut idqIaF. mgroN Auh imltrI vfly gorKy aqy ihMdU POjI inkly jo Es ipMz dy iksy rsUK vfly ihMdU prvfr nUM afpxI ihPfjLq ivc ieMzIaf iljfx leI afey sn. ipMz dy gurdvfry ivcoN bVy adb nfl gurU gRMQ sfihb dIaF bIVF ilaf ky, ardfs kr ky sfzy Gr lfgly KUh ivc jl prvfh kr idqIaF sn. mjOrF vfly dy jFglIaF df kfly rMg vflf muslmfn cODrI vI hQ ivc bMdUk lY ky af igaf sI qy pky zly vfly srkfrI bMgly df muslmfn zfktr vI ipMz vfilaF nUM alivdf kihx leI afpxy rYly sfeIkl qy quiraf iPrdf ipMz Cz ky jf rhy lokF nUM iml irhf sI. jFglI muslmfn cODrI kih irhf sI ik Auhdy huMidaF quhfzy qy koeI muslmfn hmlf nhIN krygf qy jy koeI aijhf krygf qF Auh Auhdy koloN bc ky nhIN jfeygf. Auh ieh vI kih irhf sI ik cfr idnF df rOlf gOlf Kqm hox qoN bfad qusF sfiraF vfps GrF nUM prq afAuxf hY. pr kOx jfxdf sI ik rfjLI bfjLI vsdy ihMdosqfn dI eys vMz ivcoN bxy nvyN mulk pfiksqfn ivcly ies ipMz nfloN kuJ GVIaF plF ivc sdf leI nfqf tutx vflf sI. keIaF ny rfh ivc lutyiraF qoN luty jfx dy zroN nkdI qy jLyvr kMDF ivc afly bxf ky, KurlIaF jF cwkI dy puVF hyTF QF put ky sFB idqy sn ik jdoN iPr afvFgy qF kZ lvFgy. ipMz DupsVI vfly qfey sMqf ishuM ny pihly qoV dIaF kZIaF Cy boqlF nlky dy cobcy lfigEN kyilaF nUM jFdy pfxI vfly pfsy khI nfl zUMGI QF put ky nwp idqIaF sn ik TMZ Tukr hox qy jdoN vfps af jfvFgy qF iPr XfrF dIaF ZfxIaF ivc bYT ky pIaFgy. sfzy srIky dy bhuqy Gr ijvyN qfieaf sMqf ishuM, prym ishuM, Aujfgr ishuM, cfcf igafnI sohn isMG afid ny ies nvyN bxy ipMz DupsVI ivc mkfn bxf ley sn. ies ipMzoN AuhnF dy murwby nyVy pYNdy sn. asIN vI ies ipMz nvyN mkfn pf ley sn pr bfpU kihMdf sI ik jdoN qk mYN dsvIN pfs nhIN kr lYNdf, nvyN ipMz hI rhFgy. muMzf ikQoN 24 svyry svyry DupsVI qoN qur ky skUl jfieaf krygf. nvF ipMz bhuq vzf ipMz sI qy ies qoN pihlF eysy ipMz ivcoN iek hor ipMz “cor kot” vI bJ cukf sI. PotogrfPr pwqrkfr aqy “smyN” ihMdI dy aYzItr vjoN kYnyzf ivc Cf cuikaf kMvljIq isMG kMvl vI ipCoN iesy ipMz df sI ijQy ies df ipqf aTvIN qk myry nfl pVHdf irhf sI. iesdy vzyry aqy pRo: zf: prkfsL isMG jmU jo pMjfbI XUnIvristI pitaflf qoN rItfier ho ky hux kYnyzf sYtl ho gey hn, iesy ipMz dy sn qy iesdy krIbI irsLqydfr sn, EQy sfzI BUaf bIbI BfnI dy prvfr ivcoN sn. sfmfn nfl nko nk Biraf gwzf qurx lwgf qF iksy nUM koeI pqf nhIN sI ik 1890 ivc bfr afbfd hox vyly bJy ies ipMz dy lok sdf leI KyrUM KyrUM ho jfxgy aqy ijLMdgI ivc muV kdI vI iekTy nhIN ho skxgy. iPr kdI iek dUjy nUM iml vI nhIN skxgy qy sTF-swqr sflF ivc bfr dy ielfky ivc pYdf hoieaf iek nvF siBafcfr sdf leI smfpq ho jfvygf ijs ivc ihMdU, iswK, muslmfn, eIsfeI qy ipMz dy kmI kmIn iekTy ho vsdy sn qy iek dUjy dI KYr suK dy BfeIvfl sn. gwzf ajy ipMz dy bfhrvfr CpV lfgy eI pujf sI ik clHy ivc aYsf KuiBaf ik muV nf inkilaf. grmI dy mfry psU CpV ivc jf vVy sn. Kfs kr ijnHF dvfly rjLfeIaF lpyt ky rwsy bMnHy hoey sn. myrf swjf pYr gfry ivc eynf ijLafdf KuB igaf ik jdoN mYN pYr bfhr kiZaf qF bUt Qly eI rih igaf sI. dUjf pYr kZx lgf qF Aus pYr vflf bUt vI Qly gfry ivc nipaf igaf. EDroN muslmfnF dI vfhr vwloN awlf hU dy nfary mfridaF hwlf krn dIaF aPvfhF af rhIaF sn. aKIr bfpU ny gwzf sxy sfmfn hI EQy Cz idqf qy asIN pfxI ivcoN dI qurdy, izgdy ZihMdy DuwpsVI vfly rfh qy af pey cfcy igafnI sohn isMG hI hvylI koloN swjy jFdy rfh qy muV ky kfPly ivc jf rly. hornF lokF dy gwzy vI icwkV ivc Ps gey sn qy Auh vI jo hQ ivc cuikaf jf skdf sI, cuk ky pYdl “swcy sOdy” nUM jFdy kfPly ivc rlx dI koisLsL kr rhy sn. mYN afpxI ZfeI sfl dI CotI BYx rxjIq nUM kuCV cuikaf aqy mF ny Es qoN CotI 21 idnF dI CotI BYx iCMdo nUM. bfpU ijs dIaF grmI kr ky aKF duKx afeIaF hoeIaF sn, ny pMjIrI vflf pIpf isr qy cuikaf hoieaf sI. nvyN ipMz ivclf Biraf Brfieaf Gr, mwJF gfeIaF qy bldF dIaF joVIaF, kxk qy CiolaF dIaF BrIaF borIaF qy BVoly, dysI iGE dy joV joV ky Bry pIpy aqy cftIaF, vzI nihr dI vKI coN Kby inkldI CotI nihr coN Kby pfsy inkldy pihly vzy moGy vflI jLmIn ijQy pfxI df jLor aYnf ijLafdf sI ik GMty ivc ikwlf Br jFdf sI. Biraf Brfieaf bfg qy Aus ivc aMbF qoN ielfvf lgy anykF PlF dy vKoy vKry drKq, sB kuJ Cz ky hux ieh sfzf inwkf ijhf prvfr kfPly ivc rlx leI Es swukI zMzI qy quiraf jf irhf sI ijQy agy myrf ipE, ipCy mF, DI nUM gl nfl lfeIN mF tur rhI sI. EhnF ipCy ZfeI sfl dI CotI BYx nUM moiZaF qy cuk qy ikqfbF vflf bsqf gl ivc pfeIN nMgy pYrIN mYN qur irhf sF. grm DrqI nfl pYr sVdy sn qy kMzy vj vj ky pYrF ivcoN lhU vgx lg ipaf sI. keI mIl qur ky jd ieh kfPlf iek rfq leI ivrkF dy iek ipMz ivc ruikaf qF AuhnF ny AujV ky af rhy lokF dy Kfx pIx leI lMgr lf idqy. rfq jdoN AuhnF dy GrF dIaF CwqF qy asIN ijLMdgI ivc pihlI vfr BuMjy suqy qF myrI mF ny kMzy vj vj ky myry lhU luhfx hoey pYr ijnHF ivc Dupy qurn nfl Cfly vI ho gey sn, afpxIaF glHF nfl lf ley. AuhdIaF aKF dy aQrU myry lhU luhfn pYrF nUM Do rhy sn. iPr Auh Bry Brfey Gr nUM Czx dy gm ivc vYx pfAux lg peI. Es anpVH aOrq ijs nUM ds qoN agy igxqI nhIN afAuNdI sI, nUM kI pqf sI agy afAux vfly idn hor vI ikMny ku iBafnk hoxy hn. aj dI rfq qF ivrkF vVYcF dy ipMz ivc Kfx leI rotI qy lMmy pYx leI koTy dI Cwq iml geI sI. agly idn qF AuhnF ny vI sfzy kfPly dy nfl eI rl ky gurU nfnk dyv dy gurdvfry swcy sOdy ivKy bxy ihMdU iswKF dy kYNp leI sfzy nfl eI rvfnf ho pYxf sI. rfq nUM gBrU ivrk ikrpfnF qy brCy lY ky jfgdy rihx dIaF afvfjLF lfAuNdy ipMz ivc pihrf dyNdy rhy. agly idn EQoN svyry kfPlf iPr cilaf qF sLfm qk swcy sOdy qoN AurHF iek hor ipMz dy gurdvfry ivc af Tihiraf. swcf sOdf kYNp dy ihMdU iswKF Auqy bloc imltrI vwloN aMDf DuMd PfieirMg 25 gurU nfnk dyv dy gurdvfry swcf sOdf ivKy bxy kYNp ivc lokF dy kihx suxn anusfr Gto Gwt 10 lK qoN vD AujVy qy byGr hoey amIr grIb ihMdU aqy iswK lokF df kYNp lwgf hoieaf sI. ies dI ihPfjLq bhuq QoVHy ijhy BfrqI POj dy mulfjLm kr rhy sn. cUhVkfxy vflI vzI nihr qoN lY ky bhflIky stysLn vwl nuM jFdI rylvy lfeIn dy dohIN pfsIN mIlF qk BuK nfl ivlkdy lok ijnHF ivc bwcy, aOrqF, jvfn aqy bjLurg sLfml sn, BuMJy jLmIn qy bYTy hoey sn. iksy iksy ny cfr zFgF bMnH ky grmI, Dup aqy mINh kxI qoN bcx leI Aupr cfdrF qfxIaF hoeIaF sn. iehnF lKF lokF dI rotI pfxI jF suriKaf df iksy hkUmq vwloN koeI pRbMD nhIN sI. QoVHy ijhy BfrqI POj dy mulfjLm kYNp dvfly kdI kdI cwkr mfrdy pr AuhnF dy jfx ipCoN muslmfn lutyry kYNp Auqy hmlf kr ky pnfhgjLInF nUM lutdy, mfrdy qy jo kuJ vI hQ lgdf, lY jFdy. keI vfr AuhnF muslmfn hmlfafvrF ivcoN kuJ mukfbly ivc mfry vI jFdy. pfiksqfn dI nvIN bxI hkUmq vwloN koeI vI aijhf ilKqI hukm nhIN sI ik ihMdUE aqy iswKo, qusIN ihMdosqfn df klyjf cIr ky bxfey gey nvyN mulk pfiksqfn ivcoN inkl jfE pr hukm qF Es hvf df sI ijs ivc jLihr Gul igaf sI ik ies nvyN bxy mulk pfiksqfn ivc ihMdU aqy iswKF leI isrP do hI rsqy sn ik jy jfnF bcfAuxIaF hn qF cly jfE nhIN qF mfr idqy jfEgy. hflFik ijs DrqI qy pfiksqfn bixaf sI, Es DrqI qy rihx vfly ihMdU iswKF df vI Enf eI hwk sI ijMnf muslmfnF df sI. Bfv jy ihMdosqfn ivc muslmfn rih skdy sn qF pfiksqfn ivc ihMdU iswK ikAuN nhIN rih skdy sn pr ivc ivc isafxy gwlF krdy ik ijnfh aMdroN iehI chuMdf sI ik ieh lok dPf ho jfx aqy nvyN bxy pfiksqfn leI koeI Kqrf nf pYdf krn aqy pfiksqfn df amn cYn Krfb nf hovy. mfry jfx, lwuty jfx qy ipMzF nUM awgF lf ky sfVy jfx dIaF KbrF hux JUTIaF nhIN rih geIaF sn. jo zrdy mfry jF afpxIaF jfiedfdF dy lflc ivc muslmfn bx ky EDr rih gey sn, ipCoN suxn ivc afAuNdf irhf ik AuhnF df jIvn vI sOKf nhIN irhf sI. AuhnF nUM nv muslmfn ikhf jFdf sI qy AuhnF nUM bhuq nPqr dI njLr nfl vyiKaf jFdf sI. BfvyN AuhnF nv muslmfnF ivcoN keI do do vfr mky df hwj vI kr afey sn pr hfly vI AuhnF nUM kfPrF dI aOlfd hI disaf jFdf sI. AuhnF nfl irsLqy nfqy krn leI vI koeI iqafr nhIN huMdf sI. AuhnF dIaF jvfn ho rhIaF kuVIaF nfl muslmfn pirvfrF dy muMzy qF ivafh krn leI iqafr ho jFdy sn pr iehnF nv muslmfnF nUM Auh afpxIaF kuVIaF dy zoly dyx leI iqafr nhIN sn. ies qrHF pfiksqfn ivc ies nvIN iDr “nv-muslmfnF” hoNd ivc afeI ijs ivc Auh ihMdU aqy iswK lok sn jo kfPilaF ivc rl ky ihMdosqfn nf afeyy aqy afpxIaF jLmInFjfiedfdF dy lflc ivc AuhnF mjLHb bdl ky pfiksqfn ivc rihxf hI kbUl kr ilaf. ijLlf sLyKUpurf dy swcf sOdf kYNp ivc ijQy lok ihMdosqfn jfx dy cwkr ivc ijLMdgI aqy mOq nfl Gul rhy sn, aksr BuKy Bfxy jLmIn qy sONdy, pIx leI pfxI vI nhIN sI. jy lfgy vgdy iksy sUey ivcoN pfxI lYx jFdy qF Es sUey ivc pfxI Gwt qy lhU luhfx lfsLF, ml mUqr qy gMdgI dy Zyr ijLafdf huMdy. keI vfr ipafs nfl mrdy lok ies qrHF dy gMdy qy lhU imly pfxI df Gwut hI Br lYNdy. mYnUM isr nhfqy nUM pqf nhIN ikMny idn ho gey sn. myrI pwg duafly cfr sotIaF bMnH ky kuJ CF kIqI hoeI sI. kdI kdI bfpU hor jvfn lokF nfl rl ky lfgy pYNdy ipMzF ivcoN iksy Krfs qoN aftf ipsvf ky jF rotIaF pkvf ky ilafAuNdf qy asIN lUx dIaF zlIaF jF afcfr nfl Auh axcopVIaF rotIaF cwb lYNdy. bhuq idnF qoN jLmIn qy sOx aqy nf nhfAux kfrn ipMzy qy Kurk ho geI sI aqy isr ivc jUMaF pY geIaF sn. isr dy vfl sfDUaF dIaF jVfvF vFg juVny sLurU ho gey sn. KFdy pINdy Gr dy iek sfZy bfrF sfl dy bwcy leI ijs dI mF jdoN Auhdy mUMh nfl duwD df glfs jF CMnf lfAuNdI sI qF Auh nKry krdf duD nhIN pIaf krdf sI qy kihMdf huMdf sI ik mF jfh qyrIaF mJF Bj jfx jo qUM mYnUM bDo bDI dwuD ipafAuNdI hYN. hux ieh ikho ijhf jIvn qy ikho jhy idn af gey sn ik duD qF ikQoN vyKxf sI, pIx leI pfxI vI nhIN imldf sI. lfgly sUieaF jF KflF dy pfxI mnuKI lfsLF, KUMn qy ml mUqr nfl Bry pey sn. swcy sOdy gurdvfry dy agy bxy Coty ijhy qflfb ivc ijQy kdy misaf nhfAux igaF bVy cfa nfl tuBIaF lfeI dIaF sn, hux Auh pfxI eynf gMDlf ho bo mfrn lg ipaf sI ik Es ivc AuNgl vI zboxI musLkl ho geI sI. 26 cUhVkfxy vflI vzI nihr ivc vI kdI kdI ruVHdIaF afAuNdIaF lfsLF idsdIaF sn pr bhuq cOVI nihr hox kr ky iPr vI ies df pfxI sfP sI. ieh nihr bVI dUr pYNdI sI. iPr pfxI ilafAux leI BFzf vI koeI nhIN sI. eyzy vzy kYNp ivc ipMz dy iksy sLrIky dy bMdy jF qfey cficaF nUM lBnf vI bVf musLkl ho igaf sI. hr iek nUM afpo afpxI peI sI qy hr koeI kYNp dy ies nrk ivcoN ijLMdf bc ky CyqI qoN CyqI ihMdosqfn phuMcxf chuMdf sI. kdI kdI iek do trwk jF iek do gwzIaF afAuNdIaF pr AuhnF ivc cVHnf koeI afsfn kMm nhIN sI. keI lok gzI cVHidaF Dkm Dky qy bhuq ijLafdf BIV hox kr ky mfry jFdy sn qy AuhnF dIaF lfsLF bfhr sut idqIaF jFdIaF sn. bjLurgF nUM gzI cVHfAuxf bVf musLkl sI. iek idn qfieaf sMqf ishuM qy BfAU qfrf isMG kYNp ivc iml gey. AuhnF qoN pqf lgf ik injLfmpur vflf BfeIaf Bgvfn isMG qy bIbI jIq kOr df twbr kYNp dI AuwqrI bfhI lfgy bYTy hn aqy ipMzoN afpxf gwzf qy kuJ sfmfn vI lY afey hn. BfAU qfrf isMG kihx lgf ik ihMdosqfn ivcoN iksy iksy idn gwzI swcf sOdf stysLn qy afAuNdI hY qy jy afpF rylvy lfeIn dy lfgy jf ky bih jfeIey qF gzI ivc cVHnf sOKf ho jfvygf. bfpU nUM AuhnF dI skIm TIk lwgI qy asIN rylvy lfeIn dy lfgy zyrf lfAux df ierfdf kr ilaf. mYN qy BfAU qfrf isMG jo mYQoN Aumr ivc kfPI vzf sI, rylvy lfeIn lfgy koeI QF vyKx gey pr EQy qF sUeI rKx nUM vI QF nhIN sI. kurbl kurbl krdy kIVy mkOiVaF vFg lok CyqI ihMdosqfn phuMcx dI afs ivc ryvy lfeIn dy afs pfs qy dUr dUr qk QF mwlI bYTy sn. ies leI PYslf hoieaf ik ijQy trwk afAuNdy sn, EQy koeI itkfxf vyiKaf jfvy. ieh QF cUhVkfxy vflI nihr dy lfgy sI ijQy ihMdosqfnI POj dy kuJ ispfhIaF df itkfxf vI sI ijnHF kol bMdUkF sn jo Auh kYNp ivc afey sLrnfrQIaF dI ihPfjLq leI vrqdy sn. AuhnF ny sfnUM iek vzy drKq hyTF bYTx leI QF dy idqI. kdI kdI lohy cInI dy kwpF ivc cfh vI ipaf dyNdy. ieQy jd kdI koeI trwk afAuNdf pr awK dI PurqI ivc Br jFdf qy asIN Es ivc svfr nf ho skdy. sB dy hOsly qy lwk twuty hoey sn qy ihMmq jvfb dy cukI sI. bfpU dIaF aKF TIk hox ivc nhIN af rhIaF sn. dvf dfrU df koeI ieMqjLfm qF ikDry irhf, mr igaF leI PUkx df vI koeI ieqMjLfm nhIN sI qury iPridaF mYN iek idn kYNp ivc BfeIey Bgvfn isMG qy vzI BYx bIbI jIq kOr nUM lB ilaf. AuhnF ny gwzy df aglf pfsf Aucf kr ky CF bxfeI hoeI sI qy Auqy Kys qfxy hoey sn. kYNp ivc gwzy jo ky phuMcy kfPly rfhIN pujx kfrn AuhnF kol sfmfn vI ijLafdf sI. BfeIey hurIN cfr jvfn Brf hox kfrn qkVy vI sn qy ajy AuhnF df ipE mfsV hridq isMG vI ajy cMg Blf ipaf sI. Auh afpxy gwizaF qy hI ihMdosqfn jfx dI soc rhy sn pr rsqy ivc hmlfafvrF df zr eynf ijLafdf sI ik vzy kfPly bgYr jfxf bVf musLkl sI. AuhnF df iKafl sI ik aimRqsr phuMc ky afpxy purfxy ipMz injmLfpur cly jfvFgy ijQy AuhnF dI purfxI QoVHI jhI jLmIn vI sI aqy purfxf inwkf ijhf kwcf Gr vI sI. aimRqsroN cOk mihqy nUM jFidaF nON ku mIl dUr ieh ipMz Pqihpur rfjpUqF sjy qy ieh KbI vwKI ivc pYNdf sI. BYx mYnUM glvkVI ivc lY ky rox lg peI. iPr Es myry leI do rotIaF pkfeIaF qy dysI iGE nfl copV ky aDf ku cmcf dysI iGE df dfl ivc pf ky myry agy Kfx leI rK idqf. BfeIaf jo aksr mYnUM bhuq ipafr kiraf krdf sI, Auhdy ipMz igaF afAux nhIN idMdf sI, bVy gusy nfl myrI BYx vwl vyK irhf sI. AujfVy coN pYdf hoeI qMgdsqI dy ies mOky qy jdoN ikqoN pfxI vI pIx leI nhIN imldf sI, Auhny afpxy inky vIr nUM copVI rotI qy dfl ivc iGE pf ky dy idqf sI. gwusy ivc af ky Auhny Auhdy lwk ivc lwq mfrI qy Auh izg peI. sqMbr 1947 dy byGry jIvn dy idnF dOrfn BfeIey nUM ies qrHF df ciVHaf guwsf nf mYN Aus idn qoN pihlF kdy vyiKaf sI qy nf hI kdy ipCoN vyiKaf pr ies Gtnf nUM nf mYN hI sfrI Aumr Buwl sikaf aqy nf hI myrI vzI BYx. bury idn iksy bMdy df sfrf sMquln ikvyN Krfb kr dyNdy hn. by Gry hox qoN bfad gurU nfnk dyv jI dy swcy sOdy kYNp ivc hoey ies vqIry ipCoN ies qrHF dy hor swc vyKx leI ajy sfrI Aumr bfkI peI sI. 27 bVI ihMmq kr ky iek idn asIN rylvy lfeIn dy lfgy QF lBn ivc kfmXfb ho gey qy Es gwzI df ieMqjLfr krn lgy ijs ivc cVH ky ihMdosqfn phuMcxf sI. jdoN koeI gzI lMGdI qF lok Bj ky gzI ivc cVHn leI rylvy lfeIn dy vD qoN vD nyVy hox dI koisLsL krdy. keI vfr gzI nf rukdI qy agy lMG jFdI. keI gzIaF Bfrq dy muslmfnF nUM lY ky af rhIaF huMdIaF qy kYNp lfigEN lMGidaF Auh awlf hU akbr dy AucI AucI nfary mfrdy qy lfeIn lfgy ihMdU iswKF vwl mUMh kr ky Qukdy. keI mfl gzIaF lMGdIaF jo swcf sOdf stysLn qy KVHIaF nf huMdIaF. ieh bVI avfjLfrI qy lfcfrI dy idn sn ijs ivc pl ivc hI kI ho jfxf hY, koeI pqf nhIN sI. iek idn iek gzI afeI qy Es ny kYNp koloN lMGidaF afpxI rPqfr mTI kr leI. lok ies iKafl nfl ik gzI rukidaF hI cVH jfvFgy, vfho dfhI gzI vwl nUM Bjy pr gzI ivc svfr bloc imltrI ny kYNp qy aMDf DuMd golIaF dI buCfV kr idqI. kuJ imMtF sikMtF ivc hI hjLfrF lok mfry qy jLKmI ho gey. keI psUaF dy golIaF lgIaF qy Auh vI mr gey. do jnfnIaF cwkI pIh rhIaF sn qF golIaF AuhnF dohF nUM cIr ky agy qk lMG geI. iek cwkI dy puVF ivc lwgIaF golIaF nfl cwkI dy puV pft gey. sfry kYNp ivc hfhfkfr mc geI. asIN rylvyN lfeIn qoN bhuqI dUr nhIN bYT sF. ieh rwb df Bfxf sI ik sfzy afsy pfsy golIaF lwgx nfl anykF lok mry pey sn qy keI jLKmI hoey krfh rhy sn pr asIN bc gey sF. tryn tU ihMdosqfn swcf sOdf kYNp ivc hI iek idn bUtf jflI iml igaf ijsdf sfzy Cz afey ipMz nvF ipMz cwk nMbr 78 ivc ByzF aqy bwkrIaF df vfVf sI. inwkf huMdf keI vfr mYN ByzF dI mYN mYN qy bwkrIaF dy mimafAux 28 dIaF afjLvF suxn leI bUty jflI dy vfVy ivc jLrUr jFdf huMdf sF. ByzF dy CwqiraF aqy bwkrIaF dy pToiraF aqy lyilaF dIaF kUlIaF kMzF qy hQ Pyr ky mYnUM bVf svfd afAuNdf. keI vfr bUtf jflI myry mUMh ivc bkrI dy QxF ivcoN duD dIaF DfrF vI mfrdf pr mYnUM ieh duD Kfrf lgdf. ieh DfrF keI vfr myrIaF awKF ivc vI vwj jFdIaF pr bUtf jflI kihMdf ieh cMgIaF hn, ies nfl aKF duKx nhIN aONdIaF. lokIN aKF duKx qy keI vfr bwkrI dy dwuD ivc Pyhy iBEN iBEN ky vI aKF qy bMnHdy jF ies dIaF pwtIaF krdy hn. iek mfrU pTory nfl bUtf jflI myrf isr BVfAuNdf qy kihMdf ik ies nfl myrf mQf mjLbUq ho jfvygf qy ijLMdgI ivc jy mYN iksy dy twkr mfrFgf qF myry isr nUM kuJ nhIN hovygf. dUroN pTorf Bwj ky afAuNdf qy agoN mYN Auhdy agy afpxf mQf kr dyNdf. asIN iek dUjy nfl mQy BVfAuNdy. jd ies gwl df pqf myrI mF nUM lwgf qF Aus ny bUty jflI nUM AulHfmf idqf ik bUitaf myry poh ijhy muMzy df mQf pToiraF nfl iBVfAuNdf eyN, jy iehdf mQf pft igaf qF iPr kI hovygf. pr mYN vyiKaf myrf hfx dy muMzy aksr bUty jflI dy vfVy ivc jf ky pToiraF nfl mQy iBVfAux qyy twkrF mfrnIaF isKdy sn. vzI Aumr dy keI muMzy jo Blvfn bnxf chuMdy sn, Auh keI vfr vzy bok ijnHF dy glF coN lUlHF lmk rhIaF huMdIaF, nfl vI mQy BVfAuNdy sn. milHaF, byrIaF, qUqF qy ikwkrF CFgx vfly lMmy ZFgy nfl ijs dy agy dfqr lgf huMdf, bUtf jflI rwuKF dIaF kUlIaF krUMblF CFg ky bwkrIaF qy ByzF nUM crn leI dyNdf. ikwkrF dIaF bcIaF tfhxIaF dIaF asIN dfqxF bxf lYNdy. Auhdf iewjV aksr sfzy murwby dy nfl lgdy KqfnF ivc crdf rihMdf qy grmIaF ivc keI vfr mYN vI afpxIaF mJF df vwg Auhdy iewjV nfl rlf ky cfiraf krdf sF qy doiphrF nUM asIN vzI nihr coN inklI inkI nihr dy kMZy ijQoN sfzy murwibaF nUM moGf inkldf sI, iek vzI tfhlI dI CfvyN vwg bhf ky bkrI dy dwuD vflI guV dI cfh bxf ky pIaf krdy sF. lfgy dy Kyq coN qfey dy bIjy hdvfxy vI qoV ky Kf jFdy BfvyN ieh hdvfxy Dwup nfl qpy hoey huMdy aqy pky nf hox kr ky aMdroN lfl vI nf hoey huMdy. bUty jflI df ivafh nhIN hoieaf sI pr bwkrIaF dy duwD aqy ByzF dI Aun dI AuhnUM cMgI kmfeI sI. ijnHIN idnIN Auhny koeI Byz muMnxI huMdI qF Auh Byz nUM Zfh ky AuhdI Aun lhuMdf qy asIN Byz dIaF cIkF qy aVft sunx leI vfVy dy bfhrlI kMD lfgy KVHy vyKdy huMdy. keI vfr Auh sfzy Gr af ky rotI Kf jFdf. kYNp ivc Auh vI sfzy vFg iqMnF kpiVaF ivc hI quiraf iPrdf sI qy jd sfnUM iml igaf qF bVf KusL hoieaf qy kihx lwgf cMgf hoieaf ik afpxy ipMz df koeI vfkPkfr qF iml igaf. Ausdf ihMdosqfn ivc koeI nhIN sI qy AuhnUM ieh vI pqf nhIN sI ik ikQy jfxf hY. Auh sfzy lfgy hI itk igaf qy kdI kdI iswKF dy Czy lfgly ipMzF ivc AuhnF ipMzF dy kYNp ivc af ky itky iswK gBrUaF nfl jf ky rotIaF pkvf ilafAuNdf. Es ipMz dy muslmfn kmI kmIn ajy vI ipMzF ivcoN AujV ky jf cuky srdfrF df bVf mfx krdy sn qy AuhnF nUM Qwbf rotIaF df pkf ky qy Auwqy afcfr rK ky jF koeI slUxf jF dfl bxf ky dy dyNdy sn. keI vfr gVivaF ivc duD Aubfl ky vI dy dyNdy. ies qrHF dI rotI BuiKaF nUM kYNp ivc iml jfvy qF hor kI cfhIdf sI. iek idn bUtf jflI Kbr lY ky afieaf ik aj sLfmIM swcf sOdf stysLn qy iek gzI af rhI hY qy Aus ivc cVH ky ihMdosqfn jfx vfly lok stysLn vwl jf rhy hn. Aus dI gwl sux ky asIN vI stysLn vwl vhIrF Gq idqIaF. eyzy vzy iekT ijs ivc koeI rsqf nhIN sI, stysLn qk pujxf ikhVf sOKf kMm sI. jdoN asIN stysLn lfgy pujy qF gzI ivc iql Drn nUM QF nhIN sI. gzI dy ipCly isry qoN lY ky asIN gzI dy ieMjn qk sfrf cwkr kwt ilaf. jd koeI QF nf imlI qF bfpU kihx lgf ik ieMjn agy bxy Cwjy qy bYT jFdy hF qy asIN ieMjn agy bxy Cwjy qy bYT gey. idn zubx vflf sI qy bUty jflI smyq asIN Cy jxy qF vDy hoey Cwjy qy bYT sF. eyny ivc kuJ hor bMdy vI sfzy nfl af ky bYT gey qy kuJ Es Cfnxy jhy qy bYT gey jo rylvy lfeIn qoN QoVHf ijhf hI Aucf sI pr asIN qF Auprly ihwsy ivc bYTy sF jo kuJ suriKaq sI qy eyQy hvf vI lg rhI sI. mYN igixaf ik asIN kwul igafrF jxy ieMjn dy Cjy agy bYTy hoey sF. rfq pYxI sLurU ho geI sI pr gwzI clx df nF nhIN lY rhI sI. 29 rfq pYx kr ky ieMjn dIaF lfeItF vI jg peIaF sn ijs nfl asIN dUr dUr qk vyK skdy sF qy sfnUM vI lokIN bVI dUr qoN vyK skdy sn.. kfPI dyr bfad gwzI hOlI hOlI cwlI qy koeI rfq dy 10 vjy hoxgy jdoN gzI sLyKUpury stysLn qy af ky ruk geI qy polIs vwloN gwzI dI qlfsLI sLurU ho geI. ies gwzI dy nfl QoVHy jhy gorKy ispfhI sn jo ieMjn dy ipCy lgy mfl gwzI dy gfrz vfly zby ivc musfPrF dI rfKI leI qfienfq sn. AuhnF dy hQF ivc bMdUkF sn qy jd qlfsLI sOrU hoeI qF AuhnF ny sfrI gzI dI kmfn sMBfl leI ik koeI gwzI Auqy hmlf nf kry. ieMjn dy agy bYTy hox kr ky asIN dUr dUr qk jMgly qoN bfhr KVHI muslmfnF dI BIV nUM ids rhy sF ijnHF dy hQF ivc pQr qy hiQafr ids rhy sn. eyny ivc iek gorKf ieMjn dy agy af ky sfnUM vyK ky bVf GUr ky AurdU ivc boilaf ik afp XhF kYsy bYT gey. ies jgHf qo afp mfry jfEgy. bfpU ny ikhf ik gzI ivc ikqy QF nhIN sI ies leI asIN eyQy bYT gey. iXh jgHf bhuq Kqrnfk hY. clo hmfry zby myN af jfE. asIN Auhdy gfrz vfly zby ivc cly gey ijQy agy ipCy vDI hoeI kfPI QF sI aqy BIV vI koeI nhIN sI. bYTx nUM kfPI QF sI, eyQoN qk ik lyitaf vI jf skdf sI. sfrI gwzI dI pfiksqfnI polIs jF imltrI vwloN qlfsLI lYx vkq ijs kol jo vI pYsf Dylf, tUmF, nkdI, cfkU, nyjLf, qlvfr, bMdUk, ipsqOl, dfqI, tkUey, pTfxI hiQafr, jF cMgf kpVf afid jo kuJ vI sI, sfrf kuJ qlfsLI dOrfn puls vwloN Koh ilaf igaf. ikAuNik ieh sfrf mfl pfiksqfn df sI. jo aOrqF afpxIaF bfhF, gl, nwk jF kMnF ivc pfey gihxy jF hor ink suk lfh ky nhIN idMdIaF sn, POjI jF puls vfly Auh DUh ky iKc lYNdy sn. ieMj pfiksqfn ivcoN ihMdosqfn nUM af rhI ies gwzI dy musfPrF kol bcI sfrI pMUjI AuhnF ny afpxy kbjLy ivc kr leI. sfzy kol vI jo kuJ sI, asIN vI AuhnF nUM dy idqf. gwzI iPr vI nhIN qur rhI sI. lgdf sI ik hux gzI ivc svfr sfry musfPrF nUM vwZx dIaF iqafrIaF ho rhIaF sn. jMgly qoN pfr KVHy muslmfn awlf hU akbr dy nfary lf rhy sn. asIMN BuKy iqhfey ijLMdgI aqy mOq dy ivcHkfr KVHy sF ik pqf nhIN iks GVI sfzI vwZ twuk sLurU ho jfxI hY. jy mfr mrfeI sLurU ho geI qF QoVHy jhy gorKy jo sfzI rfKI leI gwzI ivc qfienfq sn, sfzIaF jfnF bcfAux leI afty ivc lUx dy brfbr sn. KYr kfPI ieMqjLfr mgroN gwzI clI qy lfhOr af ky KVHI ho geI. EQy vI kfPI icr qk KVHI rhI. eyQy vI lgfqfr zr bixaf hoieaf sI ik iksy vyly vI sfzI vwZf tuwkI sLrU ho skdI hY. aYnf iBafxk smF sI ik pl ipCoN kI ho jfxf hY, ies sihm ivc sfh cwl rhy sn. afKr gwzI cwlI qy mIaF mIr stysLn qy jf ky iPr KVHI ho geI. EQy vI kfPI dyr KVHI rhI. hr pl mOq df sunyhf lY ky af irhf sI. eyQoN iPr gwzI vfps lfhOr stysLn qy lY aFdI geI. hux sfnUM pwkf ho igaf ik sfnUM vZx dI iqafrI sLurU hox vflI hY. pr kfPI dyr bfad gwzI iPr cl peI. rfq pYx vyly dy gzI ivc bYTy sF qy hux svyr hox vflI ho geI sI. BuK aqy ipafs nfl lok inZfl ho cuky sn. jd gwzI ksUr stysLn qy pujI qF idn cVH cukf sI. stysLn dy jMgly dy bfhr muslmfnF dI BIV sfzy vwl vyK rhI sI. eyQy gwzI ivc svfr lokF nUM gwzI ivcoN Auqrx dI iejfjLq dy ky bfhr lgy pfxI dy nlikaF qoN pfxI ipafieaf igaf aqy nfl dI nfl hI musfPrF nUM kol KVHI iek hor gwzI ivc jfx df hukm idqf igaf aqy musfPr ies gwzI ivcoN Auqr ky Es gwzI ivc svfr hox lg pey ijs ivc kfPI smF lg igaf. ijs gwzI ivc asIN afey sF, Auh gwzI vfps lfhOr vwl nUM muV geI aqy pqf lwgf ik ijs gwzI ivc asIN svfr hoey sF, ieh gwzI ihMdosqfn ivcoN afeI sI qy ies gwzI ny ies ivc svfr musfPrF nUM ihMdosqfn pucfAuxf sI. jd qk gwzI cldI nhIN sI, mOq df zr bdsqUr isr qy Cfiea hoieaf sI. lfcfrI qy sbr qoN bgYr kuJ vI sfzy kol nhIN sI. hr iek nUM afpxI jfn df iPkr lwgf hoieaf sI. afKr bfrF vjy dy krIb gzI cwlI qy jd ies ny gMzf isMG vflf stysLn qoN bfad sqluj diraf df pul pfr kIqf qF boly so injfl, siq sRI akfl dy nfary gUMjx lgy aqy gwzI nUM iProjLpur sLihr dy stysLn qy ilaf ky KVHf kr idqf igaf. ieQy pfiksqfnoN afeI ies gwzI dy sfry sLrnfrQIaF nUM lMgr Kfx nUM idqf igaf. pUVIaF, Coly, rotIaF qy afcfr qoN ielfvf Bujy hoey CoilaF dy dfxy. sfP suQrf pfxI. keI lok jo pfiksqfn ivcoN pihlF af gey sn, ies gwzI ivc afey lokF ivcoN afpixaF dI pCfx kr rhy sn. 30 ieQoN gwzI cwlI qF iProjLpur CfAuxI dy stysLn qy nhIN rukI qy iswDI kfsUbygU jf rukI ijQy CfAuxI dy ielfky ivc pfiksqfn ivcoN af rhy rIiPAUjIaF leI srkfr vwloN kYNp bixaf hoieaf sI. gwzI dy sfry musfPr gwzI ivcoN Auqr ky kYNp ivc cly gey. eyQy afey lokF dy nF pqy ilK ky AuhnF nUM kfrz idqy jf rhy sn ijnHF nfl Auh rfsLn vgYrf lY skdy sn. ieQy vI afey lokF dI bhuq BIV sI qy rojL hor nvyN sLrnfrQI afeI jf rhy sn. BfvyN eyQy sPfeI df ieMqjLfm sI. QF QF cUnf suitaf hoieaf sI aqy keI vlMtIar vI kMm kr rhy sn pr kuJ idnF ipCoN eyQy hYjLf PYl igaf qy lokF dIaF mOqF hoxIaF sLurU ho geIaF. hYjLy nfl mOq hox qoN zridaF ijQy lokF ny ies kYNp nUM Czxf sLurU kr idqf qF sfnUM vI ieQoN agy biTMzy vwl Bjxf ipaf. sB gzIaF bytYmIaF cl rhIaF sn. ihMdosqfn ivcoN muslmfnF dIaF BrIaF gzIaF pfiksqfn nUM jf rhIaF sn EDroN ihMdU iswKF dIaF BrIaF gwzIaF ihMdosqfn nUM af rhIaF sn. gwzI ivc ivc cVHn leI sLrnfrQIaF nUM koeI itkt nhIN lYxI pYNdI sI. biTMzy jfx vflI gwzI sfnUM goinafxf mMzI stysLn qy Auqfr ky iProjLpur nUM muV geI. biTMzy df iklf kfsU bygU qoN cwlI gwzI musfPrF nUM goinafxf mMzI dy rylvy stysLn qy lfh ky muV geI. gwzI qoN AuWqr ky sLrnfrQI lfgly ipMzF dy gurdvfiraF ivc cly gey. dws pYx qy asIN vI iqMn cfr mIl qy pYNdy iek ipMz amrgVH dy gurdvfry vwl nUM qur pey. ieQy jfx leI ipMz blfVH qk pwkI sVk qy agoN nihr qy 31 swjy hQ muV ky pihly pul qoN muV ky gurdvfry jfx df rfh iksy ny sfnUM dws idqf. asIN murwibaF dy mflk qy Bry GrF dy vfrs pfiksqfn ivcoN AujV ky iqMnIN kpVIN bUty jflI smyq afjLfd ihMdosqfn ivc pYroN nMgy, iZzoN BuKy qy jyboN KflI sVk qy qury jf rhy sF. ipMz blfhV koloN lMGidaF mYN mF nUM afiKaf mYnUM bhuq BuwK lwgI af qy myQoN quiraf nhIN jFdf. Auh mYnUM ipMz dy bfhrvfr iek vzy drvfjLy vfly Gr agy lY geI qy drvfjLf KVkfieaf. vzy drvfjLy ivcoN iek Cotf drvfjLf KuilHaf qy iek aDKV jhI mlvYx ny af ky puiCaf kI cfhIdf hY. myrI mF ny ikhf asIN pfiksqfn ivcoN AujV ky afey hF, myry muMzy nUM bVI BuK lwgI hoeI af. iehnUM rotI ilaf ky dy. Auh bVIaF hkfrq BrIaF njLrF nfl sfzy vwl vyKdI ijvyN asIN jwdI pusLqI mMgqy hoeIey, mUMh ivc kuJ buVbVfAuNdI clI geI qy iek vzI sfrI bfjry dI rotI qy afcfr rK ky mYnUM dy geI. ieh rotI eynI sKq sI qy rotI PVfAux df Auhdf qrIkf eynf kurKq ijhf sI ik mYN prHF jf ky Auh rotI kwuiqaF agy sut idqIN qy myrIaF awKF ivc aQrU af gey. mYnUM Xfd afieaf jd bfr ivc sfzf Gr jo sfry ipMz dy ivcHkfr sI. cOk ivc iek pfsy mfstr jgq isMG dy Gr agy vzf ipwpl ijs qy mYN pING JUtxI iswKI sI qy dUjy pfsy muKy dy Gr vwl bhuq vzf bohV sI ijs Qly vzy vzy qKqposL pey huMdy sn. dIpy ZfzI dy Gr vfly pfsy KUh sI ijs ivcoN lohy dy zol nfl pfxI kZ ky lok pINdy, nhFdy aqy psUaF nUM vI pfxI ipafieaf krdy sn. sfzy Gr dI bYTk agy bhuq vzf QVHf sI sI. lMGdy tpdy rfhI ies cOk ivc afrm krn leI ruk jfieaf krdy sn. jd ieh rfhI sfh lYx leI rukdy sn qF bfpU df ikhf hoieaf sI ik iehnF nUM aMn pfxI Bfv prsLfdf Ckfey bgYr jfx nhIN dyxf. jy AuhnF kol psU huMdy qF AuhnF nUM crn leI pTy jF qUVI ivc vMz iBEN ky idqf jFdf. ijs mulk dI afjLfdI leI bfpU ny, qfey ny aqy sfzy prvfr dy hor lokF ny aMgryjLF dI kuwt KfDI qy jylHF kwtIaF sn qy mYN ipMz dIaF glIaF ivc muMizaF nfl rl ky afjLfdI lYx dy nfary lfey sn, hux Es afjLfd dysL ivc pihly idn mMgx qy vI bfjry dI swukI rotI imlI sI ijs nUM dMd cwb nhIN skdy sn. ies qoN bfad mflvy dy ijnHF lokF nfl vI vfh ipaf, AuhnF ivcoN keIaF df vqIrf afm qOr qy KusLk eI sI. Auh sfnUM musilaF vty vtfey kih ky bulFdy sn. Auh kI smJ skdy sn ik asIN ikhVIaF hflqF ivc pfiksqfn ivcoN afpxIaF jfnF bcf ky ihMdosqfn phuMcy hF qy nvF jIvn ikvyN qy ikQoN sLurU krnf hY. mflvy dy iehnF ipMzF ivc cuPyry ryq dy itwby sn ijQoN suky awk qy bUeIaF ilaf ky ag bflxI pYNdI sI. KUh df Kfrf pfxI svfd nhIN lgdf sI. jy nihr df pfxI pIx leI idl krdf qF vyKIdf sI ik keI keI idnF dIaF muslmfnF dIaF lfsLF pulF agy pYNdIaF GuMmxGyrIaF ivc atkIaF gyVy kZI jf rhIaF sn aqy AuhnF dy iZwz Pwuly hoey sn. Dky ibnF ieh lfsLF agy nhIN qurdIaF sn. jy sfnUM ihMdU iswKF nUM EDr muslmfn mfr rhy sn qF Gwt eyDr vI nhIN ho rhI sI. iksy ny bfpU qy bUty jflI nUM ikhf, quhfnUM EDr mfiraf qy luitaf igaf hY. qusIN eyDr muslmfnF nUM mfro qy luto pr bfpU ny agoN gwusy ivc ikhf ik ieho jhI gwl Pyr nf kirE. pfiksqfn vflf Cizaf Gr bhuq cyqy afAuNdf sI. iek idn bfpU mYnUM goinafxy mMzI dy skUl ivc dfKl krvf afieaf. tYst lY ky mYnUM aTvIN ivc dfKl kr ilaf igaf pr jo myry kpiVaF dI hflq sI. nf pYrIN jwuqI sI qy isr qy pg, Es ivc myrf skUl jfx nUM idl nf krdf qy Es ipMz dy kuJ muMizaF nfl kdI mYN skUl clf jFdf qy kdI nf jFdf. skUl dUr vI sI qy kfPI pYdl qurnf pYNdf sI. sPr nUM Cotf krn leI keI vfr asIN iqlkiraF vfly sMGxy jMgl ivcoN lMG jFdy ijQy purfxy vx, byrIaF qy krIrF dy sMGxy rwuK sn. vxF dIaF pIlF qy krIrF dy lfl pyNJU asIN rj rj ky KFdy qy keI vfr sfzIaF jIbF AucV jFdIaF. ies Coty jhy jMgl dy aYn ivcHkfr Gon mon isr qy gyrUey rMg dy lMmy coly qy pYrIN KVfvF pOx vfly iqlkiraF vfly sMqF dI kfPI vzI JwugI sI. JuwgI dy bfhr gohy df pocf Pyiraf huMdf. ijs dy dvfly CotI jhI pfxI dI CwpVI sI qy lfgy keI prkfr dIaF sbjLIaF qy kvfrgMdl dy vzy vzy bUty lgy hoey sn. gulfb aqy klIaF dy Pwul vI lfey hoey sn. CwpVI nUM pfxI dyx dI lfgly ipMz vfilaF ny vfrI bDI hoeI sI. misaf vfly idn afs pfs dy ipMzF qoN aOrqF qy afdmI duD dIaF CotIaF bfltIaF jF vltohIaF lY ky sMqF nUM cVHfAux leI aONdy. jMgl ivc mMgl ligaf huMdf. sfnUM vI Aus idn Kfx pIx leI bhuq kuJ iml jFdf. keI vfr myvy qo sOgI vflI KIr df 32 gwPf vI iml jFdf. sMq sfl ivc iek vfr eyQy mhosLf vI krdy sn jdoN bhuq dUroN lok bVI sLrDf nfl pujdy sn. lfgly ipMzF dy GrF coN gdf krn leI vzy sMqF ny iek Cotf sMq riKaf hoieaf sI jo vzy sMqF vFg hI afpxy qn duafly gyrUey rMg dI iglqI bMnH ky rKdf sI. mn hI mn ivc mYN ies Coty jhy jMgl df mukfblf afpxy ipCy Czy ipMz lfgy pky zly dIaF kbrF vfly Coty jMgl nfl krdf ijQy purfxy Qyh sn aqy hry coigaF vfly muslmfn pIr hfl Kyzdy qy kvflIaF gfieaf krdy sn. kuJ hPiqaF ipCoN mYnUM pIlIaf ho igaf. aKF qy ichry df rMg pIlf pY igaf. mYN nf Klo skdf sF qy nf qur skdf sF. BwuK nhIN lgdI sI qy aMn dI burkI aMdr nhIN lMGdI sI. swuk ky qIlf huMdf jf irhf sF. keI idn iesy qrHF pey rihx nfl mYN eynf inZfl ho igaf ik mYnUM ies qrHF lwgx lwgf ik pfiksqfn ivcoN qF bc ky af gey sF pr ieh pIlIaf ijs nUM Xrkfx vI kihMdy sn, myrI jfn lY lvygf. mF Bry Brfey Gr nUM Czx dy swl ivc vYx pfAuxoN nf htdI qy pfglF vFg bolI jFdI “rwbf ieko ijhy kr”, “rwbf ieko ijhy kr”. bfpU nUM pfiksqfn vfly ipMzoN EQy rih geI kpVy isAux vflI msLIn lY ky afAux leI bfr bfr afKdI. ies qrHF dy mfVy idn sn jd iksy isafxy dy dws pfAux qy bfpU mYnUM afpxy moiZaF qy cuk ky vzy goinafxf nF dy iek ipMz ivc lY igaf ijQy iek hkIm ny myrI nbjL tohI. myrIaF aKF tzf ky vyKIaF. mUMh KulHf ky jIB vI vyKI. hQF qy pYrF dy nhuM vyKy qy kfljy qy hQ Dr ky vI vyiKaf. bfpU ny hkIm agy dovyN hQ joV ky qy bhuq nIvyN ho ky qrlf lYNidaF ikhf, “hkIm jI, myry ieko iek muMzy nUM qMdrusq kr idE, bVI musLkl nfl iehnUM pfiksqfn ivcoN bcfa ky ilafey hF”. ies qrHF df qrlf bfpU ny iek vfr EdoN kIqf sI jdoN mYN pMjvIN pVHdf sF aDI CutI vyly Puwt bfl KyzidaF myrI swjI bFh tut geI sI qy bFh bnHfAux leI mYnUM bfpU ijLlf lfielpur dy iek ipMz cODrI vfly ivc iek muslmfn hkIm kol lY igaf sI. bVy qrly nfl bFh TIk krn leI bynqI kIqI sI pr keI mhIinaF dI mflsL aqy ielfj ipCoN vI myrI bFh TIk nhIN hoeI sI. iPr dws peI qy hfPjLfbfd sLihr ivc iek hor muslmfn luhfr hY jo BwjIaF twtIaF bFhF bMnHdf hY qy bVI dUroN dUroN lok Auhdy kol ielfj leI afAuNdy hn. bfpU mYnUM Coty jhy nUM hfPjLfbfd lY igaf qy twutIaF qy BwjIaF bfhF vfly muslmfn luhfr df Gr liBaf. Auh iksy dy tuty lwk df ielfj krn leI dUr igaf hoieaf sI. ijMny idn hkIm nf imilaf, Eny idn asIN hfPjLfbfd dy iek gurdvfry ivc Tihry. muslmfn luhfr ny myrI swjI bFh ihlf ky vyKI jo muVdI nhIN sI. iPr bVy afrfm nfl bFh qy polf polf hQ PyridaF jdoN kUhxI lfigEN dwbI qF pIV nfl myrI cIk inkl geI. Aus ny ikhf bFh kUhxI qoN inkilaF keI mhIny ho gey hn. ies nUM pihlF kwcI kIqI jfvygI qy mflsL kridaF kridaF iPr ies nUM iswDI kr ky bFh bMnH idqI jfvygI qy bFh afpxy itkfxy qy af jfvygI. Aus ny isitaF qy afeI kxk dIaF krUMblF grm qyl ivc iBAuN iBAuN ky bFh qy bMnH bMnH ky bFh kwcI krn qy nfl iek qyl mflsL dy ky mhIny bfad afx leI ikhf. mhIny bfad iek Kfs iksm df kflf ijhf qyl mlidaF mlidaF Es bFh df kVfkf kZ ky bFh iswDI kr idqI sI. pIV qF bhuq hoeI pr sukdI jFdI bFh ivc hOlI hOlI iPr jfn pY geI sI. pIlIey TIk krn dy mfhr hkIm ny kuJ puVIaF bxf ky mYnUM Kfx leI idqIaF aqy iek puVI bDo bDI myry mUMh aMdr swut idqI qy ikhf “bwcU ies puVI df asr huMidaF hI qyrf rotI Kfx nUM jI krygf.” bfpU nUM hOslf idqf qy sfnUM bfhr pey mMijaF qy jf ky afrfm krn leI kih idqf. EQy hor vI keI mrIjL pey sn. krnI rwb dI ik Es iek puVI ny hI jfdU vrgf asr kIqf. hkIm dy Gr dy ivhVy ivcoN loh qy pkdIaF rotIaF aqy aflU mMUgiraF dI bx rhI sbjLI dI KusLbU myry nwk nUM cVH mYnUM bhuq cMgI lwg rhI sI. mYN bfpU nUM ikhf ik myrf mUMgiraF dI sbjLI nfl rotI Kfx nUM idl krdf hY. bfpU ny jf ky hkIm nUM ikhf qy hkIm boilaf ik mYN ikhf sI nf ik myrI iek puVI nfl hI Prk pY jfvygf. Auhny do rotIaF Auqy aflU mMUgiraF dI sbjLI pf ky bfpU nUM PVf idqIaF ijnHF ivcoN iek rotI myry aMdr lMG geI. asIN do idn Es hkIm dy bfhr ielfj leI lokF dy AuTx bYTx leI zfhy mMijaF qy kZy. agly idn hkIm dy ivhVy ivc brfnI icwBVF dI bxI ctxI nfl iek rotI hor Kf leI qy sLfm nUM bYNgxF dI sbjLI nfl. qIjy idn mYnUM ieMj lwgx lwgf ijvyN myrIaF lwqF ivc jfn af rhI sI qy mYN hOlI hOlI qur ky ipMz jf skdf hF. 33 pqf lgf ik biTMzy sLihr ivcoN AujV ky gey muslmfnF dy bhuq Gr KflI pey sn. iek idn bfpU, mYN qy bUtf jflI jo afpxIaF ByzF bkrIaF bgYr bVf buiJaf buiJaf rihMdf sI, biTMzy cly gey. eyQy sfnUM sLrIky coN lgdf qfieaf rxjoD isMG iml igaf jo bhfvlpur irafsq ivcoN afpxy puqr kVfkf isMG qy bfkI prvfr smyq af ky ikly lfgy pYNdy muslmfnF dy iek tuty jhy Gr ivc itk igaf sI. qfey rxjoD isMG aqy qfey igafn isMG ny nvyN ipMz vflI jLmIn vyc ky pihlF isMD qy iPr bhfvlpur vwl jLmInF lY leIaF sn ijQy jLmInF ssqIaF sn qy pYlI vD bx jFdI sI. qfey qoN eI pqf lgf ik qfieaf igafn isMG ijs ny ZfbF isMG rfiet kys ivc PFsI qoN Aumr kYd ivc bdlI kfly pfxI dI sjLf kwtI sI, afp qF Gr vflI qy CotI kuVI nfl bc ky inkl igaf sI pr vzI pMdrF solF sflF dI kuVI muslmfn DfVvIaF ny Koh leI sI. jdoN qfieaf qfeI qy dovyN kuVIaF nvyN ipMz af ky sfzy Gr Tihiraf krdy sn qF myrf iehnF sfiraF nfl bVf ipafr sI. kuVIaF puj ky suhxIaF sn ikAuNik qfieaf afp vI bVf jvfn qy suhxf sI aqy qfeI jo sLfied qrnqfrn jF aimRqsr dI roVI jF KqrfxI sI, vI bhuq KUbsUrq sI. qfieaf dsdf huMdf sI ik lfhOr jylH ivc sLhId Bgq isMG qy Auh iekTy rhy sn. qfey ny Bgq isMG nUM muV iswKI ivc muV afAux dI pRyrxf vI idqI sI. qyrf ipMz ikhVf hY? biTMzy dy ikly dy drvfjLy qoN PrlFg ku agy jf ky pYNdy vzy KUh dy Kby hQ jFdI glI ivc qfey rxjoD isMG ny muslmfnF df iek twutf Pwutf Gr mwl ilaf sI. Auhdf puwqr kVfkf isMG ijs dy Coty huMidaF rhu dy kVfhy hyTF Jokf idMidaF cuMBy ivc izgx nfl dovyN pYr sV ky agoN muV gey sn, biTMzy dy iek bfjLfr ivc cfdr ivCf ky minafrI df sfmfn Bfv kMGy, kVy, cUVIaF, bksUey, prFdy, prFdIaF, rsIaF, muMj, vfx, sfbn, nhuM pfls, dMdfsf afid vycx lg ipaf sI. sLfm qk musLkl nfl do iqMn rupey vwt lYNdf sI. biTMzy df eyzf vzf ieiqhfisk iklf mYN ijLMdgI ivc ies qoN pihlF kdy nhIN vyiKaf sI ijs bfry 34 kihMdy ik ieh iklf 1900 sfl pihlF BwtI rfE puqr blbMd ny kusLnF dy smyN bxvfieaf sI. BitMzf dy nF Es vyly dy BwtI rfjpUqF nfl vI juVdf hY. iPr pfl Kfndfn qoN ieh iklf aPgfinsqfn dy gjLnvI lutyiraF ny Koh ilaf. iPr ieh iklf idwlI dy sulqfn kuqb Aud-dIn aYbk dy aDIn irhf jo ies ikly df gvrnr vI sI. bfdsLfh alqmsL dI bytI rjLIaf sulqfnf jo ihMdosqfn dI pihlI aOrq hukmrfn sI qy ijs ny asIrIaf dy gulfm XfkUq nfl ivafh krvf ilaf sI, nUM muslmfn jrnYl psMd nhIN krdy sn ik iek aOrq AuhnF Auqy hkUmq kry. keI kihMdy hn ik XfkUq nUM mfr idqf igaf sI aqy rjLIaf sulqfnf ny ies ikly qoN Cfl mfr ky KudksLI kr leI sI. kuJ ieh kihMdy hn biTMzy dy gvrnr mlk ieKiqafrAud dIn aqUnIaf dI Auh bcpn dI dosq sI qy Es nUM hfsl krn leI aqUnIaf ny bgfvq kr idqI. rjLIaf sulqfnf Aus dI bgvq nUM dbfAux afeI Aus dI ho geI pr ipCoN AusdI gwdI qy Auhdy Brf bihrfm ny kbjLf kr ilaf aqy afpxI BYx aqy aqUnIaf dohF nUM 13 akqUbr, 1240 eI[ ivc mrvf idqf. iPr aTfrvIN sdI qy ies ikly qy iswKF df kbjLf ho igaf sI qy hux akqUbr 1947 dy kYsy idn sn ik sfnUM pfiksqfn ivcoN AujV ky afey byGiraF nUM eyzy vzy ikly lfgy isr lukfAux leI QoVHI jhI QF vI nhIN lB rhI sI. ryqly itwibaF dy bIafbfn ielfky ivc eyzf vzf Auwcf iklf aqy biTMzy df eyzf vzf ryl jMksLn mYN pihlF kdy nhIN vyiKaf sI ijQoN swq pfsy iProjLpur, PfijlLkf, ihMdUml kot, bIkfnyr, ihsfr, idwlI qy aMbfly nUM gwzIaF jFdIaF sn. ihsfr aqy PfijlLkf nUM bI bI sI afeI dI CotI gwzI jFdI sI. ies dI rPqfr vzI gzI nfloN Gt sI. keI vfr keI mncly ijnHF dy ipMz lfgy pYNdy sn, ies cldI gzI ivcoN ryqy Auqy Cfl mfr dyNdy sn jF aYsy musfPr vI jo ibn itkty huMdy. ikly lfgy KUh df pfxI qfry vFg idsdf. mYN socdf ik ryqly ielfky ivc ijQy pfxI dI eynI ijLafdf ikwlq sI, bgYr pfxI dy 1900 sfl pihlF ieh iklf ikvyN Ausr igaf sI. iPr iksy ny mYnUM disaf ik Es vyly diraf sqluj eyQoN lMGdf sI ijs df vihx hOlI hOlI iProjLpur qoN agy qk clf igaf. bfr ivc KUhF df pfxI kuLJ PwutF dI dUrI qy huMdf sI aqy ieQy eynf zMUGf pfxI ijs nUM AUT jF bld boikaF nfl iKwc ky bfhr ilafAuNdy qy boky hOdI ivc zolH idMdy. agoN lok afpxy GiVaF ivc Br ky lY jFdy. ieh KUh qIjy idn cVHdf sI aqy iqMnF idnF leI ieh Kfrf pfxI GiVaF ivc iekTf kr ky riKaf jFdf sI. ikly lfgy qfey rxjoD isMG dy gvFZ sfnUM vI pfiksqfn cly gey muslmfnF df iek inkf Gr iml igaf. Gr ivcoN lutyry sfrf sfmfn lut ky lY gey sn. clo iPr vI isr qy Cwq qF iml geI sI. keI Gr jo sfV idqy gey sn, iehnF ivcoN ajy vI DUeyN dI bo afAuNdI. Es vyly ieh sfrf ielfkf irafsq pitaflf ivc pYNdf sI qy biTMzf brnfly ijLly dI iek qihsIl sI. irafsq pitaflf ivcoN kfPI muslmfn pfiksqfn nUM cly gey sn, keI ajy jf rhy sn aqy keI mfry vI gey sn. ieh qbfdlf iblkul iesy qrHF sI ijvyN asIN pfiksqfn ivcoN AujV ky ihMdosqfn af gey sF qy muslmfn ihMdosqfn ivcoN AujV ky pfiksqfn jf rhy sn. pfiksqfn ivcoN lg Bg sfry ihMdU iswK ihMdosqfn ivc ihjrq kr rhy sn pr ihMdosqfn ivcoN sfry muslmfn EDr nhIN jf rhy sn. biTMzy dy eyzy vzy Aucy ikly dy Qly asIN rIiPAUjI ijnHF dI jyb ivc koeI pYsf nhIN sI, pYrF ivc jwuqI nhIN sI, isr qy pwg nhIN sI aqy Kfx leI rotI nhIN sI, bhuq Coty Coty qy bhuq grIb lwg rhy sF. pr bfpU hOslf idMdf ik AujV ky afey sfry lok eI sfzy vrgy hn. rfvlipMzI vwl dy BfipaF dy muMzy do TIkrIaF AuNglF dy dohIN pfsIN joV ky glIaF aqy gwzI dy zibaF ivc jf ky vjfAuNdy qy gfAuNdy, “afpxf koeI nhIN hY jI-afpxf siqgur ipafrf jI.” kuJ lok AuhnF nUM pYsf do pYsy dy dyNdy. mYN ieh TIkrIaF vjfAuxIaF qF iswK leIaF pr mYnUM gfAuxf nhIN afAuNdf sI. iPr rIiPAUjIaF dy muMzy Bkfny Pulf ky qy kfny nfl bMnH ky biTMzy ikly dIaF lfglIaF glIaF ivc pYsy pYsy df Bkfnf vycdy qy ieMj AuhnF nUM idn ivc pMj Cy afny iekTy ho jFdy. bfpU ny mYnUM vI iek bfxIey dI dukfn qoN kuJ Bkfny AuDfr 35 ilaf ky dy idqy ijnHF nUM Pulf ky mYN vI bfkI muMizaF nfl glIaF ivc vycx leI quiraf iPrdf irhf pr pihly idn myrf koeI Bkfnf nf ivikaf ikAuNik mYN hokf nhIN idMdf sF. “lY lo pYsy pYsy df Bkfnf” dy bol myry mUMh ivcoN nhIN inkldy sn. mYN bVf sLmfkl qy zrfkl sF. swqvIN jmfq qk qF rfq nUM suqy ipaF myrf ipsLfb inkl jFdf huMdf sI aqy jdoN ipMz ivc AucI Zol vjdy jF afqsLbfjLI cldI qF mYN bhuq zr jFdf sF. bfpU myry kMnF ivc rUM dy qy moiZaF qy cuk ky ipMzoN bfhrvfr lY jFdf huMdf sI. corF aqy zfkUaF dIaF gwlF sux ky mYN zr nfl kMbx lg jFdf sF. PfrsI dy mfstr dI kwut qoN zrdf mYN skUl nf jFdf qF bfpU myrf zr kZx leI jmfq dy kmry dy bfhr bYTf rihMdf. agly idn bVI ihMmq kr ky mYN biTMzy dIaF glIaF ivc hokf dy dy ky swq aT afny vwt ky afpxy bfpU dI qlI qy rK idqy qy ies qrHF afjLfd ihMdosqfn ivc pihlI vfr kuJ afinaF dI afmdn df vsIlf bixaf. mF lfilaF dy GrF ivc afty dfl leI BFzy mFjx qy sPfeI krn lg peI. qfieaf rxjoD isMG qy bfpU qihsIl dy cwkr kwtx lwgy ik sfnUM pfiksqfn ivc CzI jLmIn bdly jLmIn alft kIqI jfvy qy sfzy muV vsyby df ieMqjLfm kIqf jfvy. ajy qk ieh pqf nhIN lg irhf sI ik sfzf sLrIkf aqy ipMz dy bfkI lok ikQy sn. jy Auh pfiksqfn ivcoN ijENdy af gey sn qF eyDr af ky ikQy bYTy sn. sfrf kuJ qihs nihs aqy ivgV cukf sI. kdI kdI pqf lgdf ik srkfr pfiksqfn ivcoN byGr ho ky afey lokF nUM muV vsfAux leI koissLL kr rhI sI qy ies kMm leI jlMDr dPqr KulH igaf sI. jlMDr vflf dPqr hOlI hOlI lokF dI pfiksqfn ivc rih geI jLmIn jfiedfd dI pVqfl vI krvf irhf sI. Aus dy ievjL ivc AuhnF nUM eyDr jLmInF alft krnIaF sn. mfl mihkmy dy ptvfrI qy hor aihlkfr ies kMm ivc jut gey sn. ikAuNik byGr ho ky afey lokF kol EDr jLmInF ijLafdf sn aqy eyDr muslmfn eynIaF ijLafdf jLmInF Cz ky nhIN gey sn, ies leI srkfr ny EDr CzI jLmIn dy rkby qy kfPI kwt lf idqI Bfv jy koeI EDr 50 eykV jLmIn Cz ky afieaf sI qF eyDr Aus nUM sfvyN muwl dI msF 30 eykV jLmIn imlxI sI. mflvy dy ipMzF ivc eykV nhIN ivGy sn jo Cy knfl df pwkf ivGf huMdf sI. eyDrly pMjfb ivc muslmfnF vwloN CzI jLmInF dy vzy toty nhIN sn ijs kr ky jo jLmIn alft huMdI sI, Auh vK vK toitaF ivc huMdI sI ijs ivc jLmIn dIaF sfrIaF iksmF rlf idqIaF jFdIaF sn ijvyN nihrI, cfhI, bMjr, kwlr vflI, sym vflI, dfBx, jvHF qy polHI vflI, kfinaF vflI, brfn, itwby afid. isafl mfro mfr krdf isr qy af irhf sI qy sfzy kol srdIaF leI koeI rjLfeIaF qlfeIaF vI nhIN sn. mYN biTMzy dy kuJ skUlF ivc dfKl hox dI koisLsL vI kIqI pr ipCly skUl Czx df srtIiPkyt nf hox kr ky dfKlf nf imilaf. ies leI kdI kdI mYN goinafxy mMzI vfly skUl hI jf afAuNdf. skUl df hYzmfstr gurbcn isNG dIvfnf bVf imhrbfn sI qy AuhnUM pqf sI ik asIN muV vsyby leI Btk rhy hF. kuJ mhIinaF bfad biTMzy qoN Cy koh dUr sfnUM aqy qfey rxjoD isMG nUM ipMz sLfhF vfly mihqy ivc kwcI jLmIn aqy muslmfn qylIaF df iek Gr alft ho igaf ijs dy Cwqy hoey drvfjLy dy do ihwsy sn. Cwq peI vflf aDf kwcf, aDf pwkf bVf KulHf drvfjLf sFJf sI. drvfjLy dy ivcHkfr iek bhuq vzI pkI QMmHI sI jo drvfjLy nUM do ihwisaF ivc vMzdI sI. dohF pfsy psUaF leI KurlIaF bxIaF hoeIaF sn. aMdr dohF GrF dy ivhiVaF ivc vI psUaF leI KurlIaF sn ijs qoN pqf lgdf sI ik cly gey muslmfn qylI psU zMgr rKdy sn. dohIN pfsIN cONkf culHf aqy ipCy do do kwcy koTy sn. GrF nUM azo az krn leI drvfjLy qk Cy Pwut AuWcI kwcI kMD kZI hoeI sI pr eyDr EDr jfx leI ivcHkfr bgYr bUhy vflI vwzI bfrI rKI hoeI sI. ho skdf ik ies Gr ivc do BrfvF dy twbr rihMdy hox. asIN biTMzy vflf muslmfnF df Gr Cz idqf qy ies qylIaF dy Gr ivc iek pfsy vfly kcy koiTaF ivc rihx lg pey ijnHF ivc idny vI bhuq hnyrf rihMdf sI qy pUrI qrHF kuJ nhIN idsdf sI. keI vfr rfq nUM suiqaF ipaF dbfa pY jFdf qy asIN buVbVf ky AuT KloNdy. mF kihMdI mYnUM supny ivc qylx idsdI hY jo Gr KflI krn leI kihMdI hY. agV ipCV dohF koiTaF ivc kohlU lgy hoey sn qy dfxy pfAux leI kuJ imtI dy BVoly bxy hoey sn jo KflI sn. 36 dUjy pfsy vwl vI do kwcy koTy sn jo irafsq bhfvlpur qoN AujV ky afey iek jwt cMnx isMG nUM alft ho gey. Aus dy twbr ivc AusdI Gr vflI, myry hfx dI iek AucI, lMmI, pqlI, gorI, icwtI lgr vrgI KUbsUrq kuVI qy Es qoN Cotf Ausdf Brf mihMgf afx vsy sn. ipCoN bhuqI jLmIn nf hox kr ky AuhnF nUM vI ies ipMz ivc QoVHI jhI kcI jLmIn alft hoeI sI. ipMz dy sLfhF dy GrF vfly pfsy muslmfnF dy bhuq Gr KflI pey sn ijnHF ivc vwsx leI hfly rIiPAUjI nhIN sn afey. keI rIiPAUjI Auh Gr vyK ky muV jFdy ikAuNik Es pfsy qoN ipMz df pfxI vflf KUh bhuq dUr pYNdf sI qy eyzI dUroN isrF qy pfxI dy GVy cuk ky ilafAuxy bVy musLkl sn. eyQy vI iJEr boky lY ky KUh qy qIjy idn cVHdf sI. ies ipMz ivc vI sfnUM “musilaF vwty vtfey” ikhf jFdf sI jF “PrUjI” jF “pnfhgIr” kihMdy sn. ies ipMz ivc jLmIn qF alft ho geI sI pr jLmIn vhux leI sfzy kol koeI bldF dI jog, AUT, hl, pMjflI, rMbf, dfqI, khI vgYrf kuJ vI nhIN sI. qfey rxjoD isMG ny afpxI irhfiesL BiTMzy qoN nhIN putI sI. Auh kdI kdI mihqy gyVf mfr jFdf. ipMz dIaF inafeIaF ivc PMzr afvfrf gAUaF, PMzr mJF qY afvfrf KoqIaF afm qurIaF iPrdIaF sn. bfpU ny qurI iPrdI iek gF PV ilaFdI jo kuJ icr ipCoN sU peI. mYN Auhdf kMn pkVdf qy bfpU jF mF AuhnUM pYNKV pf ky coNdy. Gr ivc duD dhIN df Auqfrf ho igaf. ipMz vfilaF ny AujV ky afieaF nUM kuJ lIVy, kpVy, rjLfeIaF, qlfeIaF, Kys qy dfxy afid vI iekTy kr ky dy idqy sn. biTMzy jfx leI AujfV bIaf bfn rfhF ivcoN pYdl qur ky jfxf pYNdf sI jF ryqy dy Bry itwibaF ivcoN lMG sLyrgVH stysLn qoN CotI gwzI PV ky biTMzy jfeI df sI. sB gzIaF bytYmIaF cldIaF sn. iehnF AujfV bIafbfn itwibaF ivcoN lMGidaF ijQy zr lgdf, EQy sUey kMZy kdI kdI mor, iqwqr, shy qy Bittr qury iPrdy idsdy qy mor qy iqwqr afvfjLF kZdy bVy suhxy lgdy. pfiksqfn vfly ipMz df ieko iek jfx pCfx vflf bUtf jflI qF keI mhIny pihlF biTMizEN gzI cVH ky pqf nhIN ikDr clf igaf sI qy muV ijLMdgI ivc Auh kdy vI nf imilaf. ivc ivc EQoN goinafxf mMzI dy skUl vI pVHn leI jf afAuNdf. mn eynf ijLafdf AuKV cukf sI ik pVHfeI ivc Aukf eI idl nhIN lgdf sI. 30 jnvrI nUM mhfqmf gFDI df kql hox qy skUl ivc CutI ho geI. BfvyN Es vyly myrI koeI isafsI soc nhIN sI pr ihMdosqfn nUM afjLfd krvfAux vfly mhfqmf gFDI df kql bhuq mfVf ligaf. bVy AuKVvyN mfVy hflfqF ivc sMn 48 cVH ky mfrc df mhInf af igaf sI qy mYN aTvIN pfs kr ky eysy skUl ivc hI nOvIN ivc dfKl ho igaf. iek idn bfpU iek boqf vI lB ilafieaf qy AusnUM vfhI krn leI vrqx vfsqy ikwly Auqy ilaf ky bMnH idqf. iPr iek mJ vI iml geI sI. gihrI vwl lgdy sUey kMZy kdy kdy mYN gF qy mJ nUM mYN cfrx jFdf qF srF ivc luky iqwqrF nUM CotI jhI BUry rMg dI kwuqI jo bfpU ikqoN lY afieaf sI, suMG ky lB lYNdI qy AuhnF dy mgr Bj ky qIjI AuzfrI qy iek iqwqr afpxy dMdF ivc aVf ky lY afAuNdI ijs df Bujf mfs bVf svfd lgdf qy bfr df ipMz, Kqfn aqy afpxf ipClf murwbf Xfd af jFdf. kuJ idnF bfad ptvfrI kih igaf ik ieh ieh gAU, ieh boqf ieh mJ biTMzy qihsIldfr dy dPqr ivc iljf ky iehnF dI bolI krvf ky bxdy pYsy qfr ky afE nhIN qF quhfzy qy biTMzy Qfxy ivc corI df kys drj ho jfeygf. bfpU ny bQyrf ikhf ik asIN vI qF afpxy psU zMgr pfiksqfn ivc Cz ky afey hF pr ptvfrI nf mMinaf qy asIN iek iek kr ky AuhnF psUaF nUM biTMzy dI qihsIly pysL kr ky vIh vIh rupY qfr ky afpxI mlkIq ivc ilaFdf qy ieh pYsy ipMz dy sLfh koloN AuDfry PVy. jdoN ipMz dI inafeIN vflI jLmIn ivc vIj sfzy KrbUjLy ivkxy sLrU hoey jo asIN KoqIaF qy lwd ky biTMzy vycx jFdy qF sLfh df krjLf Auqfr idqf qy sgoN kuJ pYsy bc vI gey. iek aDKV muslmfnI ijs dy sfry irsLqydfr pfiksqfn jFdy mfry gey sn, aksr sfzy drvfjLy ivc af ky bYT jFdI qy afpixaF nUM Xfd kr kr AucI AucI vYx pfAux lg pYNdI. myrI mF AuhnUM keI vfr rotI Kvf dyNdI aqy Auh qy mF cwkI Joa ky aftf pIh lYNdIaF. sLfied ies ipMz Krfs koeI nhIN sI qy lok lfgly ipMzF qoN dfxy ipsf ky ilafAuNdy sn. AuNj ies ipMz ivc rwjy pujy qy jLmIn jfiedfd vfly bfxIaF dy keI Gr sn ijnHF df biTMzy pVHdf iek muMzf amr nfQ isMglf myrf Xfr bx igaf. iehnF bfxIaF dIaF ikilaF vrgIaF AucIaF AucIaF pkIaF hvylIaF sn qy amr nfQ isMglf df ipMz dy 37 Awuqr vfly ivc bfg vI sI. asIN Auhdy bfg ivc bYT ky pVHdy. pVHn ivc Auh bhuqf hoisLafr nhIN sI. mYN keI vfr biTMzy Auhdy snfqn Drm skUl dy hostl dy kmry ivc Tihr jFdf qy AuhnUM pVHFdf vI. pr afp sLivMdrf hfeI skUl goinafxf mMzI hI pVHn jFdf. irafsq PrIdkot dI hwd qy pYNdy afKrI ipMz nhINaF vflf ivc rylvy lfeIn dy nfl iek kwcy ikly ivc muMizaF leI hostl bixaf hoieaf sI. mYN ies hostl ivc dfKl ho igaf. nsvfr dI cutkI lYx vflf qy hwukI pIx vflf bfvrcI koilaF qy rotI syk ky dUroN icmty nfl sfzI QflI ivc aYsf insLfnf lf ky Pwuilaf Pulkf sutdf ik mjfl QflI qoN bfhr izg pvy. eyQy hI skUl df hYzmfstr gurbcn isMG dIvfnf sLfm nUM af jFdf aqy hsotl dy suprzMt gurbcn isMG nfl jo skUl df igafnI tIcr sI, nfl rl ky sLrfb pINdf. hry rMg dI sLrfb dI boql lYx leI Auh aksr mMzI dy Tyky qy mYnUM hI Byjdy aqy mYN pYdl Bwj ky qurq boql lY ky af jFdf. ies hostl ivcoN muMzy keI vfr Bwj ky jgjIq Qytr jF nfvltI tfkI biTMzy jf ky ipkcr vyK afAuNdy aqy aDI rfqIN Bwj ky hI vfps af jFdy jF bfkI rfq stysLn dy bYNcF jF PrsL qy sON ky svyr vflI gwzI dy afKrI zibaF ivc ibn itkty cVH ky goinafxf mMzI dy stysLn qy gwzI rukx qoN pihlF hI Bwj ky hostl phuMc jFdy. jy ikqy isgnl zfAUn nf hoieaf huMdf qF gzI hostl dy lfgy hI ruk jFdI. mYN afpxI ijLMdgI dI pihlI ipkcr “anmol GVI” biTMzy dI bgYr Cwq vflI nfvltI tfkI ivc BuMjy bih ky vyKI ijs dI itkt iqMn afny huMdI sI. AuhnF simaF ivc iqMn afny iekTy krny sOKf kMm nhIN sI. akqUbr 1947 qoN mfrc 1951 qk dy Audfs qy grIb idnF ivc dsvIN jmfq pfs krn qIk mYN goinafxf mMzI, biTMzy aqy mihqy ivcHkfrly itwibaF df krIb 12 koh df pYdl qy ibn itktf sPr pqf nhIN ikMnI ku sO vfr kIqf hovygf. ikMnI ku vfr mlHy aqy byrIaF dy byr qoV ky KfDy hoxgy. keI vfr insrdy CoilaF dy pwiqaF ivc lUx imrc rlf ky qy hQF ivc eI guMnH qy rotI qy rK ky svfd mfixaf hovygf qy mflvy dy ies ielfky dy Kfry pfxI pIx nfl myry icwty dMdF df rMg pIlf pY igaf sI. ipCoN dMdF dy zfktr ny disaf ik ies nUM vftr mfrks kihMdy hn. mihqy ipMz dIaF XfdF mihqy vflI brfnI jLmIn df koeI Pfiedf nhIN sI. jLmIn vhux leI nf kol koeI sMd sn qy nf hI psU. BfvyN bfpU ny aimRqsr vwl gyVy mfr ky sLrIky dy kuJ lokF nUM lwB qfey sMqf ishuM, BfAU qfrf isMG, cfcf Aujfgr isMG qy cfcI rqn kOr dy prvfrF nUM eyQy mihqy lY aFdf qy jLmIn vI alft krvf idqI pr Auh 6 mhIinaF qoN vwD mihqy nf itky qy iPr aimRqsr vwl muV gey. AuhnF nUM EQy jo kwcI jLmIn alft hoeI hoeI sI, Auh mihqy vflI jLmIn nfloN ikqy vwD cMgI qy pfxI vflI sI. KulHy pfxIaF nfl bfr ivc vfhI krn vfly ijLmINdfrF nUM mflvy dI brfnI jLmIn, itwby qy KUh qoN pfxI dy GVy Br ky ilafAuxy ikQy cMgy lgdy sn. vYsy vI iek prvfr vwloN do QFeIN jLmIn alft krfAuxI srkfr nfl DoKf sI 38 hflFik TIk itkfxf lBx leI lok drbdr Btk rhy sn aqy keI keI QfeIN jLmInF alft krvf lYNdy sn. aimRqsr df ielfkf bfr afbfd hox qoN pihlF df sfzf jwdI ielfkf sI. aimRqsroN nON ds mIl dUr vwly vflI nihr twp ky Cfpf, Pqihpur rfpUqF qoN agy sfzf purfxf jwdI pusLqI ipMz “nvF ipMz” sI ijQy sLrIky ivc vMz huMdI huMdI sfzI cfr eykV jLmIn rih geI sI ijs dy ihwsy Tyky df bVf afsrf sI. cfcy qfey qF sfnUM vI mihqf Cz ky aimRqsr vwl afAux df kih rhy sn pr EDr iksy ipMz ivc jLmIn dI vzI ZyrI nhIN lB rhI sI. dUjf bfpU kihMdf ik myry dsvIN pfs krn qIk mihqy vflI kwcI alftmYNt vflf awzf nf pitaf jfvy. dUjf srkfr ny pwkI alftmYNt vyly srIky kbIly vfilaF nUM iekTy kr hI dyxf sI. mYN vI BfAU qfrf isMG nfl aimRqsr df cwkr lf afieaf sF. mihqy qoN qur ky asIN biTMzf gey, EQoN iProjLpur qy EQoN jlMDr qy iPr aimRqsr qoN AurHF gihrI mMzI qoN Auqr ky pYdl nvyN ipMz af gey. drbfr sfihb aimRqsr mQf tykx igaF sLihr ivcoN lMGidaF vyiKaf ik muslmfnF dy keI Gr agF lf ky nsLt kr idqy gey sn. bIbI jIq kOr qy BfeIaf Bgvfn isMG vI iml gey jo afpxy purfxy ipMz injLfmpury eI af ky bih gey sn. AuhnF nUM jLmIn vI Esy ipMz ivc alft ho geI sI qy purfxf kwcf Gr vI rihx leI iml igaf sI. eyQy eI pqf lwgf ik qfieaf igafn isMG ijs nUM ZfbF isMG rfiet kys ivc pihlF PFsI qy iPr kfly pfxI dI sjLf hoeI sI, afp, qfeI qy CotI kuVI bhfvlpur qoN bc ky af gey sn pr vzI kuVI jo myry hfx dI sI jF myQoN QoVHI vzI sI, muslmfn DfVvIaF ny Koh leI sI. qfieaf igafn isMG eyDr af ky aimRqsr qoN ajnfly vwl jFdI sVk lfgy iek ipMz KYrfbfd ivc af ky gurdvfry df gRMQI lg igaf sI. ihMdosqfn ijs dI afjLfdI leI Auhny kfly pfxI dI sjLf kwtI sI, pfiksqfn ivcoN AujVn aqy jvfn kuVI dy Kohy jfx ny Auhdf lwk qoV idqf sI qy hfly AuhnUM ikqy jLmIn vI alft nhIN hoeI sI. Auh aksr pfiksqfn ivcoN ilaFdIaF jf rhIaF kuVIaF qy aOrqF nUM vyKx leI aimRqsr jFdf ik sLfied AuhnF ivc AuhdI kuVI vI af jfvy. jo aOrqF pfiksqfn ivcoN af rhIaF sn, AuhnF dI hflq bVI mfVI sI. keIaF dy pwtF, bfhvF aqy iZwzF Auqy pfiksqfn ijLMdfbfd Aukiraf hoieaf sI. keIaF dI CfqIaF vZIaF hoeIaF sn aqy keIaF nMU iBafxk rog lwgy hoey sn. keIaF dy mfpy jF Gr vfly AuhnF nUM svIkfr krnoN vI nFh kr rhy sn. ipCoN qfey dI kuVI vI af geI sI qy qfey ny AuhnUM gl lf ilaf sI. bfad ivc prqfp isMG kYroN ny jo qfey nUM afjLfdI leI jylHF kwtx kr ky cMgI qrHF jfxdf sI, ihsfr vwl awDf murwbf jLmIn bqOr PrIzm PfeItr alft krvf idqI sI pr qfey ny ieh kih ky jLmIn nf leI ik mYN dysL leI kIqIaF kurbfnIaF df mwul nhIN lYxf. keI vfr bfpU Jurdf ik jy qfey bylf isMG vFg bfr vflI jLmIn dy kuJ ikwly vyc ky gMgfngr lfgy ivkdI ssqI jLmIn KrId lYNdy qF aj Dky nhIN Kfxy pYxy sn. qfey bylf isMG dy kuVm ny jo nihr mihkmy ivcoN bVf vzf aPsr rItfier hoieaf sI, AuhnF nUM bVy ssqy Bfa 100 ivGf jLmIn muwl lY idqI sI. qfey bylf isMG df sfrf twbr gMgfngr dy cwkF ivc jf afbfd hoieaf sI aqy nvyN ipMz vflI rihMdI jLmIn AuhnF ny Tyky qy dy idqI sI. qfey bylf isMG df lVkf dlIp isMG ijs ny lfielpur qoN aYgrIklcr dI bI aYs sI kIqI sI, KyqI bfVI mihkmy ivc cIcfvqnIN ienspYktr lgf hoieaf sI. Ausdf bVy vzy Gr ivc ivafh hoieaf sI. Ausdy shury rihMdy qF lfhOr sn pr AuhnF df ipCf qrn qfrn lfgy ipMz Piqhfbfd df sI. ivafh AuhnF ny 1945 ivc ipMz af ky hI kIqf sI aqy mYN Es ivafh ivc jMjy igaf sF. iek sincrvfr mYN gonyafxy mMzI qoN gzI PV ky biTMzy af igaf qy srsy jfx vflI inwkI gzI dI ptVIE ptVI mihqy nUM qur ipaf. jdoN rylvy vrksLfp ijs qoN pqf nhIN mYnUM ikAuN zr lgdf huMdf sI, koloN lMiGaf qF ijs gzI ivc mYN biTMzy afieaf sF, Auhdf ieMjn eyQy pfxI qy koielf lY irhf sI. eyQy aksr hI ikMny sfry ieMjx KVHy jF qury iPrdy idsdy rihMdy qy iehnF dI afvfjL bVI iBafxk jhI lgdI. ajy vI kdI kdI muslmfnF dIaF BrIaF gzIaF pfiksqfn nUM jf rhIaF sn. biTMzy qoN sLyrgVH nUM jFdI CotI gzI dI lfeIno lfeIn koh ku cwl ky sUey lfgy jo gwzI df zwbf rylvy lfeIn qoN lih ky izg ipaf sI, keI sfl EQy hI izgf irhf. ies sUey qy swjy muV qy agoN mihqy nUM jFdy iek hor sUey dy kMZy kMZy kfPI dUr qk pYdl clxf pYNdf sI. ies sUey dy dUjy pfsy joDpur ipMz dI hwd sI ijQy kfPI rIiPAUjI af ky vws gey sn. ieh sfrf rfh vIrfn bIafbfn sI qy bVf zr lgdf huMdf sI. pfiksqfn 39 ivcoN qF bc ky af gey sF pr ieQy koeI vfrdfq ho jfvy qF iksy nUM koeI pqf eI nhIN lgxf sI. afjLfd Bfrq dy pihly isafl dIaF TMZV ivc pfiksqfnoN qurn vyly gzy qy rih igaf plwsL df gulfbI kot bhuq Xfd afAuNdf jo mF ny brmf qoN afey iksy prvfr qoN kpVf muwl lY ky drjLI qoN isvf ky idqf sI. mihqy pujdf qF mF nUM cfa cVH jFdf. pfiksqfn bnx qIk mYN kdI mF ipE qoN alwg nhIN irhf sF qy hux aTvIN kridaF mYN mihqy aqy sLivMdrf hfeI skUl goinafxf mMzI dy ivcHkfr XqImF vFg quiraf iPrdf sF. jdoN myYN nOvIN ps kr ky 1949 ivc dsvIN ivc dfKl hoieaf qF iek idn iek sPYd posL bMdf hYzmfstr nUM kih ky sfzI jmfq ivcoN iek sOKy Gr dy muMzy nUM AuTf ky bfhr lY igaf qy ikMnf icr Auhdy hQF dIaF ryKf bVy ghu nfl vyKdf irhf. kuJ idnF bfad Auh iek pMzq nUM nfl lY ky iPr af igaf qy Es pMzq qoN Es muMzy dy hQF dIaF ryKfvF ivKfeIaF. iPr Kbr afeI ik Es muMzy df mMgxf ho igaf sI qy kuJ mhIinaF bfad ivafh vI rK idqf sI. nOvIN dsvIN pVHidaF pVHidaF iesy qrHF do iqMn hor muMizaF dy mMgxy vI ho gey qy mYnUM Xfd afieaf ik bfr dy ipMzF ivc jdoN asIN sOKy sF qF BfeIey Bgvfn isMG aqy bIbI jIq kOr ny pMjvIN pVHidaF myrf mMgxf vI qF svrnI nfl kr idqf sI ijs bfry koeI pqf nhIN sI ik Auh ikQy sI. jy pfiksqfn ivcoN Auh qy Auhdf prvfr bc ky af gey sn qF AuhnF nUM ikhVy ijLly ivc ikQy jLmIn alft hoeI sI. pfiksqfn ivc rih gey skUl dI pVHfeI df mIzIam AurdU sI. eyQy vI AurdU sI pr nOvIN jmfq ivc AurdU df ivsLf bMd kr ky Es dI QF pMjfbI kr idqI geI. AurdU pVHfAux vfly tIcr ijnHF nUM pMjfbI nhIN afAuNdI sI, bdl idqy gey qy AuhnF dI QF igafnI tIcr af gey. sfnUM jo pMjfbI dIaF ikqfbF lwgIaF sn, Auh sfrIaF mYN kuJ hPiqaF ivc hI pVH leIaF sn. skUl dI lfiebryrI ivc peIaF mYN pMjfbI dIaF sfrIaF ikqfbF vI mYN pVH CzIaF ijnHF ivc nfnk isMG dy nfvlF qoN ielfvf gurbKsL isMG pRIq lVI, pRo: mohn isMG, sujfn isMG, drsLn isMG avfrf, pRIqm isMG sPIr qy ZfzI sohn isMG sIql dIaF keI ikqfbF vI sn. sfvy pwqr dIaF keI kivqfvF mYnUM jLbfnI Xfd ho geIaF sn. iehnF lyKkF nUM pVH ky myrf jIa krdf ik iehnF nUM imilaf jfvy qy pqf lgy ik ieh ikvyN ilKdy hn, iks qrHF dy iensfn hn, iks qrHF AuTdy bYTdy hn, iks qrHF rotI pfxI KFdy hn, iks qrHF dy kpVy pihxdy hn aqy iks qrHF gwl bfq krdy hn. biTMzy stysLn qy aKbfrF rsfly vycx vfly buk stfl qoN mYN AurdU aqy pMjfbI dy keI rsfly lY ky vI pVH lYNdf. buk stfl df mflk jo myrf vfikP bx igaf sI, keI vfr mYnUM AuDfr rsfly dy dyNdf. jF mYN pVH ky moV dyNdf. ies stfl qy aMgryjLI dy vI bVy rsfly afAuNdy sn. ieh stfl vfly ijnHF kol biTMzy dy rylvy stysLn qy aKbfrF qy rsfly vycx df Tykf sI, jdoN gzIaF afAuNdIaF qF hokf dy ky Esy qrHF aKbfr vyicaf krdy sn ijvyN cfh vycx vfly “grm cfey” df hokf dy ky cfh vycdy sn. cfh vycx vfly kuJ gzIaF dy nfl vI cldy sn. sLFm vyly AuhnF dI cfh vycx vflI afvfjL bVI AucI huMdI pr svyry jf ky jdoN afvfjLF kZ kZ ky Auh Qk jFdy qF AuhnF dy sMG ivcoN bVI musLkl nfl “grm cfey” dI afvfjL inkldI. pMjfbI dy jo rsfly Es vyly Cpdy sn, AuhnF ivc amr khfxIaF, pRIqm, Pqih, jIvn pRIqI, PulvfVI qy pRIq lVI afid sn. pMjfbI dI Es vyly koeI aKbfr nhIN sI. AurdU dy rsfly bIsvIN sdI, sLmHF aqy icqrf vI pVHdf. AurdU dy aKbfr imlfp, qyj qy prqfp vI pVHdf. jo vI mYN pVHdf, mYnUM jLnfnI Xfd ho jFdf. kuJ rUsI lyKkF dIaF anuvfd pusqkF ny mYnUM bhuq pRBfivq kIqf. ijMnf kuJ mYN pVHdf sF, skUl ivc koeI hor muMzf Gwt hI pVHdf sI. iesdf iek nuksfn ieh hoieaf ik mYnUM skUl dIaF pVHfeI vflIaF bfkI ikqfbF cMgIaF nf lgdIaF. aljbry qy PfrsI qoN mYnUM bVI nPrq sI. ies qoN pihlF bfr dy murwibaF ivc mYN keI ikwsy jo myilaF jF swcy sOdy dI misaf qoN bfpU lY ky idMdf, pVH ky jLbfnI Xfd kr ley sn ijnHF ivc hIr vfrs sLfh, ijLMdgI iblfs, siqgur mihmf, jfnI cor, ikwsf JgVf GugI qy kF, cfh qy lwsI, idEr qy BfbI, Kwdr qy mlml, BfnI mfrF dI krqUq sn. nOvIN dsvIN ivc hI gfrgI df iekFgI “byby” qy sMq isMG syKoN dI khfxI “pymI dy inafxy” sfzy kors ivc sn. iehnF dohF 40 ny myry mn qy bVf zUMGf asr kIqf. ieh vI pqf lgf ik gfrgI eyDr biTMzy vwl df sI. pymI dy inafxy khfxI pVH ky mYN afpxI ijLMdgI dI pihlI khfxI “TIk EvyN hI” mihqy ipMz dy qylIaF vfly Gr dy drvfjLy ivc bYT ky ilKI jo dsMbr 1950 ivc dsvIN pVHidaF aimRqsroN inkldy rsfly amr khfxIaF ivc “aYm[ bI[ mihqf” nF Qly Cp geI qy skUl ivc myrf nF msLhUr ho igaf. iesy AuqsLfh aDIn hI dsvIN pVHidaF qk mYN pMj khfxIaF hor ilKIaF jo jIvn pRIqI, pRIqm, Pqih qy kuJ rsfilaF ivc Cp geIaF qy ieMj ipMz mihqy ivc myry lyKk bnx dI nINh rKI geI qy myrf hOslf vDdf igaf. “sdIvI cfnx” khfxI dI bVI crcf hoeI jo mYN Es smyN dy Audfs mosm qy grIb idnF ivc hr qrHF dIaF dIaF ryKfvF dy afr pfr ivcridaF ilKI sI. ies khfxI ivc cMgIaF BlIaF aKF vflyy iek muMzy nUM skUloN ies leI kZ idqf jFdf hY ik Auhdy mF ipE aMnHy hn, grIb hn qy mMgqy hn. iek rfq Auhdf ipE Aus dIaF dovyN aKF aMnHIaF kr dyNdf hY qy kihMdf hY ik qUM pVH nhIN sikaf, qYnUM skUl ivcoN kZ idqf igaf hY. aMnHy hox ipCoN hux qYnUM mMgx vyly koeI qfanf nhIN mfrygf. bhuq lok myrI ieh khfxI pVH ky ro pYNdy ik ikvyN iek mjbUr bfp afpxy sunwKIaF aKF vfly muMzy nUM aMnHf kr dyNdf hY. myrf nF rsfilaF ivc afAux lg ipaf sI qy skUl ivc mYN dUijaF nfloN afpxy afp nUM Aucf Aucf aqy vKrf vKrf mihsUs krdf sF. cVHdI jvfnI dI Aumry aKbfrF ivc myrF nF Cpxf sUrU ho jfx mYnUM keI vfr ieMj lgdf ijvyN mYN hIro sF aqy myry insLfny qy klpnf bhuq AucI sI. mYN iek dm bhuq Aucf cVH jfxf chuMdf sF. mYN afpxf nF bxfAux dy supxy lYx lwgf. iek khfxI mYN AurdU ivc ilK ky icqrf aKbfr nUM ByjI qy Auh vI Cp geI. nfl pVHdy ijnHF muMizaF dIaF mMgxIaF ho geIaF sn jF ivafh vI ho gey sn, Auh aDI CwutI vyly skUl dy ipCvfVy bxy prxfilaF qy bYT rotI Kfx ipCoN stysLn qy gzIaF vyKx af jFdy. stysLn skUl dy nfl sI. gwzI ivc svfr sohxIaF svfrIaF dy Jlkfry lYx leI plyt Pfrm qy gyVy kZdy. ipMz nhIaF vfly dy pfr rylvy lfeIn lfgy bxy hostl ivcoN nws biTMzy jf ky jgjIq Qytr qy bgYr Cwq vflI nfvltI tfkI ivc jf ky ipkcrF vyKdy. anmol GVI ijs ivc sureIaf, suirMdr qy nUr jhF ny kMm kIqf sI, qoN bfad mYN vI AuhnF dy nfl keI iPlmF ijvyN bfjLfr, cMdr lyKf, dulfrI, insLfn, lwCI, CeI, sLhId, ndIaf ky pfr, brsfq, lfhOr, koiel, smfDI, mdfrI, bfbul, bVI bihx, idl lgI, do pfiksqfnI iPlmF “lfry qy Pyry” albylf, aPsr vgYrf kfPI ipkcrF asIN vyK leIaF sn. mYnUM iehnF iPlmF dy keI gfxy qy khfxIaF jLbfnI Xfd ho geIaF. Qytr dy bfhr ieh gfxy afny afny ivc ivkdy sn ijs dy ipCly pfsy iPlm dI sMKyp khfxI vI CpI huMdI sI. Es vyly dy bhuq sfry aYktrF aqy aYktrYsF dI vI mYnUM pCfx ho geI sI ijvyN dlIp kumfr, asLok kumfr, dyvf anMd, moqI lfl, ky aYn isMG, sLfm, krn dIvfn, mjnU, gop, rMjn, prfn, rihmfn, Em prkfsL, rfjkpUr, kfmnI kosLl, nrigs, sureIaf, gIqf bflI, inmI, munvr sulqfnf. mDUbflf afid. myrf bfl mn iehnF iPlmF aqy pVHy jf rhy nfvlF afid df asr bhuq burI qrHF kbUl irhf sI. trYijk iPlmF qy nfvl mYnUM ijLafdf cMgy lgdy. dlIp kumfr bhuq psMdIdf aYktr bx igaf qy Es df asr kbUlidaF mYN bhuq jjLbfqI bxdf jf irhf sF. kdI kdI mYN dsvIN dI pVHfeI ivcy Cz GroN Bwj ky aYktr bnx bfry vI socdf pr bMbeI jfx df ikrfieaf ikQy sI. eys kcI Aumry vyKIaF iPlmF aqy pVHy nfvl dunIaF vyKx vfly myry bfl mn Auqy Cf ky rfj krn lg pey sn. iehnF myry aMdr ajIb iksm dI isrP JuxJuxI hI nhIN pYdf kr idqI sI sgoN iek ag lf idqI sI. bws mYN kuJ bnxf chuMdf sF qy bhuq agy vDxf chuMdf sF ik iek dm myrf nF msLhUr ho jfvy aqy mYN bhuq amIr ho jfvF. iek bfad dopihr skUl ivc CutI kr ky skUl dy sfry muMizaF nUM goinafxy mMzI dy Qfxy ivc kqfr bMnH ky jfx leI ikhf igaf. puls ny ielfky df iek Kqrnfk zfkU mfr ky AuhdI lfsL Qfxy dy ivhVy ivc rKI hoeI sI qy pblk qoN ielfvf skUl dy sfry muMizaF nUM vI ivKfeI geI. mYN ijLMdgI ivc pihlI vfr iek miraf hoieaf zfkU vyiKaf sI ijs dI Aumr 40 ku sflF dy krIb hovygI. golIaF lgx kfrn AuhdI lfsL KUMn nfl lQ pQ sI. Aus nUM vyK ky zr afAuNdf sI. ieh zr mYnUM bhuq idn afAuNdf irhf pr iek gwl jLrUr sI ik ielfky ivc Ausdf nF sI. AuhdI mOq dI Kbr aKbfrF ivc CpI sI. afpxf nF bnfAux leI kuJ nf kuJ qF krnf hI pYNdf hY. agy vDx qy afpxf nF bnfAux dy ckrF ivc mYN idn rfq ipaf rihMdf. 41 dsvIN pVHidaF grmIaF dIaF CwutIaF hoeIaF qF mYN afpxIaF ikqfbF cwuk mihqy af igaf. myrI mF kih rhI sI myrf puwq jvfn huMdf jf irhf hY qy kwd vI kZ irhf hY pr hfly mYnUM dfVHI muwC pUrI qrHF nhIN sI PuwtI. sFJy KulHy drvfjLy dy afpxy vfly pfsy mMjf zfh ky aqy afpxf isr QMmI nfl lf ky mYN afpxIaF ikqfbF pVHdf. dUjy pfsy cfnx jwt dI kuVI ijs df nF “mihk” (aslI nhIN) ijs qy TfTF mfrdI jvfnI cVH afeI sI. husn AuhdIaF imRgnYxI awKF, anfr dy dfixaF vFg jVy icty dMdF, isE vrgIaF glHF qy muskrFdy ichry ivcoN zulH zuLlH pYx lg ipaf sI. KUh cVHy qy jdoN Auh isr qy pfxI dy do do GVy iekTy cuk ky ilafAuNdI qF ipMz dy gBrU AuhdI ihrnotI qor qy keI vfr afvfjLF ksdy pr Auh iksy nUM jwuqI Qly nhIN ilafAuNdI sI. Auh qy AuhdIaF shylIaF drvfjLy ivc iekTIaF ho afpxy vfly pfsy PulkfrIaF kZdIaF, crKy kwqdIaF, srHfixaF qy hry rMg dy lfl cuMJ vfly qoqy bxfAuNdIaF ijnHF dIaF aKF ivc AuhnF dy supxy proey huMdy. Auh gIqF dIaF hykF kZ kZ gfAuNdIaF qy iPr bolIaF pOx lg pYNdIaF. qIaF dy idn hox kr ky keI vfr EQy hI igwDf pOx qy nwcx vI lg pYNdIaF. hr kuVI vfrI vfrI bolI pONdI qy dUjI Aus nUM agoN cuk lYNdI. mYN hYrfn sF ik iehnF nUM aYnIaF bolIaF ikvyN Xfd sn. iek kuVI ny bolI cukI:qfrF qfrF qfrF----------------bolIaF df KUh Br idaF ijQoN pfxI Brn muitafrF bolIaF dI sVk bMnHF ijQy cldIaF motr kfrF bolIaF dI gwzI Br idaF ijQy cVHdy lok hjLfrF gzIaF dI nihr Br idaF ijQy lgdy moGy nflF nI ijAuNdI qUM mr geI jdoN kZIaF Xfr ny gflF afKrI bolI qy sfrIaF iekTIaF ho ky bolI nUM cwukdIaF qy igwDf pONdIaF afKrI bolI nUM bfr bfr duhrONdIaF myrf pihlf pihlf ipafrmihqy ipMz ivc idl lgxf sLurU ho igaf sI. iek bwcy nUM dysL vMz dy gmF nfl kI. hOlI hOlI ijlLf sLyKUpurf ivc Czy ipMz cwk nMbr 78, pky zwly dIaF kbrF df mylf, inkI nihr ‘c nhfAuxf qy tuBIaF lfAuxIaF, bfby nfnk df swcf sOdf, nnkfxf sfihb dI bfl lIlf, vfrsL sLfh df jMizaflf, jhFgIr bfdsLfh df hrn mnufrf qy ivrk twpy dIaF dlyrIaF mYnUM ivwsrxIaF sLurU ho geIaF. mlviaF df ieh ipMz mYnUM afpxf ipMz jfpdf. afQx nUM muMzy mYnUM mihqy dIaF inafeIaF ivc iKdo KUMZI Kzyx leI lY jFdy. Auh boldy: “ sflf PrUjI ijhf sfiraF dy mUhr dI iKdo kZ lYNdy---” “ sfly dIaF lqF qF vyK ijvyN zoeI huMdI af----” 42 “ Jfkdf vyK ijvyN myly ‘c ipE guaficaf huMdY----” “ iKdo lY ky jFdy dy iksy ny KUMzf CMz qF AUN eI kTf ijhf ho jU----” “ nk vyK sfly df ijvyN ghIry qy kfto bYTI huMdI af---” “ sflf musilaF vwty vtfieaf---” ies ipMz ivc rihMidaF hOlI hOlI mYnUM vI bhuq sfrIaF bolIaF qy lok gIq Xfd ho gey kuJ gvFZI kuVIaF koloN sux sux ky aqy kuJ muMizaF dIaF ZfxIaF ivc bYT bYT ky. bhuq agy jf ky jdoN mYN pMjfb XUnIvristI cMzIgVH ivKy lok Xfxk pKoN zf: qrlok isMG kMvr dI agvfeI hyT “pMjfbI lok gIqF dy mfiDam duafrf iesqrI pfqr df aiDan” dy ivsLy qy pI[ aYc[ zI[ kr irhf sF qF Es vyly dIaF mihqy ipMz ivc suxIaF qy cyqy hoeIaF bolIaF, lok gIqF aKOqF aqy muhfviraF ny myrf bVf sfQ idqf. kuVI jMmx qoN lY ky mOq qk ijvyN DI, BYx, pRyimkf, vhutI, noNh, sflI, BrjfeI, drfxI, ijTfxI, mF qy sws hr rUp qy irsLqy ivcoN lMGdIaF avsQfvF bfry pMjfbI lok gIq Bry pey sn. imsfl dy qOr qy ivafh ipCoN bwcf nf hox dI sLkl ivc log gIq mOjUd sI, “qYnUM kuC nf lwgf muitafry byrIaF nUM byr lg gey” pr mihqy dIaF iqMn GtnfvF mYnUM bhuq prysLfn krdIaF sn. iek qF jdoN ajy ipMz ivc nvyN nvyN afey eI sF qF sMn 48 dy sLurU ivc iek vzyrI Aumr dy CVy df iek bhuq CotI Aumr dI kuVI nfl ivafh ho igaf sI qy ipMz dIaF jnfnIaF vhutI vyKx leI CVy dy Gr jf rhIaF sn qy rupeIaF aiTafxI sgn vI pONdIaF sn. mYnUM vI myrI mF myrI AuNgl PV ky vhutI vyKx leI lY geI. iek mMjy qy Kys iviCaf hoieaf sI jo mYly nfl Biraf hoieaf sI. Aus qy iek CotI jhI kuVI ijsdI suQx qy vI mYly dy dfg sn, GuMZ kZIN qy goizaF ivc isr dy ky ro rhI sI aqy afpxf mUMh iksy nUM ivKf nhIN rhI sI. krV brVI kwtI dfVHI vflf Auhdf aDKV Aumr df bMdf iek nukry bYTf hwukI (iclm) pI irhf sI. Es kuVI dI jo durdsLf sI, Es ny myry bfl mn nUM ihlUx ky rK idqf sI. iek ablf kuVI dI ieh durdsLf, qMgdsqI aqy lIro lIr kIqy srIr qy mn dI ieh kruxfmeI JfkI mYnUM cyqy af ky bhuq lMmy smyN qk ivafkl krdI rhI. bhuq sflF bfad jd mYN afpxI bhu crcq khfxI “blfqkfr” ilKI qF vhutI bxI Auh jLKmI kuVI myry iKaflF ivc peI qVp rhI sI. dUjI Gtnf iek vfr myrI mF ny mYnUM nfl dy ipMz ivc KoqI qy dfxy ipsfAux leI kuJ CiVaF nfl Byj idqf sI ijnHF afpxy dfxy boqIaF qy lwdy hoey sn. cwkI Krfb hox kr ky sfnUM rfq dy bfrF vj gey qy jdoN asIN muVy qF Auh CVy dysI dfrU nfl rwjy hoey sn. mYnUM afty smyq AuhnF ny iek boqI qy ibTf idqf qy KoqI nUM hnyry ivc itibaF qoN prHF lY gey. kfPI dyr bfad jd vfps afey qF iek CVy ny dfqr ivKf ky mYnUM ikhf ik jy ikqy gwl inklI qF ies dfqr nfl qyrf gl vZ ky itwby ivc nwp idaFgy. mYN zrdf sfrI Aumr ies vihsLI Gtnf nUM Bulx dI koisLsL krdf irhf. qIjI Gtnf ipMz dy gurdvfry dy BfeIaF df myrI Aumr df ieko iek muMzf mfipaF nfl mukqsr df mylf vyKx igaf vfps prqidaF kot kpUry qoN agly stysLn qy pfxI pIx leI gzI ivcoN AuqiraF qy gwzI cwl peI. Auh muMzf mfipaF nUM muV ky kdI vI nf lBf. ieko iek muMzy dy dobfrf nf imlx kr ky AuhdI mF dy vYx suxy nhIN jFdy sn. drvfjLy ivc PulkfrIaF kZdIaF kuVIaF afKrI bolI qy af ky jdoN iekTIaF ho ky bolI nUM cwukdIaF qy igwDf pONdIaF qF afKrI bolI nUM bfr bfr duhrONdIaF. ieh iKV iKV hsdIaF qy ivafhIaF koloN AuhnF dIaF pihlIaF rfqF dIaF hwzbIqIaF sux sux KusLI ivc KIvIaF huMdIaF. BfvyN Auh amIr nhIN sn mYN iehnF nUM kdy Audfs nhIN vyiKaf sI. AuhnF nUM gwlF ieMj PurdIaF sn ijvyN pihlF eI pqf hovy ik agoN kI Auwqr kI dyxf hY. iPr Auh keI ieho jh KulHy mKOl iek dUjIaF nfl krdIaF ijvyN AuhnF nUM ieh aihsfs hI nf hovy ik AuhnF dy kol hI dUjy pfsy iek cOdF pMdrF sflF df muMzf AuhnF dIaF gwlF sux irhf hY. jy koeI tokdI qy myry hox df ijLkr kr dyNdI qF msqI ivc afeIaF cFBlIaF muitafrF ieh 43 kih ky dUjI nUM cwup krf dyNdIaF ik ieh qF kuVIaF vrgf muMzf ey. iehdy qF hfly muC vI nhIN PutI. sfzIaF gwlF sux sux ky ieh vI jvfn ho jfeygf. myrI pVHfeI ivc AuhnF dIaF KulHIaF gwlF bVf ivGn pONdIaF pr jy mYN aMdr jf ky pVHdf qF EQy bVI grmI qy hums sI. iek idn iek kuVI AuTI qy Es ny ryqy df buk Br ky myry isr ivc pf idqf qy iPr AuhnF df hfsf bMd nf hovy. “nI iehnUM pVHn idE, ikAuN qMg krdIaF ho,” mihk ny AuhnF nUM inhoiraf aqy AuT ky afpxy gory qy kUly hQF dIaF AuNglF nfl hOlI hOlI sfrf ryqf myry isr dy vflF ivcoN kZ idqf. kdI kdI AuhdIaF AuNglF myry gory mQy, iqKy nwk qy glHF nUM vI Cuh jFdIaF. iek kuVI kihMdI, “nI jy qUM iehdI hoeI mrdI eyN qF iehdy nfl ivafh eI krvf lY. pVH ilK ky ijQy nOkrI lgUgf jF POj ivc BrqI ho jfAUgf qF qYnUM vI nfl eI lY jUgf qy KUhF qoN pfxI dy GVy BrnoN qy psUaF df gohf kUVf cukxo qyrI jfn Cuwt jUgI.” grmIaF dIaF CutIaF ivc rojL vFg drvfjLy dy afpxy vfly pfsy QMmI nfl isr lfeIN pVH irhf sF qF iek idn kuVIaF mihk nUM ivfah vflf lfl sUt pvf, hfr isLMgfr kr, isr qy swgI Puwl, hQF ivc cUVf, pYrF ivc pMjybF, hQF qy mihMdI lf, nhuM pflsL qy dMdfsf ml qy vhutI bxf, GuMz kZ ky, myry agy lY aFdf qy ikhf ik guzy guzI df ivafh krnf hY qy ivafh dy gIq gOx lg peIaF. iek kuVI ny myry hQ ivc sotI PVf mihk dy agy agy qurn leI ikhf qy nfly Auhdf GuMZ cukx leI. myry ivc qF Auhdf GuMZ cukx dI ihMmq nhIN sI. afKr iek kuVI ny hI Auhdf GuMz cuk idqf. Aus ny afpxIaF JukIaF aKF Aupr nf cukIaF qy nf hI myry vwl vyiKaF pr iek ivafh dy ilbfs ivc mn dIaF qrMgF nfl BrI hoeI koeI ipMz dI kuVI aYnI ijLafdf sohxI ho skdI hY, mYN sfrI Aumr Bwul nf sikaf. mYN AuhnF qoN ipCf Cuzf ky Bj ky aMdr af igaf pr AuhnF df kdy vI nf mukx vflf hfsf myrI ipT sux rhI sI. bhuq agy jf ky ies Gtnf nUM afDfr bxf ky mYN iek bhu crcq khfxI ilKI, “asF bykdrF nfl lfeIaF” ilKI jo ajy vI pfTk bVy cfa nfl pVHdy hn. iehnF idnF ivc hI mF dy iek kuVI jMmI jo kuJ idnF dI ho mr geI. mF bImfr ho ky mMjy qy pY geI. pIx vfly pfxI dy GVy KUh qoN Br ky qy cuk ky kOx ilafvy. mYN iek idn GVf Br ky isr qy rK ky ilaf irhF sF ik myry isr qoN pfxI nfl Bry GVy df Bfr shfr nf hoieaf qy GVf myry isr qoN rfh ivc hI izg ky twut igaf qy sfrf pfxI zulH igaf. vyKx vfly GVf izgf vyK ky AucI AucI hsx lg pey. jdoN mihk ny izgf GVf vyiKaf qF afpxy icty dMdF coN iek muskfx sutdI agy lMG geI. jdoN mYN Gr phMuicaf qF Es sfzy GroN do GVy isr qy cuky qy dovyN KUh qoN Br ky sfzy Gr lY aFdy qy Auprlf GVf Auhdy isr qoN luhfAux leI mYnUM AuhdI mdd krnI peI pr keI jwtIaF iek iek kr ky bgYr mdd dy dovyN Bry GVy isrF qoN lfh lYNdIaF sn. Es idn mihk ny sfzy sfry GVy KUh qoN Br ky lY aFdy. isr qy do do qOVy rK ky sfzy Gr vI pfxI Br jfxf qy afpxy vI, ies kuVI ivc ikMnI jfn sI. drvfjLy vflI QMmI nfl isr lf ky pVHnf mYN Cz idqf qy grmI ivc koTy aMdr bYT ky hI pVHn dI koissLL krdf. iek idn mYN mihsUs kIqf ik dohF GrF dI sFJI kMD ivc mihk dy Gr vfly pfisEN ruk ruk ky kMD qy KVky dI afvfjL af rhI sI. mYN iDafn nfl kMD nfl kMn lf ky suixaf qy jdoN Es pfsy qoN kMD qy KVky dI afvfjL ruk jFdI qF eyDroN mYN kMD KVkfAux lg jFdf. jdoN mYN ruk jFdf qF Es pfsy qoN KVky dI afvfjL afAux lg pYNdI. keI vfr Auh ivhVy dI sFJI kMD ivc kZI bfrI kol af ky Klo jFdI. mYN vI hOslf kr ky EQy jf KloNdf. mYnUM vyK ky Auh nIvIN pf lYNdI qy mUMh ivcoN koeI sLbd nf boldI. kMD qy KVkf krn qy bfrI ivc iek dUjy sfhmxy Klo ky iek dUjy nUM vyKx df ieh islislf kfPI dyr cldf irhf pr sfzy kdy vI bol sFJy nf hoey. jd kdI bfhr KyqF vwl jFidaF jF CpV ivcoN mJF nuhfx jFidaF AuhdIaF shylIaF df JuMz mYnUM iml jFdf qF Auh Kfs kr ijhVIaF ivafhIaF hoeIaF sn, Auhdf nF lY ky Auh mYnUM CyVdIaF. mYN AuhnF qoN Gbrf ky bcx dI koisLsL krdf. guzI guzy dy ivafh vflI Gtnf df ipMz ivc pqf lg igaf sI. hux qF ipMz dy keI cobr vI mYnUM Auhdf nF lY lY ky CyVdy. iPr iek idn kI hoieaf ik dohF GrF ivcfly jo KflI bfrI sI, cMnx isMG ny kwcIaF ietF dI kMD kZ ky isry qk pUr 44 idqI. hux ies QF qoN hux iek dUjy nUM vyiKaf nhIN jf skdf sI. mMjy qy cVH ky hI dUjy pfsy JfqI mfrI jf skdI sI. jd myrI mF ny mihk dI mF kol bfrI bMd krn dI gwl kIqI qF Auh kihx lwgI ik mihk df ipE kihMdf sI ik kuVI hux jvfn ho geI hY qy prdf krnf TIk hY. hux isvfey kMD ivc KVkf kr ky iek dUjy df hfl cfl puCx qoN isvf sMcfr df hor koeI cfrf nhIN rih igaf sI jF kdI kdI drvfjLy ivc lMGidaF tpidaF tfkrf ho jFdf. Auh kuJ plF leI ruk jFdI qy muskrf ky aKF nIvIaF kr lYNdI. hfly qk asIN jLbfn sFJI nhIN kIqI sI. grmIaF dIaF CutIaF Kqm hox vflIaF sn qy myrf skUl nUM vfps jfx df smF nyVy af irhf sI. mYN afny bhfny drvfjLy ivc jf ky Auhdy Gr vl dy drvfjLy vwl vyKdf qF keI vfr Auh drvfjLy dIaF JIqF ivcoN myry vwl ivMhdI ids jFdI qy muskrf ky nIvIN pf lYNdI. ijs idn mYN skUl jfx leI quiraf qF Auh afpxy Gr vfly pfisEN myry vwl vyK rhI sI. vzy drvfjLy kol jf jd mYN ipCy muV ky vyiKaf qF AuhdIaF Audfs aKF myrI ipwT vwl vyK rhIaF sn ijnHF ivc aQrU sn. jdoN mF myrf isr plos ky ipCy muV geI qF Auh ibjlI dI qyjLI nfl afeI qy kpVy ivc vlyitaf iek kuwjf PVf ibnF koeI bol sFJf kIiqaF Esy vyly muV geI. mYN ryqy dy itwibaF ivcoN sLyr gVH stysLn nUM jf irhf sF pr mYnUM lwg irhf sI ik ajy vI do aKF myrf ipCf kr rhIaF sn qy myrI kMz ivc KuB geIaF sn. AuhdIaF AuNglF dy poty ijnHF myry isr dy vflF ivcoN ryq kZI sI, dI Cfp myry isr ivc mihsUs ho rhI sI. toNhdf sF qF EQy kuJ nhIN idsdf sI pr hQ prHF kridaF hI AuNglF dy poitaF dI Cfp iPr mihsUs hox lg pYNdI sI. kwky ryqy dy jwLry jwLry ivcoN sony dy ikxikaF dI Bfa ivKfeI dy rhI sI. vgdI hnyrI ivcoN Auhdy sfh sux rhy sn. hostl af ky vyiKaf qF coNdy iGE dI cUrI nfl kwujf nko nwk Biraf hoieaf sI. myrI dsvIN dI pVHfeI pUry jLorF qy sI qy hux myrf pVHfeI ivc idl nf lgdf. ikqfb df vrkf Proldf qF ikqfb dy siPaF ivcoN AuhdI qsvIr sfhmxy idsdI. pVHdf qF kuJ pwly nf pYNdf. jI krdf ik CyqI ipMz jfvF qF AuhnUM jI Br ky vyKF. iek idn muMizaF nfl iPlm mylf vyKx igaf qF mYnUM lwgf ik mihk qF ies iPlm dI hIroien nrigs nfloN ikqy vD suhxI sI. ijs idn df AuhnUM vhutI vfly ilbfs ivc vyiKaf sI, Auh mn qy aKF ivc aYnf ijLafdf KuB igaf sI ik aKF hux kuJ hor vyKx nMU iqafr hI nhIN sn. aglI vfr jd mYN ipMz igaf qF mF dwsx lwgI ik mihk afeI sI qy myry pYr PV ky kihx lgI ik mYnUM afpxI noNh bxf lY, sfrI Aumr qyrI syvf krUMgI qy pYr Do Do ky pIaf krUMgI-----. mYN mF dI gwl sux ky cwup irhf qy cUrI vflf KflI kuwjf cONky culHy dy hfry ivc rK idqf. Auh ibjlI vFg afeI, myry vwl iek ingHf Br ky vyiKaf, nfjLk bulHF qy muskfx afeI qy aKF nIvIaF. PurqI nfl cUrI vflf KflI kwujf bukl ivc lukf ky lY geI. kwc dIaF cUVIaF 1949 dI aF grmIaF ajy pUrI qrHF Kqm nhIN sn hoeIaF. hux mYN lg Bg hr sicrvfr hI ipMz af jFdf. rfq nUM vwt lgdf qy mCV lVdf. mYN afpxf mMjf koTy dI Cwq qy cVHf ilaf qy sLfmIN EQy bYT ky pVHdf qy rfq nUM EQy hI sON jFdf. Cwq qoN nfl dy Gr keI vfr qurI iPrdI mihk vI ids pYNdI. iksy vyly drvfjLy coN lMGidaF, KUh qoN pfxI BridaF jF CpV qy psUaF nUM pfxI ipafAux igaF tfkrf ho jFdf. drvfjLy ivc bYT ky PulkfrIaF kZx leI bYTxf hux bMd ho cukf sI. qIaF dy idn kt ky pyky afeIaF ivafhdVF vfps shurIN muV heIaF sn. bfkI dIaF afpxIaF shylIaF nfl jd kdI Auh bfhr aMdr geI ids pYNdI qF AusdIaF shylIaF Auhdf nF lY ky mYnUM mKOl krno nf tldIaF. nI afh jFdf mihk df---PV lf iehdI bFh qy lf lf ihk nfl. myrI Aumr ajy mihkF mfnx dI nhIN sI qy mYN 45 pUrI qrHF AuhnF dy smyN df hfxI nhIN sF. Aumr inmfxI qy gwlF vzIaF sn. mflvy ivc ijnHF kuVIaF mMizaF dy ivafh hoxy huMdy sn, Auh CotI Aumry hI ho jFdy sn qy ijhVy ax-dfhVIey muMzy ivafh dI ryKf qoN agy lMG jFdy, Auh CiVaF dI ZfxI ivc jf vVdy sn qy nsLy piqaF ivc lg jFdy sn. keI vfr iehnF CiVaF nfl mYN afpxI mJ qy gAU cfrn jFdf. mJ cr rhI huMdI qy mYN mJ Auqy bYT ky ikqfb pVHdf rihMdf. CVy myrI ies gwl df bVf ruab mMndy ik iek qF mYnUM pVHnf afAuNdf sI dUjy mYN bhuq suhxf sF qy myry qy jvfnI cVH rhI sI. kdI Auh jfnI cor df ikwsf jF hIr df ikwsf jF BfnI mfrF dI krqUq df ikwsf lY afAuNdy qy mYnUM AucI AucI pVH ky sunfAux leI kihMdy. kdI kdI Auh mYnUM ipMz dI iksy kuVI nUM Byjx leI rwukf ilKx leI afKdy pr ieh jfx ky ik kuVI nUM ikhVf pVHnf afAuNdf sI, rwukf pfV dyNdy. pr mYN aYnf smJx lg ipaf sF ik iehnF dy idlF ivc kI sI. iek kflI bolI rfq nUM mYN koTy dI Cq qy GUk suqf ipaf sF. lgdf sI ik rfq aDI lMG cukI sI. mYnUM mihsUs hoieaf ik koeI myry isr dy vflF ivc polIaF polIaF AuNglF Pyr irhf sI qy Aus ny afpxf pUrf mUMh isr lpyitaf hoieaf sI. zr nfl myrI jfg KulH geI. hosL jvfb idMdI jf rhI sI. ieh qF koeI jnfnf srIr sI qy smJx ivc dyr nf lwgI ik ieh qF mihk sI jo gUVHy hnyry coN afpxy koTy dI Cwq qoN sfzy koTy dI Cwq qy af geI sI. mYN hnyry ivc hI Auhdy agy hQ joV idqy qy bhuq dbI jLbfn ivc AuhnUM clI jfx leI ikhf pr Auh jf nhIN rhI sI. Auh jf nhIN rhI sI pr hnyry dy nksLF ivc mYN AuhnUM jfx leI mjbUr kr idqf qy hnyry ivc hI iek sfieaf mYN nfl dy koTy vl hOlI hOlI jFdf vyK irhf sF. rfq BfvyN lMG geI pr lMmf smF mYnUM ieh smJ nf afeI ik ieh spnf sI jF aslIaq. mihqy vflI brfnI jLmIn qoN afmdn nf hox kfrn kVfkf isMG ny bfpU nUM bfjLfr lOx dI slfh idqI aqy idwlIEN jf ky bfjLfr lfAux df sfmfn lY idqf. mflvy ivc bfjLfr lfAux df mqlb ipMzoN ipMz jf muinafrI df sfmfn vycxf sI ijs ivc mlvYxF kwc dIaF cUVIaF bVy cfa nfl cVHfAuNdIaF sn. mYN qy bfpU iek KoqI qyrKI lkV dI vihxI dy dovIN pfsIN muinafrI df sfmfn rK ky mihqy dy lfgly ipMzF ijvyN gihrI BfgI, gihrI butr, sihxy vfl afid ivc lY jFdy qy ijQy KUh huMdf, Auhdy lfgy Kys qy cfdr ivCf ky cUVIaF qy hor sfmfn lf idMdy. pfxI Brn afeIaF hr Aumr dIaF mlvYxF cUVIaF cVHfAux leI tuwt ky pY jFdIaF qy AuhnF dI ijLd huMdI ik BIVI qoN BIVI cUVI jF vMg cVHfeI jfvy. keI vfr vMgF cVHfAuNidaF vMgF twut jFdIaF jF mfs ivc KuB jFdIaF qF EQoN lhU inklx lwg pYNdf. pr iPr AuhnF dI ijLd BIVIaF vMgF cVHfx dI huMdI. keI vfr cUVI aD ivc aV jFdI qy nf agy qurdI qy nf ipCy. iehnF aOrqF ivc jo bhUaF huMdIaF, slvfrF AuqoN dI vzy vzy Ggry qy isr qy swgI Pwul pf ky afAuNdIaF. bfkI ipMz dIaF kuVIaF df ilbfs sfdf huMdf. keIaF qy jvfnI dy nksL AuBrny sLurU ho rhy huMdy. ipMzF dy cobr KUhF qoN pfxI Brn afeIaF iehnF aOrqF dy husn df Jlkfrf lYx leI KuMZF qy bYTy muCF nUM qfa idMdy qy kqrIaF dfhVIaF ivc hQ Pyrdy. keI sfzy lgy bfjLfr dy ipCy af ky Klo jFdy qy bfpU AuhnF nUM GUrdf qy cly jfx leI kihMdf pr keI Auh agoN lVn nUM pYNdy qy bfjLfr cukvf dyx dI DmkI idMdy. vzI Aumr dIaF jnfnIaF dy bfpU vMgF cVHfAuNdf qy CotI Aumr dIaF kuVIaF dy hQF qy vMgF cVHfAux df kMm mYN hOlI hOlI iswK ilaf. ies vpfr ivc BIVI vMg cVHfAux ligaF aksr kuVIaF gwut qy pIV hox dI sLkfieq krdIaF qy keI vfr aD ivc PsI cUVI qoVnI vI pYNdI. hQ dy mfs nUM bQyrf ml ml ky qy polf kr kr ky cUVI agy jF ipCy krn dI koisLsL krnI pr tuwt jfx qy hQ ivcoN lhU vgx lg pYxf. tuwtI vMg dy pYsy nf idMdIaF ikENik tuwtIaF cUVIaF vycx vfly dIaF qy cVH geIaF dy pYsy iml jFdy. BfvyN ies kMm ivc pYsy qF bx jFdy sn pr mYnUM ieh kMm krnf cMgf nf lgdf. mYN hux dsvIN ivc ho igaf sF qy mF kihx lg peI sI ik mYN kwd kZ irhf sF qy jvfn ho irhf sF. mGr ivc cOdF sfl pUry kr ky pMdrvyN ivc pYr rK lYxf sI. mYnUM afpxy mn aqy srIr ivc af rhI qbdIlI mihsUs hox lg peI sI. afpxy hfx dI Aumr dI iksy kuVI dy vMgF cVHFidaF qy Auhdy hQ qy bFh qy AuNglF PyridaF mYnUM iek ajIb jhI JuxJuxI qy nsLy df aihsfs huMdf qy ieMj mihsUs huMdf ik mYN rMgbrMgIaF cUVIaF 46 AuhdIaF arkF qk cVHfeI jfvF. keI kuVIaF GroN muV ky vfps af jFdIaF qy kihMdIaF ik pfxI df qOVf isr qoN lhux ligaF keI vMgF tut geIaF hn qy hor vMgF cVHf dy. keI vfr rfqIN sOx ligaF mYnUM AuhnF kuVIaF ivcoN suhxIaF kuVIaF cyqy aONdIaF jF supny ivc ivKflI dyNdIaF. myrf jIa krdf ik iek vfr iPr Es ipMz bfjLfr lfAux clIey. ijQy ikqy myly lgdy qF asIN EQy vI jf bfjLfr lONdy. jwsI bfg vflI ijQy ieiqhfisk gurdvfrf qy qlf sI, misaf lgdI qy asIN EQy vI bfjLfr lONdy. hor vI keI lok ieh kMm krdy sn. Kfx nUM lMgr coN rotI iml jFdI sI. akflI lIzr mfstr qfrf isMG aqy mflvy dy akflI lIzr sMpUrn isMG rfmF nUM mYN pihlI vfr ies gurdvfry hI vyiKaf sI qy AuhnF dIaF spIcF vI suxIaF sn. QoVHI QoVHI pMjfbI sUby dI gwl hox lg peI sI. bfpU akflI hox kr ky sfrI Aumr nIlI pg hI bMnHdf irhf qy moricaF ivc jylHF ktx kfrn AuhdI awl jQydfr pY geI sI. hnyrf hox qy mihqy nUM muVidaF rfh ivcoN psUaF leI lokF dy brfny KyqF coN Augy CoilaF dy bUty pwut lYNdy. tftF ivcoN ColIaf kZ ky mF bVI svfdI sbjLI bxfAuNdI jo mtrF nfloN vI ijLafdf svfd lgdI. bfkI bUty psUaF agy sut idMdy. mYnUM bfjLfr lOxf qy Coly putx df kMm cMgf nf lgdf pr Gr bfr Cz ky AujVn ipCoN iZz nUM Julkf dyx leI ieh kuJ krnf vkq dI loV sI. ies kMm ivcoN1950 dy sLurU qk asIN do ZfeI hjLfr rupey joV ley jo Aus vyly bVI vzI rkm smJI jFdI sI. eyny pYsy vfhI dy kMm kdy vI nhIN bx skdy sn. bfpU kihMdf ik jdoN qUM dsvIN kr ky kflj dfKl hoeyNgf qF ieh pYsy qyry kMm aOxgy qy jo bc gey qy hor af gey Auh qyry ivafh qy lfvFgy. mYN mMzI ivcoN vDIaf busLrt qy pfjfmf svf ilaf. skUl ivc qy ipMz ivc myrI tOhr ho geI. bUt vI vDIaf lY ley. dOV lfAux leI PlIt vI KrId ley ijnHF dy jLor nfl qsmy bMnH ky mYN hostl coN Bj ky biTMzy af jFdf. ieQoN srsy vflI inkI gzI PV ky keI vfr cldI gzI coN ijQoN mihqf nyVy pYNdf ryqy ivc Cfl mfr dyNdf qy Bwj ky Gr af jFdf. sLyrgVH stysLn qoN Auqr ky mihqy jx leI bhuq qurnf pYNdf sI. mfrc 1950 ivc dsvIN dy iemiqhfn dyx leI sYNtr sLivMdrf hfeI skUl goinafxf mMzI dy ividafrQIaF leI sYNtr kotkpUrf bixaf sI. ijQo iek sVk mogy nUM qy iek biTMzy vwl nUM jFdI sI, EQy iksy QF sfnUM Tihrfieaf igaf. jo mfstr sfzy nfl afey sn, Auh sLfm nUM dfrU pI lYNdy aqy asIN ipkcr vyKx AuT jFdy. keI vfr kuJ Xfd nf hox kr ky asIN prcy dyx nf jFdy, pricaF ivc CutIaF hoeIaF qF mYN mihqy af igaf. bfpU puCx lgf ik prcy ikhy ijhy hoey af. mYN eynf ikhf ik nqIjf inklx qy hI pqf lgygf. mF nUM pqf lg igaf sI ik mYN biTMzy jf ky Kyl ivMhdf sF qy kot kpUry vI. pYsy AujfVdf sF qy pVHfeI ivc iDafn nhIN idMdf sF. CwutI kwt ky jdoN mYN bfkI dy rihMdy prcy dyx leI biTMzy qoN kot kpUry vflI gzI ivc jf irhf sF qy ijs zby ivc bYTf, Es ivc puls vfly iek afdmI nUM hQkVIaF qy byVIaF pf ky jylH nUM iljf rhy sn. zby dy sfry musfPrF df iDafn Es Aucy lMmy Kqrnfk kYdI ny iKicaf hoieaf sI ijs bfry puls vfly dws rhy sn ik ies zfkU ny keI kql kIqy hn. ies zfkU dIaF aKbfrF ivc Poto CpIaF sn qy PVfAux vfly nUM srkfr vwloN ienfm idqf jfxf sI. mYNnUM ieMj lgf ik iek dm msLhUr hox leI zfkU bx jfxf sB qoN vDIaf qrIkf hY pr kql krn vfly zfkU nUM PFsI dI sjL ho skdI sI qy mYnUM afpxI soc qy bVf gwusf afieaf. nF msLhUr krn dy qrIky mYN idn rfq socdf rihMdf. iPlmF vyK vyK mYnUM lwgx lwg ipaf ik mYN aYktr bx skdf hF aqy nfvl pVH pVH ky aihsfs hoieaf ik mYN lyKk bx skdf hF jd ik myrIaF kuJ khfxIaF kuJ rsfilaF ivc Cp vI geIaF sn. afpxy afp ivc mYN pqf nhIN afpxy afp nUM kI kuJ smJI bYTf sF aqy skUl dI pVHfeI vwl iDafn nhIN idqf sI. mF nUM swLk sI ik myrf mn mihk ipCy lwgf rihMdf sI qy mYN pVHfeI df iKafl Cz idqf sI. Auh smJdI sI ik mYN ivgV irhf sF. pVHfeI Gwt krdf sF qy mMzUaf ijLfadf vyKdf qy hor bymqlb ikqfbF pVHdf rihMdf sF. Gr idaF qoN pYsy mMgxy vI AuhnF nUM bVy cuBx lg pey sn. prcy Kqm hoey qy mYN kot kpUry qo biTMzy af ky ijs CotI gzI ivc syLrgVH jfx leI ciVHaf qF Aus ivc bfpU qy myrI BUaf bYTy sn. BUaf nUM mYN pfiksqfn bnx qoN bfad pihlI vfr imilaf sF. Aus bhuq ipafr nfl myrf mQf cuMimaf, jPI ivc ilaf qy nfl hI nvIN QF qy jLmIn alft ho jfx dy kuJ kfgjL PVfANuidaF qy vDfeIaF idMdI kihx lwgI ik myrf puq iPr muribaF df mflk bx igaf hY. bfpU ny disaf ik jlMDroN sfnUM pfiksqfn ivc CzI jLmIn bdly ipMz gudVZMzI, qihsIl qy ijLlf iProjLpur 47 ivc pkI jLmIn alft ho geI sI. agly sfl Cy mhIinaF ivc asIN mihqy vflI jLmIn Cz ky agly ipMz cly jfvFgy. dsvIN df nqIjf ajy keI hPiqaF nUM inklxf sI. ijho ijhy prcy hoey sn, AuhnF qoN eynf pqf qF lg igaf sI pfs hox vflI koeI afs nhIN sI. iPr vI jd qk nqIjf nhIN sI inkldf, Enf icr qk BivK bfry koeI pqf nhIN sI. ieh gwl hOlI hOlI sfry ipMz ivc PYl geI ik sfnUM hor ipMz jLmIn alft ho geI hY aqy asIN sfl Cy mhIny ivc ieh ipMz qy ieh Gr Cz jfvFgy. ies gl df pqf mihk qy Auhdy Gr vfilaF nUM vI lg igaf sI. iPr kuJ icr bfad mihk df ipE vI Kbr ilafieaf ik AuhnF nUM vI irafsq PrIdkot ivc ipMz mrfVHFvfly qoN agy bIkfnyr nihr dy kMZy iek ipMz ivc jLmIn alft ho geI sI qy Auh vI sfl Cy mhIny ivc ieh ipMz Cz ky nvyN QF cly jfxgy. grmIaF sLurU ho cukIaF sn. isMgly dy bfg ivcoN keI vfr morF dy pYlF pfAux qy kUkx dIaF afvfjLF afAuNdIaF jo muitafrF dy mnF nUM mihkx lf dyNdIaF. mYN qy bfpU kdy kdy nfl dy ipMzF ivc bfjLfr lfAux vI cly jFdy. mYN mfl zMgr cfr ilafAuNdf. mihk df sfhmxf huMdf qF vyK ky pihlF Auh muskrf pYNdI. iPr AuhdIaF aKF nIvIaF ho jFdIaF. myrf jI krdf ik Auh hux aKF nIvIaF krnIaF Cz dyvy. aKF cuk ky myry vwl vyKy qy mYN Auhdy vwl. myrf jI ieh vI krdf ik AuhnUM dwsF ik qUM dunIaf dI sB qoN sohxI kuVI eyN. mYN nrigs qy surIeaf nUM iek iPlm ivc vyiKaf sI pr Auh qyry agy hyc hn. drvfjLy ivc afsf pfsf vyK ky Auh kuJ icr leI KVHI ho jFdI qy kuJ ivQ qy mYN vI KVHf rihMdf. pwqf vI ihwldf qF KOP Cf jFdf ik koeI af nf jfvy qy vyK nf lvy. drvfjLy aMdrly GrF vwl KulHdy bUihaF vwl Auhdf vI iDafn huMdf qy myrf vI. iek idn jd myrI mF vI Gr nhIN sI qy AuhdI vI, mYN keI hPiqaF qoN ilaf ky rKIaF kwc dIaF cUVIaF Auhdy hQF ivc cVHf idqIaF. AusdIaF bfhvF ikMnIaF KUbsUrq qy guMdvIaF sn, ies df pqf qF Es vyly hI lwgf jd Aus ny afpxIaF ihrnI vrgIaF msq qy KUbsUrq aKF AucIaF cuk ky kMKIaF myry jvfnI cVH rhy ichry vwl bVy moh nfl vyiKaf qy afpxIaF gorIaF bfhF myry gl dvfly vl idqIaF. pqf nhIN muV ky kdI vI nf afAux vflf Auh vkq EQy ruk ikAuN nf igaf jd Ausdy koml klIaF dIaF pwqIaF vrgy kuafry bulH myry bwulHF nMU afpxy smJ ky cuMm rhy sn. dsvIN coN Pyl ho jfxf gvFZI cfnx isMG ny afpxI Gr vflI qy DI leI kpVy isAux vflI msLIn ilaf idqI qy mihk ny eyDroN EDroN ktfeI df kMm iswK ky kpVy sIx df kMm sLurU kr idqf sI. ies qrHF AuhnF dy Gr ijQy sUt qy Ggry isvfx vflIaF qIvIaF df afxf jfxf sLrU ho igaf, EQy AuhnF dy prvfr leI amdn df ijLrIaf vI bx igaf. AuhnF nUM alft hoeI brfnI jLmIn dI afmdn vI bhuq Gwt sI. ipMz ivc ies gwl df lokF nUM pqf lg igaf sI ik ieh dovyN Gr hux mihqf Cz ky aglIaF alft hoeIaF jLmInF vfly ipMzF nUM cly jfxgy. keI vfr aFZxF gvFZxF af ky myrI mF nUM kihMdIaF ik qusIN ieh ipMz Cz ky nf jfE. vfhvf quhfzy nfl idl lwgf hoieaf hY pr lfhOr dy ijnHF jwtF nUM sfzy vflI jLmIn qy Gr alft ho gey 48 sn, AuhnF ny mihqy dy gyVy mfrny sLurU kr idqy sn. bfpU ny sfP kih idqf sI ik sfnUM AuTidaF Gto Gt Cy mhIny lg jfxgy. AuhnF ny vI CyqI Gr KflI krn leI koeI qwdI nhIN sI idqI. pfiksqfn ivcly ipMz Czx aqy ieh ipMz Czx ivc Prk aYnf sI ik Auh ipMz, Gr qy jLmInF afpxIaF jfnF bcfAux leI CzxIaF peIaF sn pr hux vflf Gr qy jLmIn pkI alftmYNt hox qy cMgy muV vsyby kr ky CzxIaF pY rhIaF sn. pr nf qF hux mOq df zr sI aqy nf hI rfqo rfq ipMz Czx df koeI jrvfxf sLfhI hukm sI. eynf Prk jLrUr sI ik hux ies ipMz ijQy iqMn sfl qoN vD df smF ho cilaf sI, idl lg igaf sI. ies ipMz nUM Czx ligaF kfljy nUM QoVHy QoVHy hOl pYNdy sn. mflvy dI bolI qy klcr mYN ies ipMz ivcoN iswiKaf sI qy bcpn nUM alivdf kih ky jvfnI dIaF dihlIjLF ivc pYr riKaf sI. ies ipMz dIaF mlvYxF ny myry aMdr ipafr krn dI ag bfl idqI sI qy mihk ny vwl disaf sI ik bfkI irsLiqaF qoN ielfvf iek hor irsLqf vI huMdf hY ijQoNN hfx nUM hfx dI qlfsL sLurU huMdI hY. ies dy qjrby dy syk ivcoN agy jf ky mYN keI khfxIaF ilKIaF sn qy afpxy nfvl “pIlf gulfb” ivc mihk pfqr df nF “mukqI” rK ky pMjfbI dy duKFq nfvlF ivc vfDf kIqf sI. hnyrIaF qy itibaF ivc iGry ies brfnI jLmIn dy ipMz ivcoN myry aMdr dy lyKk df jnm hoieaf sI qy myry lyKk dy qOr qy jfxy jfx df muZ bJ igaf sI. hux mYN dsvIN dy rIjLlt dI AuzIk kr irhf sF. BfvyN mYnUM pqf sI ik pfs hox vflI koeI AumId nhIN sI pr Kvry pfs ho eI jfvF, ieh kwuqy Jfk jLrUr lwgI rihMdI sI. grIbI qF ajy vI gozy gozy cVHI hoeI sI qy kMDfiVAuN nhIN AuqrI sI pr ijs hflIN pfiksqfn ivcoN iqMnIN kpVIN inkl ky afey sF, Auh hflfq bdl gey sn. bfpU iPr kihx lg ipaf sI ik nvIN jLmIn qoN afmdn hox lg peI qF Auh mYnUM vlfieq pVHn leI jLrUr Byjygf qy iPr jd mYN vlfieq pfs kr ky afvFgf qF ikqy izptI kimsLnr lgFgf qy bfpU df suPnf pUrf ho jfvygf. pr mYnUM hux pVHn ivc koeI idlcspI nhIN rih geI sI. myry idl ivc idn rfq ieh iKafl afAuNdf ik jy mYnUM koeI nOkrI iml jfvy qF pVHfeI bfad ivc huMdI rhygI. pVHfeI krn leI sfrI Aumr bfkI peI sI. pr myry vrgy 15 sfl dy muMzy nUM ijs ny hfly dsvIN vI pfs nhIN sI kIqI, nOkrI ikQoN iml skdI sI. iek vfr bwcf kMpnI dy kuJ muMzy mYN POjI vrdIaF ivc gwzI ivc cVHy pUny nUM jFdy vyKy sn. AuhnF dI Aumr myry hfx dI sI. eynf ku pqf lwgf ik iehnF dI BrqI PrId kot huMdI sI. iek idn skUl qoN nqIjf pqf krn dy bhfny mYN GroN PrIdkot clf igaf qy stysLn qoN Auqr ky rfjy df mihl lMG ky ijAuN pYdl sfrf PrIdkot twp igaf qy kot kpUry phuMc igaf pr mYnUM ikqy bwcf kMpnI ivc BrqI krn vfilaF df itkfxf nf lBf qy nf hI zridaF mYN iksy koloN puiCaf hI. PrIdkot df kflj vI mYN pihlI vfr vyiKaf qy kflj ivc dfKl ho ky pVHn dI rIJ iPr myry mn ivc AuT KloqI. qur iPr ky qy kot kpUry qoN gzI PV ky mYN iPr biTMzy af igaf qy ikly lfgy pYNdy iek gurdvfry ivc rfq kwtI. EQy hI mYnUM DMnf isMG gulsLn iml igaf jo kvIsLrI krdf sI. mYN Auhdy nfl jfx pCfx bxfeI ik mYN pVHdf hF aqy pricaF ivc khfxIaF ilKdf hF. Auh sux ky KusL hoieaf qy lfgy iek cfh dI dukfn qy iljf ky cfh bxvf ky ipafeI. myrf hOslf vDfieaf ik ilKfrI bnxf bVI vzI gwl huMdI hY. Aus nUM Kud vI ilKx df bVf sLOk sI pr AuhdIaF ilKqF ajy ikqy CpIaF nhIN sn. Auhny kdI kdI imldy rihx leI ikhf qy mYnUM KusLI hoeI ik Gto Gwt iek bMdf jIhdf lokF ivc nF sI, myrf vfkP bx igaf sI. agly idn biTMizEN qur ky mYN mihqy af igaf qy Gr vfly myry nqIjy dI AuzIk kr rhy sn. mYN disaf ik hfly nqIjf nhIN afieaf. grmIaF sLrU ho geIaF sn pr mYN ivhlf sF. kdI kdI mJ qy gAU nUM iek kwsI kMZy cfrn leI lY jFdf. bfpU nfl lfgy dy iek ipMz ivc bfjLfr lfAux igaf qF Es ipMzoN iek CotI jhI BUry rMg dI kwuqI sfzI KoqI mgr lg geI. iesdf nF asIN cYrI rK ilaf. ieh bhuqf myry nfl rihMdI qy jdoN mYN psU cfrx leI jFdf qF myry nfl huMdI. Kfl dy bMinaF qy Augy srF ivc luky iqwqrF nUM Auzf ky AuhnF mgr bVI PurqI nfl dOVdI. iqwqr dI qIjI AuzfrI qy kdI kdI Auh iqwqr dboc lYNdI qy hMBy hoey iqwqr nUM dMdF Qly lYY ky Auh myry kol af jFdI. kdI kdI iqwqr lMmI AuzfrI mfr kwsI qoN pfr clf jFdf qF cYrI qoN kwsI pfr nf huMdI qy Auh vfps muV afAuNdI. kwsI dy afr pfr JMgIaF ivc keI vfr mor pYlF pONdy qy 49 afvfjLF kZdy ids pYNdy. hrnF dIaF zfrF vI qurIaF iPrdIaF idsdIaF. kdI kdI roJ vI ids pYNdy. myrf jIa krdf ik morF vwl vyKdf hI rhF qy keI vfr AuhnF dy izgy KMB iekTy kr lYNdf ijs dIaF pKIaF vI bx jFdIaF sn. iek vfr mYN Joly ivc pf ky ikMny sfry KMB iekTy kr ky lY aFdy qy corI mihk nUM dy idqy. KMb dyx qoN pihlF mYN iek KMB Auhdy KUbsUrq ichry qoN polf ijhf Pyiraf qy AuhdIaF gorIaF bfhvF qy lMU kMzy KVHy ho gey. Aus nIvIN pf leI qy drvfjLy qy KVkf hox nfl Bwj ky afpxy Gr vfly pfsy clI geI. cwl rhI ies KfmosL muhbq ivc ajy qk asIN jLbfn sFJI nhIN sI kIqI. bfpU nvIN jLmIn df kbjLf lYx leI ijLlf iProjLpur dy ipMz gudVzMZI clf igaf. bhuq idnF bfad muiVaf qF Auh bVf KusL sI. EQoN cOl qy imrcF vI lY ky afieaf sI. dsdf ik 42 eykV imlI jLmIn ivc 22 eykVF nUM iCmfhI nihr df pfxI lgdf hY. Zol JvwklI, gfDI qy kwuqy dy itk itk krn itMzF vflf iek KUh vI alft hoieaf hY. pfxI bhuq Aucf hY qy GVy Br ky ilfax dI koeI loV nhIN hY. jdoN bldF dy Kopy dy ky qy gfDI qy bih ky bld ihkI dy hn qF KUh df pfxI itMzF ivcoN lohy pfVCy ivc af ky izgdf hY qy EQoN agy zUMGy kwcy cubcy ivc. Es qoN agy KflIaF nfl pYlIaF ivc jFdf hY. TMZy pfxI nfl nhfAux df svfd af jFdf hY. bfkI dI jLmIn ivc sVkVf qy kfny Augy hoey hn. ies jLmIn nUM dfBx kihMdy hn, bfkI dI nUM nihrI qy cfhI. dB dy kMzy bVy iqKy hn qy pYr dy mfs ivc hI Bur jFdy hn qy bVI pIV krdy hn. KflI jLmIn ivc pohlI vI AuGI hoeI af qy ikqy ikqy jLmIn kwlr vflI vI hY. Psl bhuq huMdI hY. alft hoeI jLmIn “byrIaF vflf KUh” kr ky vjdI hY. afsy pfsy bhuq byrIaF hn ijnHF nUM by bhf byr bVy imTy lgdy hn. vYsy qF ipMz gudVZMzI ivc knfl QF dy afhfqy ivc iek pfsy bixaf kfinaF df bixaf Cwpr qy Cotf ijhf kwcf koTf vI alft ho igaf hY pr jLmIn dUr hox kr ky irhfiesL KUh qy eI rKxI af ijQy pihlF eI iek kcf koTf hY. psUaF leI qy afe gey leI rfey iswK kfinaF qy srkVy dIaF do JugIaF pf dyxgy. bfkI sfry ipMz ivc koeI pwkf koTf nhIN hY. ieh aqy lfgy dy anykF hor muslmfnI ipMz nvfb mmdot dy sn. hux ienHF nUM imMtgumrI coN AujV ky afey byjLmIny rfey iswK mujLfry vhuMdy hn. ieh hn mony pr afpxy afp nUM rfey iswK aKvfAuNdy hn. dUr dUr qk jLmInF KflI peIaF hn ikAuNik hfly qk alftI nhIN afey qy kfnf eynf ijLafdf hY ik hQ qy hQ mfr ky bMdf kfinaF ivc luk jfvy qF lB nhIN skdf. kfinaF dy jMgl ivc shy, sUr, swp, igwdV qy iqwqr afm qury iPrdy hn pr kfsLq hyTlI jLmIn DfeIN (cOl), kpfh, imrcF, kmfd, kxk qy crHI nUM bVI JldI hY. piTaF dI koeI prvfh nhIN sI. nvIN jLmIn bfry bfpU qoN sux ky mn KusL ho igaf qy ipMz df klpq nksLf myry mn ivc bnxf sLurU ho igaf. bfpU ny ieh vI disaf ik sfzI jLmIn nUM ijhVy rfey iswK mujLfry vhuMdy hn, Auh ieh vI kihMdy hn ik iek idn pMzq jvfhr lfl nihrU ny iProjLpur afAuxf hY aqy Auhny sfry mujLfiraF nUM jLmIn df pwkf kbjLf dy dyxf hY. bfpU ny ieh vI disaf ik rfey iswK isLkfr dy bVy sLukIn hn aqy briCaF nfl sUr mfr lYNdy sn jo bVf aOKf kMm hY. rfey iswK sUr qoN ielfvf PfhI lf ky shy aqy iqwqr PVn qy CpVF aqy zuMbF coN mCI PVn dy vI bVy kfrIgr hn. AuhnF dy inky inky muMzy vI mfl cfrn gey GoVy dI pUC dy vflF dIaF PfhIaF bxf ky iqqr PV lYNdy hn. rUVI mfrkf dysI dfrU vI bVI kZdy qy pINdy hn. afps ivc lVdyy iBVdy vI bhuq hn. iProjLpur dI byt ivc PfijLlkf qk sqluj diraf dI ihMdosqfn vwl pYNdI vKI ivc ieh vzI igxqI ivc vsy hoey hn. iek idn hfkU rf (iek monf rfey iswK) lBdf lBfAuNdf, puCdf puCfAuNdf mihqy sfzy Gr af igaf. Auhdf rMg kflf qy bolI bVI vKrI sI qy vyKx nUM jFglI lgdf sI. hr gwl ivc “muV cf lMbrdfrf” jLrUr kihMdf qy mYnUM AuhdI bolI dI pUrI qrHF smJ nhIN afAuNdI sI. Auh bfpU nUM lMbrdfr qy mF nUM lMbVdfrnI kih ky qy dohF dy pYrIN hQ lfieaf. mYnUM kfkf jI jF Cotf srdfr kih ky myry vI pYrIN hQ lfieaf. Auh cOl qy aftf lY ky afieaf sI. Auh bfpU qoN ihwsy qy jLmIn vhux dI iejfjLq lYx afieaf sI. bfpU jLmIn Auhdy dUjy Brf kflU rf nUM dy afieaf sI pr dohF BrfvF dI afpo ivc bxdI nhIN sI. hfkU rf keI idn mihqy sfzy Gr irhf qy mfl zMgr nUM pTy afid pONdf irhf qy mJ dI Dfr vI kZ idMdf. bfpU ny Aus nUM aDI jLmIn vfhux leI kih idqf qy duD dyx vflI mJ qoN ielfvf kuJ psU Auhdy agy lf idqy ijnHF nUM qor ky Auh iqMn cfr idnF ivc iProjLpuroN 20 mIl agy pYNdy ipMz gudVZMzI lY 50 igaf. hfkU rfa iek gDI vI nfl lY igaf ikENik Es ipMz ivc iksy kol koeI gwzf nhIN sI aqy vfhI ivc pTy ilafAux aqy mMzI Psl iljfx qy dfxy ipsfx leI KoqI bVI kMm afAuNdI sI. bMdy nUM isr qy pMz cuk ky nhIN jfxf pYNdf sI. EdoN ajy qk pMjfb ivc trYktr nhIN sn afey. nqIjf inkilaf qy sfrI klfs Pyl sI. mYN vI Pyl sF. mF gflF kZ rhI sI pr bfpU ny kuJ nf ikhf qy hOslf kr ky dobfrf iemiqhfn dyx leI Esy skUl ivc hI pVHx jfx leI kih idqf. mYN bhuq Audfs ho igaf sF. mYN ZTy mn nfl skUl jfx dI soc irhf sF. keI vfr cup cfp drvfjLy ivc mMjI zfh ky bYT jFdf jF lyt jFdf. sLfhF df amrnfQ isMglf vI Pyl ho igaf sI. Es ny vI dobfrf aYs zI skUl biTMzy dfKl hox df PYslf kr ilaf sI. mYNnUM eynI smJ af geI sI ik bhuqIaF ipkcrF vyKx qy nfvl pVHn kfrn myrf mn skUl dI pVHfeI qoN Aucft ho igaf sI qy kuJ mihk vI myry mn dy aqy myry myry afly dvfly iKlr geI sI. mihk nUM vI pqf lg igaf sI ik mYN Pyl ho igaf sF. skUl ivc dobfrf dfKl hox qoN pihlF mYN iek idn drvfjLy ivc mMjy qy sFJI QMmI nfl Zo lfeIN bYTf sF ik Auh drvfjLy ivc afeI, mYnUM Audfs vyiKaf. sfzy Gr aMdr geI qy myry bsqy ivcoN kuJ ikqfbF kZ ky myry agy pVHn leI kr idqIaF. Auhdy ichry dy hfv Bfv dws rhy sn ik myry Pyl hox df Aus nUM vI bVf sdmf phuMicaf sI. agy Auh muskrf ky nIvIN pf lYNdI sI. hux Auh nf muskrFdI sI qy nf hI nIvIN pONdI sI sgoN Auhdy vwl vyK ky mYN nIvIN pf lYNdf sF. kuJ idnF bfad jdoN mYN dobfrf skUl ivc dfKl hox leI GroN drvfjLy kol phuMicaf qy mF pVHfeI vl iDafn dyx dI icqfvnI dy ky qy myrf isr plos ky muV geI qF Auh PurqI nfl afeI qy iek Jolf myry hQ ivc PVf ky qurq muV geI. stysLn dy rsqy ivc af ky mYN vyiKaf ik qxIaF vfly Joly ivc dysI iGE dI iek pIpI qy rMg brMgIaF bUtIaF vflf hQ df kiZaf iek rumfl sI ijs qy bfg coN AuzdIaF icVIaF qy lfl cuMJ vflf qoqf kiZaf hoieaf sI. iehnF icVIaf aqy qoqy dIaF aKF ivc pqf nhIN ikMny ku supxy smoey hoey sn. mYnUM ieMj ligaf ik ies kZy hoey bUtIaF vfly rumfl qy dysI iGE dI pIpI ivc myry Pyl hox dy pqf nhIN ikMny ku AulFBy luky hoey sn. mfvF DIaF dI kuwt grmIaF dI iek sLfm nUM mYN mihqy afieaf qF bfpU kihx lwgf ik jy mYN cfhF qF goinafxf mMzI vfly skUl dI bjfey mYN iProjLpur dy iksy skUl ivc dfKl ho jfvF qy EQy hI hostl ivc rih ky pVHfeI krF. EQoN pkI alft hoeI jLmIn vfly ipMz vI mhIny ivc iek do vfr gyVf mfr jfieaf krF. mYN ikhf ik mYN mMzI vfly skUl dobfrf dfKl ho ky mYN afpxy afp nUM pVHfeI ivc KoB ilaf hY. nfly mihqf CzidaF CzidaF sfl Cy mhIny lg jfxy hn. iProjLpur vzf sLihr hY aqy mYnUM EQy koeI jfxdf vI nhIN. ies leI eyQy eI TIk af. Pyl hoey muMizaF ivcoN keI qF skUl Cz gey sn aqy kuJ dobfrf dfKl ho gey sn. nhIaFvflf ipMz koloN biTMzy nUM jFdI rylvy lfeIn dy dUjy pfsy hostl dy bfhr iek CpV sI ijs dy kMZy qy iek bhuq vzf bohV df rwuK sI. mYN aksr sLfm nUM ies bohV Auqy cVH ky tfhixaF dy 51 ivckfr bxy iek QF qy bYT jFdf qy pVHdf rihMdf. keI vfr hostl dy nfl rihMdy muMizaF nUM pqf vI nf lgdf ik mYN ikQy clf jFdf sF. jdoN kotkpUry mfrc ivc iemiqhfn dyx df sYNtr bixaf sI qF EQoN df iek bVf KUbsUrq muMzf bldyv jo bVy kImqI qy KUbsUrq kpVy pihxdf sI, myrf dosq bx igaf. amIr hox kr ky Auh keI vfr mYnUM jF myry nfl idaF nUM cfh nfl pystrI jF kyk lY ky Kvf dyNdf. ieh sfnUM bVy svfd lgdy qy bldyv sfnUM afpxy nfloN bVf vzf vzf lgdf qy asIN Auhdf ruab ijhf vI mMndy. iek vfr Es ikhf ik mYN aYktr bnx leI bMbeI vI jf afieaf hF aqy bMbeI qoN swp dI Kwl dy bUt lY ky afieaf hF. asIN Auhdf swc mMn lYNdy aqy Es nUM iksy idn swp dI Kwl dy bxy hoey bUt pf ky afAux leI kihMdy. keI vfr Es nfl biTMzy stysLn qy qury iPridaF myl ho jFdf. hr vfr Ausdy kpVy vDIaf pfey huMdy. AuhdI jyb ivc pYsy vI huMdy aqy Auh sfnUM stysLn qy cfh vycx vycx vfilaF cfh KrId ky jLrUr ipafAuNdf qy cfh nfl kuJ nf kuJ Kfx leI vI jLrUr lYNdf. krIm rol mYN ijLMdgI ivc pihlI vfr biTMzy dy rylvy stysLn qy hI KfDy. Auh kdI itkt nhIN lYNdf sI aqy kihMdf ik rylvy vfly bhuqy AuhnUM jfxdy sn. pqf nhIN Auh GroN ikMnf ku amIr sI pr bhuq ipCoN jdoN mYN afr aYs zI kflj iProjLpur dfKl ho igaf sF qF kotkpUry jf ky AuhnUM lB ilaf qF Auh afpxy ipE dI trMkF dI dukfn qy bYTf sI qy pVHfeI Cz igaf sI. mYN AuhnUM afpxf kflj df aqf pqf ilKf idqf qy Auh kdI kdI mYnUM imlx leI af jFdf qy iPr hor kuJ sflF ipCoN pqf lgf ik Auh ies dunIaf ivc nhIN irhf sI. mYN soicaf Aus dy bgYr kotkpUry ivc hux myrf kOx sI. vYsy vI mYN kot kpUry nUM psMd nhIN krdf sF ijQy sYNtr bnx nfl myrI pVHfeI ivc ivGn ipaf qy sLyK iclI vfly suPny lYx vflf mYN dsvIN ivcoN hI Pyl ho igaf sF. mYnUM klfs ivc pVHidaF pVHidaF idmfgI qOr qy gYr hfjL hox dI afdq pY geI sI. tIcr jo pVHf irhf huMdf, mYN Gt suxdf aqy iKaflF dy GoVy duVf ky ikDry hor phuMc jFdf. idny supxy lYx dI afdq iPlmF vyK vyK aqy nfvl pVH pVH ky pY geI sI. pqf nhIN ieh afdq cMgI jF mfVI pr ieh myrf nuksfn kr rhI sI. grmIaF dI iek sLfm hfly rfq ivc nhIN sI bdlI. mF gurdvfry coN rihrfs df pfT sux ky aqy mQf tyk ky muVI hI sI ik nfl dy GroN mihk qy AuhdI mF nUM cfnx isMG vwloN kut mfr aqy gflF dIaF afvfjLF sfzy pfsy sux rhIaF sn. mF DI dIaF roNdIaF dIaF afvfjLF af rhIaF sn ik sfnUM bcfE nhIN qF ieh sfnUM mfr dyvygf. kuJ icr qF mYN bfpU qy myrI mF rox iptx, kuwt qy gflF dIaF avfjLf suxdy rhy pr jd ieh bMd nf hoeIaF qF bfpU myrI mF dy mnHf krn dy bfvjUd Es pfsy clf igaf. cfnx isuhM ny sLrfb pIqI hoeI sI. bfpU dy jfx qy Auh kutxoN qF ht igaf pr gflF dIaF afvfjLF ajy vI af rhIaF sn. bfpU ny cfnx ishuM nUM smJfieaf ik iehnF grIbnIaF nUM ikAuN kwutdf eyN qF agoN kihx lgf qYnUM nhIN pqf jQydfrf iehnF ny bVf gMd pfieaf hoieaf hY. bfpU ny iPr ikhf jvfn jnfh DI nUM nhIN kuwtIdf huMdf qF jf ky cMnx ishuM hitaf pr dohF mfvF DIaF ajy vI ro rhIaF sn aqy lgdf sI ik AuhnF nUM cMnx ishuM ny bhuq kwuitaf sI. agly idn nmosLI dIaF mfrIaF mfvF DIaF bfhr nhIN inkl rhIaF sn qy mYN vyiKaf ik mihk dy KUbsUrq ichry qy stF dy insLfn sn. myrI mF ny mYnUM mihk dy Gr vwl JfqI mfrn qoN htk idqf sI qy afpxI pVHfeI vwl iDafn dyx leI kihMdI rihMdI. ijs idn vI cMnx ishuM sLrfb pI ky afAuNdf, mfvF DIaF df kutfpf jLrUr krdf. hux bfpU dy smJfAux qy vI nhIN smJdf sI. mihk hux bhuqf aMdr eI vVI rihMdI qy cup cfp rihMdI. jy ikqy tfkrf ho vI jFdf qF pfsf vwt ky lMG jFdI ijvyN iek dUjy nUM kdy vyiKaf vI nf hovy qy jfxdy vI nf hoeIey. mfvF DIaF nUM pYNdI kwut df pqf sfry ipMz ivc lg igaf sI. iek idn mihk dI iek shylI sMqo mYnUM amr nfQ isMglf dy bfg lfgy iml geI qy iek pfsy kr ky kihx lgI ik mihk sunyhf idMdI sI ik mYN AuhnUM ikqy lY jfvF ikAuNik Auhdf ipE dbvflI mMzI qoN prHF pYNdy iksy ipMz dy aDKVH anpVH jwt nfl Auhdf mMgxf krn vflf hY qy agly sfl hfV ivc Auhdf ivafh kr ky nvIN alft hoeI jLmIn qy clf jfvygf. mYN AuhdI gwl df koeI jvfb nf idqf. myry kol ies df jvfb vI koeI nhIN sI. mYN qF hux idn rfq imhnq kr irhf sF ik dobfrf dsvIN jmfq df iemiqhfn dyvF qy pfs ho ky aglyrI ividaf leI kflj ivc dfKl ho jfvF. 52 qIaF dy idn hox kr ky ivafhIaF muitafrF pykIN afeIaF hoeIaF sn. CpV qy KUh lfgly ruKF qy kuVIaF pINGF JUtdIaF,gIq gONdIaF, igwDf pONdIaF qy ncdIaF. GrF coN pUVy pkx dIaF KusLbUaF afAuNdIaF. muMzy vI kuVIaF qoN QoVHf pfsy ho ky kOzI Kyzdy qy Guldy. BfvyN myrI Aumr pINGF JUtx qy hsx KyZx dI sI pr mYN afpxf ijLafdf iDafn pVHfeI vl rKdf sF. mihk dIaF shylIaF vI AuhnUM mjbUr kr ky qIaF ivc lY jFdIaF pr idsdf sI ik jo kuJ Auhdy Gr ivc huMdf sI, Es qoN Auh vI qIaF ivc af ky bhuqI KusL nhIN sI. qIaF lgIaF huMdIaF qy mYN EQoN irhf huMdf qF hux mihk myry vwl ivMhdI nhIN sI. kuVIaF mYnUM qury jFdy nUM vyK ky iesLfrf vI krdIaF sn pr Auh muK moV lYNdI sI. ieh idn Kqm ho gey qy grmIaF dIaF CutIaF vI Kqm ho geIaF. mYN skUl nUM qur igaf qy bfpU ijs ny hux bfjLfr lfAuxf Cz idqf sI, nvIN alft hoeI jLmIn vfly ipMz nUM clf igaf. mF ajy bfjLfr lOx df kMm Czx dy hk ivc nhIN sI ikENik nkd pYsy Gr af jFdy sn. jdoN vI Auh jFdf qF ijMnf ku Gr df sfmfn nfl iljf huMdf, lY jFdf. mYnUM vI bfpU ny ikhf ik sqMbr dy aKIr ivc mYN vI nvIN alft hoeI jLmIn qy afvF ikAuNik Jonf pk ky JfiVaf jfxf sI. Jony df JfV vI ies vfr bhuq sI. mMzI Jonf vyc ky bfpU kol vfhvf pYsy ho jfxy sn. bfpU dwsx lwgf ik ipMz gudVZMzI ikvyN pujxf hY. iProjLpur CfAuxI dy rylvy stysLn qoN PfiljLkf vflI gzI PV ky Jok tihl isMG stysLn qoN pMj Cy koh qur ky gudVZMzI af jfeIdf hY. sfry rfh ivc koeI ipMz nhIN afAuNdf qy sfrf rfh zFzf mINzf hI hY. jy Jok tihl isMG nhIN Auqrxf qF mMzI gurU hr shfey qoN Auqr ky vI af jfeIdf hY. ieQoN pYNzf QoVHf dUr pYNdf hY. rfq pY jy qF afVHqIaF dI dukfn qy rfq kwt ky svyry qur ky gudVZMzI af jfvIN. ipMzoN byrIaF vflf KUh puC ky af jfeIN. Kym isMG lMbrdfr df tbr jIhdf muMzf inrMjn nvyN ipMz qyQoN do sfl agy pVHdf huMdf sI. AuhnF nUM vI jLmIn eysy ipMz alft hoeI af qy AuhnF dI rhfiesL ipMz ivc eI af. jy hnyrf ho jfvy qF AuhnF dy Gr clf jfeIN. bfpU ny ieh vI disaf ik iProjLpur sLihr dI sbjLI mMzI dy bfhr iek afhfqy ivcoN iek bws vI iProjLpur nUM cldI hY. KfeI Pymy kI qk sVk pwkI hY aqy agy sfrI kwcI. kwcy rfh ivc imwtI Gwtf bhuq hY. bws idn ivc iek vfr hI cldI hY qy iehnUM lFibaF dI bws vI kihMdy hn. iehdf Brosf vI koeI nhIN. keI vfr keI keI idn cldI hI nhIN hY. pqf kr leIN. clo ipCly ipMzF df koeI vfkP qF gudVZMzI ipMz ivc af ky afbfd hoieaf hY. inrMjn jIhdf Cotf nF nMjI sI, kwd df lMmf sI qy vflI bfl df bhuq vDIaf iKzfrI sI. nyN ipMz vfly skUl ivc Auhdf bVf nF sI. myry idl ivc ies agly ipMz nUM vyKx dI bVI rIJ sI. sqMbr mhIny df aMq afieaf qF mYN bVI rIJ nfl goinafxf mMzI dy stysLn qoN iProjLpur jFdI gzI qy cVH igaf. hfly rfqF TMZIaF hoxIaF sLurU nhIN sI hoeIaF. sLfm pYx vflI jdoN ieh gzI iProjLpur stysLn qy phuMc geI. eyQoN jy mYN PfijLlkf vflI gzI PVdf sF qF Auhny rfq nUM mMzI gurU hr shfey phuMcxf sI qy afVHqIaF dI dukfn Es vyly bMd vI ho skdI sI. Jok tihl isMG Auqrx dI vI koeI quk nhIN sI. rfq EBV stysLn qy ikvyN irhf jf skdf sI. mYN soicaf ik ijQoN gzI dIaF itktF imldIaF hn, EQy bxy rfq vyitMg rUm qy iksy bMYNc qy lyt ky rfq lMGf lMGf leI jfvy aqy svyry PfijLLlkf jfx vflI gzI PVnI TIk rhygI. pr sfrI rfq bYNc qy ktxI kuJ vI aOKI sI. siqaF koeI jyb kqr lvy jF Jolf lY ky Bj jfvy qF kI bxygf. iProjLpur ivc iksy gurdvfry df vI pqf nhIN sI. EprI QF kr ky zr vI lgdf sI. BfvyN mYnUM do mhIinaF qk solvF sfl cVHn vflf sI pr qF vI mYN ajy inafxf eI sF. kuJ icr mYN afpxf Jolf isr hyT rK ky lyitaf vI pr nINd ikQy af rhI sI. bfhr sVk qy amr tfkI isnmy ivc cwl rhI pMjfbI iPlm BfeIaf jI df iesLiqhfr lgf hoieaf sI. mYN soicaf ik rfq vflf sLoa vyK ky iPr stysLn qy af jfvFgf qy svyr vflI gzI PV ky Jok tihl isMG clf jfvFgf qy agoN qur ky ipMz. iksy qoN mYN amr tfkI df rfh puiCaf qy pYdl cl ipaf. zI sI jYn kflj koloN lMG qy agoN aYl aYm aYWl skUl nUM muV ky qy Es qoN agy mogy vwl nUM jFdI vzI sVky kuJ icr qur ky iPr sjy muV ky amr tfkI agy phuMc igaf. quridaF kuJ vfr amr tfkI phuMcx df rfh puCxf ipaf sI. BuK lgI hox kr ky tfkI aigEN lMGdI sVk dy dUjy pfsy iek dukfn qoN pUrIaF Coly Kf ley aqy jdoN tfkI dIaF itktF KulHIaF qF Qrz klfs dI itkt lY ky rfq df sLoa vyiKaf. myry nfl bYTy sLihr dy iqMn cfr hor lfilaF dy mMuzy vI ieh ipkcr vyKx afey sn jo myry vfikP bx gey. jdoN mYN disaf ik sfnUM gudVZMzI ipMz ivc jLmIn alft hoeI af qF Auh 53 kihx lgy ik qUM rfq lUx mMzI ivc sfzI afVHq dI dukfn ivc kwt ky svyry sbjLI mMzI dy bfhroN clx vflI bws PV ky clf jfeIN. iPlm vyK ky asIN sfry qur ky rfq dy hnyry ivc bsqI tYNkF vflI qy rylvy df Pftk twp ky sYNtrl jylH iProjLpur dy ipCy pYNdI sVk jo koiVHaF dI bsqI ivcoN lMGdI sI, ivcoN huMdy hoey afKr kfPI rfq geI lUn mMzI ivc af gey ijQy AuhnF ny afpxI dukfn KulHvf ky mYnUM aMdr sOx leI QF dy idqI qy nfl ieh vI ikhf ik afpxI Psl sfzI afVHq qy ilafieaf krnI. aMdr grmI sI pr QoVHI spIz qy pKf cl irhf sI. Qky hox kr ky mYnUM CyqI hI nINd af geI. svyry AuTy qF rfq nUM afVHq dI dukfn df bUhf KolHx vfly ny cfh mMgvf ky ipafeI qy ksUrI gyt dy bfhr ijQoN PfijLlkf nUM bs cldI sI, AuQy ikvyN phuMcxf hY, smJf idqf. iProjLpur sLihr dIaF glIaF ivc biTMzy sLihr qy Auhdf aflf dvflf myrf sfrf pYdl gfihaf hoieaf sI qy mYN biTMzy dIaF glIaF qoN pUrI qrHF vfkP sF. EdoN biTMzf sLihr huMdf vI bhuq Cotf sI pr inafxI Aumr ivc vyKI hr sLYa vzI vzI lgdI hY aqy bVI ajIb qy aduBuq vI. vYsy vI myrI afdq jF sLOk sI ik mYN hr cIjL nUM afpxy aMdr smo lYxf chuMdf sF qy sLfied ies Aumry sfry ies qrHF hI socdy hn. keI vfr Auh kuJ krn nUM vI idl krdf jo smfjk, kfnUMnI jF nYiqk qOr qy mfVf smiJaf jFdf sI, ijvyN iek vfr biTMzy rylvy stysLn qy mYN jnfnf twtIaF ivc vV igaf qy iJVkF KfDIaF pr mn ivc jfxn dI Auqsukqf sI ik Prk kI hY. biTMzy stysLn qy ryVHI lf ky cfh, krIm rol, ibskut, kyk vycx vfilaF qoN pihlI vfr mYN pystrI jF kyk sxy kfgjL hI Kf ilaf sI. iesy qrHF pihlI vfr mYnUM ieh vI pqf nf lwgy ik cfh kwp 54 nfl pIxI hY jF Qly rKI plyt ivc. mYN jo aMdfjLf lf sikaf sF Auh isrP ieh sI ik jy jldI hovy Bfv gwzI turn vflI hovy qF grm cfh Qly plyt ivc pf ky pI lO ikENik plyt ivc TMZI jldI ho jFdI hY. jykr cfh vycx vfly df iDafn QoVHf eyDr EDr hovy qF iek aDI cIjL cuk ky mUMh ivc pf lO ijvyN dukfndfr qoN kuJ KrIdx qoN bfad JUMgf mMgx df bVf irvfj sI qy keI vfr kihxf ik JUMgf QoVHf idqf hY. kxk dIaF vfZIaF dy idnF ivc jdoN PlHy vfh ky kxk inklxI. qUVI qy kxk az az ho jfxI qF EQy ipVF ivc jf ky irVI jLrUr mMgxI. iPr ieh imwtI qy isty rly dfxy hwtI qy jf ky vycxy qy mrUMzf jF koeI hor cIjL lY ky KfxI. iProjLpur afVHq dI dukfn qoN mulqfnI gyt ijQoN PfijLlkf nUM bws cldI sI, ikvyN pujxf hY, dukfn qy kMm krn vfly ny smJf qF idqf sI pr bfhr af ky mYN gvfc igaf. iksy glI muhwly dI koeI vfkPIaq nhIN sI. ies sLihr dI bxfvt biTMzy nfloN kfPI vKrI sI. pihrfvf, bolI, lok qy dukfnF dy rMgF df vI Prk sI. mulqfnI gyt lBdf lBdf mYN muV ky lUn mMzI hI af jFdf sF. sMgdf iksy nUM ijLafdf puCdf vI nhIN sF. bVf BUl BuleIaF vflf sLihr sI iProjLpur. lUn mMzI df EdoN ieko gyt huMdf sI. EQoN mYN iProjLopur dy myn bfjLfr ivc af igaf. eyQoN iek rfh sjy, iek Kby, iek iswDf gobr mMzI vwl qy Kby pfsy mocI bfjLfr nUM inkldf sI. eyQy af ky mYnUM smJ nf sfvy ik iks pfsy jfvF. soc sfc ky mYN cOk ivcoN sjy pfsy nUM muV igaf qy qurI igaf. aKIr mYN dyv smfj kflj agoN lMGdf hoieaf bFsI gyt twp igaf qy eyQoN iPr pqf nf lgy ik eyQoN Kby muVnf hY jF swjy jF iswDy bsqI kMboj vwl jfxf hY. eyQoN iPr mYN sjy pfsy vl muV ky mKU gyt phuMc igaf qy iksy nUM puiCaf ik mYN mulqfnI gyt ikvyN pujxf hY. Es afpxI smJ anusr mYnUM mKU gyt aMdr jf ky isDy qury jfx nUM ikhf. agy jf ky ieh rfh iPr do pfsy muVdf sI. iek iswDf qy iek sjy pfsy bfivaF vfly muhwly vwl nUM. eyQoN mYN iswDy jfxf TIk smiJaf qy iPr lUn mMzI agy phuMc igaf ijQoN mYN svyry quiraf sF. hux iPr isDf quiraf igaf qy myn bfjLfr qy af ky ies vfr sjy dI bjfey Kby nUM muV igaf qy idwlI drvfjLy phuMc igaf. eyQoN iPr iksy qoN puiCaf qF koeI dwsx lwgf jF qF istI Qfxy agoN dI ho ky, swjy muV ky kfsLI ngrI vflI sVk qy iswDf quiraf jf qy mYgjLInI gyt twp ky iPr mulqfnI gyt dy bfhrvfr iek afhfqy ivcoN bwsF cldIaF hn. jF idwlI gyt ivcoN ipCy muV jf qy agy Kby hQ quiraf jf qy iek cOk afeygf purfxy bfjLfr df. eyQoN Kby muV ky mulqfnI gyt dy bfhr bsF df azf iml jfvygf. vYsy qF mYNnUM pUrI qrHF kuJ smJ nhIN af rhI sI. drasl gwl ieMj hoeI ik bVf Kwjl Kvfr ho ky mYN bfrF vjy qk sbjLI mMzI dy bfhrvfr iek hfqy ivc qF phuMc igaf ijQoN sfry idn ivc iek bws PfijLlkf nUM jFdI sI pr Ausdy clx df koeI tfeIm mukrr nhIN sI. EQy jf ky pqf lwgf ik bws cfr vjy clxI hY. rIpyar hox geI hoeI hY. itkt hux lY lvo. mYN itkt qF KrId leI pr keI svfrIaF lMmI AuzIk ipCoN awk ky itktF moV ky clIaF geIaF qy hor svfrIaF af geIaF sn. ieQy ieh hI pqf lwgf ik keI vfr ieh bws cldI sI qy keI vfr cldI hI nhIN sI. pfTk hYrfn hoxgy ik mYnUM nvyN nvyN nUM iProjLpur sLihr dIaF glIaF qy gytF df iek dm ikvyN pqf lg igaf sI. dr asl bfad ivc mYN iProjLpur sLihr qy ies ielfky ivc apRYl 1951 qoN lY ky meI 1971 qk 20 sfl ieQy irhf aqy ieh lMmf smF iProjLpur ivc rihx nfl isrP sLihr dy sB glI, muhilaF qy kUicaF df pqf eI nf lwgf, sgoN jIvn dy pihly 35 sflF ivcoN iProjLpur ivc 20 sfl rihxf jIvn df bhuq vzf qjrbf aqy vrdfn sI. KYr mYN mulqfnI gyt dy bfhrvfr sbjLI mMzI dy bfhr bxy ZfibaF qoN bVy svfd pUVIaF Coly KfDy. ikENik bws sLfmIN cfr vjy clxI sI, ies leI mYN lfgy pYNdf iProjLpur df rylvy stysLn vI vyK afieaf qy mYnUM Xfd af igaf ik jdoN sfzI gwzI pfiksqfn ivcoN sqluj diraf pfr kr ky iProjLpur dy rylvy stysLn qy rukI sI qF ies sLihr dy lokF ny gwzI ivc zky hoey pfiksqfn ivcoN AujV ky afey BuKy aqy iqhfey inZfl sLrnfrQIaF nUM lMgr Ckfieaf sI. PfijLlkf nUM jfx vflIaF jo gzIaF iProjLpur CfAuxI dy rylvy stysLn qoN cldIaF sn, Auh ies iProjLpur sLihr dy rylvy stysLn qy af ky keI vfr kfPI dyr rukdIaF sn. ieQoN PfijLlkf rylvy lfeIn qy aglf stysLn 55 KfeI Pymy kI, iPr Jok tihl isMG, iPr kor isMG vflf qy aglf stysLn mMzI gurU hr shfey sI. iek qrHF df kuJ ku nksLf myry mn ivc bx igaf sI. sLfm qk PfijLlkf nUM jfx vflI bws eynI Br geI ik bws dI Cwq Auqy vI bYTx nUM QF nhIN sI. bhuq lok bws dy ieMjn agy vI bYTy hoey sn qy kuJ bfrIaF nfl ltky hoey sn. ies CotI jhI bws df ieMjn stfrt krn leI ies dy mUhry iek lohy df hYNzl keI vfr Pyrnf pYNdf sI qF jy msF ieh bws stfrt huMdI sI. jy zrfeIvr bws df ieMjn bMd kr dyvy qF kMzktr nUM iPr hYNzl Pyrnf pYNdf sI. iek hor bws vI EQy KVHI sI jIhdy mgr cUny vflf Zol ijhf lwgf hoieaf sI qy Auh sLfied koiely nfl cldI sI qy ies nUM kfPI icr pihlF grm krnf pYNdf sI. jdoN bws KfeI Pymy kI twp ky agy nihr df pul lMG ky PfijlLkf nUM jFdI kwcI sVk qy cwlI qF sfry musfPrF dy mUMh isr imwtI nfl Br gey. kMzktr dI afvfjL qoN eI pqf lgdf sI ik hux ikhVf azf afieaf hY. eynI ijLafdf BrI bws ivcoN Auqrnf qy cVHnf bhuq aOKf sI ikENik mUMh isr Gwty imwtI nfl Br jfx kr ky pUrI qrHF idsdf hI kuJ nhIN sI. ijvyN ikvyN bws hOlI hOlI cldI, zko zoly KFdI qy toieaF ivc hjoky mfrdI cwl rhI sI. musfPr iek dUjy Auqy izg rhy sn. bws dy aMdr sfh vI Gut irhf sI. mYnUM qF ieh vI pqf nhIN sI gudVZMzI ajy ikMnU ku dUr hY. nfl bYTy iek hwty kwty pwky rMg dy iek musfPr ijs df mUMh isr qF mMuinaf hoieaf sI pr muCF nUM vwt idqy hoey sn qy vyKx nUM zfkU lgdf sI, nUM mYN puiCaf ik ipMz guwdVZMzI ikMnU ku dUr hY. Auhny bVI hlImI nfl disaf ik ajy ipMz BUry, iPr krIaF pihlvfn, iPr lKo ky bihrfm, iPr alPU ky, iPr loDrF, iPr hfmd qy iPr guwdVZMzI afAuxf hY. GMtf ku lg jfvygf. iPr Auhny afp eI dws idqf ik Auhny vI ipMz gwudVZMzI hI jfxf hY qy mYnUM puiCaf ik mYN kIhnF vwl jfxf hY. mYN disaf sfnUM ies ipMz ivc byrIaF vfly KUh qy jLmIn alft hoeI hY qy ipMz ivc lMbrdfr Kym isMG dy Gr jfxf hY ijhVf ipCoN pfisqfn ivcoN sfzy ipMz lfgy df hY. Auh Pwt kihx lwgf ik qUM jQydfr Bgq isMG df lVkf hY? mYN jdoN hF ikhf qF Auh kihx lgf ik mYN ipMz df cOkIdfr hF. mYN qYnUM quhfzy KUh qy Cz ky afvFgf qy jy qUM ipMz rihxf hoieaf qF lMbrdr Kym isMG dy Gr Cz afvFgf. ieh qF myry bfpU nUM vI jfxdf sI qy nfly sfzy Es ipMz df eI af ijQy sfnUM jLmIn alft hoeI af, ies qoN vD mYnUM hor KusLI kI ho skdI sI. ijvyN ikvyN vI sLfm qk jdoN bws ny sfnUM ipMz guwdVZMzI dy azy qy Auqfiraf qF mUMh isr Gwty qy imwtI nfl Bry hoey sn. cOkIdfr ijsdf nF mYnUM Bul igaf hY pr eynf Xfd hY ik Auh eIsfeI sI, ny afpxy prny nfl myrf sfrf mUMh isr JfiVaf qy mYN afpxy kpVy sfP kIqy. Auhny bDo bDI Jolf myry hQoN PV ilaf qy asIN ds ku imMtF bfad asIM ipMz gudVZMzI aMdr phuMc gey ijQy cOkIdfr ny mYnUM sfnUM alft hoieaf kwcy koTy vfl Gr ivKfieaf aqy nfl hI lgdy lMbrdfr Kym isMG dy Gr mYnUM Cz afieaf. jd Auhny lMbVdfrnI Bfv nMjI dI mF nUM disaf ik ieh byrIaF vfly KUh dy nvyN alftI jQydfr Bgq isuMh df lVkf hY qF Auh bhuq KusL hoeI. myrf isr ploisaf. myrI mF df hfl cfl puiCaf qy myry hfx dIaF kuVIaF nUM cfh pfxI bnfAux leI cONky ivc Byj idqf. AuhnF nUM alft hoieaf vI sfrf Gr kwcf sI. mYN vyiKaf ik ipMz qF Cotf ijhf hI sI qy sfry ipMz ivc koeI pwkf Gr nhIN sI. cOkIdfr ieh kih ky clf igaf ik mYN cfh pfxI pI lvF qy Auh mYnUM byrIaF vfly KUh qy Cz afvygf ijQy sfnUM nvIN jLmIn alft hoeI sI. ikAuNik rfh ivc kfinaF df eyzf vzf jMgl sI ik mYN jy iek vfr zMzI Bwul igaf qF gvfc jfvFgf. nMbrdfr dy prvfr ny bhuq ikhf ik mYN rfq AuhnF dy Gr rhF qy AuhnF ny ieh vI disaf ik AuhnF nUM eysy ipMz dy rkby ivc pYNdI jLmIn bsqI tirizaF vflI ivc byrIaF vfly KUh dy lfgy hI alft hoeI hY pr AuhnF ajy rhfiesL ipMz ivc hI rKI af ikENik EQy rihx leI hfly kfinaF dI koeI CMn jF JugI nhIN bxI. quhfzy byrIaF vfly KUh qy qF rfey iswKF ny qyry bfpU nUM kwcf koTf KflI kr idqf hY qy lfgy do CMnF vI bxf idqIaF hn. iek psU zMgrF leI qy iek afey gey leI jF Psl rKx leI. vfhI krn leI ipMzoN jLmIn bVI dUr pYNdI af. afh isafl kZ ky asIN vI agly sfl bsqI tirizaF vflI cly jfvFgy. mYN cfh pI ky sfnUM knfl dy plft ivc alft hoieaf kwcf koTf vyiKaf ijQy bfhr iek rfey iswK aOrq culHy dI svfh nfl BFzy mFj rhI sI. kol Ausdy vgdy nwkF vfly bwcy Kyz rhy sn qy AuhnF ny bVy mfVy kpVy pfey hoey sn. kuJ icr bfad cOkIdfr vI af igaf qy Auhdy nfl ipMz df dukfndfr sLfdI lfl vI sI ijs dI ipMz ivc CotI jhI dukfn sI. ieh lok vMz qoN pihlF dy eyQy rihMdy sn. muslmfn cly gey sn qy hux iehnF dI 56 afmdn df dfro mudfr nvyN alftI hI sn. jd cOkIdfr mYnUM byrIaF vfly KUh qy Czx igaf qF mYN aYny kfny qy sVkVy df jMgl vyK ky isrP hYrfn hI nf hoieaf, sgoN zr igaf ik vfikaf eI ies jMgl ivc koeI gvfc jfvy qF iPr rfh lBnf bhuq musLkl sI. jdoN asIN KUh qy phuMcy qF iek Jony vflI pYlI ivc bfpU mMjI qy bYTf sI qy rfey iswK qy AuhnF dIaF Gr vflIaF iek motI vwt qy Jony dIaF prflIaF jLor jLor nfl mfr ky Jonf JfV rhIaF sn. bfpU ny KusL ho ky mYnUM jPI pf ky ipafr kIqf qy mMjI qy ibTfl idqf qy kuJ rfey iswK mujLfiraF ny mYnUM Cotf lMbVdfr kihMidaF myry pYrIN hQ lfey. cOkIdfr qF mYnUM Cz ky qy bfpU nUM iml ky ipMz nUM muV igaf. nvIN alft hoeI jLmIn dy KyqF ivc ieh myrI pihlI sLfm sI jo rfq ivc vtx qoN pihlF bfpU qy rfey iswKF ny rl ky Gr dI kZI sulPy dI lft vrgI sLrfb pIqI. rfey iswKF ny isLkfr kr ky ilaFdf seIaV (KrgosL) df mfs cMgf imrc msflf pf ky dysI iGE ivc BuMn ky intI dy brqnF ivc pf ky rVHIaF hoeIaF qMdUrI rotIaF nfl Kvfieaf jo eynf svfd sI ik aj qk vI nhIN Builaf. qMdUr dohVF coGy kZ kZ ky mKn nfl copVIaF hoeIaF sn aqy dysI iGE ivc rlI sLkr df afpxf hI svfd sI. GIaf qorIaF dI sbjLI qF Es rfq qoN bfad vI hjLfrF vfr KfDI hovygI pr krfrIaF imrcF pf ky jo svfd qorIaF GgrIaF vflIaF rfey iswKxIaF ny bxfeIaF sn, Auho jhI bxI svfd sbjLI kdy vI nhIN BulI. mTI mTI TMZ ivc KUh lfgy DfeIaF dIaF pYlIaF ivc mCr lVn dy bfvjUd vI iBMnI rYxVIey qy cmkx qfiraF ivc DfeIaF dy KyqF ivc kwtI Auh rfq kdy nhIN BulI, kdy Bul vI nhIN skdI. byrIaF vflf KUh DfeIaF dy KulHy KyqF ivc ijQy cfr cuPyry bfsmqI dI KusLbU ibKrI hoeI sI, rfqIN nINd qF bVI afeI pr svyry AuT ky vyiKaf ik sfrf mUMh qy hQ pYr ijQy rfqIN mCr lVdf irhf sI, dy DPV pY gey sn. mCr lVIaF QfvF qy Kurk ho rhI sI. ieh vI pqf lwgf ik ies ielfky ivc mlyrIaf hox nfl bhuq qyjL buKfr cVHdf sI qy keI lok hr sfl mr jFdy sn. nyVy qyVy koeI zfktr vI nhIN sI. srkfrI hspqfl mmdot ivc sI jF mMzI gurU hrshfey ivc. dovyN QfvF jo vzy ksby sn, kfPI dUr pYNdy sn. AuhnF idnF ivc sfeIkl vI iksy iksy kol hI huMdf sI. lok pYdl hI qur ky jFdy sn. sOKy lokF kol GoVI ho skdI sI pr ieh ielfkf qF muK qOr qy grIb qy AujfV ielfkf sI, iksy kol sLfied hI sfeIkl jF GoVI hovygI. mihqy ivc sLfh kol jIp sI qy ipMz ivc lokF kol AUT, gzy qy rQ afid vI sn pr ies byt dy 57 ielfky ivc iksy kol AUT hox dI sMBfvnf Gwt hI sI. sLfied ajy gwzf vI iksy kol nhIN sI. hF, KoqIaF hI Zoaf ZvfeI df muK ijLrIaf sn. ipMz dy cOkIdfr ny KoqIaF rKIaF hoeIaF sn. KYr iek ikwkr qoN tfhxI qoV ky mYN dfqn bxfeI qy dfqx krdf krdf eyDr EDr iPr ky aflf dvflf vyKx lwgf. byrIaF dy rwuKF ivc rfey iswKF ny afpxy qy psUaF leI JugIaF pfeIaF hoeIaF sn. ivc iek kwcf koTf sI jo rfvF ny sfnUM vzy alftI hox kr ky dy idqf sI. DfeIaF dI Psl sFB sMBfl ipCoN AuhnF ny kfny qy srkVf vZ ky kcy koTy dy sfhmxy sfzy leI do JugIaF pf dyxIaF sn. iehnF JugIaF agy jy iPVkf nf lfieaf jfvy qF isaflF ivc TMZ aMdr af skdI sI. kmfl ieh sI kfinaF dIaF iehnF JugIaF ivc mINh df pfxI aMdr nhIN aONdf sI. jy ikqy bhuq ijLafdf quPfn af jfvy qF JugIaF jVHF qoN putIaF vI jFdIaF sn. iek Kyq dI vwt lfgy bhuq sfry kyilaF dy ruK sn jo bVy KUbsUrq lgdy sn. bfr ivc sfzy muribaF ivc vI bhuq kyly lfey hoey sn qy hux eyQy vI iqMn cfr sfl bfad kyly vyKx nUM imly sn. kyilaF nUM kyly lgy vI hoey sn pr ajy kcy sn. nfl dy KyqF ivc byrIaF dy bhuq ruwK sn. jdoN mYN vwt qy qurdy ny kyilaF dy iek vzy guCy vwl vyiKaf qF vyK ky ijQy hYrfn ho igaf, EQy zr vI igaf ik kyilaF dy guCy qy iek PnIar nfg bYTf hoieaf sI. mYN zr ky Bwjf qy hfkU qy kflU rf nUM swp bfry disaf. iek dm ikMny sfry rf zFgF kZ ky kyly dvfly iekTy ho gey qy kfly nfg nUM mfrn dIaF ivENqF krn lgy. Auh afpxI bolI ivc gwlF kr rhy sn ijs dI mYnUM pUrI qrHF smJ nhIN af rhI sI. mYN eynf smJ irhf sF ik AuhnF ivcoN iek kih irhf sI ik jy nfg kyly qoN Qly Auqr afvy qF ies nUM zFgF nfl mfr deIey. eyny nUM bfpU vI iek sotf lY ky af igaf. bfpU ny ikhf ik nfg nUM iswDf sotf nf mfirE iehny iek dm DOx eyDr EDr kr lYxI hY. iehnUM pfsy qoN soty dI Pyt mfr ky iehdf lk qoV idE qy jdoN Qly izgy qF iehdI isrI Pyh idE. pr swp qF kyilaF dy guCy Auqy hI bYTf hoieaf sI qy sI vI aYnf Aucf ijQy zFg dI mfr nhIN pY skdI sI. kuJ icr bfad kflU rf ny pYlI ivcoN do iqMn ZImF ilaf ky swp vwl mfrnIaF sLurU kr idqIaF. jdoN Auh ZImF Auhdy lgIaF qF Auhny PMn KVHI kr leI qy QoVHf Aucf hoieaf. kflU ny hor ZImF mfrIaF ik swp Qly nUM afvy qy AuhnUM kwut deIey pr swp Qly nhIN Auqr irhf sI. hfkU ny prflI ilaf ky kyly dy muZ ivc sut ky Es nUM ag lf idqI qy jdoN awg df syk qy DMUaF swp nUM ciVaHf qF Auh Qly izg ipaf qy rfvF ny Auhdy qy zFgF df mINh vrHf idqf qy mfr ky pYlI ivc khI nfl kfPI zUMGf toaf put ky ivc dwb idqf qy AuqoN cMgI qrHF imtI pf idqI. AuhnF dIaF gwlF bfqF qoN pqf lwgf ik ies DrqI qy Kpry, kwlry, kfly qy BUry nfg afm qury iPrdy sn qy Auh rf iswK aksr iehnF swpF nUM mfrdy rihMdy sn. jy ikqy AuhnF nUM spnI dy idqy aFzy ids pYNdy qF Auh imwtI df qyl pf ky sfV dyNdy pr ivcoN keI spolIey Bwj ky KyqF ivc gvfc jFdy qy iPr swp bx jFdy. swpF, igwdVF, sUrF, sihaF, iqwqrF qy hor jMglI jfnvrF dI ies DrqI qoN zr lgxf kudrqI sI. vYsy hor jfnvr ijvyN icVIaF, qoqy, GugIaF, syVHIaF, gutfrF qy kF vI cugdy jF Auzdy idsdy sn qy ivc ivc kfly qy BUry iqqrF dIaF afvfjLF af rhIaF sn. swp mfrn dI Kyz Kqm hox ipCoN bfpU ny disaf ik ieh kmfd, kpfh, imrcF dI Psl vI afpxI sI qy DfeIaF vflIaF pYlIaF df JfV lYx ipCoN ies nUM vfh ky iehnF ivc kxk vIj dyxI sI. bfpU ny ieh vI disaf ik rfq nUM igwdV kmfd Krfb kr jFdy sn. mYN byrIaF vfly KUh qoN QoVHf cVHdy vwl igaf qF EQy kfinaF qy srkVy ivc luikaf hoieaf iek aMnHf KUh sI. pfxI qF idsdf sI pr KUh kfPI dyr qoN vrqoN ivc nhIN sI. eys KUh dy afly dvfly vI bVIaF byrIaF sn pr hux byrF dI rwuq lMG cukI sI. cfr cuPyrf kfinaF dy jMgl sn ijQy rfvF dy inky inky muMzy idn vyly mfl zMgr cfrdy aqy dopihr vyly psUaF nUM byrIaF Qly ilaf ky ibTf dyNdy. mYN iek byrI Qly KVHf sF ik iek suMzI jhI myrI DOx qy afx izgI. mYN hQ nfl prHF kr hI irhf sF ik ieMc qoN lMmI suMzI ijs Aupr kfPI vfl sn, dy Cuhx nfl hI DOx ivc KfrsL hox lgI. ipCoN pqf lwgf ik ies suMzI df nF kMnf-kwuqI sI jo byrIaF qy afm huMdI sI qy ijs psU jF bMdy qy izg pYNdI, EQy keI idn KfrsL huMdI rihMdI sI aqy DwPV pY jFdy sn. mCr, kMnf-kwuqIaF qy swpF dy ies byt dy ielfky ivc hux nvF jIvn sLrU hoxf sI. hor vyiKaf ik cfr cuPyry ijQy srkVf qy kfny hI kfny sn, EQy KyqF ivc dB, jvHF qy pohlI vI bVI AugI hoeI sI. ikDry ikDry hrml dy bUty vI sn. dB df kMzf qy pohlI df kMzf 58 jy pYr ivc cuB jfvy qF ivcy eI twut jFdf sI qy keI idn pIV nhIN jFdI sI. dB dy bhuqy kMzy cuBn nfl pYrF ivc gVHmorIaF vI ho jFdIaF sn jo bVIaF rVkdIaF sn. rfvF dy muMzy qF dB dy kMizaF dI prvfh nhIN krdy sn qy nMgy pYrIN hI dB aqy pohlI qy qury iPrdy sn. AuhnF dy pYrF nUM grmI srdI df koeI asr nhIN huMdf sI. mYN keI idn byrIaF vfly KUh qy irhf. rfvF dIaF Gr vflIaF jo AuKlI ivc DfeIN pf ky DfeIaF nUM mohilaF nfl kutdIaF sn qy iPr AuhnF ivcoN Cwj nfl Cwt ky icty icty icty cOl kZ lYNdIaF sn. cwkI Joa ky kxk qy mkI df aftf vI pIh lYNdIaF sn. ieh rfey iswK lok cOl bVy KusL ho ky KFdy sn. rfey iswK mCIaF PV ilafAuNdy aqy mCI dI qrI cOlF qy pf ky KFdy qy mCI jF seIaV (KrgosL) dI sbjLI ivc imrcF bhuq pONdy. kuJ idnF bfad mYnUM vI qyjL imrcF vflI iehnF dI sbjLI cMgI lwgx lg peI. iehnF dIaF motIaF TulIaF rotIaF qy sbjLI df svfd inafrf qy vKrf sI. ieh imrcF dI ctxI vI bxfAuNdy. ies byrIaF vfly KUh qy nhfAux df afpxf eI svfd sI. pfxI bVf TMZf qy imTf sI. jdoN bld joV ky KUh cldf qF itMzF df pfxI pfVCy ivc izg ky cubcy ivc af jFdf qy EQoN bfltIaF Br Br ky ipMzy qy pOx df bVa anoKf svfd sI. rfvF dy keI muMzy KUh ivc Cfl mfr idMdy qy nhf ky itMzF dI mfhl rfhIN bfhr af jFdy. iehnF dI rIs brIsy mYN vI KUh ivc Cfl mfr ky kfPI icr TMZy pfxI df anMd mfixaf qy vyiKaf ik KUh ivc zzU vI bVy sn pr AuhnF qoN zrn dI koeI loV nhIN sI. Auh kuJ nhIN kihMdy sn qy AuhnF df rMg bhqf kr ky pIlf eI sI. jdoN Auh boldy qF AuhnF dI gVYN gVYN bVI dUr qoN hI sux jFdI sI. rfq nUM ies byrIaF vfly KUh qy ibMzy vI bVy boldy sn. itkI rfq ivc iehnF dI afvfjL df afpxf hI aduBuq qy anoKf rMg sI. ijMny idn mYN byrIaF vfly KUh qy irhf, sLurU ivc qF bVf zr lgdf sI pr ipCoN ieh zr lgxf Gt igaf. GgrIaF vflIaF keI rfey isKxIaF bVIaF jvfn, suzOl qy KUbsUrq sn qy anpVH hox kfrn bVIaF isDIaF sfDIaF sn. iehnF dy vrqoN vfly brqn qy gihxy vI vKrI qrHF dy sn. ieh imwtI dI prfq ivc aftf guMnHdIaF sn qy afm qOr qOr GgrIaF hI pONdIaF sn. mrd qihmqF bMnHdy sn. muMzy nMgy pYrIN hI qury iPrdy sn. lfgy koeI skUl nf hox kr ky ieh pVHn vI nhIN jFdy sn. drasl ieh ielfkf pfiksqfn bnx qoN pihlF vDyry qOr qy nvfb mmdot df ielfkf sI. ies sfry ielfky ivc keI ipMz Auhdy sn qy muslmfn mujLfry AuhdIaF jLmInF vhuMdy sn. vMz ipCoN ijQy nvfb mmdot pfiksqfn clf igaf, EQy muslmfn mujLfry vI pfiksqfn cly gey qy ijLlf imMtgumrI ivcoN afpxy afp nUM rfey iswK aKvfAuNdy ieh hjLfrF mony iswK pfiksqfn cly gey muslmfnF dIaF jLmInF qy kbjLf kr ky bYT gey sn. ikENik ipCoN ieh by jLmIny afey sn, ies leI iehnF nUM ieh jLmInF alft nhIN hoeIaF sn qy isrP iehnF dy kbjLy aDIn sn. ijhVy rfey iswK sqluj pfroN eyDr ihMdosqfn nhIN afey sn, Auh EDr hI muslmfn ho gey sn. jd alftI afxy sLrU ho gey qF ieh rfey iswK ijnHF nUM ieh Brosf sI ik afjLfd ihMdosqfn ivc iek idn jvfhr lfl nihrU iProjLpur afeygf aqy sfry byjLmIny rfey isKF nUM ieh jLmInF pky qOr qy dy jfvygf, dI AuzIk ivc sn. jdoN alftI afAuxy sLrU ho gey qy iehnF koloN jLmInF dy kbjLy mMgx lgy qF keI QfvF qy KMUn Krfby vI hoey sn. pr jdoN iehnF rfvF ny ptvfrIaF qy qihsIldfrF kol sqluj diraf dI byt ivc af ky afpxy kbijLaF hyT rKIaF jLmInF dIaF guhfrF pfeIaF qy bMjr byafbfd jLmInF nUM afbfd krn dy vfsqy pfey qF AuhnF nUM iehI ikhf igaf ik srkfr AuhnF nUM bfrzr dy ies byt ielfky ivc pMj pMj eykV jLmIn alft krygI. mYN hux jldI vfps skUl nUM muVn df progrfm bxf irhf sF ikAuNik myrI pVHfeI Krfb ho rhI sI. rfey iswKxIaF jo sfzy mujLfiraF dIaF svfxIaF sn, myry leI gfvF df iGE iekTf kr rhIaF sn bfsmqI dy cOl vI jo mYN nfl ipMz mihqy nUM lY ky jfxy sn. 59 skUl nUM moVf kbjLf lYx qoN pihlF sfnUM alft hoeI jLmIn kflU qy hfkU rfey iswKF dy kol sI ijnHF dy prvfr Bfv rfey iswK svfxIaF qy AuhnF dy bwcy vI byrIaF vfly KUh qy bxIaF JugIaF ivc rihMdy sn. sfnUM alft hoeI jLmIn qoN pihlF ies jLmIn dI sfrI kmfeI ieh rfey iswKF qy AuhnF dy prvfr hI KFdy sn. sLfied ies ivcoN kuJ ihwsf hlky dy ptvfrI jsvMq rfey mihqy nUM clf jFdf sI jo iProjLpur sLihr ivc kFsLI ngrI dy bfhrvfr lMGdy nfly qy bxy hoey mkfn ivc rihMdf sI. nvyN alftIaF nUM jLmIn dy kbjLy dyx df kMm krdf hox kfrn AuhdI puC prqIq df koeI aMq nhIN sI. Auhdy kfly pty bVy copVy huMdy qy Auh bhuq sLukInI vfly kpVy pf ky rKdf sI qy Auhdy Gr agoN kflj nUM pVHn jfx vflIaF kuVIaF nUM bVf GUr ky vyiKaf krdf sI. nihrI ptvfrI vI iProjLpur sLihr ivc hI rihMdf sI qy Auhdf Gr isLmlf tfkI qoN ksUrI drvfjLy nUM muVdI sVk qy iek bhuq vzI iblizMg dy Aupr sI. bfad ivc Auhhdf muMzf afr aYs zI kflj iProjLpur ivc aYP[ ey[ ivc pVHidaF myrf jmfqI sI qy jd mYN 1971 ivc pMjfb skUl isiKaf borz cMzIgVH ivc Koj qy mulaMkx aPsr sF qF Auh sfzy zI pI afeI afPs ivc klrk sI qy keI vfr PfeIlF lY ky sfzy dPqr afieaf krdf sI. kflj pVHidaF Aus nUM icwq cyqf vI nhIN sI ik mYN jo kdy 1951-52 ivc ipMz gudVZMzI dy byrIaF vfly KUh qoN AuhnF leI qfjLf sbjLIaF qy duD iGE isr qy cuk ky pihlF swq aT mIl pYdl qur ky Jok tihl isMG stysLn qy phuMcdf qy iPr iProjLpur sLihr dy rylvy stysLn qoN Auwqr ky isLmlf tfkI dy ipCy KyqF ivc pYNdI iek zMzI rfhIN Aus nihrI ptvfrI dy Es bhuq vzI iblizMg dy dI dUjI mMjLl qy bxy Gr ieh sB kuJ pucfieaf krdf sF, kdy 60 cMzIgVH ivc aPsr vI lwg jfvFgf. bfpU df kihxf sI ik nvIN alft hoeI jLmIn qy kfbjL hox, Ksry grdOrIaF krfAux, jmHFbMdIaF qy nklF lYx, nihrI pfxI dI vfrI mwlx leI mfl qy nihrI ptvfrI dI bVI aihmIaq qy loV sI. mYN eI nhIN Es ielfky dy sfry alftI hI ptvfrIaF df pfxI Brdy sn. jdoN nihrI jF mfl ptvfrI ipMz afAuNdf qF Auh GoVHI qy ciVHaf huMdf ijs dI lgfm agy qurdy ipMz dy cOkIdfr dy hQ huMdI. ipMz dy jwt jF nvyN alftI ptvfrI dI GoVI dy ipCy jF pfisaF qy qur rhy huMdy. ptvfrI agy inEN ky gwl krdy. ptvfrI dy mUMhoN jo vI inkl jFdf, ijvyN aYnI kxk myry Gr sut idE, gwzf bflx df sut idE, koeI alftI agoN nFh krn df hIaf nhIN krdf sI. gudVZMzI qoN iProjLpur dy kwcy rfhF qy gzf bflx df jF dfxy ptvfrI dy Gr phuMcdy ho jFdy. ptvfrI jsvMq rfey mihqf bVy dlyr suBfa df mflk sI qy afey gey nUM cfh vI ipafAuNdf sI. mYN vyKdf ik ijMnI qfkq ptvfrI dI sI, sLfied eynI Qfxydfr dI vI nf hovy. ptvfrI df iliKaf iek hrP eI ijLmINdfr dI qkdIr nUM puTI kr skdf sI. soky jF hV dy mfr dI swcI jF JUTI irport qy eI srkfr vwloN iksfn nUM koeI mdd iml skdI sI. AuhnF idnF ivc ryzIE qoN iek gfxf vI bVf aONdf huMdf sI ik “qUM kfhdf ptvfrI, muMzf myrf rovy aMb nUM”. bhuq sflF bfad jd jsvMq rfey ptvfrI dI nOkrI qoN qrwkI kr ky kfnUgo bx igaf qf kihMdf huMdf sI ik jo tOhr bqOr ptvfrI sI, Auh kfnUgo bx ky nhIN sI. keI vfr jd imldf qF kihMdf ik hux myry hyTF keI ptvfrI kMm krdy hn pr jy mYnUM iPr ptvfrI bxf dyx qF mYN bVf KusL hovFgf. jo svfd jwtF qy rfj krn df hY, Auh ptvfrIaF qy rfj krn df nhIN hY. kflU qy hfkU rfey iswKF dy ptrvfrF qoN ibnF byrIaF vfly KUh qy Gto Gt 11 hor byjLmIny rfey iswKF dIaF JugIaF sn jo 1947 qoN bfad ies bymflkI vflI jLmIn qy kbjLf krI bYTy sn qy AuhnF nUM vI iehI ikhf jf irhf sI ik pMzq nihrU Bfrq dIaF pihlIaF coxF vyly lokF nUM kFgrs nUM votF pOx leI kihx iProjLpur afvygf qy sfry byjLmIny rfey iswKF nUM AuhnF dI kbjLy hyTlI jLmIn df kbjLf dyx df aYlfn kr jfvygf. pr jdoN nvyN nvyN alftI afAux lg pey qy ptvfrI ny AuhnF nUM jLmInF dy kbjLy dyxy sLurU kr idqy qF ieh rfey isK ptvfrI kol gey ik jLmIn qy qF sfzf kbjLf hY. ptvfrI ny sfP kih idqf ik ies knjLy df koeI mqlb nhIN hY. nvyN alftI jlMDr qoN pfiksqfn ivc CzI jLmIn bdly alftmYNt dy kfgjL lY ky afey hn, mujLfiraF dy qOr qy quhfnUM rKdy hn rih jfE nhIN qF nfjfiejL kbjLy krn qy afpxf kIqf Brogy. iProjLpur qoN PfijlLkf qk diraf sqluj dI byt dy sYNkVy ipMzF ivc jo byjLmIny rfey iswK afx vsy sn, hux ikDr jfx? iesdf koeI Auqr nhIN sI. keI ipMzF ivc rfey iswKF ny alftIaF nUM jLmIn dy kbjLy dyx qoN nFh kr idqI. kbjLy nUM lY ky EQy bhuq JgVy vI hoey qy sLfied kql vI pr afKr rfey iswK smJ gey ik ieh jLmInF AuhnF dIaF hn jo ipCy pfiksqfn ivc jLmInF Cz ky afey hn. kuJ sflF ipCoN srkfr ny rfey iswKF nUM sqluj dI byt ivc pMj pMj eykV jLmIn dyx df aYlfn vI kr idqf pr ieh jLmIn AuhnF nUM Enf icr qk nhIN iml skdI sI ijMnf icr qk ieh pqf nhIN lgdf sI ik alftIaF nUM imlI jLmIn qoN bfad koeI jLmIn bcI vI hY jF nhIN. jLmIn df koeI pwkf rIkfrz vI nhIN sI. suixaf jFdf ik ihMdosqfn dI kuJ jLmIn sqluj dy pfr pfiksqfn dy ielfky ivc vI sI qy pfiksqfn dI kuJ jLmIn eyDr sqluj qoN pfr BfrqI ielfky ivc vI pr Es vyly ieh sfrf ielfkf kfinaF df jMgl sI qy KUhF dI vfhI hox kfrn qy iCmfhIN nihrI pfxI imlx kfrn ijLafdf jLmIn byafbfd peI sI. keI alftI byrIaF vfly KUh lfgy peI jLmIn psMd nf afAux qy vyK ky muV jFdy qy ies df nqijf ieh inkilaf ik byrIaF vfly KUh qy bYTy rfey isK ijnHF dIaF 11 qoN ijLafdf JugIaF qy mfl zMgr bfl bcf sI, hOlI hOlI EQoN ikDry PfijLlkf vwl nUM inkl gey. sLfied EDr ikDry jLmIn imlx dI afs bJI hovy. keI rfey iswK suxIdf sI ik bIkfnyr qy nYnIqfl vwl nUM cly gey. bfpU mYnUM skUl muVn leI gudVZMzI qoN agy ipMz hfmd qy EQoN zFzy mINzy Jok tihl isMG dy stysLn qk Cxz afieaf. sfzy hQF ivc Joly qy gMZF sn ijnHF ivc iGE, cOl qy sbjLIaF sn, rfey iswKxIaF ny mYnUM dysI iGE ivc aftf guMnH ky moty moty mMn pkf ky qy mMnF dy ivcHkfr imrcF dI rgVI ctxI rwK, poxy ivc bMnH ky dy idqy sn jo rsqy ivc iProjLpur CfAuxI qoN gwzI bdl ky biTMzy vwl nUM jFdI gwzI ivc bYT ky BuK lgx qy jd KfDy qF bVy svfd lgy. pihlF myrf ivcfr sI ik goinafxf mMzI dy stysLn qoN Auqr ky hostl ivc clf jfvF qy agly hPqy mihqy jfvF pr ieh sfmfn mihqy pucfAux dy iKafl 61 nfl mYN iswDf biTMzy af igaf qy agoN srsy-ihsfr jfx vflI inwkI gwzI PV ky sLyrgVH stysLn qoN Auqr ky mihqy af igaf. mF mYnUM vyK ky bhuq KusL hoeI ik Auhdf puq nvIN jLmIn qoN ho ky afieaf sI qy EQoN cOl qy iGE vI lY ky afieaf sI. mF bfsmqI dy icty cOlF QflI Br ky mihk dy Gr vI dy afeI qy jdoN mihk QflI moVn afeI qF myry vwl vyK ky nIvIN pf ky muskrf peI. mYnUM AuhdI muskrfht ivc agy afAux vflI ijLMdgI dy keI supny ids rhy sn ik afAux vfly idn ikho jhy sn jd ieh sFJF Kqm ho jfxgIaF. mYN dsvIN df iemiqhfn dy ky iProjLpur nUM clf jfvFgf. Gr vfly vI hOlI hOlI sfmfn cuk ky mihqf Cz cuky hoxgy. mihk df ipE vI PrIdkot dy stysLn qoN Auqr ky mVfrFvflf qoN agy bIkfnyr nihr dy kMZy pYNdy ipMz ivc alft hoeI jLmIn df kbjLf lYx clf igaf sI. idn zubx qk mihk keI gyVy sfzy Gr dy mfr geI sI qy myrI mF nUM qMdUry rotIaF lfAux leI kih geI sI ik AuhnF ny qMdUr qf idqf sI. mF kih rhI sI ik Auh guiJaf hoieaf aftf lY jfvy rotIaF lfh ky dy hI jfvy. aftf qF Auh lY geI pr kfPI dyr qk nf muVI. mYN Gusmusy ivc ipMz dy KUh qy CpV koloN lMG prHF itwibaF vwl nUM clf igaf. kuJ icr ipCoN mYnUM iek jfxI pihcfxI afvfjL suxI jo mfVU dI sI jo kuVIaF leI hr sfl CpV lfgly kMiZaF qy lwgy vzy drwKqF qy pINGF pf ky idaf krdf sI qy myry nfl bVf ihq krdf sI. Auh piVHaf qF iblkul nhIN sI pr myry pVHdy hox kr ky AuhnUM myry nfl bVf qyh sI. Auh aksr kihMdf ik pVHfeI bVI sLYa huMdI af qy jd mYN pVH ilK ky ikqy aPsr lg jfvF qF Auh mYnUM afpxy kol ikqy nOkr rK lvy jF POj ivc BrqI krvf dyvy. mYnUM hfly iehnF sB gwlF df koeI pqf nhIN sI. keI vfr Auh myrf sfmfn PV ky mYnUM Czx leI sLyrgVH stysLn qk nfl jFdf qy jd qk gzI nf qurdI qF stysLn qy bYTf rihMdf. jd gwzI qur pYNdI qF Auh myry zwby dy brfbr dOVdf qy Enf icr qk mYN gwzI dI bfrI jF drvfjLy ivcoN Auhdy vwl ivMhdf rihMdf jd qk gzI bhuq agy nf lMG jFdI qy Auh mYnUM idsxo nf ht jFdf. mfVU mYnUM itibaF qoN QoVHf dUr hor prHF lY igaf qy myry kMn ivc dwsx lwgf ik ipMz ivc bVI aPvfh PYl geI af ik mihk qyry nfl Bjx nUM iqafr KVHI af qy qUM AuhnUM nvIN imlI jLmIn qy lY jfeyNgf. Auh qYnUM bhuq ipafr krdI af qy kihMdI af ik jy mYN AuhnUM nf lY ky igaf qF Auh KUh ivc Cfl mfr ky zub ky mr jfvygI. mYN mfVU nUM ikhf ik sB gwlF glq hn. mYN afpxI pVHfeI kr irhf hF qy ies qoN ielfvf myry agy hor koeI progrfm nhIN hY. jy lok gwlF krdy hn qF afpy cup ho jfxgy. mfVU kihx lwgf qUM dlyrI kr mYN qyry nfl hF qy khyN qF iksy vYlI koloN psqOl lY afvFgy. afpF koeI zfkf mfrnf af kmilaf qy ieho jhIaF gwlF nI krIdIaF huMdIaF. qUM qF zrdf ey, zr kfhdf jdoN mYN qyry nfl aF. mYnUM ikqy koeI ieho jhI CYl kuVI inkl jfx leI khy qF mYN AuhnUM moiZaF qy cuk ky vgdI nihr coN inkl jfvF. mjfl korI Kurf vI np jfvy. mYnUM ligaf ijvyN mfVU ny pIqI hoeI sI. mYN AuhnUM smJf ky Auhdy Gr agy Cizaf qy dyr nfl jdoN mYN Gr pujf qF culHy lfgy hfry ivc icty poxy nfl ZkI QflI ivc coiGaF vflIaF qMdUrIaF rotIaF, ipafjL qy qrdy iGE vflI dfl peI sI qy nfl icBVF dI ctxI. BuK vI lwgI hoeI sI qy rotIaF dI hr burkI ivc sunyhy vI Bry hoey sn ijnHF nUM nf myry boly kMn sux rhy sn qy nf hI jIB koeI huMgfrf Br rhI sI. kMD dy pfr jo aKF sn, AuhnF ipCy kI sI, AuhnF nUM vyK ky vI myrIaF aKF AuhnF aKF nUM axizT kr rhIaF sn. jo kuJ vfpr irhf sI. vfprx dI Aumr df qkfjLf sI qy QoVHf bhuq vfpr ky aKF ny afpxy hMJUaF dy pCqfivaF ivc iek idn afp hI zub jfxf sI. pr agy jf ky ijLMdgI df ieh Bfg sfihq df iek ihwsf bx jfvygf, Es vyly ies aihsfs df ieqhfs bnx lg ipaf sI pr ies ny hfly iswLdq aKiqafr nhIN kIqI sI. agly idn jd iqafr ho ky mYN keI idnF dI gYr hfjLrI ipCoN skUl nUM muV irhf sF mosm QoVHf QoVHf bdlxf sLurU ho igaf sI. prCfvyN lMmy hox lg pey sn qy sLfmF kuJ TMZIaF. ies vfr vzy drvfjLy dy bfr KolHx qoN pihlF ijQy mihk ipCoN af ky mYnUM kuJ PVf ky ibjlI dI qyjLI vFg muV jFdI huMdI sI, aj myry agy KVHI sI. aKF nIvIaF, bulHF qy muskfx jo af nhIN rhI sI, aKF dIaF plkF ivc zky hMJU jo izg nhIN rhy sn. Aus myry dovyN hQ jLor nfl PV ley, mUMhoN kuJ bol nhIN hoieaf. mYN hQ Czvf ky AuhdI KUbsUrq TozI AucI cukI, aKF ajy vI nIvIaF sn. eynI AucI, lMmI, jvfn qy KUbsUrq, eynI ipafr krn vflI ipMz dI iswDI sfdI kuVI dIaF rIJF dy rFJy ny alVHF dy sfvy sfvy jfpdy ipafr nUM 62 kuJ smJidaF, kuJ nf smJidaF vI axjfn bx vzf drvfjLf KoilHaf qy stysLn vwl nUM cwl ipaf. inafeIaF ivc vsy bOrIaF dy GrF koloN jd mYN stysLn vwl jFdy phy qy phuMicaf qF afpxy Gr dIaF CwqF vwl ingHf mfrI qF Auh koTy dI Cq qy KVHI mYnUM jFdy nUM vyK rhI sI. iemiqhfn dIaF iqafrIaF mfstr cMbf rfm ny iek idn PfrsI nf afAux kfrn mYnUM kuitaf qy klfs ivc KVfH riKaf. BfvyN mYtirk pfs krn df myrf mIzIam AurdU sI aqy PfrsI dy aKr jo AurdU dI pVHfeI ivc kMm afAuNdy sn, myry leI pVHny koeI aOKy nhIN sn. ihsfb dy mjLmUn jLUaf jLfPkl qy aljbrf qoN ielfvf ihstrI qy jgrfPIaf vI AurdU ivc sn. PfrsI mYN pVH ilK skdf sF pr iesdy arQ mYnUM smJ nhIN afAuNdy sn. skUl qoN CwutI hox qoN bfad mYN mfstr cMbf rfm jI nUM hQ joV ky ikhf ik mYnUM PfrsI nhIN afAuxI qy jy qusIN mYnUM dobfrf kutogy qF mYN skUloN Bwj jfvFgf. mYN mfstr cMbf rfm jI nUM ieh vI disaf ik skUl ivc AurdU df mjLmUn dsvIN ivcoN Kqm ho igaf sI qy AusdI QF pMjfbI dIaF ikqfbF lg geIaF sn aqy mYN pMjfbI iswK leI sI. agly sfl qoN PfrsI qy AurdY mYtirk lYvl qy nf pVHfey jfx qy mfstr cMbf rfm ny vI hfeI skUl dI nOkrI qoN pRfiemrI skUl ivc cly jfxf sI qy EQy pMjfbI ivc pVHfeI krfAuxI sI. Auh hOlI pMjfbI vI iswK irhf sI. mfstr cMbf rfm kihx lwgf ik jy qYnUM PfrsI nhIN afAuNdI qF qUM hfeIjn df mjLmUn lY lf. mYN PfrsI Cz ky hfeIjn lY leI pr ieh PfrsI nfloN vI ijLafdf aOKI sI. hfeIjn Cz ky mYN iPr PfrsI lY leI qy cMbf rfm nUM iPr hQ joV ky ikhf ik mfipaF df do mfvF coN ieko iek bVf lfzlf muMzf hF. mYnUM kwut qoN bhuq zr lgdf hY. myrf bfpU mYnMU aYnf ipafr krdf hY ik Es mYnUM kdy hQ qF kI lfAuxf sI, kdy iJVikaf qk vI nhIN sI. vyK lO mYN pMjfbI ivc khfxIaF ilKdf hF aqy myrIaF khfxIaF pMjfbI dy keI msLhUr rsfilaF ivc Cp cukIaF hn. jd mfstr cMbf rfm ny mYnUM CpIaF khfxIaF ilaf ky ivKfAux leI ikhf qF mYN agly idn rsfly ilaF ky 63 ivKf idqy. mfstr cMbf rfm nUM ajy pMjfbI pVHnI nhIN afAuNdI sI qy mYN Aus nuM khfxI “sdIvI cfnx” pVH ky suxfeI ijs ivc iek aMnHy mMgqy mMgqI dy cMgIaF BlIaF awKF vfly muMzy nUM skUl ivcoN kZ idqf jFdf hY ikENik Ausdy nIvIN jfqI dy aMnH mfpyy, grIb aqy mMgqy hn. bwcy dI PIs nhIN Br skdy. muMzy df ipE ivdroh ivc af ky iek rfq nUM muMzy dIaF dovyN awKF aMnHIaF kr dyNdf hY ik hux qYnUM koeI sujfKIaF awKF df qfanf imhxf nhIN mfrygf qy qUM vI afpxy mF ipE vFg sfrI Aumr sVkF qy mMg ky gujLfrf krdf rhyNgf. khfxI sux ky mfstr cMbf rfm dIaF awKF ivc aQrU af gey qy ijQy Es mYnUM PfrsI nf afAux qy kuwtx dI sjLf qoN mukq kr idqf, EQy afpxI AurdU ivc ilKI iek lMmI khfxI “iksmq ky kVCy” pMjfbI ivc anuvfd krn leI dy idqI jo mYN kuJ idnF ivc pMjfbI ivc qrjmf kr ky jdoN pVH mfstr cMbf rfm nUM suxfeI qy Es mYnUM bVI sLfbfsL idqI qy ikhf ik qUM PfrsI iswKx dI koisLsL kr ikENik PfrsI dy mjLmUn ivcoN pfs hox nfl qyrI mYtirk ivc zvIjLn bx jfvygI jo sfrI Aumr kMm afvygI. Aus ny ieh vI disaf ik PfrsI ivc bhuq Aumdf iksm df sfihq hY Kfs kr njLm aqy gjLl afid qoN ielfvf PfrsI dIaF hkfieqF vI bVIaF jLbrdsq hn. PfrsI ivc bVy vzy vzy lyKk ijvyN sLyK sfadI vgYrf hoey hn ijnHF dIaF rcnfvF pVHn vflIaF hn. mfstr cMbf rfm dI gwl iblkul TIk sI ikENik Es jLmfny ivc dsvIN qoN agy bhuq Gwt lok pVHfeI kiraf krdy sn aqy cMgy nMbrF ivc dsvIN pfs kr ky rylvy, tYlIPon, post afPs, puls, knfl zIpfrtmYNt, ividaf ivBfg jF mfl ivBfg ivc ptvfrI afid dI nOkrI lB lYNdy sn. iksy hor mihkmy ijvyN POj afid ivc BrqI hox leI vI dsvIN pfs hoxf kfPI jLrUrI sI. mYN AuhnF nfl vfadf kIqf ik mYN PfrsI iswKx dI jLrUr koisLsL krFgf. BfvyN mYN PfrsI qF pUrI qrHF iswK nf sikaf pr jd gurU nfnk dyv XnIvristI ivc lYkcrr lgx leI bI[ ey[ azIsLnl PfrsI jF sMsikRq dI izgrI dI loV peI qF PfrsI dI izgrI ivc myry nMbr sB qoN ijLafdf sn. PfrsI dI aihmIaq ihMdosqfn ivc bhuq rhI sI. aMgryjLF dy afAux qoN pihlF lg Bg hjLfr sfl qk ihMdosqfn dI srkfrI bolI PfrsI sI. ieQoN qk ik mhfrfjf rxjIq isMG dy rfj ivc vI srkfrI bolI PfrsI sI aqy srkfrI Purmfn PfrsI ivc huMdy sn. ijs nUM PfrsI afAuNdI sI, AuhnUM srkfry drbfry kMm iml jFdf sI. hux vI jd ipCly kuJ sflF qoN aPgfinsqfn aqy ierfk nfl pMgf ipaf hoieaf hY qF kYnyzf aqy amrIkf vrgy dysLF ivc vI ijnHF nUM PfrsI aqy arbI afAuNdI sI, AuhnF nUM nfrQ amrIkf dy polIs dy kuJ KuPIaf aqy gYr KuPIaf mihkimaF vwloN ieMtrprYtr afid df kMm sOKf iml jFdf sI. musilm mulkF nfl lwgI lVfeI ny PfrsI aqy arbI dI jfxkfrI hox ivc sony qy suhfgy df kMm kr idqf hY. 1950 df akqUbr bIq igaf sI. dsvIN dy iemiqhfn qF mfrc 1951 ivc hoxy sn. nvMbr qoN PrvrI qk cfr mhIny sKq pVHfeI dy idn sn. goinafxf mMzI qoN nihroN prHy mihmy ipMz dy srdfrF dy muMzy BrpUr brfV qy hrPUl brfV myry jmfqI sn aqy sLfhF df dlbyr vI. dlbyr df cubfiraF vflf Gr qF goinafxf mMzI dy rylvy stysLn dy iblkul sfhmxy pYNdf sI qy mYN aksr afpxf bsqf qy hor koeI sfmfn AuhdI dukfn ivc hI rKdf huMdf sF. bhuq ipCoN pqf lgf ik BrpUr qF amrIkf clf igaf sI qy hrPUl cMzIgVH ivc hfeI kort df srkfrI vkIl bx igaf sI. albyl ijs ny jYvnl Qro ivc afpxf nF pYdf kIqf sI, rylvy ivc plytIar lg igaf sI. dsvIN pfs krn qoN bfad albyl zI[ sI[ jYn kflj iProjLpur CfAuxI aYP[ ey[ ivc dfKl hoieaf sI qy mYN afr aYs zI kflj iProjLpur sIhr ivc. mYN afpxy afp nUM vD qoN vD pVHfeI nfl joVn dI koisLsL krdf sF qy mihqy keI vfr mhIny ivc msF iek vfr hI jFdf sF. mihqy qoN muV ky mihk dIaF nIvIaF aKF qy bulHIaF dI hlkI muskfx mYnUM keI keI idn cyqy afAuNdI rihMdI sI aqy keI vfr Auhdf KUbsUrq ichrf ikqfb dy siPaF ivc af ky Klo jFdf sI. pr hux mYN biTMzy ipkcrF vyKx vI Gwt jFdf sF. dsMbr dIaF CutIaF ivc vI mYN mihqy jfx dI bjfey gudVZMzI ipMz dy byrIaF vfly KUh qy clf igaf sF. sfzy rfey iswK mujLfiraF dIaF aOrqF ny myry leI iGE vI joV riKaf sI. pr byrIaF vfly KUh vflf kwcf koTf ijs ivc nf koeI bfrI sI, nf 64 rosLndfn qy nf hI koeI moGf. ies koTy aMdr idny vI hnyrf rihMdf sI aqy cUhy afm Bjy iPrdy sn. ieh cUhy ply hoey vI bVy sn DfeIaF dIaF borIaF kuqr idMdy sn aqy kpfh vI Kf jFdy sn. ies koTy dy iek pfsy kxk dy BVoly sn ijnHF ivcoN ajIb iksm dI hvfV afAuNdI sI. ies hnyry koTy ivc rfey iswKF dIaF purfxIaF axDoqIaF rjfeIaF qlfeIaF qy jwuilaF ivc hPqf Br sON ky myry isr ivc jUMaF pY geIaF sn. isr ivc bhuq KfrsL huMdI sI. mihqy afieaF ieh jUMaF myrI mF ny bVy vKqF nfl myry isr ivcoN kZIaF qy nhuMaF qy rK rK ky mfrIaF sn qy bVI bfrIk lIKF vflI lkV dI kMGI nfl myrf isr vfh vfh ky myrIaF cIkF kZf idqIaF sn. Dwupy ibTf ky jdoN mF myry isr ivcoN jUMaF kZ kZ ky mfrdI qF jUMaF mrdIaF vyK mihk dIaF bulHIaF ivc hfsf af jFdf. myrf jIa krdf sI ik mihk vI myry isr ivcoN jUMaF kZy pr mF ny sLfied sLrm dy mfry AuhnUM nf ikhf ik Auhdf jvfn jhfn puwq nvIN alft hoeI jLmIn dy byrIaF vfly KUh qoN isr ivc jUMaF pvf ilafieaf sI. bfpU jo hux bhuqf byrIaF vfly KUh qy rihx lg ipaf sI, ny mihqy qoN hOlI hOlI Gr df sfmfn guwdV ZMzI pucfAuxf sLurU kr idqf sI. aMqly idnF ivc qF sfzy mujLfry hfkU qy kflU rfey iswK iek vfr iPr mihqy af ky bfkI df sfrf mfl zMgr qy kuJ KoqIaF qor ky byrIaF vfly KUh qy lY gey sn. Gr df kfPI sfmfn AuhnF psUaF aqy KoqIaF dIaF vihMgIaF qy lwd ilaf sI. myrI mF qy BYxF vI mihqf Czx dI iqafrI ivc sn pr myry dsvIN dy pyprF qk rukIaF hoeIaF sn. kfPI sfmfn qF pihlF hI gudV ZMzI phuMc cukf sI. ies vfr bfpU ny bVI KusLI nfl disaf ik qyry qfey bylf isMG df lVkf dlIp isMG momI iek idn iProjLpur kcihrIaF ivc iml igaf sI. Auh iProjLpur aYgrIklcr ienspYktr lwgf hoieaf hY. jdoN AuhnUM pqf lwgf ik gudVZMzI ipMz ivc jLmIn dI pkI alftmYNt ho geI hY qF bVf KusL hoieaf. ieh ielfkf Auhdy hlky ivc hI pYNdf hY. bfpU ny disaf ik dlIp isMG momI mKU gyt dy aMdrvfr mihiraF vflI bsqI ivc rihMdf hY. mJ vI rKI hoeI af qy qyrI BrjfeI vI qYnUM bhuq Xfd krdI af. kihMdI pfiksqfn bnx qoN pihlF jd Auhny mYnUM vyiKaf sI qF mYN EdoN Cotf ijhf sF. mYnUM Xfd hY ik jdoN AuhnUM ivafh ky ilafey sF qF hornF idErF vFg mYN vI AuhdI JolI ivc bYTf sF. vYsy mYnUM eynf Xfd sI ik jdoN Brf dlIp isMG df ivafh hoieaf sI qy jMj qrn qfrn lfgy ipMz Pqihaf bfd ZukI sI qF mYN Brf dI jMjy igaf sF. EdoN mYN msF nON jF dsF sflF df hovFgf. mYnUM bVI KusLI hoeI ik sfzy sLrIky coN Bfv myry qfey bylf isMG df puqr dlIp isMG momI iProjLpur aPsr lwgf hoieaf sI. bfpU iek rfq Brf dlIp isMG momI dy mihiraF vflI bsqI vfly Gr rih vI afieaf sI. Brf dlIp isMG kihMdf sI ik jd mYN iemiqhfn dy ky ipMz jfx leI iProjLpur afvF qF kuJ idn AuhnF dy Gr jLrUr rhF. AuhnF dy bicaF nfl KyzF qy rc imc jfvF. afr aYs zI kflj vI AuhnF dy Gr dy bhuq nyVy Bfv mKU gyt dy bfhr vfly pfsy sI qy Auh mYnUM afpxI dyK ryK hyT kflj ivc dfKl vI krvf dyxgy. bfpU koloN ieh sfrIaF gwlF sux ky myry mn aMdr KusLI dy lzU Bur rhy sn. sLyK iclI vFg mYN mn hI mn ivc AuzIk kr irhf sF qy hvfeI ikly bxf irhf sF ik mYN kd iProjLpur phuMcFgf qy jf ky afpxy qfey dy lVky nUM imlFgf. 65 mihqy ipMz nUM alivdf mfrc 1951 dy idn sn. isafl df JuMb isr qoN lih igaf sI aqy imTI imTI rwuq af geI sI. ijvyN GolF vfly idn leI Blvfn mflsLF kr, zMz bYTkF kZ, ksrq kr qy Zoox dy dfa pycF dI ksqr krdy hn. iesy qrHF asIN vI dsvIN dy iemiqhfn leI iqafrIaF kr leIaF sn. keaF qoN gYws vI lvf ley sn. kuJ icr itAUsLnF vI pVHIaF sn. ies vfr sfzf dsvIN dy iemiqhfn df sYNtr Kflsf hfeI skUl biTMzf bixaf sI. ies skUl dy hostl ivc sfzy rihx df ieMqjLfm sI. kuJ muMzy afpxy irsLqydfrF dy GrF ivc cly gey sn. biTMzy dy ikly aMdr jf ky vI asIN iemiqhfn dI iqafrI leI pVHdy aqy prkfrF nfl afpxy nF vI ikly dIaF aMdrvfr dIaF kMDF Auqy Koddy. hostl ivc biTMzy lfgy dy ipMzF dy srdfrF dy muMzy vI pVHdy sn ijnHF ny nkl mfrn dy QoVHy bhuqy ieMqjLfm vI kIqy hoey sn qy iemiqhfnF dIaF izAUtIaF qy lwgf stfP AuhnF ny Kvf ipaf ky gMiZaf hoieaf sI. iehnF srdfrF dy muMizaF ivc mMzI dwbvflI vflI vwl dy muMzy vI dsvIN dy pypr dy rhy sn. ieh icty kuVqy pfjfmy pf ky rKdy qy pocvIaF pgF bMnHdy. skUl dI bfhrlI twk sLfp qy iehnF dy Kfqy KulHy hoey sn ijQy ieh KulHf KFdy pINdy sn. jd koeI svfl hwl ho ky bfhroN aMdr afAuNdf sI qF Aus df lfB sfiraF nUM hI ho jFdf sI. ies leI myry ieMgilsL qoN ielfvf ihsfb dy pypr vI vDIaf ho gey sn. aljbrf mYnUM nhIN afAuNdf sI pr myrI ijEmYtrI bhuq aCI sI. vYsy mYN aljbry dy kuJ svfl vI hwl kr ley sn jo bfhr af ky mycx qy pqf lwgf ik TIk sn. bfkI dy mjLmUn sOKy sn qy iehnF dI mYnUM koeI iPkr nhIN sI. agly hox vfly pyprF ivc kuJ CutIaF af geIaF sn qy mYN mihqy af igaf. 66 mihqy nUM alivdf kihx df vkq af igaf. PflqU sfmfn ijvyN pfxI dy GVy, cftIaF, kwujy qy hor ink suk vgYrf sB ieQy mihqy hI Cz jfxy sn jF iksy nUM dy dyxy sn. mF ny Cotf ijhf Kuzf bxf ky kuJ kukVIaF pflIaF hoeIaF sn jo kuJ idn pihlF vyc idqIaF sn. ibwlI vI iksy nUM dy idqI sI. myrf mn Enf Audfs qF nhIN sI ijMnf 3 sqMbr, 1947 nUM bfr vflf ipMz cwk nMbr 78 Czx vyly Auprfm hoieaf sI pr iPr vI mihqy rihx dI iqMn cfr sflF dI bxI sFJ ijQy mYN jvfnI dIaF dihlIjLF ivc pYr riKaf sI qy afpxy jIvn dIaF pihlIaF pMj khfxIaF vzy drvfjLy ivc bYT ky ilKIaF sn, ijQy mihk qy AuhdIaF shylIaF koloN mflvy dIaF bolIaF qy lok gIq suxy sn qy isr ivc ryq pvfeI sI, nUM Czx ligaF kfljy ivc rug Br irhf sI. myry idl ny ikhf ik ieh vwsx qy AujVn df islislf pqf nhIN ikMnf ku icr jfrI rhygf aqy mn nUM ivafkul krdf rhygf. afKr iensfn afpxI pkI pCfx leI afpxf iek ipMz jF itkfxf qF chuMdf hY. byitkfxf jIvn vI kfhdf jIvn hY aqy ieh mnuKI sFJF vI iks qrHF dIaF hn jo bVy cfavF aqy ipafr nfl pYdf huMdIaF hn aqy iPr ivCoVy df rUp Dfr ky tuwt jFdIaF hn. hux mihk dy bulHF qy koeI inMmHI inMmHI muskfn nhIN sI. aKF sdf vFg nIvIaF sn qy AuhnF ivcoN cmk gfieb sI. mUMh ivcoN koeI sLbd bfhr nhIN af irhf sI. kuJ idnF aMdr sdf leI ivCV jfx dIaF iehnF GVIaF ivc Auhdy idl aMdr khy jfx leI gizaF dy gzy sLbdF dy Bry hoey sn. mYnUM ieMj jfp irhf sI ik AusdI KfmosL bolI nUM Es smyN kMDF, kOly, koTy, bUhy bfrIaF qy sFJyy drvfjLy dy sLqIr ijnHF dI ingHf hyTF do alHVF df ipafr sLurU ho ky aMq qy af igaf sI, hI nhIN, sgoN sfry vfqvrn df hr iek jwLrf jLwrf sux irhf sI. do kwcy GrF dIaF CwqF AuqoN lMGdy pMCI aqy hvfvF vI sux rhIaF sn. cfcf cMnx isMG Gr nhIN sI. jdoN mYN qy myrI mF mihk dI mF nMU imlx leI AuhnF dy Gr gey qF Auh afps ivc gl lg ky imlIaF. PulkfrI qy bUtIaF pONdI mihk mMjy qoN AuT ky aMdr clI geI qy kuJ icr bfad Auhdy hOlI hOlI zuskx dIaF afvfjLF bfhr afAux lg peIaF. mihk dI mF ny ikhf Auhdf bfpU zbvflI vwl pYNdy iek ipMz ivc ivcoly nUM lY ky mihk dy ivafh dI qrIk pkI krn igaf hoieaf hY. kihMdy hY qF pkI Aumr df pr jLmIn jfiedfd vflf ey. rotIEN BuKI nhIN mrUgI. sfzf iKafl af ik nvIN jLmIn qy jfx qoN pihlF mihk df Bfrf lfh ky jfeIey. mihk ny afpxf QoVHf bhuqf dfj vI bxfieaf hoieaf hY. ijho ijhf grIbI dfvy df srU, zolI qor idaFgy. aMdroN mihk dIaF zuskxIaF hux rox dI afvfjL ivc bdl geIaF sn. myrf jIa kr irhf sI ik mYN aMdr jf ky mihk nUM gl nfl lf ky khF ik sB kuJ Bwul jfvIN pr mYN AuhdIaF rIJF df rFJf aMdr jf ky AuhnUM dlfsf dyx, vrfAux jF mnfAux df hOslf nf kr sikaf. AuhdI mF ijs nUM mYN cfcI kihMdf sF, ny ikhf, “blbIr, biTMzy iemiqhfn dy prcy pUry hox qoN bfad iProjLpur jfx qoN pihlF iek vfr iml ky jLrUr jfeIN. sLfied EdoN qk mihk df ivafh vI pwkf ho jfvy. nfly iehnUM smJfeIN mfpy kdy DIaF df mfVf nhIN krdy. mYN prcy mukx qy jLrUr afAux df vfadf kr ky qy cfcI dy pYrIN hQ lf ky bfhr af igaf. ijs qrHF cwk nMbr 78 qoN vMz ipCoN bfpU, mF, mYN qy BYxF iqMn cfr sfl pihlF mOq qoN zrdy afpxf Biraf Brfieaf Gr qy jLmInF Cz ky sfvx BfdoN dy vrHdy mINhF ivc qpdI DrqI qy nMgy pYrIN isrF qy gMZF cuk swcy sOdy nUM lY ky qury sF, aj iPr Esy qrHF qF nhIN pr iPr vI isrF qy gMZF rwK ky sLyrgVH dy stysLn nUM jf rhy sF. aFZxF gvFZxF sB sfnUM Czx afeIaF sn. mfVU vI sfnUM afpxy AuT qy sfmfn lwd ky sLyr gVH stysLn qk Czx afieaf sI. ieQoN CotI gzI PV ky pihlF biTMzy qy iPr biTMzy qoN vzI gzI PV ky iProjLpur nUM jfx vflI gzI PVnI sI. mYN soc irhf sF ik ikvyN iqMnF chuM sflF bfad ieh ipMz vI ibgfnf ho igaf sI. jdoN gwzI sLyrgVH qoN cwl ky biTMzy nUM jf rhI sI qF mihqy dIaF sLfhF dIaF hvylIaF dy burj ids rhy sn. burjF dy prly pfsy kcy koiTaF ivc mihk ro rhI sI ijs dy pihly ipafr df dIvf jgx qoN pihlF hI buJ igaf sI. ipafr dy ies dIvy dI lft ivc grIb idnF dI kmfeI df qyl muk igaf sI. 67 biTMzy phuMc ky bfpU hurIN qF vzI gzI ivc bYT gey qy mYN Auqr ky plyt Pfrm qy Klo igaf ik jdoN gwzI cwlUgI qF mYN ryl df Aucf pul pfr kr ky Kflsf skUl nUM clf jfvFgf. mYN vyiKaf ik cYrI gwzI dy zby ivcoN Cfl mfr ky myry mgr af geI sI. gwzI ajy cwlI nhIN sI qy mYN cYrI nUM PV ky iPr gwzI ivc cVHf afieaf qy bfpU ny AuhnUM Guwt ky PV ilaf. dr asl cYrI df myry nfl ipafr bhuq sI qy Auh myry nfl hI jfxf chuMdI sI pr myry qF hfly dsvIN dy kuJ pypr rihMdy sn. mYN Aus nUM ikvyN sMBfl skdf sF. bfpU dws irhf sI ik Auh iProjLpur qoN gudVZMzI bws qy jfxgy ikENik Jok tihl isMG jF mMzI gurU hr shfey qoN isrF qy Bfr cuwk ky ipMz gudVZMzI bhuq dUr pYNdf sI. aKIr gzI clI jo bfpU, mF qY BYxF nUM cVHf ky kuJ imMtF ipCoN aKF qoN Auhly ho geI. mYN biTMzy dy plytPfrm qy Audfs KVHf sF. boJl kdmF nfl jdoN mYN hOlI hOlI pul dIaF pOVIaF cVH irhf sF qF myry sjy pfsy qoN jo hvfvF af rhIaF sn, AuhnF ivc ivCoVy dI mihk rlI hoeI sI qy Kby pfsy jo gwzI mF ipE nUM lY ky iProjLpur nUM muV geI sI, Aus pfsy dIaF hvfvF ivc vI mfipaF dy ivCoVy dI ksk mihsUs ho rhI sI qy mYN biTMzy rylvy stysLn dy Aucy pul qy klm kwlf ies qrHF KVf sF ijvyN jhfn ivc myrf koeI nf hovy. Kflsf skUl dy hostl af ky agly pricaF dI iqafrI leI ikqfbF ivC KuB jfx leI mn nUM kfPI qrdd krnf ipaf. agly prcy vI TIk ho gey sn. afKrI prcy qoN bfad sfry muMizaF ny ipkcr vyKx df progrfm bxfieaf hoieaf sI, iPlm lCI cl rhI sI jo mYN pihlF vI vyKI hoeI sI qy Aus dy keI gfxy ijvyN “jwg vflf mylf Xfro QoVHI dyr df, hsidaF rfq lMGy pqf nhIN svyr df,” “myrI lwgdI iksy nf vyKI qy tuwtdI nUM jg jfxdf,” “ nfly lMmI qy nfly kflI hfey vy rwbf rfq judfeIaF vflI,” “ sfzy nfl qy dunIaf vfilE axhoxI jy hoeI, idl lY igaf koeI rwb jI idl lY igaf koeI,” jLbfnI Xfd ho gey sn. biTMzy dIaF glIaF ivc qF kI, lfgly ipMzF ivc vI lwCI iPlm dy gIq lokIN gFdy iPrdy sn qy lwCI iPlm dy gIqF ny lokF nUM pfgl kIqf hoieaf sI. amr nfQ isMglf kihx lwgf ik afpF mihqy clIey. qUM hux rfq nUM sfzy Gr hI rhyNgf qy bws iek vfr mihk qy AuhdI mF nUM iml afeIN. ikAuNik mYN cfcI nfl vfiedf kr ky afieaf sF, ies leI mYN afpxf Jolf qy ikqfbF amr nfQ isMgly dy iksy irsLqydfr dI dukfn qy rKIaF qy asIN dovyN biTMzy qoN pYdl qur ky mihqy Auhdy Gr af gey. ies vfr mihqf mYnUM bVf ajIb ajIb lg irhf sI. mYN eynf jjLbfqI ho cukf sF ik kuJ idn pihlF Czy afpxy Gr aqy mihk dy Gr jfxoN Gbrf irhf sF. asIN sLfm nUM mihqy phuMcy sF qy amrnfQ dy bfg ivc gyVf vI mfr afey sF ijQy sMqo ny sfnUM vyK vI ilaf sI. Aus ny jLrUr mihk nUM dws dyxf sI ik mYN ipMz afieaf hoieaf sF pr gvFZ df suK Kuwsx ipCoN Es nMU vyKx qy imlx leI isvfey Esdy Gr jfx dy hor keI qrIkf nhIN sI. amr nfQ kihx lgf ik svyry afpF AuhnF dy Gr clFgy. rfq mYN amrnfQ dy Gr hI squqf. ies rfq mYnUM bVy ajIb ajIb supxy afAuNdy rhy ijvyN cMnx isMG gMzfsf lY ky mYnUM vZx nUM iPrdf sI qy kih irhf sI ik hux qUM eyQy kI lYx afieaf hYN? qyrf hux ies ipMz nfl kI vfsqf hY. hux qyrf eyQy kOx hY? iPr vI rfq bIq geI aqy svyry jd AuTy qF amrnfQ dI BYx aqy mF myrI mF nUM Xfd kr ky kfPI icr AuhdIaF gwlF krdIaF rhIaF. idny asIN ipMz ivc KulHy pRfiemrI skUl dy mfstr goiel nfl gwlF mfrdy rhy qy goiel kihx lwgf ik qUM dsvIN df iemiqhfn qF dy idqf hoieaf hY. jy khyN qF mYN biTMzy jf ky qYnUM ies ipMz ivc antryNz tIcr lwgx dy hukm dvf dyNdf hF. keI aMzr mYtirk tIcr lgy hoey hn ijnHF nUM bfad ivc srkfr pwkf kr dyNdI hY. myry kwly qoN cfr jmfqF sMBflIaF nhIN jFdIaF. jdoN qUM dsvIN ivcoN pfs ho igaf, qyrI qnKfh vI vD jU aqy pwkf hox ivc vI sOK ho jU. EdoN ies qrHF dy tIcrF dI qnKfh 50 jF 60 rupY mhInf huMdI sI jo bVI rkm smJI jFdI sI. Es vyly ikENik ipMzF dy mfstrF df afpxf koeI Krcf qF huMdf nhIN sI. ipMzF ivc rhfiesL Kfx pIx PrI huMdf sI. ipMzF dy lok tIcr dI iewjLq vI bVI krdy sn. 68 mihk df ivafh pwkf hoxf mYN goiel nUM ikhf ik mYN tIcr nhIN lwgxf chuMdf. ajy qF myrI Aumr eI bhuq CotI hY. mYN qF nvMbr ivc 16 sflF df hovFgf. mYN dsvIN pfs kr ky kflj dfKl hoAUNgf qy bI[ ey[ qy iPr aYm[ ey[ kr ky iksy vzI nOkrI qy aPsr lgUMgf. ho skdf hY ik mYN vlfieq pfs krn leI ieMglYNz clf jfvF ikENik myry bfpU df supnf mYnUM vlfieq pfs krfAuxf hY. isaflF ivc bfpU nrmy df trwk PfijLlkf dI mMzI jf ky vyc afieaf sI qy hux bfpU kol pYsy sn jo Auhny mMzI gurU hr shfey afVHqIaF kol rK idqy sn. EdoN bYNkF ivc pYsy jmHF krvfAux df irvfj nhIN sI. bYNk vI bhuq Gwt sn. ijLmINdfr pYsy afpxy afVHqIaF kol hI rKdy sn jF zfkKfny ivc jmHF krvf dyNdy sn. ipMz dy lfgy koeI zfkKfnf vI nhIN sI. jy mmdot jF mMzI gurU hr shfey ivc zfkKfnf sI qF EQy bhuqI rkm jmHF krfAuxI jF kZfAuxI vI aOKI sI. vzf zfkKfnf iProjLpur sLihr ivc hI sI qy Es nUM zfkKfny vflI glI hI ikhf jFdf sI. ies zfkKfny ivcoN hI sfzy ipMzF dI zfk pihlF mmdot jFdI sI qy EQoN zfkIaf mhIny ivc do cfr vfr af ky icwTIaF vMz dyNdf sI. Aus vyly icTI afAux dI aihmIaq vI bVI huMdI sI. sMcfr sfDn icwTIaF qoN bgYr koeI nhIN sI. tYlIPonjL qF bhuq hI Gwt sn. ies qoN kuJ smF pihlF lok myly musfhibaF qy iml ky iek dUjy nUM suK sunyhy sFJy kiraf krdy sn jF gMZF Byjx df irvfj sI. 69 bfkI asIN hux ieh mihqf ipMz Cz cuky hF qy mYN ieQy hux iekwlf nhIN rihxf chuMdf. mfstr goiel ny mKOl kIqf ik qUM iekwlf ikQy hY. ies ipMz dI sB qoN sohxI kbUqrI vI qF qyry nfl hY ijsdy hQ df kiZaf rumfl jyb ivc pfeIN iPrdf eyN. mYnUM goiel df mKOl bhuqf cMgf nf lwgf. mYN gMBIr icwq socx vflf muMzf sF qy msKrIaF mYnUM cMgIaF nhIN lgdIaF sn. mYN qy amrnfQ isMgly ny Es idn dI afQx nUM mihk dy Gr jfx df progrfm bxf ilaf ikAuNik agly idn mYN biTMzy jf ky iProjLpur dI gwzI pkV lYxI sI. isMgly ny biTMzy qk myry nfl jfxf sI. asIN mihk dy Gr Es vyly jfxf chuMdy sF jdoN Ausdf ipE cMnx isMG Gr nf hovy. ies df pqf mfstr goiel ny mihk dy Coty Brf mihMgy qoN lY idqf sI ik Auhdf ipE cMnx isMG biTMzy igaf hoieaf sI. mihMgf Auhdy kol skUl ivc pVHdf sI. sLfmIN jdoN mYN qy isMglf Auhdy Gr gey qF goiel vI sfzy nfl eI cwl ipaf. mihk mMjy qy bYTI iek cfdr qy bUtIaF pf rhI sI. cfcI lfgy pIVHI qy bYTI crKf kwq rhI sI. myN mihk vwl vyiKaf pr Es myry vwl nhIN vyiKaf qy sdf vFg nIvIN pf ky bUtIaF pfAuNdI rhI. mYN cfcI dy pYrIN hQ lfieaf qy Es mYnUM ‘jINdf rhyN jvfnIaF mfxy’ dI asLIrvfd idqI qy puiCaf ik myry dsvIN dy prcy ikho jhy ho gey sn. mYN ikhf ik prcy cMgy ho gey hn qy ies vfr mYN jLrUr pfs ho jfvFgf. iPr agy pVHn leI iProjLpur kflj ivc dfKl ho jfvFgf. Es mihk nUM culHy qy cfh rKx leI ikhf pr Auh mMjy qoN nf AuTI. cfcI ny AuT ky culHy ivc awg bflI qy pfxI df pqIlI culHy Auqy rK idqI. asIN lfgy pey mMjy qy bYT gey. cfh rwK ky cfcI iPr pIVHI qy af bYTI qy kihx lgI, “mihk df bfpU iehdf ivafh 15 hfV df pwkf kr afieaf ey qy hux tUm Cwlf bxvfAux biTMzy igaf hoieaf af. pRfhuxy nUM kMTf vI pfvFgy. afpxI mF qy bfpU nUM khIN ik ivafh qy jLrUr afAux qy qUM vI jLrUr afeIN”. qusIN eyQy nfl rihMdy sI qy vkq bhuq sohxf lMG igaf. hux quhfzy vfly pfsy lfhOrIey af gey hn qy sfzI hfly qk AuhnF nfl sfzI jLbfn sFJI nhIN hoeI. vzy alftI af qy sfzy pfsy vflf Gr vI AuhnF nUM alft ho igaf ey. CyqI Gr KflI krn leI kihMdy hn”. jdoN cfcI ny 15 hfV dI gwl kIqI qF mihk ny bUtIaF kZxIaF Cz idqIaF qy mMjy qy lMmI pY geI qy mUMh isr qy sfrf qn bdn Kys ivc lpyt ilaf. kuJ icr bfad Auhdy hOlI hOlI rox dIaF afvfjLF afAux lg peIaF. eyny ivc cfcI bftIaF ivc sfzy leI cfh pf ky lY afeI jo asIN PUkF mfr mfr ky pIx lg pey. cfcI ny mihk nUM vI AuT ky cfh pIx leI ikhf pr Auh nf AuTI. cfcI dwsx lwgI ik jMj iek rfq rhUgI qy muklfvf asIN mhIny bfad qorFgy. EdoN qk hQ kuJ hor sOKf ho jUgf. mihk df roxf bdsqUr jfrI irhf. cfcI ny iPr ikhf, “blbIr qUM iehnUM smJf ik DIaF df DMn prfieaf huMdf ey qy iehnF ny iek idn ipE df Gr Cz ky jfxf eI huMdf hY. bws suKI vsy, asIN qF iehI chuMdy aF”. mYN mihk nUM kI smJf skdf sF. myrI afpxI ajy smJfAux dI Aumr ikQy sI. mYN qF Kud hI bysmJ sF. mYN qF afp hI Btikaf hoieaf sF. sfzI ies afKrI mulfkfq dy sfry gvfh cwup cfp Auhdy hOikaF nUM sux rhy sn. cfcI dI dlIl ivc ikMnf vjLn sI ik DIaF DMn prfieaf qy iehnF df kfhdf mfx. mfipaF pflIaF, prosIaF, vzIaF kIqIaF qy agly Gr nUM qor idqIaF. aMdroN jIa qF krdf sI ik mihk nUM asIs dvF qy khF ik afrfm nfl ivafh krvf ky suKIN vwsIN. mYN dunIaf dI iksy cotI qy vI phuMc jfvF, qYnUM kdy nhIN BulFgf. mYnUM sdf qyrf cyqf afAuNdf rhFgf. pr ieh sB gwlF mn dIaF mn ivc hI ho rhIaF sn. cVHdI jvfnI dI vrys dy hfxI asIN iek dUjy nUM bhuq cMgy lwgx lwg pey sF pr iesdf mqlb ieh nhIN sI ik asIN iek dUjy nfl ivafh krfvFgy. mYN AuiTaf, Auhdy roNdI dy isr qoN Kys prHF kIqf. Auhny afpxy dohF hQF nfl afpxf hOky lYNdf mUMh Zk ilaf. mYN jyb ivcoN pMj rupY kZy qy bDo bDI Auhdy hQF ivc PVf idqy. pMj rupY df sgn AuhnF simaF ivc bVI gwl smiJaf jFdf sI. aksr lok iek jF do rupY sgn pfAuNdy sn. Auh AuT ky bYT geI aqy pMj rupY vgfh ky prHF mfry. 70 “pMdrF hfV nUM myrI arQI AuTUgI qy vyK lIN af ky jy af hoieaf qF,” kurlfAuNdI AuT ky Auh aMdr nUM clI geI. 1947 qoN 1951 dy aiq lfcfrI qy grIbI dy idnF ivc kwcy koiTaF ivc rihMidaF sLurU qy aMq hoeI KfmosL qy pivqr muhbq dI ieh afKrI JfkI sI ijsdy dI gvfhI dy pfqr mOky qy mOjUd sn. iqMnF chuM sflF dy arsy ivc asIN kdy iek dUjy nfl jLbfn sFJI nhIN sI kIqI sI. pihly kuJ sfl qF vYsy hI bcpn dIaF bfhF dI glvkVI ivcoN inkl ky jvfnI dIaF brUhF ivc dfKl hox qy lg gey sn. Aucy lMmy kwd dI lgr vrgI mlvYx dIaF msq nsLIlIaF imRgnYxI awKF, bulHIaF dIaF mfsUm arQ BrpUr muskfnF qy icwty dMdF dI cmk qoN ielfvf isrP KfmosL muhbq hI qwkI sI. pihlI vfr mihk dy mUMh ivcoN inkly iehnF drdnfk bolF ny myry kMnF ivc iswkf Gol ky pf idqf sI. ieh sfzI afKrI imlxI sI ijs ivc iek hfx lBdI muitafr df jLKmI aMqrIv, ivlkdf ichrf qy ijsm ivhVy coN AuT ky kwcy koTy aMdr guMm ho igaf sI. idl idmfg dIaF aKF agy bws ieh JfkI hI bfkI rih geI sI. ieh JfkI ivcoN myrIaF kuJ rcnfvF ijvyN “pRIq dI rIq,” “asF bykdrF nfl lfeIaF” khfxIaF dy rUp ivc myrIaF lyKxIaF ivcoN AuBrIaF. cVHdI jvfnI dy sUhy gulfb pIly pY gey sn. ies ivsLy nUM lY ky mYN 1975 ivc jdoN gurU nfnk dyv XUnIvristI dy pMjfbI BfsLf, sihq aqy siBafcfr ivBfg ivc lYkcrr sF, duKFq nfvl “pIlf gulfb” iliKaf ijs nUM keI pfTkF ny pMjfbI ivc dyvdfs df nF idqf. ies idn qoN bfad bfkI dI ijLMdgI ivc mYN iPr kdI mihqy nhIN igaf. asIN mihk dy GroN AuT ky amr nfQ isMgly dy Gr af gey. isMgly dy Gr dI Cwq qy pey mMijaF qy ibsqry lgy hoey sn. rotI pfxI Kf pI ky asIN Cwq qy cly gey. mihqy ivc kwtI Auh afKrI rfq bVI Auprfm krn vflI rfq sI. aKF mIcdf sF qF nINd nhIN afAuNdI sI. jy QoVHI bhuq awK lgdI sI qF bVy ajIb, mfVy qy zrfAuxy supny afAuNdy sn. ijvyN mihk rfq nUM Cwq qy af myry kMnF ivc kih rhI sI ik mYN EQy ivafh nhIN krvfAuxf. pr ieh qF supnf hI sI. supinaF df kI ieqbfr, jo jfg KulHidaF gI tuwt jFdy hn. svyry AuT ky mYN iek vfr hsrq BrIaF aKF nfl mihqy nUM vyiKaf qy mYN qy amr nfQ qur ky biTMzy af gey. kuJ icr asIN biTMzy dIaF glIaF ivc GuMmy. mYN afpxf sfmfn qy ikqfbF cukIaF. amr nfQ mYnUM sLfm nUM iProjLpur jfx vflI gwzI ivc cVHf igaf qy icwTI pwqr ilKdy rihx df vfiedf kIqf. jdoN gzI goinafxf mMzI rukI qF mYN afpxy skUl nUM qikaf ijQy ipCly iqMn cfr sfl pVHfeI kIqI sI. hux qF pfs hox qy bws eyQy srtIiPkyt lYx hI afAuxf sI. rsqy ivc mYN sfry stysLn igxdf igaf. iProjLpur CfAuxI dy rylvy stysLn Auqr ky mYN sLihr nUM jFdy iek tFgy ivc bYT igaf ijs mYnUM mihiraF vflI bsqI lfh idqf. Brf df Gr lBx ivc koeI aOK nf hoeI. CotI jhI BIVI glI ivc sjy pfsy Brf ikrfey dy do mMjLlf mkfn lY ky rihMdf sI. Brf BrjfeI aqy bwcy bVy qpfk nfl imly. Brf dy pMj bwcy sn. sB qoN vzI kuVI jsivMdr, iPr kfkf amrjIq, iPr kMvrjIq, kwukI qy prmjIq sn. jsivMdr qy amrjIq skUl jFdy sn qy bfkI ajy Coty sn. prmjIq ijs nUM pmI kihMdy sn, ajy bolx nhIN lwgf sI. sfry bwcy myry nfl rc imc gey qy mYN keI idn EQy irhf. sLfmIN mYN qy bwcy gol bfg dI sYr krn leI cly jFdy. gol bfg mKU gyt qoN agy afr aYs zI kflj lMG ky Kby hQ pYNdf sI. ies dy nfl lgdf iek hor bfg vI sI. iek bfg mKU gyt lMGidaF Kby hQ vI pYNdf sI. sLfmF nUM bhuq KUbsUrq lok ijnHF ivc suhxIaF aOrqF, kuVIaF, muMzy qy bMdy sLfml huMdy sn, suhxy kpVy pf ky iehnF bfgF ivc sYr krn afAuNdy sn. keI rMgF dy Pwul iKVy hoey sn. gulfb dy Pwul mYnUM bVy ipafry qy KUbsUrq lgdy. ies qrHF df bfg pfiksqfn ivc vzI nihr dy kMZy qy pky zwly dy zfk bMgly ivc vI sI. Auh ies bfg dy mukfbly ivc bhuq vzf sI. mYnUM lgdf ik iProjLpur biTMzy dy mukfbly qy vDIaf qy KUbsUrq sLihr sI. eyQy pIx vflf pfxI kfPI Aucf sI. ryl dy pul dy pfr iProjLpur dI CfAuxI sI jo mYN ajy nhIN vyKI sI. Brf dsdf ik EQy mfl roz qy vzy vzy aPsrF dIaF bhuq vzIaF vzIaF koTIaF sn jo keI keI eykVF ivc bxIaF hoeIaF sn. aMgryjLF vyly iProjLpur CfAuxI dI bVI mhqqf sI. ieQy iek jLmIn dojL iklf vI sI jo sLihr qoN KfeI Pymy kI jFdI sVk aqy CfAuxI qoN husYnI vfly bfrzr nUM jFdI sVk dI iqkonI nukr dy aMdr vfr pYNdf sI. myrf jI krdf ik ijMnI jldI ho sky, mYN iProjLpur sLihr aqy CfAuxI dI hr sVk, hr glI df vfikP ho jfvF qy eyQoN dy ikMny sfry lok myry vfikP ho jfx. pr ies sB leI kfPI smyN dI loV sI. hIrf mMzI aqy lUn mMzI ikENik mihiraF vflI bsqI dy nyVy pYNdIaF sn, iehnF bfry mYnUM pqf lg igaf sI. iProjLpur dy lokF aqy biTMzy dy lokF dI bolI aqy pihrfvy ivc 71 bVf Prk sI. biTMzy dy mukfbly qy iProjLpur amIr lgdf sI. hPqf ku mYN iProjLpur irhf qy iPr iek idn bws qy cVH ky gudVZMzI af igaf. bws ivc mYnUM KMnf nF df iek muMzf iml igaf jo zI sI jYn kflj ivc Pst eIar ivc pVHdf sI qy bytU ipMz ivc AuhnF nUM kfPI jLmIn alft hoeI sI. bws ivc hI Auh myrf dosq bx igaf qy kihx lgf ik qUM sfzy zI sI jYn kflj ivc hI dfKl hoeIN, afr aYs zI kflj ies dy mukfbly kuJ vI nhIN hY. kflj ivc dfKlf KMny df ipMz bytU kdIm sI ijQy AuhnF nUM pfiksqfn ivc CzI jLmIn dy bdly ivc kfPI jLmIn alft hoeI qy iek qrHF nfl Auh ipMz dy vzy alftI qy sLfh sn. bytU kdIm ipMz alPU ky dy azy qoN nyVy pYNdf sI. KMny hurF nUM iProjLpur sLihr ivc vIM mkfn alft hoieaf hoieaf sI ijQy prvfr dy bfkI lok rihMdy sn aqy bwcy pVHfeI krdy sn. Auhdf aDf prvfr ipMz ivc vI rihMdf sI aqy KyqI bfVI df kMm krvfAuNdf sI. Aus mYnUM sLihr df pqf vI ilK ky dy idqf. AunF simaF ivc kflj pVHnf bVI vzI gwl smJI jFdI sI. myry idl ivc vI bVf cfa sI ik mYN kflj dfKl hovFgf. nvyN nvyN dosq bxngy aqy nvyN lokF nfl vfh pvygf. KMnf alPU ky qoN bws ivcoN Auqr ky afpxy ipMz nUM clf igaf. bVf qyjL lwg irhf sI. kpVy vI pRWYs kIqy hoey pfey hoey sn ikENik kflj ivc pVHdf sI. mYN gudV ZMzI dy azy qoN AuWqr ky jd byrIaF vfly KUh nUM jf irhf sF qF vyiKaf ik myry Kby hQ iek bVI vzI vIrfn srkfrI koTI Bfv zfk bMglf sI jo KflI peI sI. pqf nhIN ik ieh nihrI mihkmy dI sI jF nvfb mmdot df ies ielfky ivc Pyrf mfrn vyly rukx df azf sI. BfvyN guwdV ZMzI azy qoN msF ds pMdrF imMt df rsqf sI pr swjy hQ iek purfxy Aucy Kfl qy kfny hI kfny sn. ieh sB twp ky aqy gudV ZMzI ivcoN 72 lMG ky KUh nUM jf irhf sF qF sLfdI lfl iml ipaf jo ipMz ivc hwtI krdf sI qy ipMz df purfxf vsnIk sI. mulk dI vMz qoN pihlF Auh iProjLpur tFgf vhuMdf huMdf sI qy Aus nUM ies ielfky bfry bhuq jfxkfrI sI. Aus disaf ik ipMz ivc KqrIaF dIaF do hor hwtIaF vI hn aqy hwtIaF vfly vMz qoN pihlF dy eyQy rihMdy hn. Aus hor disaf ik ipMz dy vzy alftI bRfhmn hn ijnHF nUM sYNkVy eykV jLmIn alft hoeI hY aqy vzf bRfhmx ipMz df lMbrdfr hY. dUjf nMbrdfr Kym isMG sI jo bhuq vzf alftI nhIN sI. iek ijLlf imMtgumnrI ivcoN afieaf qKfxF df prvfr sI qy AuhnF nUM vI guwdV ZMzI ipMz ivc cflI eykV jLmIn alft hoeI sI pr Auh vfhI nhIN krdy sn qy qKfxy luhfry kMm dI ipMz dI sypI krdy sn. dfqIaF, rMby, khIaF, Pfly afid iqKy krdy sn. vzf imsqrI swqrF df, agy Auhdf muMzf pMjfh qoN Auqy qy agy Auhdf 25 ku sfl df muMzf amr isMG iProjLpur sLihr ivc isnmy dIaF slfeIzF bnfAux df kMm krdf sI. mulk dI vMz qoN pihlF df mYtirk pfs sI. sLfdI lfl mYnUM pMzq lMbrdfr dy Gr lY igaf. do koTy kwcy pr ivhVf bhuq KulHf. lMrdfr df kwd Cy Put qoN Aucf, icwtf kuVqf qy icwtI DoqI bMnHI hoeI. Auhdy vzy muMzy vI Cy Cy Put lMmy sn aqy bfkI Coty sn. lMbrdfr ny mYnUM isr qy ipafr idqf. Auh bfpU nUM jfxdf sI. Gr cfh Drn leI ikhf pr KUh qy jldI jfx leI kihx qy cfh rukvf idqI. iPr kihx lwgf ik rotI Kf ky jfeIN pr mYN nFh kr idqI. sLfdI lfl mYnUM kfinaF ivc pYNdI zMzI qk Czx afieaf qy dwsx lwgf ik pMzq nMbrdfr ipCoN bVy reIs sn qy nMbrdfr rojL Gr dI kZI sLrfb isrP afp eI nhIN pINdf, sgoN ipMz dy hornF lokF nUM vI ipafAuNdf hY. puls vI ies nUM kuJ nhIN kihMdI ikENik jdoN ikqy Qfxydfr ipMz afAuNdf hY qF puls vfilaF dI rotI nMbrdfr dy Gr hI pkdI hY. nMbrdfr dI Qfxy ivc vI cldI af qy ijs nUM Cuzfxf cfhy, puls Cz idMdI af. gwudV ZMzI ipMz df ieh sfrf nksLf lY kY mYN byrIaF vfly KUh qy phuMc igaf. sfry prvfr nUM pihlI vfr KUh qy vyK irhf sF. mF bVI KusL sI ik mYN dsvIN df iemiqhfn dy ky nvIN alft hoeI jLmIn Bfv byrIaF vfly KUh qy af igaf sF. byrIaF vfly KUh qy pujx dy hor vI keI rfh sn ijvyN iek qF sI gudVZMzI ipMz dy azy qoN Auqr ky ipMz pfr kr ky kfinaF qy sVkVy dy sMGxy jMglF ivc bxIaF zMzIaF ivcoN lMG ky jfxf. ieh keI zMzIaF sn jo vK vK KUhF qy lY jFdIaF sn ijvyN iek zMzI srvx rfey iswK dy KUh aqy JugIaF qy lY jFdI sI. iek zMzI bsqI tirizaF vflI lY jFdI sI. iek zMzI iek hor KUh qy lY jFdI sI ijQy rfey iswKF dIaF keI JugIaF sn ijnHF ivc Auh rihMdy sn qy ijQy rfey iswKF df iek bVf ajIb jhI iksm df iek JwugI ivc gurdvfrf ijhf bixaf hoieaf sI. ieQy DUP qy srHoN dy qyl dy dIvy jgdy qy AuhnF df DUMaF nwk nUM cVHdf. ieQy bIV koeI nhIN pr kuJ mflF tMgIaF hoeIaF sn. iek vzI Aumr dI jnfnI eyQy isr mfr ky iKMzfAuNdI aqy BUq pRyq kZdI sI. afsy pfsy dy rfey iswK AuhnUM mMndy sn. mYN vI iek idn afpxI mF nfl Auhdy drsLn kr afieaf sF qy mYnUM vyK ky Aus ny myrI mF nUM ikhf sI ik qyrf puq iek idn bhuq vzf aPsr bxUgf. pfiksqfn dy ijLlf imMtgumrI ivcoN vMz kfrn AujV ky afey ieh lok jo afpxy afp nUM rf iswK aKvfAuNdy sn, aKvfAuNdy qF afpxy afp nUM iswK sn pr iehnF ivc iswKI vflI koeI gwl nhIN sI. iehnF dI rfa bolI qF vKrI sI hI pr ieh sfry mony sn, ilbfs vI vKrf sI qy isKI Drm nUM mMnx vflI vI koeI insLfnI nhIN idsdI sI. iehnF dIaF rsmF vDyry ihMdUaF vflIaF jF afidvfsI kbIilaF vflIaf sn. byrIaF vfly KUh nUM dUjf rfh sI hfmd ipMz dy azy qoN ipMz twp ky iek iswDf rfh jo agy byt dy ipMzF nUM jFdf sI. ies rfh qy iek brsfqI nflf pYNdf sI ijs nUM lMG ky agoN ijQoN pihaf iswDf agly ipMzF nUM jf pYNdf sI, Kby cfr ku pYlIaF qy kfinaF ivcoN lMG ky KUh qy phuMc skI df sI. ies rfh ivc kfny Gt pYNdy sn pr ijQy ieh rfh kfPI nyVy pYNdf sI, EQy brsfqI nfly ivc jykr pfxI ijLafdf ciVHaf hovy jo keI vfr nyiPaF qk af jFdf sI qy kpVy iBwj jFdy sn. ies leI pYNt jF pfjfmf qF lfh ky moiZaF qy rKx dy bfvjUd kwCf jLrUr iBwj jFdf sI. keI rfhI awgf ipCf vyK nMgy ho ky lMG jFdy sn qy prly pfr jf ky kpVy pf lYNdy sn. aOrqF nUM bVI qklIP huMdI sI ikENik AuhnF nUM Ggry Aucy kr ky jF slvfrF lfh ky lMGidaF mrd aKF qoN bcxf pYNdf sI. keI vfr Auh Enf icr ieh brsfqI nflf nf lMGdIaF ijMnf icr mrd nf lMG jFdy jF dUjy pfsy mUMh nf krI rKdy. aksr aOrqF GgrIaF jF slvfrF hyT kuC nhIN pONdIaF sn. jy pfxI Gwt huMdf qF slvfrF jF 73 pfjfmy Aucy CuMg ky lMG jFdy sn. AuhnF idnF ivc ies ielfky dIaF bhuqIaF jnfnIaF Ggry hI pONdIaF sn. bMdy ijnHF lwk dI bMnHI huMdI, Auh Jwt DoqI lfhuMdy qy agly pfr jf ky iPr bMnH lYNdy. keI mncly njLfry lYxoN nf htdy pr jdoN mINh bhuq pYNdy qF ieh nflf Aucf ho ky vgdf jF zobU ho jFdf sI. iPr lok ies rfhy nhIN lMGdy sn qy gudVZMzI ho ky jFdy sn. ijhVy ipMz sVk dy Auqy sn ijvyN krIaF pijlvfn, lKo ky bihrfm, alPU ky, loDrF, hfmd, zulcI ky afid, AuhnF nUM bVIaF mOjF sn. hF ijnHF dI jLmIn nfly qoN pfr pYNdI sI, AuhnF nUM nflf pfr krnf hI pYNdf sI. mMzI gurU hr shfey jF Jok tihl isMG jF kor isMG vfly qoN byrIaF vflf KUh qur ky bhuq dUr pYNdf sI. hux jd ies nvyN ielfky Bfv sqluj diraf dI byt ivc jLmIn alft ho geI sI qF iehnF rfhF dI jfxkfrI bVI jLrUrI sI. byrIaF vfly KUh qy rfey iswKF ny keI kwuqy rKy hoey sn ijnHF qoN zrdy lok rfq brfqy qF kI, idny vI byrIaF vfly KUh dIaF JwugIaF ivc nhIN vVdy sn. mYnUM vI iehnF kuiqaF dI hyV qoN zr lgdf sI ikqy vZ nf Kfx ikENik EBV nUM vyKidaF hI ieh kwuqy iekTy ho ky AucI AucI BONkx lwg jFdy sn. bfpU ny disaf ik jy mYN kuJ idn iehnF kiuqaF nUM rotI pfvF qF ieh myry imwqr bx jfxgy qy mYnUM kuJ nhIN kihxgy, isrP BONk ky cwup ho jfxgy. cYrI vI byrIaF vfly KUh qy rc imc geI sI aqy keI vfr iqwqrF nUM Auzfx df kMm krdI sI. kfinaF qy srkVy dy jMgl ivc kfly qy BUry rMg dy cMgy ply hoey iqwqr sn qy pYlIaF dIaF vwtF qy Bwjy iPridaF dIaF afvfjLF aksr aONdIaF rihMdIaF sn. idn vyly qF JugIaF ivc kuJ rOxk rihMdI sI pr rfqF sF sF krdIaF sn. pfiksqfn ivcoN AujV ky afey muV vsyby leI Dwky KFdy lokF df ies ipMz dy ielfky ivc jLmIn alft hox qoN pihlF jLmIn vyKx leI afAuxf jfxf kfPI bixaf rihMdf sI. bVf AuQl pQl df smF sI pr corI bhuq Gwt huMdI sI. Psl dI corI qF KYr sdf huMdI afeI hY qy QoVHI bhuqI ho jFdI sI, ijvyN pTy vZy jfxy, gMny qy mkI dIaF CwlIaF BMn lYxIaF. keI vfr imrcF vI qoV leIaF jFdIaF jF cugx qy afeI iKVI kpfh dy Puwt vI cug ley jFdy. keI vfr mYN rf iswKF dy muMizaF nfl mfl cfrn clf jFdf pr mYnUM AuhnF inky inky muMizaF dI bolI dI smJ nf afAuNdI. mfl cfrdy keI vfr Auh GoVI dI pUC dy vflF dI PfhI bxf ky zMzIaF ivc rK idMdy qy zMzIaF ivc Bjy jFdy iqwqr iehnF PfhIaF ivc Ps jFdy qy sLfmF nUM AuhnF dy prvfr ieh iqwqr BuMn BuMn KFdy. ieh inky inky muMzy bcpn qoN eI isLkfrI sn. kdI kdI ieh zMizaF nfl shIaV (KrgosL) kwut lYNdy. keI vfr CpVF ivcoN mCIaF PV ilafAuNdy. rfey iswK isLkfr dy bVy sLukIn sn. iehnF df pihrfvf sfzy nfloN kfPI vKrf sI qy ieh afps ivc lVdy vI bhuq sn qy gflF vI kZdy sn. briCaF nfl jMglI sUr df isLkfr Kyzx ivc iehnF dI muhfrq sI. iehnF df kihxf sI sqluj qoN pfr pfiksqfn dy muslmfn sUrF nUM ihMdosqfn dI hwd vwl Dk idMdy sn. AuhnF dy mjLHb ivc sUr Kfxf pfp sI qy sUr AuhnF dIaF PslF dI qbfhI vI krdy sn. byrIaF vfly KUh qy af ky mYN sfrI dunIaf nfloN kitaf igaf sF. eyQy dUr dUr qk nf koeI aKbfr aqy nf ikqy ryzIE sI. ieQy jIvn idn aqy rfq ivc vMizaf hoieaf sI. jd rfq pY jFdI qy sB pfsy hnyrf eI hnyrf ho jFdf ijs ivc kuiqaF dy BONkx dIaF afvfjLF afAuNdIaF qy aksr zr vI lgdf. rfq nUM jdoN igdV hvFkdy qF vI jfg KulH jFdI. sUrj cVHdf qF idn ho jFdf qy vfrs sLfh dIaF sqrF Xfd af jFdIaF, “icVI cUkdI nfl jF qury pFDI peIaF dwuD dy ivc mDfxIaF nyy.” guwdV ZMzI dy ijnHF alftIaF dIaF jLmInF byrIaF vfly KUh dy lfgy cfgy pYNdIaF sn, AuhnF ny hOlI hOlI kfinaF dIaF JugIaF pf ky bsqI tirizaF vflI vsf leI sI. ieQy ijLafdf kMbo qy rfey iswK dIaF JugIaF eI sn. iek qrHF nfl Cotf ijhf ipMz hI bJ igaf sI jo gudVZMzI dy rkby aDIn pYNdf sI. nvyN alftIaF ivc ipCoN sfzy ijLlf sLyKUpury dy keI kMbo eyQy af vsy sn qy kuJ lfhOrIey kMboaF nUM vI ieQy jLmIn alft ho geI sI. jIvn Bfvy bhuq aOKf sI pr kuJ DrqI AupjfAU sI, Psl huMdI sI qy idn iPrn lg pey sn. hOlI hOlI mYnUM ies ielfky dI vfkPIaq hoxI sLurU ho geI sI. mmdot lfgy ipMz joDpur ivc vI kMboaF dy keI Gr af vsy sn ijnHF ivc ipCoN ipMz cor kot dy prkfsL isMG jMmU jo bfad ivc pMjfbI XUnIvristI ivcoN bqOr pRoPYsr aYNz muKI smfj ivigafn ivBfg rItfier hoieaf qy hux vYkUvr rihMdf hY qy Auhdf vzf Brf sfDU vI sI jo pfiksqfn vfly sfzy ipMz dy hfeI skUl ivc myrf jmfqI sI. ieh 74 prvfr kYnyzf afx vsy ihMdI aKbfr “ieMzo kYnyzIan smy” dy mflk aqy pRisD PotogrfPr kMvljIq isMG kMvl dy nyiVaF ivcoN sI. kMvl df ipqf vI pfiksqfn ivc myrf jmfqI sI pr vMz ipCoN ieh jMizaflf gurU sYtl ho gey sn. irsLqy vjoN ieh sfry myrI BUaf BgvfnI dI aOlfd ivcoN sn ijsdf myry nfl bhuq ipafr sI. pqf lwgf ik sfDU qy prkfsL bsqI kMboj iProjLpur ivc ikrfey qy iek bYTk lY ky dsvIN dI iqafrI krdy sn. kdI kdI mYN iProjLpur jf ky dsvIN dy nqIjy df pqf kr afAuNdf jo hfly inkilaf nhIN sI. eynf ku pqf lgdf sI ik rIjLlt bws afAux vflf eI hY. jdoN mYN iProjLpur sLihr afAuNdf qF bws dy imlx nf imlx dI kwuqy Jfk qoN bcx leI rylvy stysLn kor isMG vflf jF Jok tihl isMG qk qur ky agoN gzI PV lYNdf. Jok tihl isMG df stysLn bhuq dUr pYNdf sI pr hor koeI cfrf nhIN sI. BfvyN iProjL pur gwudV ZMzI qoN lg Bg 20 mIl dUr sI pr sLihr af ky ies qrHF lgdf ik ipMz nrk sn qy sLihr surg. agy jf ky jdoN ipMzF df jIvn hor vI bhuq aOKf lgx lwgf ijvyN mlyrIaf buKfr cVH jfxf mINh pYx qy gfry ivc KuB jfxf qF mYnUM ipMz hor vI nrk lwgx lg pey. mlyrIaf buKfr ies ielfky ivc bhuq cVHdf sI qy mlyrIaf df koeI TIk ielfj nf hox kfrn bhuq mOqF ho jFdIaF sn. sLihr surg lgdy sn ijQy pkIaF sVkF qy ibjlI sI. sYr krn leI pfrkF qy bfg sn. pfxI TMZf krn leI brP iml jFdI sI aqy mnorMjn leI keI isnmy sn. mYN Xfd krdf ik asl surg qF ipCy pfiksqfn vfly ipMz rih igaf sI. mihqf vI aDf ku surg qy aDf ku nrk sI ijQy pYdl qur ky jfxf bVf aOKf sI. pr mihqy Gr qF iml igaf sI qy ijs ivc ipCy do koTy sn qy agy vzf drvfjLf ijQy bih ky pVHn df bVf svfd afAuNdf sI. ijQy bih ky mYN afpxy jIvn dIaF pihlIaF pMj khfxIaF ilKIaF sn. ieQy byrIaF vfly KUh qy qF drKqF hyTF tutI pYNd vflI muMj dI mMjI zfh ky hI piVHaf jf skdf sI. kwlrI BoN ivc KVwpy swpF qoN bVf zr lgdf sI. dsdy ik KVwpy swp df zMigaf bMdf pfxI nhIN mMgdf sI. ieh swp Coty afkfr df huMdf hY. vYsy ies ielfky ivc keI qrHF dy swp ijnHF ivc Kqrnfk PnIar swp vI sn. afKr rIjLlt af igaf qy mYN pfs ho igaf. nMbr BfvyN bhuqy nhIN sn afey pr pfs hox dI bVI KusLI hoeI. ijQoN qk mYnUM Xfd hY ik qyqIaF ivcoN igafrF muMzy hI pfs hoey sn. bfxIaF dy iek muMzy bnfrsI dfs dy sB qoN vD nMbr afey sn. mYN goinafxf mMzI dy skUl ivcoN krYktr srtIiPkyt bxvf ilafieaf ijs dI kflj dfKl hox leI bVI loV sI. mYN bfpU nUM ikhf ik mYNnUM kflj dfKl hox leI bhuq vDIaf kpVy cfhIdy hn. bfpU qF pYsy hI dy skdf sI qy mYN vDIaF, kmIjLF, pYNtF qy busLrtF qy pfjfmy svf ley. AuhnIN idnIN iProjLpur sLihr ivc vjLIr isMG drjLI jo bFsI gyt dy aMdrvfr bfivaF vfly muhly dI nukr qy kMm krdf sI, df bVf nF sI jo kflj pVHn vfilaF dy kpVy isAux df bVf mfhr kfrIgr mMinaf jFdf sI. isLv kumfr sLrmf vI jo ipCoN pMjfbI df sLfier bx igaf sI, kpVy kwtx qy isEx df bVf kfrIgr sI pr Auh lyzIjL sUtF df spYsLilst sI qy mrdfvyN kpVy bhuq Gwt sINdf sI. AusdI dukfn buDvfrF vfly muhly ivc sI ijQy hr vyly kpVy svfAux vflIaF kuVIaF qy jnfnIaF dI BIV lwgI rihMdI sI. BolU dI dukfn qoN mYN mihMgy sfbr dy bUt KrId ley sn. bftf dI dukfn qoN PlIt lY ley sn jo dOVn vyly TIk rihMdy sn. nvIaF pgF, rumfl qy jrfbF vI KrId leIaF sn. ies qoN pihlF mYN aiq grIbI dy iqMn cfr sfl kwty sn. 1947 ivc sFdl bfr coN AujVn vyly bUt qy pg rfh ivc hI rih gey sn aqy pYsy qy tUm Cwlf sB kuJ sLyKUpury dy rylvy stysLn qy gwzI dI qlfsLI lYx vyly bloc imltrI ny Koh ilaf sI. keI sfl nMgy pYrIN qy bgYr pg dy skUl pVHn jFdf irhf sF. hux Aus dy Ault krnf chuMdf sF. mF ny ipMnIaF qy iGE joV idqf. mYN aYP[ ey[ ivc ikhVy sbjYkt lYxy hn, ies bfry mYnUM Aukf eI koeI pqf nhIN sI. mYnUM qF isrP eynf pqf lwgf sI kflj ivc pRoPYsr stUzMts nUM kutdy nhIN sn aqy jdoN cfho klfs ivcoN pIrIaz Cz ky bfhr af skdy ho. BrjfeI kihx lgI ik mYN mYzIkl lY lvF qy pVH ky zfktr bxF. Brf kflj dfKl krfAux igaf qy mYN mYzIkl lY ilaf. kflj df ipRMsIpl aYs bI sYn gupqf jo bMgflI sI, pihlF lfielpur Kflsf kflj df ipRMsIpl irhf sI qy Brf nUM jfxdf sI ikENik Brf lfielpur piVHaf sI. Brf dy kihx qy ipRMsIpl ny myrI aDI PIs vI muafP kr idqI qy mYnUM afr aYs zI kflj dy hostl ivc kmrf nMbr 10 iml igaf. hostl dy muMzy muMzy mYnUM ds nMbrIaF kihx lg pey. mYN afpxI dysI iGE vflI pIpI ijMdrI lf 75 ky twk sLfp ijs nUM aj kwl kntIn kihMdy hn, ivc rwK idqI. eyQy hor vI bhuq sfry muMizaF dIaF pIpIaF peIaF sn ijnHF ivcoN keI qF afpxIaf pIpIaF nUM ijMdrIaF vI nhIN lONdy sn. dr asl ieh kflj dy purfxy KlIPy sn qy iehnF qoN sfry zrdy sn. ieh keI keI sflF qoN aYP[ ey[, bI[ey[ ivcoN Pyl ho rhy sn pr kflj nhIN Czdy sn. jLIry vflf kfmryz joigMdr isMG, hux hfeIkort df vkIl myjf isMG, bsqI kMboaF vflf jfgIr isMG, imRqk lyKk sohn lfl moihq, amIr Kfs vfl hrbMs isMG ijs df lVkf hrijMdr isMG aMgryjLI df aKbfr ieMzIaf jrnl kZdf hY, gMgf ngr vwl df mDry kwd, sMGxI dfVHI qy cflfk aKF vflf amr isMG, dwb vflI mMzI vwl dy keI srdfrF dy muMzy, kotkpUry vwl df bhuq sLukIn gurnfm isMG pRBfq jo kivqf ilKx kfrn kflj mYgjLIn df pMjfbI Bfg df stUzMt aYzItr sI qy aMq styt kflj afP aYjUkysLn pitaflf ivKy pRoPYsr lg igaf sI, mDry kwd df amr isMG qy pkI Aumr dy keI hor sn qy nvyN muMizaf qy pUrf ruab pNOdy sn qy qMg krdy sn. myry leI ieh sB kuJ nvF sI. jd mYN pihly idn mYzIkl dIaF klfsF ivc igaf qF myry kuJ pwly nf ipaf. goinafxy mMzI vflf bnfrsI dfs vI iesy kflj ivc dfKl ho igaf sI. Es ny vI mYzIkl lY ilaf sI qy hostl dI AuprlI mMjLl qy Aus nUM kmrf iml igaf sI. pqf nhIN AuhnUM kI ho igaf ik Auhny Cwq dy pKy nfl rwsI lmkf ky afpxI bodI rwsI nfl bMnH ky aMgryjLI dI izksLnrI jLbfnI Xfd krnI sLurU kr idqI. ajy Auhny “ey” dy sfry sLbd vI Xfd nhIN sn kIqy ik pfgl ho igaf aqy kflj Cz ky dOV igaf. kflj ivc rYigMg BrjfeI ipCoN bVy amIr Gr dI sI. Auhdy pyky ipCoN qrnqfrn dy lfgy pYNdy ipMz Piqafbfd dy sn jo kYnyzf dy msLhUr ryzIE host idlbfg cfvly df ipMz hY. Ausdy ipqf jI nihrI mihkmy ivcoN bVy Aucy aPsr rItfier hoey sn. lfhOr ivc AuhnF dI koTI qy isnmf sI. BrjfeI df iek Brf s[ krm isMG kol rfjsQfn ivc gMgfngr lfgy keI murwby jLmIn sI qy Auh Pfrm sFBdf sI. dUjy Brf s[ kyvl isMG df kfnpur ivc isnmf sI. BrjfeI dI iek BYx kuldIp kOr afpxy zfktr pqI dI mOq ipCoN pVH ilK ky zfktr bx geI sI qy bhuq sfl rfjsQfn dy gMgf ngr dy srkfrI hspqfl ivc zfktr rhI. iek BYx df Gr vflf POj ivc bhuq vzf aPsr sI ijs dy bfp nUM rfey bhfdr df iKqfb imilaf hoieaf sI qy vMz ipCoN Auh prvfr lfhOr qoN luiDafxy af ky bhuq vzI koTI bxf ky sYtl ho igaf sI. BrjfeI dy pyikaF ny iek murwbf jLmIn df gMgf ngr lfgy Brf dlIp isMG nUM dfj ivc idqf sI aqy bfkI dI qfieaf bylf isMG ny afpxy imhnq dy pYisaF nfl joVI rkm nfl lfgy muwl lY leI sI. qfieaf bylf isMG hfly ipClI nvyN ipMz vflI jLmIn vyc ky hor murwby lYx nUM iPrdy sI ik pfiksqfn bx igaf qy pfiksqfn vflI jLmIn bdly AuhnF nUM hmIry jLmIn alft ho geI sI. ieMj Brf dlIp isMG dI ijQy kfPI jfiedfd gMgfngr dy cwkF ivc sI, EQy hmIry ivc alft hoeI jLmIn ivc vI dlIp isMG 76 df BrfvF nfl ihwsf sI. Brf qy Auhdf bfkI tbwr rfDf svfmI bx cuky sn. Brf dlIp isMG momI jo bfad ivc pMjfb dy keI ijLilaF ivc izsitRkt aYgrIklcr aPsr vI irhf aqy aMq ivc izptI zfierYktr KyqI bfVI ivBfg pMjfb rItfier hoieaf, ny sfrI Aumr iksy qoN irsLvq qF kI lYxI sI, cfh df kwp vI nhIN pIqf sI. kuJ icr Brf zYpUtusLn qy KyqIbfVI XUnIvristI luiDafxy pRoPYsr vI lwgf irhf sI. dlIp isMG dy bfkI Brf pVHy ilKy nhIN sn qy vfhI hI krdy sn. sLrIky ivcoN dsvIN pfs krn vflf mYN hI sF qy BrjfeI dy kihx qy hI mYN mYzIkl lY ilaf sI. BrjfeI mYnUM iek pVH ilK ky iek zfktr bixaf vyKxf chuMdI sI. kuJ idnF bfad mYN smJ igaf ik mYzIkl myry vws df rog nhIN sI. mYnUM qy iPjLks qy kYmYstrI dy Prk df vI pqf nhIN sI. mYN Brf BrjfeI agy jf ky ro ipaf ik mYnUM kuJ smJ nhIN afAuNdI qy mYN nhIN pVHnf. AuhnF ny mYnUM mYzIkl bdl ky nfn mYzIkl lY idqf jo mYzIkl nfloN vI ijLafdf aOKf sI. mYN iPr Brf BrjfeI nUM ikhf mYnUM koeI pqf nhIN lgdf. BrjfeI kihx lgI iehnUM ey bI kors lY idE ijs ivc ihsfb huMdf hY. mYN ikhf ik ihsfb qF mYnUM Aukf eI nhIN aONdf. pqf nhIN mYitirk dy iemiqhfn ivc ihsfb ivcoN mYN ikvyN pfs ho igaf hF. jy koeI cIjL bfrF afinaF dI iqMn syr afAuNdI af qy svf rupeIey dI ikMnI afeI, mYN sfrf idn nhIN kZ skdf. afKr Brf BrjfeI ny myrI hflq vyK ky mYnUM afrts lY idqy ijnHF ivc ieknfimks, isivks, pMjfbI, ihMdI qy ieMgilsL vgYrf sn. ihMdI dy pRoPYsr mnohr lfl anMd ny sfrI klfs nUM ikhf ik ijnHF nUM pihlF ihMdI nhIN afAuNdI, Auh KVHy ho jfx. ijhVy muMzy KVHy hoey, Auh bhuqy srdfrF dy sn ijnHF ivc mYN vI KVHf ho igaf. sB qoN pihlF Auhny mYnUM klfs ivcoN bfhr kZ idqf qy iPr bfkI dy srdfr muMizaF nUM Bjf idqf. Aus bfry msLhUr sI ik Auh bVf muqwsbI hY. ihMdI dI jgHf mYN isivks lY leI qy kflj dI pVHfeI nUM smJx dI koisLsL krn lwgf. kflj dfKl hox vyly mYN afpxy vwloN jo bVy suhxy kpVy isvf ky pfey sn, mYnUM bVy ajIb lgx lwgy. iek svyr ajy mYN suqf hoieaf nhIN AuiTaf sF ik bUhf KVikaf. jd aKF mlidaF mYN bUhf KolHaf qF vyiKaf ik drvfjLy qy myrf BqIjf amrjIq qy BqIjI jsivMdr jo ajy Coty Coty sn, sfP icty poxy nfl Zk ky iek QflI ivc prOTy, afcfr qy lwsI df glfs lY ky afey sn qy qoqlI afvfjL ivc kih ky cly gey ik mmI kihMdI sI ik cfcf jI nUM Gr afAux leI kih ky afieE. drasl kflj dI pVHfeI bhuq aOKI sI qy mYN iehnUM aYvyN sLugl mylf hI smJdf sF. mYnUM lgdf ik mYN kflj dfKl hox df aYvyN pMgf hI lY ilaf sI. ieQy qF iksy pRoPYsr gwl dI smJ hI nhIN aONdI sI aqy kflj ivc kuVIaF muMzy iekTy pVHdy hn df jo biTMzy pVHidaF mn ivc nksLf bixaf sI, Auh bykfr sI. sLurU ivc Pst XIar ivc do sO qoN ijLafdf muMzy iek klfs ivc sn qy kuVIaF isrP igafrF sn. Auh pRoPYsr dy klfs aMdr afAux qoN bfad isrF qy dupty lY ky klfs ivc dfKl huMdIaF aqy klfs dy iek pfsy lgy bYNcF qy bihMdIaF. pRoPYsr dy klfs Czx qoN pihlF klfs ivcoN inkl ky clIaF jFdIaF. AuhnF df kfmn rUm vI vKrf sI. Auh iksy muMzy nfl boldIaF nhIN sn, ieQoN qk ik pRoPYsrF nfl vI Gwt hI boldIaF sn. keI muMizaF nUM Auh sohxIaF lgdIaF pr mYN iek idn bVy gOr nfl vyiKaf qF iehnF kuVIaF ivcoN iek vI kuVI mihk nfloN ijLafdf KUbsUrq nhIN sI. jy mihk nUM iehnF sLihrnF vrgy sfP suQry pRYWs kIqy kpVy pvf ky klfs ivc ibTf idqf jFdf qF Aus vrgI KUbsUrq, AucI lMmI aqy ishqmMd kuVI sfry iProjLpur sLihr ivc vI koeI nhIN hoxI sI. sfnUM pMjfbI df sbjYkt pRo: aYs[ aYs[ BftIaF pVHFdf sI. Auh aDf idn afr[ aYs[ zI[ kflj ivc qy aDf idn kuVIaF dy dyv smfj kflj ivc pMjfbI pVHFdf sI. mYN pMjfbI dIaF sfrIaF ikqfbF kuJ idnF ivc hI pVH leIaF aqy kfPI mYnUM jLbfnI Xfd ho geIaF. mYN Pro: BftIaf nUM vK vK rsfilaF ivc aYm[ bI[ mihqf nF hyT CpIaF kuJ khfxIaF vI ivKfeIaF ijnHF nUM vyK ky Auh bhuq KusL hoieaf qy myrI loVoN vD kdr krn lwgf. pr mYN afpxf aslI nF blbIr isMG ikEN nhIN ilKdf sF, Es nUM dws nf sikaf qy do sfl eysy nF hyT hI ilKdf irhf. asl rfjL ieh sI ik kcI Aumr dy asr hyT mYN afpxy nF qoN pihlF aYm mihk leI vrqdf sF, bI blbIr leI aqy mihqf Es ipMz leI ijQy iqMn cfr sfl AujVx ipCoN kwty sn. lfiebryrI coN ierivMg ston df aMgryjLI df nfvl “lst Pfr lfeIP” jo dunIaf dy msLhUr pYNtitMg 77 krn vfly afritst “vYn gfg” dI ijLMdgI qy iliKaf hoieaf sI, lY ky piVHaf. bVf kruxf meI swcf nfvl sI. ies nfvl ny myry qy bhuq ijLafdf asr kIqf aqy ieh nfvl mYnUM aDoN vD jLbfnI Xfd ho igaf. XUrp dy zwc ielfky ivc iek mhfn afritst nUM sfrI Aumr koeI vI smJ nf sikaf. AuhdI iek vI pyNitMg sfrI Aumr nf ivkI qy qy iksy kuVI ny Aus nUM ipafr nf kIqf. ieQoN qk ik iek vysvf nUM ijwqx leI Auhny afpxf iek kMn vZ ky AuhnUM dy idqf pr iPr vI Auh AuhdI nf bxI qy Auh pfgl ho igaf. glIaF dy muMzy AuhnUM roVy mfrdy, “PAU rAU vfjL ey kryjLI mYn,” kih ky CyVdy aqy kF isr ivc TMUgF mfrdy qy Auh BuK dy duK nfl mr igaf. mrn AuprMq AuhdIaF pyitMgjL dIaF kImqF dunIaf ivc aYnI bulMdI qy phuMc geIaF ik AuhnF nUM dunIaf df koeI vzy qoN vzf Dnfz vI KrId nhIN skdf sI. bhuq sflF ipCoN ivnsYNt vfn gfg dI iesy nfvl qy aMgryjLI ivc bxI mYN ipkcr vI vyKI aqy AuhdIaF pyNitMgjL ivcoN rMgF dI mhfnqf aqy ijLMdgI dy arQ smJx dI koisLsL vI kIqI. kflj dI lfiebryrI ivcoN mYN AurdU dy msLhUr lyKk ikRsLn cMdr dIaF vI keI ikqfbF lY ky vI pVH leIaF aqy iehnF ivcoN keI khfxIaF ijvyN ajMqf sy afgy, pUry cFd kI rfq vgYrf mYnUM jLbfnI Xfd ho geIaF. mYN iek iek rfq ivc keI ikqfbF pVH lYNdf sF ijs nfl ikqfbF aMdrlf sfihqk igafn myry aMdr prvysL kr irhf sI aqy ieh igafn ijQy mYnUM lyKk bnx leI AuqsLfhq kr irhf sI, EQy afpxy mn ivc pYdf huMdy ivcfrF nUM klm bMd krn leI vI kih irhf sI. pRo: BftIaf ny mYnUM kflj mYgjLIn dy pMjfbI Bfg df Pst XIar ivc hI aistMt aYzItr hI bxf idqf ijs df pUrf aYzItr gurnfm isMG pRBfq sI. hux mYN iek aYsI khfxI ilKxf chuMdf sF ijs nfl sfry kflj ivc Xk dm myrf nF msLhUr ho jfvy pr smJ ivc nhIN af irhf sI ik kI ilKF. bfkI ajy kflj mYgjLIn dyr nfl Cpxf sI qy pRoPYsr BftIaf kihx lwgf ik mYN hornF muMizaF qoN vI afrtIkljL iekTy krny sLurU kr dyvF. aMgryjLI df pRo: mnrfey sI jo igwitaF qoN AucI qy bVI KulHI pYNt pONdf qy afpxy afp nUM rfj kpUr smJdf sI. kflj ivc msLhUr sI ik pRo: mnrfey aYktr bnx leI bMbeI clf igaf sI qy kfmXfb nf hox qy iksy koloN vfpsI df ikrfieaF PV ky bVI musLkl nfl iProjLpur phuMicaf sI. kflj ivc AusdI bVI tOhr sI qy aMgryjLI pVHfAux ivc Aus nUM kmfl hfsl sI. ihMdI df pRoPYsr anMd vI afpxy afp nUM dyvf anMd smJdf sI qy bhuq suhxf hox kr ky ijQy kpVy vI bVy suhxy pONdf sI, EQy isr dy pty dyvfnMd vFg vfh ky rKdf sI. iPlmF ivc aYktrF qoN bfad mYnUM ieh pRoPYsr aYktrF vrgy hI lgdy aqy iehnF dI kfblIaq mYnUM bVI pRBfivq krdI. pRo tMzn ieknfimks pVHFdf sI qy bVf sLrIP sI. pRo: joqI zI[ pI[ eI[ sI qy pRo: kYsLp aMgryjLI df tIcr sI qy kflj hostl df suprzMt vI sI. ipRMsIpl aYs[ bI[ sYn gupqf nUM kflj ivc hI rihx leI koTI imlI hoeI sI. AuhnUM pMjfbI bVI Gwt afAuNdI sI. iek idn do muMzy lVdy lVdy Auhdy kmry ivc cly gey qy iek dUjy qy dosL lfAux lwgy : sr iehny mYnUM gfl kZI” “dYWn?” “sr mYN iehdy mwukf mfiraf” “dYWn?” “sr iehny myrf Jwgf pfV idqf” “vt Jwgf pfV idqf?” ipRMsIpl dI smJ ivc nhIN af irhf sI qy ipRMsIpl ny dohF nUM jurmfnf kr ky aqy agoN nf lVn leI kih ky afpxy dPqr ivcoN bfhr kZ idqf. iek rfq nUM mYN hostl ivc kflj dy purfxy muMzy jo afpxy afp nUM KlIPy smJdy sn, dI rYigMg df isLkfr ho igaf. AuhnF aDI rfq myry ds nMbr kmry df drvfjLF KVkfieaf qy aONdy eI kihx lgy afpxf pfjfmf lfh dy nhIN qF asIN jLbrdsqI krFgy. Auh jLbrdsqI krn qy Auqry hoey sn qy gMgf ngr vwl df amr isMG ijs nUM mYN bVf gurmK smJdf sF, AuhnF nUM hlf sLyrI dy irhf sI qy bDo bDI myry nfl lyt ky myrIaF glHF cUsx dI koisLsL krn lwgf. Auhdy mUMh ivcoN dfrU dI bU af rhI sI. jdoN mYN 78 rOlf pf idqf qy AucI AucI rox lg ipaf qy ikhf ik mYN hostl dy suprzMt nUM dwsFgf qF Auh kihx lgy aj qF asIN qYnUM Cz idMdy hF pr jy qUM hostl suprzMt nUM disaf qF kflc ivcoN bfhr iljf ky qYnUM aYnf kwutFgy ik qUM kflj Cz jfeyNgf. jdoN Auh cly gey qF mYN jf ky hostl suprzMt dI bYl nwp idqI. Auh suqf ipaf AuT ky afieaf qy mYN AuhnUM sfrI gwl dws idqI. Es mYNnUM hOslf idqf aqy ikhf ik svyry Auh AuhnF nUM bulf ky puCUgf qy loV peI qF ipRMsIpl dy vI pysL krUgf. agly idn AuhnF sB ny muafPI mMg leI qy agoN qoN aijhI hrkq nf krn dI shuM KfDI pr iPr vI mYnUM iehnF qoN zr eI lgdf rihMdf. abohr vwl dy bfgVIaF aqy ibsLnoeIaF dy muMizaF nUM vYsy qF PfijlLkf df munsLI rfm kflj nyVy pYNdf sI pr Auh iProjLpur dy kflj jo vzy sLihr ivc sI, pVHnf PKr qy vzI gwl smJdy sn. keI qF jlMDr dy kfljF ivc vI dfKl ho jFdy sn ijs nfl ielfky ivc iehnF dI tOhr bx jFdI sI. iehnF ivcoN keI luk iCp ky hwukf vI pINdy sn jd ik isrgtF qy bIVIaF qF afm hI pINdy rihMdy sn. ieh vK vK isnimaF ivc jf ky ipkcrF vI bhuq vyKdy sn qy cODrIaF dy ieh muMzy bfgVI BfsLf ivc ipkcrF dIaF gwlF kiraf krdy sn. kuVIaF vyK ky afvfjLy ksdy, “ ary qny dyKx Kfqr qo myry Kyq kI Psl Tfh Tfh ky Aupr nUM afvY sY-jb qUM cfly sy qo mn myN GuMgrU bfjy sY”. ijhVy muMzy ijLafdf ipkcrF vyKdy sn, Auh ijLafdf amIr qy sOKy smJy jFdy sn. ieh sLrfb pIxI vI mfVI nhIN smJdy sn. iek idn kuJ muMizaF ny diraf sqluj diraf dI iek PFt kMZy pYNdy ipMzF ply myGy ivc jf ky rfey iswKF dI Gr dI dfrU pIx qy grm grm pkOVy qy jlybIaF Kfx df progrfm bxf ilaf. diraf ivc zubdy zubdy bcy kflj dy isnIar muMzy jF KlIPy ijnHF dI mYN sLkfieq lfeI sI, aMdroN myry nfl bVy aOKy sn. mYN vI iehnF qoN bc ky rihMdf sF. mYnUM pqf sI ik KuMdk kZx leI ieh iksy nf iksy qrIky nfl myry qy vfr krngy. mYN Brf BrjfeI nUM isrP eynf hI disaf sI ik iehnF ny rfq nUM mYnUM qMg kIqf sI. Brf BrjfeI ny kih idqf sI ik mYN hostl Czky AuhnF dy Gr af jfvF pr mYN iehnF qoN zr ky hostl nhIN Czxf chuMdf sF. idn ivc keI vfr kflj ivc qury iPridaF, twk sLfp jF kntIn ivc aqy keI vfr sLfm nUM Pwut bfl jF hfkI KyzidaF mulfkfq ho jFdI sI pr mYN iehnF nfl boldf nhIN sF. ijs pfsy kflj dIaF lYtrInjL sn, Es pfsy kyilaF dy bhuq sfry aT aT Put Aucy pOdy sn ijnHF nUM kcy kyilaF dy guCy lgy hoey sn. iek idn iehnF ivcoN iek muMzf mYnUM kyilaF df guCf qoVn leI kih irhf sI pr nFh kr idqI. ieh myry qy afvfjLy ksdy sn aqy ruab rKx dI koisLsL krdy sn. iek rfq iehnF ny Pst XIar dy muMizaF nUM hostl dI bfrI qoV ky mgr pYNdy bfg ivcoN alUcy qoVn leI sfnUM Byj idqf. rfq dy hnyry ivc asF kcy pky aflUcy qoV ky JolIaF Br leIaF pr sfnUM sLihd dIaF mKIaF lV geIaF qy sfzy mUMh isr suj gey. mYN qF Brf dy Gr clf igaf pr jdoN kmiraF dI qlfsLI hoeI qF 79 ijnHF muMizaF dy kmiraF ivcoN alUcy inkly, AuhnF nUM ipRMsIpl ny jurmfnf kr idqf qy jurmfny dI rkm bfg dy mflI nUM dy idqI. iesqrHF dIaF sLrfrqF ieh muMzy krdy hI rihMdy sn. kdI kdI sLfmIN hQF nfl bfly kZidaF bsqI kMboaF vfly jfgIr nfl mulfkfq ho jFdI jo zOly bnfAux vfsqy bfly kZx leI kflj afAuNdf aqy nfl bI[ ey[ ivc afeI afpxI kMpfrtmYNt dI iqafrI vI krdf. jfgIr kMboaF vflI bsqI df lYNlfrz sI. vzI hvylI qy keI kmiraF vflf Gr. iek pfsy mJF gfvF bMnHx leI afhfqf. bsqI dy nfl lgdI bfrF eykV jLmIn ijs ivc ibjlI dI motr lgI hoeI sI aqy bld hkx vflf KUh vI sI. AuhdI jLmIn ivc vfDU sbjLIaF ijvyN tmftr, goBI, aflU, itMzy, hlvf kdU, ipafjL afid bhuq huMdy qy sLihr dI sbjLI mMzI ivc ivkx jFdy. jfgIr df bfp srdfr ibhfrf isMG bsqI kMboaF df srdfr mMinaf jFdf sI. ies qoN ielfvf AuhnF nUM pfiksqfn ivc rih geI jLmIn bdly vI abohr lfgy iek ipMz ivc kfPI jLmIn alft hoeI sI jo bfad ivc AuhnF ny bfhmI qbfdlf kr ky krmU vfly lY aFdI sI ijs df rkbf iqMn sO eykV dy krIb sI. bfad ivc 1958 ivc jfgIr df ivafh pMjfb dy KjLfnf mMqrI rhy blvMq isMG dI kjLn isstr amr kOr nfl ho igaf sI qy jdoN jMj ipMz sYd pur ZukI sI qF mYN vI brfqy igaf sF. EdoN sulqfn pur loDI qoN itby nUM koeI pkI sVk nhIN jFdI sI. jfgIr rfhIN hI amIr Kfs ipMz vflf s[ hrbMs isMG ijs df ipMz gudVZMzI qoN pMdrF vIh mIl agy jlflfbfd vYst lfgy pYNdf sI, myrf dosq bx igaf. Auh vI jfgIr dy nfl hI bI[ ey[ ivcoN afeI kMpfrtmYNt dI iqafrI krdf sI. Auh dovyN iekTy bIh ky kdy kflj ivc qy kdy hrbMs isMG dy Gr kMpfrtmYNt df iemiqhfn pfs krn dI iqafrI krdy sn. keI vfr Auh myry hostl dy kmry ivc vI af jFdy. jfgIr myQoN BfvyN cfr vzf sI qy pVHfeI ivc agy sI, pr ieko brfdrI dy hox kr ky jfgIr nfl myrI dosqI pY geI sI. jfgIr aksr mYnUM afpxy bsqI kMboaF vfly vzy sfry Gr ivc lY jFdf ijQy AuhnF dI bYTk ivc asIN mrPI ryzIE qy ryzIE sIlon qoN gfxy suxdy. eyzf vzf qy kImqI ryzIE sLihr ivc iksy iksy kol hI huMdf sI. hrbMs isMG qy jfgIr isMG dohF nfl myrI dosqI pY geI. kdI kdI mYN iehnF nUM Brf dy Gr vI lY jFdf. Brf KusL sI ik myrI vzy Gr dy isnIar muMizaF nfl dosqI pY rhI sI. hrbMs isMG bhuq suhxy pRYs kIqy hoey kpVy pf ky rKdf aqy gl ivc rumfl vI pONdf qF jo psInf AuhdI kmIjL dy kflrF nUM Krfb nf kry. rojL nvyN kpVy bdldf. keI vfr hrbMs isMG mYnUM qy jfgIr nUM kflj qoN aONidaF mKU gyt dy aMdrvfr swjy hQ pYNdI pihlI glI ivc afpxy Gr lY jFdf ijQy Auh sfnUM Gr dI pkI vDIaf rotI KvfAuNdf. dfl jF sbjLI ivc dysI iGE qr irhf huMdf. pfxI dI QF lsI huMdI. grmIaF ivc isLkMjvI bxf ky ipafAuNdf.. Aus ny ieh muslmfnF df Gr alft krfieaf hoieaf sI aqy rotI pkfx qy Gr dy hor kMm kfj leI nOkrfxI rwKI hoeI sI. sLfied ieh Auhdy ipMzoN amIr Kfs qoN afeI hoeI sI qy dysI iGE, Koey dIaF ipMnIaF, aftf, dflF afid hrbMs isMG dy ipMzoN aONdIaF sn. ies Gr ivc amIr Kfs qoN hrbMs isMG dy Gr vfly qy irsLqydfr vI aONdy jFdy rihMdy sn jo kpiVaF aqy gwlF bfqF qoN amIr lgdy sn. iek vfr mYN qy jfgIr Auhdy ipMz cly gey qy Auhdy Gr vfilaF ny sfzI bVI syvf kIqI aqy ijMny idn asIN Auhdy Gr rhy, rojL murgy bxdy rhy. Auh ipMz dy sB qoN vzy alftI sn aqy ipCy ijLlf imMtgumrI ivc vI bhuq vzI jfirdfd Cz ky afey sn. pMjfbI lyKk brgyzIar nirMdrpfl isMG aqy AuhdI pqnI pMjfbI lyiKkf pRBjoq kOr ijs df jvfeI ipCy jhy sfry Bfrq df imltrI cIP rItfier hoieaf hY aqy hux Bfrq dI iek styt df lYPtInYNt gvrnr hY, iesdy irsLqydfr sn. sI bI afeI df zfierYktr bx ky rItfier hoieaf joigMdr isMG jo jlflfbfd dy BfeIaF ky dy bhuq vzy Kfndfn ivcoN hY qy mYtirk ivc gOrimMt hfeI skUl iProjLpur piVHaf sI, vI hrbMs isMG df irsLqydfr sI. jfgIr isMG rfhIN hI bsqI kMboaF dy bI[ ey[ kr cuky mohn isMG dy Brf sohn lfl moihq nfl vI dosqI ho geI jo afr[ aYs[ zI[ kflj qoN bI[ ey[ kr cukf sI qy prfeIvyt ihMdI dI aYm[ ey[ dI iqafrI kr irhf sI. iProjLpur CfAuxI ivc Auh ijLly dy ieMzstrI aPsr df stYno vI sI aqy vzI gl ik Auhdy kol sfeIkl sI jo Auh kdy kdy sfnUM dy dyNdf aqy mYN qy jfgIr CfAuxI df gyVf kZ aONdy jF CfAuxI vfly isnimaF ivc ipkcrF vyK aONdy. BfvyN Auh GroN grIb sI pr sfQoN ijLafdf piVHaf aqy ihMdI ivc kivqf qy khfxIaF ilKdf hox kr ky asIN Ausdf ruab mMndy sF. 80 bsqI kMboaF ivc Auh pihlf afdmI sI ijs ny bI[ ey[ kIqI sI. AuhnUM vyK ky myry mn ivc AuTdf ik Auh idn kdoN afAUgf jdoN mYN vI bI[ ey[ pfs krUMgf. Gr iljf ky Auh vI bVI syvf krdf sI. myQoN Aumr qy pVHfeI ivc vzy hox kfrn iehnF dosqF sdkf mYN afpxy afp nUM qkVf mihsUs kr irhf sF. jLIry vflf kfmryz joigMdr isMG sMDU jo bI[ ey[ kr ky bfad ivc “bI[ ey[“ kr bhuq msLhUr hoieaf aqy myjf isMG jo ipCoN hfeI kort df vkIl bixaf, lyKk hox kr ky myry imqr bx gey aqy iehnF sfiraF nfl dosqI df mYnUM bVf nsLf ciVHaf rihMdf. iehnF ny myry nfl rYigMg krn vfilaF nUM aYsf dbkf mfiraf idqf ik Auh agoN qoN AuhnF mYnUM qMg krnf Cz idqf pr AuhnF ny sulHf leI sLrq rKI ik nvyN dfKl hoey muMzy jo hostl ivc rihMdy hn, iek qF sqluj diraf dI PFt qy pYNdy ipMz plyH myGy iljf ky qy sfnUM pkOiVaF qy jlybIaF nfl dysI sLrfb ipafAux qy nfly kntIn ivc peIaF dysI iGE dIaF pIpIaF coN ptOTy pkOx qy dfl nUM qVkf lOx leI afpxIaF pIpIaF dIaF ijMdrIaF KolH dyx. ies sLrq qy sfzf sB df smJOqf ho igaf. soZIaF vfly mlx ipMz dy soZIaF dy do muMzy amolk qy dljIq vI myry jmfqI sn qy AuhnF ny vI hostl ivc kmry imly hoey sn pr kuJ icr bfad Auh hostl Cz ky sLihr ivc ssqy ikrfey qy cubfry lY ky rihx lg pey ikENik hostl df kmry df ds rupY mhInf ikrfieaf AuhnF idnF ivc bhuq ijLafdf sI. sLihr ivc dsF ruipaF ivc cfr jixaF nUM ibjlI pfxI smyq kmrf iml jFdf sI aqy bfhr ZfibaF qy rotI vI bVI ssqI sI, vD qoN vD mhIny dy ds rupY. amolk nUM vI ipkcrF vyKx df bhuq sLOk sI aqy mYnUM keI vfr afpxy nfl lY jFdf. ikENik myrf iGE muikaf hoieaf sI, mYN sicrvfr nUM ipMzoN dysI iGE lYx clf igaf. jd mYN byrIaF vfly KUh qy phuMicaf qF vyK ky hYrfn hoieaf ik EQy mihqy qoN mfVU afieaf bYTf sI. mYnUM bVy ipafr nfl jwPI pf ky imilaf qy dsvIN pfs kr ky kflj ivc dfKl hox dI vDfeI idqI. mYN AuhnUM puiCaf ik qYnUM sfzf ipMz qy byrIaF vfly KUh df pqf ikvyN lB igaf qF dwsx lgf ik mYnUM sfrf pqf amr nfQ isMgly qoN imilaf sI ijs nUM qUM biTMzy kflj dfKl hox dI icTI ilKI sI qy ipMz gudVZMzI ivc pYNdy byrIaF vfly KUh df aqf pqf vI iliKaf sI. mfVU kihx lgf ik Auh Gr idaF nUM dwsy ibnF GroN Bj ky afieaf sI qy hux Auh eyQy sfzy kol byrIaF vfly KUh qy hI rhygf aqy vfps ipMz nhIN jfvygf aqy nf hI Gr vfilaF nUM koeI icTI ilKygf jF sunyhf Byjygf. Gr vfly afpy sfk skIrIaF ivcoN cfr idn myrf pqf lB luB ky cwup kr jfxgy qy smJxgy ik mYN ikDry mfVI motI nOkrI lg igaf hoAUNgf. hux quhfzy KUh vflI jLmIn ivc vfhI KyqI krUMgf aqy mfl zMgr vI sFBUgf. idn iCpy qy jd asIN KyqF df gyVf mfrn inkly qF mfVU dwsx lwgf ik mihk df ivafh ho igaf sI. zoly cVHn lwgI quhfzy Gr vflf pfsf vyK ky bVf roeI sI. ivcoN qYnUM Xfd krdI sI. iPr jd Pyrf pf ky afeI qF iek idn mYnUM KUh qoN pfxI Brn jFdI CpV kMZy iml geI qy kihx lgI ik qUM Auhdy nvyN QF vflI jLmIn qy jLrUr jfeIN qy AuhnUM khIN ik idl lf ky pVHy, qrwkI kry qy iksy vzy aPsr dI kuVI nfl ivafh krvf lvy. myrf jI kry ik puCF ik hor kI kihMdI sI qy Auhdy Gr vflf ikho ijhf lgdf sI pr mYN cup irhf. Es hor disaf ik mhIny bfad Auhdf muklfvf qorn ipCoN Auhdy mfpy mihqf ipMz Cz ky aglI jLmIn qy PrIdkot vwl bIkfnyr nihr dy kMZy iksy ipMz ivc af gey sn. jd mYN AuhnUM disaf ik kflj ivc vzIaF jmfqF dy muMzy mYnUM qMg krdy hn qF kihx lgf qUM mYnUM nfl lY ky cwl, sfilaF nUM gMzfsy nfl vZ dUMgf. myry huMidaF qyrI vf vwl vI koeI vyK nhIN skUgf. Aus qoN bfad mfVU keI mhIny sfzy KUh qy irhf qy Kyq qy Gr df sfrf kMm krdf irhf. rfa iswKF nfl rl ky Gr dI dfrU kZx ivc mfhr ho igaf. jdoN kdI mYN kflj qoN afAuNdf qF Auh pihlf pYg mYnUM jLrUr ipafAuNdf qy kihMdf hor nhIN pIxI qUM pVHfeI vI krnI af. bfpU nUM Auhdy afAux df bVf afsrf ho igaf sI. vfps kflj af ky muMizaF df progrfm bixaf ik ds bfrF muMzy cfr vjy dy krIb kflj qoN sLUt vwt ky Bjxgy aqy aDy GMty ivc diraf sqluj dI PFt qy pYNdy ipMz pwly myGy phuMc jfxgy ijQy dysI dfrU dI mMzI lgdI sI. kflj dy hostl qoN dyv smfj kflj vfly pYNdI swq ku Put AucI kMD ivc muMizaF ny pfV pf riKaf sI. eys pfsy qoN afx jfx vfly muMzy kflj dy vzy gyt vwl kdy nhIN jFdy sn ikENik EDr dI bhuq vlf pYNdf sI. jd asIN Es kMD ivcly pfV ivcoN inkl ky Bjy qF jfgIr vI sfzy 81 nfl sI qy asIN diraf dI PFt qy phuMc gey ijQy sqluj diraf dy kMZy grm grm pkOVy qy jlybIaF inkl rhIaF sn qy rUVI mfrkf sLrfb ivk rhI sI. boql EdoN msF bfrF afinaF dI afAuNdI sI. asIN imMtF ivc boql mukf idqI qy nfl grm grm pkOVy qy jlybIaF vI KfDIaF. pkOVy qy jlybIaF qF ies qoN pihlF vI keI vfr KfDIaF sn vgdy diraf dy nIlI Bfa mfrdy pfxI kMZy jo svfd afieaf sI, Auh kdI vI nf Bulx vflf sI. pqf lgf ik vgdI PFt dI prly pfsy kfinaF dy jMgl ivc sLrfb hor vI ssqI sI aqy keI hfVy qF muPq hI ipaf dyNdy sn. sulPy dI lft vrgy dysI dfrU dy nsLy qy krfry pkOiVaF ny ijsm dy aMgF ivc PurqI ilaf idqI sI. jlybIaF vfly kol kpVy lfh ky rK asIN diraf dI PFt dy prly pfsy cldIaF BTIaF qoN hor pIx leI diraf ivc CflF mfr idqIaF. pfxI zobU sI qy jfgIr nUM qrnf nhIN aONdf sI qy Es nUM cVH vI geI sI. Auh zubkIaF lYx qy zubx lwgf. Gr dI kZI dysI dfrU vycx vfly kuJ rfvF qy asF bVI musLkl nfl AuhnUM iKc ky diraf dy kMZy qy ilaf ky lMmf pf idqf qy afp iPr qr ky dUjy bMny jf lgy. kfPI agy jf ky kfinaF ivc vfDU dfrU inkl rhI sI. eyQy puls df koeI zr nhIN sI ikENik diraf dI PFt pfr kr ky puls df eyQy pujxf bVf musLkl sI. AuhnF disaf ik sqluj diraf ies qoN QoVHf agy sI qy Auhdy pfr pfiksqfn sI. keI lok diraf qr ky eyDr EDr aFdy jFdy sn aqy Es vyly hwdF dI hux ijMnI sKqI sLrU nhIN sI hoeI. keI qF eyDr dI kZI sLrfb EDr dy ipMzF ivc jf ky vyc afAuNdy sn. AuhnF pfVHy jfx ky sfnUM ibnF koeI pYsf ilaF do do qkVy hfVy hor ipaf idqy pr eys pfsy Kfx nUM kuJ nhIN sI. kuJ icr asIN kfinaF ivc Bjy iPrdy rhy. idn iCp irhf sI qy QoVHf QoVHf hnyrf hox lg ipaf sI. jdoN sfnUM cwkr afAux lgy qF asF vfps afAux leI iPr CflF mfr idqIaF. pqf nhIN ik asIN pihly pqn dI bjfey iksy hor QF qoN diraf ivc iGr gey sF, ies pfsy ijQy pfxI df vhf qyjL sI, Aus dy nfl diraf dI cOVfeI vI ijLafdf sI qy zobU vI ijLafdf sI. qridaf sfh Pul irhf sI qy keI vfr pfxI nk ivc cVH jFdf qy lgdf sI zuby ik zuby. jy zub gey qF lfsLF Coty diraf ivc ruVH ky agy sqluj diraf ivc iml jfxgIaF aqy pfiksqfn clIaF jfxgIaF pr zubdy zubdy afKr kMZy qy phuMc gey aqy kpVy lB ky ijEN nwsy, iPr pqf nhIN lwgf ik koeI iksy pfsy Bj igaf qy koeI iksy pfsy. rfq dy sF sF krdy hnyry ivc jdoN kflj phuMcy qF rfq dy bfrF vj cuky sn qy kuJ muMzy rfh ivc eI ikDry izg pey sn qy agly idn hosL afAux qy kflj vfps prqy sn. kflj ivc grmIaF dIaF CutIaF hox qy mYN ipMz af igaf qy jdoN kflj KulHy qF kfPI muMzy kflj Cz gey sn qy vfps nhIN sn afey. iehnF ivc rohqk dy Qfxydfr df iek muMzf vI sI aqy abohr vwl dy bfgVIaF qy vYsLnoeIaF dy keI muMzy vI sn jo muV ky nf afey afey. mYN vI hostl Cz ky Brf dy Gr af igaf ijQy Brf dy mnHf krn qy vI mYN lUx mMzI ivc lgdI rfm lIlf vyKx jLrUr jFdf. myrf jI krdf ik mYN rfm cMdr df rol krF pr myrI AuhnF nfl koeI vfkPIaq nhIN sI. rfm lIlf dI cldI khfxI mYnUM bVI rOick lgdI. bwcy qy aOrqF Kfs qOr qy rfm lIlf vyKx aONdIaF sn qy dusihry vfly idn ijs idn rfvn df buq sfiVaf jfxf sI, Es idn qF BIV qy rOxk df koeI aMq nhIN sI. 82 jVHF vfly PoVy mYN khfxI ilKI “jdoN mYN bwcf sF” jo kflj dy mYgjLIn ivc Cp geI. iesdf ivsLf sI ik jdoN mYN iek KUbsUrq bwcf sF qF kuVIaF mYnUM bhuq ipafr krdIaF sn aqy afpxI CfqI nfl Gut ky lf lYNdIaF sn. hux jd mYN jvfn ho igaf sF qF koeI kuVI myry vwl ivMhdI vI nhIN sI. pRoPYsr ny ibnf pVHy khfxI Cfp idqI ijs nfl sfry kflj ivc rOlf pY igaf ik ieh khfxI bhuq ijLafdf bybfk hI nhIN sgoN asLlIl sI aqy kflj dy mYgjLIn ivc Cpx dy Xog nhIN sI. KYr jo hoxf sI Auh qF ho igaf sI pr mYN sfry kflj ivc msLhUr ho igaf sF jF smJo bdnfm ho igaf sF. kflj dIaF kuVIaF muMizaF dy GrF ivc vI ieh khfxI pVHI jf cukI sI. ijQy ies nUM inMdx vfly lok sn, EQy ies nUM slfhux vfly Aus qoN ijLafdf sn. mYN ijQoN lMGdf sF, muMzy myry vwl iesLfrf kr ky kihMdy sn ik afh jf irhf ijs ny ieh khfxI ilKI hY. kflj dIaF kuVIaF vI mYnUM GUr ky qy mUMh vwt ky lMGdIaF sn pr ies khfxI nfl myrI msLhUrI df koeI aMq nf irhf. ieh khfxI aYm[ bI[ mihqf dy nF Qly CpI sI aqy myry asl nF nfl iesdIaF qMdF nhIN juVdIaF sn. kuJ muMzy mYnUM KqrI smJx lg pey ikENik KqrIaF ivc mihqf jLfq huMdI hY. khfxI qy myrf asl nF nf Cpx nfl aksr mYnUM afpxf aslI nF Cfpx leI bhuq ikhf jfx lwgf. pr mYN iPr vI aYm[ bI[ mihqf dy nF Qly hI AurdU aqy pMjfbI ivc khfxIaF ilK ky 83 aKbfrF aqy rsfilaF nUM Cpx leI Byjdf irhf. iehnF ivcoN kuJ khfxIaF Cp jFdIaF aqy keI vfps vI af jFdIaF. myrI Aumr df ieh ihwsf Es smyN ivcoN lMG irhf sI jdoN mYN sLihr dy lokF dy jIvn nUM bhuq nyiVEN vyK irhf sF aqy sLihr qy pyNzU jIvn dy aMqr aqy arQcfry nUM smJx dI koisLsL kr irhf sF. kflj ivc pVHdy sLihrI muMzy aqy ipMzF coN pVHn afey pyNzU muMizaF dI socxI qy rihxI bihxI ivc Zyr Prk sI. pyNzU muMizaF dI socxI ivc pqf nhIN ieh ivcfr ikAuN BfrU sI ik sLihrF dIaF kuVIaF pyNzU kuVIaF dy mukfbly ijLafdf KUbsUrq, siBak aqy cusq sn aqy iehnF nUM PsfAuxf sOKf sI jF dUjy sLbdF ivc pyNzUM muMizaF dIaF jLmIn jfiedfdF kfrn Auh iehnF dy mgr lg jFdIaF sn. jy koeI kuVI iehnF pyNzU muMizaF vwl ikqy iek CotI jhI muskfx sut dyNdI qF ieh Auhdy Gr dvfly ckr lfAuxy sLurU kr dyNdy sn. gurnfm isMG pRBfq jo kotkpUry vwl df sI aqy GroN sOKf sI, bVf iesLkI twtU sI. suhxy suhxy pRYws kIqy kpVy pf ky isrkI bfjLfr ivc aksr gyVy mfrdf rihMdf. Auh afpxy kpVy zfkKfny vflI glI dI nukr qy pYNdI PYNsI lFzrI qoN DvfAuNdf jo dUijaF nfloN mihMgI sI. ipCoN pqf lwgf ik isrkI bfjLfr rihMdI iek bfl bicaF vflI ivDvf aOrq nfl Auhdf iesLk ho igaf sI jo pfiksqfn ivcoN AujV ky afey prvfr ivcoN sI. afKr dohF ny ivafh krvf ilaf ijs dI Auhdy Gr vfilaF ny bhuq ivroDqf kIqI ikENik Auh sLfied pihlF hIM mMigaf jF ivafihaf hoieaf sI. ies qrHF dy Coty moty iesLk musLk keI muMizaF dy cldy rihMdy sn aqy Auh afpxy afp nUM bVy hIro smJdy sn. AuhnF nUM vyK dUjy muMizaF dy mUMh ivc vI pfxI af jFdf sI ik Auh vI koeI ieho jhI mwl mfrn. ieMj iProjLpr dy kflj ivc myrf iek sfl lMG igaf aqy kflj dy keI hmjmfqI myry dosq bx gey aqy AuhnF dy GrF ivc myrf afAux jfx bx igaf. iehnF ivc rfjf jMg qoN AujV ky iProjLpur sLihr dy purfxy Kflsf hfeI skUl dy ipCvfVy iek glI ivc rihMdf mihl isMG vI sI. Auhdf vzf Brf drbfrf isMG jo sdr kfnUgo dPqr ivc kMm krdf sI. rfmgVIHaf prvfr dy Kym isMG qy rfijMdr, sMqf isMG, mwlx dy amolk qy mnjIq soZI qy hor keI muMzy vI sn. bfad ivc mihl isMG aYP[ ey[ coN Pyl ho ky CCrOlI qoN ptvfr df kors pfs kr ky inhfl KyVy vwl ptvfrI lg igaf sI. Kymf aYP[ ey[ kr ky ryl dy mihkmy ivc Cotf stysLn mfstr bx igaf sI qy rfijMdr eyarPors ivc BrqI ho igaf sI qy POjI nOkrI dy nfl nfl Auhny bI[ ey[ iPr aYm[ ey[ qy iPr lfa kr ilaf sI. rItfirmYNt qoN bfad Auhny cMzIgVH 22 sYktr ivc Cotf ijhf mkfn pf ky 17 sYktr dIaF kichrIaF ivc lfa dI pRYkits sLurU kr idqI sI. asIN kflj dy ivCVy 1971 ivc iPr cMzIgVH iekTy ho gey sF ijQy mYnUM pMjfb skUl iswiKaf borz ivc Koj qy mulaMkx aPsr dI nOkrI iml geI sI. aprYl 1952 ivc mYN Pst XIar df iemiqhfn pfs kr ilaf. ies iemiqhfn ivcoN koeI Pyl nhIN hoieaf sI. dUjy muMizaF dy nfl mYN vI sYkMz XIar ivc ho igaf sF. jfgIr qy hor muMizaF nfl qur iPr ky mYN iProjLpur sLihr dIaF bhuqIaF glIaF df jfxU ho igaf sF. modI iml lfgy pYNdI kFsLI ngrI mYnUM bfkI sLihr nfloN cMgI lgdI. sbjLI mMzI df gMd mYnUM bVf BYVf lgdf Kfskr brsfq dy idnF ivc pr iPr vI EQy gihmf gihmI hr vyly rihMdI sI. sfeIkl nf hox kr ky asIN sfrf sLihr pYdl hI gfh idMdy sF. aprYl dy idnF idnF ivc Brf dI bdlI iProjLpur qoN PfijLlkf ho geI qy Auh sfrf twbr PfijlLkf clf igaf ijQy Qly Brf df dPqr sI qy Aupr keI kmiraF vflf KulHf zulHf Gr sI. BrjfeI kihx lgI ik mYN mfeIgryt kr ky PfijLlkf dy aYm afr kflj ivc af jfvF. Brf ny Es kflj qoN Pfrm lY ky vI Byj idqf jo mYN Br qF idqf pr Byijaf nf. bFsI gyt dy aMdrvfr swjy hQ pYNdI glI ivc Kym isMG dy Gr ikrfey qy cubfrf lY ky sMqf isMG qy do hor muMzy rihMdy sn qy mYN vI AuhnF nfl jf ky rihx lg ipaf. ies cubfry df ikrfieaf aT jF ds rupY sI jo asIN cfry afps ivc vMz lYNdy sF. ds rupY mhIny qy rotI lUn mMzI dy bfhr bxy iek hotl qy kr leI. Gr dI rotI df jo mjLf Brf dy Gr sI, Auh hux ikQy lBnf sI. pr Brf dy cly jfx qoN bfad ipkcrF vyKx qy afvfrf iPrn dI bVI afjLfdI iml geI sI. sLihr aqy CfAuxI dy chuM isnimaF ivc lgIaF sfrIaF ipkcrF muMizaF nfl rl ky vyKxIaF sLrU 84 kr idqIaF. keI vfr qF iek idn ivc hI iqMn sLoa vyKy jFdy. rihMdf vkq mYN nfvl khfxIaF pVHn jF kuJ khfxIaF ilKx vwl lf dyNdf. ieh khfxIaF mYN keI vfr nfl rihMdy muMizaF nUM suxfAuNdf jo ivcoN bhuq sfrIaF glqIaF kZ idMdy jF keI vfr sfrI khfxI nUM hI inMd idMdy. Auh mYnUM ieh vI kihx lg pey ik mYN kflj dIaF ikqfbF nhIN pVHdf sF qy ipkcrF qy hor ikqfbF pVHn ivc bhuq ijLafdf tfeIm jLfieaf krdf sF. Auh eyQoN qk vI kihx lg pey sn ik mYN aYP[ ey[ ivcoN pfs nhIN hovFgf qy mYnUM vI ies qrHF lgx lg ipaf sI ik myry pfs hox vfly lCx nhIN sn. AuhnF dy imhixaF qoN awk ky mYN Auh cubfrf Cz idqf qy mihiraF vflI glI dy aKIrly Gr dy cubfry qy KfeI Pymy kI lfgy pYNdy iek ipMz df kMboaF df muMzf pRIqm pMj rupY ikrfey qy rihMdf sI qy mYN vI Auhdy nfl rihx lg ipaf. iesy glI ivc pihlF Brf rih ky igaf sI aqy ieh glI kflj qoN vI bhuq nyVy pYNdI sI. glI dy lok jfxdy vI sn. pRIqm pVHn ivc bhuq huisLafr sI qy Auhny ihsfb df ey bI kors ilaf hoieaf sI. kdI kdI mYN gudVZMzI vfly qKfxF dy muMzy amr isMG dy Gr clf jFdf jo bgdfdI gyt dy aMdrvfr iek msIq ivc rihMdy sn. AuhdI AucI lMmI GrvflI dljIq ipCoN pwtI lfgy ipMz sBrfvF dI sI. Auh myrf bhuq afdr mfx krdI qy ieko ipMz dy hox kfrn mYnUM afpxf idEr smJdI qy mYN AuhnUM BfbI kihMdf. keI vfr ipMzoN AuhnF dy GroN mYN iGE jF keI dflF, aftf jF imrcF vgYrf AuhnF leI lY ky afAuNdf. Auh kdy vI mYnUM rotI KfDy ibnF afAux nf dyNdI aqy bhuq qyh krdI. jdoN mYN BfbI kihMdf qF agoN sdf kihMdI myrf nF lY ky bulfieaf kr qy mYnUM BfbI nf ikhf kr. kdy kdy Auh mYnUM sfeIkl clOxf isKOx leI afKdI qy mYN AuhnUM QoVHf hnyrf hoey qy nihrU pfrk iljf ky sfeIkl isKONdf jo Auh kdy vI iswK nf skI qy izg pYNdI qy mYNnUM cuk ky AuTfAuxf pYNdf. hOlI hOlI mYNnUM ieMj lgx lg ipaf ik sLfied Auh jfx ky izg pYNdI sI ikENik jdoN mYN AuhnUM AuTfAuNdf qy myry hQ Auhdy ijsm nUM lgdy qF AuhnUM bVI rfhq kihsUs huMdI sI. Aumr ivc myQoN cfr pMj sfl vzI hox kr ky jy mYN AuhnUM “BfbI jI qusIN” kih ky bulfAuNdf qF Auh ikhMdI ik mYnUM qUM kih ky bulfieaf kr. Auhdy sLrIky kbIly ivc Auhdf koeI idEr jyT nhIN sI ijs nfl Auh dyr BfbI vflIaF lihrIaF gwlF kr skdI. aksr myry kpVy Do ky pRYws kr dyNdI. amr isMG BfvyN isnimaF dIaF slfeIzF bnOx df kMm krdf sI qy AuhnUM iPlm vyKx dy pfs imldy sn pr Auh bhuq Gt iPlmF vyKx jFdf sI qy Auhdy pfsF qy dljIq mYnUM ipkcr vyKx leI afpxy nfl lY jFdI. amr isMG bhuq ijLafdf cup rihMdf sI qy iksy nfl gl nhIN krdf sI. afpxy iKaflF ivc gvficaf rihMdf sI. bulOx qy ieMj lgdf ijvyN swuqf ipaf bMdf KVkf sux ky jfg pYNdf hY jF koeI bMdf koeI burf supxf vyK ky acfxk Gbrf ky AuT KloNdf hY. Auhdy ivafh hoey nUM cfr pMj sfl ho gey sn qy bwcf koeI nhIN hoieaf sI. BfbI dljIq keI vfr myry nfl aYnIaF KulHIaF gwlF krdI ik mYNnUM sux ky sLrm af jFdI qy AuhdI gwl df myry kol koeI jvfb nf huMdf ijvyN Auh aksr kihMdI ik qyrf Brf mYnUM bulfAuNdf nhIN hY. idny qF Blf nf vI bulfvy pr rfq nUM vI nhIN bulFdf. mYN AuhdIaF gwlF df koeI jvfb nf idMdf qy AuT ky af jFdf. keI vfrIN Auh myry nfl bws jF gzI qy cVH ky ipMz vI af jFdI qy sfzy KUh qy ihwsy qy kpfh cugx jF imrcF qoVn df kMm vI krdI. mF AuhnUM duijaF nfloN QoVHf vD ihwsf dyNdI. keI vfr Auh kihMdI ik jy myry muMzf hoieaf qF mYN Auhdf nF blbIr rKFgI qy hoieaf vI ieMj eI. jd 1955 qoN bfad afey lgfqfr hVF nfl gudVZMzI df ielfkf qbfh qy brbfd ho ky sym df isLkfr ho igaf qF ieh prvfr afpxI sfrI jLmIn kOzIaF dy Bfa vyc ky ptI sYtl ho igaf qy iek vfr jd mYN ptI dy lyKk inrml arpn nUM imlx ptI igaf qF iehnF df Gr lB ky vI imlx igaf qF amr isMG pfgl ho cukf sI qy Ausdf bfbf vI pUrf ho cukf sI. vycI jLmIn dy pYisaF nfl bwsF dy azy lfgy AuhnF ny qKfxy kMm dI dukfn KolH leI sI qy kol iek Gr vI KrId ilaf sI. ieh sfzI afKrI imlxI sI. jdoN mYN ipMz jFdf qF rf iswKF df jIvn ivMhdf jo sLihr nfloN Zyr vKrf sI. rf iswK jo muK qOr qy byjLmIny sn qy mujLfiraF df kMm krdy sn, nUM bVI afs sI ik jdoN pMzq jvfhr lfl nihrU iProjLpur afAUgf qF AuhnF nUM jLmInF dy jfAUgf. hux AuhnF dy mflkF nfl JgVy hoxy sLurU ho gey sn ikENik mflk AuhnF nUM jLmInF KflI krn leI kih rhy sn qy keI rf iswK qF agy bIkfnyr vwl nUM inkl gey 85 sn. iek vfr bfpU nUM sfzy KUh dy rfey iswK ivafh qy lY gey. gudVZMzI dy azy qoN Auh bws ivc bih ky PfijlLkf cly gey qy EQoN Auh Zol vjfAuNdy qy ncdy gfAuNdy ipMzF QfxIN bIkfnyr vwl nUM pYdl cwl pey. bfpU gMgfngr qk qF AuhnF dy nfl qurdf igaf qy jd Auh gMgfngr phuMcy qF bfpU ny AuhnF nfl bIkfnyr qk qur ky jfxo jvfb dy idqf qy EQoN bwsF qy cVH ky abohr huMdf hoieaf vfps PfijLlkf QfxIN ipMz af igaf. rfey iswKF dI Auh jMj afpxf muMzf pRxf ky ivaFhdV smyq mhIny bfad muVy. vhutI vI bIkfnyr qoN keI idn AuhnF nfl pYdl qur ky vfps byrIaF vfly KUh qy afeIN. 1952-53 ivc iProjLpur ivc jVHFvfly PoiVaF df bVf Puhfrf sI. ies nUM lfhOrI jF ksUrI PoVf vI kihMdy sn. keIaF aOrqF jF kuVIaF dy ieh PoVf nwk qy ho jFdf sI ijs kfrn ijQy iehdy TIk hox qy keI mhIny lgdy sn, EQy nwk df husn vI mfiraf jFdf sI. myry swjy igwty qy gozy qy do jVHF vfly PoVy ho gey. pqf nhIN iksy jLihrIly mCr lVn kfrn hoey jF iksy hor vjHf nfl. iehnF qy KfrsL bhuq ijLafdf huMdI sI. sfrI sfrI rfq PoVy vflI QF nUM Kurkxf pYNdf sI pr cYn nhIN pYNdf sI. ieh PoVy QoVHy QoVHy irsdy rihMdy sn qy iehnF ivcoN inkldI rqUbq nUM sfP krnf pYNdf sI. iPr iehnF dohF PoiVaf df afkfr vDxf sLurU ho igaf. keI mlHmF qy dvfeIaF lfeIaF qy ielfj kIqf pr ieh PoVy TIk nf hoey. iksy disaf ik do Brf guridq isMG qy kuMdn isMG bVy nfmvr ijrfh hn qy jVHF vfly PoiVaF df ielfj krdy hn. iehnF dI dukfn idwlI drvfjLy dy aMdrvfr swjy hQ jFdI pihlI glI ivc pYNdI sI. ieh iek Phy dI aiTafnI lYNdy sn qy mYN iehnF koloN Phy lvfAuxy sLurU kr idqy. iehnF df kihxf sI ieh Phy PoVy dIaF jVHF kZ dyxgy. jdoN mYN Phy bdlfAux jFdf qF EQy ies qrHF dy PoiVaF qy Phy lvfAux vfilaF dI bVI BIV huMdI. iehnF PihaF nfl rfq nUM cIkF inkldIaF qy jLKm vDxy sLurU ho gey qy vD vD ky ieh PoVy Es vyly dy rupeIey dy afkfr nfloN vI vzy ho gey. mYN lMgf ky qurdf qy ijhVf mYnUM afpxI jvfnI, KUbsUrqI aqy afpxI qor qy grUr sI, Aus grUr df isr nIvF hox lwgf. keI mhIny mYN Phy lvfey pr afrfm nf afieaf. aKIr iek zfktr ny iehnF PoiVaF dy pfisaF qy tIky lfey qy ieh PoVy sukxy sLurU ho gey pr myrI swjI lwq dy gozy aqy igty qy iehnF PoiVaF dy vzy vzy ctfk pY gey. mYN keI vfr socdf ik jd myrf ivafh hoAUgf qF mYN swjI lwq qy pey iehnF vzy vzy ctfkF nUM afpxI vhutI koloN ikvyN lukovFgf. hrI ky pqn qoN byVI qy sqluj pfr krnf kflj ivc grmIaF dIaF CutIaF hoeIaF qF mYN ipMz af igaf. kdI kdI mYN, bfpU qy mfVU khIaF lY ky kfinaF qy sVkVy vflI 22 ikwly jLmIn nUM sfP krn qy kfinaF dy bUJy muZoN putx leI cly jFdy jo bVf aOKf kMm sI. khI nfl ieh bUJy jVHF qoN nhIN puty jFdy sn qy khI dy dsqy tuwt jFdy sn. jy bUJy jVHF qoN nf pwutIey qF ieh iPr Aug pYNdy sn. rfvF ny disaf ik kfinaF dy muZ isrP bhOilaF nfl eI pwuty jf skdy hn. iPr bfpU iksy koloN bhOlf mMg ilafieaf jo khI nfloN vKrf qy ijsdf dsqf motI lkV df huMdf sI. ies bhOly nfl asIN QoVHy QoVHy kr ky sr aqy kfinaF dy bUJy putdy jo bflx aqy JugIaF bnfAux dy kMm vI aONdy sn. ieh kMm bVf aOKf sI aqy EdoN qk pMjfb ivc trYktr vI nhIN afey sn aqy trYktr lYx dI hr iksfn kol puwj vI ikQy sI. ipCoN 1953-54 ivc PfijlLkf aqy abohr dy ielfky ivc trYktr af gey sn aqy vzy ijLmINdfrF ny trYktr KrId vI ley sn. sfzy dosq hrbMs isMG amIr Kfs vfilaF ny vI PrgUsn trYktr KrId ilaf sI ikENik AuhnF kol jLmIn vI bhuq sI. iek vfr mYN qy jfgIr hrbMs isMG dy ipMz amIr Kfs jf ky trYktr clfAuxf vI isKdy rhy sF aqy AuhnF dI imMtgumrI vflI mihmfn invfjLI df luqP vI lYNdy rhy sF. kuJ idnF bfad mYN bfpU nUM kih idqf ik myry hQF ivc bhOly dy moty dsqy nfl Cfly pY gey hn aqy mYQoN kfny putx df kMm nhIN huMdf. nfly mYN BYx nUM imlx leI aimRqsr jfxf chuMdf hF aqy hor irsLqydfrF ijvyN qfieaf igafn isMG aqy 86 BUaf afqo nUM vI ipMz corkot jf ky iml afvFgf. bfpU mMn igaf qy kihx lwgf ik ipCly ipMzoN jLmIn df Tykf vI lY afvIN ijs nUM myrf injLfmpur vflf BxveIaf BfeIaf Bgvfn isMG Augrfh ky rwK lYNdf sI. Aus vyly hrIky pqn df pul nhIN sI bixaf aqy nf hI rfjsQfn nUM jfx vflIaF do nihrF hI bxIaF sn ijnHF ny diraf df aDf pfxI cIr ky afpxy kMiZaF aMdr kYd kr ilaf qy rfjsQfn dy dUr durfzy KusLk ielfky qk pucf idqf sI. bws kfgjLF pwqrF ivc iehnF dy nksLy iqafr ho rhy sn. aimRqsr jfx df ieko qrIkf sI ik iProjLpur CfAuxI qoN gzI PV ky jlMDr phuMcIdf sI. ieh rfh cfr GMty df sPr sI. ieQoN gzI bdl ky aimRqsr jfieaf jFdf sI. ieMj Gto Gwt iek idn lg jFdf sI. iek Cotf rsqf sI ik mKU qoN pYdl qur ky diraf sqluj dy kMZy puijaf jfvy ijQy byVI pYNdI sI jo diraf pfr krf ky hrIky pwqn lf dyNdI sI ijQoN agy aimRqsr nUM bwsF iml jFdIaF sn. ieh rfh ijQy nyVy pYNdf sI, EQy pYsy vI Gwt lgdy sn. lok zrfAuNdy sn ik jy byVI zub jy qF bcxf mussLkl sI qy lfsLF diraf ivc ruV ky ikqy dIaF ikqy phuMc jFdIaF sn aqy keI lfsLF nUM qF mCIaF aqy mgrmC vI Kf jFdy sn. mF ny mYnUM bfr bfr smJfieaf ik mYN byVI qy diraf pfr nf krF qy jlMDr QfxIN jfvF. mYN Joly ivc afpxy kpVy pfey qy iProjLpur CfAuxI qoN gzI PV ky AuhnF lokF dy nfl mKU Auqr igaf ijnHF ny sqluj diraf qoN byVI PVnI sI. ieh lok vfho dfhI bVI kfhlI kfhlI vKo vK zMzIaF rfhIN diraf vwl nUM qury nhIN sgoN Bjy jf rhy sn ik jy byVI inkl geI qF kI pqf dobfrf vfps afvy jF nf qy keI kih rhy sn ik jy byVI df pUr pUrf nf hovy qF byVI dy mujfxy byVI nUM qordy hI nhIN sn. myry leI ieh sB kuJ nvF sI hflF ik myry nfl pVHdf sujfn qy Auhdf Cotf Brf suKdyv jo srhflI lfgy pYNdy ipMz colHf sfihb dy rihx vfly sn qy ijnHF df bfp iProjLpur koafpryitv mihkmy ivc iksy cMgI nOkrI qy lwgf hoieaf sI, byVI rfhIN diraf pfr kr ky ipMz cly jfieaf krdy sn. afsy pfsy kfinaF qy srkVy df jMLgl hI jMgl sn. afKr asIN sqluj diraf dy kMZy qy phuMc gey ijQy eyzf vzf cOVf sqluj diraf vyK ky mYN zr igaf. ijDroN pfxI af irhf sI, lok kih rhy sn ik kuJ mIl ipCy hI sqluj qy ibafs iek dUjy ivc imldy sn. ies qoN pihlF kdy mYN diraf df kMZf aYnf nyiVEN nhIN vyiKaf sI. sfzy qoN pihlF vI keI lok byVI df ieMqjLfr kr rhy sn ijnHF dy sqluj afr pfr irsLqydfrIaF jF sfk skIrIaF sn qy keIaF kol bkrIaF qy kwuqy vI sn. keIaF kol sfmfn dIaF gMZF sn qy aftf dflF vI. lgdf sI ik ieh lok diraf dy eyDr EDr afAuNdy jFdy sn qy myry vFg bhuq KOPjLdf nhIN sn. ieh vI pqf lwgf ik byVI prly pfr iek pUr lhux geI hoeI sI qy EdoN eI muVygI jdoN EDroN byVI df pUr imlygf. isvfey iesdy ik byVI dI AuzIk kIqI jfvy, hor koeI cfrf nhIN sI pr sqluj dy ivsLfl kMZy bYT ky ilaf ieh rmxIk njLfrf myrI ijLMdgI aqy myrIaF XfdF df ihwsf bx igaf ijs nUM afpxy sfihqk sPr ivc mYN keI vfr vriqaf. bgilaF dIaF zfrF qoN ielfvf hor dirafeI jfnvr lmZINg, nVIaF qy inkIaF inkIaF lokl murgfbIaF vI eyDr EDr Auz rhIaF sn. kdI kdI vzIaF CotIaF mCIaF dy pUr vI lMG rhy sn. dirafvF dy afr pfr rihx vfly lokF df jIvn myrIaF khfxIaF df ivsLf bx igaf. keI lyKkF ijvyN mYksm gorkI ny “mflvf” aqy hyimMgjLvy ny “Elz mYn aYNz df sI” zf: gurcrn isMG ny “vgdI sI rfvI” qyjfrj eIlIiet my “iml afn df Plfs” pfxIaF nfl sbMDq nfvl ilKy aqy mohn kfhloN ny vI “byVI qy bryqf” iliKaf, iesy qrHF pfxI dy ivsLy qy mYN pUrf nfvl qF nf ilK sikaf pr afpxIaF khfxIaF ivc pfxIaF, byt aqy sqluj df ijLkr bhuq krdf irhf. afKr dUjy pfisEN byVI aONdI idsI ijs ivc bhuqy lok svfr nhIN sn, ies dI rPqfr bhuqI qyjL nhIN sI aqy ijQy diraf dy aD ivc pfxI df vhf bhuq ijLafdf sI, lgdf EQy vMJ dy cwpU lfAux vfly mhfixaF df bVf jLor lg irhf sI. eyDrly kMZy ilaf ky jdoN ajy byVI pfxI ivc hI sI ik muhfixaF ny byVI dy rwsy ikilaF nfl bMnH idqy qF jo byVI ruVH nf jfvy. byVI coN Auqr ky aqy phuMcy Aucy kr ky musfPr gozy gozy pfxI ivcoN huMdy hoey bfhr inkl afey qy asIN pfxI ivc qurdy byVI ivc cVHdy gey. mYN vyiKaf ik byVI nUM cwpU lfAux vfly mhfixaF dy zOly vyKx vfly sn. srIr sUqy hoey aqy ihkF cOVIaF sn. keIaF dIaF bkrIaF qy kwuqy vI sfzy nfl byVI ivc svfr ho gey qy GMty ku bfad mlfhF ny byVI 87 dy rwsy ikwilaF nfloN KolH idqy qy pfxI dy dyvqy iKjr Kvfj nUM iDafAuNidaF byVI nUM vMJF dy jLor nfl diraf sqluj dy pfxIaF ivc iTl idqf. mlfhF dy iek bMdy ny sfzy koloN aT aT afny ikrfieaf lYxf sLurU kr idqf. pqf lgf rfq brfqy diraf pfr krn vfly corF, zfkUaF, afsLkF koloN ieh byVIaF vfly mUMh mMgy pYsy lYNdy sn. byVI ivc kuJ bfltIaF vI peIaF sn jo byVI ivc pfxI Brn qy pfxI kZx leI rKIaF hoeIaF sn. kuJ rsy vI pey sn ik koeI izg pvy qF rwsf PV ky byVI ivc af jfvy. keI lok pfT kr rhy sn qy keI vfihgurU vfihgurU. diraf dy aD ivc jF ijQy pfxI dIaF GuMmxGyrIaF af jFdIaF sn, EQy bFs dy cwpUaF nfl byVI nUM agy qorn aqy iswDf rKx ivc muhfixaF df bVf jLor lgdf sI. mYN aqy hor keIaF ny vI keI vfr pfxI nUM hQ lf lf vyiKaf qy pfxI dIaF cUlIaF Br Br pIqIaF. hux qF hrIky pwqn qy pul bx igaf hY pr Es vyly dUjy pfsy lgx leI diraf df pft bhuq cOVf sI qy byVI EQoN jf ky lgdI sI ijQy hux mCI ivkx dIaF dukfnF KulHIaF hoeIaF hn. byVI coN inkl ky keI qF afsy pfsy dy ipMzF nUM cly gey aqy mYN qy keI hor lok bws ivc cVH ky srhflI qy qrnqfrn huMdy qy mJYlF dy ruab vfly bol suxdy hoey aimRqsr phuMc gey. aimRqsro af ky mYN drbfr sfihb mQf tyikaf, lMgr Cikaf qy rfq gurU rfmdfs srF ivc kwt ky svyry qurdf hoieaf vwly vflI nihr lMG ky Cfpy qy Piqhpur huMdf hoieaf afpxI injLfm pury afpxI BYx dy Gr af igaf. hPqf Br mYN sfry GuMm Gumf ky afpxy irsLqydfrF ijvyN cor kot BUaf afqo nUM, nvyN ipMz cfcy igafnI sohn isMG nUM, Piqhpur dlIp isMG ZfzI nUM aqy Kfnpur qfey igafn isMG nUM ijs ZfbF isMG rfiet kys ivc kYd kwtI sI qy lfhOr jylH ivc AusdI mulfkfq sLhId Bgq isMG nfl vI hoeI sI. sfry QF vzI BYx jIq kur myry nfl geI. ies PyrI ivc myry nfl do gwlF bVIaF ajIb hoeIaF. iek qF ieh ik BfeIaf Bgvfn isMG kihx lwgf ik pfiksqfn bxn qoN pihlF mqfby ipMz dI ijhVI kuVI svrnI nfl myrI mMgxI hoeI sI qy ijs df Auh ivcolf sI, Auh kuVI hux jvfn ho geI sI qy Auhdy mfpy ivafh leI kfhly sn. ies df jvfb qF mYN BfeIey nUM Tok ky dy idqf ik ijMnf icr mYN pVHdf hF, myry nfl ivafh dI koeI gwl nf kIqI jfvy. BfeIey nUM myry jvfb df guwsf qF lwgf pr BYx kihx lgI ik mYN TIk eI ikhf sI. dUjI gwl ies qoN vI ajIb qy inafrI sI. qfieaf igafn isMG jo skf qfieaf nhIN sI nyVy dy sLrIky coN qfieaf lgdf sI, AuhdIaF dovyN kuVIaF jvfn ho geIaF sn. vzI ijhVI pfiksqfn ivc muslmfnF ny AuDfl leI sI sfl bfad muVI sI. qfieaf kihx lwgf ik mYN Auhdy nfl ivafh krvf lvF. prqfp isMG kYroN jo qfey nUM jylHF ivc kYd kwtx smyN qoN jfxdf sI, ny PrIzm PfeItrF ivc qfey nUM ihsfr ijLly ivc aDf murwbf jLmIn alft kr idqI sI qy kuJ pYnsLn vI lf idqI sI. qfieaf vzI kuVI df myry nfl ivafh kr ky Auh awDf murbf jLmIn mYnUM dyx dI gwl krn lwgf. myrI BYx kihx lwgI qfieaf jI dohF df goq momI hY aqy asIN muslmfn QoVYN jo ivco ivc irsLqy kr lYNdy hn. qfieaf AuhdI gwl sux ky kihx lwgf, bIbI jQydfr Bgq isMG (myrf ipE) aqy sLfm kOr (myrI mF) nUM mYN mnf lvFgf. ies qoN pihlF ik mYN afpxI nFh kihMdf, bIbI kihx lwgI qfieaf jI iksy ny nhIN mMnxf nfly asIN iehnUM pihlF eI mMigaf hoieaf hY. qfey dI dlIl sI ik Gr dI jfiedfd Gr ivc hI rih jfvygI. bfkI qfey dI jo jLmIn pfiksqfn ivc rih geI sI, Auhdy bdly jLmIn rmdfs qoN agy rfvI diraf dy kMZy alft hoeI sI, Auh jLmIn Auh afpxI dUjI kuVI nUM dyxf chuMdf sI. suqMqrqf sMgrfmI hox kr ky ies sVk df nF vI qfey dy nF qy bfad ivc riKaf igaf sI. jd mYN ieh gwl vfps af ky afpxy bfpU nfl sFJI kIqI qF AuhnUM qfey dI gwl ivc vjLn vI lwgf aqy dysL dI afjLfdI leI jylHF ivc rhy kfrn qfey dy agy vDU iKaflF dI kdr vI kIqI pr ieh nf hoieaf qy nf hI ho skdf sI. kflj dobfrf KulHy qF pRIqm ny iek idn cubfrf Cz idqf qy mKU gyt dy aMdrvfr Kby hQ pYNdy gurdvfry lfgy pfiksqfn cly gey muslmfnF dy tuty Puty mkfn qy pYNdy iek cubfry qy kbjLf kr ilaf. tuitaf bUhf TIk krvf ky ijMdrf lf ilaf. ies cubfry dy Qly pqf nhIN kOx rihMdf sI. 1951-52 ivc iProjLpur sLihr aqy CfAuxI ivc muslmfn dy Czy ies qrHF dy keI mkfn KflI pey sn. iehnF ivcoN bhuqy awg lwgx nfl sVy hoey sn qy bUhy gfieb jF tuty hoey sn. ijs iksy df jIa krdf jF hQ pYNdf, Auh ieho ijhf tuitaf Puitaf DuafiKaf mkfn mwl lYNdf. sfzy dohF leI ieh cubfrf qF TIk sI qy asIN iesdI sfP sPfeI kr ky aMdr afpxIaF mMjIaF zfh leIaF qy imtI dy qyl df lYNp lY aFdf pr 88 rosLndfn jF bfrIaF nf hox kfrn aMdr grmI bVI lgdI sI aqy ies ivc ibjlI vI nhIN sI. pOVIaF cVH ky swjy hQ cubfry df bUhf sI qy Kby hQ ZTI Cwq vflf iek koTf sI ijs ivc rfq vyly izg pYx df zr lgdf. ies dI Cwq BfvyN izg peI sI pr sLqIrIaF lwgIaF hoeIaF sn. asIN iehnF sLqIrIaF qy afpxy mMjy zfh lYNdy qy mMjIaF dy pfvy bVy ihsfb nfl sLqIrIaF qy itkfAuNdy ik iek qF rfq nUM AuTx ligaF ikqy izg nf peIey aqy dUjy ikqy mMjI df pfvf sLqIrI qoN eyDr EDr nf iKsk jfvy. ies cubfry df sB qoN vzf suK ieh sI ik mKU gyt dy aMdr hox kr ky ieQoN kflj iblkul nyVy pYNdf sI. AuhnF idnF ivc pfiksqfn ivcoN AujV ky afey lok ies qrHF dy mkfn mwl lYNdy sn aqy jd qk iehnF ivc koeI pwkf alftI af ky jLor nfl KflI krn leI nhIN kihMdf sI, rhI jFdy sn. lUMbVI vfly dy kMbo suirMdr armfn ny jo bfad ivc amrIkf clf igaf sI, vI aimRqsrI gyt vfly pfsy pYNdI glI ivc iek mkfn milaf hoieaf sI ijs ivc ibjlI lwgI hoeI sI. eysy suirMdr armfn df Cotf Brf ikrpfl bfad ivc afeI tI afeI ivc ienstrktr lgf irhf qy iPr armfn kol amrIkf clf igaf. armfn sfzy nfloN pVHfeI ivc kfPI agy sI qy AuhnUM bhuq gwlF mfrnIaF aONdIaF sn. iek vfr Auhny ielYksLn vI liVaf sI pr ijwiqaf nhIN sI. ieh sB mYnUM ies kr ky jfxdy sn ik mYN kflj dy mYgjLIn ivc jo khfxI “jdoN mYN bwcf sF,” ilKI sI, Es nfl myry nF dI bVI crcf ho geI sI aqy myrIaF hor khfxIaF vI rsfilaF ivc CpdIaF rihMdIaF sn. kuJ ies kr ky vI myrf nF msLhUr ho igaf sI ik kflj ivc asIN hrcrn isMG aqy krqfr isMG dwugl dy ilKy zrfmy Kyzy sn qy AuhnF simaF ivc aMgryjLI dy aKbfr itRibAUn jo aMbfly qoN Cpdf sI, ivc sfzIaF Poto CpIaF sn. iek qrHF nfl myry ivc dUijaF nfloN kuJ vDyry gux sn aqy myry qy sLUkdI jvfnI vI cVHI sI. mYN idn ivc keI keI vfr pg bMnHdf sF aqy tfeI lfAuxI vI iswK leI sI. ijQy loVHy dI jvfnI cVHI sI,EQy kwd vI inwkl afieaf sI jo pMj Put nON ieMc dy krIb phuMc igaf sI. dfVHI muCF vI Pwut peIaF sn. keI muMzy qF dfVHI muCF vDx nf idMdy qy kYNcI nfl CotIaF kr lYNdy pr kuJ ieho ijhy vI sn jo Drm dy zr kr ky kYNcI nhIN lONdy sn pr qIlIaF vflI mfcs dI zwbI ivcoN qIlIaF nUM ag lf ky QoVHI QoVHI sfVdy jF dfVHI imwtI dy qyl dI CotI icmnI vfly lYNp dI lft agy kr ky QoVHI QoVHI sfVdy aqy afpxy Drm ivc pwky rihx df Brm vI pfldy sn. iprQvI rfj kpUr qy pMzq jvfhr lfl nihrU iProjLpur ivc jy mYN Buldf nhIN qF iprQvI rfj kpUr qy pMzq jvfhr lfl nihrU 1952-53 ivc iProjLpur afey sn. pMzq jvfhr lfl nihrU 1952 ivc Bfrq dI lok sBf dI sB qoN pihlI cox dy islisly ivc lokF nUM votF pfAux leI afm coxF qoN pihlF iProjLpur afey sn. AuhnF iProjLpur dI hYrn pfrk ivc lYkcr krnf sI jo sLihr aqy CfAuxI dy ivcHkfr rylvy pul dy lfgy pYNdI sI. iProjLpur dy afly dvfly df sfrf ielfkf pMzq jvfhr lfl nihrU nUM vyKx qy suxn leI iekTf hoieaf sI. pMzq jvfhr lfl nihrU Es vyly hr ihMdosqfn dy lokF dy idl dy hIro sn ijnHF ny Bfrq nUM aMgryjLF dI gulfmI qoN afjLfdI idvfeI sI qy afjLfd Bfrq dy pihly prDfn mMqrI bxy sn. mYnUM Es vyly rfjnIqI dI bhuqI smJ qF nhIN sI pr eynf ku Xfd hY ik pMjfbI lyKk pRo: sMq isMG syKoN ny vI iProjLpur qoN sLfied kimAuinst pfrtI vwloN cox lVI sI pr AuhnF dI jLmfnq jLbq ho geI sI. mYN qy kuJ hor muMzy gMgf mMdr vflI glI ivc Es vyly Kym isMG dy cubfry ivc rihMdy huMdy sF aqy luiDafxy qoN sMq isMG syKoN dy kuJ smrQk jo kfmryz lgdy sn, syKoN sfihb nUM votF pfAux leI kihx vfsqy sfzy kol afey sn. sLfied jsvMq isMG kMvl vI syKoN sfihb dI hmfieq leI prcfr kr rhy sn. 89 byt ielfky dy rfey iswK vI vzI igxqI ivc hYrn pfrk ivc iekTy hoey ik pMzq jvfhr lfl nihrU AuhnF nUM jLmInF dyx afieaf hY. ies iekT ivc mYN vI sF. pMzq jI Aucy QF qoN mfeIk qy bol rhy sn qy afsy pfsy puls df bVf sKq pihrf sI. ipMz rwqy KyVy dy do kfmryz Brf isLMgfrf isMG qy qfrf isMG pfiksqfn ivcoN AujV ky afry rIiPAUjIaF dI muV vsyby dI smisaf dIaF mMgF leI afpxf vPd lY nihrU nUM imlxf chuMdy sn ik puls nfl AuhnF dI JVp ho geI. golI clI qy iek Qfxydfr dI golI nfl isLMgfrf isMG jLKmI ho igaf. gusy ivc afey kfmryzF ny Qfxydfr dIaF bfhF qoV idqIaF qy polIs ny qfrf isMG qy keI horF nUM igRPqfr kr ilaf ijnHF nUM adflq vwloN kYd dI sjLf ho geI sI. pMzq jI ihMdI ivc afpxy iPkry agy ipCy kr ky bol rhy sn ijvyN XdI BfeIE aOr BYxo, mYN igaf ldfK sy ly kr rfskumfrI qk aOr iPr afieaf bMgfl sy pMjfb myN. myry idl myN keI eyk izby hYN ijnHy mYN pfqf hUM grd aOr imwtI sy aty hUey. jYsy jYsy mYN KolHqf hUM ienHyN qo myry idl myN eyk ielYksLn kf izbf BI hY jo mYN afieaf hUM ik afp log kFgrs ko vot zflyN. aOr dysL ky aMn sMkt kf izbf BI hY. qo mYN krUMgf apIl afp BfeIE sy aOr sB sy ik afp gujLfrf kryN mMUg PlI aOr sLkrgMdI kf aftf Kf. nihrU dI qkrIr sux ky lokF ivc Gusr musr jI hox lgI. ijhVy rfey iswK jLmInF imlx dy lfry ivc gey sn, afps ivc iek dUjy nUM afpxI kurKq BfsLf ivc kihx lgy “E DI Xfhvy dy XfhivE, ieh qy mMug PlI qy sLkrgMdI df aftf ipaf KvINdf ey. iehny kI jLmInF ZIcnIaF ny, clo rlko qy mMjr lgo.” iprQvI rfj kpUr afpxI tIm nfl pMjfb dy sLihrF ivc zrfmy Kyzdf Kyzdf iProjLpur zrfmy Kyzx afieaf sI. Es ny iProjLpur dI jylH ivc zrfmf Kyizaf sI. mYN Aus nUM avfrf iPlm ivc vyiKaf hoieaf sI. Es nUM aKIN vyKx dI rIJ ijMnI myry mn ivc sI, Es df koeI aMq nhIN sI. kflj dy hor muMzy vI Aus nUM vyKx dy bVy cfhvfn sn. iProjLpur dy sLihrIaF vwloN Aus nUM gobr mMzI ivc jI afieaf ikhf jfxf sI ijQy Ausd snmfn leI styj bxI hoeI sI. sfrI lUn mMzI ivc BIV df koeI aMq nhIN sI. mMzI df ieko iek gyt hox kr ky aMdr vVnf bVf musLkl sI. bVI aOK nfl mYN, moihq qy jfgIr styj dy lfgy pujx ivc kfmXfb ho gey. jdoN DuD vrgy icwty kuVqy pfjfmy ivc mlbUs aMgryjLF vrgf gorf icwtf qy pTfnF vrgf Aucf lMmf iprQvI rfj kpUr styj qy ciVHaf qy vyKx vfly lokF dI KusLI df koeI aMq nf irhf. Aus dy isr dy KUbsUrq sLYNpU kIqy vfl hvf ivc lihrf rhy sn qy lok dIvfny hoey Es dy zrfimaF ivc kMm krn vfly zfielfgjL nUM bVf boc boc ky sux rhy sn aqy afpxIaF XfdF dy KjLfinaF ivc sFB ky rKI jFdy sn. keI mhIny iprQvI rfj kpUr nUM aKIN vyKx df buKfr mYnUM ciVHaf irhf qy Auh nksLf myrIaF aKF agoN jFdf hI nhIN sI. Es dI tIm nfl hor vI keI aYktr qy aYktrYsF jo zrfmy Kyzx afeIaF sn, AuhnF dy nF hux mYnUM Xfd nhIN. iek idn mYN qy pRIqm iProjLpur CfAuxI ivc rIhYblItysLn dy dPqr gey ik mKU gyt dy aMdr pYNdf Auh tuwtf cubfrf sfnUM alft kr idE qy asIN ies dI hor murMmq krvf lvFgy. rIhYblItysLn ienspYktr kihx lwgf ik pfiksqfn ivc Czy sLihrI mkfn df quhfzy kol koeI sbUq hY. jd asIN ikhf ik sfzy kol pfiksqfn dy ipMzF ivc CzI jLmIn df kfgjL hn qy sfnUM lfgy ipMzF ivc jLmIn alft ho geI hY qF Auh puCx lgf ik ipMzF ivc irhfiesLI mkfn vI alft ho gey hn. ieh sux ky Es ikhf ik quhfnUM sLihrI mkfn alft nhIN ho skdf. sLihrI mkfn isrP AuhnF lokF nUM hI alft huMdy hn jo ipCy pfiksqfn ivc sLihrF dy rihx vfly sn aqy sLihrI jfiedfd Cz ky afey hn. mYN ikhf ik myry bfpU ny mMzI ZfbF isMG vflI ivc iek plft ilaf hoieaf sI qy jd Es ny plft df sbUq mMigaf qF Aus df koeI kfgjL jF sbUq nhIN sI. ienspYktr jo cMgf bMdf sI sfzy kfljIet hox qoN pRBfvq sI, kihx lwgf ik ijMnf icr qk koeI alftI nhIN af jFdf, Enf icr qusIN Es mkfn ivc rhI jfE. mYN quhfzf ikrfieaf iPks kr dyNdf hF qy hr mhIny sfzy dPqr ikrfieaf jmHF krvfeI jfieE. asIN ikhf ik asIN stUzMt hF qy ikrfieaf nhIN dy skdy qF Auh hws ky kihx lgf ik ijMnf icr koeI alftI af ky quhfnUM nhIN kZdf, Enf icr rhI jfE. amIr Kfs vflf sfQoN isnIar stUzMt hrbMs isMG vI iesy cubfry dy nfl vflI glI ivc rihMdf sI pr Ausdf mkfn vDIaf qy vzf sI. pqf nhIN Aus nUM ieh mkfn 90 ikvyN imilaf sI. sLfied ipCy imMtgumrI ijLly ivc ijQy Auh KyqI bfVI vflI sYNkVy eykV jLmIn Cz ky afey sn, EQy sLihrI jfiedfd vI Cz ky afey hoxgy. mYN qy pRIqm ny Auh mkfn vI Cz idqf ijs ivc hr vyly izgx df Kqrf rihMdf sI qy hIrf mMzI dy gyt dy bfhrvr pYNdy iek iqMn mMjLly mkfn ivc isKr vflf iek hor cubfrf lY ilaf. ieh cubfrf qF bhuq vDIaf sI. grmIaF dI rfq nUM bfhr mMjy zfh ky sOx qy hvf lgdI rihMdI sI pr rfqIN ds vjy qoN bfad ies dy mflk aMdroN kuMzf lf lYNdy sn qy iPr drvfjLf nhIN KolHdy sn. jd asIN lyt ho jFdy qF sfnUM jF qF sfrI rfq bfhr sLihr ivc qur iPr ky gujLfrnI pYNdI jF kflj dI grfAUNz ivc jf ky sON jFdy. rfq vflf sLoa vyK ky rfq dy bfrF iek vjy qoN pihlF Gr muVnf vI musLkl sI. aksr lyt hox kfrn qy drvfjLf bMd rihx kfrn kuJ mhIinaF bfad asIN ieh cubfrf vI Cz idqf qy buDvfrF vfly muhly ivc agy jf ky iek BIVI glI ivc cfr rupY mhIny qy iek hor cubfrf lY ilaf. ies cubfrf vI qIjI mMjLl qy sI ies ivc ijQy grmI bhuq lgdI sI, EQy dyr nfl afAux kfrn ieQy vI bUhf nhIN KulHdf sI. ieQy sLhrI kMboaF dy kuJ Gr sn. ieh Gr vI amIr kMboaF df sI glI dI nukr qy iekMbo srdfr bhfl isMG vkIl df Gr sI. ipCoN pqf lwgf ik aYktr mnohr dIpk df Brf gurbcn isMG dIpk jo pMjfb ivc dobfrf BMgVf sLurU krn df JMzf brdfr aqy KyqI bfVI mihkmy ivc Auc aPsr sI, srdfr bhfl isMG vkIl dI iek kuVI nfl ivafihaf hoieaf sI. srdfr bhfl isMG vkIl dI GrvflI jo bVI nyk aOrq sI, Kym krn dy vzy srdfrF dI DI sI. keI vfr sfzy nfl gwlF bfqF krn lg pYNdI qy jdoN Aus nUM pqf lwgf ik asIN vI kMbo aF qy jLmIn jfiedfd vfly hF, qF bVI KusL hoeI. Auh dsdI ik pfiksqfn bxn qoN pihlF Auh iProjLpuroN afpxy pyky Kym krn afpxy tFgy qy jfieaf krdI sI. keI vfr Auh sfnUM ieh vI kih dyNdI ik jdoN ivafh krvfAuxf hoieaf qF mYnUM dwsxf mYN quhfzy leI kuVI lBFgI. keI vfr asIN Auhdy GroN cfh vI pI afAuNdy. srdfr bhfl isMG aYzvokyt bhuq Gwt gwl kiraf krdy sn aqy afpxy asUlF dy bVy pky sn. pRIqm ny bfivaF vfly muhly ivc iek hor cubfrf lB ilaf qy asIN EQy cly gey ijQy Cwq qy pY ky asmfn ivc cmkdy qfry qy cMd cyKx df afpxf hI mjLf sI. asIN hI nhIN, kflj dy hor muMzy vI aksr cubfry jF kmry bdldy rihMdy sn aqy keI qF ikrfieaf vI mfr lYNdy sn. pRIqm df kwd ikENik bhuq lMmf qy srIr idE vrgf sI, jfgIr ny Auhdf nF PYNtm riKaf hoieaf sI. ijvyN ik ipCy vI ilK afieaf hF ik pRIqm pVHn ilKx ivc bhuq huisLafr sI qy Aus ny bI[ ey[ Pst zvIjLn ivc pfs kr ky pihlF bI[ tI[ qy iPr aYm[ ey[ mYQ ivc kr ky idwlI clf igaf sI qy ijQy AuhnUM mYQ tIcr dI nOkrI iml geI sI. EQy eI Auny iek KUbsUrq BfipaF dI kuVI nfl ivafh krvf ilaf sI qy 1964 qoN bfad jdoN Auh afpxI bIvI qy bwicaF nUM ipMz vKfAux leI afieaf sI. rylvy stysLn KfeI Pymy kI qo rylo ryl agy qur ky agly stysLn KfeI dy aD lfgy pYNdy iek ipMz ivc jLmIn alft hoeI sI. AuhnF ny vI rylvy lfeIn dy kMZy JugIaF qy kwcf koTy pfey hoey sn. iPr Auhdy nfl kdy mulfkfq nhIN hoeI. jdoN asIN iekTy pVHdy sF qF keI vfr mYN Auhdy ipMz igaf sF ijQy Auhdy Gr dy sfzI dysI dfrU qy Gr ivc pfly ibn bFgy murgy Jtkf ky syvf krdy. iProjLpur dIaF iehnF glIaF ivc pytI kot qy blfAUjL pfeIN keI lflIaF qy hor jnfnIaF inMidaf drbfr lfAuNdIaF aqy hr afey gey qy ingHf rKdIaF. sLfmF nUM keI pKIaF dI hvf nfl koieilaF vflIaf aMgITIaF mGfAuNdIaF qy sfrI glI ivc DUMaF eI DUMaF ho jFdf. bsqI tYNkF vflI dIaF glIaF qF ies DUMeyN nfl ijLafdf BrIaF rihMdIaF ikENik nfrdrn rylvy df sB qoN vzf dPqr lfgy hox kr ky bsqI tYNkF vflI ivc rylvy dy bhuq sfry mulfjLm eyQy rihMdy sn aqy AuhnF nUM rylvy vrksLfp lfigEN ssqf jF PrI koielf imlx dIaF shUlqF sn aqy stov ajy sLurU nhIN sn hoey. koielaF qoN ielfvf pfQIaF qy lkV vI ag bflx dy kMm aONdI sI. ag bflx iehnF glIaF muhwilaF ivc rihx vfly lok jF qF dukfndfr sn jF nOkrI pysLf bfbU. ijLafdf qr ihMdU sn qy ikDry ikDry iswK vI sn. jwt Gwt sn qy aroVy, KqrI, kMbo qy rfmgVIey afid ijLfadf sn. iehnF df Kfx pfx qy vqIrf ipMzF dy 91 lokF nfloN vKrf sI. mYnUM ieMj lgdf ijvyN sfnUM ipMzF ivcoN pVHn afey muMizaF nUM ieh afpxy afp nfloN kuJ vKry smJdy sn. pr iehnF ivc ryVHIaF lfAux vfly, irksLy tFgy vhux vfly aqy dukfnF qy mjLdUrI kr ky pyt pflx vfly lok vI sn. iPr vI mYnUM nvyN nvyN iml rhy qjrby nfl sLihr ipMzF nfloN cMgy lgx lg pey. AuNj mYN mihsUs kIqf ik iProjLpur ijLly dy lok bVy iswDy sfdy sn qy cflfk nhIN sn ijvyN lfhOr qy aMimRqsr dIaF aOrqF bfry ikhf jFdf hY ik ieh bVIaF cflfk huMdIaF hn. kuJ icr bfad mYnUM mKU df Pst XIar ivc pVHdf lfhOrIey kMboaF df iek hor muMzf ijs df nF mYnUM Xfd nhIN af irhf, iml igaf jo bVf suhxf sI qy Kflsf skUl vwl pYNdI iek glI ivc iek bYTk ikrfey qy lY ky rihMdf sI. cubfiraF Aupr rfq brfqy cVHn nfloN mYN Auhdy nfl jf ky rihxf sLurU kr idqf pr igwty gozy vfly lfhOrI PoVy ajy vI rfq nUM pIV krdy qy Auh myry igty qy gozy qy pwtI kr dyNdf. bVI inmRqf vflf lVkf sI. iek idn Auhdf ipE iGE dI pIpI dyx afieaf jo vyKx nUM sOKf ijLmINdfr lgdf sI qy kuJ idnF sfzy kol bYTk ivc hI irhf. bfad ivc ipE puq ny afpxI jvfn kuVI dy irsLqy dI gwl myry nfl qor leI. afpxI BYx dy bhuq sohxI pr anpVH hox bfry muMzf mYnUM gwlIN gwlIN pihlF hI dws cukf sI. ipE ny ieh vI ikhf ik dfj dhyj nfl sfzf Gr Br dyxgy. Es myry mfipaF nfl gwl krn leI myry ipMz df aqf pqf puiCaf qF jo Auh ipMz jf ky myry mF ipE nfl gwl kr sky. mYN EsnUM ieh kih ky tfl idqf ik ijMnf icr mYN pVHdf hF, myrf ivafh krfAux df koeI ierfdf nhIN hY aqy iPr pVH ilK ky pqf nhIN nOkrI imlxI hY jF nhIN aqy ieh vI pqf nhIN ik iks qrHF dI nOkrI imlxI hY. Auh kihx lwgf asIN kuVI mMg idaFgy aqy pVHfeI pUrI hox qk ieMqjLfr krFgy. mYN iPr vI nFh krdf irhf aqy ieh vI disaf ik pfiksqfn bnx qoN pihlF jdoN mYN pMjvIN ivc pVHdf sF qF myrf mMgxf ho igaf sI aqy myrI vzI BYx qy BxveIaf ivcoly sn. ajy asIN AuhnF nUM vI jvfb nhIN idqf. Aus muMzy df bfp qF mKU nUM muV igaf ijQy AuhnF dI jLmIn qy mwJF df afhfqf sI pr muMzf ipCoN vI keI idn myry qrly krdf irhf pr mYN afKr Es nUM Tok ky nFh kr idqI aqy bYTk Cz ky iPr mihiraF vflI bsqI dy iek Gr ivc kmrf lY ilaf jo iek pRoPYsr df Gr sI. pRoPYsr qF mogy pVHFdf sI pr Auhdf Cotf Brf cMdr qy AuhdI mF hI rihMdy sn jo bVy hI cMgy sn. myrI rotI vI pkf idMdy sn aqy keI vfr cMdr dI mF mYnUM isr vI nuhf idMdI aqy kysF ivc qyl vI Jws dyNdI. drasl jdoN Brf ies glI ivc rihMdf sI qF cMdr dI mF qy myrI BrjfeI df afps ivc bVf ipafr irhf sI. aglI vfr pVHo: kulvMq isMG ivrk nfl mulfkfq kulvMq isMG ivrk nfl mulfkfq iksLq 28: myrI ijLMdgI dy kflj dI pVHfeI dy smyN ivc keI pK vyKx nUM imly ijs ivc vzf pK sLihrF qy ipMzF dy jIvn, rihx sihx aqy kMm kfr df aMqr sI. sLihr ivc keI hotl sn ijvyN isMDI hotl, sLMkr dfs hotl, nrUlf hotl, vYsLnUM hotl qy Zfby ijnHF dy Kfxy bVy svfd sn. isMDI hotl dI mCI, iqwqr, btyry qy Jtky df mfs Kfx leI mukqsr, mlot aqy PfijLlkf dy srdfr qy lokl srkfrI aPsr qy hor vI bhuq lok afAuNdy sn. hotl agoN qury jFdy lokF nUM hotlF dy bfhr pqIilaF qy kVfhIaF ivc Bujdy qVikaF dIaF KusLbUaF afkrsLq krdIaF. sLMkr dfs hotl df bVf nF sI ijs Aupr irhfiesLI kmry vI imldy sn. isMDI hotl Aupr vI irhfiesI kmry imldy sn. iehnF hotlF ivc abohr, PfijLlkf, mukqsr, mogf afid qoN qrIkF Bugqx jF hor kMmF leI afey lok rukdy sn. anykF kmiraF vflI nfgr mwl dI srF vI bhuq vzI sI pr hux AujfV bxdI jf rhI sI. pMjfb rozvyjL df sB qoN pihlf bws azf iehdy aMdr bixaf sI ijQoN PfijLlkf nUM pkI sVk bnx qoN bfad srkfrI bwsF clxIaF sLurU hoeIaF sn. ipCoN pMjfb rozvyjL df ieh azf suprzMt jylH dI koTI mUhry bx igaf sI qy iPr vkq bdldf igaf qy azy vI bdldy gey. ijLly dy vzy aPsrF dy dPqr aqy kcihrIaF vI CfAuxI ivc pYNdIaF sn. zI[ sI[ dPqr, aYs[ aYs[ pI[ dPqr iProjLpur CfAuxI ivc sn. kichrIaF lfgy lfgy 92 pYNdy do hotl nfvltI qy grIn vI bVy cldy sn qy iehnF ivc vI irhfiesLI kmry huMdy sn. ieMglsL buk zIpo qoN ikqfbF qy aMgryjLI dy rsfly lYx leI lok dUr dUr qoN afAuNdy sn. Coty hotlF, ZfibaF qy vYsLnUM hotlF dy pkvfnF df svfd vKrf sI. pUVIaF Coly qy lwsI df glfs ipafAux vflIaF dukfnF agy hr vyly BIV juVI rihMdI sI. BIVy bfjLfr ivc sfrf idn kVHdy rhy duD qy afeI mlfeI qy Auqy kuqr ky pfey igrIaF, Cuhfry qy bfdfmF vfly dwuD nUM pIx leI vI kqfrF lgIaF huMdIaF sn. pfnF vflIaF dukfnF dI gfhkI df vI koeI aMq nhIN sI. llfrI pwgF DoNdy, rMgdy qy mfvf lf ky idMdy sn. lUx mMzI dy bfhr mocIaF vfly bfjLfr ivcoN lMGidaF ijQy keI prkfr dIaF jwuqIaF vyKx nUM imldIaF, EQy cmVy dI hlkI hlkI bU vI nwk nUM cVHdI. dfxy BuMnx vflIaF BTIaF qy KMz dy pqfsy qy iKZOxy bnfAux vfilaF dI afpxI rOxk sI. sfeIklF nUM pYNcr lfAux vfly, brykF TIk krn vfly, hYNzl iswDf krn vfly, twutIaF qfrF pfAux aqy kuqy (PrIvIl) Pyl ho jfx qy nvyN kuqy pOxy, cYn ksxI jF iZwlI kr ky sfeIkl nUM cldf krn vfilaF df afpxf bVf mukfm sI. pfiksqfn ivcoN AujV ky afey kfPI lok vI iProjLpur sLihr aqy CfAuxI ivc ikDry ikDry vws gey sn. iehnF ivcoN bhuqy ksUr dy afs pfs qoN AujV ky sn. sYNkVy sfl pihlF muslmfn bfdsLfh iProjL sLfh quglk dy vsfey hoey ies bJvyN smfj vfly sLihr ivc ryl dy Aucy pul qoN pfr aMgryjLF dI bxfeI bVI vzI CfAuxI sI. mfl roz dI isry vflI koTI nMbr 5 ivc myrf dosq BuipMdr rihMdf sI. ieh koTI do eykV dy krIb hovygI. BuipMdr dI eyzI vzI koTI aqy mfl roz dI TMZI sVk dy dovyN pfsy XUkilpts dy Aucy Aucy ruwK qy vzIaF vzIaF KulHIaF koTIaF mYN pihlI vfr vyKIaF sn. myry leI ieh sfrf kuJ iek nvIN dunIaf sI. ieh bfr dy KulHy ipMzF, KulHIaF jLrKyjL jLmInF, lMmIaF cOVIaF AuCldIaF nihrF qy pfsy pYNdy KqfnF dy jMglF aqy biTMzy dy itwibaF nfloN vKrI dunIaf sI. ieh sB kuJ mYnUM bVf vDIaf vDIaf lgdf sI. ies mfl roz qy sLfmF nUM jdoN mYN KUbsUrq aOrqF qy mrdF nUM vDIaf kpVy pf ky sYr kridaF vyKdf qF lgdf sI dunIaf do iksm dI hY, iek amIrF dI, iek grIbF dI. Es vyly myry jo vI hflfq sn, AuhnF ny myry agy ieh swc spsLt kr idqf sI ik mYN grIb hF. gudVZMzI dI kfinaF, dwB, srkVy qy pohlI aDoN vwD byafbfd jLmIn, ZfibaF qy dvfnI dI ijMdrI lf ky rKI dysI iGE dI pIpI, do cfr pYNtF qy kmIjLF, do iqMn pgF, kuJ kCy bnYxF, iek Cotf ijhf trMk, vFsI mMjf, iek drI, Kys, cfdr qy srHfxy qoN bgYr myry kol kI sI. ies Prk ny qy mYnUM amIrI dI bjfey grIbI dy vDyry nyVy hox df Prk smJf idqf qy iesdf myry mn qy bhuq zMUGf asr hoieaf. ies asr nUM lY ky mYN agy jf ky ipMzF aqy sLihrF dy vKryvyN dy ivsLy qy smfjk, afrQk aqy siBafcfrk pKoN pyNzU aqy sLihrI pfqrF dy vqIry vflIaF kuJ khfxIaF ilKIaF ijvyN msfly vflf GoVf, JugIaF, mn jfxq sB bfq, afpxI DrqI, jLKm iPr AucV gey qy glqI afid. ieh khfxIaF bhuq prisD hoeIaF qy hornF jLbfnF ivc vI qrjmf hoeIaF. nftk nOkrIaF hI nOkrIaF vI mihqy ipMz dy KuMZF qy bih ky gwlF krn vfilaF lokF dy mnF dI soc bfry sI jo kihMdy sn ik pVHfeI pUrI krn qoN bfad myry agy “nOkrIaF hI nOkrIaF” hn. ieh nftk iProjLpur jylH dy kYdIaF ny 1960 ivc Kyizaf sI qy ies ivc mdn pfhvf ny vI kMm kIqf sI jo mhfqmf gFDI nUM mfrn dI sfjLsL ivc Aumr kYd sI qy nftkkfr gursLrn isMG dI tIm ny vI myrf ieh nftk 1967 ivc aimRqsr dy Epn Qytr ivc Kyizaf sI ijQy blrfj sfhnI qy isLv kumfr btflvI vI vyKx afey sn. iekFgI nftk dy qOr qy ieh nftk 1954 dy sLurU ivc pMj diraf ivc Cipaf sI qy blvMq gfrgI ny ies nftk bfry Es vyly 27 krjLn roz, idwlI qoN mYnUM icTI ilKI sI jo ajy qk myry kol peI hY. 1960 ivc ieh iekFgI nftk jd pUry nftk dy rUp ivc Cipaf qF mYN iliKaf sI: Kfs kr ipMzF dy AunHF ividafrQIaF nUM ijhVy smJdy hn ik pVHn ipCoN qF AunHF kol nOkrIaF hI nOkrIaF hn. 5 nMbr mfl roz vflI koTI ivc rihx vfly BuipMdr isMG nfl mulfkfq vI iek idn gudVZMzI nUM jFidaF bws ivc hoeI sI. AuhnF nUM vI lKo ky bihrfm lfgy pYNdy iek ipMz ivc jLmIn alft hoeI sI. Auh ipCoN ijLlf imMtgumrI dy sn pr Ausdf bfp QoVHf icr pihlF hI pUny qoN sUbydfr myjr rItfier ho ky pYnsLn qy afieaf sI. ieh prvfr mfl roz dI 5 nMbr koTI ivc rihMdf sI ijQy hor vzy vzy aPsrF dIaF koTIaF sn. iehnF dI koTI qoN mIl ku agy CfAuxI dI cFdmfrI sI ijQy POjIaF nUM golIaF clfAuxIaF qy hor POjI isKlfeI idqI jFdI sI. ieh sfrf ielfkf bhuq vIrfn bIafbfn hI sI aqy dUr 93 dUr qk srkVf qy kfny hI kfny sn. ieQy iek pkI hvfeI ptVI vI sI jo POjIaF vwloN hvfeI jhfjL Auqrn jF cVHn vyly sfP kIqI jFdI sI. ies ielfky ivc iqwqr, lfl rMg dy kmfdI kF qy KrgosL bhuq sn. BuipMdr ijs dy sUbydfr myjr rItfier hoey bfp kol bfrF bor bMdUk qy eyar gMn vI sI, keI vfr ies ielfky ivcoN iqwqr mfr ilafAuNdf qy 5 nMbr koTI AuhnF dI bVI svfd qrkfrI bxdI. mYN BuipMdr dI koTI kmiraF vflI koTI ivc keI idn rih pYNdf. grmIaF ivc asIN koTI dI Cq qy BuMjy drIaF ivCf ky sON jFdy. Auh vI myry nfl byrIaF vfly KUh qy eyargMn lY ky af jFdf ijQy asIN eyar gMn nfl kbUqr, iqwqr, GugIaF df isLkfr krdy qy moty moty cUhy vI mfrdy. eyar gMn df insLfnf lfAuxf mYN BuipMdr qoN iswK ilaf sI. bfrF bor nfl Pfier krn nfl ijQy KVfk bhuq huMdf sI, EQy Pfier hox vyly CfqI ivc bwt df Dwkf vI lgdf sI. lok sBf dIaF pihlIaF coxF dy idnF ivc BuipMdr dI koTI iek s[ ajIq isMG nfl bVI inGI mulfkfq hoeI jo kpUrQlf aqy biTMzy qoN jo Es vyly pYpsU df ielfkf sI, s[ hukm isMG dy nfl akflIaF vwloN rIjLrv sIt qy cox lV irhf sI qy ijwq vI igaf sI. bfad ivc Auh kFgrs ivc rl igaf sI qy dUjI vfr biTMzy dI rIjLrv sIt qoN iPr ijwq igaf sI. Es df nOjvfn muMizaF nfl bVf ipafr sI. Aus ny ikhf sI ik jy mYN ijwq igaf qF qusIN myry kol idwlI afieE, mYN quhfnUM ikqy nOkrIaF qy lvf dyvFgf. Auh BfvyN sfQoN Aumr ivc vzf sI pr jd vI imldf qF bVy qpfk nfl imldf. jfgIr, BuipMdr qy mYN AuhnUM votF pvfAux leI biTMzy dy ielfky ivc keI cwkr mfry. byt dy ies ielfky ivc kuJ rfey iswKF nUM bfrzr dI rfKI leI sLfied pI[ ey[ pI[ jF hom gfrz vwloN pkIaF bMdUkF qy golIaF vI imlIaF hoeIaF sn. keI rfey iswK sLrfb pI ky hvf ivc holIaF clf dyNdy qy jd kdI AuhnF dI pVqfl huMdI qF golIaF Gt jfx qy puls dI kuwt vI KFdy. POjIaF dI BrqI df dPqr vI puloN AuqridaF hI mfl roz qy pYNdI koTI ivc sI jo pfiksqfn bnx qoN pihlF nvfb mmdot dI koTI sI. nMbrdfr Kym isMG df muMzf nMjI ijsdf pUrf nF inrMjn isMG sI ijsdI ipE nfl QoVHI axbx rihMdI sI qy jo pfiksqfn vfly sfzy ipMz dy Kflsf hfeI skUl ivc myQoN do sfl agy sI, Gr idaF qoN bfgI ho ky iek idn eysy dPqr ivc BrqI ho ky tryinMg lYx leI ikDry dUr clf igaf sI. asl ivc hoieaf ieMj ik Auh mYnUM kihx lwgf ik myrf sfeIkl lY jf qy iksy nUM pqf nf lwgy ik BrqI KulHI hY. mYN bsqI tirizaF (gudVZMzI) qoN 20 mIl GMty dI spIz nfl sfeIkl Bjfieaf qy BrqI vfly dPqr qoN pqf kr ky ik svyry BrqI hoxI af, Esy vyly 20 mIl GMty dI spIz qy vfpsI sfeIkl Bjf ky byrIaF vfly KUh qy af igaf qy inrMjn nUM dws idqf ik kwl BrqI ho rhI af. BrqI ho ky jfx vyly sfrf ipMz AuhnUM gudVZMzI dy bfhr qk Czx afieaf qy nMbrdfr qfey Kym isMG ny afKIr qy nirMjn isMG nUM nsIhq kIqI ik kdIN afpxy aPsr dy agy nf bolIN. inrMjn Aus vyly Drmkot lfgy iksy ipMz sLfied kYly ivafihaf hoieaf sI pr hfly muklfvf nhIN sI ilaFdf. ies Gtnf ny myry kory mn qy bVf asr kIqf qy agy jf ky mYN ies ipT BUmI nUM afDfr bxf ky idl nUM DUh pOx vflIaF keI khfxIaF ilKIaF ijnHF ivc iek df nF “BwjIaF bfhF” qy “goihaF dI ag” vI sI. iek idn pMjfbI df pRoPYsr aYs[ aYs[ BftIaf jo myrI pMjfbI bhuq cMgI hox kfrn aqy khfxIaF ilKx kfrn myry nfl bVf qyh krdf sI, kihx lwgf ik 53 mfl roz qy iek aPsr rihMdf hY jo khfxIaF ilKdf hY. lyKk df nF qF mYnUM Bwul igaf hY pr qUM AuhnUM jLrUr imlIN. AuhdI koTI iprQvI rfj kpUr dI sfrI tIm afeI sI qy Auhny sfiraF nUM cfh ipafeI sI aqy afpxI iek khfxI vI pVH ky suxfeI sI. mYN iek sLfm Aus nUM imlx clf igaf. Auh koTI dy brFzy ivc nMgy isr hI bYTf sI. mYN disaf ik mYnUM pRo: aYs[ aYs[ BftIaf ny Byijaf hY. mYN aYm[ bI[ mihqf dy nF Qly khfxIaF ilKdf hF jo keI rsfilaF ivc CpIaF hn. sux ky bhuq KusL hoieaf qy kihx lgf qyrf asl nF kI hY. jd mYN ikhf ik blbIr isMG qF Jwt ikhf ik iPr qUM afpxy nF Qly ikAuN nhIN ilKdf. myrf nF kulvMq isMG ivrk hY aqy mYN afpxy nF Qly khfxIaF ilKdf hF. Aus df nF sux ky mYNnUM KusLI df krMt vwjf ikENik iek lyKk nfl ieh myrI pihlI mulfkfq sI. ies qoN pihlF mYN iksy lyKk nUM nhIN vyiKaf sI qy myrI soc ivc mYnUM lyKk afm lokF qoN Aucy qy vKry lgdy sn. mYN ikhf ik amr khfxIaF ivc mYN quhfzI khfxI “mF” aqy hor vI 94 keI khfxIaF pVHIaF hn jo bhuq vDIaf sn. lfprvfhI nfl kihx lwgf ik rsfly df aYzItr myry kol jlMDr afieaf sI kihx lwgf ik koeI khfxI Byjxf. mYN sux ky KusL hoieaf ik aYzItr afp iehnF kol khfxI Byjx leI kihx afieaf sI. ivrk ny nOkr nUM cfh bnfAux leI qy mYnUM afpxy lfg ieky kursI qy bYTx leI ikhf jo brFzy ivc peIaF hoeIaF sn. ivrk sfihb ny puiCaf ik kflj ivc ikhVI jmfq ivc pVHdf eyN qy mYN jvfb idqf ik sYkMz XIar ivc. qyrf ipMz ikhVf hY qF mYN disaf ik eyQoN PfijLlkf vflI sVk qy vIh ku mIl qy ipMz gudVZMzI ivc jLmIn alft hoeI af. “ipCoN ikhVy ijLly ivcoN afey ho?” “sLyKUpurf” “ikhVf ipMz” “cwk nMbr 78, rylvy stysLn mMzI ZfbF isMG lfgy” ivrk dIaF inkIaF inkIaF aKF cmk AuTIaF qy Es AuT ky mYnUM jPI pf leI. “mYN vI quhfzy lfigEN eI afieaf hF, ipMz Puwlrvn rylvy stysLn bhflI ky lfgy.” iPr mYN disaf ik sfzf murwbf ivrkF dI hwd nfl lgdf sI. mYN keI vfr mfl cfrdf quhfzy ipMz dIaF jUhF ivc clf jFdf sF qy ivrkF dIaF byrIaF qoN byr qoV ky KFdf irhf hF. Auh vI kihx lwgf ik mYN vI Es nihr kMzy mJF cfrdf irhf hF ijQoN quhfzy ipMz dy murwby sLrU huMdy sn. sfnUM ipCly ipMzF dy gvFZI hox dIaF gwlF kr ky bVf mjLf afieaf. Es vyly ivrk dI khfxIaF dI pihlI ikqfb “Cfh vylf” Cp cukI sI qy dUjI “DrqI qy afkfsL” Cpx vflI sI jo ipCoN igafnI ivc lg geI sI. sLfm peI qF ivrk ny mYnUM rotI Kvfey ibnF nf afAux idqf. afAux ligaF gurcrn isMG df nfvl vgdI sI rfvI aqy hor keI ikqfbF pVHn leI dy idqIaF qy nfl ieh vI afK idqf ik ieh vfps krn dI loV nhIN hY. hux ivrk dI koTI myrf afm afx jfx ho igaf. Cfh vylf nf vyKxf, lOZf vylf nf vyKxf, dopihr nf vyKxI, rfq nf vyKxI, jdoN jI afAuxf ivrk dI koTI. jdoN ivrk kol jfvo, cfh pIqy ibnF ivrk ny muVn nf dyxf. rotI vyly nFh nFh kridaF vI Auhny Kfxy dI myjL qy nfl ibTfl eI lYxf. sLyKUpury ivrk df vzf Brf s[ drbfrf isMG ivrk vkflq krdf huMdf sI, sO mMjf, sO ibsqrf qy keI mJF lokF dy duD lwsI pIx leI bJIaF huMdIaF sn. BfvyN iksy ny ivrk dy vzy Brf vkIl krnf huMdf sI jF nhIN, Tihrdf Auh drbfrf isMG dy Gr hI huMdf sI. ivrk dI Gr vflI hrbMs kOr aimRqsr dy hzIaF dy mfhr srjn zfktr krm isMG dI DI sI, aYnI hsmuK ik hsf hsf iZzIN pIVf pf dyNdI qy mYnUM bIrHf kihx ky bulfAuNdI ijvyN mYnUM bhuq dyr qoN jfxdI hovy. Coty bwcI mMjU qy bytf srbjIq vI myry nfl Gul iml gey qy Auh vI kuJ nf kuJ cutkly jLrUr suxfAuNdy. ivrk kihMdf ik Aus dI bIvI vrgI husIn bIvI pMjfbI dy iksy lyKk dI nhIN sI. jdoN asIN kflj ivc zrfmf Kyizaf qF ivrk sfhb nUM afAux leI ikhf qy Auh zrfmf vyKx afieaf. mYN jd koeI nvIN khfxI ilK ky AuhnUM suxfAuNdf qF Auh myrIaF kwcIaF ipwlIaF khfxIaF dIaF glqIaF kZx dI bjfey mYnUM bdysLI khfxIkfr ijvyN smrst mfam, E hYnrI, cYKv vgYrf pVHn df msLvrf dyNdf. ivrk ny lfhOr qoN aMgryjLI ivc aYm[ ey[ kIqI hoeI sI. dUjy sMsfr XuD ivc POj ivc lYPtInMt BrqI ho igaf sI. lVfeI htI qF aYl[ aYl[ bI[ kr ky vkflq krn dI soc irhf sI ik vMz ho geI. pfiksqfn ivc rih geIaF ihMdU iswK aOrqF nUM ihMdosqfn ilafAux leI Auh lyanjL aPsr lg igaf qy jd ieh kMm Kqm ho igaf qF iPr iProjLpur df ijLlf lok sMprk aPsr af lwgf. akflI lIzr igafnI krqfr isMG ijs nUM iswKF df idmfg kihMdy hn, ivrk dy bhuq nyVy sI qy pMjfb ivc vjLIr vI irhf sI. drasl ivrk iksy kflj df pRoPYsr lgxf chuMdf sI pr lg nf sikaf. ipMzF dy nOjvfn muMizaF jo sLihrF ivc af ky pVHfeI krdy sn qy agy vDxf chuMdy sn, AuhnUM bVy cMgy lgdy sn qy ivrk AuhnF dI bVI dlyrI nfl mdd krdf sI. Aus dI slfh nfl mYN afpxIaF khfxIaF Qly aYm[ bI[ mihqf ilKxf Cz aqy blbIr isMG ilKx lg ipaf. jd ieh pqf lwgf ik blbIr isMG nF dy vI keI ilKfrI sn qF afpxy nF ipCy momI lf ilaf jo kMboj ikmAuintI ivc iek goq hY ijvyN iQMd, mrok, josn, turny, cMdI, hFzy, muqI, jmMMU, cqrQ afid. pr ajy qk vI bhuq lok ies nUM goq nfloN ijLafdf myrf quKls hI smJdy hn ikENik mYN suBfa vwloN sKq nhIN hF sgoN mom vrgf hF. nvIaF KojF anusfr kMboaF dy keI goq jwtF, sYxIaF, KqrIaF, lubfixaF, 95 bfxIaF qy rfmgVHIaF nfl vI imldy hn. jy qusIN gUgl qy jfE qF sB qoN vD “momI” goq XhUdIaF ivc imldf hY aqy jfpfnIaF qy ietflIanjL ivc vI. rfa iswKF nfl lVfeI iksLq 29 Es vyly sqluj diraf dy pul df prlf ihwsf pfiksqfn dy kbjLy ivc sI qy sLhId Bgq isMG aqy Ausdy sfQIaF dI smfD vflI ieiqhfisk QF aqy nfl lgdI hjLfrF eykV jLmIn pfiksqfn dy Qwly sI. Es pfsy jfxf musLkl sI. pfiksqfn jfx leI ieh ieh husYnI vflf bfrzr nhIN KulHf sI. lok vfGf bfrzr rfhIN hI aFdy jFdy sn. 1959 lfgy nvyN smJOqy anusfr sqluj diraf qoN Qly Bfrq dI pfr pYNdI jLmIn pfiksqfn nUM dy ky pul smyq hux vflI husYnI vflf hwd qIk Bgq isMG dI smfD vflI QF aqy cVHdy vwl df hjLfrF eykV df rkbf Bfrq nUM iml igaf sI. ies rkby ivc rfa iswKF nUM jo bfrzr qy rihx igJy hoey sn, pMj pMj eykV jLmIn alft ho geI sI. byrIaF vfly KUh lfgy rihMdf jIvn rfa vI eyQy af bYTf sI. 1971 qk jd qk mYN iProjLpur irhf, bfrzr qy koeI kMizaflI qfr nhIN sI aqy smglr jF jfsUs lok eyDr EDr lMG jFdy sn. keI bfrzr lMGidaF eyDr pI ey pI qy dUjy pfsy sqluj ryNjrj dyL kfinaF ivc luky ispfhIaF dI golI df isLkfr ho jFdy sn jF pkVy jFdy sn. keI smglr jo iehnF nfl rly huMdy sn, nUM rfq brfqy bfrzr dy rfKy afp mOkf qfV ky eyDr EDr lMGf 96 dyNdy sn. afeI[ bI[ jF hor suriKaf eyjMsIaF vfly vI afpxy jfsUsF nUM rfq brfqy iehnF QfvF qoN bfrzr pfr krONdy sn. imlfp dy icty JMzy Aucy cuk ky dovF mulkF dI polIs vfly afps ivc gwlF bfqF vI kr lYNdy qy iek dUjy koloN cIjLF vI mMgvf lYNdy sn. sLhId Bgq isMG dy sskfr vflI QF imlx qoN bfad pfiksqfn afx jfx leI ieh bfrzr KulH igaf sI pr 1971 dI jMg qoN bfad sdf leI bMd ho igaf. mYnUM sfry iProjLpur nfl hI bhuq ipafr ho igaf sI ikAuNik mYN eyQy kflj pVH irhf sF qy ieQy hI mYnUM jvfnI cVHI sI. iProjLpur myry jvfnI dy supinaF dI DrqI sI ijs nfl hux qk myrIaF anykF XfdF juVIaF hoeIaF hn. vMz dy duKFq ipCoN ijQy pfiksqfn vflf ipMz nhIN Builaf, EQy mihqy qoN bfad iProjLpur sLihr, CfAuxI, kfvF vfly pqn qoN abohr-sIqo gMno qk, hrIky pwqn qoN lMbI qk, ZuzIky-cUhV cwk qoN ihMdU ml kot df sfrf ielfkf myrIaF XfdF ivc smoeaf hoieaf hY. iProjLpur ivc kFsLI rfm df dVf msLhUr sI. dVf jF GVf lOx dy sLOkIn mihiraF vflI bsqI ivc qurI iPrdI iek pfgl aOrq jo afpxf gMd mMd afpxy srIr qy ml lYNdI sI, dIaF gflF nUM afDfr bxf ky dVy jF swty dy nMbr lfieaf krdy sn. iehnF idnF ivc jdoN myry sYkMz XIar dy iemiqhfn nyVy af rhy sn qF sohn lfl moihq jo prfeIvyt aYm[ ey[ ihMdI kr irhf sI, ny mYnUM kors dy do nfvl munsLI pRym cMd df “gAUdfn” aqy ivrMdfvn lfl vrmf df “imRgnYxI” pVHn leI idqy. mYNnUM ihMdI pVHnI nhIN aONdI sI pr mYN ihMdI df kfiedf lfgy rK ky aKrF dI pCfx kr leI qy dovyN nfvl kuJ hPiqaF ivc pVH idqy. ijQy mYN hOlI hOlI ihMdI pVHnI iswK leI, EQy iehnF nfvlF ny myrI sUJ bUJy, lok jIvn aiDan ivc bVf vfDf kIqf kIqf. jy koeI mYnUM puCy ik ihMdosqfn ivKfE qF mYN khFgf gAUdfn pVH lvo. jy koeI khy rfjpUq aqy musilm pIrIaz df rfjsQfn idKfE qF mYN khFgf “imRgnYxI” pVH lvo. bhuq ipCoN jdoN mYN anfrklI lfhOr qoN krqulaYn hYdr df AurdU ivc iliKaf vz afkfrI nfvl “afg kf diraf” ilaf ky piVHaf qF mYN khFgf ik jy qusIN ihMdosqfn df ZfeI hjLfr sflF ivc goqm buD qoN lY ky 1955 qk df ieiqhfs, siBafcfr, Drm aqy jIvn vyKxf hY qF “afg kf diraf” pVH lvo. ipCoN ieh nfvl pMjfbI ivc hI nhIN, sgoN Bfrq dIaF keI jLbfnF ivc nYsLnl buk trst afP ieMzIaf ny anuvfd krvf ky Cfp idqf sI. iesdI mhfn lyiKkf muhqrmf krqulaYn hYdr ijsnUM nvMbr 1962 ivc mYN 13 anfrklI lfhOr ivc rihMdy AurdU lyKk akrfm luiDafxvI nfl imilaf sF, nUM ieh nfvl ilKx qy pfiksqfn ivcoN zIport kr idqf sI. Aus dI pysLIngoeI sI ik pfiksqfn ivcoN bMglfdysL az ho jfeygf. ijvyN mYN iliKaf hY ik nvMbr 1953 ivc mYN sqfrF sflF df jvfn ho igaf sF. iemiqhfn apRYl ivc hoxy sn. mYnUM kors dIaF ikqfbF pVHn ivc koeI idlcspI nhIN sI. afvfrf iPrn nUM ijLafdf jI krdf sI. muMizaF nfl rl ky avfrfgrdI krnI, glIaF bfjLfrF dy cwkr kZxy aqy KUbsUrq kuVIaF nUM husn dIaF afnryrI izgrIaF dyx qoN ielfvf vD qoN vD ipkcrF vyKxIaF sn. blrfj sfhnI dI iPlm “hm log” mYN keI vfr vyKI qy myry qy iesdf bhuq asr ipaf. dlIp kumfr dI mYN koeI ipkcr nhIN Czdf sF qy AuhdI gmgIn adfkfrI qy zfielfg bolx df aMdfjL mYnUM bhuq psMd sI. AuhdI zUMiGafeI nfl kIqI pysLkfrI vyK mYnUM ieMj lgdf ik myry Dur aMdr jo gm pl irhf sI, afpxI aYkitMg qy bolx ZMg nfl Auh Es gm dI qrjmfnI krdf sI. mYN koisLsL krdf ik Auhdy vFg bolF qy afpxf ichrf vI Ehdy vrgf gmjLdf bxf lvF. iehnF idnF ivc keI kuJ nvF vfpiraf, iek qF BfeIaf iek idn lBdf lBfAuNdf kflj af igaf qy kihx lwgf ik qyrI Coty huMidaF dI mMgyqr svrnI dy mfpy ivafh dI qfrIK pkI krnf chuMdy hn. AuhnF dI kuVI jvfn af qy Auh afpxy isroN Auhdf Bfr lhuxf chuMdy hn. mYN KUh qy igaf sF qy bfpU kihMdf sI jf ky blbIr nfl slfh kr lvF. mYN BfeIey nUM bhuq sfP kih idqf ik BfeIaf mYN hux Es kuVI nfl ivafh nhIN krfvFgf. BfeIaF kihx lwgf ik Auh kihMdI af ik jy mYN ivafh krfAuxf hY qF Esy nfl eI krfAuxf ey jIhdI mYN mMg aF, nhIN qF sfrI kvfrI bYTI rhFgI qy ivafh nhIN krfvFgI. mYN iPr BfeIey nUM ikhf ik Auh BfvyN sfrI Aumr kvfrI bYTI rhy, cfhy ikqy hor Auhdf ivafh ho jfvy, myry vwloN solF afny pkI nFh af. jy mYN ivafh krvfieaf qF sLihr dI iksy KUbsUrq qy pVHI ilKI kuVI nfl ivafh krfvFgf jo nOkrI vI krdI hovy. BfeIaf inrfs ho ky clf 97 igaf. iek idn bsqI tYNkF vflI ivc rihMdf iek pqlf ijhf pYNqI ku sfl df ap tU zyt srdfr jo iProjLpur ryl dy zvIjLnl dPqr ivc klrk lwgf hoieaf sI, imlx af igaf. kflj kntIn ivc cfh pINidaF kihx lwgf ik mYnUM quhfzf nF pqf bsqI kMboaF ivc rihMdy bfbU rfm nfQ kMboj ny idqf hY jo myry nfl dPqr ivc kMm krdf hY. drasl asIN vI kMbo aF. sfzf ipwCf qF shfrnpur df hY pr iProjLpur nOkrI hox kr ky tYNkF vflI bsqI afpxf mkfn bxfieaf hoieaf hY. myry ipqf jI vI rylvy ivcoN rItfier hoey hoey hn. myry shury pitafly dy hn ijnHF dI inAU pitafly ivc koTI hY. myrf iek sflf pYpsU sYktrIeyt ivc lwgf hoieaf hY. iek lpUrQly nfieb qihsIldfr hY. iek dI GVIaF dI dukfn hY. myry shurf sfhb rItfierz sUbydfr hn. myrI iek sflI hY jo rfijMdrf hspqfl ivc nrs lwgI hoeI hY. dsvIN ivc Auh sfry pYpsU ivcoN Pst afeI sI. iek qF qusIN iksy idn bsqI tYNkF vflI sfzy Gr afE qy dUjf iksy idn pitafly jf ky myrI sflI nUM vyKx df progrfm bxfE. Auhny tYNkF vflI bsqI ivc afpxI glI aqy mkfn nMbr ilK ky dy idqf. mYN kuJ idnF bfad igaf qF AuhnF ny myrI bhuq afE Bgq kIqI. joigMdr isMG dI Gr vflI jo AuhnF simaF dI aYP[ ey[pfs sI qy AuhnIN idnIN grBvqI sI. myry nfl bhuq Gul iml geI ijvyN ieh irsLqf pwkf eI ho igaf sI. Auh mYnUM afpxy nfl pitafly iljfx bfry idn qih krn lwgI. mYN ikhf ik iek qF mYN ajy afpxy mfipaF nfl gwl nhIN kIqI, dUjf iemiqhfn dyx ipCoN hI pitafly jfieaf jf skdf hY. Auh mYnUM aONdy jFdy rihx leI kihMdy rhy qy vfpsI qy s[ joigMdr isMG mYnUM ryl dy PftkF qoN agy dUr qk Czx afieaf. hux Auh pitafly vflI nrs kuVI myry idmfg agy iPrn lgI. mYN iKaflF eI iKaflF ivc Auhdf ichrf ikafsx lwgf. sLyK iclI vFg mYnUM lgdf ik jy myrf Auhdy nfl ivafh ho jfvy qF Auh nOkrI krygI qy mYN Auc ividaf pRfpq krFgf. Gr dy jo pYsy dyx vyly cIkdy rihMdy hn, koloN pYsy nhIN mMgxy pYxgy. bI[ ey[ krn leI vI mYN pitafly dfKl ho jfvFgf. nfly aYnI pVHI ilKI cMgy Gr dI nOkrI krdI kuVI byrIaF vfly KUh qy kwcy koTy, CMnF qy JugIaF ivc QoVHf rhygI. ipMz jf ky mYN jd afpxy bfpU nfl ies bfry gwl kIqI qF Auh sux ky bhuq KusL hoieaf. mF ny gAU dy duD df do syr iGE joV ky joigMdr isMG dI grBvqI pqnI leI Byj idqf ijs ny myrI vzI sflI bxnf sI. ipMzoN hor vI qfjLf sbjLIaF afid vI mYN kdI kdI bsqI tYNkF vflI dy afAuNdf. EDr aYP[ ey[ dy iemiqhfn nyVy af rhy sn. pRo: BftIaf kihx lgf ik mYN jUn ivc ho irhf igafnI df iemiqhfn vI dy dyvF qy mYN igafnI dI gfeIz vI KrId leI. igafnI ivc lwgIaF bhuqIaF ikqfbF qF mYN pihlF eI pVHIaF hoeIaF sn. isrP zf: mohn isMG dIvfnf dI rubfeIaF dI ikqfb “msqI” nhIN pVHI sI. Auh vI KrId ky pVH leI. iek musIbq ieh sI ik Esy sfl jUn 1953 qoN igafnI ivc iek PfrsI df 50 nMbr df swqvF prcf sLurU ho igaf sI. Es ivcoN pfs hoxf qF lfjLmI nhIN sI pr Es prcy ivcoN pfs nf hox qy nMbr nf lwgx nfl zvIjLn ivc Prk pYNdf sI. pihlF zvIjLn 600 nMbrF ivcoN bxdI sI qy swqvF prcf sLrU hox nfl zvIjLn 650 nMbrF ivcoN lYxI pYNdI sI. mfrc ivc iemiqhfnF dI iqafrI leI kflj ivc CutIaF ho geIaF. mYN pVHfeI krn leI Brf kol PfijLlkf clf igaf. PfijLlkf sLihr ivc ipMz kuMzlF dy do muMzy ajmyr isMG brfV qy jgjIq isMG brfV iek bYTk ikrfey qy lY ky iemiqhfnF dI iqafrI kr rhy sn. ajmyr ny qF myry vFg aYP[ ey[ df iemiqhfn dyxf sI qy jgjIq ny bI[ ey[ df. iehnF ishq bnfAux leI mugDr vI rKy hoey sn aqy zMz bYTkF vI bVIaF kZdy sn. ajmyr nfl myrI ilhfj bx geI. kdI kdI Auh myry nfl Brf dy Gr vI af jFdf. Es nfl mYN sfrf PfijLlkf sLihr qur iPr ky vyK ilaf qy iek idn bfrzr qk vI jf afey ijQy Bfrq aqy pfiksqfn nUM sqluj diraf az krdf sI. sLfied iesdf nF sulymfn kI hYWz sI. PfijLlkf kpfh aqy ByzF dI Aun dI bhuq vzI mMzI sI aqy mfrc 1953 dy idnF ivc eys ielfky dy vzIaF jLmInF vfly srdfrF qy bfgVI cODrIaF ny PrgUsn trYktr lYxy sLurU kr idqy sn. iksy iksy kol jLItr vI sI. Brf ny eyQy gOrimMt hfeI skUl dy sfieMs mfstr hrcrn isMG nfl myrI mulfkfq krfeI jo hostl df suprzMt vI sI. Auh sUbydfr Drm isMG df lVkf sI qy Auh ipCoN lfielpur coN afey sn. AuhnF nUM krm ptI ipMz ivc jLmIn alft hoeI sI jo PfijLlkf mlot sVk qy jf ky sVkoN htvf pYNdf sI. mfstr hrcrn isMG dI GrvflI jo ipCoN ipMz iewbn ijLlf aimRqsr dI sI, dy Brf 98 pRIqm isMG qy Aus qoN CoitaF ny PfijLlkf ivc trYktrF dI rIpyar krn dd kMm krdy sn. ipCoN iehnF ny abohr jf ky gAUsLflf roz qy afpxI vrksLfp KolH leI sI. ijQy ieh sfry bVy imlfpVy sn EQy sKq imhnqI hox kr ky iehnF ny qrwkI vI bVI kIqI sI.. eyQy hI Brf dy Gr myrI cODrI vDfvf rfm aYm[ aYl[ ey[ nfl mulfkfq hoeI jo pihlf kMbo aYm[ aYl[ ey[ bixaf sI qy Es ny kfmryz hox kr ky ivafh vI nhIN krvfieaf sI. Auh jylH ivc hI sI ik aYm[ aYl[ ey[ cuixaf igaf sI. prqfp isMG kYroN Auhdy nfl bVf aOKf sI qy pfrtI Cz ky kFgrs rlx leI jLor pf irhf sI. iek vfr jd Auh cMzIgVH lV pey sn qF kYroN ny AuhnUM puls koloN igRPqfr krn df iesLfrf kr idqf sI pr kfmryz vDfvf rfm aYsI cflfkI nfl Bj igaf qy puls dy kfbU nhIN afieaf sI. iek idn mYN qy ajmyr isMG brfV jdoN Brf dOry qy igaf hoieaf sI, BrjfeI qoN bfrF bor dI donflI bMdUk lY ky PfijLkf qoN bfhrvfr pYNdy diraf dy iek Coty jhy pfV qy murgfbIaF mfrn cly gey pr sfzy hQ kuJ vI nf lwgf. Brf pkf rfDf svfmI sI pr BrjfeI nhIN sI. jy sfzy hQ koeI isLkfr lg jFdf qF Brf dI gYr hfjLrI ivc BrjfeI ny sfnUM bxf ky KvfAuxf sI. KYr Aus idn asIN aFizaF dI BurjI nfl rotIaF KfDIaF. ajmyr brfV jo bfad ivc ieMglYNz clf igaf sI qy EQy cMgI kmfeI kr ky afpxy ipMz aqy gMgfngr vwl ivc jLmInF jfiedfdF bxf ky Gr df nksLf hI plt idqf, ny cMzIgVH, mukqsr aqy biTMzy ivc bVy kfmXfb knvYNt pblk skUl clfey qy sfrI Aumr afpxI ipafrI dosqI df sfQ idqf. 2008 ivc lMmf smF bImfr rih ky luiDafxy dy iek hspqfl ivc AuhdI mOq ho geI qy biTMzy ivc Auh kroVF dI prfprtI Cz igaf. jd vI kYnyzf ivcoN mYN Bfrq jFdf qF jLrUr iek dUjy nUM imldy. iemiqhfnF dy nyVy mYN iProjLpur af igaf qy pRIqm nfl rihx lg ipaf. aYP[ ey[ df iemiqhfn dy ky byrIaF vfly KUh qy af igaf. myry prcy cMgy nhIN sn hoey qy lgdf sI ik pfs hoxf musLkl sI. mYN hux sfrf jLor igafnI df iemiqhfn pfs krn vwl lfAux lwgf. KUh qy bYT ky pVHdf rihMdf pr keI svflF dy jvfbF df pqf nf lgdf. ies leI iemiqhfn qoN pihlF mYN iPr iProjLpur af igaf ijQy bfivaF vfly muhwly pRIqm kol af igaf. bVI grmI dy idn sn. ivc ivc mYN CfAuxI pRo: BftIaf dy Gr jf aONdf ijQy Auh afpxy Gr igafnI kflj KoilHaf hoieaf sI. igafnI dy iemiqhfn dI iqafrI krn vflIaF eyQy kuVIaF ijLafdf qy muMzy Gwt sn. iehnF ivc kuJ Auh muMzy vI sn jo kflj ivc myry nfl pVHdy sn ijvyN rxjIq lMmf qy kuJ hor. ijnHF svflF dy jvfbF df pqf nhIN sI lgdf, pRo: BftIaf sfnUM smJf idMdf. mYN igafnI df iemiqhfn dy ky ivrk qy pRo: BftIaf nUM imilaf jo kihx lgy ik jy mYN aYP[ ey[ ivcoN Pyl ho igaf qF aYP[ey[EnlI ieMgilsL df iemiqhfn dy ky qy iPr iswDf bI[ ey[ EnlI ieMgilsL df iemiqhfn dy ky bfad ivc iek hor sbjYkt pfs kr k vIy bI[ ey[ dI izgrI lY skdf hYN. ies nUM vfieaf BiTMzf kihMdy sn aqy pMjfb aqy pYpsU dy hr sLihr ivc ies qrHF aYP[ ey[, bI[ ey[ krfAux vfly keI igafnI kflj KulHy hoey sn. bhuq lok ies ivDI rfhIN pVHfeI krdy sn. CotIaF nOkrIaF krn vfly bhuqy lok ies qrIky pVHfeI krdy sn. myry igafnI dy prcy bhuq aCy ho gey sn qy mYnUM pUrf ivsLvfs sI ik mYnUM igafnI dy iemiqhfn ivcoN koeI Pyl nhIN kr skdf sI. afpxI pVHfeI dIaF gqIivDIaF qoN mYN bsqI tYNkFvflI dy joigMdr isMG nUM vI jfxU krvfAuNdf rihMdf sF. mYnUM lgdf ijvyN AuhnF nUM myry nfloN myry pfs hox dI ijLafdf icMqf sI. hux mYN ipMz af igaf qy dohF iemiqhfnF dy nqIijaF dI AuzIk df smF sI. mfVU keI mhIny pihlF ibnF disaF mihqy nUM muV igaf sI qy iPr kdI Auhdy nfl mulfkfq nf hoeI. AuhdI ieh gwl mYnUM kdy nf BulI jdoN dfrU pI ky Auh afKdf afpF iek vfr mihk (asl nF hor) dy shurIN jf ky AuhnUM iml ky afeIey. ies dOrfn pitafly jf ky nrs kuVI nUM vyKx df progrfm bx igaf. mYN bhuq mihMgy qy suhxy nvyN kpVy isvfey. jfxf qF myry nfl joigMdr isMG dI Gr vflI ny sI pr AusdI qbIaq Krfb hox kr ky mYN qy joigMdr isMG iek sLfm iProjLpur CfAuxI qoN gzI PV ky rfq dy bfrF vjy dy krIb pitafly dy rylvy stysLn qy phuMc gey. joigMdr isMG df sflf sfnUM agoN lYx leI stysLn qy afieaf hoieaf sI. bVy qpfk nfl imilaf. rfq iek vjy dy krIb AuhnF dI koTI phuMc gey jo ajy pUrI nhIN sI hoeI. iek pfsy mJF bJIaF hoeIaF sn. sON ky svyry jdoN AuTy qF bfkI prvfr ijvyN joigMdr isMG df shurf, sws, 99 sfly sfry bVy ipafr siqkfr nfl imly. Gr dy cOigrdy ivc myrIaF njLrF corI corI Aus nrs kuVI nUM qlfsL kr rhIaF sn ijs nUM vyKx leI mYN afieaf sF. EQy keI kuVIaF qurIaF iPrdIaF sn jo pVHn jfx dI iqafrI ivc lgdIaF sn. jdoN mYN guslKfny ivcoN nhf ky bfhr inkl irhf sF qF mYN iek gory rMg dI AucI, lMmI KUbsUrq jvfn kuVI ijs ny njLr dIaF aYnkF lfeIaF hoeIaF sn, nUM sfeIkl qy koTI aMdr dfKl huMdy vyiKaf. bgYr njLr sFJI kIiqaF sfeIkl brFzy ivc KVHf kr ky Auh kmry aMdr clI geI. myry aMdfjLy anusfr iehI nrs kuVI sI ijs nUM vyKx leI mYN pitafly afieaf sF. sLfied Auh rfq dI izAUtI kr ky afeI sI. Aus myry vwl njLr cuk ky nhIN vyiKaf sI. svyr df nfsLqf mYN qy joigMdr isMG ny Es dy sfilaF nfl kIqf. EQy iksy prkfr dI koeI gwl nf hoeI. nf AuhnF ny mYnUM kuJ puiCaf qy qy mYN qF puCxf eI kI sI. myrI Aumr qF puCx dI hY hI nhI sI. idny AuhnF ny sfnUM pitaflf ivKfieaf jo iProjLpur qy biTMzy nfloN bhuq vKrf sI. kuVI dy Brf ny sYktrIeyt ivc afpxf dPqr vI ivKfieaf qy eynf ikhf ik pYpsU ivc ajy muslmfnF dIaF bhuq jLmInF alft hox vflIaF peIaF hn. keI qF iblkul pitafly dy lfgy pYNdIaF hn. jy qusIN cfho qF quhfzI jLmIn bdlf ky eyDr ilaf skdy hF qy imlUgI vI cMgI qy ijLafdf ikENik AuhnUM pfiksqfn ivcoN afey sLrnfrQIaF dy muV vsyby dy kMm dI kfPI jfx pihcfx sI. nfly aYP[ ey[pfs krn ipCoN quhfnUM eyQy pitafly nOkrI vI luaf dyvFgy qy nfl nfl pVHfeI krI jfieE. mYN eynf eI ikhf ik bfpU nfl slfh kr lvFgy qy nfly qusIN sfzf Gr vI vyK lvo. nvyN nvyN gudVZMzI vsy hox kr ky ajy qF asIN iek kwcy koTy qy JugIaF aqy kfinaF dIaF CMnF ivc hI rihMdy aF. hOlI hOlI mkfn bxfvFgy. pitafly dI PyrI nUM idl ivc icVI dy bot vFg sFB ky sLfmIN mYN qy s[ joigMdr isMG gwzI cVH ky iProjLpur nUM vfps af gey. nOkrI lwBx leI idwlI jfxf iksLq 30 iProjLpur dy myn bfjLfr ivcoN ijQoN purfxf bfjLfr jF BIVf bfjLfr inkldf hY, swjy pfsy iek vzI dukfn dy KulHy cubfry Auqy progrYisv rfeItrjL aYsosIeysLn iProjLpur dIaF mIitMgjL hoieaf krdIaF sn. vzIaF drIaF Auqy icwtIaF cfdrF ivCIaF huMdIaF aqy gfE qkIey lgy huMdy. sohn lfl moihq jo ihMdI ivc kivqfvF aqy khfxIaF ilKdf sI, pihlI vfr mYnUM EQy lY igaf. isLv kumfr sLrmf jo buDvfrF vfly muhly nUM nfl lgdI glI ivc tylr mfstr df kMm krdf sI, df myl vI eyQy hI hoieaf. zI[ pI[ eI[ gurcrn isMG igwl jo aj kwl vYnkUvr rihMdf hY aqy iProjLpur dy nOjvfn muMizaF nUM ishqF bnfAux leI aKfVf lfAuNdf huMdf sI. eyQy Gol, kusLqIaF, bIxI PVnI, bYTkF kZxIaF, zMz mfrny qy muGdr cwukx dI pRYkits krvfAuNdf sI. ies qoN ielfvf AurdU ivc aPsfny ilKx vfly pRIqm isMG sihrfeI nfl vI eyQy hI mulfkfq hoeI. AurdU aKbfr icMgfVI df aYzItr swqpfl bfgI aqy AurdU dy dUjy aKbfr ctfn jo iProjLpur CfAuxI qoN inkldf sI, df aYzItr aYc[ afr[ DImfn vI kdI kdI eyQy hfjLrI lvfAuNdf. iek KulHy icty lMmy kuVqy pfjfmy vflf AurdU sLfier ijs ny isr dy vfl vfhy ipCFh nUM huMdy qy isgrt dy ksL lf irhf huMdf, aksr ies qrwkI psMd adIbF dI aMjmn ivc ieh njLm bfr bfr suxfAuNdf:“aBI qo ihckI afeygI aOr sFs BI ruk jfeygI hsrq BI muskrfeygI iPr pUCxf hUaf Qf ikaf---” AuhnUM vyK ky mYnUM ieMj lgdf ijvyN sLfier bnx jF idsx leI lMmf kuVqf pfjfmf, ipCFh nUM vfhy lMmy pty qy isgrt pIxf jLrUrI sI. agy jf ky jdoN isLv kumfr btflvI nfl keI sfl iekTy rihx df mOkf imilaf qF mihsUs hoieaf ik sLfier bnx jF idsx leI aMnHI sLrfb pIxI vI jLrUrI sI. mYN iProjLpur dI ies qrwkI psMd aMjmn df mYNbr bx igaf qy iek vfr mYnUM khfxI sunfAux leI ikhf igaf pr 100 iehnF agy myrf khfxI sunfAux df hOslf nf pvy. ieh sfry AurdU jF ihMdI dy rfeItr sn qy keIaF dIaF rcnfvF Es vyly dy AurdU dy msLhUr rsfilaF ijvyN bIsvIN sdI aqy sLmHF ivc CpdIaF sn. bVy sMgidaF sMgidaF AuhnF dI hfjLrI ivc mYN iek pMjfbI dI khfxI suxfeI ijs dI AuhnF ny kfPI qnkId kIqI aqy iksy Ausqfd ilKfrI qoN ilKx df hunr iswKx qy jLor idwqf. hOlI hOlI ies aMjmn dy mYNbr iKMz puMz gey qy kuJ smyN bfad mYN, isLv kumfr sLrmf jo hux hOlI hOlI pMjfbI ivc kivqfvF ilKx dI pRYkits krn lg ipaf sI, ikhr isMG ivrdI qy kuJ hor ilKx vfilaF ny afpxI sBf bxf leI. keI sfl ipCoN ipCoN jd pI[ sI[ aYs[ jsbIr isMG afhlUvflIaf, ey[ zI[ aYm[ gurdyv isMG igwl, sYsLn jwj mihMdr isMG josLI, ijLlf KyqI bfVI aPsr gurbcn isMG dIpk, zrfPtsmYn ikrpfl isMG drdI, BuipMdr isMG, jfgIr isMG, gurcrn isMG syk, zf: ikrpfl kOr skUlF dy kuJ tIcr afid ies nfl af juVy qF iesdf nF “pMc klf” rwK idqf igaf. ey[ zI[ aYm[ gurdyv isMG igwl ny mIitMgjL krn leI rYwz krfs dPqr ivc sBf df pwkf itkfxf bxvf idqf. bhuq sfl mYN iesdf jnrl skwqr irhf. iksy nf iksy rUp jF nFvF hyT sLihr aqy CfAuxI ivc sfeIkl clf clf ky lokF nUM sBf dI mIitMgjL ivc swdy dyx ipCoN pMjfhivaF ivc KVHI kIqI ieh pMjfbI ilKfrI sBf iProjLpur ivc ajy qk vI cwl rhI hY. iProjLpuroN byrIaF vfly KUh qy af ky mYN cfr gwlF dI AuzIk krn lwgf. pihlI aYP[ ey[ aqy iemiqhfn igafnI dy iemiqhfn dy nqIjy, pitafly vfly lokF vwloN irsLqy dI hF qy koeI nOkrI iml jfx dI afs. mYN keI vfr aYmplfeymYNt aYkscyNj dy dPqr igaf qy EQy lgIaF nOkrIaF leI arjLIaF idqIaF pr nqIjf Kfk hI inkilaf. iPr imltrI dy dPqr keI vfr BrqI hox leI igaf ijQy kdI myrI CfqI CotI hox qy kdI Kby kMn ivc surfK hox qy rIjYkt ho jFdf. keI vfr mYN sYkMz lYPtInYNt jF POj dIaF hor nOkrIaF leI arjLI idMdf pr Ausdf mqlb kuJ nf inkldf. rylvy dIaF nOkrIaF leI arjLI idMdf pr EQy vI nOkrI nf imldI. mYN ikzf axjfx sF ik ieh gwl ikEN nhIN smJdf sF ik nOkrI arjLI dyx nfl nhIN, sgoN jfx pihcx nfl imldI hY.. 1953 dIaF grmIaF dy idn sn ijs rfq sfzI pfxI dI vfrI sI qy bfpU DfeIaF dIaF pYlIaF nUM pfxI lfAux igaf hoieaf sI. acfxk mfr idqf, mfr idqf dIaF afvfjLF afAux lgIaF. mYN qfieaf sMqf isMG qy BfAU qfrf isMG zFgF PV ky Bwj ky DfeIaF dy KyqF vwl gey qF kflU, hfkU qy hor rfey iswK bfpU nUM mfr rhy sn. sfnUM vyK ky Auh Bwj gey. pqf lwgf ik bfpU afpxy ihwsy dI jLmIn vflI DFeIaF dI pYlI nUM pfxI dyx leI Kfl df nwkf vZx lgf sI ik rfa iswKF ny Auhdy qy hmlf kr idqf. bfpU dy guJIaF swtF vwjIaF sn. bfpU qF pihlF eI mulk dI vMz df BMinaf hoieaf sI qy AuqoN iekwly Auqy rfa iswKF ny hmlf kr idqf sI. agly idn mYN qy BfAU qfrf isMG rfa iswKF dy iKlfP mmdot Qfxy jf ky drKfsq dy afey. pihlF eyQy ipCoN sfzy ijLlf sLyKUpury df blkfr isMG ivrk Cotf Qfxydfr huMdf sI pr Auh bdl igaf sI qy AuhdI QF Cotf Qfxydfr cODrI rfj isMG af igaf sI. vzf Qfxydfr kpUr sfihb sI ijs dI sLkl prdIp kumfr aYktr vrgI sI. do ispfhI qy cODrI rfj isMG GoiVaF qy cVH sfzy byrIaF vfly KUh qy af gey. rfa iswKF nUM bulf ky bfpU nUM kutx dy dosL ivc ispfhIaF koloN AuhnF dy icqV nMgy kr ky qkVI iCqr pryz kIqI geI. AuhnF dIaF Gr vflIaF qy bwcy cIkF mfrn qy duhfeIaF pOx lgy qy sfzy qrly krn lgy ik sfzy bMidaF nUM pYNdI kwut qoN bcfE. AuhnF nUM igRPqfr kr ilaf qy musLkF bMnH ky Qfxy iljfx leI drKqF hyTF ibTf idqf. ikENik sLfm pY rhI sI, ies leI AuhnF puls aPsrF leI murgy vZy gey aqy vDIaF Gr dIaF kZIaF boqlF mMgvfeIaF geIaF. lMGdy tpdy ispfhI AuhnF dy Tuzy mfr aONdy aqy gflF kZ aONdy. rfa iswKxIaF sfrI rfq afpxI bolI ivc roNdIaF qy gflF kZdIaF rhIaF. Qfxydfr rfj isMG nUM bfpU ny koeI pYsf nhIN sI idqf. ies leI svyry Qfxydfr bfpU qy rfey iswKF nUM Dfrf 107/51 ivc nuksy amn aDIn igrPqfr kr ky mmdot Qfxy lY igaf qy jf ky sfiraF nUM hvflfq ivc zk idqf. mYN vI nfl Qfxy igaf sF. sLfmIN Qfxydfr mYnUM kihx lwgf ik igRPqfr qF asIN qYnUM vI krnf sI pr stUzMt hox kr ky Cz idqf hY. jfh agly idn iProjLpur dIaF kcihrIaF ivcoN afpxy ipE dI jLmfxq krvf lvIN qy dysI iGE dI pIpI myry kvftr ivc pujdI kr jfeIN. mYN ikhf myry bfpU nUM hvflfq ivc nf rKo. iehnF rfvF ny Auhdy swtF mfrIaF hn. Auh mMn igaf qy bfpU ny Auh rfq 101 hvflfq dy bfhr kwtI qy svyry sfiraF nUM hQkVIaF lf ky iProjLpur dIaF kcihrIaF ivc lY gey. mYN vI ipMz dy nMbrdfr qy kuJ hor jLmfnqIaF nUM lY ky iProjLpur dIaF kichrIaF ivc phuMc igaf pr ielfkf mYijstryt dI iksy mYc krfAux ivc izAUtI lwgI hoeI sI. mYN jf ky sfrI gwl kulvMq isMG ivrk nUM dwsI qy Es grfAUNz ivc jf ky mYijstryt nUM bfpU nUM jLmfnq qy Czx leI ikhf. ielfkf mYijstryt ny ivrk dy kihx qy bfpU nUM bgYr jLmfnq dy hI Cz idqf. rfa iswK keI hPqy jylH ivc rhy qy iPr ikqy jf ky AuhnF dI jLmfnqF hoeIaF. jd Auh jLmfnqF qy irhf ho ky afey qF Auh pihlF vfly mfr Kory rfa iswK nhIN sn qy Auh ieh gwl vI smJ gey sn ik jLmIn dy mflk Auh nhIN, sgoN asIN sF ijnHF nUM srkfr vwloN jLmInF alft hoeIaF sn. ies Gtnf qoN bfad rfa iswKF qy sfzy byrIaF vfly KUh dy mflkF drimafn Prk pYxf sLurU ho igaf qy bol cfl vI bMd ho igaf. byrIaF vfly KUh qy hux sfnUM iek dUjy qoN zr vI lgdf sI. kuJ idnF bfad aYP[ ey[ df nqIjf inkilaf qy mYN Pyl sF. kflj ivc jf ky jdoN gjLt vyiKaf qF myry nfl dy bhuqy muMzy Pyl sn qy AuhnF ivcoN iksy ny kflj ivc dobfrf dfKlf nf ilaf qy nOkrIaF lBn lgy qy kuJ mfipaF nfl KyqIbfVI dy DMdy ivc lg gey. mihly ny CCrOlI ptvfr dy kors ivc dfKlf lY ilaf. Kym isMG nUM rylvy ivc nOkrI iml geI. sMqf isMG antryNz tIcr lg igaf. rfijMdr eyarPors ivc BrqI ho igaf. hor muMzy vI eyDr EDr iKlr gey. jfgIr ny bI[ ey[ qF kr leI sI pr nOkrI koeI nhIN iml rhI sI. Auh bI[ tI[ ivc dfKl hox bfry soc irhf sI ikAuNik moihq aYm[ ey[ kr ky murfdfbfd bI[ tI[ krn clf igaf sI. iek idn sfzI kpfh dy Kyq ivc iek tfhlI Qly mMjy zfh ky mYN, BuipMdr, jfgIr, qy joDpur vfly prkfsL jmMU ny svY-ivkfs krn dI mIitMg kIqI. pRIqm iksy vjHf kfrn phuMc nf sikaf. ies mIitMg ivc ieh ivcfr vtFdrf kIqf igaf ik nOkrI imlxI qF bVI aOKI hY, ies leI cfry rl ky idwlI clIey qy EQy jf ky tYksI clfAux df kMm sLurU kIqf jfvy aqy nfl nfl pVHfeI kIqI jfvy. Gr idaF qy boJ nf bixaf jfvy ikENik AuhnF ivc sfnUM pVHfAux dI ihMmq nhIN sI. isvfey BuipMdr dy jo pUny qoN afieaf sI, iksy ny idwlI nhIN vyKI sI. idwlI Es df dosq ajIq isMG aYm[ pI[ vI bx igaf sI qy Es df aYzrYs vI Auhdy kol sI. ho skdf ik Auh vI sfnUM ikqy nOkrI lvf dyvy. PYslf hoieaf ik mYN qy BuipMdr isMG pihlF idwlI jf ky vyKIey ik pYr lg skdy hn ik nhIN qy iPr jfgIr qy prkfsL nUM vI bulf lvFgy. myrI mF vI chuMdI sI ik mYN kuJ icr leI KUh qoN ikqy dUr clf jfvF ikENik kYd kt ky afey rfa iswK ikDry mYnUM iekwlf dukwlf vyK ky vfr nf krn. jd mYN ivrk nUM disaf ik mYN nOkrI lBn idwlI jf irhf hF qF Auh bVf KusL hoieaf qy mYnUM kihx lwgf ik EQy krqfr isMG duwgl jo idwlI ryzIE stysLn qy kMm krdf hY, AuhnUM myrf nF lY ky imlIN qy nfly AuhnUM afpxIaF khfxIaF pVHn leI deIN. Auhdy nfl eI iek hor ryzIE df aPsr locn bKsLI bYTdf hY, Aus nUM vI imlIN aqy blvMq gfrgI aqy dyivMdr siqafrQI nUM vI imlIN. mYN qy BuipMdr idwlI jfx dI iqafrI krn lgy. eys dOrfn myrf igafnI df nqIjf inkl afieaf sI qy mYN bhuq cMgy nMbr lY ky pfs ho igaf sF. asIN kuJ pYsy iekTy kIqy, afpxy kpVy JoilaF ivc pfey qy iek sLfm nUM asF iProjLpur qoN pMjfb myl gwzI PV leI jo iksy iksy stysLn qy KVHdI sI qy idn cVHdy nUM idwlI jf AuqfrdI sI. ies df ikrfieaf idwlI jfx vflI dUjI pYsYNjr gwzI nfloN vD sI pr ieh CyqI pucfAuNdI sI. pYisMjr tryn iProjLpur qoN cldI vI pihlF sI qy idwlI phuMcdI vI lyt sI. ieh gwzIaF idwlI qoN agy bMbeI nUM clIaF jFdIaF sn. asIN kuJ pYsy qF jybF ivc rK ley qy bfkI dy corI hox dy zroN jurfbF ivc pf ky AuqoN bUt pf ky qsmyN kws ley. sfnUM iksy ny disaf sI ik gwzI ivc corI bhuq huMdI hY aqy idwlI ivc vI jyb kqry bhuq hn. ies leI prdys jfx ligaF pUry sfvDfn rihx dI loV sI. BuipMdr ny idwlI ivc ho rhy qYrfkI dy iek mukfbly ivc vI ihsf kYxf sI. Auhdf kihxf sI ik jy mYN qYrfkI ivcoN koeI pujLIsLn hfsl kr igaf qF iPr nOkrI imlx ivc koeI idkq nhIN hovygI. 102 pMjfb myl ny sfnUM idn cVHdy nUM purfxI idwlI dy stysLn qy lfh idqf qy asIN bfhr af ky cFdnI cOk gurdvfry ivc af ky mQf tyikaf qy cfh pfxI vI Cikaf. cFdnI cOk ivc ijMnf BIV BVwkf sI, mYN ies qoN pihlF ikqy nhIN vyiKaf sI. lok bVI kfhlI kfhlI qurdy sn qy iek dUjy ivc vjdy sn. sVk dy ivcHkfr bxI CotI jhI ryl dI ptVI qy trfm cldI mYN pihlI vfr vyKI jo bhuqI qyjL nhIN cldI sI aqy lok mOj nfl Auqrdy qy cVHdy sn. sLfied itkt vI nhIN lYNdy sn. ies dI spIz vI bhuq Gwt sI. Coty Coty dukfndfrF df jmGtf sI qy keI ptVIaF qy bYTy afpxf mfl vyc rhy sn. gurdvfry dy afs pfs ipsLOrI qy rfvlipMzI dy BfipaF df gVH ids irhf sI. asIN EQoN aYm[ pI[ dI koTI jo sfAUQ aYvyinAU ivc sI, jfx leI bws df nMbr puC ky Auhdy ivc cVH ky Ausdy PlYt ivc phuMc gey. sfnUM vyK ky Auh bhuq KusL hoieaf qy bVy ipafr nfl imilaf. afpxy nOkr nUM sfzy leI cfh pfxI aqy rotI df prbMd krn df hukm idqf. kuJ idn ivc asIN afly dvfly dy mfhOl nUM smJx aqy Aus nfl iek imk hox jF smJx df Xqn krdy rhy. aYm pI sfhb ny sfnUM iek idn pfrlImYNt vI ivKfeI qy sfrf kuJ disaf ik eyQy pMqz nihrU bYTdy hn, ieQy spIkr bYdf hY aqy ieDr ivrodI pfrtI bYTdI hY aqy ies pfsy hfkm pfrtI dy mYNb aqy vjLIr bYTdy hn. sfzy leI ies sB kuJ bhuq nvF qy anoKf sI. iehnF lIzrF dIaF qsvIrF asIN kdI kdI aKbfrF ivc vyKdy sF. idwlI ivc afvfrfgrdI iksLq 31 aYm[ pI[ dy PlYt qoN rfsLtrpqI Bvn vI bhuqI dUr nhIN sI. eyQy hI sfAUQ blfk aqy nfrQ blfk sI ijQy srkfrI dPqr sn qy iek pfsy lok sBf sI. Ausdy prly pfr qIn mUrqI vI iesy ielfky ivc sI ijQy pMzq jvfhr lfl nihrU dI koTI sI jo Bfrq dy pihly prDfn mMqrI sn. mYN qy BuipMdr pYdl hI ieh sfrIaF QfvF gfh afAuNdy. rfsLtrpqI Bvn dy cuPyry pfrlImYNt dy mYNbrjL dy PlYts sn jo ihMdosqfn dy lfrzjL sn. aYm pIjL nUM ryl gzIaF df sPr PrI sI qy Auh vI Pst klfs dy zibaF ivc. PlYts qy tYlIPonjL vI PrI sn. aYm[ pI[ mYnUM kihx lgf ik mYN tfeIp iswK lvF qy Auh mYnUM ikqy nOkrI lvf dyvygf pr mYN tfeIp nf iswK sikaf. svimMg ivc BuipMdr qIjy cOQy drjy qy af igaf sI qy aKbfr ivc Ausdf nF vI afieaf sI pr idwlI ivc nOkrI lBx leI iesdf koeI mqlb nhIN sI. iProjLpuroN jo asIN idwlI ivc tYksIaF pfx df insLfnf lY ky cly sF, Ausdf vI koeI mqlb nhIN sI ikENik tYksIaF dy lfeIsYNs lYxy, tYksIaF clfAuxIaF iswKxIaF qy KrIdnIaF koeI mfmUlI gwl nhIN sI. sB qoN vzI smisaf qF ies kMm leI coKy pYsy cfhIdy sn aqy sfzy kol qF sfeIkl KrIdx jogy vI pYsy nhIN sn. idwlI vYsy vI bVf BIV BVwky vflf sLihr sI jo mYnUM psMd nhIN sI aqy mYN pMjfb dy KulHy mYdfnF ivcoN afieaf sF ijQy bMdsL bhuq Gwt sI. KYr asIN kuqb mInfr, kuqb dI lfT, lfl iklf, ibrlf mMdr, knft plys, gurdvfrf rkfb gMj, phfV gMj, krol bfg, hmfeIEN df mkbrf, qy hor bhuq sfrIaF QfvF idwlI ivc vyK leIaF sn. mYN krqfr isMG dwugl qy locn bKsLI nUM vI iml afieaf sF. dwugl ieh sux ky qF bVf KusL hoieaf ik asIN kflj ivc Ausdf zrfmf “iek isPr isPr” Kyizaf sI pr myrIaF khfxIaF pVH ky kihx lwgf ik ieh ryzIE dy kMm dIaF nhIN. blvMq gfrgI nUM mYN PlYt qoN qur ky keI vfr sLfm nUM imlx leI 27 krjLn roz jFdf pr Auh Gr nf huMdf. gfrgI dIaF ilKqF df myry qy bVf asr sI. Ausdf nfvl kwkf ryqf qy iekFgI byby mYnUM bhuq cMgf lgf sI qy mYN AuhnUM jLrUr imlxf qy vyKxf chuMdf sF. Ausdf nOkr hQI isMG kihx lgf ik mYN iksy svyr vyly afvF qF Auh Gr huMdf hY. iek idn mYN svyry svyry phuMc igaf qF gfrgI iml igaf. bYTf ilK irhf sI. pMjfbI AurdU aKrF ivc ilK irhf sI. kihMdf ajy mYN gurmKI ilKxI iswK irhf hF. mDrf kwd, iqKf nwk, aYktrF vrgy vfl qy awKF ivc cmk. jd mYN afpxy bfry , sLfhF vfly mihqy bfry, biTMzy dy itibaF bfry qy Auhdy nftk lohf kuwt bfry disaf qF bhuq KusL hoieaf. bhuq aflf iprc ipafilaF ivc Auhdy nOkr ny cfh ipafeI. ies qrHF dI cfh mYN kdy pihlF nhIN pIqI sI. iPr Auhdf DobI af igaf jo AuhdIaF pYNtF qy kmIjLF igx igx ky dws irhf sI. iPr mflI af igaf jo Auhdy inky jy Gr dy bfhr gmilaF ivc rKy pOidaF nUM pfxI idMdf sI. ivrk qoN bfad iek ilKfrI nUM Auhdy Gr vyKx df ieh myrf pihlf 103 mOkf sI. mYN ikhf ik mYN keI vfr sLfm nUM quhfnUM imlx dI koisLsL kIqI pr myl nhIN hoieaf. kihx lwgf ik tYlIPon kr lYxf sI. mYN ikhf ik myry kol quhfzf tYlIPon nMbr nhIN sI aqy nf hI mYnUM tYlIPon krnf aONdf hY. iPr mYN disaf ik kuJ khfxIaF aYm[ bI[ mihqf dy nF Qly ilKIaF hn jo keI rsfilaF ivc CpIaF hn. Aus ny ikhf mYN pVHIaF hoeIaF hn. pr hux jd mihqf ipMz Cz idqf qF Ausdf nF ilKx df kI Pfiedf. mYN ikhf ivrk sfihb vI iehI kihMdy sn aqy hux mYN blbIr momI nF hyT ilKdf hF. kihMdf ivc isMG ikEN nhIN ilKdy. mYN ikhf ijvyN qusIN blvMq aqy gfrgI dy ivcfly kuJ nhIN ilKdy, eysy qrHF mYN vI nhIN ilKdf. aimRqf pRIqm vI ivcfly kuJ nhIN ilKdI aqy dwq BfrqI vI. mYN ieh vI disaf ik mYN quhfzI lyKxI qoN bhuq pRBfivq hF. aclf scdyv bfry qusF jo afrtIkl pMj diraf ivc iliKaf sI, Auh kmfl df sI. sux ky KusL hoieaf. gfrgI ny lfhOr qoN aYm[ ey[ ieMgilsL aqy aYm[ ey[ polItIkl sfieMs kIqI hoeI sI qy kuJ icr ryzIE qy nOkrI kIqI sI. krqfr isMG dwugl, kulvMq isMG ivrk, ikRsLn cMdr, aclf scdyv jo afpxy pqI igafn scdyv smyq bMbeI iPlmF ivc ivc clI geI sI, ieh sfry lfhOr dy pVHy hoey sn qy afpo ivc Xfr bylI sn qy iek Xug dy mflk sn. iehnF dy keI jmfqI jF qF pRoPYsr sn jF vzy vzy ahuidaF qy sn pr gfrgI ny ilK ky jIx df PYslf kr ilaf sI. KYr gfrgI bVy qpfk nfl imilaf. Auhdf ipCokV biTMzy df sI qy mYN vI cfr sfl biTMzy dy itibaF dI Kfk CfxI qy ryqf Pikaf sI. BfvyN mYN Auhdy agy kuJ vI nhIN sF pr Aus ny mYnUM hOslf idqf qy ilKdy pVHdy rihx qy vfps pMjfb jf ky icTI pwqr krdy rihx leI ikhf. iek idn srdfr hukm isMG qy AuhnF dy nfl iek mDry kwd df nOjvfn ijs df nF blvMq isMG sI, nfl ajIq isMG mYNbr pfrlImYNt dy PlYt ivc mulfkfq hoeI. blvMq isMG aMgryjLI ivc srdfr hukm isMG jo ipCoN ihMdosqfn dI pfrlImYNt dy spIkr bxy, leI koeI icTI zrfPt kr irhf sI qy ajIq isMG kih irhf sI afpF blvMq isMG nUM iksy minstrI ivc iksy cMgI nOkrI qy lvfAuxf hY. ajIq isMG srdfr hukm isMG nUM kihMdf ik s[ svrn isMG nUM kho pr hukm isMG kihMdy ik Auh iksy dI nhIN mMndf sI. gurmK isMG musfPr df PlYt vI lfgy eI sI. keI vfr mYN qy blvMq EQy vI gyVf mfr aONdy. vilMgtn hfspItl vI iehnF PlYts qoN nyVy hI pYNdf sI. mYN kol bYTy vyiKaf ik blvMq isMG dI aMgryjLI ivc zrfPitMg bVI kmfl dI sI. Auh ijMnf inwkf sI, Enf iqwKf sI pr QoVHy QoVHy icr ipCoN Auhdy nwk ivcoN sfh ijhf rukdf sI qy Auh inCF qy CuVkVy ijhy mfr ky sfh TIk kr lYNdf. ipCoN jdoN Auh pMjfb ivc vjLIr bx igaf sI qF bfhrly mulkF ivcoN nk KulHx vfly mMgvfey spry iesqymfl krdf sI. blvMq isMG phfV gMj afpxy iksy irsLqydfr kol Tihiraf hoieaf sI ji iksy minstrI ivc cMgI nOkrI qy sI. Auhdy kol afpxy irsLqydfr df rYly sfeIkl sI jo AuhnIN idnIN bVI vzI gwl smJI jFdI sI aqy iksy iksy kol hI huMdf sI. srdfr hukm isMG qy ajIq isMG qF pfrlImYNt cly gey qy mYN qy blvMq isMG iewkly rih gey. Auhny disaf ik Auh sulqfnpur loDI lfgy ipMz sYd pur df rihx vflf kMbo sI qy Auh sfrf ielfkf kMboaF df sI. Auhdy ipMz lfgy itwbf nF df iek bhuq vzf ipMz vI kMboaF df sI. ipCoN ipMzoN jLmIn qF msF gujLfry jogI sI pr Auhny hoisLafrpur qoN ieknfimks ivc sYkMz zvIjLn ivc aYm[ ey[ kIqI, WoVHf icr pVHfieaf sI qy iPr idwlI iksy vzI nOkrI dI qlfsL ivc afieaf hoieaf sI. pihlIaF lok sBf dIaF coxF ivc Auhny srdfr hukm isMG aqy ajIq isMG dI bVI mdd kIqI sI ijnHF ny pYpsU dy kpUrQlf aqy biTMzy qoN sFJI cox lVI sI. pYpsU ivc Aus vyly iek sIt dy nfl dUjI rIjLrv sIt sI ijs leI akflI dl ny srdfr ajIq isMG nUM afpxy AumIdvfrF vjoN KVHy kIqf sI qy dovyN ijwq gey sn. mYnUM qF Es vyly pflyitks dI koeI smJ nhIN sI pr blvMq isMG nUM iesdI kfPI jfxkfrI sI. jd mYN Es nUM disaf ik mYN vI kMbo hF. iProjLpur lfgy iek ipMz ivc jLmIn alft hoeI hY qy mYN vI nOkrI dI qlfsL ivc idwlI afieaf hF qF bVf KusL hoieaf. sfzI dosqI ho geI. keI vfr Auh aYm[ pI[ dy PlYt ivc hI rfq rih jFdf aqy ijLafdf imlx afey lokF kfrn mMjy Gwt hox qy asIN ieko mMjy qy hI sON jFdy. AuhdIaF lwqF CotIaF sn ies leI mYN AuhnUM sfeIkl dy zMzy agy ibTf ky sfeIkl clfAuNdf qy asIN sfrf sfrf idn idwlI ivc GuMmdy rihMdy. idwlI dI AuhnUM kfPI vfkPI sI. minstrIaF bfry bhuq pqf sI. knft plys dy kfPI hfAUs ivc mYN pihlI vfr Auhdy nfl kfPI pIqI. iesy qrHF pYls hfeIt hotl dI bfr ivc bIar vI pihlI vfr mYN Auhdy nfl pIqI. mdrfs hotl qoN 104 mdrfsI Kfxf vI pihlI vfr Auhdy nfl KfDf ijQy mdrfsI arkF qk bfhvF cVHf ky hQF nfl hI KFdy sn qUVI ivc vMz rlf ky KurlI ivc gqfvf kr rhy hox. ieMgilsL ipkcr vI knft plys dy iek isnmy ivc pihlI vfr mYN blvMq isMG nfl hI vyKI. sfihr luiDafxvI dIaF AurdU ivc njLmF dIaF ikqfbF “qlKIaF” qy “prCfeIaF” blvMq isMG nUM bhuq psMd sn. Auh dyivMdr siqafrQI nUM vI iml cukf sI jo mhInfvfr Cpx vfly ihMdI mYgjLIn “afj kl” df aYzItr sI. cMgI qnKfh lYNdf sI qy byar roz qy rihMdf sI. s[ ajIq isMG vI ipkcrF vyKx qy gwlF sunfAux df bVf sLukIn sI qy Aus nfl jf ky asIN rIgl ivc keI ipkcrF vyKIaF. ajIq isMG jo iProjLpur imltrI ivc koeI isvl nOkrI krdf irhf sI, dI iProjLpur bfry kfPI jfxkfrI sI qy afm lokF ivc ivcrn df cfhvfn sI. amIrF nUM Auh idloN nhIN chuMdf sI. Auh vI ipCoN sLfied ijLlf imMtgumrI ivcoN afieaf sI aqy pfiksqfn ivc rih geI DrqI dIaF keI XfdF nfl AuhdI JolI BrI hoeI sI. BuipMdr nUM ipCoN icTI afeI qy Auh iProjLpur nUM muV igaf. mYnUM ajIq isMG ny rukx leI kih idqf. keI vfr mYN qy blvMq isMG Auhdy PlYt ivc koieilaF vflI aMgITI BKfAuNdy, sPfeIaF krdy aqy drIaF JfVdy. blvMq isMG aMgryjLI dIaF aKbfrF ivcoN XUnIan pbilk srivs kimsLn dIaF vzIaF vzIaF gjLtz postF dy iesLiqhfr vyKdf rihMdf qy Pfrm Brdf rihMdf. mYN koeI CotI motI nOkrI iml jfvy dI qlfsL krdf rihMdf. keI vfr blvMq isMG mYnUM phfV gMj kysrI Zfby lY jFdf ijQy Es dysI iGE dI pIpI rKI hoeI sI qy asIN dfl nUM qVkf lvf ky rotI KFdy. rotI dI QflI EdoN cfr afny dI huMdI sI. sLfied mYN mhInf ku idwlI irhf hovFgf aqy pitafly Es nrs kuVI dy Brf nUM iek icTI vI ilK idqI ik mYN nOkrI dI qlfsL ivc idwlI afieaf hoieaf hF. ies icTI df koeI jvfb nf afieaf. idwlI ivc kfPI afvfrfgrdI kIqI qy aKIr mn ny PYslf kr ilaf ik eyQy koeI nOkrI nhIN imlxI qy muV jfxf hI TIk rhygf. blvMq isMG vI muVn dI soc irhf sI. kihx lwgf ik ipMz jf ky icTI ilKdf rhIN qy hfl cfl dsdf rhIN. mYN AuhnUM disaf sI ik myrI pitafly dI iek nrs lwgI lVkI nfl ivafh dI gwl bfq cl rhI hY aqy Auh vI dsdf ik myrI vI kpUrQly iek vzy Gr dI lVkI nfl mMgxI dI gwl cwl rhI hY. dovyN nOjvfn sF qy bVIaF KulHIaF gwlF kr lYNdy ijnHF ivc kuVIaF dIaF gwlF afm huMdIaF sn. ikho ijhf sI jIvn?blbIr momI iksLq: 32 rfa iswKF df KUh Cz ky bIkfnr vwl nUM inkl jfxf idwlI ivc afvfrfgrdI kridaF idl ivc aimRqf pRIqm nUM vyKx dI bVI rIJ sI ikENik AuhdI kivqf” “aj afKF vfrs sLfh nUM ikqy kbrF ivcoN bol-qy aj ikqfby iesLk df koeI aglf vrkf Pol” ny myry idl ivc dovF pMjfbF ivc hoeI aOrq dI bypqI qy pukfr dI DU pf idqI sI. kivqf mYnUM bhuq cMgI lwgI sI qy sfrI mYnUM jLbfnI Xfd ho geI sI. ies kivqf ny aimRqf nUM iek dm hI asmfn qy pucf idqf sI. eysy qrHF ijvyN pRo: mohn isMG nUM AuhdI kivqf “aMbI df bUtf” aqy “bsMq” ny jo pusqk “sfvy pwqr” ivc drj sn, pMjfbI sLfierI dy Auqly zMzy qy ilaf KVHf kIqf sI. mYN blvMq isMG nUM ikhf ik aimRqf pRIqm nUM imlx dI sbIl bxfeIey pr gwl bx nf skI. pfiksqfn vfly ipMz nvF ipMz rihMidaF jdoN mYN ajy pMjvIN CyvIN jmfq ivc hI pVHdf sF qF aimRq kOr nF hyT AusdI kivqfvF dI CpI pihlI ikqfb “aimRq lihrF” pVHI hoeI sI jo aimRqf dI 16-17 sfl dI Aumr ivc Cp geI sI. ies ikqfb dIaF kivqfvF kuJ Dfrimk qy afm Pihm hI sn. ies ikqfb ivcoN mYnUM keI kivqfvF jLbfnI Xfd sn jo mYN kdI kdI nvyN ipMz dy gurdvfry jF ipMz ivc ngr kIrqn inklx vyly ivc styj qy cVH ky suxfieaf krdf sF. 105 31 agsq, 1919 nUM jMmI aimRqf df jnm gujrFvfly df sI. sfzf ijLlf sLyKUpurf vI Es vyly gujrFvfly ijLly dI qihsIl hoieaf krdf sI. aimRqf dy ipqf krqfr isMG ihqkfrI ijQy iswKI iKaflF vfly aiDafpk sn, EQy ibRj BfsLf dy igafqf qy ivdvfn vI sn. aimRqf igafrF sflF dI sI jd AuhdI mF mr geI sI. iPr ieh prvfr gujrFvly qoN lfhOr af igaf aqy aimRqf df ivafh lfhOr dy iek amIr prvfr ivc s[ pRIqm isMG nfl hoieaf sI. vMz ipCoN keI sLihrF ijvyN zyrfdUn afid ivc afrjLI qOr qy rihx ipCoN aimRqf idwlI sYtl ho geI sI qy idwlI ryzIE stysLn qy nOkrI krdI sI ijQy Auhdf kMm QoVHy smyN df pMjfbI progrfm pysL krnf sI. KYr, mYN aimRqf nUM imlx ivc kfmXfb nf ho sikaf qy 1956 ivc jd dobfrf idwlI igaf qF pMjfbI lyKk gurbKsL bhflvI nfl aimRqf nUM Ausdy ptyl ngr vfly Gr ivc imilaf sF. Auh iksy iPlm aYwktRYs ijvyN mDUbflf nfloN vI ijLafdf KUbsUrq sI. s[ pRIqm isMG dI Es vyly sdr bfjLfr ivc bVI vzI krfkrI dI dukfn sI qy pMjfbI sLfier ibsLn ny AupfsLk ny mYnUM AuhnF nfl imlfieaf sI. idwlI mYN pRIqm isMG sPIr nUM vI imlxf chuMdf sF ijs dIaF kivqfvF “hsqnf pur df jLmfnf nhIN hux”, “iek imwtI dI muTI” aqy “brsfq” sfzy aYP[ ey[dy kors ivc lwgIaF hoeIaF sn. ieh kivqfvF vI mYnUM jLbfnI Xfd sn aqy kivqf “brsfq” BfvyN bhuq aOKI, arD-aiDafqimk, sMkyqmeI, icMnHafqmk aqy zUMGI sI pr iesdy bfvjUd mYnUM bhuq psMd sI. pRIqm isMG sPIr jo nvF jLmfnf aKbfr dy mflk jgjIq isMG anMd df Brf sI, idwlI ivc vkIl sI aqy krol bfg rihMdf sI. bhuq bfad ivc sPIr suprIm kort df jwj vI bx igaf sI. sPIr nUM imlx df vI koeI qrIkf nf bx sikaf. bhuq ipCoN pqf lwgf ik jd aimRqf, sPIr, mohn isMG, blvMq gfrgI, krqfr isMG dwugl, rfijMdr isMG bydI afid lfhOr irhf krdy sn qF hornF keIaF vFg mohn isMG qy sPIr afpxy afp nUM aimRqf dy afsLk smJdy sn qy afpxIaF kivqfvF ivc Aus df icMnHvfdI ijLkr kiraf krdy sn ijvyN iek ivafh qy aimRqf nUM vyK ky mohn isMG ny iliKaf sI, “nI aj koeI afieaf sfzy ivhVy qkx cMn sUrj Zuk Zuk nyVy lwsy nI mQf iehdf qfiraF vFgUM afieaf nI Kvry aMbr GuMm GuMm ikhVy, cuMmo nI iehdy hQ cMby dIaF klIaF Dovo nI iehdy pYr mKnF dy pyVy puCo nf ieh kOx qy ikDroN afieaf kro nI iehnUM Gwut Gwut ijMd dy nyVy nI aj koeI afieaf sfzy ivhVy aqy pRIqm isMG sPIr ny iliKaf sI qUM jLKm lgf qUM pIV vI dy rosLn ho jf qy nUr rhu mYN sfjL vjFgf ihjrF df qy BfvyN sfhvyN nf afvF knso gIq dI phuMcygI mYnUM pfgl kr skx dy qy isqmF qoN nf Qkx dy qUM mfx dy ivc mKmUr rhu mnjLUr hY mYnUM sLfm qyrI 106 armfn rihx dy mYnUM hI mYN qyrIaF aKF aMdr qF iek pl nf syjl sih skF jdoN lg ky nvyN njLfry vwl qUM Buwl jfeyNgI hoNd myrI qF zrdf hF gm sLkqI ieh ijMnI aj jyqU idsdI hY Es jLor nfl hI hfrygI ies goqm nUM ies XsU nUM iesLkF dy pIr pYgMbr nUM qyry hMkfrI kdmF ivc qVPx dI Pursq dyx ibxF isskx qoN pihlF mfrygI qUM jLKm lgf qy pIV vI dy rosLn ho jf qy nUr rhu mYN sfjL vjFgf ihjrF df qy BfvyN sfhvyN nf afvF knso gIq dI phuMcygI mYnUM pfgl kr skx dy qy isqmF qoN nf Qkx dy qUM mfx dy ivc mKmUr rhu mnjLUr hY mYnUM sLfm qyrI armfn rihx dy mYnUM hI mYN qyrIaF aKF aMdr qF iek pl nf syjl sih skF ies vfr jo eydF hws peI eyN qF jfx lvF ik jfg pey sdIaF dy suqy Bfg myry pr vws jfeygI, tur jfeygI nf jfxf iPr kd afeygI afKr qF ieh brsfq ey nf sPIr vrgy aYzy vzy dfrisLnk sLfier nUM imlx dI hsrq vI idl ivc rih geI. asl ivc idwlI pMjfb dy sLihrF nfloN bhuq vKrf sI. ieMj lgdf ijvyN eyQoN dIaF kuVIaF qy aOrqF pMjfb dIaF aOrqF nfloN vDyry afjLfd, mfzrn sn. mYnUM afjLfd qy mfzrn aOrqF bhuq cMgIaF lgdIaF sn ijvyN ipMzF dIaF GuMz kZx qy slvfrF Auqy Ggry pOx vflIaF aOrqF nfloN ieh pMjfh vrHy agy sn. bhuq sfrIaF nOkrIaF krdIaF sn aqy idwlI dIaF bwsF ivc afm cVHIaF iPrdIaF sn. idwlI dI muK Dfrf df ihwsf sn. bfpU ny ikhf sI ik psLOr vfly suMdry hlvfeI nUM idwlI jLrUr lBIN. Auh diraf gMj ivc gol gipaF, itkIaF qy CoilaF dI ryVHI lONdf sI qy svyr vyly cFdnI cOk gurdvfry afsf dI vfr suxn jLrUr aONdf sI. jdoN mihqy rihMidaF bfjLfr lfAux leI bfpU idwlI qoN muinafrI df sfmfn KrIdx jfieaf krdf sI qF iek vfr suMdrf hlvfeI jo psLOr dy bVy amIr srdfrF ivc igixaf jFdf sI qy Ausdy Gr dy bfhr pihrf huMdf sI, bfpU nUM bVI Ksqf hflq ivc cFdnI cOk gurdvfry imilaf sI qy dsdf sI ik 107 Auh afrjLI qOr qy jmnf qoN pfr bhuq dUr jf ky iksy mfVI rhfiesL ivc gujLfrf kr irhf sI. idwlI ivc Ausdy pYr nhIN lg rhy sn. kuVIaF jvfn ho geIaF sn qy ivafhux vflIaF sn. mYN iek do vfr diraf gMj ivc ryVHIaF lfAux vfilaF qoN Es bfry puiCaf qF pqf lwgf ik hux Auh ryVHI lfAuxoN ht igaf sI. mYN ihsfb lf ilaf sI ik idwlI ivc pYr lgxy qy nOkrI imlxI bVI musLkl sI. hflFik mYN Es vyly cMgy nMbrF qy igafnI pfs kIqI hoeI sI aqy idwlI dy iksy skUl ivc pMjfbI tIcr dI nOkrI imlxI aOKI nhIN sI ikENik idwlI pMjfbIaF df gVH bxdf jf irhf sI. rfvlipMzI aqy ipsLfvr dy Bfpy sKq imhnq kr ky aqy idn rfq Coty Coty kMm kr ky afpxy pYr lfAux aqy agy vDx ivc ivc kfmXfb ho rhy sn. Es vyly mYnUM eynI smJ nhIN sI ik ijzf vzf sLihr hovy, qrwkI krn dy sfDn vI Eny ijLafdf huMdy hn. vfps iProjLpur afAux leI ryl dI itkt vfsqy mYN pMj rupY bVy sFB ky rKy hoey sn. afKr iek idn aYm[ pI[ sfhb aqy blvMq isMG nUM Pqh bulf ky mYN idwlI qoN rfq nUM iProjLpur nUM cwlx vflI pMjfb myl PV ky aqy idwlI dIaF XfdF nfl JolI Br ky aqy iek vfr iPr idwlI ivc iksmq ajLmfeI df supnf lY ky iProjLpur vfps af igaf. qurn ligaF ajIq isMG iProjLpur nUM AuhI mKU gyt dy aMdrvfr pYNdy cubfry df pqf itkfxf ilK idqf ijs dy nfl twutI Cwq vflf Gr sI. pRIqm iPr eysy cubfry ivc rihx lg ipaf sI ikAuNik ieh kflj qoN bhuq nyVy pYNdf sI. mYN kuJ idn byrIaF vfly KUh qy irhf qy vyiKaf ik sfzy KUh vfly rfa iswK hOlI hOlI KUh Cz ky bIkfnyr vwl nUM jf rhy sn. mYN kuJ idn ipMz rih ky iProjLpur pRIqm kol af igaf. aYP[ ey[ ieMgilsL EnlI dI iqafrI krdf aqy nOkrI lBdf. mYN hYrfn hieaf ik vfikaf eI iek idn ajIq isMG Es tutI Cwq vfly Gr dy nfl lgdy cubfry ivc BuipMdr nfl mYnUM lBdf lBfAuNdf af igaf. 5 nMbr mfl roz vflI koTI vfly BipMdr nUM sfzy eys CiVaF dy cubfry df pqf sI qy Auh vI keI vfr afvfrfgrdI krdf sfzy nfl eyQy hI rih pYNdf sI ikAuNik eyQy afjLfdI bhuq sI. jfgIr vI aksr eyQy af jFdf. sfry nOkrI lBx dIaF gwlF krdy. ajIq isMG nUM asIN afpxy hotl qoN bhuq vDIaf dysI iGE df qVkf luaf ky prOiTaF nfl Kfxf Kvfieaf qy iPr agly idn asIN hfmd qk bws qy cVH ky brsfqI nflf pfr kr ky byrIaF vfly KUh qy cly gey. jdoN lokF nUM pqf lgf ik iek aYm pI KUh qy afieaf hY qF bhuq lok ijnHF ivc rfa iswK, lfhOrIey qy bfrIey kMbo, jwt qy hor lok iekTy ho gey. sfiraF nUM ajIq isMG ny lYkcr idqf qy bfpU ny kwukV Jtkf ky ajIq isMG dI vDIaf syvf kIqI. mYN Es vyly soc vI nhIN skdf sF ik ihMdosqfn df iek aYm[ pI[ sfzy byrIaF vfly KUh qy sfzIaF JugIaF ivc af ky rih skdf hY. iek aYm[ pI[ bhuq vzf bMdf huMdf hY, mYnUM ies gwl df vI bhuqf pqf nhIN sI aqy nvyN nvyN aYm[ pI[ bxy sLfied ajIq isMG nUM vI pqf nhIN sI ik AuhdI ikMnI qfkq hY. agly idn iProjLpur CfAuxI af ky asIN BuipMdr dI koTI rhy aqy iek rfq jfgIr dy Gr vI rotI KfDI. ieho jfgIr ipCoN 1958 ivc blvMq isMG dI kjLn isstr amr kOr nfl ivafihaf igaf sI. kuJ idn iProjLpur rih ky ajIq isMG qF biTMzy nUM clf igaf aqy asIN nOkrIaF lBx leI jLor lfAux lgy. hOlI hOlI iProjLpur ijLly dy ipMzF ivc pRfiemrI skUl KulH rhy sn. mYtirk, aYP[ey[ jF bI[ey[ pfs nOjvfnF nUM izsitRkt borz dy skUlF ivc bqOr antryNz tIcr nOkrI iml jFdI sI. mYtirk antryNz tIcr dI qnKfh 60 rupY mhInf huMdI sI. kuJ skUlF ivc jy[ bI[ tI[ nvIN nvIN sLrU hoeI sI. E[ tI[ sLurU hox nUM iPrdI sI bI[ ey[ pfs bI[ tI[ krn vfly tIcrF nUM Jwt nOkrI iml jFdI sI. bfkI tIcr antryNz hI huMdy sn ijnHF nUM mihkmf hOlI hOlI qjrby dy afDfr qy tIicMg srtIiPkyt dy ky pky kr dyNdf sI. aglI vr pVHo:- afpxy ipMz ivc antryNz tIcr lgxf ikho ijhf sI jIvn?blbIr momI afpxy ipMz ivc hI antryNz tIcr lgxf--iksLq 33 108 muwlF dI dOV msIq qk vFg mYN agy nf pVHn df PYslf qF kr cukf sF qy tIcr lgx leI mYN kulvMq isMG ivrk nUM ikhf. kulvMq isMG ivrk ny afpxy brfbr dy ijLlf ienspYktr afP skUljL s[ sfDU isMG nUM Pon kIqf qy Aus ny ikhf ik mYN Auhdy agy afpxy srtIiPkyt lY ky pysL hovF. jdoN mYN Auhdy agy pysL hoieaf qF kihx lwgf ik qyry mYtirk ivc nMbr bhuq Gwt hn. mYN ikhf jI mYN igafnI vI pfs kIqI hoeI af qy aYP[ ey[ ivcoN Pyl ho igaf sF. hux EnlI ieMglsL aYP[ ey[ kr ky iswDf bI[ ey[ df iemiqhfn dyvFgf. mYnUM kihx lwgf ik qUM ikhVy kflj ivc pVHdf sYN. mYN ikhf jI afr[ aYs[ zI[ kflj ivc pVHdf sF qF myrI gwl tok ky kihx lwgf ik myrf muMzf avqfr vI EQy pVHdf hY. mYN ikhf jI mYN jfxdf hF. Auh myQoN do sfl agy bI[ ey[ ivc sI prN zrfmy krn vyly ivc Auh sfzI agvfeI krdy sn. s[ sfDU isMG ny ey[ zI[ afeI[ avqfr isMG nUM qy hYWz klrk Bfg cMd nUM bulfieaf qy ikhf ik iehnUM ikQy lfeIey? ey[ zI[ afeI[ avqfr isMG kihx lwgf ik sfzy kol koeI skUl KflI nhIN hY. mYN ikhf jI mYnUM qusIN myry ipMz gudVZMzI hI lf idE. mYN afpy EQy skUl KVHf kr lvFgf. s[ sfDU isMG ny inXukqI pwqr dyx dy hukm dy idqy aqy hYWz klrk Bfg cMd ijs df muMzf vI myry nfl kflj ivc pVHdf sI, myry leI AurdU ivc Cpy Pfrm qy inXukqI pwqr lY afieaf ijs qy sfDU isMG ny dsqKq kr idqy. ies ivc iliKaf hoieaf sI ik mYnUM guwdVZMzI ipMz ivc bqOr antryNz avwl mdrs (hYz tIcr) lfieaf jFdf hY. myrI qnKfh 30 rupY jmHF 30 rupY brfbr 60 rupY mhInf hovygI. mYN iek hPqy dI tryinMg mmdot jF lKo ky bihrm dy sYNtr hYzmfstr koloN lvFgf. mYN KusL KusL pRfiemrI tIcr lwgx dy hukm, hfjLrI lfAux vfly qy bwcy dfKl krn vfly rijstr qy kuJ hor sfmfn lY ky ipMz af igaf. kuJ idn mmdot jf ky sYNtr skUl dy hYzmfstr koloN tryinMg leI. Es mYnUM bVf zrfieaf ik hux qUM srkfr df 24 GMyty df mulfjLm hYN. aDI rfq vyly srkfr nUM ijQy vI qyrI loV pvy, qYnUM EQy Byj skdI hY qy qYnUM hfjLr hoxf pvygf. nvMbr 1953 dy sLrU ivc afpxy gudVZMzI ipMz alft hoey kcy Gr ivc hI mYN ipMz dy muMzy kuVIaF nUM iekTy kr ky pVHfxf sLurU kr idqf. ipMz vfilaF dy mn ivc KusLI dI lihr dOV geI ik AuhnF dy bwcy hux pVH skxgy. bicaF dI igxqI kfPI ho geI sI. bwcy BuMjy bYTx leI afpxy GrF qoN borIaF lY ky afAuNdy ikENik bicaF dy bYTx leI hfly qpV imly nhIN sn. bwicaF ny kfiedy, slytF, slytIaF, ipnslF qy PwtIaF vI lY aFdIaF. CpV ivcoN jF GroN PwtIaF Do ky, Aupr gfcxI ml ky PwtIaF sukf lYNdy qy AuhnF Auqy kfny dI klm qy sUP vflI kflI isafhI nfl A a e dI muhfrnI ilKdy. bfad dupihr phfVy Xfd krdy qy hOlI hOlI gurmKI dy aKr AuTfAux lg pey qy CotIaF CotIaF jmHF qPrIkF krn lgy. iek musLkl af rhI sI ik srdI vD rhI sI aqy bfhr bYTx qy bicaF nUM TMZ lgdI sI. ieko iek kcy koTy qy rfa isKF df kbjLf sI aqy AuhnF nUM KflI krn leI vI nhIN ikhf sI. hOlI hOlI ipMz vfilaF ny Bfv pMcfieq ny ipMzoN bfhrvfr bws azy vfly pfsy nUM CpV kMZy kfPI AucI QF qy kfny qy srkVf ilaf ky vDIaf CMn KVHI kr ky Aupr Cpr pf idqf qy CMn dy bUhy agy iek iPVkf vI lf idqf qF jo skUl bMd hox vyly Aus nUM Zo ky skUl bMd kr idqf jfvy. myrI myjL qy kursI, cfk, qKqf isafh vgYrf Cpr dy aMdr hI rihx idqy jFdy. dfKl-Kfrj rijstr qy hfjLrI rijstr jF qF mYN afpxy nfl byrIaF vfly KUh qy lY jFdf jF cfcI pRIqo qy cfcy nfjLr isMG jwt dy Gr rK dyNdf jo skUl dy nfl eI pYNdf sI. aksr ptvfrI qy puls vfilaF dI rotI nfjLr isMG dy Gr hI huMdI sI ikENik Auh bhuq dlyr sI qy duK suK vyly hr iek dy nfl KVHf huMdf sI. AuhdI sLrfb dI BTI qy kdI puls ny Cfpf nhIN mfiraf sI ikAuNik Auh kZdf qF jLrUr sI pr vycdf nhIN sI. nfjLr ishuM dI kuVI vI myry kol pihlI jmfq ivc pVHny pY geI sI. byt dy ies ielfky ivc nyVy qyVy hor koeI pRfiemrI skUl vI nhIN sI. ipMz loDrF vI eyvyN kfinaF df cOigrdf vl ky iek pRfiemrI skUl sI ijs ivc iqMn ipMzF hfmd, loDrF aqy alPU ky dy jvfk pVHdy sn. Es qoN prHF ipMz lKo ky bihrfm ivc imzl skUl sI jo bhuq purfxf sI aqy mulk dI vMz qoN pihlF df sI. bytU kdIm ivc pqf nhIN skUl sI ik nhIN pr mmdot ivc imzl skUl sI aqy mMzI gurU hrshfey ivc hfeI skUl sI. iek dfKlf rijstr dI sB qoN vzI mhqqf ieh sI ik bcy nUM dfKl 109 krn vyly jo jnm imqI Es ivc iek vfr ilK idqI, Es nUM koeI vI bdl nhIN skdf sI. Es vyly jnm imqI df koeI sbUq nhIN ilaf jFdf sI. mfpy jo ilKf idMdy sn, Auh ilK leI dI sI pr Aus ivc bcy nUM vyK eI jnm imqI df aMdfjLf lfieaf jFdf sI. jy bcf pMj sfl qoN Cotf hY qF vDf ky ilK idE aqy jy bhuqI ijLafdf lgdI hY qF Gtf ky ilK idE. afpxy bcy dfKl krfAux afey mfipaF nUM vI afpxy bicaF dI shI jnm imqI df pqf nhIN huMdf sI pr akUl bwcf dfKl ktfAux afey mfpy bcy nUM pVHn pfAux dI KusLI ivc keI vfr guV vMzdy, keI KMz dy pqfsy lY ky afAuNdy, keI KIr jF kVfh prsLfd dI dyg iqafr kr ky ilafAuNdy. rfa iswK Gr dI kZI dys sLrfb dI boql ly afAuNdy. keI tIcr leI vDIaf rotI lY ky afAuNdy qy keI dwuD dI gVvI jf cfh. keI bwcf dfKl krfAux vyly pYrF ivcoN juqI lfh ky ardfs krdy ik pRmfqmf AuhnF dy bwcy nUM ividaf df dfb bKsLy. keI kih jFdy ik sfzy bcy nUM iKc ky riKE, Gr ivc ieh sfzy afKy nhIN lgdf. mfipaF nUM bwcf dfKl krn leI drKfsq ilKx leI ikhf jFdf pr AuhnF nUM drKfsq ilKxI nhIN afAuNdI sI. Auh drKfsq vI mYN eI AuhnF vwloN ilKdf aqy Auhdy ivc AuhnF vwloN dwsI jnm qfrIK ilKI jFdI qy iPr pky dfKl Kfrj rijstr qy cVHf idqI jFdI. sYNtr hYzmfstr ny qfVnf kIqI sI ik dfKly dIaF arjLIaF vflIaF jnm imqIaF aqy aqy dfKlf rijstr vflI jnm imwqIaF qy mfipaF dy nF imldy hoxy cfhIdy hn aqy rijstr ivc koeI Kfnf KflI nhIN Czxf aqy pfipaF dy dsqKq vflI QF qy dfKl krfAux afey mfpy df aMgUTf jF dsqKq krfAuxy lfjLmI hn. keI vfr ieh rijstr kortF ivc vI qlb ho jFdy hn aqy iehnF ivc kIqI koeI qbdIlI jyl qk vI pucf skdI hY. ies dfKl Kfrj rijstr ivc ilKI jnm imqI sB qoN vzf sbUq mMnI jFdI sI aqy agy imzl jF mYtirk dy srtIiPkyt Auqy vI iehI drj huMdI sI. eyQy ieh dsxf vI jLrUrI hY ik iksy vI dysL ivc jnm imqI dI bVI mhqqf hY aqy iesdI bhuq QfvF qy loV pYNdI hY Kfskr iksy nOkrI leI arjLI dyx vyly jF pfsport afid bxfAun vyly vI. dfKlf PIs vI huMdI sI jo hux mYnUM Xfd nhIN ikMnI sI pr jy iek ruipaf hovy qF iek ruipaf Es vyly bhuq vzI rkm igxI jFdI sI aqy bicaF dI mhInf PIs vI ku pYsy jF afnf dvfnI huMdI sI. ijQoN myrf iKafl hY ik pYsy df lzU vI af jFdf sI. mYnUM KusLI sI ik ies ipMz ivc ijQy myry qoN vD hor koeI piVHaf hoieaf nhIN sI, mYN srkfrI nOkr sF aqy ipMz dy skUl df hYzmfstr jd ik skUl ivc tIcr hI iek sI qy cfhy AuhnUM tIcr kih lvo jF hYz tIcr. skUl phuMcx leI mYnUM rojL svyry kfinaF ivc bxIaF zMzIaF ivcoN pYdl skUl afAuxf pYNdf sI. rfh ivc keI vfr dB dy kMzy vjdy jF qRyl peI hox kr ky pYNt dy phuMcy igly ho jFdy. mYnUM do mhIinaF dI qnKfh iekTI imlI qF mYN tYNkF vflI bsqI vfly joigMdr isMG nUM nfl lY ky iProjLpur CfAuxI ivc nvyN sfeIkl vycx vfilaF dI KulHI dukfn qoN ihMd sfeIkl KrId ilaf. mYN qy joigMdr isMG ny afpxy vwloN kfPI inrK prK ky sfeIkl psMd kIqf aqy 1947 ivc pfiksqfn ivcoN afAux ipCoN mYN pihlI vfr sfeIkl KrIidaf sI jo Es vyly bVI vzI gl smJI jFdI sI. sfeIkl qF pfiksqfn vfly ipMz ivc jdoN mYN CyvIN ivc sF, bfpU ny mMzI ZfbF isMG qoN sfeIkl lY ky idqf sI jo lwqF CotIaF hox kr ky mYN kYNcI sfeIkl clfieaf krdf sF aqy keI vfr myry goty igzy iCly jFdy sn qy lwqF ivc KlIaF pY jFdIaF sn. ipMjnIaF duKx lg pYNdIaF sn. ies sfeIkl qy mYN iProjLpur qoN iek GMty ivc byrIaF vfly KUh qy phuMx jfieaf krdf sF aqy svyry sLfm kuJ imMtF ivc KUh qoN skUl qy skUl qoN KUh qy af jfeIdf sI. jdoN sYNtr hYzmfstr mIitMg qy ipMz lKo ky bihrfm bulfAuNdf qF pMdrF vIh imMtF ivc phuMc jfeIdf sI. ies nvyN nvyN cwly ihMd sfeIkl dI iek bVI pRfblm sI ik iesdy phIaF dIaF qfrF bVIaF tutdIaF sn aqy cwkf ivMgf ho jFdf sI. keI vfr kwuqy vI Pyl ho jFdy aqy sfeIkl murmq krn vfly aqy pYNcr lfAux vfly Es vyly bhuq Gwt huMdy sn. pYNcr qF mYN afp eI lf lYNdf sF aqy hvf Brn leI pMp vI riKaf hoieaf sI. keI vfr ivrly sfeIkl svfr agoN ipCoN lMGdy iksy sfeIkl vfly qoN pMp mMg ky hvf Br lYNdy sn. iPr vI sfeIkl dI bVI bfdsLfhI sI. jy iksy nUM sfeIkl dy agy jF ipCy ibTf ky do cfr mIl iljfxf pY jy qF Auh bhuq KusL huMdf sI. sfeIkl qy kxk dy dfixaF dI borI rK ky nfl dy ipMz hfmd ivc cldI ckI qoN aftf iphf ky lY afeIdf sI. mYN ipClf kYrIar vI kfPI vDIaf lvfieaf sI aqy pkV vflf spriMg vI qF jf ipCy rKI borI jF koeI hor cIjL sfeIkl clFidaF izg 110 nf pvy. keI rsIaF nfl vI bMNh lYNdy sn. aFzy vycx vfilaF hYNzlF agy tokrIaF lvfeIaF hoeIaF sn. ieh tokrIaF lih vI jFdIaF sn aqy keIaF dy pkIaF lgIaF rihMdIaF sn. aksr iek bMdf sfeIkl clfAuNdf qy iek Auhdy ipClI kfTI qy bYtf huMdf aqy iek agy hYNzl Auqy. sLihrF ivc aksr mfpy do do iqMn iqMn bicaF nUM sfeIkl qy cVHf ky skUl Czx jfieaf krdy sn. irksLf vI AuhnF vyilaF dI bVI vzI svfrI mMnI jFdI sI ijs nUM iek clfAuNdf sI aqy do ivc bihMdy sn. keI vfr ipCy iqMn jxy vI aV ky bYT jFdy sn. mfrc ivc bicaF dy iemiqhfn ley aqy pihlI jmfq vfly bwcy dUjI ivc ho gey aqy kwcI vfly pihlI ivc. ieMj chuM jmfqF vfly ies pRfiemrI skUl ivc hux do jmfqF ho geIaF. ijs idn mIitMg qy jfxf huMdf, Es idn jF qF bicaF nUM CutI kr ky skUl bMd kr dyxf jF mnItr nUM kihxf ik bicaF nUM phfVy Xfd krfeI jfvy pr bwcy mnItr qoN kfbU nhIN afAuNdy sn. ies leI CutI krnI ijLafdf ibhqr huMdI sI. lg Bg byt dy ies ielfky dy iksy pRfiemrI skUl ivc vI do tIcr nhIN sn. ijs idn qnKfh lYx leI sYNtr hYzmfstr kol jfxf, Ed idn vI skUl bMd krnf pYNdf sI. aj mYN socdf hF ik ieh iks qrHF df skUl isstm qy ividaf pRxflI sI. skUl tIcrF nUM ikqy ey zI afeI Cfpf nf mfr lvy, bhuq zr huMdf sI. ey zI afeI avqfr isMG tIcrF Auqy bVf ruab aqy zr sI. buinafdI qOr qy ey zI afeI bI[ ey[ bI[ tI[ aiDafpk huMdy dn ijnHF ivcoN jo isnIar hox, AuhnF nUM ey zI afeI lf idqf jFdf sI. ienHF ivcoN eI ieh agy hfeI skUlF dy hYzmfstr lg jFdy sn. ipMzF dy sfry skUl izsitRkt borz dy aDIn sn aqy kuJ ky gOrimMt skUl sn. izsitRkt borz dy skUlF dy tIcrF aqy gOrimMt skUl dy tIcrF dI iek dUjy skUlF ivc bdlI nhIN huMdI sI. pRiemrI tIcrF qoN Auqy aqy bI tI tIcrF dy drimafn hor vI tIcr huMdy sn ijvyN ihMdI tIcr, pMjfbI tIcr, zrfieMg tIcr, KyqI bfVI tIcr, aYs vI tIcr, krfPt tIcr afid. pr bI tI tIcr dI bhuq tOhr huMdI sI ikAuNik Es ny bI[ ey[ krn qoN bfad bI[ tI[ kIqI huMdI sI ijs ivc dfKlf bVf aOKf imldf sI. iPr vI tIcr nfloN ptvfrI, Qfxydfr jF klrk df bhuq ruab mMinaf jFdf sI. dPqrF ivc jf ky tIcr nUM klrk dI kursI agy Kloxf pYNdf sI. klrk bYTf huMdf sI aqy tIcr Klo ky gwl krdf sI. bfkI srkfrI dPqrF ivc vI tIcr nUM loVINdf sqkfr Gt hI imldf sI. isrP Auh mfpy hI tIcr df sqkfr krdy sn ijnHF dy bcy Auhdy kol pVHdy sn. iek vfr bfpU afKx lwgf ik iksy vyly sfeIkl qy iProjLpur jf ky iek qyl df pIpf ipCy kYrIar (kfTI) qy bMnH ky lY af. mYN qyl df Biraf bMd pIpf sfeIkl mgr kYrIar qy rK ky spirMg nfl kws idqf. ajy sfeIkl clf ipMz KfeI Pymy kI lMG nihr df pul twipaf eI sF ijQy iek sVk mmdot nUM jFdI sI qy dUjI PfijLlkf nUM ik pYzl mfirdaF myry pYrF qy imwtI dy qyl dy iCty pYx lgy. mYN Auqr ky vyiKaf qF spirMg jo bVf mjLbUq sI, pIpy ivc KuB ky Es ny pIpy dy lwk ivc do morIaF kr idqIaF sn ijnHF nfl pIpy ivcoN kfPI qyl zulH igaf sI. myry kol koeI cfrf nhIN sI ik bfkI df qyl ikvyN bcfieaf jfvy. jy mYN hOlI sfeIkl qordf sF qF vI qyl zulH zulH pYNdf sI. ipMz ajy 12 mIl dUr sI aqy agoN byrIaF vflf KUh iqMn mIl hor agy sI. rsqy kcy qy Aucy nIvyN sn qy srkVy ivc AuGV duGVIaF zMzIaF sn. jd mYN aikaf Qikaf byrIaF vfly KUh qy phMuicaf qF qyl co co ky imtI dy qyl vflf pIpf lg Bg KflI ho cukf sI. aglI vfr pVHo:-pitafly vfly irsLqy dI kwuqy Jfk ikho ijhf sI jIvn?blbIr momI pitafly vfly irsLqy dI kwuqy Jfk-iksLq 34 111 srdIaF dIaF CutIaF Kqm hox ipCoN jd skUl KulHy qy mYN byrIaF vfly KUh qoN ipMz dy skUl nUM jf irhf sF. ikx imx ho rhI sI qy bdlvfeI kfrn kfPI TMZ vI sI. skUl aMdr jf ky mYN ieh mYN vyK ky hYrfn ho igaf skUl dI kfinaF dI kZI kMD aMdr bxy Cwpr qy sLorgVHIaF ny kbjLf kr riKaf sI. aMdr AuhnF dIaF KoqIaF qur iPr rhIaF sn qy AuhnF ny sfry skUl ivc ilwd kIqI hoeI sI ijs dI bo af rhI sI. sLor gVHIey ag dIaF DUxIaF bfl ky hQ syk rhy sn. iek bhuq KUbsUrq qy nOjvfn sLorgVHnI cfh bxf rhI sI. jd mYN AuhnF nUM dbkf mfiraf qy ikhf ik ieh qF srkfrI skUl hY qy qusIN iks nUM puC ky aMdr vVy ho. POrn sPfeI kro qy bfhr inklo ikAuNik skUl dy bwcy pVHn leI afAux vfly hn. ijs bolI ivc Auh jvfb dy rhy sn, Auh bolI myrI smJ ivc nhIN af rhI sI. Aus BrvyN srIr, KUbsUrq qy nOjvfn sLorgVHnI dIaF aKF BfvyN msqI nfl BrIaF hoeIaF sn pr zrdIaF mfrIaF kih ieh hI rhIaF sn ik eynI TMZ aqy vrHdy mINh ivc asIN ikQy jfeIey. eyny ivc sLfdI lfl dukfndfr EQy af igaf ijs ny disaf ik sLor gVHIey hr sfl X[ pI[ ivcoN pMjfb dy AuhnF ipMzF ivc sLorf kZx afAuNdy hn ijQy jLmInF ivc kwlr PYl irhf huMdf hY. Es ny AuhnF nUM smJfieaf ik ieh skUl hY, afpxIaF KoqIaF bfhr ikwkrF hyTf bMnH idE aqy afpxf itkfxf lBo. eyny ivc ipMz dy hor bMdy vI af gey ijnHF ny rl ky PYslf kIqf ik sLorgVHIey afpxIaF KoqIaF skUl dy aMdr nhIN zkxgy aqy CyqI qoN CyqI afpxIaF kfinaF qy srkVy dIaF JugIaF KVHIaF kr ky skUl ivcoN cly jfxgy. ijMny idn iehnF dIaF JugIaF nhIN bJdIaF, Eny idn rfq vyly TMZ kr ky ieh skUl dy Cpr hyT itk skxgy aqy pUrI sPfeI rKxgy. BfvyN TMZ qy mINh vD irhf sI pr sLorgVHIey bfhr inkl ky afpxIaF JugIaF bnfAux leI kfny vZx cly gey. nOjvfn sLorgVHnI JfVU dyx lg peI aqy mYN kursI myjL sfP krvf ky bwicaF dI hfjLrI lfAux lg ipaf. ikENik TMZ bhuq sI qy sLorgVHnI ny iek bfty ivc ag pf ky myry myjL lfgy rK idqI. bwcy vI ag sykx lgy aqy pVHfeI krn lgy. sLorgVHnI mUk njLrF nfl sB kuJ vyK rhI sI. lgdf sI ik Aus leI ieh sB kuJ nvF qy anoKf sI. ijMnf icr qk sLorgVHIaF dIaF JugIaF nf bxIaF, Eny idn AuhnF ny rfqF skUl aMdr kwtIaF. sLorgVHnI Kfxf, dfxf cOl afid islvr dy brqnF ivc skUl dy aMdr hI bxfAuNdI. lfgy vgdy KUh qoN pfxI dy GVy Br ilafAuNdI. Auh aksr myry vwl ivMhdI rihMdI qy mYnUM Auhdy koloN zr lgdf. keI vfr jd bwcy cly jFdy qF Auh myrI kursI lfgy af ky Klo jFdI. Auh iksy qrHF vI mihqy vflI mihk qoN Gt KUbsUrq nhIN sI pr mYN hYrfn sF ik Auh myrI kursI lfgy af ky ikAuN Klo jFdI sI. myry vl bfr bfr ikAuN vyKdI sI. mYnUM AusdI jLbfn nhIN afAuNdI sI qy nf hI kdy Auhny koeI bol mUMhoN bfhr kiZaf sI. isrP njLrF dI jLbfn hI gwlF kr rhI sI. kuJ hPiqaF ivc jd skUl dy nfl hI AuhnF dIaF JugIaF KVHIaF ho geIaF qy Auh afpxf itMz POVf cuk ky afpxIaF JugIaF ivc lY gey pr idn vyly sLorgVHIey sLorf iekTf krn leI afpxIaF ikafrIaF bxfAuNdy aqy Auh myry kol skUl ivc af ky Klo jFdI. myrf hOslf nf pYNdf ik iehnUM skUl ivcoN clI jfx leI khF. mYnUM byruK vyK ky jy Auh clI vI jFdI qF bfhr KVHI rihMdI. ipMz ivc crcf sLurU ho geI ik sLorgVHnI mfstr qy mrdI hY. mfstr dI kursI lfgy KVHI rihMdI hY. ipMz dy nOjvfn muMzy af ky AuhnUM mKOl qy itcrF krdy pr Auh bs muskrf CzdI. AuhdI colI AucI hox kr ky AuhdI DuMnI qy iZz idsdf rihMdf qy AucI GgrI pihnx kr ky gol qy guMdIaF ipMnIaF vI bVIaF afkrsLk lgdIaF. myrf jIa krdf ik iehnUM khF ik qUM vI bfkI bwicaF dy nfl kfiedf lY ky pVHnf sLurU kr dyy pr ieh gwl myry mUMh ivcoN bfhr nf afeI. jdoN kdI Auh KoqIaF cfrn clI jFdI qF sfh sOKf afAux lgdf. ies Gtnf qoN keI sflF bfad jd iek sLfm mYN, kulvMq isMG ivrk qy sMq isMG syKoN jlMDr ivrk dI koTI agy sYr kr rhy sF qF syKoN aOrq dI iPlfsPI bfry dws irhf sI ik aOrq vrHn qy afeI bdlI vrgI huMdI af. ijvyN bdlI vrHn ligaF ieh nhIN ivMhdI ik Qly phfV, diraf, jMgl, smuMdr, bMjr mYdfn hY jF Kyq hY, Auh vrH hI pYNdI hY. eysy qrHF jdoN aOrq vI iksy qy vrHn qy afAuNdI hY qF Aumr, Drm, vzf, Cotf, ruqbf, sfk, skIrI, amIr, grIb, cMgf, mfVf kuJ nhIN ivMhdI. 112 1954 dIaF grmIaF sLurU ho geIaF sn jd joDpur vfly prkfsL jMmU qoN pqf lwgf ik myrI ies skUl ivcoN bdlI ho rhI sI. mYnUM abohr, mlot aqy PfijLlkf sB pfisaF qoN pMdrF vIh mIl dI dUrI qy pYNdy srdfrF dy iek ipMz murfd vflf dl isMG dy imzl skUl ivc pMjfbI tIcr lfieaf jf irhf sI qy AuhnUM ies skUl ivc antryNz pRfiemrI tIcr dI nOkrI iml rhI sI. mYN KusL sF ik iek qF mYN pRfiemrI skUl ivcoN inkl ky imzl skUl ivc clf jfvFgf, dUjy myrI qnKfh 60 rupY qoN vD ky iek dm 80 rupeIey ho jfvygI. AuhnF idnF ivc Qfxydfr dI qnKfh vI sO qoN Qly eI huMdI sI. pr eynI qnKfh ivc gujLfrf krnf bVf sOKf sI ikEuNik Krcy Gwt qy ssq bhuq sI. iek rupY df cfr jF pMj syr duD af jFdf sI, dysI iGE vI iek rupY jF svf rupY df syr af jFdf sI. aftf swq aT rupy df mx pwkf sI. prkfsL kihx lwgf ik mYN ieh skUl Czx qoN pihlF murfdvfly vflf skUl jf ky vyK afvF ik ikho ijhf hY, jy psMd nf afvy qF ierfdf bdl lvF. Auh ipCoN myrf skUl vyK lvygf qy bwicaF nUM pVHFdf rhygf. myrI mF qF kih rhI sI ik dUr dy awsIaF nfloN sfnUM ipMz dy 60 eI cMgy af pr mYN murfdvfly jfx df mn bxf ilaf. bws PV ky mYN PfijLlkf af igaf qy af ky Brf nUM sfrI gwl dsI qy murfdvfly ipMz df rfh puiCaf. Es disaf ik abohr dy rfh ivc iek ipMz inhfl KyVy df awzf afAuNdf hY, EQoN Auqr ky rfh ivc bfgVIaF dy ipMz afAuxgy, iek sLfied vjIdpur qy iek hor. Auh dovyN ipMz lMG ky agy iek sUaf afAuNdf hY qy sUey pY ky agy kuJ mIlF qy ipMz murfdvflf dl isMG hY. rsqf ryqlf hox kr ky sfeIkl iljfx df koeI Pfiedf nhIN hY. grmI bhuq sI pr mYN syT dOlq rfm dIaF abohr nUM cldI bws PV ky inhfl KyVy Auwqr ky bfgVIaF dy ipMzF vwl nUM ho quiraf. rfh ivc koeI bMdf idKfeI nhIN dy irhf sI. iek bfgVIey qo murfdvfly dy rfh bfry puiCaf qF kihx lwgf ary sIKVy ieDr khF iPr rhf hY qy koeI jfxkfrI nf idqI. ijvyN ikvyN mYN sKq grmI ivc do ipMzF df pYNzf kr ky sUey qk phuMc igaf. ipafs bhuq lwgI hoeI sI, rwj ky sUey df pfxI pIqf. ajIb gwl sI ik dUr dUr qk vIrfnI qy itwby eI sn. mukml cup cF sI. nf bMdf nf bMdy dI jLfq. mYN mn ivc soicaf ik iek vfr ipMz vyK afvF pr eyQy tIcr nhIN lgFgf. aKIr murfdvflf af igaf. sUey dy kMZy qy skUl dI pkI iemfrq bx rhI sI. skUl dy aMdr igaf qF EQy koeI vI nhIN sI. sUey dy pul qy iek lMmy kwd df bMdf vyiKaf qF afpxy bfry disaf qF kihx lgf myrf nF krqfr isMG hY, mYN ipMz dI pMcfieq df mYNbr hF. clo Gr cldy hF. afpxy Gr ly igaf. ikly vrgy Gr dy drvfjLy agy swjy Kwby bYTkF qy ivcHkfr eyzf vzf drvfjLf ik AUT vflf gwzf iswDf aMdr ivhVy ivc af jFdf sI. grmI kr ky aMdr bMidaF nUM iCVkfa krn qy lf idqf. kwcI lwsI kwc dy glfsF ivc af geI. iPr bfhr ivhVy ivc vzy vzy mMjy zfh idqy qy vDIaf drIaF, cfdrF, Kys qy srHfxy mMgvf ky ivCvf idqy. bhuq ijLafdf afdr mfn nfl mYnUM bYTx leI ikhf igaf qy iek nOkr nUM guslKfny ivc pfxI dIaF bfltIaF qy qOlIaf rKx df hukm dy idqf. pfxI BfvyN grm sI ikENik ipMz ivc CpV df pfxI vriqaf jFdf sI aqy pIx vfly pfxI leI qIjy idn iJEr cVHdf sI. mYN nhf Do ky qro qfjLf ho igaf aqy ivCy mMjy qy af ky bYT igaf. grmI hfly vI kfPI sI. Auhny do bMidaF dI izEtI lf idqI ik Auh mYnUM pKf Jwlx. krqfr isMG ny ipMz bfry dwsxf sLurU kIqf ik ies ipMz ivc iqMn iqMn sO GumF jLmIn vfly keI srdfr hn jo bVy sOKy hn. afpxIaF jIpF qy trYktr hn. keIaF dI keI keI hlF qy AUTF dI vfhI hY. ipMz dy bhuqy lok bVI sOKI rotI KFdy hn. ipMz df iek muaqbr afgU jQydfr vFZy igaf hoieaf sI qy srpMc mwl isMG vI Gr nhIN vrnf mYN rfq srpMc mwl isMG dy Gr rihxf sI ijQy hr afieaf igaf aPsr rihMdf sI. krqfr isMG ny ipMz dy imzl skUl ivc pVHFdy ieko iek tIcr hMs rfj sLrmf nUM muMzf Byj ky bulf ilaf. hMs rfj vYsy qF bI[ey[ sI pr antryNz tIcr sI ijs nUM CutIaF ivc tryinMg lYx leI jfxf pYNdf sI. mYnUM vyK ky AuhdI KusLI dI koeI hwd nf rhI qy kihx lgf ik qusIN svyr qoN skUl sMBflo qy mYN tryinMg lYx jfxo lyt ho irhf hF. imzl skUl ivc aT jmfqF iek tIcr. mYN ikhf ik mYN qF skUl vyKx afieaf, hfly jfien nhIN krFgf. mYN pihly skUl df cfrj vI ajy nhIN Cizaf. hMs rfj qy krqfr isMG qrly dI hwd qIk kihx lgy ik mYN svyry skUl jfien kr lvF ikENik ies dUr durfzy ipMz ivc koeI tIcr nhIN afAuNdf sI. jy afAuNdf sI qF cfr idn rih ky clf jFdf sI. hux mYnUM smJ afeI ik mYnUM bgYr iksy arjLI pwqr dy ies skUl ivc klfsIkl aYNz vrnYkUlr tIcr df 113 inXukqI pwqr ikvyN iml igaf sI. ipMz df muaqbr jQydfr ielfky dy izsitRkt borz dy mYNbr nUM nfl iljf ky izsitRkt ienspYktr afP skUl s[ sfDU isMG nUM imilaf sI aqy bVf jLor dy ky ikhf sI ik asIN borz dy kihx qy ipMz ivc imzl skUl dI pkI iemfrq bxf idqI hY pr sfnUM tIcr vI idE. jy koeI tIcr EQy afAuNdf sI qF kuJ idn rih ky Bwj jFdf sI. mYN krqfr isMG nUM ikhf ik jy mYN ieh imzl skUl jfien kr lYNdf hF qF rhFgf ikQy. rotI ikQoN KfAUNgf. eyQy qF koeI hotl jF Zfbf vI nhIN hY. Auh kihx lwgf ik iesdI koeI iPkr nf kro. quhfzI irhfiesL df bhuq aflf ieMjLfm srpMc mwl isMG dy Gr hovygf. nuwkr vflI bYTk ivc quhfzf Auqfrf hovygf. iqMny tfeIm rotI Auhdy GroN pk ky afieaf krygI. srkfr dI qnKfh dI AuzIk nf kirE, qnKfh quhfnUM pMcfieq vwloN imlygI. jo srkfr dI hovygI, Auh vI quhfzI pr sfzy pCVy ipMz dy muMizaF nUM ividaf df cfnx dy idE. Es rfq krqfr isMG ny ijhVI syvf kIqI, Auh aj qk vI nhIN BwulI. srdfr krqfr isMG kihx lwgf ik Auh aimRq Ck ky akflI bx igaf hY aqy pIxI Cz idqI hY ies leI dfrU nhIN ipaf skdf. jy mYN pIxI hovy qF mMgvf idMdf hF. mYN nFh kr idqI. coiGaF vflIaF dysI iGE nfl copVIaF rotIaF. dfl ivc qrdf iGE, icwbVF qy imrcF dI dysI iGE ivc qVkI ctxI, imrcF df afcfr qy kwty gMZy. rotI ipCoN imTIaF syvIaF qy dysI iGE ivc kwutI cUrI. pfxI dI QF duD aqy rfq nUM vI myry srHfxy kVy vflf kVHy duD df Biraf glfs ijs Auqy mlfeI dI qih jMmI hoeI sI, rK idqf. svyr dy nfsLqy ivc prOTy ijnHF qy qfjLf mKn, dysI iGE ivc qly qfjLf itMizaF dI sbjLI, dhIN df kOlf qy coNdy iGE dI cUrI sI. iPr krqfr isMG mYnUM skUl lY igaf qy aTF jmfqF dy ieko mftr qy hwYz mfstr hMs rfj ny skUl dI pryar qoN bfad ividafrQIaF nfl myrI jfx pihcfx krvfeI. keI bwicaF dy mfpy vI mOjUd sn. mYN kflj ivcoN inkilaf KUbsUrq jvfnI ciVHaf muMzf Es skUl dy ividafrQIaF nUM hIro vFg lg irhf sF. mYN kpVy vI bhuq vDIaf pfey hoey sn. nMgIaF lwqF, kiCaF qy sfdf lMmy kuViqaF ivc pToiraF vrgy inrCl keI muMzy kwd ivc myry nfloN vI Aucy lgdy sn. hrnyk srf jo bfad ivc biTMzy df aYs[ aYs[ pI[ bixaf, EdoN eyQy CyvIN ivc sI. mnimhr isMG jo igafnI jLYl isMG df Bfxjf sI, Auh vI eysy skUl dI CyvIN jmfq ivc sI qy ipCoN aYm[ bI[ bI[ aYs[ kr ky zfktr bx igaf sI. igafnI jI sfl ivc iek vfr afpxI BYx nUM imlx leI murfdvfly jLrUr afAuNdy sn qy skUl dI ivjLtr buk ivc afpxy rImfrks ilK ky jFdy. mYN igafnI jI nUM idwlI ajIq isMG aYm[ pI[ dy PlYt ivc iek vfr iml cukf sF. mfstr hMs rfj ny ikhf ik ieh nvyN tIcr quhfnUM pMjfbI, sosLl stzI qy KyqI bfVI dy sbjYkt pVHfieaf krngy. hYrfnI ies gwl dI sI ik aT jmfqF nUM ieko vyly iek tIcr leI pVHfnf ikMnf musLkl sI. ies leI do do jmfqF df gruwp bxf ky AuhnF nUM ilKx leI kuJ kMm dy idqf jFdf sI. mYN hMs rfj nUM ikhf ik mYnUM ieh skUl jfien krn leI socx df mOkf idE. Auh kihx lwgf ik ieh ipMz sVkF qy ryl qoN bhuq dUr hY pr lok bhuq cMgy, syvfdfr qy afigafkfr hn. jy gruwp bxf ky sLfm nUM bwicaF nUM pVHfEgy qF mfpy itAUsLn dy pYsy vKry dyxgy. duwD dhIN dI eyQy prvfh nhIN hY. ryqly qy imwtI nfl Bry rfh lMG ky iek vfr eyQy afAuxf hI musLkl hY iPr eyQy idl lg jFdf hY. s[ krqfr isMG ny ipMz coN iksy df trYktr mMgvfieaf jo mYnUM inhfl KyVy dy azy qy Cz igaf. azy qy mYnUM myry nfl kflj ivc pVHdf mihl isMG iml igaf jo ies ielfky df ptvfrI lg igaf sI. Auhny irhfiesL PfijLlkf rKI hoeI sI. jdoN mYN disaf ik mYnUM murfd vfly lYNgUeyj tIcr dI nOkrI iml geI hY qF kihx lwgf ik jfien kr lY. murfdvflf myry aMzr qF nhIN pr ies dy nfl lgdy bhuq ipMz myry aMzr hn ijnHF ivc ijLafdf ipMz bfgVI cODrIaF dy hn. ieh bfgVI bVy isDy sfdy, KulHIaF jLmInF dy mflk hn aqy trYktr rKdy hn. Kfx pIx dy bhuq sLukIn hn aqy srkfrI mulfjLmF nUM rwb smJdy hn. abohr df ieh ielfkf sfry ihMdosqfn ivc sB qoN vzI kpfh dI mMzI hY aqy ies ielfky ivc mflitaF aqy sMqiraF dy bhuq bfg hn. PfijLlkf af ky sfrI gwl bfq Brf BrjfeI nUM dwsI qy AuhnF ny slfh idqI ik mYN ies ipMz ivc nOkrI jfien kr lvF. Brf dI bdlI vI abohr lfgy pYNdy iek sO 114 eykV dy srkfrI Pfrm qy ho rhI sI ijQy rihx leI koTI qy nOkr cfkr vKry sn. Brf kihMdf ik CwutI vfly idn mYN AuhnF kol Pfrm ivc af jfieaf krF. AuhnF dI slfh mMn ky mYN gudVZMzI af ky skUl df cfrj prkfsL jMmU nUM dy idqf. jd dy bsqI tYNkF vflI vfly s[ joigMdr isMG qy pitafly vflI nrs kuVI gulbdn kOr (aslI nF nhIN) dy Brf s[ gurbcn isMG sfzy byrIaF vfly KUh qy sfzI jLmIn vyK qy myry mF ipE nUM iml ky gey sn, vwloN irsLqy dI hF jF nFh df koeI jvfb nhIN sI afieaf. bfpU ny AuhnF dI bVI syvf kIqI sI. mYN mmdot jf ky zfk cYWk kIqI ijs ivc pitafly qoN iek icTI sI ijs ivc iliKaf sI ik pihlF pitafly vwl jLmIn bdlx df kMm sYtl kr leIey, iPr irsLqf pwkf krn dI gwl krFgy. mYnUM lwgf ik mYN AuhnF dI afs qy pUrf nhIN Auqr irhf, ies leI ies irsLqy dI kwuqy Jfk Cz dyxI cfhIdI hY. pr pitafly Aus kuVI dI vyKI iek Jlk myry mn ivcoN jFdI nhIN sI. AuhnF df insLfnf nrs kuVI leI myrI ipMzF dI skUl mfstrI aqy byt dI jLmIn qy kfinaF dIaF JugIaF nhIN sn. KYr mYN ies soc df Kfqmf kr idqf qy jUn 1954 dy aMq ivc murfdfvflf dl isMG skUl jfien kr ilaf. srpMc s[ mwl isMG dy bhuq KulHyu Gr dI nukr qy rihx leI mYnUM bYTk iml geI. myrI syvf pfxI leI mwl isMG ny iek bMdf lf idqf. jdoN mYN skUloN afAuNdf qF Auh myry pYrF ivcoN myry bUt Auqfrdf. iPr kosy pfxI nfl myry pYr DoNdf qy prny nfl pYr sfP krdf. srHoN df qyl mldf. bYTk dy bfhr QVHy qy do vzy mUVHy qy kuJ Coty mUVHy pey huMdy, vzy mUVHy rojL (nIl gAU) dI KLwl nfl mVHy hoey sn qy Coty imrg dI Kwl nfl. rojL (nIl gAU) dI KLwl nfl mVHy hoey iek mUVHy qy s[ mwl isMG bihMdf qy dUjy qy mYN. bfkI dy mUiVHaF qy kuJKfs lok af ky bihMdy pr bhuqy lok QVHy qy BuMjy eI bYT jFdy. s[ mwl isMG gwl bhuq Gwt krdf sI qy bfdsLfh qbIaq df mflk sI. Auh Doqf hoieaf cfdrf bMnHdf qy Auqy kuVqf pfAuNdf. kdI kdI kuVqf pfjfmf vI pf lYNdf. sLfm nUM dfrU pIx qoN pihlF Auh afpxI donflI rPl lY ky isLkfr Kyzx jFdf aqy ijs idn koeI iqwqr jF KrgosL hQ nf afAuNdf qF Auhdy nOkr Gr ivc pflIaF murgIaF ivcoN kukVI jF kukV Jtkf lYNdy. bYTk dy aMdrvfr Gr vwl nUM cuLlHy bxy hoey sn ijQy nOkr msfly rgV ky murgy jF isLkfr dy sfP kIqy mIt nUM BuMndy. Bujdy msfly dy qVky aqy mfs irJx dI KusLbU bfhr sfnUM QVHy qy mUiVHaF qy bYiTaF nUM afAuNdI. irJdy msfly ivc pfxI Czx qoN pihlF BonI dy tukVy sfnUM QflI ivc rK ky lUn imrc cYwk krn leI Kvfey jFdy. s[ ml isMG dy aMdrly Gr dI rsoeI ivc mIt nhIN bx skdf sI. sLfmF nUM aksr s[ mwl isMG afpxI GoVHI qy cVH ky isLkfr Kyzx jFdf qy mYnUM vI ipCy ibTf lYNdf. keI kdI mYN clf jFdf pr AuhI tfeIm mYnUM Auhdy cOQI ivc pVHdy muMzy bldyv nUM pVHfAux df huMdf sI jo bVf afigafkfr sI. jd qk mYN Auhdy muMzy nUM pVHf ky ivhlf huMdf qd qk mwl isMG vI kuJ nf kuJ isLkfr kr ky lY afAuNdf. nOkr glfs Do ky myjL qy rK idMdy. jy ipMz ivcoN brP iml jFdI qF Auh vI mMgvf lYNdy qy sulPy dI lft vrgI dysI dfrU ivc brP qy golI vflf bwqf pf ky pINdy. mwl isMG BfvyN rwj ky dfrU pINdf pr mYN AuhnUM kdI bhuqf sLrfbI huMdf nhIN vyiKaf sI. Auh ibnF mqlb boldf nhIN sI. iksy vI afey gey dI gwl df jvfb bVf muKqsr idMdf sI. Aus df prBfv myry Auqy hfvI huMdf jf irhf sI. Auh myry aqy Kfx pIx, afrfm aqy ibsqry df eynf ijaLfdf iKafl rKdf sI ik mYnUM aihsfs huMdf ik ijMnI myrI syvf ho rhI hY, mYN iesdy kfbl nhIN hF aqy jF iehnF srdfrF dy ipMz df tIcr hox kr ky kIqI jf rhI hY. jy kdI s[ mwl isMG nUM bfhr jfxf pY jFdf qF srdfrnI mwl isMG Kud af ky mYnUM bYTk ivc af ky puCdI ik mfstr jI iksy cIjL dI kmI qF nhIN hY. iek gwl jLrUr kihMdI ik myry muMzy dy iZz ivc vI cfr aKr pf idE ikqy iehdI vI jUn bdl jfvy. srdfrnI dI gwl sux ky lgdf ik ik vfikaf eI ijMny ku aKr myry iZz ivc jf cuky sn, ijvyN Auh bymuwly nhIN sn. kdI kdI mYnUM imlx leI myry dosq jfgIr, BuipMdr, pRIqm jF sfzy ipMz dy lMbrdfr Kym isMG df BqIjf gurcrn vI lBdy lBFdy murfdvfly af myry kol af jFdy. srpMc mwl isMG AuhnF dI vI rwj ky syvf krdf. murfdvfly dy afs pfs dy ipMzF dy muMzy jo pMjvIN qoN agy sn, vI murfdvfly hI pVHn hI aONdy sn. mYN keI lfgly ipMzF ijvyN GiVafxf, krmpwtI, mohlF, kMDvflf hfjLr KF, rwqf KyVf, DrFgvflf qy kuMzl afid ivc gyVf mfr cukf sF. kuJ ipMz alftIaF dy sn qy kuJ lokl srdfrF dy. 115 grmIaF dIaF CutIaF hox vflIaF sn ik pRIqm mYnUM sfeIkl qy imlx igaf, kihx lwgf ik afpF sfeIklF qy bIkfnyr nihr dI ptVI qy myry ipMz vwl nUM cldy hF. rfh ivc jd dIp isMG vfly ipMz df pul afieaf qF mYN pRIqm nUM ikhf ik bIkfnyr nihr dy eysy pul qy pYNdy ipMz ivc mihk dy ipE cMnx isMG nUM jLmIn alft hoeI sI, pqf eI kr clIey. puC puCf ky AuhnF dy Gr phuMcy qF mihk pyky afeI hoeI sI. iek do ZfeI sfl df jvfk jIhdy isr dy vfl mMuny hoey sn, BuMjy Kyz irhf sI qy iek bwcf Auhdy pyt ivc sI. mihMgf Auhdf Brf pihlF nfloN kfPI vzf ho igaf sI qy ipE nfl KyqI krdf sI. mihk dI mF mr cukI sI. mihk ny iek vfr myry nfl aKF imlfeIaF qy iPr mYN AuhdIaF aKF nm huMdIaF vyKIaF ijvyN kih rhIaF hox, “myrI cVHdI jvfnI dy hfxIaf, qUM ikzf sohxf qy jvfn inkilaf hYN. quUM ikMny mihMgy qy KUbsUrq kpVy pfey hoey hn. vyK lf mYN qF kbIldfr bx geI hF. qUM hux iksdf ieMqjLfr kr irhf hYN?” Auh bhuq bhfdr inklI ik Auhny afpxy plkF zky hMJU afpxIaF aKF ivcoN ikrn nf idqy ik mqy ikqy ieh jwg AuhnUM imhxf nf mfry. cfh pIx ipCoN mYN Auhdy muMzy nUM isr plos ky do rupY idqy qy afpxy sfeIkl lY ky nihr qy af gey. iek GMty aMdr KfeI Pymy kI qy Jok tihl isMG rylvy stysLn dy ivcHkfr pYNdI pRIqm dI jLmIn ivc bxy koiTaF ivc af ky mMijaF Auqy bYTy hI sF ik myry mn dI avsQf nUM smJidaF pRIqm ny myry agy dysI dfrU dI pihly qoV dI boql ilaf ky rK idqI. asF iek iek qkVf hfVf ieko zIky pI ilaf. mfrc 1951 qoN bfad mihk nUM vyKx qoN bfad bhuq Audfs sF. dUjf hfVf pf hI irhf sF ik pRIqm qy Auhdy Coty Brf ny kuwkV PVidaF ryzIE jlMDr df idhfqI progrfm afn kr idqf ijQy gfxf cwl irhf sI “puC myrf hfl kdI af ky myry hfxIaf qyry ipCy roNdIaF ny aKIaF inmfxIaF. mYN bgYr pfxI pfieaF bldI lft vrgf Gr dI sLrfb df dUjf hfVf afpxy hlk aMdr sut ilaf. husYnI vfly hYz qoN sqluj diraf dI ihwk pfV ky kZI bIkfnyr nihr jo sfzy koloN kuJ ivQ qy vg rhI sI, qy kuJ mIl agy jf ky iesy nihr dy kMZy vsy iek Coty ijhy ipMz ivc sucy ipafr dy arQ lBx vflI muitafr dy hMJU plkF ivc af ky sdf leI ruk gey sn. aglI vfr pVHo:-ivafh leI mn bnfAuxf ikho ijhf sI jIvn?blbIr momI 416-949-0706 iksLq 35:- puls aPsr dI lVkI nfl ivafh pRIqm dy KyqF ivc bxy koiTaF ivcoN jdoN asIN svyry AuTy qF rfq ijLafdf dysI sLrfb pIx nfl isr bVf Bfrf sI qy AultI afAux nUM krdI sI. Xfd nhIN sI ik rfq rotI KfDI vI sI ik nhIN KfDI sI. ibsqiraF coN AuT ky rfh ivc ikwkr nfloN dfqnF BMn ky dfqn krdy krdy bIkfnyr nihr qy af gey ijQy nihr df pfxI mihk dy hux vfly pyky ipMz vwl nUM jf irhf sI. mn dI bycYnI kfrn jIa krdf sI ik nihr ivc Cfl mfr ky jIvn df aMq kr ilaf jfvy. mihk nUM imlx jfx dI koeI jLrUrq nhIN sI aqy kwl dI imlxI ny myry idl dy Kloqy pfxIaF ivc hlcl mcf idqI sI. hux Auh ivafhI vrI sI, Gr bfr qy bwicaF vflI sI, AusnUM imlx dI koeI loV nhIN sI. dUjy pfsy mn afKdf ik iPr vI Aus nfl bcpn dIaF bfhF gloN lihMidaF cVHdI jvfnI dy idnF ivc Auhdy nfl pihlf pihlf ipafr hoieaf sI. bfad ivc BfvyN bMdf iksy vI hYsIaq qy puj jfvy pr pihlf ipafr aqy bcpn dy dosq ijLMdgI ivc kdy nhIN Bwuldy. rFJf vI qF hIr dy ivafh ipCoN AuhnUM imlx leI Auhdy shurIN clf igaf sI qy dohF ivc mulfkfq vI hoeI sI. 116 pRIqm vI cwup cwup sI qy myry mn dI hflq nUM smJ irhf sI. Es myrI KfmosLI nUM qoVn dI koisLsL kridaF ikhf ik awj df kI progrfm hY. iProjLpur cwlxf hY jF gudVZMzI byrIaF vfly KUh nUM. mYN ikhf ik aj iProjLpur BuipMdr kol cldy hF. vfps koiTaF ivc af ky asIN lwsI pIqI. nhf Do ky iqafr hoey qy iPr aMb dy afcfr qy dhIN nfl prOiTaF df nfsLqf kIqf aqy sfeIkl lY ky iProjLpur CfAuxI ivc BuipMdr dI koTI 5 mfl roz qy af gey. kudrqI BuipMdr Gr hI iml igaf. pRIqm ny kwl vflI sfrI gwl BuipMdr nUM dws idqI ijs nUM sux ky BuipMdr kihx lwgf cMgf hoieaf iek vfr iml ky mn dI murfd pUrI ho geI. hux agoN qoN kdy imlx dI loV nhIN hY. dopihr dI rotI asIN BuipMdr dy Gr KfDI. kuJ GMty KulHI koTI dy zrfieMg rUm ivc afrfm krn dI slfh bxI pr mYnUM nINd nhIN af rhI sI. Auh do ku GMitaF leI sON gey qy mYN AuT vzy kmry dI iek nukry bYT ky khfxI ilKxI sLurU kr idqI ijs df nF sI “jLKm iPr AucV gey”. jd qk Auh AuTy, mYN khfxI ilK idqI sI. ies khfxI ivc mYN pitafly vfly irsLqy dy bxy iKaflF dy mihl, mihk nUM iml ky mn ivc pYdf hoeI bycYnI nUM kflj dI kflpink pRymkf dy nF aqy QF bdl ky bVI kruxfmeI qy idl nUM DU pfAux vflI sLYlI ivc khfxI ilK idqI. ies khfxI ivc aDf swc qy aDI klpnf sI. khfxI bhuq lMmI sI pr mYN ieko bYTk ivc ilK ky rwK idqI ikAuNik vlUMDry mn dI hnyrI idmfg nUM cVHI hoeI sI. ies khfxI ny myrI ijLMdgI ivc keI rMg ivKfey. anykF kuVIaF ny ies khfxI nUM afpxy mn dI vydnf aqy myry mn dI vydnf nfl joV ky mYnUM hIro bxf idqf. 1959 ivc jd myrI khfxIaF dI pihlI ikqfb “msfly vflf GoVf” ihMd pbilsLrjL dy mflk qy pfrKU sLfier pRo: mohn isMG ny jlMDr ivc CfpI qF ieh khfxI pRQm sQfn qy CpI sI. ies qoN pihlF ieh khfxI kuJ rsfilaF ivc vI Cp cukI sI qy pfTkF ny ies khfxI nUM idl nUM DU pfAux vflI iek jLbrdsq khfxI disaf sI. bhuq kuVIaF dIaF ies khfxI bfry mYnUM icTIaF afeIaF. Auh puCdIaF ik khfxI dI nfiekf cMdf ikQy sI. pRo: gurcrn isMG ny pitaflf vflf irsLqf tutx dy gusy ivc af ky ilKI ies khfxI nUM “bdlf lAU” khfxI ikhf. blvMq gfrgI ny kwcI khfxI qy kulvMq isMG ivrk ny suMdr vfrqk ijs df ivsLf gMBIr nhIN sI. sLfmIN pRIqm qF afpxy ipMz nUM muV igaf qy mYN qy BuipMdr jfgIr qy sohn lfl moihq nUM imlx leI bsqI kMboaF vfl nUM cwl pey. BuipMdr sfeIkl clf irhf sI qy mYN zMzy agy bYTf sF. jdoN asIN zfkKfny vflI glI ivcoN lMGy qF afpxy Gr dy bfhr vzy gyt agy bYTI cfcI cMnn deI pKI Jwl rhI sI. asF sfiq sRI akfl bulfeI qF bVI KusL hoeI qy kihx lgI bVI dry bfad imilaf eNy. sB suK sFd af. aMdr lY geI qy sfzy leI isLkMjvI bnfAux lwgI. nfl eI gwlF krI jfvy qy puCI jfvy ik mYN hux kI krdf hF. vfhI krn lg ipaf hF jF iksy nOkrI qy lwg igaf aF. mYN ikhf cfcI mYN abohr vwl iek imzl skUl df hYzmfstr lwg igaf hF aqy nfl nfl prfeIvyt pVHfeI kr irhf hF. bhuq KusL hoeI qy kihx lgI ivafh myQoN puC ky krfeIN. sfzI irsLqydfrI ivc bhuq kuVIaF hn. nfl dI buDvfrF vflI glI ivc eI sfzf iek Qfxydfr irsLqydfr bdl ky afieaf ey. AuhdI vzI kuVI bVI sohxI qy ivafhux vflI af. jdoN khyN kuVI afpxy Gr bulf ky ivKf vI idaFgI. BuipMdr kihx lwgf mfsI kuVI vyKx ivc kI hrj af. dws kdoN afeIey qy nfly asIN afpxy Gr vI afpxy mF ipE nfl slfh kr leIey. cfcI kihx lgI hux ijs idn qusIN afey qF mYnUM pihlF dws jfieE, qusIN qur iPr ky af jfieE qy mYN AuhnUM bulf lvFgI. kuVI nUM koeI pqf nhIN hovygf ik qusIN kOx ho? asIN hF kr idqI qy isLkMjvI pI ky jfgIr vwl cly gey. Auh jFidaF nUM afpxy lfgy pYNdI jLmIn vfly KUh qy igaf hoieaf sI qy asIN AuhnUM imlx leI EQy cly gey. jfgIr kihx lgf ik mYN bI[ tI[ ivc dfKlf lYx dI koisLsL kr irhf hF. moihq vI hux vflI nOkrI Cz ky bI[ tI[ krn murfdfbfd jf irhf hY. iProjLsLfh lfgy pYNdy ipMz iewtF vflI df jfgIr isMG jo moihq df klfs PYlo sI, murfdfbfd qoN bI[ tI[ kr ky mfstr lg igaf hY. jfgIr hYrfn vI sI qy KusL vI ik mYN pihlF antryNz tIcr qy iPr klfsIkl aYNz vrnYkUlr tIcr lwg igaf sF qy do sflF bfad mihkmy ny mYnUM E[ tI[ df srtIiPkyt dy dyxf sI qy mYN pky ho jfxf sI. mYnUM koeI tryinMg krn dI loV eI nhIN pYxI sI. asIN jfgIr nfl cfcI cMnx deI nfl hoeI irsLqy dI gwl vI dws idqI. Es rfq mYN qF jfgIr kol hI rih ipaf qy BuipMdr 5 mfl roz nUM clf igaf. mYN BuipMdr nUM ikhf ik mYN svyry byrIaF vfly KUh nUM clf jfvFgf aqy myrI khfxIaF vflI kfpI qyry Gr rih geI hY. mYN jdoN afieaf lY lvFgf. rfq mYN qy jfgIr ny isLmlf tfkI ivc anfrklI ipkcr vyKI ijs df hIro prdIp kumfr sI. svyry jfgIr qy Auhdf vzf Brf 117 imlKf isMG kihx lgy ik asF jLItr trYktr qF KrId ilaf hY qy hux sfzy kol trflI KrIdn leI pYsy nhIN hn. jfgIr nUM pqf sI zfkKfny vflI glI ivc jo zfkKfnf hY, EQy myry Kfqy ivc do hjLfr rupY jmHF hn jo myry ipE ny myry ivafh leI rKy hoey hn. imlKf isMG ny ieh rkm AuDfr lYx leI ikhf qy mYN ikhf ik bfpU nUM puC ky dy skdf hF. AuhnF idnF ivc ieh rkm bhuq vzI gwl sI. jfgIr hurF ny abohr vwl alft hoeI jLmIn iksy nfl bfhmI qbfdlf kr ky abohr lfgy KyVy ipMz ivc alft hoeI jLmIn df krmU vfly iksy nfl bfhmI qbfdlf kr ilaf sI. krmU vfly AuhnF nUM 300 eykV dy krIb jLmIn iml geI sI. ies islisly ivc s[ hrbMs isMG amIrKfs sfzy nfl jf ky mdd kIqI sI. abohr ivc Auhdf iek irsLqydfr jLYldfr lwgf hoieaf sI. ies jLYldfr df dPqr gAUsLflf roz qy goibMd gVHIey srdfrF dI nwukr vflI iblizMg ivc sI. mYN sfeIkl Bjfieaf qy GMty ivc byrIaF vfly KUh qy af igaf. mF puCx lgI ik CutIaF qF kuJ idn pihlF ho geIaF sn qy mYN ikDr clf igaf sF. mYN mihk vflI gwl lko leI aqy disaf ik iProjLpur clf igaf sF. nfly bfpU nfl jfgIr nUM do hjLfr rupY trflI lYx leI AuDfry dyx bfry puiCaf qF Auh kihx lgf ik dy dy pr eynI pwkI kr leIN ik jy qyrf ivafh rK idqf qF rkm moVnI pvygI. iPr bfpU nfl mYN vkIlnI vwloN iek Qfxydfr dI kuVI nfl ivafh dI ivcolgI bfry vI gwl kr leI. bfpU kihx lgf ijvyN qyrI mrjLI kr lf pr do gwlF df Idafn rKIN. iek qF qyrI Coty huMidaF dI mMgxI hoeI hoeI af qy qyrI BYx BxveIaf ivcoly hn. AuhnF nfl ivGV jfAUgI. dUjf jy qUM iek puls aPsr dI kuVI nfl ivafh krvfAuxf hY qF AuhnF nUM pihlF dws deIN ik asIN JugIaF ivc rihMdy hF. sfzI aDI jLmIn ivc kfny hn aqy aDI iCmfhI pfxI KUh dy pfxI vflI hY. Auh pihlF af ky sfzIaF JugIaF vyK lYx ik AuhnF dI kuVI eyQy rih vI skdI af ik nhIN. sLihrnF df ipMzF ivc jIa nhIN lgdf qy eyQy qF imwtI ivc imwtI hoxf pYNdf hY. bfpU dI gwl ivc bhuq vjLn sI pr mYN do gwlF iek qF pitafly vfly irsLqy dI nFh aqy dUjy mihk nuM imlx bfad imlI AudfsI kr ky qurq ivafh krvf ky afpxy mn dI bycYnI dUr krnf chuMdf sF. ieh myrf jjLbfqI PYslf sI jo ijLMdgI dI aslIaq qoN bhuq dUr sI. jjLbfqI PYsly iswDy Gwt hI pYNdy hn pr mulk dI vMz, btvfry ivcoN pYdf hoey drd, muV vsyby dIaF musLklF, aDUrI pVHfeI, ipkcrF vyKx aqy nfvl khfxIaF pVHn ivc glqfn rihx nfl myry mn ivc iek KlLf aqy drd pYdf ho cukf sI. mYN chuMdf sF ik mYnUM koeI atuwt ipafr kry ijs dIaF hwdF nf hox. Aus ipafr dI lMbfeI jLmIn qoN asmfn qk hovy. smuMdr dy pfxIaF dI afKrI gihrfeI qk hovy. ies qrHF dI hflq ivc mYnUM glq PYsly vI TIk lgdy. mYN iblkul hI kYlkUlytz nhIN sF. iswDy jjLbfqI PYsly kr irhf sF. ieh jfxidaF vI ik mYN Julisaf jfvFgf, iPr vI mYN awg ivc Cfl mfrn leI iqafr sF. byrIaF vfly KUh qy myrf idl nhIN lgdf sI. BfvyN mYnUM dUr durfzy ipMz ivc nOkrI iml geI sI. ipMz dy lok aqy ividafrQI vI bhuq aCy sn pr ieh sB kuJ myrI mMjLl nhIN sI. mYN bhuq dUr inklxf chuMdf sI, idsihdy qoN vI dUr. grmIaF dIaF iehnF CutIaF ivc do GtnfvF bhuq ajIb GtIaF. iek qF vkIlnI cfcI cMnx deI ny mYnUM Aus puls aPsr dI lVkI dI Auhdy Gr nfl lgdI glI ivc KulHdI bfrI agoN lMGidaF AuhdI Jlk ivKf idqI sI ijs nfl mYN ivafh krvfAux df PYslf krnf sI. pqlI qy gorI lVkI dI iek pl Jlk hI vyKI sI. kwd lMmf nhIN sI pr kpVy svfr ky pfey hoey sn. Aus dI pVHfeI bfry puiCaf qF eynf pqf lwgf ik sKq suBfa df puls aPsr ipE afpxIaF lVkIaF nUM prdy aMdr rKx dy hk ivc sI. bfhr pVHfeI leI Byjxf cMgf nhIN smJdf sI. ipCoN lfhOr sLihr ivcoN afey hox kr ky aqy musilm muhilaF ivc rihx kr ky prdy ivc bhuq XkIn rKdy sn. ikENik mYN sLihr ivc ivafh krvf lYxf chuMdf sF, ies leI aglI gwl bfq leI slfhF hox lwgIaF. vkIlnI AuhnF dI irsLqydfr sI qy Aus ny iek idn mYnUM Aus lVkI dy puls aPsr bfp nfl vI srsrI imlf idqf pr ieh nf disaf ik mYN kOx hF. ho skdf ik ipCoN dws idqf hovy ik Aus nUM muMzf kYsf lwgf sI. vYsy Aus mYQoN srsrI myrI pVHfeI, ipMz, jLmIn aqy nOkrI bfry puiCaf jo mYN shI shI dws idqf. ipCoN mYN vkIlnI cfcI cMnx deI nUM eynf 118 jLrUr ikhf ik sfzf Gr jLrUr vyK lYx, asIN KUh qy rihMdy hF qy sfzy kol isrP do JuwgIaF aqy iek kwcf koTf hY. pfiksqfn ivcoN AujV ky afey hF aqy hOlI hOlI mkfn bxfvFgy. dUjI Gtnf bhuq ajIb sI. afpxIaF khfxIaF dI ijhVI kfpI mYN BuipMdr dI koTI Bwul afieaf sF, jd lYx igaf qF BuipMdr qF Gr nhIN sI qy AusdI BYx ny koTI df drvfjLf KoilHaf aqy mYnUM bVy ipafr aqy iewjLq nfl kursI qy bYTx leI ikhf qy puiCaf ik mYN kI pIaFgf. jd mYN pfxI df glfs mMigaf qF kihx lwgI ik ies Gr ivc quhfnUM pfxI df glfs nhIN iml skdf, pfxI dI jgHf duD imlygf. PurqI ivc Auh dwuD df glfs lY afeI aqy myry sfhmxy Aus ivc cmcy nfl KMz imlfAux lwgI. Aus dIaF aKF df rMg bdilaf hoieaf sI aqy Auh nhIN sI jo mYN pihlF keI vfr vyiKaf sI. mYN duD pIMNidaF ikhf ik BuipMdr kdoN afAUgf. kihx lwgI koeI pqf nhIN kdoN afAUgf. irsLqydfrIaF ivc aimRqsr vwl igaf hoieaf ey. mYN nfl dy kmry ivc quhfzf bYWz lf dyNdI hF qy qusI afrm kro hYzmfstr sfihb, mYN quhfzy leI Kfxf bfvFgI. dwso kI Kfxf hY. mYN puiCaf ik mYN afpxI khfxIaF vflI kfpI Bul igaf sF, Auh lYx afieaf hF. kihx lwgI kfpI vI iml jfvygI jnfb pr ieh dwso ik khfxI ivclI cMdf kOx sI. mYN koeI jvfb nf idqf qy Es nfl dy kmry ivc bYWz lgf idqf qy mYnUM kfpI vfps kr idqI. jd mYN bYWz qy lyt ky kfpI KolHI qF Es ivc iek icTI sI ijs nUM pVH ky myrf isr ckrf igaf. myrI khfxI “jLKm iPr AucV gey” ny Auhdy idl aMdr myry leI ipafr df quPfn KVHf kr idqf sI. Auh khfxI ivclI cMdf bnx leI iqafr sI. Auh hYrfn sI ik mYN eynI CotI Aumr ivc iek imzl skUl df hYzmfstr ikvyN bx igaf sF. dUjf mYN aYnIaF vDIaf khfxIaF ikvyN ilK lYNdf sF. mYnUM Auhdy bfry pqf nhIN sI ik Auh ikMnI pVHI hoeI sI. eynf ku pqf sI ik pUny ijQoN Auhdf POjI aPsr ipE rItfier ho ky afieaf sI, EQy pVHdI rhI sI. prvfr ivc Auh BuipMdr qoN dUjy drjy qy sI qy jvfn sI. jd Auh dobfrf kmry ivc afeI qF mYN AuhdI icTI pVH cukf sF ijs df sMKyp isrP eynf sI ik Auh mYNnUM idl dIaF sfrIaF qihaF ivc bhuq ipafr krdI sI. myry nfl ivafh krvfx leI iqafr sI. ies gwl Auhdy sfry Gr idaF nUM pqf sI. myrf sfh suk irhf sI qy myry mUMh ivcoN koeI bol nhIN inkl rhy sn. bhuq Xqn kr ky mYN Aus nUM isrP eynf kih sikaf ik qUM myry bhuq krIbI dosq dI BYx myrI BYx hYN. ieh icTI mYN BuipMdr nUM dy idaFgf. Ausdf jvfb sI ik Aus ny ieh icTI pVHI hoeI hY. Auh quhfnUM iesdf jvfb dyx leI khygf. hoieaf vI ieMj hI ik keI idnF bfad jd BuipMdr imilaf qF mYN icTI Es agy rK idqI. Es icTI moVidaF ikhf mYnUM sB pqf hY. qYnUM ies icTI df jvfb dyxf cfhIdf hY. kuJ idnF bfad mYN ies icTI df jvfb dy idqf ik ieh sB kuJ nfmumikx hY. myrI ikDry hor ivafh ivafh dI gwl cwl rhI hY. bfpU, qfieaf qy mYN ivcolx smyq AuhnF dy Gr gey. BuMjy drI qy cfdr ivCfeI hoeI sI. cfh pfxI qy miTafeI df prbMD sI. bfpU ny afiKaf ik sfzf Gr vyK lvo pr iksy ny ies qy aml nf kIqf. myrI hox vflI sws ny myrf isr ploisaf. gwl pwkI ho geI qy akqUbr dy aMqly idnF df ivafh pwkf ho igaf. ivafh dI kfPI iqafrI vI BuipMdr dI koTI ivc hI hoeI. jfgIr qy moihq df prvfr vI KrIdfrI, gihxaF dI GVfeI vgYrf ivc mdd kr irhf sI. vhutI nUM pfAux vfly jLrI iknfrI qy sLgnF dy vrI vfly sUt jd isl ky BuipMdr dI koTI ivc afey qF qurI iPrdI Es kuVI dIaF aKF ivc mYN keI vfr aQrU vyKy jo kih rhy sn ik mYN ajy vI afpxf PYslf bdl lvF. kudrq df Bfxf aYsf vfpiraf ik ivafh qoN pihlF aYny BfrI mINh pey ik PslF qbfh ho geIaF. rsqy qy zMzIaF pfxI nfl Br geIaF. kwcf koTf cox lg ipaf. mwCr mKI dI Brmfr ho geI qy ivafh qoN kuJ idn pihlF mYnUM mlyrIaf ho igaf qy aYnf qfp cVHy qy Auqry ik mYnUM hosL nf afvy. bfpU iProjLpur moihq dy Gr lY afieaf ijQy zf: sfDU cMd ivnfiek ny kuJ tIky lfey, golIaF idqIaF qy qF jf ky mYN bicaf pr kmjLorI bhuq ho geI. ivafh ky jd vhutI nUM bws dy azy qoN gzy qy ibTf ky cfcf nfjLr ishuM byrIaF vfly KUh nUM gwzf iljf irhf sI qF mINh df pfxI jo ajy sukf nhIN sI, Es ivc keI QfeIN gwzf Pisaf. ivcolgI df sUt lYx leI ivcolx vkIlnI vI nfl afeI sI. Brf dlIp isMG qy BrjfeI vI nfl sn. kwcy koTy dy bUhy agy 119 myrI mF pfxI dI gVvI lY ky afpxI sLihrn noNh qoN vfrny kr rhI sI aqy pyNzU kuVIaF gIq gf rhIaF sn: pfxI vfr bMny dIey mfey nI bMnf qyry bfr KVHf. aglI vfr pVHo: BfgU skUl ivc bdlI--ikho ijhf sI jIvn?blbIr momI 1955 dy hV:- iksLq 36: ipMz murfdvflf dl isMG df skUl, ividafrQI, ipMz dy lok aqy lfgly ipMzF ijvyN kMDvflf hfjLr KF qy GiVafxf afid dy ividafrQI jo eys skUl ivc pVHn afAuNdy sn, bhuq cMgy sn. sB syvfdfr aqy afigafkfr vI bVy sn. isrP musLkl ieh sI ies ipMz dy nyiVEN koeI sVk nhIN lMGdI sI ijs kfrn ies ipMz ivc phuMcx dI bVI aOiKafeI sI. rfq brfqy phuMcxf qF hor vI musLkl sI. jy abohr rfq pY jfvy qF vzf itwbf pfr kr ky rfq Pfrm qy jf ky rihxf pYNdf sI ijQy Brf srkfrI Pfrm df mYnyjr lwgf hoieaf sI. itwibaF ivc sfeIkl qF cldf nhIN sI sgoN DUxf pYNdf sI. keI vfr isaflF dy idnF ivc jy bws lyt abohr phuMcdI qF rfq rihx leI Tfhr cfhIdI sI. jy ijLafdf hnyrf ho jfvy qF Pfrm qy jfxf vI musLkl ho jFdf sI. myrI nvIN ivafhI pqnI nUM ieh ipMz iblkul psMd nhIN sI. Aus nUM gudVZMzI vflf byrIaF vflf KUh vI Aukf eI psMd nhIN sI. Auh sLihr ivc rihxf chuMdI sI. abohr ikrfey qy mkfn lY ky rojL sfeIkl qy murfdvfly afAuxf jfxf bVf musLkl sI. ajy mYN kwcf sF qy aYnI jldI iksy sLihr jF sLihr lfgly skUl ivc bdlI hoxI vI bVI musLkl sI. kudrqI myrI pqnI dy Qfxydfr ipqf jI dI bdlI abohr dy sdr Qfxy ivc ho geI. abohr dI gAUsLflf roz dI nukr qy goibMdgVH vfly srdfrF vfly cubfry AuhnF ny ikrfey qy lY ley aqy myrI pqnI ijLafdf AuhnF kol hI rihMdI qy mYN CutI vfly idn EQy af jFdf. kdI kdI Auh murfdvfly vI af jFdI pr ipMz ivc rihxf Auhdy leI musLkl sI. ies qrHF iek sfl df smF bIq igaf qy abohr ivc myrI vzI lVkI df jnm hoieaf. Auh jfpfnI iKzOixaF nfloN vI ikqy ijLafdf KUbsUrq sI. AusdIaF aKF motIaF qy ihrnI dy bicaF vrgIaF sn. myry shuiraF df sfrf twbr Kfs kr AuhdIaF mfsIaF AuhnUM hQF ivc iKzfAuNdIaF rihMdIaF. keI vfr myry shurf sfihb ijnHF df kd kfT bVf Aucf lMmf aqy bhuqy QfxydfrF vFg pyt viDaf hoieaf sI, afpxI dohqI nUM afpxy pyt qy iltf ky Aus nfl Kyzdy. AuhdIaF mfsIaF Auhdy Coty Coty bulHF nUM ihlf ky Auhdy Coty Coty bulHF ivcoN muskfnF pYdf krdIaF. myrI pihlI bwcI myry Gr afeI iek nMnHI prI vFg afeI sI mYnUM afpxy supinaF dy qfry AuhdIaF aKF ivc cmkdy idsdy. mYN AuhnUM bhuq ipafr krdf sF, sLihjLfdIaF vFg AuhdI pflxf krdf chuMdf sF. mYN qheIaf kr ilaf ik mYN afpxI ies bwcI nUM aflf qoN aflf qflIm dyvFvFgf aqy klf dI mUrqI bxfvFgf. jo mYN bnxf chuMdf sF qy nhIN bx sikaf, ieh bxygI. AuhnF idnF ivc hI myry shurf sfihb dI bdlI mogy Qfxy ivc ho geI aqy bwcI ikAuNik CotI sI, ies leI myrI pqnI vI bwcI smyq aqy AuhnF dy Gr dy sfmfn nfl trwk ivc bYT ky AuhnF dy nfl hI mogy clI geI. mYN vI mogy qk AuhnF dy nfl igaf aqy do rfqF mogy rih ky vfps murfdvfly af igaf. kuJ idnF bfad jd mYN sfeIkl qy abohr qoN murfdvfly nUM jf irhf sF qF sLfied ieh sqMbr 1955 dy afKrI idn sn jF akqUbr sLurU dy, mYnUM rsqy ivc sKq bfrsL ny Gyr ilaf. mYN sfeIkl rok ky iek drKq hyTF Klo igaf pr bfrsL rukx df nF nhIN lY rhI sI. kwcy rsqy ivc ho rhI mUslfDfr bfrsL kr ky sfeIkl clfAuxf vI musLkl sI. sfry kpVy qy sfeIkl dy hYNzl nfl lmkfieaf Jolf vI burI qrHF iBwj cuky sn. ijvyN ikvyN sfeIkl iKcdf KcFdf, drKqF hyT rukdf rukFdf sUey dI ptVI pY ky mYN murfdvfly dy skUl ivc phuMc igaf. eyny BfrI mINh nfl skUl dI lYNtr vflI Cwq kuJ QfvF qoN co rhI sI. skUl ivc koeI vI nhIN sI. dwulf msIh jo skUl df cpVfsI sI, Auh vI ipMz ivc afpxy Gr clf igaf sI. bfrsL rukx df nF nhIN lY rhI sI. mYN afpxy kpVy incoV ky sukxy pf idqy aqy BuK vI bVI lwgI hoeI sI pr aYnI bfrsL ivc ipMz qk phuMcxf musLkl ho irhf sI. sbwbIN ies skUl pVHdy iek 120 muMzy df bfp ijs dI skUl nfl pYlI lgdI sI, mINh qoN bcx leI isr qy mVfsf bMnHIN df KyqF ivc pfxI df aMdfjLf lfAux leI moZy qy khI rKIN skUl ivc af igaf. mYnUM siq srI akfl bulfeI qy hfl cfl puiCaf. kihx lwgf bfrsL bhuq ho rhI hY. mYN kpfh dy Kyq df gyVf mfr ky qy nky KulHy Cz ky afieaf qy iPr Gr cldy aF. skUl ivc qF koeI mMjf ibsqrf vI nhIN sI. igwly kpVy dobfrf pf ky mYN Auhdy nfl af igaf qy AuhnF koloN hI suky kpVy lY ky pfey. vrHdy mINh ivc hI AuhnF cfh bxf ky ipafeI aqy rotI df ieMqjLfm vI kIqf. aglI svyr mYN ijs Gr ivc rihMdf sF, EQy af igaf. ieh bVf KulHf Gr sI. iek pfsy msF iek mMjy df kmrf qy nfl rsoeI pr glI vwl iek bhuq vzf drvfjLf sI ijQy grmIaF ivc bYTx df bVf mjLf afAuNdf sI. agly idn vI bfrsL rukx df nF nhIN lY rhI sI. kpVy bdl ky mYN skUl clf igaf pr pVHn vfly muMzy bhuq Gwt afey sn. nfl dy ipMzF ivcoN koeI vI nhIN sI afieaf. bYtrI vfly ryzIE qy KbrF af sn ik sfry pMjfb ivc jLbrdsq bfrsLF ho rhIaF sn aqy keI QfeIN hV af gey sn. keI sVkF qy Put Put pfxI KVHf sI qy keI rUts dIaF bwsF bMd ho geIaF sn. keI ryl gwzIaF vI nhIN cwl rhIaF sn. iProjLpur qoN lY ky PfijLlkf qk sfrI pkI sVk pfxI nfl Br geI sI. sqluj df pfxI ies sVk qk af igaf sI. ipMzF dy lok pkI sVk nfl vgdI nihr dy kMiZaF jF AucIaF QfvF qy af ky bYT gey sn. anykF psU ruVH gey sn. keI lok jfnF bcfAux leI drKqF ijvyN ikwkrF, byrIaF aqy tfhlIaF qy cVHy hoey sn. kcy koTy Tih gey sn aqy JugIaF pfxI dy jLor nfl ruVH geIaF sn. keI lok zub vI gey sn. aqy aPvfhF df jLor sI ik jysqluj diraf df bMnH tut igaf qF sfrf iProjLpur sLihr ruVH jfvygf. PrId kot aqy iProjLpur CfAuxI dy drimafn vI sVk tuwtx nfl afvfjfeI ruk geI sI. PfijLlkf aqy iProjLpur ryl vI bMd ho geI sI. mogf iProjLpur df ielfkf vI hV dI mfr hyT sI aqy keI QfvF qoN sVk tut geI sI qy afvf jfeI ivc ivGn pY igaf sI. ieh KbrF sux ky mYnUM iPkr lg igaf ik iehnF jLbrdsq hVF ivc byrIaF vfly KUh qy myry mF ipE aqy BYx Brf pqf nhIN ruVH gey hoxgy jF bc gey hoxgy. bfrsLF Gwt hoeIaF qF mYN sfeIkl cuikaf qy PfijLlkf mihly kol af igaf. asIN bws azy qy gey qF iProjLpur nUM nf koeI bws aqy nf hI koeI gwzI cwl rhI sI. iehI sunx ivc af irhf sI ik sfrf ielfkf hVF dy pfxI dI mfr hyT af cukf sI. nihr qy jfnF bcf ky bYTy lokF leI rotI pfxI df koeI pRbMD nhIN hY. mYN afpxf sfeIkl mihly kol Cizaf qy CotI gwzI PV ky kotkpUry af igaf qy kudrqI iProjLpur nUM jFdI iek bws iml geI jo golyvfly lfigEN pfxI dy Gyry ivc tuwtx qy afeI sVk pfr kr ky pfxI ivcoN lMG geI. bfad ivc ieh rsqf vI bMd ho igaf. iProjLpur phuMc ky mYN iswDf bsqI kMboaF vflI jfgIr kol igaf. sLfm ho cukI sI. bhuqy lok zry bYTy sn ik hV df pfxI diraf sqluj qy lgy bMnH dy kMiZaF nUM Cuh ky lMG irhf hY aqy iksy vyly vI bMnH tut skdf hY. husYnI vfly qoN Qly jf ky sfrf byt df ielfkf hVF dI mfr hyTF af cukf sI. mYN qy jfgIr zI[ sI[ dI koTI gey ijQy sfry ijLly dIaF KbrF zI[ sI[ kol af rhIaF sn qy Psy lokF nUM kZx aqy rfsLn pucfAux dy prbMD kIqy jf rhy sn. iProjLpur sLihr ivc Auh rfq ijLMdgI aqy mOq dy ivcHkfr ltkdI rfq sI ikAuNik diraf df bMnH tutx dIaF aPvfhF af rhIaF sn. svyry AuT ky jfgIr dy GroN mYN kfPI sfrIaF rotIaF bxvfeIaF aqy afcfr qy sbjLI afid lY ky mYN qy jfgIr Ausdf trYktr lY ky KfeI Pymy kI qoN nihr dI ptVIE ptVI gudVZMzI pul qy phuMc gey. sfry rfh ivc ipMzF dy lok nihr dy kMZy qy zyry lf ky bYTy sn qy keIaF ny Dwup jF mINh qoN bcx leI cfdrF qfxIaF hoeIaF sn. myrI mF qy BYx Brf eyQy iml gey ijnHF nUM asIN rotIaF KvfeIaF aqy ipMz dy hor lokF nUM vI rotIaF vMz idqIaF. mF nUM mYN bfpU bfry puiCaf qF kihx lwgI ik jdoN asIN AuhnUM Cz ky afey sF qF Auh byrI qy ciVHaf bYTf sI. qUM jfh qy AuhnUM kZ ky lY ky af. asIN trYktr EQy Cizaf aqy mYN qy jfgIr lwk lwk pfxI ivcoN lMGdy byrIaF vfly KUh nUM qur pey. jdoN ipMz gudVZMzI lMGy qF agy pfxI CfqI qk af irhf sI qy pfxI dI afvfjL jhfjL dI gUMj vrgI huMdI jf rhI sI. eyny pfxI ivc rfh dIaF zMzIaF df koeI pqf nhIN lg irhf sI. ky koeI zMUGf Kfl jF Kz af jFdI qF pfxI gl gl qk af jFdf. pfxI dI rPqfr vD rhI qy bVI jwdo jihd nfl mYN qy jfgIr kmfd lfgy iek AuWcI vwt qk phuMc sky. ieh vwt jo kfPI AucI sI, vI pfxI dI mfr hyT sI. ies qy Klo ky asIN bfpU nUM bhuq vfjF mfrIaF pr pfxI df 121 sLor aYnf ijLafdf sI ik kuJ suxfeI nhIN dy irhf sI. mYN pUry jLor nfl cIk irhf sF ik bfpU byrI qoN Auqr ky af jf asIN qYnUM lYx afey hF. sfnUM ieMj lgdf ijvyN bfpU agoN afK irhf sI ik qusIN muV jfE qy agy nf afE, nhIN qF ruV jfEgy. pfxI dy jLor ny keI vfr sfzy pYr ihlfey aqy kuJ vfr qF jfgIr dy pYr iPsly qy mYN AuhnUM pUry jLor nfl ruVnoN bcfAuNdf irhf. mYN jfgIr nUM ikhf ik jy qUN eyQy ruk jfvyN qF mYN bfpU nUM KUh qoN lY ky afAuNdf hF. Auh kihx lwgf ik mYnUM qF qrnf vI nhIN afAuNdf aqy nf hI nyVy koeI ruK hY ijs nUM mYN PV skF. ieh nf hovy ik qyry afAux qk mYN ruV jfvF qy afpF hux muV clIey. myrf jI muVn nUM qF nhIN krdf sI pr pfxI df jLor aYnf vD irhf sI ik kdm agy nhIN cwl rhy sn. keI jfnvr vI pfxI ivc ruVHdy jf rhy sn. hfr ky asIN vfps muVn df ierfdf kr ilaf aqy jd qk vfps nihr dy pul qy afey qF hV dy sLUkdy pfxI ivc afAux jfx qy cfr pMj GMty lg cuky sn. mF qY CotIaF BYxF aqy Brf nUM trYktr qy cVHf ky asIN iProjLpur sLihr dI kMboaF vflI bsqI ivc af gey. nvIaF KbrF kih rhIaF sn ik sqluj diraf df pfxI hOlI hOlI Gtxf sLurU ho igaf sI. kuJ idnF bfad iProjLpur qoN PfijLlkf nUM lwk lwk pfxI ivc hOlI hOlI bwsF clxIaF sLrU ho geIaF. kuJ bwsF rfh ivc pfxI ivc Ps jFdIaF qy kuJ imQy smyN nfloN ikqy ijLafdf smF lY ky isry jf lgdIaF. kuJ idnF bfad jd asIN iProjLpuroN gudVZMzI af ky Auqry qF bfpU vI nihr dy pul qy iml igaf. Aus ny disaf ik kwcf koTf ruVH igaf sI aqy JugIaF df vI nuksfn hoieaf sI. mfl zMgr bc igaf sI pr AuhnF nUM pfAux leI pTy nhIN sn ikENik sfrIaF PslF zub geIaF sn aqy KyqF ivc pfxI ajy vI KVHf sI. ies qrHF dy hflfqF ivc vI byrIaF vfly KUh qy jf ky muV vsyby leI hQ pYr mfrn qoN isvf hor koeI cfrf nhIN sI. sqluj diraf dI byt df sfrf ielfkf qihs nihs ho igaf sI. Gr idaF nUM KUh qy Cz ky mYN PfijLlkf af ky sfeIkl cuikaf qy murfdvfly af igaf. sfry ipMz dy lok myry Gr vfilaF df hfl cfl puCx afey qy kuJ isfaixaF ny ikhf ik jd qk pYlIaF ivcoN pfxI nhIN sukdf, qusIN afpxy prvfr aqy psUaF nUM eyQy lY afE. ies kMm leI ipMz dy kuJ bMdy iqafr hoey qy ijnHF mfl zMgr ihk ky kuJ idnF ivc nfl dy ipMz GiVafxy pucf idqf ijQy Cy mhIny iek srdfr ny psLU sFBy. ipMz dy lokF ny kxk iekTI kr idqI aqy hor mdd vI kIqI. pfxI qF BfvyN sukf nhIN sI ikENik ielfkf sym dI mfr hyT af igaf sI pr kuJ mhIinaF bfad prvfr dy jIa vfps KUh nUM muV gey ijQy Auh iekly hI nhIN, sgoN sfrf ipMz, sfrf ielfkf hI zoibaF ny qbfh kr idqf sI. ieh AujfVf vI mulk dI vMz nfloN Gwt iBafxk nhIN sI. pfxI sukx qy jdoN bfpU psUaF nUM GiVafxy qoN lY ky vfps gudVZMzI nUM jf irhf sI qF psU qurdy nhIN sn pr afpxy ipMz dI jUh ivc af ky psUaF dy pYr eyny kfhly ho gey sn ik bfpU nUM Bj Bj AuhnF dy nfl rlxf pYNdf sI. ies ivsLy qy mYN afpxI msLhUr khfxI “afpxI DrqI” ilKI sI. 1956 dIaF grmIaF qk mYN lg Bg svf do ku sfl murfdvfly irhf ijsnUM mYN kdI vI Bul nhIN sikaf aqy EQoN myrI bdlI zI[ bI[ imzl skUl BfgU dI ho geI. ieh abohr qoN mtIlI vflI pkI sVk qy ds ku mIl jf ky ipMz vhfbvfly qoN do ku mIl Kby vwl htvF sI pr murfdvfly nfloN eyQy pujxf kfPI afsfn sI. bfgVI cODrIaF qy kuJ srdfrF df ieh sFJf ipMz vI murfdvflf dl isMG vFg sOKy lokF df ipMz sI ijnHF dIaF KulHIaF jLmInF qy trYktrjL sn. sLfmF nUM cODrI AUTF qy cVH ky qy donflIaF lY ky iqwqrF dy isLkfr nUM inkl jFdy. ihrn qy roJ (nIlgfey) vI ies ielfky ivc afm sn. nfl lgdy kuJ vYsLnoeIaF dy ipMzF ivc isLkfr krn dI sKq mnfhI sI. ies ipMz dy lok vI skUl dy tIcrF dI bhuq iejLwq krdy qy AuhnF nUM gurUaF vFg pUjdy sn. ies ipMz qoN rfjsQfn dI hwd koeI bhuqI dUr nhIN sI aqy mtIlI dy Tyky qoN ilaFdI hry rMg dI ZolkI dI sLrfb ies ipMz ivc bhuq msLhUr sI ijs nUM huikaF dy nfl nfl ipMz dy cODrI jo lFgV vflIaF icwtIaF DoqIaF bMnHdy. afpxIaF hvylIaF dy QiVHaF qy qy ZfxIaF ivc bYT ky idn rfq sLrfb pINdy qy bfgVI BfsLf ivc gwlF krdy. kdI kdI rfjsQfn dy iksy ryzIE qoN AuhnF dI BfsLf ivc gIq suxn nUM imldy ijvyN “E myrf BfeI hrPUl ishuM quJy kfZ dygf Gr sy bfhr”. sKq grmIaF dy idnF ivc rfbVI pIxI, bfjry dIaF rotIaF qy icBVF dI ctxI rK ky KfxI ies ielfky dI sOgfq mMnI jFdI sI. 122 ikho ijf sI jIvn?blbIr momI idwlI sYntrI ienspYktr df kors krn jfxf:- iksLq: 37 1959 dIaF grmIaF dIaF CutIaF qk mYN BfgU dy skUl ivc irhf. ies skUl qy ipMz dIaF keI GtnfvF mYnUM kdy vI nhIN BuldIaF. pihlI ieh ik ies ipMz dy amIr cODrIaF df iek muMzf cODrI dyvI lfl isLmly pVHdf sI. AuhnUM pYsy, rjfeIaF qy dysI iGE df pIpf isLmly pucfAyux jfxf. dUjy sYkMz hYzmfstr hox kr ky skUl dy hYzmfstr bldyv isMG ipafsf df mhIny ivc iek do vfr mYnUM aDI rfq nUM skUl bulf ky skUl df cfrj dy ky iProjLpur KudksLI krn cly jfxf pr do iqMn idnF bfad muV afAuxf, qIjf idwlI sYntrI ienspYktr df kors krn jfxf. cOQf myrI khfxIaF dI pihlI ikqfb “msfly vflf GoVf” qy hor khfxIaF df Cpxf. iehnF sB df vyrvf mYN ies kFz ivc quhfzy nfl sFJf krFgf. Bfv 1954 qoN 1959 qk mYN afpxI BrpUr jvfnI dy idnF dy pMj sfl dy abhor dy itibaF aqy jLrKyjL ielfky ivc kwty. pihlF ieh ielfkf jLrKyjL nhIN sI. lokF kol jLmInF KulHIaF sn pr pfxI dI Gft kr ky PslF mINh dy afDfr qy pYdf huMdIaF sn. ijQy iProjLpur dI byt df ielfkf sym nfl qbfh ho igaf, EQy bfrsLF hox nfl ieh ielfky dI jLmIn sonf Auglx lwgI. trYktrF dIaF BrmfrF lg geIaF. Nrmy dI Psl bhuq hox kr ky abhor pihlF eI sfry Bfrq ivc kpfh dI bhuq vzI mMzI sI pr bfrsLF hox nfl kpfh dI Psl qy dUjIaF PslF ivc hor vfDf ho igaf. kuJ icr mYN afpxI irhfiesL ipMz vhfbvfly qy BfgU ivc rKI. iPr mYN abhor dI glI nMbr 12 ivc iek cubfrf ikrfey qy lY ilaf qy rojL sfeIkl qy BfgU skUl ivc pVHfAux jfxf sLurU kr idqf. abhor ivc hI myrI dUsrI bytI df jnm hoieaf. myrI pqnI chuMdI sI ik ies vfr lVkf hovygf qy lVkI hox qy Auh rox lg peI. mYN Aus nUM hOslf idqf ik hr jIa afpxy Bfg lY ky afAuNdf hY. kI pqf ieh bwcI sfnUM ikQoN qk lY ky jfeygI aqy hoieaf vI ieMj hI. aj jd asIN kYnyzf ivc bYTy hF qF ies lVkI dI bdOlq hI bYTy hF. agy jf ky myrI ieh bytI aYnI lfiek aqy sUJvfn inklI qy Aus ny eynI ijLafdf qrwkI kIqI ik aj jy Auh imwtI nUM hQ lfvy qF Auh vI sonf bx jFdI hY. KYr ieh qF bhuq ipCoN dIaF gwlF hn aqy kYnyzf qy pMjfb dy drimafn ajy bhuq Pfslf bfkI ipaf hY. pMjfb vMz qoN pihlF, pMjfb vMz qoN ipCoN aqy kYnyzf ivc pMjfb myrI svY jIvnI df aihm ihwsf hn. BfgU dy skUl dy nfl hI gurdvfrf sI. kuJ tIcr gurdvfry rotI Kf ky gurdvfry ivc hI sON jFdy jF skUl dy iek kmry ivc sONdy. kuJ afpxI rotI afp bxf lYNdy. jdoN mYN iekwlf sF qF BfgU dy cODrI bhfdr rfm dy bhuq vzy Gr ivc rihMdf sF. Kfx pIx dI Es Gr ivc koeI kmI nhIN sI. mJF gfeIaF qy nOkrF df koeI aMq nhIN sI. BfvyN AuhnF dI dfl, rotI qyy sbjLI bfgVI qrIky dI huMdI sI pr Ausdf afpxf hI vKrf svfd. vysn dy pkOiVaF dI sbjLI, pfpVF dI sbjLI, kVHI, dfl, itMizaF dI sbjLI vDyry bxdI. pIx leI pfxI dI QF duD. skUloN af ky mYN AuhnF dy bwicaF nUM Gr vI pVHfAuNdf. tIcr dI Auh bhuq ijLafdf iewjLq krdy sn aqy bwcy qy isafxy mYnUM mfstr jI dI bjfey gurU jI kihMdy sn. keI bwcy qF pYrIN hQ lONdy sn. AuhnF df bfl cMd iek muMzf cODrI dyvI lfl isLmly dy iek kflj ivc bI[ ey[ ivc pVHdf sI. bfgVIaF dy GrF ivc AuhnF dIaF aOrqF afm qOr qy prdf krdIaF sn. ieQoN qk ik jd qk Gr dI noNh mF nhIN bx jFdI sI, Auh vI afpxI sws qoN prdf krdI sI. idn vyly bhuqIaF aOrqF afpxy Gr vfly nfl gwl nhIN kr skdIaF sn. dyvI lfl dI mF jIhnUM asIN mfAU kihMdy sF, mYnUM puqrF vFg ipafr krdI qy afpxy bfkI mMuizaF iprQI cMd, bfl cMd, rxjIq, afid nUM hmysLf myrI vD qoN vD syvf krn leI afKdI. Coty bwicaF nUM afm qOr qy lfzI afK ky bulFdy. mfAU ijs dI bolI bfgVI bolI dI mYnUM bhuqI smJ nf aONdI, aksr ieh vI afKdI ik mfstr jI iehnF bwicaF nUM idl lgf ky pVHfE qF jo AuhnF dI jUn suDr jfey. Ikqy ieh gvfr nf rih jfx. hOlI hOlI mYN bfgVI jLbfn iswK igaf. lfgy TfkrF df iek ipMz amr kot qy vYsLnoeIaF dy vI keI ipMz sn. iehnF 123 sB dI bolI ivc QoVHf QoVHf aMqr sI. jd ieh afps ivc gwl krdy qF iswKF nUM sIKVy kihMdy. ies ipMz ivc bfgVIaF dy Gr ijLafdf qy iswKF dy Gr Gwt sn. GiVafxy ipMz ivc iek antryNz tIcr icmn lfl pMCI jo iProjLpur sLihr df sI. jdoN mYN murfdvfly pVHFdf sF qF sLfmIN pVHf ky myry kol af jFdf jF kdI kdI mYN Auhdy kol clf jFdf. iek idn abhor iml igaf aqy aMgryjLI dI itRibAUn aKbfr ivc Cipaf iesLiqhfr ivKf ky kihx lwgf ik idwlI phfVgMj iek rfiel ienstIicAUt afP hYlQ KulHf hY jo lMdn nfl mfxqf pRfpq hY. Cy mhIny df sYntrI ienspYktr df kors KulHf hY qy PIs isrP do sO rupY. mYN qF aplfeI kr idqf hY qy qUM vI kr dy. Cz ipMzF dI bk bk, iksy sLihr ivc ienspYktr lwg jfvFgy qy iPr mOjF eI mOjF. abhor qoN idwlI nUM EkfVf trFsport vfilaF dy aqy hor keI kMpnIaF dy bhuq trwk cwilaf krdy sn. sfzI EQy vfkPIaq sI. asIN iek trwk qy cVH ky idwlI cly gey. phfV gMj dIaF keI BIVIaF glIaF twp ky asIN Auhdy iek irsLqydfr dy Gr pujy qy Auh sfnUM phfV gMj dy skUl ivc lY igaf ijQy ies kors dIaF sLfm nUM klfsF lgdIaF sn. imstr vrmf ies dy zfierYktr sn. asIN Aus nUM arjILaF dy idqIaF qy Es sfnUM dfKlf PIs jmHF krvfx leI kih idqf. Bfv sfnUM dfKlf iml igaf. ieQy sfnUM iProjLpur aqy kotkpUry vwl dy hor vI keI muMzy iml gey. asIN zfierYktr nUM ikhf ik asIN pMjfb ivc kwcy tIcr lgy hoey hF aqy nOkrI nhIN CzxI chuMdy. sfnUM ivc ivc af ky tryinMg lYx dI shUlq idE. Auh mMn igaf aqy kihx lwgf TIk hY pr kors dy afKIr qy mhIny dI CutI lY ky af jfieE. asIN skUlF ivc nOkrI vI krdy qy ivc ivc trwkF qy cVH ky idwlI jF ky klfsF atYNz krdy, pRYktIkl krdy aqy hfjLrIaF lvf aONdy. pMjfb af ky kors dIaF ikqfbF pVHdy rihMdy. aMq qy mhIny dI CutI lY ky iemiqhfn dy idqf qy pfs vI ho gey pr ieh tryinMg kors bogs inkilaf aqy iksy vI sYsLn ivc ies kors ivcoN pfs hoey iksy vI isKlfeI pRfpq nUM nOkrI nf imlI. hF idwlI rihMidaF keI nvyN lyKk iml gey ijvyN vyd prkfsL sLrmf, ibsLn isMG AupfsLk, gurmK isMG jIq, bfvf blvMq, pRo: afeI sI nMdf, mihMdr isMG srnf, ipafrf isMG aYm[ ey[, dyivMdr siqafrQI, ipafrf isMG dfqf, aYm[ aYs[ syTI, slfm mClI sLihrI, Tfkr puMCI, pRIqm isMG sPIr, pRo: hrcrn isMG nftkkfr, guljLfr sMDU, gurmyl pMnUM, aimRqf pRIqm, qfrf isMG kfml afid. idwlI sfihq sBf dIaF mYN keI mItMigjL vI atYNz kIqIaF jo 21 aYzvrz sukyar qy lgdIaF huMdIaF sn. syvk sfihq vfly ny pYsy lY ky vI myrI ikqfb pUrI nf CfpI. BfvyN idwlI df tryinMg kors Prfz inkilaf pr idlI dy anykF pMjfbI lyKkF nfl jfx pCfx ho geI. icmn lfl pMCI ny nOkrI Cz idqI qy iProjLpur jf ky afpxy Gr ivc muiMzaF nUM mYtirk krfAux dI akYzmI KolH leI jo bhuq cl inklI. pYsf vI motf kmfieaf qy afp vI bhuq motf ho igaf. ieh sLfied nvMbr 1957 dy nvMbr dy idn sn ik iek idn mfAU afKx lwgI ik mYN isLmly jfvF qy dyvI lfl nUM 500 rupY, iGE df pIpf, kpVy aqy kuJ rjfeIaF, qlfeIaF qy kMbl dy afvF. rjfeIaF dyvI lfl ny grIbF nUM vMzxIaF sn. afAux jfx dy Krcy df sO ruipaF mfAU ny mYnUM dy idqf jo AuhnF idnF ivc bVI vzI gwl huMdf sI. cODrI bhfdr rfm aqy iprQI cMd iek svyr mYnUM trYktr qy abhor Cz afey. EQoN bwsF PV ky mYN sLfm cMzIgVH phuMc igaf. sqfrF sYktr dy azy qy jd mYN isLmly vflI bws dI AuzIk kr irhf sF qF dysI iGE df pIpy ivcoN tFky lOx vfilaF qoN Kumfey hox dy bfvjUd QoVHf QoVHf iGE isMm irhf sI. AusdI KusLbo lfgy bYTIaF svfrIaF nUM af rhI sI. iek phfVIey ny ismdy iGE nUM pihlF hQF qy milaf qy iPr afpxIaF muCF qy. iPr kihx lwgf ik bVI dyr bfad muCF nUM nUM lfAux leI dysI iGE imilaf hY. mYN ikhf hor lf lf nhIN qF bws ivc hucikaF nfl hor zulHygf. iPr Aus ny AuNglF nfl ijMnf iGE lg skdf sI, lf lf ky afpxI juqI nUM lf ilaf. vDIaf gwl ieh hoeI ik jdoN isLmly vflI bws cwlI qF Auhny bws ivc sfmfn cVHfAux ivc myrI mdd kIqI. iGE vflf pIpf jo QoVHf QoVHf irs irhf sI, afpxy agy rK ilaf. ies qrHF myry kpVy Krfb hoxoN bc gey gey. Eysy bs ivc hI myry nfl kflj pVHdf irhf iProjLpur df iek hor muMzf iml igaf jo isLmly nOkrI krdf sI. Aus qoN hI pqf lwgf ik sfzy nfl pVHdy kuJ hor muMzy vI isLmly nOkrI krdy sn. mYN Aus nUM 124 ikhf ik mYN pihlI vfr isLmly jf irhf hF aqy mYnUM srdI qoN zr lgdf hY. mYN AuhnUM ieh vI puiCaf ik jy mYNnUM kflj nf liBaf qF srdI ivc rfq nUM mYN ikQy jfvFgf. Aus mYnUM bVf hOslf idqf ik srdI qF EQy jLrUr hovygI pr AuhnUM kflj df pqf sI qy Auh mYnUM kflj dy hostl ivc Cz ky afvygf. jy koeI musLkl hoeI qF mYN rfq Auhdy kol Tihr skdf sF. kflkf tpidaF eI phfV sLurU hoey qy jd bs moV ktdI qF zr lgdf. pyt ivc Gyr jhI AuTdI aqy agy jf ky keI svfrIaF AultIaF krn lgIaF. mYnUM vI ckr afAux lgy pr mYN afpxy afp nUM bhuq mjLbUq krn dI koisLsL krdf irhf. zUMGI huuMdI rfq ivc isLmly df ieh sPr myrI ijLMdgI df ijQy pihlf sPr sI, EQy nvyN qjrby df sUck aqy XfdgfrI vI bhuq sI. mYN ijLMdgI ivc phfV pihlI vfr vyKy sn. vl KFdIaF sVkF qy inky inky zibaF vflI inkI jhI ryl gzI vI pihlI vfr vyKI sI. phfVI lokF df ilbfs qy bolI vI sfzy nfloN vKrI sI. rfq dy ds vjy bws isLmly pujI qy asIN sfmfn cukx leI kulI vI kIqf qy kuJ sfmfn afpxy hQF ivc PV ky pihlF irj qy phuMcy. EQy phuMc ky myry nfl pVHdf irhf muMzf kihx lgf ik jy khyN qF mYN nfl cilaf cldf hF pr kulI kihx lgf ik mYnUM sfrf pqf hY aqy Auh mYnUM pucf dyvygf. jd sfmfn lY ky mYN dyvI lfl dy kmry ivc phuMicaf qF Auh bhuq KusL hoieaf. mfAU, bfby qy bfkI Gr dy jIaF dI suK sFd puCI, sfrf sfmfn mYN Auhdy hvfly kIqf. Auhny rotI bfry puiCaf qF mYN ikhf ik rfh ivc iek QF jd bws rukI sI qF rotI asIN EQy Kf leI sI. ijMnf TMZ qoN zr lgdf sI. aMdr eynI TMz nhIN sI. isLmly dI svyr hoeI qF sUrj cmk irhf sI. dyvI lfl ny mYnUM phfVF dIaF KUbsUrq sInrIaF vyKx leI ikhf qy cfh pIx qoN bfad Auh sUrj vwl qy phfVF dIaF cotIaF vwl mUMh kr ky bMsrI vjfAux lg ipaf. lMmf, pqlf dyvI lfl Aus vyly bhuq KUbsUrq sI aqy AuhnF simaF dy msLhUr aYktr sLmI kpUr nfloN Gwt sohxf nhIN sI. “qum sf nhIN dyKf” iPlm AuhnIN idnIN isLmly lwgI hoeI sI aqy dyvI lfl ny mYnUM ieh iPlm do vfr ivKfeI. isLmly dI kfPI sYr krfeI, jfKU dy mMdr qy vI asIN gey aqy ijLMdgI ivc kdI aYny bFdr nhIN sn vyKy ijMny bFdr isLmly vyKx leI imly. asIM mUMgPlI KrIddy aqy bFdrF nUM pfAuNdy. aksr bFdrF df srdfr dUjy bFdrF nUM zrf ky mMUgPlI afp Kf jFdf. ieQy hI mYN iek bFdrI vyKI ijs ny afpxy mry hoey bwcy df krMg afpxy lwk nfl bMinHaf hoieaf sI. ieQoN hI mYnUM pqf lwgf ik jd qk bFdrI dy hor bwcf nhIN ho jFdf, Auh afpxy mry hoey bwcy nUM afpxy lwk nfl bMnHI rKdI hY. AuNj mYN socdf hF ik hYvfnF dy mukfbly qy iensfn ikMnf bdl igaf hY jo mnuKI irsLiqaF nUM iqafgdf jf irhf hY aqy iek iek, do do mrly jLmIn ipCy, GrF, plftF qy inkIaF inkIaF jfiedfdF qy kbjLykrn ipCy afpxy sky sodiraF ijvyN ipE puwq, Brf Brf, BYx BxveIey, pqI pqnI, mF puwq, jIjy sfilaF dy kql ho rhy hn. rojLfnf aKbfrF ies qrHF dy kqlF dIaF vfrdfqF nfl BrIaF peIaF hn. mry bwcy dy ipMjr nUM bFdrI vwloN afpxy lwk dvfly bMnHI rKx qoN mYnUM myry afpxy suBfa df iek ihwsf keI vfr vMgfrdf hY ik mYN vI qF afpxy aqIq dy ipMjr nUM afpxy lwk dvfly bMnH ky quiraf iPrdf hF. ieh svY jIvnI vI qF Ausdf iek ihwsf hI hY. dyvI lfl jo vDyry qOr qy KfmosL rihxf psMd krdf sI qy afpxf vDyry smF pVHn ivc lf ky rKdf sI, kdI kdI mYnUM srq cMdr dy nfvl dy hIro dyvdfs vrgf jfpdf. mYnUM mfAU do bol keI vfr Xfd aONdy jdoN Auh kihMdI ik myrf puq pVH ilK ky gvfr lokF ivcoN inkl jfvy. ieQy hI mYnUM pqf lgf ik abhor aqy gMgfngr vwl dy amIr lYNzlfrz lokF dy keI muMzy ieQy isLmly pVHdy sn aqy isLmly pVHn nfl ielfky ivc AuhnF dy nfvF dI bVI crcf huMdI sI ik Plfxy df muMzf isLmly jF zyrfdUn pVHdf hY. ieh muMzy GroN sOKy hox qy bVf KulHf Krc krdy sn. jd iehnF amIr cODrIaF dy muMizaF dy mMgxy ielfky dy vzy vzy cODrIaF dy GrF ivc huMdy sn qF aksr kuVI dy mfpy muMzy dI pVHfeI df hoieaf sfrf Krcf vI Et lYNdy sn. ipCoN pqf lwgf ik cODrI sfhb rfm jo cODrI dyvI lfl dI BYx nfl mMigaf hoieaf sI aqy abhor lfgy pYNdy iek ipMz dy bhuq vzy qy amIr cODrI df lVkf sI, vI isLmly Esy kflj ivc pVHdf sI aqy Esy hostl ivc hI rihMdf sI. isLmly rihMidaF dyvI lfl qoN mYnUM do gwlF df hor pqf lwgf ik ik iek qF Auh ivafh nhIN krvfxf chuMdf sI. dUjf afpxf vDyry smF aMgryjLI nfvl pVHn, ipkcrF vyKx aqy iksy phfVI dI nukr lfgy Klo ky bMsrI vjfAuxf chuMdf sI. bfkI jd dyvI lfl ny myrIaF ilKIaF sfrIaF khfxIaF suxIaF qF AuhnF nUM ikqfbI rUp ivc CpfAux dI sfrI ijLMmyvfrI afpxy isr lY leI. bI[ ey[ krn ipCoN jd Auh aYm[ ey[ polItIkl 125 sfieMs krn leI jlMDr af igaf qF Aus ny ihMd pbilsLrjL dy mflk pRo: mohn isMG nUM kfgjL dy svf do sO rupY dy ky myrI khfxIaF dI pihlI ikqfb Cpvf idqI qy pMjfbI sfihq dy khfxIkfrF ivc myry nF df muZ bMnH idqf. svf do sO rupY AuhnF idnF ivc bVI vzI rkm huMdI sI aqy nvyN lyKkF dI pihlI pusqk AuhnF idnF ivc koeI vI pbilsLr aDy pYsy pysLgI ley ibnF nhIN Cfpdf sI. hux qF koeI vI pbilsLr nvyN jF purfxy lyKk dI ikqfb bgYr pYsy ilaF nhIN Cfpdf ikAuNik rIzrisLp idn bidn GtdI jf rhI hY aqy kMipAUtr ny ikqfbI iltrycr df glf Guwt idqf hY. 1966 ivc jd isLv kumfr btflvI ny myrI 18 khfxIaF dI dUjI ikqfb “jy mYN mr jfvF” sMpfd kr ky CfpI qF Aus ikqfb dI pihlI khfxI “pRIqF puMgrdIaF” mYN dyvI lfl nUM arpn kIqI. 1963 ivc dyvI lfl df ivafh ipMz cutflf ivKy cOdrI Em prkfsL cutflf dI nyVy dI BYx suimqrf nfl ho igaf jo sYNkVy eykVF dI mflk mfipaF dI ieko iek DI sI. mYN ies ivafh ivc sLfml hox leI iProjLpur qoN Aucycf BfgU aqy cutfly igaf sF. dyvI lfl vwloN ivafh nf krvfAux dy PYsly nUM bdlx ivc mYN loVINdI agvfeI kIqI sI. aj kl dyvI lfl afpxI rfjsQfnivc hrIpury vflI jLmIn qy rihMdf hY. Ausdf lVkf pfielt hY aqy Ausdf aYm[ zI[ jvfeI zf: nYx cMzIgVH zfktr hY. dyvI lfl nUM mYN ikhf ik pMjfb dy isiKaf ivBfg df iek dPqr eyQy isLmly ivc hY ijQy mYN afpxy do sfl qoN vD pVHfAux dy qjrby dy afDfr qy E[ tI[ dy ivBfgI srtIiPkyt leI aplfeI kIqf hoieaf hY. afpF EQy pqf kr ky afeIey. dyvI lfl nUM Es dPqr df pqf sI. blik Ausdf koeI vfikP Es dPqr ivc kMm krdf sI ijs ny sfnUM sbMDq krlk qk pucf idqf jo iek bxdf Pbdf srdfr sI. Auh bVy qpfk nfl imilaf. cfh mMgvfeI qy PfeIl kZ ky kihx lwgf ik quhfzf srtIiPkyt iqafr hY aqy shfiek zfierYktr dy dsqKqF leI ipaf hY. aPsr CutI qy hY nhIN qf mYN quhfnUM dsqKq krvf ky hQIN dy dyxf sI. jy qusIN kuJ idn isLmly rukxf hY qF af ky pqf kr ilE nhIN qF mYN dsqKq huMidaF hI quhfnUM zfk rfhIN Byj idaFgf. mYN qF agly idn vfps BfgU af igaf pr hPqy bfad srtIiPkyt BfgU dy pqy qy skUl af igaf. srkfrI skUlF ivc BfsLfvF pVHfn dI isKlfeI df srkfrI srtIiPkyt myry hQ ivc. mYN hux pwkf aiDafpk sF aqy hYzmfstr qoN dUjy drjy qy sF. ies qoN Qly df sfrf kwcf pwkf stfP myry Qly sI. myQoN CutI ley ibnF koeI ikqy jf af nhIN skdf sI. iek jy[ bI[ tI[ qy bI[ ey[ pfs mogy vwl df kfmryz aiDafpk jo pky hox kr ky myry qy bVf ruab rKdf huMdf sI, hux stysLn lIv lYx leI aksr myry qrly krdf sI. bDnI vflf lfl isMG vI myry nfl eyQy tIcr huMdf sI.aglI vfr pVHo:- gudVZMzI dI jLmIn kYNsl krvfAuxI ikho ijhf sI jIvn?/blbIr momI gudVZMzI dI jLmIn kYNsl krvfAuxI-iksLq: 38 ikho ijhf sI jIvn? lyKxI dI lok ipRaqf aqy pysLkfrI dI kdr kridaF qFgVI iensLorMs aYNz iPnFsLl grwup ienk dy pRisD ibjLnsmYn asLvnI qFgVI jI ieh pMnf spFsr kr rhy hn. iensLorMs dIaF qswlIbKsL syvfvF leI afp bhuq msLhUr hn aqy lMmy smyN qoN mnUlfeIP kMpnI nfl juVy hoey hn. afp pihly pMjbI kYnyzIan hn ijnHF nUM kMpnI vwloN amrIkf dy sLihr potrIlo ivKy vDIaf syvfvF vfsqy snmfnq kIqf igaf hY. qFgVI prvfr sports dI promosLn qoN ielfvf pMjfb ivc grIb bwicaF dI mdd krdf hY aqy afpxI pUjnIk mfqf sLIlf qFgVI dy nF qy afpxy ipMz iblgf ivKy iek zI ey vI skUl clf irhf hY. imsjL nInf qFgVI iensLorMs ibjLns dy nfl nfl lMmy smyN qoN kYnyzf dI rfjnIqI ivc srgrm hn aqy kYnyzf ivc rfj kr rhI kMsrvyitv pfrtI nfl sbMDq hn. iensLrMs dIaF iksy vI iksm dIaF syvfvF leI ienHF nfl 905-405-1200 qy sMprk kIqf jf skdf hY. 126 hVF qoN bfad sym nfl byt dy sfry ielfky dI qbfhI ho geI sI. lokF ivc hfhfkfr mc geI sI. KUhF dy pfxI KUhF ivcoN bfhr nUM vgxy sLurU ho gey sn. sym hox kfrn Psl koeI huMdI nhIN sI. psUaF nUM pOx leI pTy vI nhIN sn. pfiksqfn ivcoN AujV ky afAux ipCoN jo lok kuJ suK dI rotI Kfx lwgy sn, hux AujfVy dy idnF nfloN vI ijLafdf aOKy sn. aksr sVk qoN KUh qk jfx leI Pwut Pwut KVHy pfxI ivcoN lMG ky jfxf pYNdf sI. jy bUt lfh ky hQ ivc PVI dy sn qF Qly pYrF ivc dwB dIaF sUlF dy kMzy KuB jFdy sn. keI vfr mYN hfmd qoN bws PVn leI byrIaF vfly KUh qoN iek iek do do Put KVHy pfxI ivc qur ky aqy brsfqI nflf pfr kr ky hfmd phuMcdf. KVHf pfxI eynf sfP huMdf ik Qly DrqI pUrI qrHF sfP idsdI. ies Kloqy pfxI ny hOlI hOlI drKq aqy kfinaF dy bUJy sukf idqy. rfqIN sOx vyly mMijaF dy pfvy DrqI ivc KuB jFdy sn. byrIaF dy drKq vI suk gey sn. iehnF mfVy hflfqF ivc jlMDr dI sYktrIeyt ivc ijQoN pihlF jLmInF alft krfAux dy hukm imldy sn, hux hVF qy sym dy mfry lok kwcIaF alftmYNtF quVvf ky dUr ihsfr, Pqihafbfd, tohfxf, isrsf,pitaflf, krnfl, pyhvf, aMbflf, iesmfeIlfbfd, biTMzf, mfnsf, buZlfzf, kflIaf, bohf brytf, vwl dy ielfky ivc muslmfnF dI bcIaF KucIaF qy rihMd KUMhd jLmInF alft krvfAux leI hfVy kZx lgy. ikhVy ijLly dI ikhVI qihsIl aqy ipMz ivc ajy muslmfnF dIaF CzIaF jLmInF alft hox vflIaF KflI peIaF sn,ieh pqf krnf bVf aOKf kMm sI. iek dUjy dI jLbfnI keI vfr pqf lg jFdf sI ik Plfxy ipMz ivc hfly alft hox vflI jLmIn peI sI. ies dI ptvfrI koloN nkl lY ky, Es Auqy kfnUgo dI shI pvf ky, iPr Auhdy Auqy qihsIldfr dI muhr qy dsqKq krvf ky jlMDr sYktrIeyt dy aPsrF qk pucf ky nvyN alftmYNt afrzr lYxy koeI suKflf kMm nhIN sI. jlMDr dI sYktrIeyt ijLly dy qihsIldfr nUM iksy ipMz ivc muslmfnF dI KflI peI jLmIn dy nMbr dyx leI ilKqI hukm idMdI sI. Es qy sbMDq qihsIldfr kfnUgo aqy ptvfrI nUM nMbr dyx dy hukm idMdf sI. Auh nMbr lY ky iPr qihsIldfr dI shI pvf ky jlMDr sYktrIeyt pucfxy pYNdy sn. hr QF pYsy lgdy sn aqy ijnHF dIaF PslF mfrIaF geIaF sn, AuhnF kol qF rotI Kfx leI aftf dfxf vI nhIN sI. QF QF Dky Kfx leI ikrfey vfsqy pYsy cfhIdy sn. kulvMq isMG ivrk pMjfb lok sMprk ivBfg dI jfgRqI aKbfr dI aYzItrI Cz ky qoN aMbfly qoN jlMDr kyNdrI srkfr dy ienPrmysLn aqy brfzkfsitMg ivBfg dy pRYWs ienPrmysLn ibAUro ivc aisstMt ienPrmysLn aPsr af lwgf sI. Aus df Auqlf aPsr kuldIp neIar sI jo pMjfb dy muK mMqrI rih cuky BIm sYn swcr df jvfeI sI. iswKF dy idmfg igafnI krqfr isMG dy nyVy hox kr ky aqy iek vDIaf sQfpq khfxIkfr hox kr ky kulvMq isMG ivrk dI cldI sI. ivrk sfihb dI isPfrsL nfl asIN gudVZMzI vflI sym-jLdf jLmIn 1957-58 ivc kYNsl qF krvf idqI sI pr agy ikqy jLmIn JwldI nhIN sI. iek ieh vI isafpf sI ik bfr bfr nvIN alftmYNt nfl jLmIn nUM kwt lgdI sI aqy jLmIn hor Gt jFdI sI. gudVZMzI vflI jLmIn kYNsl hox nfl jLmIn dI mflkI twut cukI sI. agy ikqy jLmIn peI nhIN sI. ijMnf icr agy koeI itkfxf nf bxy, byrIaF vfly KUh qoN AuTxf bVf musLkl sI. kYNsl hoeI jLmIn nUM hI muV afrjLI qOr qy vhux leI iProjLpur qihsIl qoN hukm lYxy pYNdy sn aqy 1960 qk ptvfrI nUM pYsy dy dy ky ies nUM afrjLI qOr qy bhfl krfAuNdy rhy. dUjy pfsy mYN qy BfAU qfrf isMG ijQy ikqy KflI peI jLmIn dI dws pYNdI, EQy Bwj inkldy. ikAuNik sfzI pfiksqfn qoN hI jLmIn iekTI Bfv ieko ZyrI sI, ies leI alft vI ieko QF hoxI sI. mYnUM pqf hY ik keI vfr jnfnIaF jLmIn dI bfhmI vMz qy cMgy mfVy ikwly ipCy JgV pYNdIaF sn pr purfxIaF smfjk kdrF kImqF nfl bJy myry bfpU jQydfr Bgq isMG qy qfey sMqf isMG qy buVHIaF dI kc kc df koeI asr nf huMdf. pqf nhIN hux BrfvF vfly ipafr dIaF Auh kdrF kImqF ikAuN gvfc geIaF hn jF idno idn gvfcdIaF jf rhIaF hn. myry qy BfAU qfrf isMG drimafn bfpU qy qfey vflI sFJ qF nhIN sI pr iPr vI asIN dovyN nvIN alft krfAux vflI jLmIn lBx leI bhuq burI qrHF Btk rhy sF. abhor sLihr dy nfl lgdy purfxy abhor ipMz ivc muslmfnF dI bcI kuJ jLmIn inkldI sI ijs ny hOlI hOlI sLihr dI afbfdI ivc af jfxf sI. ies dI dws abhor dy iek ptvfrI ny pfeI sI jo ijLlf imMtgumrI ivcoN afieaf cODrI kMbo sI qy Ausdf goq vI momI sI. mYnUM Auh kMbo aqy goqI hox kfrn bhuq ipafr krdf sI. BfAU qfrf isMG dy Auh jLmIn psMd nf afeI. iesdf iek kfrn ieh vI sI ik murfdvflf dl isMG aqy BfgU tIcr rhy 127 hox kfrn myrI ies ielfky ivc bhuq vfkPIaq ho geI sI. ies qoN ielfvf myry shurf sfihb abhor Qfxydfr rih cuky sn aqy Es qoN bfad puls vfilaF nfl jfx pCfx bxI rihMdI sI. BfAU df iKafl sI ik mYN Aus nUM qMg krFgf. aKIr dws peI ijLlf ihsfr dy ipMz sfDnvfs jo rylvy stysLn jfKl qoN Cy swq mIl pYdl df rsqf sI, ivc rihMd KUMhd jLmIn alft hox vflI peI sI. ies ipMz nUM Qfxf qy qihsIl tohfxf lgdy sn. mYN qy BfAU qfrf isMG jfKl qoN keI Kfl qy zMzIaF lMG ky sfDnvfs phuMc gey. Es vyly ieh ipMz AujfV hI sI. jy ies ipMz nUM rfho rfh afAuxf hovy qF jfKl qoN qlvfVf qy iPr qlvfVI QfxIN jfxf pYNdf sI. sVk kwcI qy toey itwibaF vflI sI. ieh rsqf lMmf pYNdf sI. ies leI lok isDy pYdl bxy rsqy rfhIN sfDnvfs afAuNdy jFdy sn. jfKl rylvy df bVf msLhUr jMksLn sI ijQoN luiDafxf, ihsfr, idwlI aqy biTMzy nUM gzIaF jFdIaF sn. sfDnvfs ivc ijLafdf moty alftI mulqfn dy aroVy qy KwqrI sn ijnHF nUM jLmIn dI iksm mfVI hox kr ky coKIaF jLmInF alft hoeIaF sn. ies ipMz dI jLmIn dIaF keI iksmF sn ijvyN nihrI, Ggr dI mfr hyT afAux vflI dfBx, itwbf aqy BfKVf nihr qoN lgdy pfxI vflI. mulqfn dy KulHIaF jLmInF dy mflk KwqrI vDyry qOr qy tohfxy rihMdy qy dukfnF krdy sn. keI idwlI rihMdy sn. kuJ ku Gr hI ipMz ivc rihMdy sn. Auh hOlI hOlI afpxIaF jLmInF vyc rhy sn. jLmIn ssqI hox kr ky jlMDr, hoisLafrpur dy sYxIaF, jwtF aqy aimRqsr dy kMboaF ny ieQy ssqy Bfa jLmInF KrId leIaF sn aqy afpxy pYr lfAux dy Xqn kr rhy sn. aimRqsr dy ijnHF kMb BrfvF ny ieQy jLmInF KrIdIaF sn, Auh sfzy vfkP qy dUroN nyiVAuN irsLqydfr hI inkl afey. AuhnF ny sfnUM PitaF nfl kwZIaF kMDF dy afpxy kwcy GrF ivc riKaf, rotI pfxI dI bVI syvf kIqI aqy ipMz dy nMbrdfr sdf nMd nfl iml ky KflI pey rkby df gyVf kZvf idqf. ies rkby ivc iek ds eykV nihrI jLmIn df totf sI jo ipMz dy cVHdy vfly pfsy jfKl mMzI dy rfh qoN kuJ htvF Kby hQ pYNdf sI. dUjf totf Cy eykV df sI jo Ggr diraf dI vKI ivc pYNdf sI ijs nUM dfBn kihMdy sn. ies nUM pfxI nhIN lgdf sI. Ggr ivc hV afAux nfl keI vfr pfxI eyQoN qk phuMc jFdf aqy iPr eyQy kxk, Coly qy srHoN bhuq huMdI sI. qIjf totf 12 eykV df ivrfn itwbf sI jo ipMz sDfxI dy rfh qy sI aqy EQy phuMcx leI rwdI nihr lMG ky jfxf pYNdf sI jo hr vyly QoVHI QoVHI vgdI rihMdI sI aqy grmIaF dy idnF ivc keI vfr ies ivc hV vI af jFdf sI. EdoN iehdy Auqy pul nhIN sI bixaf. itwby vflI brfnI jLmIn ivc QoVHy bhuqy Coly, bfjrf, gvfrf, srHoN, kxk jF jON dI Psl ho jFdI sI. iesdf pfxI Ggr ivc af izgdf sI. itwby vflI jLmIn jo bhqu zMUGI rwdI nihr dy kMZy lfgy sI, df pfxI Ggr ivc af ky izgdf sI. sfrf ielfkf AujfV bIafbfn qy jMgl vFg sI. ies itwby vflI jLmIn lfgy eysy rdI nihr dy kMZy mhfrfjf pitaflf dI bhuq vzI inkIaF iewtF vflI ivsLfl qy vIrfn koTI sI. hux ieh iblkul KflI sI qy EQy kbUqr hI boldy sn. aMdr afvfjL guMbd dI afvfjL vFg gUMjdI sI. pr dsdy ik koeI smF huMdf sI jdoN mhfrfjf sfihb afpxy aihlkfrF nfl eyQy isLkfr Kyzx afieaf krdy sn. keI keI idn eyQy rihMdy sn aqy jMgl ivc mMgl lg jFdf sI. Auh ihrn, KrgosL, iqwqrF, BitwtrF, nVIaF, lmZINgF qy murgfbIaF df isLkfr Kyzdy sn. ikDry ikDr morF dy bolx dIaF afvfjLF vI aONdIaF sn. ajy vI ies ielfky ivc ihrn qury iPrdy ids jFdy sn. iqwqrF dIaF afvfjLF qF idn rfq suxfeI idMdIaF sn. syVHIaF, GugIaF, gtfrF, kF aqy icVIaF vI ies ielfky ivc bhuq sn. jLmIn df 14 eykV df cOQf totf rkby vjoN qF ies ipMz ivc pYNdf sI pr imENd ipMz dIaF hwdF lfgy hox kr ky bhuq ijLafdf dUr pYNdf sI. ies jLmIn nUM BfKVy df pfxI lgdf sI,ijs kr ky ies jLmIn df mfmlf swq guxf ijLafdf sI. jLmIn AupjfAU sI pr bfjIgrF dy kbjLy hyT sI. mfrKory jwgy bfjLIgr df kbjLf sI. ies jLmIn qy pujx leI ipMz sfDnvfs qoN lihMdy vwl vgdI pihlF Ggr ndI nUM pfr krnf pYNdf sI. iPr keI mIl qur ky aqy BfKVf nihr df pul pfr kr ky ies jLmIn qk puj skIdf sI. brfdrI dy keI Gr ijnHF eyQy bVI ssqI pYlI muwl leI sI. sLfied Aus vyly ies ipMz ivc pYlI df muwl do sO rupY qoN lY ky pMj sO rupY eykV qk sI, dI slfh lY ky asIN ies ipMz ivc ieh jLmIn alft krvfx df PYslf kr ilaf. hor ikqy jLmIn lB vI nhIN rhI sI. BfvyN jLmIn cfr alwg alwg QfvF qy 128 pYNdI sI pr hor koeI cfrf vI nhIN sI. 1959 ivc asIN ieh jLmIn alft krvf leI qy mOky qy jf ky kbjLf lY ilaf. gudVZMzI ivc qF sfnUM knfl knfl dy plft ivc JugIaF vfly Gr alft hoey sn pr ptvfrI kihx lwgf ik ies ipMz ivc muslmfnF dy alft hox vfly mkfn bfkI nhIN hn. keIaF Auqy jLmIn mul lYx vfilaF ny kbjLf kr ilaf hY. qusIN iehnF koloN QF mul lY lvo qy PitaF vflIaF kMDF kZvf ky Aupr Cwq pf lvo. ies jLmIn df prbMD asIN jfxU kMboaF nUM hI dy idqf qy AuhnF ny bxdf Pbdf ihwsf jF Tykf dyxf prvfn kr ilaf. hux musLkl ieh sI ik byrIaF vflf KUh Cz ky sfDnvfs iks qrHF phuMicaf jfvy. ieh sPr do sO mIl qoN vI ijLafdf sI. 1947 ivc pfiksqfn vfly ipMz qoN AujV ky mihqy afey sF. iPr 1951 ivc mihqf Cz ky gudVZMzI zyrf lfieaf sI. hVF qy sym dI qbfhI ny ieh ipMz vI Czx leI mjbUr kr idqf sI. Gr qy ipMz Czxy koeI suKflI gwl nhIN sI. pMCI afpxf aflHxf nhIN Czdf qy bMdy nUM Auh QF Czxf ikMnf aOKf huMdf hY ijQoN dI rihql Ausdy jIvn df iek aMg bx cukI huMdI hY. 1961 qk asIN ieh ipMz Cz nf sky. iesdf iek vzf kfrn ieh vI sI ik 1959 ivc BfgU qoN myrI bdlI ipMz lKo ky bihrfm dy gOrimMt imzl skUl ivc ho geI. mYN grmIaF dIaF CutIaF qoN bfad ieh skUl jfien kr ilaf jo gudVZMzI qoN cfr mIl dUr sI. gudVZMzI ipMz ivc kuJ mhIny rhfiesL rK leI jo bfad ivc iProjLpur sLihr ivc bdl leI. Gr vfly 1960 qk byrIaF vfly KUh qy hI rhy aqy iek sfl ipMz hfmd ivc rhy ijQy myry iek ividafrQI dy ipE koloN 12 eykV jLmIn ihwsy qy lY ky vfhI kr leI. hfmd qoN lKo ky bihrfm isrP 3 mIl dUr pYNdf sI. mYN kdI sfeIkl qy hfmd af jFdf. kdI iProjLpur clf jFdf ijQy myrI pqnI afpxy pyikaF dy bhuq vzy Gr ivc rihMdI sI. kdI lKO ky bihrfm skUl ivc hI sON rihMdf ijQy keI hor mfstr ijvyN lflf sohn lfl, bohy vflf mfstr pIqm isMG,hYzmfstr irhfn qy lfgly pRfiemrI skUlF dy hor tIcr vI af ky rihMdy sn. skUl df cpVfsI ieMdr isMG ijs dI nfl dy ipMz krIaF ivc rhfiesL sI,bVf afigafkfr qy syvfdfr sI. Aus vrgI dfl sbjLI, mIt, murgf qy aMzy koeI nhIN bxf skdf sI. sLfmF nUM Auh skUl dy ivhVy ivc pfxI iCVkdf, iPr sfzy mMjy zhuMdf, ibsqry ivCfAuNdf, lfgy myjL qy kursIaF rK dyNdf. iPr Gr dI kZI sLrfb df iek iek pYg sfry tIcrF nUM pf ky qy ivc golI vflf bwqf KolH ky pf ky ipafAuNdf. iPr sfry mfstrF dIaF dysI iGE dIaF pIpIaF ivcoN kVCI kVCI kZy dysI iGE ivc bx rhy murgy jF mIt dI qrI jF pIs ilaf ky sfiraF agy prosdf. iPr qvy qoN grm grm Pulky ilaf ky prosdf. rfq nUM sB dy srHfxy Aubfl ky TMLZy hoey duD dy Bry kVy vfly glfs rKdf qy kihMdf ik rfq nUM jdoN ipafs lwgy qy jfg afvy qF ieh duD pI ilE. sfiraF nUM rotI Kvf ky skUl dy kfinaF nfl vly cOigrdy df dr BYV ky afpxy Gr jFdf qy svyry 6 vjy iPr cfh pfxI ipafAux leI hfjLr ho jFdf. ies qrHF dI syvf ijLMdgI ivc bhuq Gwt hoeI hY. iProjLpur sLihr ivc hI 1960 ivc myrI qIsrI lVkI df jnm hoieaf ijs ny bhuq ipCoN gvrmYNt kflj afP afrt cMzIgVH ivcoN klf dy Kyqr ivc Auc ividaf pRfpq kIqI. aj kwl Auh amrIkf ivc hY aqy bVy Auc pfey dIaF pyNitMg krdI hY. Aus ny afpxI vYWb sfeIt vI bxfeI hoeI hY. afKr asIN ies ielfky ivc 1951 qoN 1961 qk df jIvn gujLfr ky ies pfsy nUM sdf leI Cz idqf aqy jUn 1961 ivc hfmd qoN mJF gfvF qy Gr df sfrf sfmfn trwk ivc lwd ky sfDnvfs lY aFdf. sfDnvfs afAux qoN pihlF do ZfeI sO rupY ivc gvFZI qoN iek knfl QF lY ky ijs ivc pihlF iek inMm df rwuK aqy kwcf koTf sI, PitaF dIaF kMDF nfl cuPyrf vl ilaf sI. smF pf ky Gr nUM lgdIaF dohF glIaF dI nukr qy PitaF dIaF kMDF nfl do kwcy koTy pf ley qy pihlf kwcf koTf psUaF leI rK ilaf. dohF kwcy koiTaF dI swjI nwukr qy iek kwcI rsoeI vI pf leI. bfpU ny chuM toitaF ivc alft hoeI jLmIn qfey nfl hr toty ivc aDI aDI vMz leI. eyQy vI hr sfl Ggr ndI ivc hV af jFdf. ipMz nUM bMnH mfr ky hV dy pfxI qoN bcfieaf jFdf. lok kVfihaF ivc bYT ky mMzI nUM jFdy pr pfxI lihx qy Psl cMgI ho jFdI. Bfxf rwb df hOlI hOlI ies ielfky ivc mINh pYxy Gt gey. Ggr df pfxI mfr krno ht igaf. gudVZMzI jo hVF qy sym dy pfxI nfl BMnI peI sI. bhuq AupjfAU ho geI. asIN aqy hor bhuq lok qF hVF aqy sym dy zr dy mfry EQoN Bj afey sF pr jo EQy itky rhy, rfjy bx gey. 129 Sqluj dI byt ivc jo jLmInF asIN Cz afey sF, Auh srkfr ny 500 rupY ikwly dy ihsfb nfl gvFZIaF nUM iksLqF qy vyc idqIaF sn. aglI vfr pVHo:- aDI rfq pfiksqfn vfly ipMz cly jfxf ikho ijhf sI jIvn?/blbIr momI aDI rfq pfiksqfn vfly ipMz cly jfxf-iksLq: 39 gOrimMt imzl skUl lKo ky bihrfm mYN sqMbr 1959 qoN lY ky meI 1963 qk irhf. keI vfr mYN ies sym nfl qbfh hoey ielfky df mukfblf abohr dy ielfky aqy jfKl dy ielfky nfl krdf. pfiksqfn ivcoN afey alftIaF byt dy ies ielfky ivc ajy msF swq aT sfl hI kwty sn qy kfny aqy srkVf put put ky jLmInF sfP hI kr rhy sn ik hVF aqy sym ny AuhnF nUM iPr qbfh kr idqf qy AuhnF nUM ieh ielfkf Czx leI mjbUr hoxf ipaf. 1954 qoN 1959 qk abohr vfly ielfky df jo 5 sfl df jIvn bIiqaf sI, Aus df afpxf hI iek anoKf svfd sI. amIrI hovy jF grIbI, jIvn qF cldf hI rihMdf hY. so jIvn sym mfry ies ielfky ivc vI cwl irhf sI. 1959 ivc CpI myrI khfxIaF dI pihlI ikqfb “msfly vflf GoVf” df kfPI crcf ho cukf sI. kuJ khfxIaF ihMdI aqy AudU ivc vI anuvfd ho ky Cp cukIaF sn. idwlI rihMdI sroj purI nF dI iek bhuq pVHI ilKI lVkI ny pMjfbI ivcoN ihMdI ivc anuvfd kIqIaF sn. Aus df kihxf sI ik myrIaF khfxIaF sn aFclk aqy mYN aiqvfdI XqfrQvfdI sF. nqfsLf tfltfey nUM rUsI ivc khfxIaF anuvfd krn leI mYN ikqfb Auhdy mfsko dy pqy qy Byj idqI sI. 1960-61 ivc myry do nftk nOkrIaF hI nOkrIaF aqy lOZf vylf vI Cp gey sn. rsfilaF ivc lgfqfr khfxIaF, iekFgI nftk qy hor afrtIklj vIL Cp rhy sn ijs nfl sfihqk jgq ivc jfx pCfx qoN ielfvf afm lokF ivc vI myrf nF bxdf jf irhf sI. iksy iksy vyly mF bfp qy Coty BYx Brf bhuq Xfd afAuNdy ijnHF ipCy mYN abohr df ielfkf Cz ky eyDr bdlI krvfeI sI pr AuhnF nUM ieh QF Cz ky myQoN bhuq dUr jfxf pY igaf sI. bfpU aqy qfey sMqf ishuM nUM gudVZMzI rihMidaF ijhVI pMjfb srkfr ny pihlF 15 rupY mhInf, iPr 25 rupY qy iPr 30 rupY mhInf PrIzm PfeItr dI pYnsLn lfeI sI,sfDnvfs ipMz ivc jLmIn alft hox kr ky ijLlf bdlx nfl Auh bMd ho geI sI. mYN kfPI koisLs kIqI pr ihsfr dy iek ihMdU mYijstryt ny ieh dlIl dy ky pYnsLn df kys rwd kr idqf ik jd quhfnUM rotI Kfx leI jLmIn alft ho geI hY qF iPr quhfnUM dysL dI afjLfdI ipCy kIqIaF kurbfnIaF leI 30 rupY mhInf pYnsLn ikAuN idqI jfvy. ies skUl aqy ielfky ivc myrI pihlF vI kfPI vfkPI sI pr hux ies ivc hor vI bVf vfDf ho igaf sI. ijvyN ijLly df ey[ zI[ aYm[ (Cotf zI[ sI[) s[ gurdyv isMG igwl myrI khfxIaF dI ikqfb pVH ky myrf dosq bx igaf. iesy qrHF mihMdr isMG josLI jo iProjLpur df azIsLnl izsitRkt aYNz sYsLn jwj sI, Kud lyKk hox kr ky myrf dosq bx igaf. ijLly dy hornF aPsrF aqy mhqv pUrn lokF nfl myl jol vD igaf. jsbIr isMG afhlUvflIaF vI iProjLpur CfAuxI ivc aYgjLYkitv aPsr lgf hoieaf sI aqy ijLlf KyqI bfVI aPsr gurbcn isMG dIpk vI ijsdI iek kivqfvF dI ikqfb CpI hoeI sI, sBf ivc dfKl ho gey. ijLlf lok sMprk aPsr sohn isMG shoqf vI mIitMgjL ivc afAuNdf. iProjLpur pMjfbI sfihq sBf kfmXfbI nfl cwlx lwgI. kdy mogy jsvMq isMG kMvl, qKq isMG, ky[ aYl[ kpUr, gurnfm isMG qIr, ajIq pwqo,gurbKsL bhflvI vI iml pYNdy. sLihr aqy CfAuxI dy lyKkF leI iek plytPfrm bx igaf. BfvyN ies iPtojLpur pMjfbI sfihq sBf dy keI mYNbrjL ijLly dy Auc aPsr sn pr bhuq sfry nvyN purfxy sfDfrn lyKk vI ies ivc afAuxf iek bhuq vzf mfx smJdy sn. bsqI kMboaF df isLv kumfr sLrmf ies pMjfbI sfihq sBf dI dyx hI sI. ijLly df izsitRkt aYNz sYsLn jwj imstr lMUbf vI kdI kdI ies sBf ivc af jFdf. gurbKsL isMG pRIq lVI dy pRBfv hyTF Auhny pRIq ngr ipMz ivc plft vI KrIidaf hoieaf sI. 130 1961 dIaF grmIaF ivc sYNtrl jylH iProjLpur ivc myrf iliKaf nftk “nOkrIaF hI nOkrIaF” aisstMt jylH suprzMt aimrq sYxI dvfrf Kyizaf igaf. ieh jylH df aPsr muMzf bMbeI dI iPlmI lfeIn ivc asPl hox ipCoN jylHF df aPsr bx igaf sI pr jylH dI aPsrI dy nfl nfl AuhnUM ies gwl df bVf sLOk sI ik kYdIaF dI BlfeI leI kuJ kIqf jfvy. Auh ajy vI afpxy afp nUM aYktr hI smJdf sI. mYN qy Aus ny bVI imhnq nfl myrf iliKaf nftk zfierYkt kIqf. ies zrfmy ivc kMm krn vfly bhuqy ikrdfr Aumr kYdI kYdI sn ijnHF ivc nOjvfn mdn pfvf vI sI jo mhfqmf gFDI kql kys ivc Aumr kYd kwt irhf sI. Aus dI kYd Kqm ho cukI sI pr srkfr AuhnUM Cz nhIN rhI sI. ies zrfmy nUM vyKx leI cMzIgVH qoN jylHF df ienspYktr jnrl afieaf sI qy zrfmf vyK ky bhuq KusL hoieaf qy zrfmy ivc kMm krn vfly kYdIaF dI do do mhIny kYd muafP kr igaf sI. ies qoN ielfvf AuhnF nUM inMbU pfxI dI shUlq vI dy igaf sI. zrfmy dI rIhrsl vyly mYN keI vfr kYdIaF dI bYrkF ivc clf jFdf aqy iehnF kYdIaF df bVf jgfV sI. kdI kdI ieh aMdr eynf vDIaf mIt BuMndy ik mUMhoN nhIN lQdf sI. eyQy hI mYN Auh Pwty qy rwsy vI vyKy ijQy PFsI idqI jFdI sI. mYN mukqsr vwl dy afdmIaF nUM vI vyiKaf ijnHF nUM svyry PFsI ho jfxI sI. iehnF dIaF AumrF cflIaF dy lfgy sn aqy AuhnF dy irsLqydfr AuhnF nUM imlx leI afey hoey sn. jdoN iek muljLm jo kuJ ijLafdf qkVf qy jvfn sI, dI dfdI sIKF QfxIN Aus df isr plosx lwgI qF Auh BubF mfr ky ro ipaf qy kihx lwgf, “mF koeI gwl nhIN kql kIqf sI, bdlf ilaf sI. inhwky nUM PFsI nhIN idqI jf rhI”. jylH ivc mYnUM iek vI aijhf kYdI nhIN sI imilaf jo inrdosL hovy aqy bgYr iksy jurm dy AuhnUM kYd ho geI hovy. iProjLpuroN lKo ky bihrfm skUl pVHfx jfx leI bws qy afAux jfx df zyZ do rupY ikrfieaf bcfAux leI aksr mYN iProjLpuroN sfeIkl clf ky lKo ky bihrfm jFdf. afAux jfx df 30 mIl sfeIkl clfAuNdf. iPr CfAuxI df gyVf lg jFdf qF ds pMdrF mIl hor ho jFdy. ieMj keI vfr mYN iek idn ivc 50 mIl dy krIb sfeIkl clfAuNdf. ies dy bfvjUd koeI Qkfvt nf huMdI. iek idn BuipMdr dI koTI Auhdf cfcf iml igaf jo pfiksqfn afpxy ipMz jf ky afieaf sI aqy lfhOr qy kuJ hor sLihrF dI sYr vI kIqI sI. Auh pfiksqfn dIaF gwlF suxf irhf sI qy dws irhf sI ik EQy iswKF nUM bVy iewjLq mfx nfl jI afieaF afiKaf jFdf hY. mYN AuhdIaF gwlF bVy iDafn nfl suxIaF aqy pfsport ikvyN bxdf hY, vIjLf ikvyN imldf hY, sfrI jfxkfrI hfsl kr leI. mYN mn ivc Dfr leI ik pfiksqfn ivc afpxf ipMz vyK ky afvF aqy lfhOr, sLyKUpurf, sFglf ihwl, lfielpur vI jfvF ijQy mYN bcpn ivc jfieaf krdf sF qy ies qjrby ivcoN vMz dy duKFq qy iek nfvl ilKF. mYN kcihrIaF ivcoN pfsport Pfrm lY ky Biraf aqy Poto iKcvf ky nfl lfeIaF qy qsdIk afid krvf ky cMzIgVH aplfeI kr idqf. Es smyN ieMtrnYsLnl pfsport ivc pfiksqfn dI aYNtrI nhIN huMdI sI. pfiksqfn df lfl rMg df pfsport vKrf bxdf sI qy iesdI imafd iek sfl dI huMdI sI. dobfrf ies nUM rIinAU krvfxf pYNdf sI. polIs vwloN vyrIiPkysLn vI huMdI sI. KYr mYN pfsport bnvfAux ivc sPl ho igaf qy idwlI pfiksqfn dI aYmbYsI jf ky vIjLf aplfeI kr idqf. vIjLf aplfeI krn vyly ijQy ijQy jfxf hovy, EQoN dy vfkPkfrF dy nF pqy cfhIdy huMdy hn. AurdU dy msLhUr rsfly bIsvIN sdI ivc keI pfiksqfnI ilKfrIaF dy aPsfny Cipaf krdy sn ijnHF dy pqy vI rsfly ivc Cpy huMdy sn. vYsy qF pfiksqfn ivc myrf koeI vfkP nhIN sI qy mYN pfiksqfn ivc isrP iqMn QfvF qy jf skdf sF. afpxy ipMz dy eIsfeI prvfr jo pfiksqfn bnx vyly EDr rih gey sn, AuhnF df nF pqf aqy lfhOr msLhUr ilKfrI akrfm luiDafxvI ijs nfl Auhdy Cpy aPsfinaF bfry myrI Kqo ikqfbq huMdI rihMdI sI, df pqf aqy lfielpur dI iek muslmfn lyKk kuVI ims iejfjL nsrIn df pqf ilK idqf. Pfrm, PIs qy PotojL jmHF krvfeIaF qy mYnUM Esy sLfm pfiksqfn jfx df iqMn mhIinaF df vIjLf iml igaf. nvMbr 1961 df aD sI jdoN mYN sqluj diraf lMG ky husYnI vflf bfrzr pfr kIqf. myry keI dosq ijnHF ivc tFgf irksLf XUnIan df prDfn zyvz gfjLI vI sI. zyvz gfjLI df aDf prvfr lfhOr ivc sI aqy aDf iProjLpur ivc. zyvz gfjLI jo pMjfbI df sLfier vI sI, dI mF imsjL gfjLI, iek mfsI ims sLFqI isMG aqy iek hor POq ho cukI mfsI dy bwcy lfhOr muhmMd ngr ielfky ivc rihMdy sn jo lfhOr stysLn qoN bfhr inkl ky kuJ mIlF dI ivQ qy Kby pfsy pYNdf sI. zyvz gfjLI dI iek mfsI iProjLpur 131 kntomYNt dy iek pRfiemrI skUl ivc tIcr sI qy zyvz dI nfnI aqy Cotf Brf ivlsn iProjLpur rihMdy sn. mulk dI vMz vyly AuhnF nUM pqf nhIN sI ik ieh prvfr df pfVf iek idn bhuq vzf nfsUr bx jfvygf. Ausdy bfp dI lfhOr ivc kfPI pihlF mOq ho cukI sI. sLurU ivc qF ies prvfr nUM eyDr Edr jfx leI vIjLf iml jFdf sI pr ipCoN srkfr iehnF qy sLk krn lwg peI qy iehnF nUM vIjLf lYx ivc bhuq dusLvfrI afAux lgI. ims sLFqI isMG vMz qoN bfad iProjLpur af ky keI sfl rhI qy nrs df kMm krn lg peI pr iek idn iksy muKbr dy kihx qy AuhnUM cuk ky pfiksqfn Byj idqf igaf. zyvz ny afpxI mF, mfsI qy bfkI prvfr leI cfh dI pwqI, KMz, pfn dy pwqy qy kuJ hor igPt mYnUM pkVf idqy aqy afpxI mF df pqf ilK ky ieh vI kih idqf ik lfhOr ivc qusIN sfzy Gr Tihrxf qy quhfnUM hor ikqy jfx dI loV nhIN hY. mYN Aus vyly nOjvfn sF. vDIaf nvF sUt bUt pf ky jdoN no mYn lYNz qoN pfiksqfn dI hd aMdr dfKl hoieaf qF myry kdmF ivcoN vI KusLI Jlk rhI sI ik 14 sflF bfad mYN iPr Es mulk dI DrqI qy pYr rK irhf sF jo kdy ihMdosqfn df ihwsf sI. pfiksqfn iemIgrysLn dy iek polIs sb ienspYktr ny bVy qpfk nfl myry nfl hQ imlfieaf,kursI qy ibTfieaf, cfh mMgvfeI aqy pfsport qy vIjLy dI aYNtrI afpxy rijstr ivc drj kIqI qy pfsport qy mohr lf ky dsqKq kr idqy aqy hdfieq kIqI ik mYN 24 GMty dy aMdr aMdr lfhOr isnIar suprzMt polIs dy dPqr ivc jf ky afpxI rvfngI drj krfvF aqy iPr ijs ielfky ivc rihxf hY, Es ielfky dy Qfxy ivc vI afpxI irport ilKfvF. jdoN mYN iemIgrysLn ivcoN bfhr afieaf qF sb ienspYktr jo bVI TyT pMjfbI boldf sI,mYnUM bfhr qk Czx afieaf qy jd mYN kstm klIar kIqf qF EQy keI nOjvfn KubsUrq muslmfn muMzy KVHy sn ijnHF ny kpVy vI kfPI aCy pfey hoey sn. Auh myry vwl loVoN ijLafdf ghu nfl vyK rhy sn aqy afKr AuhnF sb ienspYktr nUM kih hI idqf ik asIN ijLMdgI ivc aYnf nyVy qoN kdI koeI srdfr nhIN vyiKaf. asIN iehdy nfl hQ imlfAuxf chuMdy hF aqy Poto iKcvfxf chuMdy hF. sb ienspYktr ny sB nfl myry hQ imlvfey, Poto iKcvfeIaF qy AuhnF muMizaF ny disaf ik Auh gvrmYNt kflj lfhOr aqy hYly kflj afP kmrs lfhOr dy qflbielm sn aqy bfrzr vyKx afey sn. AuhnF ivc iek muMzy muhmMd invfjL df do ku mIl dI ivQ qy ipMz burj klF sI. invfjL ny sb ienspYktr nUM qy mYnUM sFJf ikhf ik asIN ies srdfr sfihb nUM afpxy ipMz iljfxf chuMdy hF. mYN ikhf ik vIjLy anusfr mYN isrP lfhOr jf skdf hF. sb ienspYktr kihx lwgf ik kfnUMn anusfr qusIN cOvI GMty dy aMdr aMdr lfhOr aYs[ aYs[ pI[ dPqr ivc rIport dyxI hY. Aus ny nvfjL koloN Auhdy bfp df nF puiCaf qF sux ky bhuq KusL hoieaf ik Auh ipMz dy sB qoN amIr cODrI df muMzf sI ijnHF dI coKI jLmIn jfiedfd sI. iPr vI sb ienspYktr ny iehiqafqn ikhf ik kwl dopihr qk iehnF nUM aYs[ aYs[ pI[ lfhOr dy dPqr jLrUr pucf dyxf jo muMizaF ny iKVy mQy kbUl kr ilaf. nvfjL afpxy lfhOr vfly dosqF nUM ipMzoN trYktr qy lY ky afieaf sI. mYN vI trYktr qy AuhnF nfl bYT igaf qy ksUr roz qy QoVHf agy jf ky jdoN trYktr ipMz dy rfh pYx lwgf qF mYN vyiKaf ik swjy hQ Qfxf gMzf isMG vflf iliKaf hoieaf sI. mYN nvfjL nUM ikhf ik afpF Qfxy vI ieqlfh dy clIey qF nvfjL ny trYktr Qfxy vl moV ilaf. munsLI nvfjL dy Gr idaF df vfkP sI. Auh vI bVy qpfk nfl imilaf qy nvfjL ny sb ienspYktr iemIgrysLn nfl hoeI sfrI gwl munsLI nUM dws idqI qF munsLI hws ky hQ imlfAuNdf kihx lgf, “srdfr sfihb qusIN sfzy mulk dy mihmfn ho, ijQy mrjLI jfE, rho, GuMmo qy aYsL kro” qy asIN sfry nvfjL dy ipMz burj klF af gey. sfry ipMz ivc ijs qrHF koeI hfQI af igaf hovy. sfrf ipMz cODrI dy ivhVy ivc iekTf ho igaf. sB jPIaF pf pf imlx qy keI qF rox lg pey ik qusIN sfnUM Cz ky ikQy cly gey so. nvfjL dI dfdI jo jLIry dy iksy iswK prvfr ivcoN sI,ny myrf isr ploisaf, mQf cuMimaf, glvkVI ivc ilaf qy kihx lwgI, “myry Brf df muMzf afpxI BUaf nUM imlx afieaf hY”. vzy cODrI ny nOkrF nUM dygF cfVHn, hlvf bnfAux qy pUrf bkrf qy murgy bnfAux df hukm dy idqf ik aj iek srdfr dy sfzy Gr afAux qy sfzy vwloN sfry ipMz nUM rotI dI dfavq hY. vzy cODrI ny ipMz dy mocI nUM bulfieaf aqy myry qy myrI GrvflI leI swucy iqwly dIaF juqIaF iqafr krn df hukm dy idqf. drjLI nUM bulf ky vDIaf kpVy df kuVqf slvfr bnfAux hukm dy idqf. iPr Zol vfly nUM bulf ky Zol vjfAux leI ikhf qy ipMz dy keI muslmfn gBrU Zol dI qfn qy nwcx lgy. iek gBrU ny mYnUM pfsy kr ky puiCaf ik Gr dI kZI dfrU pIxI hY qF ilafvF pr mYN nFh kr idqI. vMz qoN pihlF ies ipMz dy lok 132 afpxIaF PslF iProjLpur sLihr dI mMzI ivc vycx leI iljfieaf krdy sn. hux ksUr iljFdy sn. iProjLpur iehnF nUM nyVy pYNdf sI. iProjLpur sbjLI mMzI dy afVHqIaF dy nF iehnF nUM 14 sflF bfad vI kwl vFg Xfd sn. keIaF dy vMz qoN pihlF vycIaF PslF qy sbjLIaF dy bkfey iProjLpur dy afVHqIaF kol pey sn. mulk vMizaf igaf qy ies pfsy dy lok muVky afpxy bkfey lYx leI bfrzr pfr kr ky jf hI nf sky. ihMd pfk dI hwd qy pfiksqfn dy ijLlf lfhOr (hux ijLlf ksUr) ivc pYNdy ies burj klF ipMz dI ieh rfq ijLMdgI ivc kdy nf Bulx vflI rfq sI. ikho ijhf sI jIvn?/blbIr momI nhIN rIsF sLihr lfhOr dIaF --iksLq:- 40 agly idn vzy cODrI ny qurn vyly mYnUM Guwt ky jPI pfeI aqy pfiksqfnI sO rupY nkd idqy jo 1961 ivc vzI rkm smJI jFdI sI. Bfrq ivcoN pfiksqfn jfx vyly sO rupY qoN vD rkm nfl iljfx dy hukm nhIN sn aqy hux myrI jyb ivc do sO pfiksqfnI rupY sn ijnHF nfl mYN afsfnI nfl pfiksqfn ivc Krc aqy sLfipMg kr skdf sF. mYnUM Xfd sI ik myry Gr vfilaF ny bfdfm rogn, sYvn sIjL mCI dy qyl dy kYpsUl, QrmfmItr, inEjLy, sLrDf KrbUjLy, Zfky dI mlml,iknUM, bdysLI kpVy qy hor keI kuJ ilafx dI qfkId kIqI sI. mYN AuhnF muslmfn muMizaF nfl bws qy cVH ky ksUr ivcoN lMG lfhOr af igaf. lfhOr dfKl hox vyly mYN bVf jjLbfqI huMdf jf irhf sF. sqMbr 1947 qoN bfad mYN lfhOr pihlI vfr 14 sflF bfad afieaf sF. ies sLihr nfl myrIaF anykF XfdF juVIaF hoeIaF sn. sqMbr 1947 dy aMq ivc lfhOr ivcoN bqOr rIiPAUjI gwzI ivc bMd ho ky kYdIaF vFg lMGy sF aqy ijMnf icr gwzI ny gMzfisMG vflf twp ky sqluj diraf pfr nhIN sI kIqf, mOq hr pl isr qy ltkdI rhI sI. KYr! mYN afpxy afp nUM kfbU kIqf aqy asIN muMizaF dy hostl dy kmry ivc sfmfn riKaf qy iswDy aYs[ aYs[ pI[ dPqr jf ky afpxI rvfngI pfeI. rijstrysLn hOldfr kihx lwgf, srdfr jI Bfrq ivcoN myry leI bhuqI isafhI Brn vflf vzf pYWn ilafey ho. mYN jyb coN pYWn kZ ky AuhnUM PVf idqf. EQy hor vI Bfrq ivcoN gey ihMdosqfnI ivjLtrjL ijnHF ivc ijLafdf muslmfn aOrqF,mrd qy bwcy sn, pfiksqfn ivc afpxy irsLqydfrF nUM imlx leI afey hox kfrn afpxI rvfngI pvf rhy sn. hOldfr ny iek prcf kwt ky myry hQ PVfAuNidaF ikhf ik ijs hostl ivc qusIN Tihry E, AuhnUM anfrklI jF mujLMg df Qfxf lgdf hY. Es Qfxy jf ky rpt ilKf idE qy jd vfps jfxf hoieaf qF iPr Qfxy vfpsI pvf ky ies dPqr ivcoN vI vfpsI dI icwTI lYxI pvygI. puls dPqr ivcoN jdoN mYN AuhnF kflj pVHdy muMizaF nfl bfhr sVk qy afieaf qF muhmMd nvfjL sVk dy ivcHkfr Klo ky dwsx lwgf ik ies QF qy Bgq isMG ny sFzrs nUM golI mfrI sI aqy ahu sfhmxy kflj vwl nws ky iPr ikqy luk igaf sI. mYN ihMdosqfn dI afjLfdI nfl juVI ikzI vzI ieiqhfsk QF qy KVHf sF. inEN ky DrqI nUM hQ lfieaf qy Bgq isMG nUM slfm kIqI. hostl ivc ies gwl qy qqkfr ho igaf ik bhuqy muMzy mYnUM iek iek rfq leI afpxy kmry ivc svfAuxf chuMdf sn qy iek BfrqI srdfr dy vqIry nUM nyiVEN qkxf chuMdy sn. AuhnF nUM myrf ichrf muhrf qy bol cfl bVI ajIb lgdI sI. iehnF ivc sUbf srhwd dy do psLqo bolx vfly Aucy lMmy pTfn muMzy ijLd krn lgy ik Auh mYnUM sUbf srhwd dy ielfky ivc pYNdy afpxy ipMz lY ky jfxf chuMdy sn. mYN ikhf ik myry kol EQoN df vIjLf nhIN hY. Auh kihx lgy sfzI sfry pfiksqfn ivc cldI hY. sfzy huMidaF sfry pfiksqfn ivc koeI quhfzI vfa vwl nhIN vyK skdf. asIN vI afpxy ielfky dy srdfr hF. mYnUM invfjL pfsy kr ky smJfAux lwgf ik iblkul nf jfieE, ieh pTfn bVy isrlQ huMdy hn aqy ies gwl qy JgVf kr lYNdy hn ik ik ieh myrf mihmfn hY aqy dUjf khygf nhIN ieh myrf mihmfn hY. bfad ivc ies gwl qy mihmfn nUM mfr skdy hn ik JgVf qF ivcoN “mihmfn” kr ky hI hY. iek rfq mYN hYly kflj afP kmrs dy seId aihmd iZloN nfl kwtI jo bI kfm kr irhf sI qy lfielpur dy DobI Gft muhwly df rihx vflf sI. AuhdI ijLd sI ik Auh mYnUM lfilpur lY ky jfvygf ijQy sLihr ivc Auhdy bfp dI kpVy dI dukfn sI aqy lfgy ipMz ivc AuhnF dI kfPI jLmIn sI. hostl ivc sB qoN vzI aOkV ieh sI ik ijQy vzIaF vzIaF rotIaF Kfx nUM imldIaF sn, EQy hr sbjLI jF dfl ivc gosLq dIaF vzIaF 133 vzIaF botIaF huMdIaF sn, ijnHF nUM Kfxf qF kI, vyKx nUM vI idl nhIN krdf sI. ies leI myry leI aFizaF dI BurjI bxvfeI jFdI. svyry muMzy aiTafnI df iknMU dy jUs df iek vzf glfs myry leI lY afAuNdy ijs ivc anfr vI pfieaf huMdf. anfr qy iknUM ajy eyDrly pMjfb ivc afm nhIN sn hoey. iekwly anfr df glfs vI aiTafnI ivc iml jFdf sI. hostl ivc iek gwl mYN afpxy pMjfb vflI vI vyKI ik muslmfn jwt muMzy dUjy nfn jwt muMizaF nUM hIxy smJdy sn. keIaF ny afpxy kmiraF agy jwt iliKaf hoieaf sI. hostl dy muMizaF ny sB qoN pihlF nUr jhF aqy jhFgIr dy mkbry vyKx df progrfm bxfieaf jo rfvI diraf dy pfr Auqwr vwl pYNdy sn. asIN sflm qFgf kr ky sfry jxy Es ivc cVH gey. jd qFgf rfvI dy diraf dy aD ivc phuMicaf qF mYN qFgy vfly nUM qFgf rokx leI afiKaf. mYN kfPI dyr pul qy Klo ky vgdI sI rfvI dy pfxI vwl bVI nIJ nfl vyKdf irhf. nfl dy muMzy vI myry vFg hI krn lgy. mulk dI vMz qoN pihlF mYN ies diraf AuqoN gzI jF lfrI ivc sYNkVy vfr lMiGaf sF. pfxI dy ivcHkfr koeI Aucf ijhf QF idsdf sI ijs nfl Kih ky pfxI lMGdf sI. nvfjL mYnUM puCx lwgf ies bfry kuJ pqf hY pr mYN ikhf mYnUM pqf nhIN pr afpxy bfpU nfl mYN rfvI dy kMZy 1945 ivc CqIrIaF KrIdx afieaf sF jd asIN dUjy ipMz DupsVI ivc mkfn bxvf rhy sF. iek mugl bfdsLfh sLfied bfbr rfvI ivc ikwzf vI vzf hV ikAuN nf afieaf hovy,diraf nUM qr ky lMG jFdf sI. iPr asIN rfvI pfr kr ky rylvy lfeIn dy Qly ihMdosqfn dI mlkf nUr jhF df mkbrf vyiKaf jo iksy hd qk vIrfn sI. jhFgIr df mkbrf rylvy lfeIn dy dUjy pfsy htvF sI. bfdsLfh jhFgIr ny afpxy afp nUM sLrfb aqy aPIm ivc glqfn kr ilaf sI aqy ihMdosqfn dI hkUmq df sfrf kMm mlkf nUr jhF vyKdI sI. vzy qoN vzy PYsly krdI sI. “guslKfnf kYbint” df nF EdoN hI msLhUr hoieaf sI ikAuNik hkUmq dy vjLIr vI slfh msLvrf krn leI mlkf nUr jhF kol afAuNdy sn. ieh nUr jhF hI sI ijs ny gvflIar dy ikly ivcoN bMdI CoV CyvyN gurU hrgoibMd jI nUM afjLfd krvfieaf sI. jhFgIr dI mOq qoN bfad Auh musIbqF ivc iGr geI sI. afpxy mkbry dI jgHf mrn qoN pihlF nUr jhF ny Kud cuxI sI aqy PfrsI dI sLfierf hox kr ky EQy ieh isLar Kudvfx leI ikhf sI,“bf mjLfry mf grIbF ny crfgyL ny guly – ny pry prvfnf sojLd ny sdfey bulbuly” ijs df mqlb sI ik grIbF dI kbr qy koeI dIvf nhIN jgfAuNdf aqy nf hI koeI bulbl af ky boldI hY. hux ieh isLar nUr jhF dI kbr qoN imtf idqf igaf sI aqy EQyy iek mjOr kbr dI tihl syvf vI krn lg ipaf sI. jdoN mYN ieiqhfs df ividafrQI sF qy ihMdosqfn dy mugl pIrIaz ivc bhuq idlcspI lYNdf sF. mYN piVHaf sI ik nUr jhF df bfp imrjLf igafs bYg jdoN qihrfn coN prvfr smyq ihMdosqfn ivc iksmq ajLmfx leI af irhf sI qF nUr jhF jo prvfr ivc cOQf bwcf sI,df jnm afpxI mF asmq bygm dI kuKoN kMDfr ivc hoieaf sI qy iesdf bcpn df nF imhr-Aulinsf sI. ieh vI suxn ivc afAuNdf irhf ik pMjfb ivcoN lMGidaF ies bwcI nUM boJ smJ mfpy iehnUM rsqy ivc Cz afey sn pr ipCoN afAuNdy iek hor kfPly ny ies bwcI nUM cuwk muV iehdy mfipaF dy hvfly kr idqf sI. iPr iesdf pflx posx sLfhI mihlF ivc hoieaf ijQy akbr dy drbfr ivc iesdy bfp imrjL igafs bYg nUM vzf ruqbf iml igaf sI. ieh vI disaf jFdf hY ik jd ieh jvfn hoeI qF jhFgIr nUM ies nfl ipafr ho igaf pr bfdsLfh akbr ies ivafh dy hk ivc nhIN sI aqy iesdf ivafh bMgfl dy iek POjI aPsr sLyr aPgn nfl kr idqf igaf ijs dI mOq qoN bfad nUr jhF jhFgIr dy hrm ivc af geI sI. jd Ausdf bfdsLfh jhFgIr nfl ivafh hoieaf qF Auh jhFgIr dy hrm dI 20vIN bygm sI. aj mYN Aus Es vyly dI ihMdosqfn dI bhupKI pRiqBf dI mlkf nUr jhF dy mjLfr agy KVHf akIdq dy Puwl Byt kr irhf sF. muslmfn nOjvfnF ny disaf ik iesy QF hI BfrqI afsLk bUtf isMG AurP jmIl aihmd ny 1955 ivc AuproN lMGdI ryl gzI hyTF af ky KudksLI krn qoN pihlF nUr jhF dy ies mkbry vflI QF qy rfq kwtI sI ikAuNik Aus dI pqnI jLYnb AurP rxbIr kOr ny AuhnUM kort ivc pCfxn qoN ienkfr kr idqf sI. 1947 dy rOilaF gOilaF ivc afpxy prvfr nfloN ivCVI jLYnb nfl ipCoN bUtf isMG df ivafh ho igaf sI qy Auhdy do kuVIaF hoeIaF sn. kuJ sflF bfad pfiksqfn dI polIs srkfrF dy smJOqy anusfr jLYnb qy iek kuCVlI kuVI nUM jbrI pfiksqfn lY geI sI ijQoN Auh bUtf isMG nUM kuJ icr ieMzIaf muV afAux dIaF icTIaF ilKdI rhI. jd AusdIaF icTIaF afAuxIaF bMd ho geIaF qF bUtf isMG afpxI 134 jLmIn jfiedfd vyc, muslmfn bx, pfsport aqy vIjLf lY, smyq iek bwcI dy pfiksqfn af igaf sI. jd jLYnb nUM Auh dobfrf hfsl nf kr sikaf qy burky ivc adflq ivc pysLI Bugqn afeI jLYnb ny afpxy pqI bUtf isMG AurP jmIl aihmd aqy afpxI bwcI nUM pCfnx qoN nFh kr idqI qF Aus ny bwcI smyq svyr vyly lMGdI gzI hyTF isr dy ky KudksLI kr leI sI ijs ivc bwcI bc geI sI. ies qoN bfad rylvy stysLn sLfhdrf dy prly pfsy asIN jhFgIr df bhuq vzf aqy sMgmrmr df bixaf bhuq KUbsUrq mkbrf vyiKaf ijs nUM AusdI mOq qoN 10 sfl bfad Auhdy puqr bfdsLfh sLfh jhfn ny bxvfieaf sI. ieQy mkbrf vyKx jF GMumx iPrn afey lokF dI bhuq BIV sI ijnHF ivc burikaF vflIaF aOrqf burky cuk cuk ky iek srdfr nUM afp vI vyKdIaF aqy afpxy bwicaF nUM vI ivKfAuNdIaF sn. sMgmrmr dI kbr Auqy arbI aKrF ivc nUrAuldIn muhMmd jhFgIr bfdsLfh 1037 iliKaf hoieaf sI aqy afs pfs arbI ivc kurfn sLrIP dIaF afieqF AukrIaF hoeIaF sn. jhFgIr ijs bfry ikhf jFdf hY ik Auh bVf iensfP psMd sI pr mYnUM ies kr ky kdy vI cMgf nf lwgf ijs dy hukm qy iswKF dy mhfn pMjvyN gurU arjn dyv jI ijnHF ny sRI gurU gRMQ sfihb dI sMpfdnf kIqI sI, nUM bhuq qsIhy dy dy ky lfhOr ivc sLhId kr idqf igaf sI. vfps lfhOr muV ky asIN mhfrfjf rxjIq isMG df sLfhI iklf, nfl lgdI bhuq vzI sLfhI msijd, gurdvfrf zyrf sfihb ijQy gurU arjn dyv jI jI sLhId hoey sn aqy mhfrfjf rxjIq isMG dI smfD vI vyKI. smfD dIaF pOVIaF ivc puls df hOldfr aqy ispfhI isgrtF pI rhy sn, AuhnF mYnUM vyK ky isgrtF buJf idqIaF. ies QF qy mulk dI vMz qoN pihlF mYN bhuq vfr afieaf sF. keI vfr mhfrfjf rxjIq isMG dI smfD lfgy sON ky rfqF vI kwtIaF sn. hux ieh QF byrOxk qy vIrfn sI. aimRqsr dy kuJ iswK prvfr gurdvfry dI Xfqrf krn afey bfdfm BMn BMn ky igrIaF kZ rhy sn. pfiksqfn ivc bfdfm ssqy sn aqy ihMdosqfn ivc mihMgy. mYN 14 sflF bfad dovF QfvF qy nmsqk hoieaf qy afpxI sLrDf dy Pwul Byt kIqy. agly idn muMzy mYnUM anfrklI bfjLfr lY gey. anfrklI bfjLfr dI iek nukr qy pYNdy iek hotl inamqy-kdf ivc asF sfiraF ny dopihr df Kfxf murigaF nfl KfDf jo eynf ijLafdf svfd ligaf ik ijMnf icr mYN pfiksqfn irhf aqy Es qoN bfad jdoN vI pfiksqfn df cwkr lwgf, ies hotl dy svfdI murgy Kfx df mOkf Gwt hI KuMJx idwqf. eyQy loV nfloN ijLafdf BIV huMdI aqy bVIaF vzIaF pgF qy kuViqaF vfly Aucy lMmy muslmfn cODrI ijnHF ny glF ivc psqOl pfey huMdy aqy nfl donflIaF bMdUkF vfly bMdy vI huMdy,murg muslwm KFdy vyKy. Auh bVy qpfk nfl imldy aqy afpxy ipMz iljfx dI ijLd krdy. lLgdf sI ik Auh ipMzF dy ijLmINdfr sn aqy kMmkfr leI lfhOr afey ies hotl df ljLIjL Kfxf Kfxf bhuq psMd krdy sn. mYN AuhnF nUM anfrklI df mkbrf vyKx bfry vI puiCaf ijsdf mugl ieiqhfs ivc bVf nF sI pr anfrklI dy mkbry bfry Auh kuJ qswlI bKsL jvfb nf dy sky. mYN muMizaF nUM ikhf ik mYnUM iekwlf Cz idE qy Kud qur iPr ky lfhOr vyKx idE. sLfm nUM mYN tYksI lY ky afpy eI hostl ivc af jfvFgf. eyQy hI mYN 13 anfrklI qy AurdU dy msLhUr aPsfnf nvIs jnfb akrfm luiDafxvI nUM imlx clf igaf ijs dy aPsfny mYN bIsvIN sdI ivc pVHy sn. Qly pnsfrIaF dI dukfn sI aqy tuwtIaF PuwtIaF pOVIaF cVH ky dUjI jF qIjI mMjLl qy anfrklI bfjLfr vwl KulHdy iek vzy kmry ivc pfiksqfn df msLhUr lyKk akrfm luiDafxvI PrsL qy BuMjy qlfeI ivCf qy mUMh qy rjfeI leIN lMmf ipaf hoieaf sI. nf lfgy koeI kursI sI. pIx leI pfxI df GVf qy glfs ipaf sI. pfiksqfn qoN ielfvf bdysLF dI DrqI qy siBaqf nUM bVI hunrmMdI nfl afpxIaF ilKqF ivc ibafn krn vfly ilKfrI dI ieh Ksqf hflq vyK ky myry klyjy ivc rwug Biraf igaf. ies qrHF df ruwg idwlI pMjfbI dy sLfier bfvf blvMq aqy ibsLn iaMG AupfsLk dIaF koTVIaF nUM vyK ky vI Biraf igaf sI. kihx lwgf pfiksqfn dI msLhUr lyiKkf mYzm kurql aYn hYdr ijs ny dunIaf df msLhUr nfvl “afg kf diraf” iliKaf hY, mYnUM eyQy, myrI eysy hflq ivc imlx afAuNdI huMdI sI aqy asIN bfhr bfjLfr ivc inkl ky kfPI hfAUs ivc jf ky kfPI pINdy jF sfhmxy nukr vfly mYijsitk hotl jF inamqy kdf ivc kdI kdI Kfxf Kfx jfieaf krdy sF. Auh AuiTaf,GVy ivcoN pfxI df glfs Br ky krUlI kIqI, mUMh Doqf, vDIaf sUt pfieaf, tfeI lgfeI qy asIN bfhr anfrklI bfjLfr ivc af gey. lfgy hI pYNdI afpxy pbilsLr dI dukfn qoN Auhny 135 afpxIaF AurdU ivc CpIaF do ikqfbF nfvl “gul hI nf jfxy” aqy qnjLIaf lyKF dI ikqfb “dyK kbIrf roieaf” Byt kIqIaF. kfPI hfAUs ivc bYT ky asIN ihMdosqfn aqy pfiksqfn dy adIbF qy iltrycr bfry Zyr sfrIaF gwlF kIqIaF. mYN Aus nUM afpxI khfxIaF dI ikqfb “msfly vflf GoVf” pysL kIqI pr Aus nUM pMjfbI pVHnI nhIN afAuNdI sI. ies BrpUr adbI sMgq df luqP lY ky aqy iek vfr iPr imlx df vfadf kr ky Auh mYnUM tYksI stYNz qy Cz igaf ijQy tYksIaF vfilaF dI lfeIn lwgI hoeI sI. ijs tYksI ivc bYTx dI myrI vfrI afeI, Auhdf mflk bhuq Aucf lMmf vzIaF vzIaF muCF vflf pTfn sI ijs ny QoVHI QoVHI dfVHI rKI hoeI sI. Aus nUM vyK ky mYN zr igaf. Aus ikQy jfxf hY, puiCaf qF mYN ikhf hYly kflj afP kmrs. idn zub cukf sI. nvMbr dy idn hox kr ky TMZ aqy DuMd sI. mYN tYksI ivc bYTf zr irhf sF ikqy ieh mYnUM rfvI diraf dy kMZy iljf ky cfkU mfr ky diraf ivc eI nf sut dyvy. kI pqf Auhdf koeI irsLqydfr rOilaF gOilaF ivc iksy srdfr hQoN mfiraf igaf hovy. AuhdI sLkl vI bVI hYbqnfk sI. mYnUM qF ieh vI pqf nhIN sI ik ikhVy rfh QfxI hYly kflj afP kmrs nUM jfxf hY. ajy mYN doicwqI ivc hI sF ik Aus ny tYksI kflj agy ilaf ky KVHI kr idqI qy bVy adb nfl tYksI df bUhf KoilHaf. tYksI dy mItr qy bfrf qyrF rupY df ibwl ids irhf sI. mYN pYNt dI ipClI jyb ivcoN btUaf kiZaf qy pYsy dyx lgf qF agoN Aus ikhf, srdfr sfihb qusF pYrF ivc kI pfieaf hoieaf hY?” mYN ikhf bUt qF kihx lgf ik lfh ky myry isr ivc mfro. qusIN sfzy mihmfn ho. quhfzy koloN y pYsy kfhd. tYksI quhfzI,mYN quhfzf, sfrI rfq ijQy mrjLI iPrI clo. mYN Aus Aucy lMmy Kfn bfry mn ivc kI socdf irhf sF. asF Guwt ky hQ imlfey qy bglgIr ho ky ivCVy. 136 ikho ijhf sI jIvn? icVIaf Gr dI sYr: iksLq: 41 agly idn kflj dy kuJ muMizaF nfl jo bdl bdl ky myry nfl jFdy sn, tFgy ivc bYT ky iDafn isMG zogrf dI hvylI aqy hIrf mMzI koloN lMG rhy sF qF nOjvfn muslmfn muMzy dbI dbI hfsI hs rhy sn qy kuJ kih rhy sn ik ieh qF iehnF dy dPqr hn pr iehnF dIaF koTIaF gulbrg afbfdI ivc hn. jd asIN lfhOr df icVIaf Gr vyK irhf sF qy icVIaf Gr vyKx afey lok mYnUM vyK rhy sn. burikaF vflIaF aOrqF burky cuk cuk ijQy mYnUM vyKdIaF, EQy afpxy bwicaF nUM kih rhIaF sn, ahu vyKo srdfr. iek aOrq AucI sfrI afKx lgI, “dyKo icVIaF Gr myN aOr BI iejLfPf ho igaf” Bfv eyk aOr jfnvr af igaf. Aus leI srdfr iek jfnvr sI. mYN Auhdf sLukrIaf adf kIqf qy Auh hws peI. mYN Auh jfnvr jLrUr vyKxf chuMdf sF jo pfxI dy cubwcy ivc pYsf swut deIey qF cuBI mfr ky lB ilafAuNdf sI. ieh jfnvr pfiksqfn bnx qoN pihlF mYN afpxy bfpU nfl jdoN lfhOr icVIaf Gr vyKx afieaf sF bVI nIJ nfl vyiKaf sI. hux cOdF sflF bfad iPr asIN Es jfnvr dI pkV vyKx leI pfxI dy cubcy ivc pYsf suitaf qF Auh Pwt cuBI mfr ky pYsf kZ ilafieaf. pqf nhIN ieh cOdF sfl pihlF vflf hI jfnvr sI jF nvF hor. icVIaf Gr dI sMKyp PyrI lf ky asIN iek bYNc qy bYTy hI sF ik zyvz gfjLI dI mF, mfsI qy mfsI dI jvfn DI bybI mYnUM lBdIaF lBdIaF phuMc geIaF. iek idn pihlF sLfm nUM mYN iek muMzy QrIvIlr lY ky zyvz gfjLI vwloN afpxI mF nUM Byjy quaPy cfh, pwqI, KMz, pfn vgYrf muhmMd ngr AuhnF dy Gr dy afey sF pr Auh Aus vyly Gr nhIN imlIaF sn. mYN hYly kflj afP kmrs df afpxI Tihr df pqf ilK ky Cz afieaf sF. AuhnF nUM hYly kflj afP kmrs qoN pqf lwgf ik asIN ajfieb Gr aqy icVIaf Gr vyKx gey hoey hF qy mYnUM lBdIaF lBdIaF EQy phuMc geIaF. pky rMg qy TulHy nksLF vflI ims sLFqI isMG nUM mYN pihcfx ilaf ikAuNik Auh bhuq sfl iProjLpur nrs rhI sI. mYN AuhnUM keI vfr irksLy ivc kMm qy aONidaF jFidaF vyiKaf sI ijQy Auh nrs df kMm krdI sI. Auh bhuq ipafr aqy inG nfl imlIaF qy hostl Cz ky afpxy Gr iljfx dI ijLd krn lwgIaF. bfr bfr dovyN puqrF zyvz qy ivlsn qoN ielfvf afpxI iProjLpur rihMdI tIcr BYx aqy buZI mF dI suK sFd puC rhIaF sn. AuhnF df kihxf sI ik mYN ijMnf icr vI pfiksqfn rihxf hY, AuhnF dy Gr hI rihxf hY. mYN ikhf ik mYN jLrUr AuhnF pfs rhFgf pr lfhOr dI sYr krn qoN bfad pihlF afpxy ipMz ho afvF. ipMzoN vfpsI qy iswDf AuhnF dy Gr af jfvFgf. bybI jo AurdU boldI sI, kihx lgI, “jnfb lfhOr afp ko hm idKfeyNgy aOr jnfb lfhOr jb afp hmfry sfQ dyKyNgy qo mjLf hI aOr hogf.” zyvz dI mF GroN coNdy coNdy prOTy aqy suky BuMny bkry dI klyjI qy gurdy lY ky afeI sI. asF sfiraF ny icVIaf Gr dy bYNcF qy bYT bVy svfd nfl lMc kIqf. iek buZf muslmfn sfzy kol bYNc qy af ky bYT igaf. mYnUM puCx lwgf ik mYN ieMzIaf qoN ikhVI QF qoN afieaf sF qy pfiksqfn ivc ikhVI QF df sF. iPr Aus puiCaf ik mYN pfiksqfn ikAuN afieaf sF? mYN jvfb idqf ik mYN vIjLf lY ky pfiksqfn dI sYr krn, afpxf ipMz qy Gr vyKx aqy afpxy bcpn ivc dyKIaF QfvF nUM vyKx leI afieaf hF. Aus bVy svfl krny sLurU kr idqy. kI mYN sfrf ihMdosqfn vyiKaf sI, afgrf vyiKaf sI, hYdrfbfd vyiKaf sI, bMbeI vyKI sI. ajMqf alorf dIaF gfrF vyKIaF sn. jY pur qy joDpur vyiKaf sI. sRIngr ksLmIr vyiKaf sI. mYN isr Pyr ky ikhf ik mYN kuJ nhIN vyiKaf qF kihx lwgf ik pfiksqfn vyKx qoN pihlF afpxf mulk qF cMgI qrHF vyK lYxf sI. mYN Es nUM bVI hlImI nfl ikhf ik myrf jnm ijLlf sLyKUpurf dy iek ipMz df hY jo Es vyly ihMdosqfn ivc sI aqy pfiksqfn afAux aqy iehnUM vyKx df myrf jmFdrU hk hY. ies qoN pihlF ik gwlbfq qlK klfmI ivc bdl jFdI, zyvz dI mF sfnUM EQoN AuTf ky qFgy ivc ibTf ky afpxy Gr lY geI. EQy jf ky lfhOr dy isnmy ivc lgI iek pMjfbI ipkcr vyKx df progrfm bx igaf. mYN 137 nvfjL qy bybI ipkcr vyKx cly gey. bfks dIaF itktF nvfjL ny leIaF aqy iPlm duwlf BwtI df KUb anMd mfixaf. bybI nUM Gr Czx gey qF zyvz dI mF ny rfq dI rotI df ieMqjLfm kIqf hoieaf sI. bVI kmfl dI birafnI bxfeI sI qy syvIaF vI. Kf ky jd vfps hostl afx lwgy qF kihx lwgI ik ijhVf bMdf icVIaf Gr ivc AUt ptFg svfl kr irhf sI, Auh pfiksqfn dI sI afeI zI df bMdf lgdf sI. mYN ikhf amIN jI lwgy ipaf. mYN vIjLf lY ky afieaf hF,rfq nUM bfrzr twp ky nhIN afieaf. ijLly dy polIs hYz kvfrtr aqy Qfxy ivc myrI rvfngI dI rijstrysLn drj hY. lfhOr ivc GuMmxf iPrnf myrf hwk hY. ims sLFqI isMG ijs nUM iProjLpur ivcoN zIport kr idqf igaf sI,afpxI mF nUM bhuq ims krdI sI aqy bfrzr tp ky vI iProjLpur afpxI mF kol phuMc jfxf chuMdI sI. gfjLI prvfr nUM dobfrf imlx df vfadf kr ky asIN hostl af gey. agly idn asIN lfhOr dy myn rylvy stysLn qoN nO lKf bfjLfr ivc dfKl hoey. bfjLfr dI nukr qy bcpn ivc mYN bhuq vzI PlF dI dukfn vyiKaf krdf sF jo hux vI Esy qrHF kfiem sI. afs pfs qy lMzf bfjLfr ivc dukfnF vI pihlF vFg sjIaF hoeIaF sn ijnHF nfl myrf bcpn bwJf hoieaf sI. vMz qoN pihlF mYN eyQy afpxy bfpU nfl bhuq vfr afieaf sF. lfhOr myn rylvy stysLn qoN Auqr ky aksr rfq gurdvfrf sLhId gMj kwtI dI sI aqy ies gurdvfry df lMgr vI bVf msLhUr sI. ieQy hI agy lMzf bfjLfr qy gurdvfrf BfeI qfrU isMG (sLhId gMj) sI ijQy iswKF dIaF lfsLF vflf purfxf KUh huMdf sI. kihMdy ies KUh ivc iek mgrmC vI sI jo iswKF dIaF lfsLF Kf jFdf sI. lfgy hI svf svf mn dy goly pey huMdy sn jo isMGxIaF dy pytF Auqy qsIhy dyx leI Pyry jFdy sn qy isMGF isMGnIaF qy bicaF dIaF sLhIdIaF nfl sbMDq hor vI bhuq kuJ riKaf hoieaf sI pr jd nO lKf bfjLfr lMG ky BIVI glI QfxIN gurdvfry aMdr dfKl hoey qF EQy isvfey iek hOldfr aqy kuJ ispfhIaF dy kuJ vI nhIN sI. BIVy nOlKf bfjLfr dI rOxk qF pihlF vFg sI pr hux EQy iksy ihMdU iswK dI dukfn nhIN sI ijvyN aimRqsr hfl gyt dy aMdr vMz qoN bfad iksy muslmfn dI dukfn nhIN hY. mn ivc pihlf vflf nksLf hI Aukiraf hoieaf sI qy qbdIlI nUM mn svIkfr nf krdf hoieaf Audfs ho irhf sI. mYN hOldfr nUM KUh aqy qsIhy dyx vfly sfmfn bfry puiCaf qF Aus ny ikhf ik sfnUM ies bfry koeI pqf nhIN hY. asIN qF ies QF nUM eysy qrHF KflI hI vyiKaf hY. mYnUM Xfd afieaf ik ies KflI QF qy lgIaF cfnxIaF ivc idny aqy rfq nUM dIvfn ligaf krdy sn. keI vfr rfq df dIvfn sux ky eyQy ivCIaF drIaF qy BuMjy hI sON rhIdf sI. gurdvfry dI ies QF nUM lY ky muslmfnF nfl keI vfr JgVy hoey sn aqy adflqI kys vI cly sn. lMgr vflI sfrI QF vI KflI peI sI. mjLHb ieiqhfs nUM vMz ky siBaqf aqy siBafcfr nUM ikvyN KyrUM KyrUM kr idMdy hn, ies df aihsfs sLhIdgMj gurdvfry dy KflI pey mYdfn nUM vyK vyK ky myry Auqy BfrU ho irhf sI. pfiksqfn bnx vyly lfhOr ivc muslmfnF dI afbfdI 64% sI. ies qoN bfad asIN sLflImfr gfrzn vyKx cly gey ijQy mugl afrkItYkt dI suMdr qsvIr vyK ky mn KusL hoieaf aqy ieh mYnUM kflkf qoN AurHF pYNdy ipMjOr gfrzn nfl imldf juldf hI lwgf. ieQy sfnUM iek aMgryjL joVf iml igaf ijs nUM pfiksqfn ivc iek iswK vyK ky bhuq ajIb vI lwgf aqy KusLI vI hoeI. asIN rl ky sLflImfr gfrzn dI sYr kIqI. ieQy vI burikaF vflIaF musilm aOrqF burky cuk cuk iek iswK nUM aMgryjL gory gorI nfl vyK ky hYrfn aqy KusL ho rhIaF sn. keIaF ny sfzIaF ipkcrF vI iKcIaF. gorf gorI sfnUM kfPI iplfx leI afpxI tYksI ivc ibTf ky PlYtIjL hotl lY afey ijQy Auh Tihry hoey sn. Aus BfrqI pMjfb aqy vMz qoN pihlF dy ihMdosqfn aqy pMjfb bfry mYnUM keI svfl kIqy aqy mYN vyK irhf sF ik AuhdI sfQx gorI iek pfsy grm grm kfPI dy Gut Br rhI sI aqy dUjy pfsy bhuq TMzI afeIs krIm Kf rhI sI. mYN Aus nUM puiCaf ik qYnUM glf Krfb hox df zr nhIN hY qF kihx lwgI mYnUM koeI Prk nhIN pYNdf. jd AuhnF pMjfbI bolI aqy siBafcfr bfry gwlF sLurU kIqIaF qF nvfjL ny suJf idqf ik iehnF nUM pfiksqfn dI pMjfbI ipkcr ivKfeI jfvy jo AuhnF ny mMn leI. nOlKf bfjLfr dy swjy pfsy pYNdy iek isnmy ivc asIN sfry pMjfbI ipkcr vyKx cly gey. ipkcr dy hfP tfeIm qIk qF gorf gorI pMjfbI ipkcr ivMhdy rhy pr smJ nf afAux kr ky AuT ky cly gey. 138 ipkcr Kqm hoeI qF asIN 4 tYNpl roz qy pMj diraf dy dPqr jfx df progrfm bxf ilaf. ieQy sfzI mulfkfq pMj diraf dy aYzItr cODrI muhmMd aPjLl KF nfl hoeI jo pMjfbI dy pRisD ilKfrI mOlf bKsL kusLqf df lVkf sI. ieh lok pfiksqfn bnx qoN pihlF aimRqsr irhf krdy sn aqy cODrI mOlf bKsL kusLqf jI qF ies PfnI dunIaf ivcoN kUc kr cuky sn pr AuhnF df aDKV Aumr df lMmf Aucf lVkf cODrI muhmMd aPjLl KF ijQy PfrsI aKrF ivc pMjfbI df prcf pMj diraf kZdf sI, EQy igafnI dIaF klfsF vI lfAuNdf sI. Auh pfiksqfn ivc pMjfbI jLbfn df mudeI sI. nOjvfn kuVIaF muMzy AurdU aKrF ivc igafnI (adIb PfjLl) pfs kr ky iPr aYP[ ey[ qy bI[ ey[ dI iewklI ieMgilsL qy iek hor mjLmUn pfs kr bI[ ey[ kr lYNdy sn. ieh isstm pUrbI pMjfb ivc vI afm sI. ies nUM vfieafbiTMzf kihMdy sn. pMj diraf ivc myrIaF AurdU aKrF ivc keI khfxIaF Cp cukIaF sn aqy myrf nF AuhnF leI nvF nhIN sI. mYN afpxI khfxIaF dI ikqfb “msfly vflf GoVf” aqy kuJ hQ nfl pMjfbI bolI dIaF AurdU aKrF ivc ilKIaF khfxIaF aqy kuJ sumn mCfnvI dIaF pMjfbI dIaF AurdU aKrF ivc ilKIaF khfxIaF cODrI sfihb nUM Cpx leI dy idqIaF jo AuhnF iKVy mQy prvfn kr leIaF. sumn mCfnvI dIaF keI pMjfbI khfxIaF AurdU aKrF ivc pMj diraf ivc Cp cukIaF sn. Aucy lMmy kwd dy KUbsUrq nOjvfn sumn mCfxvI df pUrf nF jY dyv sumn sI. Auh ipCoN ijLlf isaflkot df sI. iProjLpur puls ivc BrqI ho ky bqOr ispfhI huMidaF Auhnyy aYm[ ey[ ieMgilsL kr leI sI. vzy aPsrF ivc AuhdI bVI kdr sI. afeI jI asLvnI kumfr AuhnUM bhuq vDIaf aPsr smJdf sI aqy bhuq eImfndfr qy kfbl hox kr ky Auh bhuq jldI qrwkI kr ky vzf Qfxydfr bx igaf sI. Auhdf nF pMjfb dy mMny prmMny QfxydfrF jF aYs[ aYc[ Ej[ ivc afAuNdf sI. Aus nUM gwlF sunfAux aqy khfxIaF qy nfvl ilKx df sLudf dI hwd qIk sLOk sI. ikAuNik AuhnUM gurmKI ilKxI nhIN afAuNdI sI, ies leI Auh AurdU aKrF ivc pMjfbI ilKdf sI. afpxy puls mihkmy dIaF pfbMdIaF kfrn Auh iksy pfiksqfn jFdy bMdy hQ afpxIaF khfxIaF pfiksqfn ivc jf ky post krn leI dy idMdf sI. Aus nUM iKafl sI ik pMj diraf df aYzItr cODrI muhmMd aPjLl KF nUM Aus dy puls aPsr hox df pqf nhIN sI pr mYnUM cODrI sfihb ny disaf ik sfnUM sumn bfry sB pqf hY ik Auh iek vDIaf puls aPsr hY. sumn dIaF khfxIaF aqy nfvlF dIaF keI ikqfbF mYN 1975 ivc CpvfeIaF jdoN mYN gurU nfnk dyv XUnIvristI ivc lYkcrr sF. sumn mCfxvI zI aYs pI rItfier hoieaf qy hux ies jhfn ivc nhIN hY. cODrI sfihb ny afpxI ividafrQIaF nfl myrI jfx pCfx krvfeI aqy pMjfbI lok gIqF bfry bolx leI ikhf. musilm kuVIaF prdy dy iek pfsy bYTIaF sn jd ik musilm muMzy dUjy pfsy bYTy sn pr Es idn prdf prHF kr idqf igaf. musilm kuVIaF muMzy mYnUM vyK ky bhuq KusL hoey aqy AuhnF ny idl KolH ky mYnUM pMjfbI adb aqy ilKfrIaF bfry svfl kIqy. aimRqf pRIqm bfry AuhnF bVf kuJ puiCaf. keIaF kuVIaF muMizaF ny myry aftogrfP ley. pfiksqfn ivc AuhnF dI klfs nUM muKfqb krn vflf sLfied mYN pihlf iswK sF. cODrI sfihb ny lfhOr dy pMjfbI lyKkF nfl mYnUM imlfx, ivcfrF df afdn prdfn krn qy Kfxy dI dfavq leI lfhOr dy iek vzy hotl ivc idn aqy smF insicq kr idqf. 139 ikho ijhf sI jIvn? iksLq :42 pfiksqfn ivc pMjfbI bolI leI jwdo joihd BfvyN pfiksqfn dI srkfrI bolI AurdU sI pr pMjfb dy bhuqy lok gwl bfq pMjfbI ivc hI krdy sn. Bfv afm lokF dI bolI pMjfbI sI. ipMzF ivc qF bVI TyT pMjfbI bolI jFdI sI aqy sLihrF ivc kfPI lok pMjfbI boldy sn. pMjfbI dIaF ipkcrF afm bx rhIaF sn. sLurU ivc pfiksqfn dIaF bxIaF pMjfbI iPlmF eyDrly pMjfb Bfv Bfrq ivc vI vyKx leI af jFdIaF sn ijvyN mYN do pfiksqfnI iPlmF “Pyry”y qy “lfry”y 1951 ivc dsvIN ivc pVHidaF keI vfr jgjIq Qytr biTMzy ivc vyKIaF sn pr ipCoN iek dUjy mulk ivc iehnF iPlmF df afdfn prdfn srkfrI qOr qy bMd ho igaf sI. pfiksqfn dI iPlm ieMzstrI Bfrq dI iPlm ieMzstrI nfloN bVI ipCy sI aqy jykr BfrqI iPlmF pfiksqfn ivc cldIaF sn qF pfiksqfnI iPlmF dI mfrkIitMg nhIN huMdI sI. ies leI mnfhI dy hukm bVI sKqI nfl lfgU kIqy gey sn. Es vyly tI vI vgYrf vI nhIN afey sn aqy vIzIE afid qF bhuq ipCoN dIaF gwlF hn. aksr hostl dy muMzy myry koloN mugly afjLm iPlm dy zfielfg suxdy jo iPlm ivc dlIp kumfr (jhFgIr) qy iprQvI rfj kpUr(akbr) dy drimafn bVy pfpUlr hoey sn aqy aj qk vI pfpUlr hn. jd akbr anfrklI df gfxf jb ipafr kIaf qo zrnf ikaf sux ky anfrklI nUM muKfqb ho ky kihMdf hY, “iXh qyrI byKOP muhbwq, iXh rks, iXh idcsp aMdfjLy ibaF, XkInn hmfry ienfm ky musqhk hYN. dfrogf ey ijLMdgfn-ies bybfk lONzI ko ly jfE aOr kYdKfny ky aMDyroN myN grk kr do”. keI vfr qF muslmfn muMizaF nUM mYnUM ieh zfielfg idn ivc keI vfr suxfAuxy pYNdy. “ anfrklI df rol Aus vyly dI bhuq msLhUr aqy KubsUrq aYktrYws mDUbflf ny kIqf sI. Aus dy gfxy jb ipafr kIqf qo zrnf ikaf bhuq mkbUl hoieaf sI jo BfrqI ryzIE qoN pfiksqfn dy lok sux lYNdy sn jF iehnF dy rIkfrz pfiksqfn phuMc jFdy sn. mugly afjLm ivc mDUbflf qy ingfr dy mukfbly dI kvflI dI vI bVI crcf sI: “qyrI mihPl myN iksmq ajLmf kr hm BI dyKyNgy 140 qyry kdmoN py isr afpxf Jukf kr hm BI dyKyNg”y aqy “bhfryN afj pYgfmy muhbq ly ky afeI hYN bVI mudwq myN AumIdoN kI klIaF muskrfeIN hY” lokF dI jLbfn Auqy sn. pfiksqfnI muMzy mYnUM mfl roz dy Es hotl agy Cz gey ijQy pMj diraf dy aYzItr cODrI muhmMd aPjLl Kfn hurF pfiksqfnI pMjfbI ilKfrIaF qy kuJ pwqrkfrF nUM bulfieaf hoieaf sI. pMjfbI dy kuJ hor prcy ijvyN mhInfvfr pMjfbI ieMtrnYsLnl, afid vI lfhOr ivc Cpdy sn. sLfied iek df nF lihrF vI sI. rfeItrjL iglz, isbql hsn jLYgm, mulqfn qoN vfrs sLfh, rojLfnf iemrojL ivc iek sPf pMjfbI, pMjfbI adb, mF bolI afid pricaF df crcf sI. ies mihPl ivc abdul gPUr kurYsLI ijnHF ny pfiksqfnI adb dI qvfrIK ilKI sI, afey hoey sn. AunHF qoN ielfvf aihmd rfhI, Ausqfd dfmn, rfeItrjL iglz dy kuJ numfieMdy vI mOjUd sn. bfkIaF dy nF hux Xfd nhIN. cODrI muhmMd aPjLl Kfn hurF sfry hfjLr pfiksqfnI pMjfbI ilKfrIaF nfl myrf quafrP krfieaf aqy myry bfry vI sB nUM disaf. mYN afpxI ikqfb ivcoN iek khfxI pVH ky suxfeI aqy hfjLr sLfierF ny afpxf klfm suxfieaf. pfiksqfn ivc mF bolI pMjfbI leI ho rhy XqnF qy cfnxf pfieaf igaf aqy pMjfbI nUM skUlF ivc aKiqafrI mjLmUn bnfAux dIaF koisLsLF df ijLkr kIqf. ieh vI disaf igaf ik hkUmq pMjfbI dI ibhqrI leI koeI quafvx nhIN kr rhI sI pr pMjfbI ivc ilKx vfilaF dI igxqI hOlI hOlI vDdI jf rhI sI. mYN iglf kIqf ik kurYsLI sfihb ny pfiksqfnI pMjfbI adb dI qvfrIK ivc iksy vI BfrqI pMjfbI lyKk df ijLkr nhIN kIqf. pMjfbI ivc ijQy vI koeI ilKdf hY, cfhy Auh pfiksqfn hY, ihMdosqfn, amrIkf, kYnyzf jF ieMglYNz, Aus df pMjfbI adb dI qfrIK ivc ijLkr hoxf cfhIdf hY. BfrqI pMjfb ivc sLyK PrId, sLfh husYn, vfrs sLfh, bulHy sLfh, muhmMd bKsL, hfsLm, pIlU, sLfh muhmMd aqy anykF hor muslmfn ilKfrI korsF dIaF ikqfbF ivc pVHfey jf rhy sn. myrI gwl nUM dbI jLbfn ivc pfiksqfnI pMjfbI ilKfrI sux rhy sn aqy ies df koeI qswlI bKsL Auqr nhIN dy rhy sn. ieMj lgdf sI ijvyN AuhnF kol ies df vzf jvfb ieho sI ik mOlvI lokF nUM ieh psMd nhIN sI. keIaF nUM ieh vI ieqrfjL sI ik pMjfbI jo gurmKI aKrF ivc ilKI jFdI sI, ieh iswKF dI bolI sI. muslmfn ilKfrI muK qOr qy afpxIaF rcnfvF PfrsI aKrF ivc ilKdy sn. iPr AuhnF df ieh ieqrfjL sI ik BfrqI pMjfbI ivc byloVy ihMdI aqy sMsikRq dy sLbd GsoVy jf rhy sn jo AuhnF dI smJ ivc nhIN afAuNdy sn. mYN jvfb idqf ik pfiksqfnI pMjfbI ivc vI AurdU aqy PfrsI dyy bhuq sfry aOKy lPjL GsoVy jf rhy hn jo sfzI nvIN pIVHI nUM smJ nhIN afAuNdy. ijvyN vI sI, ieh imlxI bVy qpfk nfl BrI hoeI sI aqy Kfxf vI bVf ljLIjL sI. keIaF ny ieMzIaf ivcly keI sLihrF dIaF XfdF myry nfl sFJIaF kIqIaF. muhmMd aPjLl Kfn hurF nUM bVf mfx sI ik AuhnF dy ipqf jI jnfb mOlf bKsL kusLqf ny pMjfbI ivc bVf kMm kIqf sI. KYr ieh mIitMg ies iswty nfl Kqm hoeI ik pfiksqfnI pMjfbI lyKk pfiksqfn ivc mF bolI pMjfbI nUM Auhdf bxdf hwk idvfx leI afpxIaF koisLsLF jfrI rKxgy. not krn vflI iek gwl ieh vI sI ik ies mIitMg ivc pfiksqfn dI koeI pMjfbI aOrq lyiKkf sLfml nhIN sI hoeI jd ik pRisD pMjfbI lyKk aYs aYs crn isMG sLhId dI lVkI imsjL sqnfm mihmUd lfhOr ivc rihMdI sI aqy pMjfbI ivc ilKdI sI. asIN kdI iPr imlx df iekrfr lY ky iek dUjy nfloN ruKsq hoey aqy mYnUM iek lyKk anfr klI bfjLfr ivc Cz igaf ijQy mYN kuJ sLfipMg krnI chuMdf sF. mYnUM smJ nhIN af rhI sI ik mYN kI KrIdF aqy KrIdo ProKq leI iksy sfQ dI loV mihsUs ho rhI sI. mYN iekwlf srdfr anfr klI bfjLfr ivc quiraf jf irhf sF ijQy AuhnF simaF ivc vI aMqF dI BIV sI. sB qoN pihlF mYN iek vDIaf nIm hry rMg df ijLp vflf bYg KrIidaf ijs Aupr vDr lwgI hoeI sI aqy ies nUM moZy nfl lmkfieaf jf skdf sI. muslmfn dukfndfr ny bYg dI kImq lYxoN nFh kr idqI pr mYN iesrfr kIqf ik lfgq qF lY lvo qy Es munfsb kImq ivc bYg mYnUM dy idqf. iPr mYN Esy nUM puiCaf 141 ik mYN aslI bfdfm rogx dI sLIsLI KrIdxf chuMdf hF. Es slfh idqI ik mYN anfrklI bfjLfr ivc quiraf jfvF qF agoN jf ky iek glI vrgf bfjLfr inklygf ijQy qylIaF dy kohlU lwgy hoey hn aqy Auh quhfzy sfhmxy bfdfm kohlU ivc pf ky bfdfm rogx kZ ky dy idMdy hn. puCdf pCFdf mYN Es QF qy phuMc hI igaf pr EQy iek nhIN, bfdfm rogx kZ ky dyx dy keI kohlU lwgy hoey sn. myry leI ieh sB kuJ nvF qy anoKf sI. qylI ny bVy ipafr nfl ikhf srdfr jI ijhVy vI srdfr lok ieMzIaf ivcoN lfhOr afAuNdy hn, aslI bfdfm rogx lYx leI eyQy hI afAuNdy hn. aYh vyKo ikMnIaF vzIaF CotIaF bfdfm rogx dIaF sLIsLIaF BrIaF peIaF hn. ijhVI quhfnUM cfhIdI hY, lY lvo. iehnF ivc jy quhfnUM koeI rlf njLr afAuNdf hY qF mYN quhfzy sfhmxy kohlU ivc bfdfm pf ky hor kZ idMdf hF. Auh aYnI hlImI nfl bol irhf sI ik mYN Es nUM ikhf ijvyN qYnUM cMgf lgdf hY, kr dy. Es kholU ivc bfdm pfey qy khlU clf ky kuJ imMtF ivc bfdfm rogx dI iek sLIsLI Br ky dy idqI. jd mYN AuNgl lf ky vyKI qF mYN mihsUs kIqf ik mYN pihlF kdI aYnf gfVHf qy iQMdf bfdfm rogx nhIN vyiKaf sI. Es ny vI pYsy lYxoN nFh kr idqI pr mYN bDo bDI kuJ pYsy Auhdy agy kr idqy ijnHF ivcoN Ausny nF mfqr pYsy lY ky jLor nfl sLIsI dy mUMh agy zt lf idqf qy kfgjL dy zbl ilPfPy ivc pf idqf ik bfdfm rogx irs irs ky ikqy myry kpVy Krfb nf kr dyvy. mYN bfdfm rogx dI sLIsI moZy qy lmkdy bYg ivc pfeI qy anfrklI bfjLfr ivc af igaf ijQy iek kYimst dI dukfn ids peI ijQoN mYN bfhr df bixaf hoieaf QrmfmItr qy mCI dy qyl dI boql vI KrId leI. pfiksqfn ivc iemportz cIjLF dI koeI kmI nhIN sI jo ihMdosqfn ivc bhuq Gwt imldIaF sn. iek jgHf qy bUtF dI dukfn sI qy iek bhuq KubsUrq aDKVH muslmfn ijs df rMg gorf qy aKF nIlIaF sn, mYnUM vyK ky kihx lgf,“srdfr sfihb aMdr qsLrIP lY afE qy afpxI mrjLI df sB qoN vDIaf bUt quaPy vjoN myry vwloN kbUl kro. mYN ikhf mYN ihMdosqfn ivcoN qurn ligaF nvyN bUt lY ky afieaf hF qy mYnUM hor bUt dI loV nhIN hY, quhfzf bhuq bhuq sLukrIaf. iPr Auh mYnUM puCx lwgf ik mYN Aus nUM iks qrHF df lgdf sF. mYN ikhf qusIN bhuq KubsUrq ho aqy iblkul aMgryjL lgdy ho. quhfzf rMg vI bhuq gorf hY aqy aKF vI nIlIaF hn. Auh kihx lgf qusIN iblkul drusq Purmfieaf hY. mYN afm muslmfnF vrgf muslmfn nhIN hF ikAuNik mYN mugl KFndfn ivcoN hF. quhfnUM pqf hoxf cfhIdf hY ik mugl rMg dy gory aqy nIlIaF aKF vfly sn. mYN mugl Kfndfn ivcoN hF aqy myrIaF rgF ivc sLfhI KUMn dOVdf hY. mYN eynf kih ky bfhr af igaf qusIN drusq ho skdy ho mugl sfhb pr ieh dukfn kfhdI KolHI hoeI jy. Auh myrI gwl smJ igaf qy bgYr iJjk dy kihx lwgf ik hux Auh hkUmq df jLmfnf bIq igaf hY. afKr rotI vI qF KfxI hY aqy bfl bwcy df pyt vI pflxf hY. hux mYN iPr bfjLfr ivc iek pfsy pYdl qurdf jf irhf sF ik iek vzI ampflf kfr myry lfgy af ky ruk geI. kfr ivcoN Aucy sLmly vflf iek cMgf bxdf Pbdf muslmfn bfhr afieaf qy mYnUM kfr ivc bYTx leI ikhf. Es ipClI sIt df zor KoilHaf qy mYnUM bYTx df iesLfrf kIqf. mihMgI kfr dI ipClI sIt qy vI Aucy sLmly vflI pwg, rysLmI aYckn, vDIaf slvfr, gl ivc kImqI moqIaF dI mflf vfly iek Kfn sfhb bYTy sn. Es bVy ipafr nfl myry nfl hQ imlfieaf. Aus kImqI aMgUTIaF AuNglF ivc pfeIaF hoeIaF sn qy zrfeIvr nUM iek vDIaf hotl ivc jfx df hukm idqf. EQy phuMc ky mYN jd hor vI ghu nfl Kfn sfihb dI zIl zOl vyKI. aYckn dI AuprlI jyb ivc kImqI GVI pfeI hoeI sI qy AuhdI sony dI cyn btn nfl lwgI hoeI sI. mYnUM kihx lgy kI KfEgy. mYN ikhf mYN kuJ GMty pihlF adIbF dI iek mihPl ivc Kfxf Kf ky afieaf hF. cfh jF kfPI TIk rhygI. AuhnF ny kfPI vgYrf df vytr nUM afrzr kr idqf qy mYnUM kihx lgy, srdfr sfihb mYN ijLMdgI ivc pihlI vfr iek KUbsUrq srdfr nUM aYny njLdIk qoN vyiKaf hY. mYN quhfnUM bhfvlpur lY ky jfxf chuMdf hF. mYnUM AumId hY ik qusIN myrf afKf nhIN moVogy. mYN bVy ipafr nfl ikhf ik myry kol bhfvlpur jfx df vIjLf nhIN hY. mYN quhfzy nfl EQy nhIN jf skdf. Auh iPr kihx lgy mYN bhfvlpur ivc kdy koeI srdfr nhIN vyiKaf, jdoN qusIN myry nfl jfvogy qF bhfvlpur ivc myrI bVI sLfn vDygI. mYN iPr ikhf ik myry kol EQy jfx df vIjLf nhIN hY. ies qoN 142 pihlF ik Kfn sfhb koeI jvfb idMdy, AuhnF df zrfeIvr jo kol hI KVHf sI, kihx lwgf, srdfr sfihb quhfnUM pqf ieh kOx hn. ieh bhfvlpur irafsq dy nvfb hn. iehnF dy huMidaF quhfnUM pfiksqfn ivc vIjLy bfry kOx puC skdf hY. mYN nvfb sfihb dy jqlfey ipafr aqy iesqkbfl agy isr Jukfieaf qy AuhnF df bVf sLukrIaF adf kIqf qy iekrfr kIqf ik aglI vfr jd mYN pfiksqfn afvFgf qF bhfvlpur df vIjLf lY ky afvFgf aqy jLrUr quhfzy pfs af ky rhFgf. AuhnF vI ijLafdf iesrfr nf kIqf bDo bDI sO sO rupy dy do not myrI jyb ivc pf idqy aqy afpxf pqf vI ilK ky dy idqf. nvfb sfihb df zrfeIvr mYnUM muMizaF dy hostl agy Cz igaf. nvfjL myrI sfry idn dI kfrgujLfrI sux ky bhuq KusL hoieaf qy Auhdy kmry ivc hor vI muMzy af gey. Auh kihx lgy srdfr sfihb asF suixaf hY ik srdfr sLrfb bhuq pINdy hn aqy pI ky bVI msqI mfrdy hn. qusIN pI lYNdy ho? mYN ikhf hr QF, hr mulk ivc hI iksm iksm dy lok huMdy hn. mYN pI lYNdf hF pr mYnUM pqf nhIN msqI qoN quhfzf kI mqlb hY. iek kihx lwgf ik srdfr pI ku bhuq Aul jlUl gwlF krdy hn. AuhnF dy bfrF vj jFdy hn. mYN Aus nUM puiCaf ik qusIN kdy pIqI hY jF iksy pIqy hoey nUM vyiKaf hY. Auh kihx lwgy ik asIN qF aj qk boql dI sLkl vI nhIN vyKI, pIxI qF dUr dI gwl hY. hF iPlmF ivc lokF nUM pINidaF vyiKaf hY. nvfjL hws ky kihx lwgf ik tYNpl roz qy aMgryjLI sLrfb df Tykf hY. srdfr hurF nUM EqoN boql ilaf ipaf ky njLfrf vyK lYNdy hF. cfa cfa jhy ivc hI asIN tYNpl roz dy aMgryjLI Tyky qy cly gey. mYN afpxf pfsport vKfieaf qy brFzI dI boql KrId leI ijs dy pYsy nvfjL ny idqy. hostl ivc af ky asF drvfjLf bMd kr ilaf qy mYN AuhnF nUM ikhf ik hostl df mfmlf hY. gwl aMdr hI rihxI cfhIdI hY. muMzy glfs qy pfxI lY afey. mYN brFzI dI boql df Zwkx qoV ky iek qkVf pYg pfieaf, pfxI imlfieaf qy hOlI hOlI glfs KflI kr idqf. Auh hYrfn sn ik mYnUM qF kuJ vI nhIN sI hoieaf. mYN iek hor qkVf sLft pfieaf qy iPr Es qoN bfad iek hor qkVf pr sfDfrn gwlF huMdIaF rhIaF. muMzy hYrfn sn ik mYN cMgf Blf sF. muMzy jo bVy glq aMdfjLy lfeI bYTY sn, mYnUM vyK ky hYrfn sn ik kuJ vI inafrf nhIN sI. mYN AuhnF nUM kmry ivc hI rotI ilafx leI kih idqf. afm rfqF vrgI rfq sI qy idn vI afm idnF vFg hI ciVHaf sI. svyry anfrF dy jUs df glfs lY ky nvfjL myry srHfxy KVHf sI. ikho ijhf sI jIvn?/blbIr momI iksLq 43[ aDI rfq afpxy ipMz afpxy Gr jfxfsLukrvfr df idn sI. mYN muhmMd nvfjL nUM dws idqf ik mYN afpxf ipMz vyKx jf irhf hF aqy vfps af ky mYN kuJ idn zyvz gfjLI dI mF dy Gr TihrFgf qy iPr vfps ieMzIaf nUM prq jfvFgf. hostl dy do muMizaF ny myry nfl myry ipMz jfx df PYslf kr ilaf ijnHF ivc iek lfielpur df seIad aihmd iZloN sI. asIN Qfxy jf ky hostl Czx dI ieqlfh ilKvf idqI qy munsLI koloN kfgjLfq lY ky iswDy lfhOr dy aYs[ aYs[ pI[ dPqr cly gey qy disaf ik mYN ijLlf sLyKUpurf ivc afpxy ipMz jf irhf hF. rijstrysLn hOldfr ny nvF prcf dy ky ikhf ik pihlF sLyKUpury dy aYs[ pI[ dPqr ivc jf ky rIport kro qy EQoN prcf bxvf ky afpxy ipMz nfl sbMDq Qfxf sFglf ihwl jf ky rIport ilKvf ky iPr ipMz 143 jfieE. ipMzoN vfpsI qy iPr iehI kfrvfeI mqlb Qfxy jf ky aqy sLyKUpury jf ky iPr eyQy afAuxf hY. asIN dPqr ivcoN vfpsI dy kfgjL bxvf ky sLyKUpury nUM jfx vflIaF bwsF dy azy qy af gey. eyQy bVI musLkl pysL afeI ik pfiksqfn dy hukmrfn jnrl aXUb KF dIaF bwsF lfhOr qoN iswDIaF lfielpur nUM jFdIaF sn qy Auh rsqy ivc sLyKUpury nhIN rukdIaF sn. mYN zrfeIvr aqy kMzktr nUM bhuq ikhf ik asIN itktF lfielpur dIaF lY lYNdy hF qy qusIN sfnUM sLyKUpury Auqfr dyxf pr Auh nf mMny. kihMdy sfzI nOkrI nUM Kqrf ho skdf hY. lfhOr dy bws azy qy kfPI BIV sI aqy sPfeI vI ijLafdf TIk nhIN sI. pfiksqfn bnx qoN bfad ieh bwsF df awzf mYN pihlI vfr vyiKaf sI. eyny nUM iek aDKV Aumr dI muslmfn aOrq myry gl pY geI qy mYnUM gflF kZx lg peI ik qusIN iswKF ny sfzy bMdy mfry qy sfzIaF kuVIaF AuDflIaF sn. rOlf pYNdf vyK ky lok iekTy ho gey qy EQy quiraf iPrdf iek ispfhI vI af igaf. hostl dy muMzy vI myrI suriKaf leI myry lfgy Klo gey. eyny ivc ispfhI qy hor lok Es aOrq nUM GUrdy prHF lY gey ik ies ivc ies srdfr df kI ksUr sI. ieh qF EdoN bwcf sI qy aj sfzf mihmfn hY. jdoN mulk dI vMz dy Psfd hoey sn qy vZ tuwk dy jnUMn dI hnyrI cwlI sI qF kI iswKF qy kI muslmfnF, sBnF ny gwusy ivc af ky iek dUjy df jfnI qy mflI nuksfn kIqf sI. hux Auh jLmfnf bIq igaf hY. lokF dIaF gwlF sux ky Auh aOrq TMZI ho geI qy sLyKUpury Klox vflI bws nf imlx dI mfXUsI ivc asIN lfhOr dy vzy stysLn qy af ky gzI PV ky jdoN sLyKUpury Auqry qF do vwj cuky sn. qFgf lY ky asIN jldI qoN jldI aYs[ pI[ dPqr pujy qF pihry qy KVHy sMqrI ny disaf ik juMmy dI nmfjL hox kr ky aYs[ pI[ dPqr ivc aDy idn ipCoN CutI ho cukI sI. mYN sMqrI nUM afpxI mjbUrI dwsI ik mYN ihMdosqfn ivcoN afieaf hF. agy sincr aYq dI CutI hY aqy kfnUMn anusfr mYN quhfzy dPqr rvfngI pf ky agy Qfxy sFgly ihwl rvfngI drj krf ky afpxy ipMz jfxf hY jo bhuq jLrUrI hY, qusIN myrI mdd kro. myrI gwl qy mjbUrI Es bVy gOr nfl suxI qy kihx lwgf ik aih nfl eI polIs lfeInjL hY aqy lfeInjL ienspYktr bVf nyk bMdf hY. qusIN Es nUM jf ky sfrI gwl dso. asIN lfeInjL aPsr dI srkfrI irhfiesL dI bYWl jf vjfeI qF iek Aucf lMmf aDKVH df muslmfn aPsr bfhr inkilaf qy iek iswK nUM afpxy Gr agy Kloqf vyK ky hYrfn ho igaf. mYN bUhy ivc Kloqy Kloqy hI Es nUM pMjfbI ivc sfrI gwl dwsI ik mYN afpxy bcpn dIaF XfdF nUM qfjLf krn leI do iqMn idnF vfsqy afpxy ipMz jfxf chuMdf hF aqy hostl dy muMizaF bfry vI jfx pCfx krvfeI. puCx lwgf ik ieMzIaf ivc kI ikQoN ho aqy kI kMm krdy ho. mYN ikhf ik quhfzy ijLly dy nvF ipMz cwk nMbr 78 qoN 1947 ivc AujV ky EDrly pMjfb ivc keI QfeIN Dky KFdy KFdy hux jLmIn qF ijLlf ihdfr ivc peI hY aqy mYN iProjLpur ivc pVHFdf hF aqy khfxIaF ilKdf hF. aih iek khfxIaF dI ikqfb pMjfbI ivc CpI hY. Auh ikqfb vyK ky bhuq KusL hoieaf qy Es nUM gurmKI pVHnI afAuNdI sI. Es ikhf ik kI mYN ikqfb rwK skdf hF. mYN bVI KusLI nfl ikhf jLrUr aqy pMjfbI dy kuJ rsfly ijnHF ivc pRo: mohn isMG df pMj diraf vI sLfml sI, Es nUM dy idqy. Es bVy qpfk nfl sfnUM aMdr afAux leI ikhf aqy afpxI bygm nfl quafrP krvfieaf qy jldI cfh bnfAux qy nfl kuJ Kfx leI vI ilafAux leI vI ikhf. iPr Es afpxy ardlI nUM ikhf ik sbMDq hOldfr nUM Gr bulf ilaf. jd Auh af igaf qF kihx lwgf ik ieh srdfr sfihb do iqMn idnF leI afpxf purfxf ipMz qy Gr vyKx jfxf chuMdy hn. iehnF dy aYsy qrIky nfl kfgjL iqafr kr ky ilafE ik nf qF iehnF nUM Qfxf sFglf ihwl rvfngI qy vfpsI leI jfxf pvy aqy nf eyQy sfzy dPqr sLyKUpury hI dobfrf afAuxf pvy. sfzy cfh pINidaF qk ijQy cfh nfl miTafeI qy kfPI zrfeI PrUt vI riKaf sI, hOldfr dPqr ivcoN muhr lf ky kfgjL iqafr kr ilafieaf ijs ivc sbMDq Qfxy ivc bgYr hfjLr hoieaF myrI rvfngI qy vfpsI aYs[ pI[ dPqr sLyKUpury ivcoN hI pf idqI geI sI. ienspYktr sfihb ny rijstrysLn kfgjLF qy dsqKq kr ky iek kfpI myry hvfly kIqI qy hOldfr nUM ikhf ik iehnF nUM polIs lfeIn qy bfhr sVk qy iljf ky stysLn vwl jFdI iksy qFgy jF gzI df ieMqjLfm kr dyvo. asIN eyny cMgy lfeInjL aPsr df bhuq sLukrIaf adf kIqf aqy bglgIr ho ky ivCVy. hOldfr ny kfPI koisLsL kIqI pr sLyKUpury dy rylvy stysLn vwl jfx leI kfPI dyr qk koeI qFgf 144 jF hor svfrI nf imlI. asIN lyt ho rhy sF aqy pMj vflI gzI df tfeIm ho cukf sI. afKr Es ny iek trwk rok ky sfnUM Es qy cVHf idqf qy jd asIN stysLn qy phuMcy qF vfikaf eI sfzy ipMz dy rylvy stysLn mMzI ZfbF isMG nUM jfx vflI gzI lMG cukI sI. aglI gzI rfqIN sfZy ds vjy afAuxI sI qy Ausny rfq dy sfZy igafrF vjy dy krIb mMzI ZfbF isMG dy rylvy stysLn qy phuMcxf sI. sfzy kol isvfey rylvy stysLn dy bfhr iek Zfby qy bYT ky rfq vflI gzI df ieMqjLfr krn qoN bgYr hor koeI cfrf nhIN sI. musIbq ieh vI sI ik jy rfqIN bfrF vjy ZfbF isMG rylvy stysLn qy phuMcdy hF qF rfq nUM ipMz ikvyN jfvFgy aqy jy stysLn qy Auqrdy hF qF mMzI rfq iks kol TihrFgy? muMzy kihx lwgy ik afpF rfq sLyKUpury hI rih peIey qy svyr vflI gzI qy ipMz clFgy pr sLyKUpury vI rfq ikQy rhFgy. mYN ikhf ik iksy rYst hfAUs ivc kmrf lY lYNdy hF. ajy ieh slfhF ho hI rhIaF sn ik ik iek srdfr nUM sLyKUpur dy rylvy stysLn qy vyK ky lokF dI BIV iekTI hoxI sLurU ho geI jo kuJ imMtF ivc hI vzI igxqI ivc bdl geI. lok mYnUM puCx lgy ik mYN eyQoN ikQoN igaf sF qy qy ihMdosqfn ivc ikQy jf ky visaf hF. mYN disaf ik eyQoN nvF ipMz cwk nMbr 78 qy EDr ijLlf iProjLpur ivc. iek pqly qy lMmy pMjfh ku sfl dI Aumr dy muslmfn ny ikhf mYN nvyN ipMz df hF. quhfzf Gr ikhVf sI? mYN disaf ik aYn sfry ipMz dy ivcHkfr KUh dy lfgy ippl dy sfhmxy vflf sI sfzf Gr. Auh POrn kihx lwgf quhfzy Gr ivc gurdfspur qoN AujV ky afieaf cODrI njLIr aihmd quhfzy vfly Gr ivc rihMdf hY. bVf hI nyk bMdf hY. aj rfq nUM quhfnUM Auhdy kol quhfzy Gr hI svfvFgy. mYN ikhf rfq nUM jfvFgy ikvyN? qF kihx lwgf ik rfq vflI gzI qy cVH ky clFgy. agy myrf qFgf afieaf hovygf qy afpF Es qy cVH ky clFgy. Es Gut ky mYnUM jPI pf leI qy kihx lwgf qusIN iswK kMbo ho qy mYN vI kMbo aF, muslmfn kMbo. ies ipMz ivc bhuqy kMbo eI afx ky vsy hn. quhfzy vfly Gr cODrI njLIr aihmd muslmfn jwt hY pr hY kMboaF qoN vI ijLafdf sfAU. rfq pY rhI hY afE Zfby qy rotI Kf leIey. mYN ikhf ik ajy qF BuK nhIN hY. gzI afAux ivc cfr pMj GMty pey hn. asIN eyny ivc sLihr ivc gyVf mfr aONdy hF. af ky rotI Kf lvFgy Auh kihx lgf mYN quhfnUM eyQy hI imlFgf qy quhfzIaF itktF vI lY rKFgf. qusIN qur iPr ky jldI af jfieE. asIN sLyKUpury dy bfjLfrF ivc GuMm rhy sF. ijQy vI rukdy, lokF df hjUm iekwTf ho jFdf. bhuqy ieho eI puCdy ik eyQoN ikQoN gey so aqy EDr ikQy jf ky afbfd hoey ho. ikDry ikDry burky pfeIN mMgx vflIaF aOrqF pYsy mMgx leI hQ agy kr dyNdIaF. iek BIV ivc iek muslmfn brqn ProsL afpxI dukfn ivcoN bhfr afieaf. bVy adb nfl Es mYnUM slfm afKI qy iPr suKmnI sfihb df iek aD siVaf gutkf jo bVy adb nfl rumfl ivc vlyitaf hoieaf sI, mYnUM pysL kr ky kihx lwgf ik jdoN asIN ies dukfn ivc afey qF sfn aMdroN imilaf sI. asIN EdoN df hI bVf sMBfl ky riKaf hoieaf sI. AusdI sLrDf agy myrf isr nIvF ho igaf qy mYN gutkf afpxI CfqI qy awKF nfl lf ky afpxy bYg ivc pf ilaf. ieh Auho sLihr sI ijQy mYN bcpn ivc jdoN CyvIN swqvIN jmfq ivc pVHdf huMdf sF qF afpxy jmfqIaF nfl qihsIldfr agy AurdU ivc arjLI pysL kr ky imwtI dy qyl dI iek boql mnjLUr krfieaf krdf sF. iPr afpxy jmfqIaF nfl qyl dy zIpo qoN boql Brvf ky pMj vflI gzI PV mMzI ZfbF isMG dy rylvy stysLn qoN Awuqr sLUt vwt ky ipMz phuMc jFdf sF. keI vfr imwtI dy qyl dI BrI boql ivcoN Zkx vjoN idqf mwkI df gwul iZwlf hox kr ky aDf qyl rfh ivc hI zulH jFdf sI. hIr df ikwsf ilKx vfly pMjfbI dy mhfn sLfier seId vfrs sLfh df mkbrf vI sLyKUpury qoN 8 mIl dUr lihMdy vwl pYNdy ipMz jMizaflf Èyr KF ivc sI ijQy mYN Aus dI kbr qy isr Jukfxf chuMdf sF pr myry kol ipMz jMizaflf Èyr KF jfx df vIjLf nhIN sI. vfrs df jnm myry jnm qoN 200 sfl pihlF 1735 eI[ ivc iek seIad Grfxy dy kuqb Èfh dy Gr jMizaflf Èyr KF ivc hoieaf sI. vfrs sLfh nUM vI afpxy ipMz nfl bhuq ipafr sI ijvyN mYnUM afpxI jnm BoN vfly ipMz df bhuq moh sI. asIN rfq zUMGI huMdI vyK stysLn qy af gey. nvyN ipMz vfly muslmfn tIcr ny sfzIaF itktF lY rKIaF sn qy gzI afeI qy ivc cVH gey. rfq dy hnyry ivc rfh dy stysLnF dy nksL sfP nhIN ids rhy sn pr mn ivc Auh vkq qfrIaF lfAux lg pYNdf sI 145 jdoN keI vfr mYN bfpU nfl eysy gzI qy lfhOroN afieaf krdf sF. keI vfr asIN rfq mMzI ZfbF isMG dy gurdvfry kt lYNdy aqy jy rfqF cfnxIaF huMdIaF qF qur ky ipMz cly jFdy. jdoN Cotf sF qF bfpU mYnUM moiZaF qy cuk lYNdf sI. rfq dy igafrF bfrF vjy dy drimafn jd asIN mMzI ZfbF isMG dy rylvy stysLn qy Auqry qF 14 sfl bIqx bfad vI stysLn qy plytPfm nhIN bixaf sI. sB kuJ pihlF vrgf hI sI. bfhr afey qF mfstr jI df qFgf AuzIk kr irhf sI. mMzI ivcoN lMGy qF bfjLfr bMd sn. mMzI ivc hfly ibjlI nhIN afeI sI. hnyry ivc vI myrIaF aKF pCfx rhIaF sn ik swjy hQ sfzI afVHq dI dukfn pYNdI sI aqy Kby hQ KulHy QF qy rfm lIlf lgdI huMdI sI ijs nUM asIN ipMzoN vyKx afieaf krdy sF. mMzI lMG ky jd qFgf nvyN ipMz dy kwcy rfh qy pYx lwgf qF mYN ikhf ik sfzy vyly eys pulI qy lutF KohF hoieaf krdIaF sn. mfstr jI kihx lgy ik hux vI huMdIaF hn. jd vzI nihr df pul twpx lgy qF iPr mfstr jI ny puiCaf eyQoN agoN rfh df pqf hY. mYN ikhf mYnUM pqf hY. iek rfh pul tpidaF hI nihr qy Kby ho ky iPr inwkI nihr dy sjy muV ky agly pul qoN ipMz nUM jFdf hY. dUjf rfh iswDf jFdf hY ijs ivc Gwtf imwtI qy clHy bhuq hn. qFgf Kby moV ky inwkI nihr vwl dI clo. jdoN qFgf inwkI nihr qoN muVn lwgf qF mYN ikhf mfstr jI inwkI nihr qoN inkldy ies pihly moGy df pfxI aih sfzy muribaF nUM lgdf sI. aYs vzI tfhlI hyTF dopihry asIN afpxy zMgrF nUM CfvyN bTfieaf krdy sF. eysy vzI qy CotI nihr ivc mYN qrnf isiKaf sI. eysy moGy df pfxI sfzy muribaF qy aMbF dy bfgF nUM lgdf sI. inwkI nihr nfl lgdI aih sfrI jLmIn ivc myrf qfey dy vIjy hdvfxy qy KrbUjLy bhuq huMdy sn. quhfnUM hnyry ivc ies DrqI qy myry bcpn dy pYrF dy insLfn nhIN ids rhy. mYnUM ids rhy hn qy ieh kihMidaF myrIaF BubF inkl geIaF. mYN AucI AucI vI ro irhf sF qy huBkIN vI. muMizaF ny mYnUM kfbU kIqf hoieaf sI pr myrf jIa krdf sI ik nihr twp ky dUjy pfsy jf vzI tfhlI nfl jPI pf lvF. mYN iPr cIk ky ikhf vyKo 14 sfl pihlF dy myry ley sfh aj vI eyQy hvf ivc Auzdy ids rhy hn. quhfnUM suxdy ikAuN nhIN, quhfnUM mihsUs ikAuN nhIN huMdy. mfstr jI kihx lgy qusIN koeI adIb lgdy ho. mYN ikhf mYN lyKk hF qy myrf bcpn ies QF dIaF aBwul XfdF nfl iGiraf ipaf hY. hux mYnUM eyQoN judf nf krieE. vzf CpV lMG ky mYN qFgy vfly nUM qFgf afpxy Gr vwl nUM moVn leI ikhf qy kuJ imMtF bfad qFgf sfzy Gr dy bfhr KVHf sI. bYTk dy bfhrlf QVHf pihlF vFg kfiem sI. sfhmxy ippl qy bohV dy rwuK vI mOjUd sn pr Qly qKqposL gfieb sn. KUh vI sI pr zol,lwj qy BOxIaF nhIN sn. mfstr ny bYTk df bUhf KVkfieaf qy ikhf AuT cODrI njLIr aihmd qyry pRfhuxy afey hn. Es aKF mlidaF bYTk df bUhf KoilHaf qy mYnUM Gut ky jPI pf ky aMdr afAux leI ikhf. lfltYx dI bwqI AucI kIqI qy mF nUM afvfjL dy kihx lwgf, “AuT mF pRfhuxy afey hn, rotI bxf”. mF ny af ky myrf isr ploisaf qy kihx lwgI myrf dUjf puq afieaf ey. mYN ikhf asIN sLyKUpry qoN rotI Kf ky afey hF. bYTk mwkI dIaF ClIaF nfl BrI peI sI. cOdF sfl pihlF vI kwqy dy mhIny iehnIN idnIN sfzI ieh bYTk eysy qrHF mkI dIaF CwlIaF nfl BrI huMdI sI. eyny nUM ipMz df cOkIdfr pihrf idMdf af igaf qy bYTk df bUhf KulHf qy lfltYn jgdI vyK aMdr af igaf. jd Es nUM pqf lwgf ik jQydfr Bgq isMG df muMzf 14 sflF bfad afpxf Gr vyKx afieaf hY qF myry gl lg ky rox lg ipaf. svyry sfry ipMz nUM Kbr ho geI. jIvF qylx jo myrI dfeI sI, Auh qy Auhdy muMzy vI af gey. sB gl lg lg ro rhy sn. sfzf gohf kUVf krn vflI grys qy Auhdf Gr vflf jo sfzf hflI sI, myry gl lg ky rox lg pey. rmjLfn zfkIaf vI af igaf qy bfpU qy mF dI suK sFd qy AujV ky jfx bfad df hfl cfl puiCaf. grys ny Dfa mfr ky myrf nF lYNidaF afiKaf,“blbIr isMhF ijhVI mwJ df rwsf, rjfeIaF qlfeIaF, Kys qy hor sfmfn qyrI mF srdfrnI sLfm kOr mYnUM afpxy hQIN PVf geI sI, nvyN afey muslmfnF ny sfzy koloN sB Koh ilaf sI qy puls ny sfnUM kuwitaf vI bhuq ik quhfzy jfx ipCoN asIN quhfzyy GrF nUM luitaf sI,sgoN sfzf afpxf sfmfn vI Koh ky lY gey”. 146 ikho ijhf sI jIvn?/blbIr momI iksLq: 44 ijvyN ipMz ivc dYNq iPr igaf sI-svyry AuT ky vyiKaf ik 3 spqMbr, 1947 nUM ijho ijhf Gr Cz ky gey sF, Es ivc koeI vfDf nhIN sI hoieaf sgoN pihlF nfloN Gr dI hflq mfVI sI. myry bfpU dy hQF df lfieaf nlkf kfiem sI. cODrI njLIr aihmd kihx lwgf ik jdoN asIN ies Gr ivc afey sF qF ies nlky dI hQI koeI lfh ky lY igaf sI, asIN nvIN mwul ilaf ky pfeI sI. aMdr dovF koiTaF ivc mF dy sMdUkF qy pytIaF ivcoN iek vI nhIN sI. puCx qy cODrI hurF disaf ik sfzy afAux qoN pihlF pUrbI pMjfb ivc keI lok eyQy af ky rihMdy rhy qy iPr agy qurdy gey. koeI pqf nhIN kOx kOx kI kI cuk ky lY igaf. dlIp isMG ZfzI dy Gr vfly pfsy pYNdy rfh vwl nlky qoN lY ky ivhVy qk iek Cwpr pfieaf hoieaf sI ijs Auqy DfeIaF dI prflI vfDU peI rihMdI sI. eys prflI ivc keI vfr kukVIaF aFzy dy ky cUcy vI kZ lYNdIaF qy sfnUM pqf eI nf huMdf. Auh Cwpr vI gfieb sI. bws ipCy vfly dovyN koTy ijnHF ivcoN iek pkI iewt vfly bYTk df drvfjLf dlIp isMG ZfzI dy Gr vfly pYNdy rsqy ivc KulHdf sI aqy dUjf koTf kfiem sn. mINh kxI aqy isaflF ivc rotI pfxI krn vflI sbfq kfiem sI. bfhrlI bYTk dy nfl lgdf psU bMnHx vflf koTf aqy bfhr ivhVy vflIaF KurlIaF vI kfiem sn. afpxy ipE dy lfey nlky coN pfxI gyV ky mYN mUMh hQ Doqf qy rwj ky pIqf vI. bfhr ipMz ivc gyVf mfr ky vyiKaf qF ipMz dI iPrnI qy goNdrF vfly aqy mjOrF vfly ipMzF vfly pfsy pYNdy rfhF qy vzf qy Cotf bfg iblkul gfieb sn. iehnF bfgF ivcoN bcpn ivc pqf nhIN ikMnI vfr amrUd, nfKF, jfmnUM aqy aMb qoV ky KfDy sn. gurdvfrf, inwkf skUl ijQoN mYN cOQI pfs kr ky vzy skUl ivc dfKl hoieaf sF, df nF insLfn vI bfkI nhIN sI. nfl lgdy Coty ipMz cor kot dy rfh qy do eykV QF ivc ipMz dIaF mVHIaF sn ijQy myry do Coty BrfvF df sskfr hoieaf sI. ieQy gUVHI CF vfly anykF drKq sn. idny vI hnyrf rihMdf sI. EQy iek vI drKq nhIN sI. vzf skUl ijs df nF Kflsf hfeI skUl sI, df nF bdl ky AusmfnIaF ieslfmIaf hfeI skUl rK idqf igaf sI. sfrf skUl dobfrf bxfieaf igaf sI aqy pihlf skUl 47 ivc pey mINhF qy AujfVy ivc Zih ZyrI ho igaf sI aqy bfkI lut mfr df isLkfr ho igaf sI. ieh sB kuJ AujiVaf pujiVaf vyK ky myrf mn bhuq Audfs ho igaf. mYN jo nksLf 1947 ivc Cz ky igaf sF, Aus ijhf hux EQy kuJ vI nhIN sI. pky zly df jMgl vI kfPI CFigaf hoieaf sI. eyQy bcpn ivc bhuq pIlF qy pyNJUaF qoN ielfvf grmIaF dy myly ivc hdvfxy, KrbUjLy aqy miTafeIaF KfDIaF sn. inwkI nihr dy pul dy pfr Qyh pihlF vFg hI kfiem sI pr cor kot dy rfh qy pYNdf pIrF df zyrf vI AujiVaf AujiVaf lgdf sI. kuJ pIr hry cogy pfeIN qy glF ivc moitaF moitaF mxikaF dIaF mflF pfeIN huky pI rhy sn. sflfnf myly qy eyQy kvflIaF dy mukfbly hoieaf krdy sn qy iclmF nUM sUty lgdy huMdy sn. mYN AuhnF nUM duaf slfm afKI qy AuhnF vI myrf hfl cfl puiCaf. ies pul qoN cVHdy vwl jfeIey qF lohy df inwkf ijhf pul sI jo isrP pYdl jfx vfsqy sI. ieh pul vI kfiem sI. ies pul lfgy nihr dy kMZy qIaF lgdIaF, gBrU kOzI Kyzdy, bIxIaF PVdy aqy Gol vI hoieaf krdy sn. hux pqf lwgf ik ieho ijhf kuJ nhIN huMdf sI. myrf mn kih irhf sI ik jy afpxf ipMz vyKx nf afAuNdf qF cMgI gwl sI, Gto Gwt 1947 dI AujVn vyly dI jo qsvIr mn ivc bxI hoeI sI, AuhI qF bxI rihxI sI. Auh qsvIr hux hux Zih ZyrI ho geI sI. skUl dy hYzmfstr ny mYnUM skUl dy sfry qflbielm iekTy kr ky lYkcr krn aqy afpxIaF purfxIaF XfdF sFJIaF krn leI afiKaf. bwicaF ny myry ividafrQI hox dy vyly dy keI svfl puCy ijnHF df mYN bVy ipafr nfl jvfb idqf. hYzmfstr sfihb nUM mYN afpxf skUl Czx df srtIiPkyt dyx leI afiKaf ikAuNik ho skdf sI ik Aus ivc myry jnm dI shI qfrIK iml jfvy pr hYzmfstr sfihb ny disaf ik mINhF qy hVF ivc skUl df sfrf purfxf rIkfrz ruV puVH igaf sI aqy hux jo kuJ hY, Auh 147 nvF hY. purfxf mlbf sfP kr ky skUl vI hor ZMg nfl bxfieaf igaf hY. ipCly rIkfrz df sfzy kol kuJ vI nhIN hY. idn vyly mYN jIvF qylx aqy grys dy Gr vI ho afieaf sF. grys df Gr vflf kihx lwgf ik asIN grIb hF pr sfry eIsfeI aT afny PI Gr iekTy kr ky quhfzI dfavq krnf chuMdy hF pr cOdrI njLIr aihmd kihx lwgf ik srdfr myrf Cotf Brf hY. ieh BfvyN hPqf rhy, mhInf rhy jF sfrI Aumr pr mYN iehnUM rotI bfhr nhIN Kfx idaFgf. mYN grys qy Auhdy Gr vfly df sLukrIaf adf kIqf qy AuhnF nUM pMj pMj rupy ipafr vjoN idqy. cODrI njLIr aihmd ny sLfm nUM vDIaf ijLafPq df ieMqjLfm kIqf aqy msflydfr murgy bxfey. mYN vyiKaf ik muslmfnF dIaF hFzIaF sfzy nfloN ijLafdf svfdI sn aqy AuhnF df afpxy msfly aqy afpxf hI jLfiekf sI. rfq nUM ipMz dy keI lok af ky mYnUM puCx lgy ik AuhnF vfly GrF ivc ipMz Czx qoN pihlF kOx kOx rihMdy sn. ijMnf ku mYNnUM pqf sI, mYN dsdf irhf. sfry ipMz ivc myry afAux nfl cfa jhy df mfhOl bixaf hoieaf sI aqy bhuq lok afpxy GrF ivc rotI qy bulfxf chuMdy sn pr cODrI njLIr aihmd nUM ieh mnmjLUr nhIN sI. KYr mYN ieh smJ igaf sF ik ieh lok sfzy afAux qoN qurq bfad ies ipMz ivc af ky afbfd nhIN hoey sn sgoN ierh vI sfzy vFg keI keI QfvF qy Dky Kfx qoN bfad eyQy afey sn aqy iehnF dy afAux qoN pihlF ipMz lutyiraF dI lut df isLkfr ho cuky sn. ies ipMz ivc afbfd hox vfly vDyry ijLlf gurdfspur ivcoN AujV ky afey qy ies ipMz ivc afbfd hoey sn. agly idn mYN afpxf dUjf Gr jo ipMz DupsVI ivc sI, vyKx clf igaf. ieh nvF ipMz ivcoN inkl ky bixaf sI. nvF ipMz bhuq vzf ipMz hox kfrn aqy jLmInF dUr hox kfrn nvyN ipMz ivcoN do ipMz hor “cor kot” aqy “DupsVI” pfiksqfn bnx qoN pihlF hI bx gey sn. sfzf murwbf Dup sVI qoN nyVy pYNdf sI. sfzy sfry sLrIky ny EQy Gr bxf ley sn aqy nvF ipMZ Cz ky EQy rihx lwg pey sn. mkfn qF asIN vI DupsVI pf ley sn pr EQy irhfiesL nhIN KVI sI ikAuNik myrI pVHfeI cwl rhI sI. bfpU kihMdf jdoN mYN dsvIN kr ky kflj dfKl hox leI lfielpur jF lfhOr dfKl ho jfvFgf qF Auh DupsVI vfly Gr ivc cly jfxgy. vMz qoN pihlF asIN AuhnF mkfnF qy CwqF pf leIaF sn aqy hux jf ky mYN vyiKaf ik Es ivc rihMdy muslmfn KusL sn. AuhnF ny cfh pfxI leI bVf jLor lfieaf pr mYN afpxy qfey dy Gr af igaf ijs dy nlky df pfxI cubcy ivcoN ho ky qfey dy lfey kyilaF dy Coty ijhy bfg ivc pYNdf sI aqy kyilaF dy keI lMmy lMmy bUty sn. qfey ny qurn ligaF mYnUM ikhf sI ik AujVn qoN kuJ mhIny pihlF Auhny BTI lf ky pMj Cy sLrfb dIaF pihly qoV dIaF boqlF kyilaF dIaF jVHF ivc zUMGIaF nwpIaF hoeIaF sn ik vfps af ky pIaFgy pr dobfrf EQy afAux hI nf hoieaf. qfey dy Gr ivc rihMdy lokF ny sfzI bVI syvf kIqI aqy jd mYN kyilaF dy bUitaF dIaF jVHF vwl do iqMn vfr gOr nfl vyiKaf qF Gr df mflk cODrI hs ky kihx lwgf srdfr jI Auh asF icrokxIaF kZ ky pI leIaF sn. afpxy Gr afpxI bYTk ivc af ky mYN afpxy bfp nUM icTI ilKI aqy iliKaf ik ieh icTI mYN Es Gr dI Es bYTk ivc bYT ky ilK irhf hF jo qUM afpxy hQF nfl bxfeI sI. ieh icTI mYN zfkIey rmjLfn nUM dy idqI jo myry Bfrq muVn qoN pihlF ipMz phuMc cukI sI aqy Es Auqy nvyN ipMz dy zfkKfny dI muhr lgI hoeI sI. ijs idn mYN ipMzoN vfps lfhOr nUM muVnf sI qF ipMz dy bhuq sfry lok ijnHF ivc kuVIaF, muMzy aOrqF aqy mrd sLfml sn, mYnUM alivdf kihx leI af gey. ipMz ivc mYN bhuq Gt burky vflIaF aOrqF vyKIaF sn. iksy ny mkI df aftf, iksy ny CwlIaF, iksy ny cOl, iksy ny guV, iksy ny sLkr, iksy ny sLkrkMzI aqy iksy ny dysI iGE df kujf mYnUM quaPy vjoN dyx leI ilaFdf hoieaf sI. cODrI njLIr aihmd qy Aus dI mF ny vI myry leI keI quaPy iekTy kIqy sn pr mYN sB df sLukrIaf adf kridaF mjbUrI jLfihr kIqI ik mYN ieh sB cIjLF ieMzIaF lY ky nhIN jF skdf ikAuNik kstm vfly iehnF cIjLF nUM lMGx nhIN dyxgy. cODrI njLIr aihmd qy Aus dI mF ny myrI bIvI bicaF leI ipafr df slfm afiKaf aqy aglI vfr sfiraF nUM nfl lY ky afAux dI qfkId kIqI. mF qF bfr bfr kih rhI sI qUM nf jf, ieh Gr qyrf hI hY. keI lok stysLn qk pYdl Czx afey aqy qurn ligaF mYN sB nUM ikhf ik mYN sLfied dobfrf qF eyQy nf af skF pr ies ipMz dIaF pihlIaF qy hux vflIaF XfdF nUM kdI Bul nhIN skFgf aqy vkq afAux qy iek nfvl ilKFgf jo mulkF dI vMz, Aus ivcoN AupjIaF 148 pIVF qy cIsF aqy Es siBafcfr nUM ibafn krygf jo sUhy gulfb qoN pIlf gulfb ho igaf sI. nfvl “pIlf gulfb” mYN 1975 ivc iliKaf aqy afpxIaF aglIaF pfiksqfn PyrIaF ivc afpxf nfvl EQoN dy pMjfbI ilKfrIaF nUM Bytf kIqf. rylvy stysLn mMzI ZfbF isMG nUM jFidaF asIN inwkI nihr twp ky pky zly zfk bMgly ivcoN lMGy ijQy bcpn ivc mYN keI vfr ies bhuq vzy bMgly dy bfgF ivcoN corI Puwl qoVy sn, bMgly dI izspYNsrI ivcoN keI vfr bImfr hox qy dvfeI leI sI. myrI nfnI nUM ies izspYNsrI dI lfl rMg dI dvgfeI bVI psMd sI ijs nUM pI ky AuhnUM rotI hjLm ho jFdI sI qy zkfr af jFdf sI. mMzI aqy ipMz dy ivcHkfr kcy rfhF dI DUV ikMnI ipafrI lg rhI sI ijQy keI vfr KOpIaf hox qy pqly pqly hnyry ivc nYN murwby qoN psU lY ky afieaf krdf sF. psUaF dy pYrF nfl jo Gwtf Auz ky bYT jFdf sI, AusdI afpxI KusLbo sI aqy pfisaF qoN aONdIaF ibMizaF dIaF afvfjLF nUM kMn ajy vI sunx dI AuzIk ivc sn. iehnF mFgvIaF rfhF qy ieh myrf afKrI sPr sI. bhflIky stysLn tpidaF mYN kulvMq isMG ivrk nUM bhuq Xfd kIqf ijs df ipMz Pulrvn bhflIky dy lfgy sI aqy swcf sOdf gurdvfrf ijQy 1947 ivc kYNp ivc keI hPqy rhy sF. gurdvfrf gzI ivcoN ids irhf sI. mYN gzI ivcoN hI gurdvfrf swcf sOdf nUM mQf tyikaf aqy iPr gwzI cUhVkfxf mMzI df stysLn vI lMG geI ijQoN bfby nfnk ny BuKy sfDUaF nUM Bojn CkfAux leI ipE vwloN idqy sfry dy sfry 20 rupY Krc ky swcf sOdf kIqf sI. vMz vyly bloc imltrI ny cldI gzI ivcoN swcf sOdf kYMp qy rylvy lfeIn dy afs pfs ihMdosqfn jfx leI bYTy inhQy rIiPAUjI ihMdU iswKF qy aMnHy vfh golI clf ky hjLfrF bygnfh lokF nUM mfr idqf sI. AuhnF df ksUr ieh sI ik Auh muslmfn nhIN sn. dUjf ksUr ieh sI ik AuhnF dy Brf ihMdosqfn ivc muslmfnF nUM mfr rhy sn. kudrq aqy vkq dy hfkmF df kYsf Pyslf sI ik ies DrqI qy ijQy ihMdU, iswK, muslmfn aqy eIsfeI rihMdy sn. Es DrqI qy ijQy sB dy pYr ieko DrqI qy pYNdy sn, ihMdUaF aqy iswKF dy pYrF nUM Es DrqI qy ivvrijq kr idqf igaf sI. ikho ijhf sI jIvn?/blbIr momI iksLq-45 lfhOr ivc kuJ hor idn ihMdosqfn dI vMz qoN bfad ijLlf sLyKUpurf dy afpxy ipMz ijQy myrf amIr bcpn bIiqaf sI, jvfnI hfly cVHI nhIN sI aqy ijs dI Xfd bhuq sqfAuNdI rihMdI sI. rojL rfq nUM supxy vI ies ipMz dy afAuNdy sn, nUM 14 sflF bfad vyKx qy kuJ rfqF EQy kwtx qoN bfad lfhOr dy vzy stysLn qoN Auqr ky kflj dy hostl dy muMzy mYnUM iProjLpur vfly dosq zyvz gfjLI dI mF dy Gr muhwlf muhmMd ngr Cz, afpxy hostl nUM cly gey. jfx lgy kih gey ik Auh svyry af ky mYnUM lfhOr dy aYs[ aYs[ pI[ dy dPqr ivc rijstrysLn aqy ies ielfky nfl sbMDq Qfxy ivc rvfngI pvfAux df kMm krvfAux leI af jfxgy. zyvz gfjLI iProjLpur irksLf qFgf XUnIan df prDfn, pMjfbI df sLfier, sLfmF nUM do Gut lfAux vflf byDVk lIzr sI. srkfr jF iksy adfry dI vDIkI dy iKlfP sLihr ivc hVqfl krvf dyxI, jlsy jlUs kZxy Auhdy Kby hQ df kMm sI. AuhdI mfsI ims sLFqI isMG ijs nUM iProjLpur qoN lfhOr zIport kr idqf igaf sI, BfvyN afpxI vzI BYx imsjL gfjLI kol lfhOr rih rhI sI pr iProjLpur rihMdI afpxI buZI mF ibnF bVI Audfs sI. Auh Auz ky iProjLpur afpxI mF kol phuMc jfxf chuMdI sI jo aYc aYm skUl roz qy iek purfxy Ksqf hflq Gr ivc afpxI tIcr DI aqy dohiqaF nfl rihMdI sI. mYN AuhnF nUM keI vfr purfxI iksm dy brqnF ivc rotI KFidaF aqy imwtI dIaF bxIaF knflIaF (prfqF) ivc aftf guMnHidaF vyiKaf sI. sLFqI isMG afpxI mF dI buZI Aumry syvf krnI chuMdI sI. vMz qoN bfad keI sfl iProjLpur afpxI mF, tIcr BYx aqy BxyivaF zyvz gfjLI aqy ivlsn kol rihx kfrn Auh lfhOr ivc iblkul KusL nhIN sI. BfvyN AuhnUM lfhOr ivc afpxI vzI BYx imsjL gfjLI dy rsUK kfrn nrisMg dI jOb imlI hoeI sI aqy dovyN BYxF kuJ pYsy vI bxfAuNdIaF sn pr dovyN afpxI mF nUM bhuq Xfd krdIaF sn. imsjL gfjI ijs dy dovyN puwqr zyvz aqy ivlsn jo afpxI nfnI aqy mfsI kol rihMdy sn, mF dIaF aFdrF hox kfrn Auhdf idl hI jfxdf sI ik puwqF df moh qy ivCoVf kI huMdf hY. 149 Bfrq aqy pfiksqfn dIaF srkfrF dy cwkr ivc mF nUM ieMzIaf df vIjLf imlxf bMd ho igaf sI aqy dovF puqF zyvz aqy ivlsn nUM vI nUM pfiksqfn df vIjLf nhIN imldf sI. iehnF gwlF df pqf mYnUM kuJ idn lfhOr ivc AuhnF dy Gr rihx qoN bfad hI lwg sikaf. ivcoN gwl ieh sI ik drasl dohF mulkF dIaF srkfrF dy KuPIaf ivBfg iehnF prvfrF qy njLr rKdy sn aqy qMg krdy sn. ies df hor ijLafdf pqf mYnUM Es vyly lwgf jdoN lfhOroN vfps iProjLpur muVn qy Bfrq dI afeI bI aqy pMjfb dI sI afeI zI myry mgr lg geI. muhmMd ngr ivc eIsfeIaF dy kfPI Gr sn. iehnF ivc mrn iknfry pujy kuJ buZy aMgryjL vI sn ijnHF ny vMz qoN pihlF ihMdosqfnI eIsfeI aOrqF nfl ivafh kr ky dogly bwcy pYdf kIqy sn qy vMz AuprMq Auh ieQy hI itk gey sn. koeI vylf sI jd ihMdosqfn dI hukmrfn jmfq dy kfirMdy hox kfrn iehnF dI pRBUsqf sI pr ies vyly qF ieh hIxy qy hfry huty hI ids rhy sn jo Coty Coty mkfnF ivc rih rhy sn. mYnUM vyK ky Auh bVy hYrfn huMdy ik eIsfeIaF dy ies sfry muhwly ivc mYN ieko iek pgVIDfrI BfrqI nOjvfn iswK ikvyN hIro bixaf iPrdf sF. nOjvfn eIsfeI kuVIaF myry nfl bVIaF KulHIaF gwlF bfqF qy mjLfk krdIaF. myry nfl lfhOr dy isnimaF ivc ipkcrF vyKx jFdIaF qy jd asIN qFigaF ivc svfr ho ky glI bfjLfrF ivcoN lMGdy qF sfeIklF qy ipwCf krdy, afvfjLF ksdy qy Bwdy mKOl krdy musilm nOjvfn muMizaF nUM Auh aMgUTy vKfAuNdIaF. keI vfr qF kuJ nOjvfn musilm mMuzy iehnF aklIaqF nUM myry nfl bYTIaF vyK ky aYny mfVy iPkry ksdy jo sLrm aqy qihjLIb qoN ikqy ijLafdf izgy huMdy. mYN keI vfr AuhnF nUM mulk dy mihmfn vjoN iJVkdf aqy sLrmsfr vI krdf pr Auh bhuq ZIT aqy bysLrmI df sbUq idMdy. jy ikqy imsjL gfjLI nfl huMdI qF Auh iehnF dy agly ipCilaF nUM pux CzdI. Auh iksy qoN zrdI nhIN sI aqy aYlfnIaF kihMdI ik mYN quhfzI jnrl aXUb KF nUM sLkfieq krFgI. mYN ieh nqIjf kiZaf ik eIsfeI Drm dy lok qy AuhnF dI bhU bytIaF pfiksqfn ivc suriKaq nhIN sn qy inv ky rih rhy sn. iPr mYN soicaf ik nOjvfn kuVIaF muMzy dy ieho jhy pycy ihMdosqfn ivc qF keI vfr pY jFdy hn aqy jvfnI dI Aumr vI kuJ ies qrHF dI byprvfhI vflI huMdI hY jo ieho ijhIaF gwlF dI prvfh nhIN krdI. iPr jnfb muhmMd alI ijnfh, ilafkq alI KF, sr muhmMd iekbfl dy supinaF dI dunIaF dy pfiksqfn ivc ijQy josL mlIhfbfdI aqy suafdq hsn mMto vrgy mhfn adIbF ny afpxI ijLMdgI dy afKrI idn kwty sn, aklIaqF nfl ies qrHF df ivhfr vyK ky mn KusL nf huMdf. kdI kdI nvfjL jF seId aihmd iZloN mYnUM eyQy imlx af jFdy qF amIr GrF dy mMuizaF df mYnUM imlx afxf eIsfeI prvfrF nUM bhuq cMgf lgdf. pr zyvz dI mF dsdI ik cMgy GrF dy muslmfn muMzy eIsfeI kuVIaF nfl dosqI qF chuMdy hn ivafh afpxy mjLHb ivc hI krdy hn. mYN ies gwl nUM bhuq cMgI qrHF smJdf sF ik pfiksqfn hovy jF ihMdosqfn, vzy DrmF vfly lokF dy muMzy ies qrHF hI socdy hn. zyvz dI mF myrI aqy mYnMU gOrimMt kflj lfhOr qoN imlx afey muMizaF dI bhuq syvf krdI. kuJ idnF bfad mYN ieh vI smJ igaf ik ieh lok grIb hn aqy afpxI hYsIaq qoN vD ky myrI syvf kr rhy hn aqy ijs qrHF dy Kfxy ieh myry agy prosdy hn, ies qrHF dy Kfxy ieh afp rojL nhIN KFdy sn. ieh qF myrI mihmfn invfjLI hY. pr jo gwl myry klyjy ivc nsLqr bx ky cuB rhI sI, Auh sI iehnF lokF df prvfrF df vMzy jfxf. kuJ Bfrq ivc aqy kuJ pfiksqfn ivc. iehnF nUM koeI pqf nhIN sI ik 1947 ivc vMz dI jo dIvfr iek vfr iKcI geI hY, ieh dIvfr iek idn tuwtx dI bjfey pQrF dI dIvfr qoN vI ijLafdf sKq ho jfvygI aqy sdIaF qoN iekTy rihx vfly lok afpxy KUMn dy irsLqdfrF nUM iml vI nhIN skxgy. ieh duK aqy sMqfp kyvl eIsfeI lokF df hI nhIN sI, sgoN AuhnF lKF muslmfnF df vI sI ijnHF dy irsLqydfr dohF mulkF ivc vMzy gey sn. mnuKI ipafr aqy ivCoVy dI sLfKsLfq imsfl Es vyly sfhmxy afeI jd iek rfq sqluj ryNjr dy do nOjvfn muslmfn ispfhI jo vrdIaF ivc nhIN sn, zyvz gfjLI dI mF dy Gr afey. zyvz gfjLI dI mF, AuhdI BYx ims sLFqI isMG aqy mYN iek alihdf kmry ivc cly gey aqy EQy kuJ slfhF hox lgIaF ijnHF df aMqm PYslf mYN krnf sI. mslf ieh sI ik ims sLFqI isMG hr hflq ivc afpxI mF kol iProjLpur phuMcxf chuMdI sI. ies kfrj vfsqy Auh afpxI iewjLq afbrU aqy pYsf vfrn leI iqafr 150 KVHI sI. sqluj ryNjr dy Auh ispfhI kih rhy sn ik rfq dy hnyry ivc Auh sLFqI isMG nUM pfiksqfn df bfrzr tpf ky ihMdosqfn dI hwd aMdr Dwk dyxgy ijQoN Auh agy afpxI mF kol iProjLpur phuMc jfvygI. Auh isgrtF pI rhy sn aqy AuhnF dIaF lucIaF aKF aqy kqrIaF muCF KcrI hfsI hs rhIaF sn. Auh ieh vI kih rhy sn ik sLFqI isMG nUM bfrzr tpfx qoN pihlF ho skdf hY ik AuhnUM keI rfqF bfrzr qy ikqy lukf iCpf ky rKxgy ikAuNik mulkF dI hwd dy dovF pfisaF dy hflfq vyK ky hI rfq dy hnyry ivc Aus nUM pfiksqfn vfly pfsy qoN ihMdosqfn vfly pfsy Dikaf jf skdf sI. mYN ims sLFqI isMG nUM jo myQoN Aumr ivc Gto Gwt ds pMdrF sfl vzI sI, Bfv pYNqI cflI sfl dy dOrfn sI, nUM vK kr ky ikhf ik ieh bhuq Kqrnfk Kyz hY. ieh lok qyrI iejwLq nfl Kyz ky qYnUM mfr ky diraf ivc vI sut skdy hn. jy qUM ijLMdf jINdI jfgdI bfrzr tp vI jFdI hYN qF dUjy pfsy polIs vfly qyrIaF KfKF pfV dyxgy aqy igRPqfr kr ky jylH ivc sut dyxgy ijQy qUM afpxI mF kol nhIN, jylH ivc sV mr jfvyNgI. qUM afpxI ivCVI mF kol kdy vI puj nhIN skyNgI. jy qUM mF kol afAuxf hY qF pfsport bxvf ky aqy vIjLf lY ky ihMdosqfn afvIN. iehI gwl mYN bhuq Tok vjf ky aqy bhuq jLor nfl AuhnF sqluj ryNjrjL dy ispfhIaF nUM vI kih idqI ik qusIN jo kuJ soc rhy ho aqy krnf chuMdy ho, iblkul glq aqy kfnUMn dy Ault hY. mYN kdI vI ies nUM TIk nhIN khFgf. sLFqI isMG afpxf pfsport bxvf ky aqy Bfrq df vIjLf lY ky afvy, bfkI sB kuJ hr qrHF glq hY. isgrtF dy lMmy sUty lfAuNdy aqy mYnUM GUrdy Auh rfq dy hnyry ivc cly gey. AuhnF ny Es mF dy moh dI mfrI aOrq koloN pYsy vI rwj ky btorny sn aqy AuhdI iejwLq afbrU vI Kyh Krfb kr ky AuhnUM nF jINidaF ivc rihx dyxf sI aqy nf mr igaF ivc. aOrq nUM imwtI smJx vfly lokF dI swcfeI jd AuhnF aOrqF dI smJ ivc afeI qy AuhnF dy ny kMnF ny kbUlI qF jf ky AuhnF nUM pqf lwgf ik mYN jo kuJ ikhf sI, Auh iblkul TIk sI. dohF dysLF dy jo lok iehnF musIbqF df isLkfr sn, Auh mulkF dI Es vMz df nqIjf sI jo lokF dy mnF ny nhIN, hkUmq, qfkq aqy mjLHb dy mqlbpRsq lokF ny kIqI sI. pr ieh ieqhfs qF bx cukf sI aqy iehdy sdf leI bxy rihx qy hor ijLafdf mjLbUq hox dIaF jVHF idn bidn hor jLor PVdIaF jf rhIaF sn. pfiksqfn ivc ijQy mYN kyvl iek sYlfnI sF aqy iqMn mhIny dy vIjLy qy sYr kr irhf sF aqy bIqy dIaF GVIaF nUM muV jINidaF kr ky vyK irhf sF, sYlfnI huMdf hoieaf vI ies qrHF mihsUs kr irhF sF ijvyN ieh myrI DrqI qy myrf dysL sI ijs nUM qvfrIK ny mjLHbF dI iek ryKf iKc ky azo az kr idqf sI. sLFqI isMG jo afm qOr qy cwup aqy gum sum hI rihMdI sI aqy jF isgrtF qy huwkf pINdI rihMdI sI, pqf nhIN afpxy aMdr kI smoeI bYTI sI. Aus ny pYNqI sfl dI Aumr qk vI ivafh nhIN krvfieaf sI aqy agy twp ky qF ivafh vflI koeI gwl bfq njLr vI nhIN afAuNdI sI. Auhdy kol nrisMg df kors pfs krn df srkfrI srtIiPkyt aqy izplomf sI. dbI jLbfn ivc eynf ku pqf lwgf sI ik ieh BrUx hwiqaf krn dIaF bVIaF mfhr nrsF sn. ies qrHF dy kys Auh iProjLpur ivc vI krdI rhI sI aqy lfhOr ivc vI krdI sI. ijQy Auh rMg rUp dI kflI aqy moty TulHy nksLF vflI sI, EQy suBfa aqy bol cfl dI vI bVI kurKq sI. keI vfr mYnUM ieMj lgdf ik Auh bYTI ikqy hor aqy phuMcI ikqy hor huMdI sI aqy gwl puCx qy ieMj lgdf sI ijvyN iksy swuqy nUM jgf idqf hovy. KYr lfhOr dy ies eIsfeIaF dy muhwly ivc keI eIsfeI prvfrF ny mYnUM afpxy GrF ivc Kfxy dIaF dfavqF idqIaF. vMz qoN pihlF dy srdfr prvfrF nfl afpxI sFJ dIaF gwlF kIqIaF. jykr mYN lfhOr dI iksy glI bfjLfr ivc iekwlf GuMm irhf huMdf qF GrF agy KVHIaF keI musilm aOrqF jF mrd mYnUM afpxy Gr aMdr bulf ky cfh pfxI pIx jF Kfxf Kfx dI pysLksL krdy. ihMdosqfn dIaF gwlF sunx nUM AuhnF df bVf idl krdf. ihMdosqfn dIaF iPlmF bfry jfx ky bhuq KusL huMdy. keI qF ieh vI kih idMdy ik qusIN pfiksqfn Cz ky ikAuN cly gey, eyDr ikAuN nf rhy. bwcy mYnUM vyK ky vDyry KusL huMdy. lok quaPy dyx dI pysLksL krdy aqy AuhnF dy GrF ivc Tihrx dI vI. jdoN mYN Bfrq ivcoN pfiksqfn ivc dfKl hoxf sI qF myry idl ivc sB qoN vzf DuVkU ieho sI ik mYN TihrFgf ikQy aqy hux ieh hfl sI ik ijs Gr jF muhwly ivc vI Tihrxf cfhF, hr Gr mYnUM jI afieaF kihx aqy TihrfAux leI iqafr sI. BfvyN lfhOr vMz qoN pihlF vflf lfhOr nhIN irhf sI pr iPr vI lfhOr lfhOr hI aI ijs bfry ikhf jFdf 151 sI ik ijs ny lfhOr nhIN vyiKaf, Aus ny kuJ vI nhIN vyiKaf. mYN qF vMz qoN pihlF vI lfhOr keI vfr vyiKaf sI qy cOdF sflF bfad iPr lfhOr vyK irhf sF. ikho ijhf sI jIvn?/blbIr momI iksLq-46 alivdf pfiksqfn BfvyN pfiksqfn ivc rihx df myrf vIjLf iqMn mhIny df sI aqy lfhOr ivc idl vI lwgf hoieaf sI. afpxf bcpn df ipMz, afpxf Gr, afpxf muZlf skUl, murwby, nihrF, pwkf zwlf zfk bMglf, mMzI, 152 ZfbF isMG rylvy stysLn, sLyKUpurf aqy lfhOr dIaF glIaF qy bfjLfr ijnHF dIaF XfdF rojL rfq nUM supixaF ivc af af ky sqfieaf krdIaF sn, muV aKIN vyK leIaF sn. ijQy ieh XfdF muV qfjLf ho geIaF sn, EQy iehnF ivc hux hor vfDf vI ho igaf sI. aglIaF ipClIaF sfrIaF XfdF nUM iekTIaF kr ky hux mYN afpxy vqn Bfrq nUM vfps muVnf chuMdf sF. ies PyrI ivc ijnHF ijnHF nfl vI vfh ipaf sI, sB ny bVf moh jLfhr kIqf sI. keIaF ny qF keI vfr ikhf sI ik eyQy hI rih pvo aqy vfps nf jfE, pr ieh qF sB jjLbfqI gwlF sn. bhuqy jjLbfq qF aksr rfqF nUM nINd ivc afey supny huMdy hn jo awK KulHidaF tuwt jFdy hn. iehnF df kI ieqbfr. ajy huxy eI qF bsqIaF bsfeIaF jf rhIaF sn jo pl Br ivc vIrfny bx jFdIaF hn. bhuq jjLbfqI hox kr ky mYN hux XfdF dy jMgl ivcoN lMG ky bfhr af igaf sF. mF bfp, BYx Brf, pqnI bwcy, Xfr dosq, Gr bfr, nOkrI,jLmIn jfiedfd jo sB kuJ Bfrq ivc sI, dI Xfd sqfAux lg peI sI. sMn 1947 vflI jo kihr dI hnyrI cwlI sI aqy ijs ny dohIN pfsIN kroVF lokF nUM afpxIaF jVHF qoN put ky vgfh mfiraf sI, BfvyN hux mTI pY cukI sI pr ajy vI dohF mulkF dIaF hkUmqF dy sbMD aYny suKfvyN nhIN sn ijs nfl iek dUjy mulk ivc afx jfx leI vIjLy dI sLrq nUM Kqm jF nrm kr skx. mYN vfps jfx dI iqafrI sLurU kr idqI aqy sfrI sLfipMg qy igPt afid bybI ny pYk kr idqy. Auhdf myry nfl hI ihMdosqfn jfx nUM idl krdf sI ijQy Auh afpxI nfnI, mfsI aqy msyry BrfvF nUM imlxf chuMdI sI. pr Auhdy kol nf pfiksqfn df pfsport sI aqy nf Bfrq afAux df vIjLf. Auh kih rhI sI ik agly sfl dIaF grmIaF qk Auh sfry kfgjLfq mukml kr ky ihMdosqfn jLrUr afvygI. KUbsUrq nOjvfn nvfjL nUM vyK ky Auh QoVHI jjLbfqI ho jFdI sI jo hr mulk jF hr kOm dy nOjvfnF dI Aumr df qkfjLf huMdf hY. muslmfn muMzy jo dosq bxy sn, Kqo ikqfbq krn leI AuhnF dy nF pqy ilK ley qy muV imlx dy vfady kIqy. sfry bfr bfr kih rhy sn ik mYN agly sfl pfiksqfn iPr jLrUr afvF. mYN ikhf ik qusF ijMnf ipafr muhbq df iejLhfr kIqf hY,iejwLq mfx bKisLaf hY, iensLf awlf jy pfsport rIinAU ho igaf aqy pfiksqfn df vIjLf iml igaf qF jLrUr afvFgf. AuhnF simaF ivc isrP pfiksqfn df lfl rMg df pfsport isrP iek sfl leI pMjfb srkfr vwloN sI afeI zI dI ienkufierI qoN bfad cMzIgVH qoN bxdf huMdf sI. ieMzIan ieMtrnYsLnl pfsport idwlI qoN bxdf sI pr Aus ivc pfiksqfn dI aYNtrI nhIN huMdI sI. koeI bMdf kfnUMnI qOr Auqy dovyN pfsport Bfv ieMzIan ieMtrnYsLnl pfsport aqy pfiksqfn df pfsport nhIN rK skdf sI. bxdf qF pfiksqfn df pfsport vI bVf aOKf sI pr ieMtrnYsLnl pfsport bnvfAuxf qF bhuq ijLafdf aOKf sI. afm bMdf Aus dIaF sLrqF pUrIaF krn qoN asmrQ huMdf sI. nvfjL kih irhf sI ik pfiksqfn ivc Aus leI pfiksqfn df ieMtrnYsLnl pfsport bnvfxf koeI musLkl nhIN sI ikAuNik Auh kfPI jLmIn jfiedfd df mflk sI. AusdI gwl TIk vI inklI jd Auh kuJ mhIinaF bfad pfiksqfn df ieMtrnYsLnl pfsport bxvf ky aqy ihMdosqfn df vIjLf lY ky mYnUM imlx leI iek vfr iProjLpur qy dUjI vfr aimRqsr af igaf sI. aimRqsr Auh myry dosq svrgI khfxIkfr jgjIq isMG afhUjf df mihmfn bx ky afieaf sI. zyvz dI mF ny afpxy puqrF zyvz gfjLI aqy ivlsn leI kuJ kpVy, Kfx pIx df sfmfn qy kuJ hor ink suk bMnH idqf. progrfm ieh bixaf ik ksUr bulHy sLfh dy mjLfr qy hfjLrI lvfeI jfvy, akIdq dy Pwul Bytf kr, mQf tyk ky rfq nvfjL dy ipMz burj klF rih ky agly idn gMzf isMG vflf bfzr pfr kr ky mYN iProjLpur afpxy Gr phuMc jfvF. mYN afpxy afAux dI ieqlfh afpxy Gr vfilaF nUM icTI ilK ky Byj idqI sI. myrI pqnI,myrIaF CotIaF bwcIaF aqy myry sfly hrcrn isMG ny mYnUM husYnI vflf bfrzr qy lYx afAuxf sI. hux idl afpxIaF bwcIaF nUM vyKx leI kfhlf pY irhf sI. lfhOr dy sbMDq Qfxy ivc jf ky mYN afpxy muVn dI ieqlfh munsLI nUM ilKvfeI aqy iPr aYs[ aYs[ pI[ dPqr lfhOr qoN vfpx Bfrq muVn dy kfgjLfq lY ky bws pkV mYN qy nvfjL ksUr af gey. mhfn sUPI sLfier bulHy sLfh dy mjLfr qy jf ky do rupY mQf tyikaf. bulHy sLfh dy kpVy, sylHI topI, aYckn aqy joiVaF dy drsLn kIqy. kvfl bVy vjd ivc af ky seId hjLrq bfbf bulHy sLfh dIaF kfPIaF gf rhy sn. asF kuJ icr bYT aqy mMqr mugD ho ky bulHy sLfh dIaF kuJ kfPIaF suxIaF ijvyN:- 153 hfjI lok mky nUM jFdy qy asF jfxf qKq hjLfry ijq vwl Xfr Ausy vwl kfabf BfvyN vyK ikqfbF cfry aqy builHaf mYN jfxf mYN kOx qo ielfvf ijhVf sfnUM seId afKy dojLK imlx sjLfeIaF jo koeI sfnUM rfeIN afKy bihsLqIN pINGF pfeIaF rfeIN rfeIN sBnIN QfeIN rwb dIaF by prvfhIaF sohixaF prHy htfieaf qy koiJaF lY gl lfeIaF qyry iesLk ncfieaf kr QeIaf QeIaf qyry iesLk ny zyrf myry aMdr kIqf Br ky jLihr ipaflf mYN qF afpy pIqf Jwb dy bhuVyN vy qbIbf nhIN qF mYN mr geIaF qyry iesLk ncfieaf kr QeIaF QeIaF bulHy sLfh nfl mYnUM bVI akIdq sI. Aus ny afpxI vDyry kivqf bVy sfdf, spsLt aqy DVwlydfr sLbdF ivc ilKI sI. BfvyN mYnUM sulqfn bfhU, sLfh husYn, aqy sLyK PrId vI bhuq psMd sn ijnHF bfry ikhf jFdf hY ik sLyK PrId sUPI kivqf dI svyr, sLfh husYn dopihr aqy bulHy sLfh AusdI sLfm sI pr bulHy sLfh ieslfimk mjLHbI kwtVqf dy bhuq iKlfP sI. Aus dy ivcfrF dy hfmIaF dI koeI kmI nhIN sI. bulHy sLfh aqy vfrs sLfh dovyN ksUr ivc iekTy pVHy sn aqy iehnF df Ausqfd sLfh ienfieq kfdrI sI jo jLfq df arfeIN qy mflI df kMm krdf sI. bulHy sLfh AuWcI jfq df muslmfn seId sI pr Auh AUc nIc nUM nhIN mMndf sI. iesy leI Aus ny iliKaf sI ik ijhVf sfnUM seId afKy dojLK imlx sjLfvF. 1680 ivc jnmy bulHy df jnm qF ipMz Auc bhfvlpur dy ielfky df sI pr ielm dI Koj ivc Auh lfhOr huMdf hoieaf ksUr af igaf qy aMq qk eyQy hI irhf. msLhUr isMDI kvI sLfh abdul BtfeI iehdf smkflI sI. 154 ksUr ivc sUPI sLfier bfbf bulHy sLfh df mjLfr jIa krdf sI ik sfrI rfq bulHy sLfh dy mjLfr qy gujLfrI jfvy pr sLfm qk nvfjL dy ipMz vI phuMcxf sI ijQy nvfjL dy Gr vfly AuzIk rhy sn. ksUr sLihr mYnUM bhuq psMd sI. ies dy keI kfrn sn ijvyN iek qF jdoN vI bcpn ivc ieQoN gwzI ivc lMGIdf sI qF myQI vyx vfilaF dIaF afvfjLF qy myQI dI KusLbo mYnUM bVI cMgI lgdI sI. dUjf ieQoN dIaF juqIaF bhuq msLhUr sn ijnHF qy suirMdr kOr ny afpxf bVf msLhUr gIq gfieaf sI, “jwuqI ksUrI, pYrIN nf pUrI, hfey rwbf vy sfnUM qurnf ipaf—ijnHF rfhF dI mYN sfr nf jfxf AuhnIN rfhIN vy mYnUM muVnf ipaf—”. kYnyzf df nfmvr sLoa promotr aqy kfmXfb tI vI host iekbfl mfhl aksr ieh gwl kihMdf hY ik 90% lokF nUM ies gIq dy shI arQF df pqf nhIN hY. qIjf disaf jFdf sI ik ksUr dy Kojy muslmfnF dIaF aOrqF dI KubsUrqI dUr dUr qk msLhUr sI. cOQy jdoN sqMbr 1947 dy aMq ivc swcf sOdf kYNp ivcoN vfieaf lfhOr ihMdosqfn nUM cwlI gwzI ruk ruk ky jd keI GMitaF bfad ihMdosqfn ivcoN rIiPUjIaF nUM lYx afAux vflI gzI dI AuzIk ivc jd ksUr af ky lMmf smF rukI sI qF BuK aqy ipafs nfl jfn inkl rhI sI. rfh ivc ikqy pfxI jF Kfx pIx df koeI ieMqjLfm nhIN sI. eyQy ksUr af ky jdoN gzI keI GMty KVHI rhI qF gzI dI rfKI kr rhy gorKf jvfnF dI ingrfnI hyT sfnUM gzI dy zibaF ivcoN kYdIaF vFg Auqfr ky ksUr stysLn dy plytPfrm qy vgdy nlky dI tUtI hyTF mUMh kr ky Gut Gut pfxI pIx dI iejfjLq imlI sI. ipafs nfl inkl rhI 155 jfn bcfAux leI pIqf Auh cUlI Br pfxI ijLMdgI ivc kdy vI nf Buwl sikaf. sMn 1947 ivc iek vfr jfnF bcfAux leI Es vyly ksUr ivcoN ihMdosqfn nUM lMGidaF pfiksqfn nUM alivdf khI sI aqy 14 sflF bfad 1961 ivc iPr awKF iPr pfiksqfn dI DrqI nUM alivdf afK rhIaF sn. sLfm qk asIN nvfjL dy ipMz burj klF phuMc gey ijQy sfzI qIbrqf nfl AuzIk ho rhI sI. aj vI Esy qrHF hFzIaF cVHIaF hoeIaF sn, murigaF dy irJdy mfs msfly dIaF KusLbUaF nwk nUM cVH rhIaF sn. ijs qrHF pfiksqfn ivc afmd vyly afE Bgq hoeI sI,Esy qrHF jfx vyly vI iKdmq ho rhI sI. ipMz dy mocI ny myry qy myrI bygm leI sunihrI iqwly vflf KUbsUrq Kuwsf iqafr kr ky lY aFdf sI. Kusy nUM pf ky mYN afpxy afp nUM srdfr smJ irhf sF. agly idn nvfjL df prvfr mYnUM trYktr qy gMzf isMG vflf bfrzr qk Czx afieaf jo AuhnF dy ipMzoN bhuq nyVy sI. dohF dysLF nUM vMzdI nomYn lYNz dI lkIr pfr kr ky mYN afpxy Bfrq dy husYnIvflf bfrzr qy af igaf ijQy myrf prvfr mYnUM AuzIk irhf sI. nvfjL qy Auhdy prvfr ny srhwd dy dUjy pfisEN myry prvfr nUM slfm duaf afKI qy asIN qFgy qy bYT ky iProjLpur sLihr leI cwl pey. Kby hQ sLhId Bgq isMG dI smfD nUM mYN dUroN sVk qoN hI isr invf idqf. ikho ijhf sI jIvn?/blbIr momI iksLq-47 pfiksqfn df sPr ilKx qy sI[ afeI[ zI[ vwloN prysLfnI iProjLpur dy dosqF, adbI hlikaF lfgy dy ipMzF aqy skUl dy stfP mYNbrjL ivc myrI pfiksqfn dI Xfqrf aqy iks qrHF lwgf pfiksqfn bfry gwlF puCx, suxn aqy mukx ivc nf afAuNdIaF. iProjLpur aqy byt dy ielfky dy bhuqy lok vMz ipCoN pfiksqfn vfly afpxy ipMz Cz ky eyDr afx vsy sn. AuhnF nUM afpxy Czy ielfky aqy ipMzF bfry gwlF sux ky bVI qskIn hfsl huMdI sI. hux Auh ielfkf iks qrHF df sI, bhuq lok ieh svfl jLrUr puCdy. iek idn iProjLpur CfAuxI qoN AurdU dy hPqfvfrI aKbfr “ctfn” df aYzItr aYc[ afr[ Dimfn kihx lwgf ik qusIN pfiksqfn dI Xfqrf bfry pMjfbI ivc ilKxf sLurU kro, mYN Aus nUM AurdU ivc qrjmf kr ky afpxy aKbfr ivc ivc iksLqvfr Cfpxf sLurU kr idaFgf. mYN ilKxf sLurU kIqf qF ctfn aKbfr ivc pfTk myrI Xfqrf bVy AuqsLfh nfl pVHn lgy. ajy cfr iksLqF hI CpIaF sn ik sI[ afeI[ zI[ vfly myry ipCy pY gey ijs df mYnUM Kvfbo iKafl hI nhIN sI. iek idn sI[ afeI[ zI[ dy do aPsr kuJ icTIaF jo mYnUM pfiksqfn ivcoN afeIaF sn, jF mYN 156 pfiksqfn dy afpxy dosqF nUM ilKIaF sn lY ky svyry svyry myry Gr af gey. Auh icTIaF bfry kfPI dyr myQoN puC igC krdy rhy. sumn mCfnvI ijs ny dsqI lfhOr qoN inkldy pMj diraf ivc Cpx leI khfxIaF GwlIaF sn, Auhdy bfry puCx lwgy ik ieh sumn mCfnvI kOx hY. mYN disaf ik Auhdf pUrf nF jY dyv sumn hY aqy pMjfb puls df mMinaf hoieaf eImfndfr sb ienspYktr hY aqy aYs[ aYs[ pI[ iProjLpur df rIzr hY. sumn mCfnvI nF hyTF khfxIaF ilKdf hY. mYnUM eynI vfrinMg dy ky ik mYN ieh cTIaF ilKx df islislf bMd krF aqy sumn mCfnvI nUM vI vyK lvFgy, kih ky cly gey. ies ipCoN myry vK vK dosqF ny dwsxf sLurU kr idqf ik KuPIaf puls vfly quhfzy bfry sfQoN puC igC kr rhy sn aqy sfdf kpiVaF ivc myrf ipCf krdy sn. kI mYN kuJ glq kr irhf sF, ieh soc ky mYnUM zr ijhf lwgx lwgf ik iek idn iProjLpur dy istI ienspYtr sfihb ny mYnUM afpxy Gr bulfieaf qy bVy ipafr nfl afiKaf ik qusIN iek puls aPsr dy dfmfd ho jo myrf dosq hY. quhfzy mgr afeI bI vfly lgy hoey hn aqy sfzy kol quhfzy bfry puC igC krn afey sn. afeI bI dy ijs puls ienspYktr svrn isMG dI qPqIsL hyTF ies vyly qusIN ho, Auh qF quhfnUM igRPqfr krn nUM iPrdf sI pr jd asIN disaf ik ieh qF sfzf afpxf muMzf hY qF hux Es ny quhfnUM nYsLnl hotl iProjLpur CfAuxI ivc ivc imlx leI bulfieaf hY. myry hvfly nfl Aus nUM jf ky jldI iml lvo. jdoN mYN igaf qf mYN vyiKaf ik aDKVH Aumr df msLfl vrgIaF aKF pqlf lMmf bgYr vrdI vflf aPsr myry nfl bVy ruab ivc gwl kr irhf sI. Es ny myry qy bVy qfbV qoV svfl kIqy ik mYN pfiksqfn ikAuN igaf. mYN jo afrtIkljL ctfn ivc ilKy hn,Auh ikAuN ilKy hn? AuhnF ivc pfiksqfn dI qfrIP ikAuN kIqI hY. pfiksqfn sfzf imqr dysL nhIN hY. mYN aglf afrtIkl pfiksqfn dy Ault ilK ky aglIaF iksLqF ilKxIaF qurq bMd kr dyvF nhIN qF Auh mYnUM sxy ctfn dy aYzItr aYc afr DImfn nUM igRPqfr kr lYxgy. mYN ienspYktr sfhb nUM jvfb idqf ik mYN jo pfiksqfn ivc vyiKaf, Auh swco swc iliKaf hY. kI iek lyKk swc nhIN ilK skdf. Aus ny bVy ruab nfl ikhf ik nhIN, pfiksqfn nfl sfzy sbMD TIk nhIN hn. qusIN bfrzr dy sLihr qy rihMdy ho. srkfry drbfry quhfzf rsUK hY. jy koeI pfiksqfn dy hwk ivc ilKdf hY,Auh sfzy leI ieqrfjL dy kfbl hY. asIN Aus dI hr hrkq qy ingHf rKFgy. aglI iksLq pfiksqfn dy Ault ilK ky ilKxf bMd kr idE nhIN qF asIN quhfnUM aqy aYzItr nUM igRPqfr kr lvFgy. eyny nUM sijEN KibEN do hor bgYr vrdI vfly mulfjLm af ky KVHy ho gey. ienspYktr ny iPr bVy ruab nfl ikhf ik iehnF do aPsrF ivcoN iek quhfnUM imldf rhygf. hux qusIN jf skdy ho aqy aglI gwl ieh krngy. kuJ idnF bfad mYN sfrI gwl jsvMq isMG kMvl nUM dwsI. Auhny bVf hOslf idqf ik pulsIaF qoN zrn dI koeI gwl nhIN hY. iehnF nUM kho ik mYnUM PV ky ivKfE, asIN rOlf pfvFgy. BfvyN kMvl dI gwl hOslf dyx vflI sI pr mYN qF iek srkfrI nOkrI ivc sF. nOkrI qoN kiZaf jf skdf sF qy bfl bwcf ikvyN pflUMgf. ajy qF pfiksqfn bnx dy 14 sfl bIq jfx ipCoN vI ihMdosqfn ivc iksy QF pYr nhIN sI lgy. AujVn ipCoN dr bdr Btkdy hoieaF jLmIn alftmYNt hox dy islisly ivc ijLlf ihsfr ivc ijQy qIjI QF jf ky bYTy sF, EQy vI Gwgr ivc pfxI af jfx kr ky aqy mfVI jLmIn pYx kr ky rotI qoN afqr sF. drasl mYN ivcoN zr igaf sF. ilKxf ijs ivcoN iek inwkf pYsf vI afmdn nhIN sI, jLrUrI sI. nOkrI ijs ivc BfvyN qnKfh Gwt sI pr gujLfrf hoeI jFdf sI, ikqy ijLafdf jLrUrI sI. qnKfhF qF AuhnF simaF ivc sB dIaF hI QoVHIaF QoVHIaF huMdIaF sn aqy irsLvq KorI vI bhuq Gwt sI. mYN ies siQqI bfry kulvMq isMG ivrk nfl jlMDr jf ky gwl kIqI. Auh kihx lwgf ik iehnF afeI bI vfilaF qoN zrnf vI cfhIdf hY aqy prvfh vI nhIN krnI cfhIdI. mYN Bfrq srkfr df iek aPsr hF pr myrI iek CpI khfxI nUM lY ky pqf nhIN ikAuN KuPIaf puls dy bMdy sfdf kpiVaF ivc myrf ipCf krdy hn. myrI koTI dy afly dvfly GuMmdy rihMdy hn. mYN afpxI bIvI nfl sYr krn vI nhIN jf skdf. cMgI gwl af qUM hfl dI GVI pfiksqfn bfry kuJ ilKxf bMd kr dy. qUM pfiksqfn bfry ilK ky kI lYxf. krqfr isMG dwugl idlI ryzIE stysLn ivc ihMdosqfn df aYzf vzf aPsr af,sI[ afeI[ zI[ vfly AuhnUM vI bVf prysLfn krdy hn ikAuNik AuhdI GrvflI iek pVHI ilKI musilm aOrq hY ijs dy irsLqydfr pfiksqfn ivc rihMdy hn. 157 ctfn df aYzItr DImfn vI kihx lwgf ik myry kol vI sI[ afeI[ zI[ vfly afey sn aqy DmkIaF dy gey hn aqy koloN kuJ Cpx leI ilK ky dy gey hn. ctfn dy agly aMk ivc jo afKrI iksLq CpI hoeI sI, Aus ivcoN pfiksqfn dI qfarIP vflI Bfvnf gfieb sI. ieh TIk sI ik pfiksqfn nfl Bfrq dy sbMD dosqfnf nhIN sn ikAuNik ihMdosqfn dy tukVy kr ky pfiksqfn bixaf sI aqy kroVF lokF df AujfVf hoieaf sI, lKF mfry gey sn pr jo hoxf sI, Auh qF ho igaf sI. hux qF dohF mulkF nUM iek dUjy dI aslIaq aqy hoNd nUM svIkfridaF sbMD suDfrn ivc hI lfB sI. EdoN qk qF cIn nfl vI lVfeI nhIN sI lwgI 1965 aqy 1971 dIaF lVfeIaF hor ipCoN dIaF gwlF sn. mYN kfPI dyr zrdf irhf aqy bVf PUk PUk ky kdm rKdf irhf ik iksy cwkr ivc nf Ps jfvF. pfiksqfn nfl Kqo ikqfbq vI Gtf idqI. CfAuxI vzy aPsr df junIar aPsr iek idn imlx af igaf qy asIN sLMkr dfs dy hotl ivc cfh pIx cly gey. Auhdf nF hukm isMG sI Auh bsqI kMboaF vflI rihMdf sI. pMjfb puls ivc Qfxydfr sI aqy zYpUtysLn qy afeI bI ivc igaf hoieaf sI. Aus nfl keI vfkPIaqF inkl afeIaF. Auh myry dosq pRIqm isMG aYn[ zI[ aYs[ jo bsqI kMboaF vflI rihMdf sI, df gvFZI sI. Aus disaf ik hux zrn vflI koeI loV nhIN sI. asIN bMdy df ipCf qF krdy hF ik ikqy ieh gvFZI mulk leI koeI kMm qF nhIN krdf ikAuNik ieh sfzI izAUtI hY. ihMdosqfn ivc rih ky bysLk mulk dy prDfn mMqrI dy iKlfP ilKI jfE pr dusLmn dysL dy hk ivc nf ilKo. AuhnF dy hk ivc ilKy afrtIkl jd EDr pVHy jFdy hn qF Auh vI afpxy bMdy mgr lf dyNdy hn ik ieh bMdf sfzy hwk df hY. Aus dIaF gwlF sux ky mYN sfrI gwl nUM smJ igaf. Aus ikhf ik bysLk pfiksqfn ivc afpxy dosqF nUM icTIaF pwqr ilKo pr icTIaF sfDfrn hoxIaF cfhIdIaF hn. bysLk pfiksqfn rwj rwj jfE vI pr iksy ivvfd vflI gwl dy ihsydfr nf bxo. hukm isMG dIaF gwlF TIk sn aqy idl nUM lwgIaF sn. BfvyN Auh puls aPsr sI pr Aus ivc pulsIaF vflI iblkul eI koeI gwl nhIN sI. Aus nUM smfijk kMmF ivc bVI idlcspI sI. asIN bsqI kMboaF ivc mhfrfjf rxjIq isMG dy sLhIdI idvs qy iek sLfndfr kvI drbfr krvfieaf aqy blrfj sfhnI nUM vI swidaf pr Auh qf sikaf pr Aus ny smfroh bfry gurmKI aKrF ivc ilK ky bhuq arQ BrpUr pwqr Byijaf jo asF iejlfs ivc lokF nUM pVH ky suxfieaf. kuJ icr bfad hkum isMG dI sI afeI zI ivcoN zYpUtysLn Kqm hox qy pMjfb puls ivc vfpsI ho geI qy Auh iProjLpur qoN bdl ky iksy hor ijLly ivc clf igaf. nvfjL dy bfr bfr ilKx qy 1962 dIaF grmIaF ivc agsq dy mhIny mYN iPr pfiksqfn df iek cwkr iPr lfieaf. ies vfr afpxI pqnI df pfsport bxvf aqy iqMn bwcIaF dy nF mF dy pfsport ivc ilKvf Ausdf vI idwlI jf ky pfiksqfn dI aYmbYsI ivcoN iqMn mhIinaF df vIjLf lvfieaf. Aus nUM lfhOr ivc afpxf Gr vyKx df bVf cfa sI ijQy Auhdf jnm hoieaf sI pr aYn lfgy jf ky Ausdf jfx df progrfm nf bx sikaf. ksUr dy iek vkIl dI lVkI ijsdf Brf ksUr kflj ivc aMgryjLI df pRoPYsr sI, iProjLpur lfgy afpxy iek ipMz ivc afpxy vzyiraF dIaF kbrF vyKx qy AuhnF dI murmq krvfAux afeI sI. Auh rfjf jMg qoN AujV ky afey myry klfs PYlo mihl isMG dy Gr TihrI sI. mYN qy mihl isMG ny Auhdy nfl jf ky Auhdy vzyiraF dIaF kbrF dI murmq krvfAux ivc kfPI mdd kIqI. Auh kihx lwgI ik ies vfr qusIN pfiksqfn afey qF aFdy jFdy ksUr sfzy Gr Tihrxf. bulHy sLfh dy mjLfr dy iblkul sfhmxy sfzf Gr hY. mYnUM bulHy sLfh nfl bVI akIdq sI. ies leI mYN pfiksqfn dI ies PyrI qy aFdy jFdy AuhnF dy Gr Tihiraf pr rfqF bulHy sLfh dy mjLfr qy gujLfrIaF aqy idl Br ky bulHy sLfh dIaF kvflIaF suxIaF. mYN ies vfr lfielpur cODrI seId aihmd iZloN dy Gr vI jf afieaf pr Auh lfielpur nf imilaf. bI[ kfm[ ivc kmpfrtmYNt afAux kfrn Auh lfielpur afpxy Gr hox dI bjfey hYly kflj afP kmrs lfhOr dy hostl ivc kmpftmYNt dI iqafrI kr irhf sI. DobI gyt lfielpur ivc cODrI seId aihmd iZloN dy Gr dy sfhmxy AurdU dI msLhUr aPsfnf nvIs ims iejfjL nsrIn rihMdI sI ijs dy anykF aPsfny mYN bIsvIN sdI ivc pVHy sn. jd mYN Aus dy Gr bqOr iek pMjfbI aPsfnf lyKk imlx leI pYgfm Byijaf qF Aus bVI KusLI nfl kbUl kIqf aqy dopihr dy Kfxy dI dfavq idqI. ies Kfxy ivc loVoN vD Aucyc kIqI hoeI sI aqy Ausdy ipqf 158 jI jo lfielpur qoN AurdU df aKbfr kZdy sn pr dUjI bygm nfl alwg rihMdy sn, vI qsLrIP ilafey. pfiksqfnI aqy ihMdosqfnI aPsfnf nvIsF bfry asF bhuq KulH ky gwlF kIqIaF. ihMdosqfn dy AurdU dy iek nfmvr sLfier (sLfied jgn nfQ afjLfd) jo aksr musLfiery pVHn leI pfiksqfn aONdy rihMdy sn, iejfjL nsrIn nUM jLrUr imldy sn. iejfjL nsrIn dy iek AurdU aPsfny “sLfm kf sUrj” jo ihMdosqfn dy msLhUr prcy bIsvIN sdI ivc Cipaf sI, df bVf crcf irhf sI. seId aihmd iZloN dy bfp ny ijs dI lfiepur ivc kpVy dI dukfn sI,myrI syvf pfxI leI afpxy ipMzoN iek nOjvfn mOlvI nUM bulfieaf hoieaf sI. ieh nOjvfn mOlvI muMzf jo msF myrI Aumr df eI sI, mYnUM lfielpur dy pblk vfsLrUmjL ivc nhfAux afid leI lY jFdf ikAuNik musilm GrF ivc prdf hox kr ky mihmfn bfhr dI bYTk qk hI mihdUd huMdy sn. ieh nOjvfn mOlvI ipMzoN myry leI Gr dI kZI sLrfb dI boql lY ky afieaf sI aqy bfr bfr pblk vfsLrUmjL lfgy iesrfr krdf irhf ik mYN vI pIaFgf qy qusIN vI pIE. pr mYN ikhf ik ijQy Tihry hF, mfhOl pIx dy kfbl nhIN hY. pfiksqfn dI ies PyrI ivc mYN sFglf ihwl dIaF phfVIaF, lfgy pYNdf afpxI BUaf df ipMz mlkpur, sLfhkot, mfnFvflf (ismrjIq isMG mfn df ipMz) nnkfxf sfihb afid vI vyK ley ijnHF nUM vyKx dI Btkxf aksr mn nUM bycYn krdI rihMdI sI. ies vfr mYN afpxy ipMz, afpxy Gr nf jf sikaf. nvfjL gOrimMt kflj lfhOr ivc aYm[ ey[ ieMgilsL ivc dfKl ho igaf sI. ies vfr pfiksqfn ivc dfKl hox vyly mYN iek rfq AuhnF dy ipMz irhf sF pr vfpsI qy pfiksqfn ivc jLbrdsq bfrsLF aqy hV afAux kfrn afpxf dOrf kuJ sMKyp kr ky nvfjL dy ipMz nhIN jf sikaf sF qy jldI vfps af igaf sF. iesy sfl hI pfiksqfn dIaF aKbfrF ivc cIn nfl lgdIaF hwdF bfry KbrF afAux lg peIaF sn qy ipCoN Bfrq qy cIn dI lVfeI lg geI ijs ny ieh sfbq kr idqf ik pfiksqfn aqy cIn dI aMdro aMdrI sur imlI hoeI sI. iksLq-48 KUn dfn krn vflI Gtnf 1962 ivc ihMd cIn jMg lwgI qF vIhvIN sdI ivc Bfrq dy lokF dI ijLMdgI ivc jMgI afsfr vyKx df pihlf mOkf sI. BfvyN lokF ny ies qoN pihlF 1947 ivc vMz df drd hMZfieaf sI pr Aus nUM jMg nhIN ikhf jf skdf sI. ies qoN pihlF eysy sdI ivc do sMsfr XuD ho cuky sn pr Auh ihMdosqfn dI DrqI qy nhIN hoey sn. AuhnF ivc isrP ihMdosqfn dy nOjvfn hI lVy, mry, jLKmI hoey jF bcy sn. ieh jvfn aMgryjLF dI POj ivc BrqI ho ky mulk ivcoN bfhr hoeIaF jMgF ivc lVn leI gey sn. hF pMjfb ivc jd aMgryjLF ny 1849 ivc pMjfb qy kbjLf kIqf sI qF mudkI, iProjLsLfh, cyilaF vflf, sBrfvF afid dy mYdfnF ivc iswKF qy aMgryjLF dIaF lVfeIaF hoeIaF sn. ienHF jMgF ivc iswK sLbd vrqxf vI vDyry TIk nhIN lgdf ikAuNik iswK POj ivc muslmfn aqy ihMdU vI sLfml sn. sLfh muhmMd ny iesy leI afpxy iksy jMgnfmf isMGF qy PrMgIaF ivc iliKaf hY ik “jMg ihMd pMjfb df hox lwgf dovyN pfqsLfhI POjF BfrIaF nI” sB jfxdy hn ik jMg hmysLf hI Kqrnfk huMdI hY ijs ivc iensfn iensfn nUM mfrdf hY. cIn dI jMg BfvyN phfVI ielfky ivc pYNdy bfrzr qy lVI jf rhI sI pr Ausdf asr mYdfnI ielfky ivc kuJ ies qrHF ipaf ik sfnUM skUlF ivc izsitRkt ienspYktr afP skUljL iProjLpur vwloN srkUlr af gey ik qurq KMUn dfn leI afpxy skUl ivc pVHFdy stfP aqy AuhnF ividafrQIaF dy nF Byjo jo rkq dfn krnf chuMdy hn. skUl dy sfry stfP ny afpxy nF ilKvf idqy ijnHF ivc iek pqlI, gorI, mDrI qy CItkI jhI ihMdI tIcr vI sI jo idn ivc isrP iek rotI KFdI sI aqy ho skdf sI ik 159 AuhdIaF nfVF ivcoN KMUn hI nf inkly. jd mYN bqOr hYzmfstr sfry skUl dy ividafrQIaF nUM iekTy kr ky dysL ipafr df bVf pRBfvsLflI lYkcr idqf ik cIn qy ihMd dI lVfeI lwg geI hY. mulk dy jLKmI POjIaF nUM loV pYx qy KUMn dI loV pY skdI hY qF anykF ividafrQIaF ijvyN rysLm, bgIcf, Blvfn dy muMzy dyby aqy drjnF hor muMizaF ny afpxy nF ilKvf idqy. ipMzF dy ieh muMzy gBrU sn aqy cMgI jfn vfly sn. ipMz lKo ky bihrfm dy nfl vgdI nihr dy pul qoN jo rfh Jok tihl isMG nUM jFdf sI, Aus qy mIl ku dI ivQ qy pYNdy iek iek ipMz ijs df nF hux mYnUM Bul igaf hY, ivcoN kuJ muMzy pVHn afAuNdy sn. ienHF ivc iek KFdy pINdy qy sB qoN vzy alftIaF df ieko iek muMzf vI pVHn afAuNdf sI jo kuJ iswD pDrf sI. Auh qurdf vI lwq mfr ky sI. Ausdf ipE ipMz df srpMc sI. Aus muMzy ny vI KMUn dfn krn leI afpxf nF ilKvf idqf. agly idn jd Ausdy mfipaF nUM pqf lwgf qF Auh ipMz dy bMdy iekTy kr ky skUl af gey aqy kihx lgy ik sfzy muMzy df nF ilst ivcoN kZo. iehdy ivc qF pihlF hI KMUn nhIN hY. bVIaF swuKF swuK ky asF ieh muMzf ilaf hY. jy iehdy ivcoN KMUn kZ ilaf qF ieh mr jfvygf. asIN ikDr jfvFgy. sfzy sfry GrF ivc bws ieko iek aOlfd ieh sfzf muMzf hI hY. qusIN sfzy koloN ijMny mrjLI pYsy lY lvo pr iehdf KMUn nf lvo. bysLk qusIN sfzy koloN sfzI jLmIn ilKvf lvo pr rwb dy vfsqy iehdf nF KMUn dfn krn vfilaF dI ilst ivcoN kwt idE. mYN aqy skUl dy stfP ny AuhnF nUM bVf smJfieaf ik ieh qF aYvyN kfgjLI kfrvfeI hY aqy KMUn lYx vflI iehdy ivc bhuqI swcfeI nhIN hY. asIN vI afpxy nF ilKvfey hoey hn pr Auh nf mMny. agly idn Auh pMjF ipMzF dI pMcfieq lY ky af gey ik sfzy muMzy df nF ilst ivcoN kZo. drasl ilst asF PfeInl kr ky ajy ByjI hI nhIN sI. Ausdf nF vI kZ idqf sI pr Auh bhuq zry qy Gbrfey hoey sn. AuhnF df vihm sI ik ilst iProjLpur dPqr ivc clI geI hY aqy srkfr iksy vyly vI loV pYx qy muMzy nUM KMUn dyx leI iljf skdI hY. Auh kihx ik iProjLpur dPqr ivc jf ky muMzy df nF kZvf ky afE ikENik ieh qF pihlF hI bImfr rihMdf hY. AuhnF ny ieh mslf bhuq pycIdf bxf idqf. mYN bhuq smJfieaf ik asF ies muMzy df nF kwt idqf hY pr AuhnF dI qswlI nhIN ho rhI sI. iek idn AuhnF ny sfry skUl dy stfP n afpxyUM ipMz bulf ky bhuq qkVI rotI vI kIqI ijs ivc bkrf vI viZaf igaf pr aMdroN Auh zry hoey sn ik jy sfzy muMzy df KMUn lY ilaf qF ieh bcygf nhIN. rfq jd asIN AuhnF dI hvylI ivc Kf pI rhy sF Es muMzy dI buZI dfdI sotI dy shfry hOlI hOlI qur ky afeI qy Es afpxy isr dI icwtI cuMnI sfzy pYrF qy rK ky hfVf kiZaf ik myry poqy df KMUn nf kiZE. ieh myrf ieko iek poqf hY. iehdy ibnF sfzf jhfn sMunf ho jfvygf. ajy sfzIaF bxfeIaF ilstF skUl ivc hI peIaF sn ik kuJ idnF bfad cIn dI jMg bMd ho geI pr ies Gtnf ny myry mn qy bhuq asr kIqf. bwcy afpxy mfipaF nUM ikMny ipafry huMdy hn, ies dIaF anykF imsflF jwg ivc msLhUr hn pr ieh imsfl df drd kuJ ijLafdf hI vKrf sI. ies ivc KUMn dfn krn nfloN vzI gwl AuhnF lokF dI aigafxqf sI ijhVy smJI bYTy sn ik swc muc hI KMUn ilaf jfvygf. jd ik jo aMdrusq nf hovy, Ausdf KMUn nhIN ilaf jFdf. dUjy KUMn dyx nfl koeI Prk nhIN pYNdf, keI lok aksr KMUn dfn krdy rihMdy hn. jd kdI vI Es muMzy dy pfipaF nfl myl huMdf qF Auh bVy afdr mfx nfl DMnvfd krdy ik AuhnF dy muMzy df nF KUMn dfn krn vfilaF dI ilst ivcoN kZ idqf igaf sI. ies qrHF dI hI dUjI imsfl ies skUl ivc pVHFidaF hor vfprI. sfry Bfrq dI mrdm sLumfrI ho rhI sI. ies ivc bhuq sfry srkfrI mulfjLmF dIaF izAUtIaF lg geIaF sn ijnHF ny Gro GrIN jf ky lokF dy nF aqy vyrvy ilKxy sn. vyrvy ilKx vfly bhuqy skUl tIcr aqy ptvfrI sn. sB nUM ipMz vMz idqy gey aqy myrI izAUtI ies ivc bqOr suprvfeIjLr lg geI. mrdm sLumfrI krn vfilaF dy iekTy kIqy aMkVy sbMDq PfrmF ivc Br ky aqy afpxy dsqKq kr ky mYN nfl nfl iProjLpur qihsIl ivc pucfxy sn ijQy qihsIl ivc pYNdy sfry ipMzF dI mrdm sLumfrI dy aMkVy iekTy kIqy jf rhy sn. srkfr df bVf sKq hukm sI ik iksy vI Gr dy iksy vI jIa df nF ilKxo rih igaf qF Es srkfrI mulfjLm dI KYr nhIN. nOkrI qF geI hI geI, kYd vKrI sI. srkfr dy sKq kfnUMn anusfr coxF aqy mrdm 160 sLumfrI dI izAUtI qoN koeI vI srkfrI mulfjLm nFh nhIN kr skdf sI. jo ipMz myry aqy mYnUM imly stfP dy ihwsy afey sn, Auh bhuqy byt dy ipMz sn bfrzr dy nfl lgdy sn. keI qF sqluj diraf dy bhuq lfgy pYNdy ijQy prly pfsy pfiksqfn lgdf sI. keI ipMz aYsy sn jo diraf dI PFt aqy diraf dy ivcHkfr pYNdy sn. diraf dIaF PFtF ivc keI QfeIN pfxI lwk lwk qoN Aucf sI. mrdm sLmufrI dI afKrI rfq nUM bfrF vjy qoN pihlF ieh kMm pUrf hoxf lohy qy lkIr sI. afKrI rfq dI sLfm nUM ieqlfh imlI ik diraf dI PFt qoN pfr rfa iswKF dI CotI jhI afbfdI vflf iek ipMz mrdm sLmfrI ivc rih igaf sI. Es ipMz dI mrdm sLmfrI leI ijs ptvfrI dI izAUtI lwgI sI, Auh sLrfbI ho ikqy ipaf irhf aqy Es ipMz dy lokF dy nFvF dI mrdm sLumfrI krn leI igaf hI nf. ieqlfh dyx vfly ny disaf ik Es ipMz dy lok svyry ijLly dy zI[ sI[ nUM iml ky sLkfieq krn jf rhy hn ik AuhnF dy ipMz nUM pfiksqfn df ipMz smJ ky Es ipMz dI mrdm sLumfrI nhIN kIqI geI aqy bgYr mrdm sLumfrI dy Auh pqf nhIN ihMdosqfn dI afbfdI ivc igxy vI jfxgy ik nhIN. ijnHF PfrmF qy nF Brny sn, Auh ilstF qF ptvfrI kol sn qy ptvfrI gfieb sI. mYN kuJ tIcrF nUM ikhf ik ptvfrI qF svyry sspYNz ho hI jfvygf pr afpxy qy vI aYksLn afvygf. asF qurq sfeIkl cuky qy Es ipMz nUM cl pey. rfh ivc hI hnyrf ho igaf aqy ipMz df koeI pqf nf lgy aqy ikDry koeI bMdf pirMdf jF cfnx vI nf idsy ijs qoN afbfdI df pqf lgy. cMgIN krmIN Es ipMz df iek bMdf lfltYn lY ky sfzy vwl nUM afAuNdf iml igaf. jd asIN puiCaf ik qUM kOx hYN qF kihx lwgf ik PlfxI bsqI df hF aqy ipMz gudVZMzI nUM jf irhf hF ijQoN svyry mYN qy hor lok zI[ sI[ nUM iml ky sLkfieq krFgy ik sfzy ipMz dI mrdm sLumfrI ikAuN nhIN hoeI. asIN Bfrq dy vfsI hF. mYN smJ ilaf ik ieh bMdf sfzI igRPqfrI dy vrMt leI iPrdf hY. asF ikhf asIN srkfr vwloN afey hF aqy quhfzy ipMz df nF Bfrq srkfr dI ilst ivc nhIN hY. quhfzy qy aYksLn lYx afey hF ik qusIN afpxf ipMz ihMdosqfn dy rIkfrz ivc drj ikAuN nhIN krvfieaf. dwso Bfrq ivc rihxf hY ik pfiksqfn ivc. sfzI gwl sux ky Auh zr igaf. asIN sfry Auhdy nfl diraf dI PFt twp ky AuhnF dIaF JugIaF ivc jf vVy aqy lfltYnF qy kOVy qyl dy dIivaF dy cfnx ivc bfkI stfP kol bcy PfrmF ivc AuhnF dy nfvF dy ieMdrfj kr ky gUTy lvf ley. asF AuhnF nUM aYnf ijLafdf zrfieaf ik ikqy Auh svyry mrdm sLumfrI stfP dI sLkfieq nf kr dyx. KYr sfzf kMm rfqIN bfrF vjy qk pUrf ho igaf. AuhnF dysI sLrfb qy murigaF nfl rfq nUM sB dI syvf kIqI. svyry cfr vjdy nUM asIN muVdy pYrIN EQoN inkl agly idn qihsIldfr iProjLpur nUM jf ilstF Byt kr idqIaF jd ik qihsIldfr nUM sfrI gwl df pihlF hI pqf lg cukf sI. sfzI gwl sux ky Auhdf gwusf TMZf ho igaf. Pfrm dfKl ho gey aqy sbMDq ptvfrI dI QF sfnUM keI QfeIN dsqKq krny pey. eyny nUM ptvfrI vI EQy phuMc igaf qy qihsIldfr dy pYrIN pY igaf. qihsIldfr ny hukm adUlI ivc AuhdI rwj ky byiejLqI kIqI. sspYNz krn dy hukm suxf ky qihsIl dy nfl lgdy sdr Qfxy dI puls dy hvfly kr idqf. mYN mn ivc PYslf kIqf ik agoN qoN ies qrHF dI aOKI aqy bhuq ijLafdf ijLM ymyvfrI vflI izAUtI qoN kMnI kqrfAuxI cfhIdI hY pr ieh afpxy vws dI gwl nhIN huMdI. ies qoN ipCoN jdoN pMcfieq dIaF coxF hoeIaF qF mYNnUM iPr bqOr prIjLfeIizMg afPIsr keI ipMzF ivc pMcfieq coxF krvfAux leI jfxf ipaf. pr iehnF coxF ivc puls df iek Qfxydfr, iek hOldfr aqy do ispfhI nfl huMdy sn ijnHF dI izAUtI huMdI sI ik jy koeI gVbV krn dI koisLsL kry qF Aus nUM qurq igRPqfr kr lvo. puls df zr qF ajy vI kfPI hY pr AuhnF simaF ivc qF puls df hr jgHf bhuq ruab huMdf sI. puls dy nF qoN hI lok zr jFdy sn. pMjfb dy ipMzF ivc lokl pMcfieq dIaF coxF dI mhqqf asYNblI aqy lok sBf dIaF coxF nfloN ikqy ijLafdf huMdI hY aqy coxF krfAux gey stfP dI syvf ipMz vfilaF vwloN jvfeIaF nfloN vI ikqy vD huMdI hY. hflF ik ijwq hfr df sbMD qF votF dI igxqI qy huMdf hY pr iPr vI ipMzF ivc pMc srpMc dIaF coxF dy iswDy mukfbly bVy idlcsp huMdy hn. puls BfvyN nfl huMdI hY pr iPr vI JgVy qF kI keI vfr iehnF coxF ivc kql vI ho jFdy hn. iksLq-49 161 isLv kumfr btflvI nfl mulfkfqF isLv kumfr btflvI dIaF hyT ilKIaF kivqfvF mYN pihlI vfr 1961-62 ivc afrsI, pMj diraf afid pricaF ivc pVHIaF sn. iehnF kivqfvF ny myry idl aMdr BFbV bfl idqy sn. ibRhf aqy ivCoVy dy drd nUM afpxy gIqF ivc pysL krn ivc Auh pihlF hoey sfry kvIaF dy ibafnF qoN agy lMG ipCly sfry hwd bMny twp igaf sI. mYnUM hI nhIN, hr iek nUM lwgx lwg ipaf sI ik afpxy gIqF ivc ijvyN Auh AuhnF dy aMdrly drdF dI gwl kih irhf sI. hfly qk iksy rsfly ivc CpI AuhdI kivqf nfl AuhdI qsvIr nhIN CpI sI ijs qoN AusdI sLkl df aMdfjLf lfieaf jf skdf hovy. Aus dy gIqF aqy kivqfvF ny lokF nUM dIvfny kr idqf sI. mYnUM AuhdIaF kivqfvF pVH ky ieMj lgdf ijvyN Auh myry Dur aMdrly drd dI gwl kr irhf sI ijs ivc vMz dy AujfVy qy muB vsyby df zMUGf drd vI sLfml sI. mYNnUM AuhdIaF Qly ilKIaF kivqfvF qoN ielfvf AuhdIaF hor vI bhuq sfrIaF kivqfvF jLbfnI Xfd ho geIaF ijvyN:mfey nI mfey myry gIqF dy nYxF ivc ibrhoN dI rVk pvy aDI aDI rfq AuT rox moey imqrF nUM mfey sfnUM nINd nf pvy afK sU nI Kf lY twuk ihjrF df pikaf lyKF dy nI puTVy qvy qYnUM idaF hMJUaF df BfVf nI pIVF df prfgf BuMn dy BwTI vflIey BwTI vflIey nI cMby dIey zflIey nI duKF df prfgf BuMn dy ieh iks dI aj Xfd hY afeI cMn df lONg burjIaF vflf pf ky nwk ivc rfq hY afeI puqr plyTI df myrf ibrhf iPry cvnxI kuCV cfeI ieh iks dI aj Xfd hY afeI mYN kMizaflI Qor vy swjxf, AuwgI ivc AujfVF jF AuzdI bdlotI koeI, vrH geI ivc phfVF jF Auh dIvf ijhVf bldf, pIrF dI dyhrI qy jF koeI koiel kMT ijdyH dIaF, sUqIaF jfvx nfVF jF cMby dI zflI koeI, jo bflx bx jfey jF mrUey df Puwl bsMqI, jo TuMg jfx gtfrF jF koeI bot ik ijs dy hfly, nYx nhIN sn KulHy mfiraf mflI kws gulylf, lY dfKF dIaF afVF ieh 1962 dI gwl hY ik isLv mYnUM jgqfr ppIhy nfl jlMDr iml igaf. jgqfr nUM mYN 1955 qoN jfxdf sF aqy dUroN nyiVAuN myrf irsLqydfr vI sI. abohr lfgly ipMzF ivc ijQy mYN tIcr irhf sF Auh Esy 162 ielfky dy iek ipMz JurV dy imzl skUl ivc lMmf smF pMjfbI tIcr irhf sI. ieh ipMz mukqsr aqy mlot dy ivcHkfr pYNdf sI. jgqfr ny mulfkfq krfeI ik ieh isLv hY qy ieh momI hY. Auh iksy vI aYktr nfloN ijLafdf KubsUrq sI. ikqfbI ichrf jfjLbIaq nfl Biraf hoieaf sI. aKF vI bhuq KubsUrq sn aqy aKF ipCy kuJ cuipaf hoieaf hor vI rhsmeI sI. isr dy vfl vI bhuq KubsUrq sn. duD icwty kuVqy pjfmy ivc Auh dyvdfs iPlm dy hIri dlIp kumfr nfloN vI ijLafdf afkrsLk lwg irhf sI. isLv ny mYnUM Gut ky jPI pfeI qy kihx lwgf momI mYnUM khfxI ilKxI isKf dy. mYN qyrIaF khfxIaF df sLudfeI hF. mYN ikhf isLv qUM mYnUM kivqf ilKxIaF isKf dy, mYN qyry gIqF qy kivqfvF df afsLk hF. ieh mulfkfq dosqI ivc bdl geI. ies qoN bfad sfzIaF sYNkVy mulfkfqF ieiqhfs bx inbVIaF. jd myrI bdlI 1971 ivc cMzIgVH hoeI qF Aus vyly Auh vI btfly qoN bdl ky cMzIgVH af cukf sI aqy AusdI mOq qoN iek mhInf pihlF qk asIN inrMqr iek dUjy nUM imldy rhy. Auhdy nfl sfrIaF mulfkfqF df hfl ilKx leI qY sYNkVy sPy cfhIdy hn pr mYN Aus nfl afpxIaF kuJ XfdF nUM iekTIaF kr ky meI 2009 dy Kbrnfmf aKbfr ivc AusdI 36vIN brsI qy jo hyT iliKaf vyrvf iliKaf, Aus nfl Aus nUM chux vfilaF dI jfxkfrI ivc hor vI Zyr sfrf vfDf hoieaf. jnm: 23 julfeI, 1936, nUM ipqf pMzq iksLn gopfl dy Gr bVf ipMz lohtIaF, qihsIl sLkrgVH, iËlf isaflkot (pfiksqfn). ivafh: aruxf nfl 5 PrvrI, 1967 ƒ pTfnkot dy gulmohr hotl ivc. do bwcy, lVkf imhrbfn qy bytI pUjf mOq: 6 meI, 1973, shury ipMz ikr mMigafl, qihsIl pTfnkot, iËlf gurdfspur isLv dI lok ipRaqf vfrs sLfh qoN bfad dUjy nMbr qy igxI jFdI hY. Auh 11 sfl df sI jd 1947 ivc pfiksqfn bixaf qy Auh afpxy mfipaF nfl afpxf jwdI ipMz lohtIaF, iËlf isaflkot Cz ky btfly af igaf. sMn 1953 ivc mYtirk pfs krn AuprMq isLv kuJ icr byirMg XUnIan ikRscIan kflj btflf qy iPr aYs[ aYn[ kflj kfdIaF aglyrI pVHfeI leI dfKl hoieaf pr pVHfeI pUrI nf kIqI. ikENik Auhdf ipqf jo mfl mihkmy ivc nfieb qihsIldfr sI, Aus ny isLv nUM ptvfrI dI nOkrI qy lgvf idqf. Auhƒ ËmInF dIaF grdOrIaF qy ieMqkfl krn, sLjry bnfAux, Ksry nMbr dyx, soky qy hV mfry ielfikaF df ihsfb rwKx, ËmIn mflkF qy hl vfhk muËfiraF dy JgVy inptfAux, jLmIn mflkI dIaF nklF dyx qy jLrbF qksImF krn df kMm rfs nf afieaf. Auhdy Dur aMdr rcy sLfier mn ny ieh nOkrI Czvf idqI pr pyNzU jIvn, pMjfb dy siBafcfr aqy nËfiraF dy sYNkVy sLbd ptvfrI dI nOkrI kridaF qjrby vjoN Auhdy iËhn dy afr pfr KuB gey. ies amIr sLbdfvlI nUM Aus aijhy klfqmk ZMg nfl afpxy ibRhoN BrpUr gIqF ivc proieaf ik iehnF gIqF dy arQF ivcoN lok afpxIaF pIVF hrn lgy ijvyN:“XfdF df kr logV kosf idl nUM krF tkorF mYN peI ibRhoN dI soj klyjy moieaF bfJ nf jfxI nI rfqF ƒ supny ivc afAux vflI mInf isLv dI iËMdgI dI pihlI kuVI sI jo Aus ƒ bYjnfQ dy myly qy imlI sI. mInf kwcI nhIN sI pr iËMdgI kwcI inklI qy Auh imafdI buKfr nfl mr geI. albyly qy afsLk 163 suBfa dy mflk, isLv ƒ cVHdI jvfnI ivc ipafr coN imlI inrfsqf qy duK nfl Auhdy aMdroN ibrhf dy gIq lfvy vFg Put AuTy ijvyN:qyrI Xfd asfnUM mxs ky kuJ sUlF kr geI dfn vy aj PwulF dy Gr mihk dI afeI dUroN cwl mkfx vy sfzy ivhVy pwqr aMb dy gey tMg mrfsI afx vy kfgjL dy qoqy lf gey myrI arQI nUM qrKfx vy qyry moh dy lfl gulfb dI afey mMjrI zor curfx vy sfzy swuqy mflI afs dy aj korI cfdr qfx vy myry idl dy mfnsrovrF ivc bYTy hMs prfx vy qyrf ibrhf lf lf qOVIaF afey muV muV afx Auzfx vy nI myry ipMz dIE kuVIE icVIE afE mYƒ idE idlfsf nI pI cilaf nI mYƒ Gut Gut kr ky Êm df imrg ipafsf nI zolH ieqr myrIN jLulPIN mYnUM lY clo kbrF vwly nI Kvry BUq Buqfxy hI bx cMbV jfvx hfxI nIN mInf dy sog ivc isLv PUhVI pf ky bYTf rihMdf qy mInf dIaF XfdF mukfxy aONdIaF jFdIaF rihMdIaF. Aus ny iliKaf: ijMdU dy bfgIN drdF df bUtVf gIqF df imrg cry ihjrF dI vfAu vgy aDrYxI koeI koeI pwq ikry isLv CyqI hI pMjfb df hrmn ipafrf sLfier bx igaf. kuVIaF Es dy gIq afpxIaF kfpIaF ivc Auqfr lYNdIaF qy keI sUeIaF mfr poty coN KUMn kZ afpxf nF kfgjL qy ilK ky Auhƒ dy dyNdIaF. ieh Auh smF sI jd EsdI dUjI mihbUbf gurbKsL isMG dI kuVI vI Auhƒ Cz ky bdysL clI geI qy Aus dI judfeI dI qVp ivc isLv ny msLhUr gIq ‘isLkrf` iliKaf:mfey nI mfey mYN iek isLkrf Xfr bxfieaf iek Auhdy rUp dI Dup iqKyrI dUjf mihkF df iqrhfieaf qIjf Auhdf rMg gulfbI iksy gorI mF df jfieaf iek AuzfrI Es aYsI mfrI Auh muV vqnI nf afieaf iesLky df iek plMG nvfrI asF cfnxIaF ivc zfihaf qn dI cfdr ho geI mYlI Aus pYr jF plMGy pfieaf cUrI kuwtF qy Auh KFdf nfhIN Auhƒ idl df mfs Kvfieaf mfey nI mfey mYN iek isLkrf Xfr bxfieaf nI mYN vfrI jF-----aqy ies qrHF dy hor gIq: ieh iks dI aj Xfd hY afeI cMn df lONg burjIaF vflf, pf ky nwk ivc rfq hY afeI puqr plyTI df myrf ibrhf, iPry cfnxI kuwCV cfeI swjx jI, asF iks Kfqr hux jIxf 164 sfzy muK df mYlf cfnx, iks cuMmxf iks pIxf swjx jI, asF iks Kfqr hux jIxf jy iksmq imrcF dy pwqr pIT qlI qy lfey vy krmF dI mihMdI df sjnf rMg ikvyN dws cVHdf vy lokx pUjx rwb mYN pUjF qyrf ibrhVf sfnUM sO mikaF df hwj vy qyrf ibrhVf 1965 ivc Aus ny lUxf ilKI ijs ivc Aus ny ies sMklp nUM asvIkfr kIqf ik lUxf glq sI. lUxf hovy qF aprfDn jykr aMdroN hoey suhfgx ipqf jy DI df rUp hMZfvy lokf vy qYnUM sLrm nf afvy mYN pUrn dI mF pUrn dy hfx dI 1967 ivc isLv nUM lUxf ilKx qy Bfrq sfihq akfzmI df pMj hjLfr df ienfm imilaf. ieh pRiqsLTfvfn ienfm hfsl krn vflf isLv sB qoN CotI Aumr df sI. afpxy itwcrI suBfa kfrn itpxI kridaF Aus iek mihPl ivc kih idqf ik pMj hjLfr df ienfm lYx leI swq hjLfr Auqy lg gey hn. isLv dI mOq qoN bfad bwcy qy AuhdI pqnI arunf pMjfbI XUnIvristI pitafly rhy qy pVHy. arunf XUnIvristI dI lfiebryrI ivc nOkrI krdI sI ijQoN hux syvf mukq ho cukI hY. pUjf amrIkf ivc hY. imhrbfn lYkcrr lwgf hoieaf hY. aksr keI lok mYnUM puCdy hn ik kI isLv ivafihaf hoieaf sI? mYnUM AuhnF dI aigafxqf qy hfsf afAuNdf hY. iÈv dy dohF bwicaF coN koeI vI lyKk qF nhIN bixaf jo jLrUrI vI nhIN pr arunf nUM koeI BulyKf nhIN hY ik Aus nUM pMjfbI dy mhfn sLfier isLv kumfr btflvI dI pqnI hox df mfx hfsl hoieaf. iek sLfier nfl Aus ny afpxI jvfnI dy idn iks qrHF ibqfey qy AusdI mOq qoN bfad jIvn ikvyN bIiqaf? ies ivsLy qy bhuq vzI Koj ho skdI hY aqy iek nhIN, keI iPlmF bx skdIaF hn. pqf nhIN iksy ny hOslf ikAuN nhIN kIqf. “Kyzx dy idn cfr” iPlm df hIro mnohr dIpk kdy kdy isLv dy jIvn bfry iPlm bnfAux dI gwl kiraf krdf sI jo pUrI nf hoeI. kfljy ƒ DU pfAux vfly ibrhf dy gIq ilKx ky surIlI qy sogmeI afvfË ivc kMn qy hQ rK ky gfAux vflf iÈv kumfr 5 meI, 1973 ƒ afpxy shury ipMz ikr mMigafl, qihsIl pTfnkot ivKy sfQoN sdf leI ivCV igaf sI. iËafdf sLrfb pIx kr ky Auh ilvr afid keI bImfrIaF qoN pIVq sI aqy XfddfsLq vI kfPI kmËor ho geI sI. aMqly idnF ivc ilKIaF kivqfvF vI mn dI vD rhI Auprfmqf vflIaF sn. Aus dy gIq keI isMgrjL ijvyN jgjIq isMG icqrf isMG, dIdfr isMG prdysI, suirMdr kOr, jgjIq jLIrvI, mihMdr kpUr, hMs rfj hMs qy hor keIaF ny gfey hn. pMjfb XUnIvristI df aMgryjLI df pRoPYsr E[ pI[ sLrmf AusnUM pMjfbI df kIts aqy sLYly ikhf krdf sI. 36 sflF dy eyny lMmy smyN bfad vI ibrhf dy kvI iÈv kumfr ƒ lokF ny nhIN Bulfieaf. pMjfb qy pMjfboN bfhr dunIaf ivc ijwQy ijwQy pMjfbI jf vwsy hn, AuhnF ny iÈv kumfr dy gIqF ƒ suixaf, mfixaf, mihsUisaf aqy afpxIaF pIVF df kQfrsË kIqf hY. iÈv ibrhf dI kfiv-pIVf dy sMklp ivc sulqfnF df sulqfn sI. Aus ijhf drd Aus qoN pihlF qy ipwCoN koeI Èfier vI afpxIaF rcnfvF ivc pyÈ nhIN kr sikaf aqy Èfied kdI koeI hor kr vI nf sky. Aus ny afpxIaF kivqfvF qy gIqF ivc ijwQy mn dI vydnf, pIVF qy hUkF ƒ sfry hwdF bMny qoV ky isKr qoN isKr qIk pucfieaf, Aus dy nfl nfl Aus 165 afpxy jIvn ivc vI pIVF hMZfeIaF. Aus afpxIaF rcnfvF ivc aksr mOq, kÌn, Êm, kbrF, XfdF, pIVF, PirafdF, klyjf, ihjr, hMJU, moey imwqr, arQI, qqIrI, rVk, BUq afid ÈbdF df KulH ky vrnx kIqf. ieh sLbd Aus dI zUMGI mfnisk asMquÈtqf, byafrfmI, bycYnI qy mOq nfl sFJ df irÈqf drsfAuNdy hn ijvyN: zolH ieqr myrI ËulPIN mYƒ lY cwlo kbrF vwly nI Kvry BUq Buqfxy hI bx cMbV jfx sfzy hfxI nI keI vfr aiq ÊmgIn avsQf ivc Auh Éud vI pIV df mujwsmf lgdf sI qy Aus kol afpxy KUbsUrq ichry ƒ ÊmgIn bxfAux dI klf vI sI. Auhdf ieh vI kihxf sI ik iek inrMqr pIV myry Dur aMdr vwsI hoeI hY. ijs df koeI ielfj nhIN hY qy nf hI Aus pIV ƒ PiVHaf jf skdf hY. vkqI qOr `qy Aus pIV qoN Cutkfrf pfAux leI mYN Èrfb pINdf hF qy Èrfb dy nÈy ivc Aus ƒ axizwT krnf cfhuMdf hF pr kfmXfbI nhIN huMdI. Èrfb ny myry sfry ijsmfnI qy idmfÊI ZFcy ƒ qihs-nihs kr idwqf hY. mOq sB pfisaF qoN myry krIb KVHI hY, pIx nfl vI, nf pIx nfl vI. mYƒ 1962 qoN 1973 qIk isLv nfl nfl turn qy ivcrx df mOkf imilaf. sMn 1970 qIk df smF qF aijhf sI ik Auh kfmXfbI dIaF pOVIaF cVH irhf sI qy jy imwtI ƒ vI hwQ lfAuNdf sI qF Auh sonf bx jFdI sI. sfzIaF mulfkfqF vDyry kr ky aMimRqsr surgvfsI khfxIkfr jgjIq isMG afhUjf dy Gr, jo AusdIaF kivqfvF df bhuq vwzf AupfÈk sI, hoieaf krdIaF sn. afpxI styt bYNk afP pitaflf dI nOkrI dy sbMD ivc cMzIgVH afAux qoN pihlF aMimRqsr AuhdIaF hr pRkfr dIaF gqIivDIaF df Gr sI ijvyN sfihqk, romFitk qy Èrfb noÈI afid. grYNz hotl, lfrMs roz qy mfl roz qy irtË hotl Auhdy Èrfb pIx vfly kuJ awizaF ivcoN iek sn. ieQoN keI vfr Auh geI rfq ƒ ÈrfbI hflq ivc bws PVH ky btfly clf jFdf sI. amIrF dy ies ielfky ivc Aus ƒ Èrfb pIx iplfx vfilaF dI koeI kmI nhIN sI. ieQy hI kuJ sfl pihlF blrfj sfhnI qy iÌlmI toilaF dy keI klfkfr AuhdI suhbq qy ÈrfbnoÈI df afnMd mfxdy qy sfihqk mihPlF juVdIaF aqy gurÈrn isMG dy agFh vDU zrfimaF ivc kMm krn vflI adfkfrf dljIq Auhƒ afpxIaF awKF ivc ibTf ky iJMmxF dI Jwl mfrdI. 1962 qoN 1973 dI igafrF sflF dI dosqI dy dOrfn mYN iÈv kumfr ƒ ËfqI qOr qy bhuq Gwt kivqf ilKidaF qy gfAuNidaF vyiKaf sI. mYN AuhdIaF kivqfvF rsfilaF ivc pVHIaF sn jF ikqfbF ivc. ijMnIaF vI mihPlF ienHF sflF ivc Aus nfl juVIaF, AunHF ivc lyKkF dI inMidaf cuglI, kuVIaF dI ipafr qVP, rVHy hoey got mIt, cFpF, qlI hoeI mwCI, pork dy loh qy qly hoey itwky, murgy, iqwqr, btyry, mFh dI qVkI hoeI dfl, hrI imrc, hrf ipafË, qfjLf aDrk dIaF PFkF, Èrfb dy pYWgË qy pYsy bxfAux dy ZMgF bfry gwlF cldIaF rihMdIaF. pYsy bxfAux dy ZMgF df Auh gurU sI. Auhƒ pYsf bxfAuxf vI afAuNdf sI qy AujfVnf vI. nf hox `qy Auh ijs awgy vI svfl pFdf sI, Auhƒ koeI nFh nhIN sI krdf. ijnHF kdy afpxy isr ivcoN jUM vI nf kwZ ky idwqI hovy, Auh ieho ijhy kMjUs lyKkF dIaF pqnIaF qoN vI mrn vflf mUMh bxf ky pYsy kZvf lYNdf sI. Auh iswDf vfr hI krdf sI. “BrjfeI, deIN aih vIh ku rupey, mYN boql lYxI af.” “vy bhuqI nf pIaf kr ruVH jfixaf, mr jyNgf pI pI ky. aih lY ds qy aDIaf lY ky pI lvIN.” Auhƒ pqf huMdf sI ik ieQoN ds qoN vwD imlxy hI nhIN qy iesy leI AuQoN Auh mMgdf eI vIh huMdf sI. iÈv kumfr dI dosqI df Gyrf bhuq vwzf sI. vËIrF, amIrF, afeI[ ey[ aYWs[, afeI[ pI[ aYs[ aPsrF qoN lY ky dPqrF dy cpVfsI qy irkiÈaF tFigaF vfly Auhdy Xfr sn. jdoN AuhdI jyb ivc pYsy huMdy sn qF Auh nhuM luhfeI jF cwpl pflÈ krfeI dy AunHF simaF ivc ds rupey idMdf sI. DobIaF, mocIaF, julfihaF, llfrIaF, hlvfeIaF, nfeIaF, cUVIgrF, mflsLIaF, suinafiraF, luhfrF, qrKfxF, bfËIgrF, jogIaF, pyNijaF, mFdrIaF, vYdF, hkImF, itMzF vfly KUh, Zol JvwklI, kuwqf qy gfDIaF afid ƒ Auh 166 pMjfb dy ivrsy aqy siBafcfr df iek vwzf ihwsf smJdf. jdoN Auh mrn dIaF gwlF afm krdf qF asIN Auhdy dosq Auhƒ mKOl krdy ik iÈv qUM mrnf murnf koeI nhIN, isrP pIVF qy mOq dy zrfmy ƒ kYÈ krvf irhf hYN. mOq dy zrfvy dy ky qUM mihbUb kuVIaF aqy jfn vfrn vfly dosqF ƒ blYkmyl kr irhf hYN. ieho ijhIaF itwcrF sux ky Auh kdI kdI bVf gMBIr ho jFdf qy isgrt lf ky DUMaF Cwzxf ÈurU kr idMdf jF gwl ƒ hfsy ivc pf ky lqIPybfËI `qy Auqr afAuNdf. hr qrHF dy lqIiPaF df vI Auh gurU sI. pysL hn iÈv kumfr dI iËMdgI dy kuJ aijhy pwK jo iek mhfn sLfier bfry pfTkF dI jfxkfrI ivc hor vfDf krngy. 1[ iek vfr Auhdy dosq ijnHF ivc mnmohn isMG afeI[ ey[ aYWs[ vI Èfiml sI, Auhƒ 16 sYktr cMzIgVH dy hspqfl dfÉl krvf afey ijwQy AuhdI Èrfb df ielfj cldf sI. mYN iek Èfm imlx igaf qF kihx lwgf, jf sqfrF sYktr `coN ivskI df pAUaf PV ilaf. mYN ienkfr kridaF ikhf ik jy zfktr jF nrsF ƒ pqf lg igaf qF Pyr kI bxUM. mYƒ kihx lwgf ik qUM Xfr ho ky zrdf hYN. mYN ikhf ik zrn vflI gwl nhIN, gwl qyrI ishq qy hspqfl dy nymF dI hY. iPr kihx lwgf ik myry mMjy hyTF JfqI mfr. jd mYN JfqI mfrI qF AuQy ivskI dy keI ÉflI pAUey pey hoey sn. 2[ Aus ƒ afpxy bfry koeI BulyKf nhIN sI ik Auh pMjfbI df cotI df Èfier hY. kvI drbfrF afid `qy Auh dUjy kvIaF ƒ itwcrF kiraf krdf sI. mohn isMG qy aMimRqf pRIqm dI Auh kdr krdf sI pr idwlI vfly zf[ hirBjn isMG ƒ afpxI dfVHI Ehly lukx vflf Prfz kihMdf sI. ipCoN Auh gfrgI qy aMimRqf dy vI Ault bolx lg ipaf sI qy aMqly idnF ivc qF sfry pMjfbI lyKkF ƒ gflHF kwZdf qy kuwqy kihMdf sI. afpxy aMdr dI jvflf Aus `kuwqy` ‘kMDF’ afid nËmF afpxy ivruwD bolx vfilaF ƒ qfanf mfrn qy BVfs kwZx leI ilKIaF sn. Auh ieMglYNz vfilaF ƒ gflHF kwZdf sI ijnHF Aus ƒ bulf ky pONz Gwt idwqy sn qy skfc ivc iËafdf nuhfieaf sI jo Auhdy jldI mrn dy kfrnF ivc hor mddgfr iswD hoeI. aMqly idnF ivc ies qrHF ho jfxf AuhdI izg rhI ishq kr ky vI sI. 3[ iÈv ƒ sfihq aiDan df kfÌI ÈOk sI qy purfqn kfiv df Aus ƒ zUMGf igafn sI. Èrq cMdr cYtrjI df nfvl `dyvdfs` Auhƒ bhuq psMd sI qy iÌlm `dyvdfs` ivc dlIp kumfr dI aYkitMg ƒ dyvdfs dy aMdrly drd dI shI pRqIinDqf mMndf sI. Auh dyvdfs dy afKrI sPr bfry jdoN Auh iek AujfV bIafbfn rylvy styÈn qy ryl gwzI `coN Auqr ky bYl gwzI rfhIN bImfrI dI hflq ivc afpxI bcpn dI shylI pfro dy shury ipMz phuMcxf cfhuMdf hY, dI mfnisk siQqI bfry iek mhF-kfiv ilKxf cfhuMdf sI aqy iek aYsI suMdrI bfry vI lMmI kivqf ilKxI cfhuMdf sI ijs df Br jvfnI ivc ivafh nf ho sikaf qy afpxy jËibaF dI awg sykdI sykdI Auh buZfpy dI TMZ vwl vD rhI sI. 4[ bhuq Gwt lokIN jfxdy hn ik iÈv kumfr ƒ iÈkfr Kyzx df vI bhuq ÈOk sI qy Auh hr qrHF dy iÈkfr df ÈOkIn sI. iÈvfilk dIaF phfVIaF ivc boldy iqwqrF dIaF afvfËF Auhƒ msqI ivc ilafAuNdIaF sn. iqwqr, btyry, KrgoÈ jF iqlIar qF Gwt hI hwQ afAuNdy pr ÈfmIN iksy iÈkfrI ƒ kfrqUs vyc ky dfrU df pRbMD krn ivc afsfnI ho jFdI sI. Aus Éud vI irvflvr df lfiesYNs bxvfieaf hoieaf sI pr mOq qIk irvflvr KrIdx dIaF slfhF hI krdf irhf. 5[ 167 dsMbr 1971 dI iek Èfm ƒ gurU nfnk ieMjInIairMg kflj, luiDafxf dy kuJ muMzy Auhƒ lwBdy lwBdy myry Gr af gey. mYN qy iÈv Èfm dI dfrU dy iPkr ivc Audfs bYTy AubfsIaF lY rhy sF. Auh gurU goibMd isMG dy pRkfÈ Auqsv dy sMbMD ivc ho rhy kvI drbfr leI Auhƒ kihx afey sn. iÈv ny ikhf quhfƒ myrI PIs df pqf hY? muMzy kihx lwgy iqMn sO. iqMn sO qF sfihq akfdmI df aYvfrz lYx qoN pihlF ilaf krdf sF. hux myrI PIs pMj sO hY. cfr sO `qy sOdf ho igaf. tYksI qy ivskI dy pYsy vwKry. iqMn sO azvFs dy ky Auh muMzy luiDafxy ƒ tur gey qy asIN Tyky ƒ. ijMnf icr pYsy Kqm nf hoey, isLv Gr nf muiVaf. 6[ grmIaF dI iek qpdI qy lUsdI dopihr ƒ isLv aimRqsr surgvfsI khfxIkfr jgjIq isMG afhUjf dy Gr afieaf. TMZf pfxI nf imlx qy kihx lwgf, ‘‘aYzf vzf Tykydfr bixaf iPrdf eyN, koeI Pirj vI nhIN riKaf qUM?`` ‘‘qUM riKaf ey?” agoN afhUjy ny puiCaf ‘‘hor nhIN riKaf, btfly af ky vyK lvIN`` btfly igaF kokf kolf vflI brP dI pytI ƒ icwtf rMg rogx hoieaf vyK afhUjf kihx lgf, ‘‘qyry Pirj dIaF qfrF ikQy ny?`` ‘‘ieh qfrF nfl nhIN ipafry, brP nfl cldf ey``. isLv df jvfb sI. 7[ iÈv ƒ aqy Aus nfl bqfey idnF ƒ Buwlxf bhuq muÈikl hY. keI Gwt jfxkfrI rKx vfly lok aksr puCdy hn ik kI isLv df ivafh hoieaf sI. kuJ sfl pihlF isLv dI pqnI aruxf trFto dy pRisD tI vI host iekbfl mfhl aqy kuldIp dIpk afid ƒ imlx kYnyzf afeI myrI lVkI dy Pfrm qy vI imlx afeI sI. Auh ipCy jhy hI pMjfbI XUnIvristI pitaflf coN rItfier hoeI hY. isLv dI lVkI aj kwl inAUXfrk rihMdI hY qy lVkf lYkcrr lwgf hoieaf hY. prvfr pUrI qrHF sYtl hY pr ilKx vwl ajy qk koeI nhIN igaf. 8[ iek vfr isLv kumfr btflvI vfGf bfrzr qy afpxy pfsport qy pfiksqfn dy lgy vIjyL dy bgYr pfiksqfn aMdr dfKl hox leI clf igaf. jd aiDkfrIaF ny ikhf ik qyry kol qF pfiksqfn df vIjLf hI nhIN hY qF agoN kihx lwgf, mYN dohF pMjfbF dI pMjfbI bolI df mMinaf hoieaf sLfier hF aqy mYnUM afpxI bolI vfly pMjfb aMdr dfKl hox leI vIjLy dI koeI loV nhIN hY. bfrzr aiDkfrIaF ny Aus nUM vIjLf nf lwgf hox qy ipCy moV idqf. bfrzrjL qy lwgy aiDkfrI kI jfxdy sn ik dohF DrqIaF dy lokF dI sFJI bolI pMjfbI nUM ipCy moV ky aqy afpxy dr ByV ky AuhnF ny ikzI vzI ieiqhfsk aqy adbI Bwul kIqI sI. isLv nfl injI nyVqf kr ky eynIaF ku XfdF juVIaF hoeIaF hn ik AuhnF sB ƒ ilKxf musLkl hY. isLv ƒ Xfd rKxf sB pMjfbIaF df PrË bxdf hY. 1966 ivc Aus ny myrI 18 khfxIaF dI ikqfb “jy mYN mr jfvF” sMpfd kIqI sI qy jlMDr dI inAU buk kMpnI ny ies nUM bhuq KUbsUrq ijld ivc Cfipaf sI. jdoN AuhdI Xfd afAuNdI hY qF afp muhfry mUMh ivcoN AusdI kivqf dy sLbd ikr pYNdy hn:rojL jd afQx df qfrf aMbrF qy cVHygf koeI Xfd qYnUM krygf prdys vsx vfilaf----lK BfvyN CuMg ky cwlF mYN lihMgf sbr df Xfd qyrI dy krIrF nfl hI jf aVygf 168 prdys vwsx vfilaf----gOrimMt hfier sYkMzrI skUl iProjLpur ivc bdlI iksLq: 50 lKo ky bihrfm dy gOrimMt imzl skUl ivc pIrIaz pUry krn leI pMjfbI qoN ielfvf sosLl stzI qy aYgrIklcr dIaF klfsF vI mYnUM lYxIaF pYNdIaF sn. iek idn ijlLf ienspYktr afP skUljL iProjLpur qoN srkUlr afieaf ik gOrimMt kflj PrIdkot ivKy srkfrI skUlF ivc aYgrIklcr df ivsLf pVHfn vfly tIcrF nUM iek hPqy dI tryinMg lYx leI gOrimMt kflj PrIdkot ivKy jfxf pvygf. mYnUM skUl vwloN iek hPqy leI gOrimMt kflj PrIdkot ivKy tryinMg lYx leI Byj idqf. gOrimMt kflj dy ipRMsIpl srdfr arjn isMG sLFqy sn. sLfied vMz qoN pihlF gOrimMt kflj lghOr ivc pRoPYsr rhy sn. pqly, lMmy, iekihry bdn dy dlyr qy bVy sUJvfn, ivdvfn aqy spsLt. Auh pihlF zvIjLnl ienspYktr afP skUljL jlMDr vI rhy sn aqy pMjfb XUnIvristI dI isMzIkyt dy votF dvfrf cuxy gey mYNbr vI sn. aYgrIklcr klfs df AudGftn krn aqy tIcrjL nUM sMboDn krn afey qF hr iek tIcr dI jfx pihcfx puCI. jd myrI vfrI afeI aqy mYN afpxf nF disaf qF kihx lwgy, momI mYN qyrIaF keI khfxIaF rsfilaF ivc CpIaF pVHIaF hoeIaF hn. ipMzF dy lokF dIaF afriQk smisafvF bfry qyrIaF khfxIaF bVIaF arQ BrpUr hn. koeI ikqfb vI CpI hY ik nhIN. Es vyly myrI khfxIaF dI pihlI ikqfb “msfly vflf” GoVf Cp cukI sI jo ihMd pbilsLrjL dy mflk aqy pRisD sLfier pRo: mohn isMG ny CfpI sI. mYN Aus dI kfpI sLFqy sfihb nUM Byt kr idqI. ikqfb lY ky bhuq KusL hoey aqy agly idn AuhnF afpxy dPqr ivc imlx leI bulfieaf. rfq AuhnF ny ikqfb dIaF khfxIaF pVH leIaF sn. imlx qy khfxIaF dI qfarIP kIqI aqy kihx lwgy ik sqluj diraf dI byt ivc rihMdy lokF dy jIvn bfry pihlF iksy ny kuJ nhIN iliKaf. qUM pihlf lyKk hYN ijs ny rfa iswKF dy jIvn bfry klm cukI hY. hor sfihq pVHn aqy lfiebryrI dIaF shUlqF leI qYnUM sLihr dy iksy vzy skUl ivc hoxf cfhIdf hY. jdoN bdlIaF df mhInf afieaf qF mYnUM dwsIN. qyrI bdlI sLihr dy iksy vzy skUl ivc kr idaFgy. mYN AuhnF dI gwl sux ky bhuq KusL ho igaf. ijs skUl ivc mYN kMm krdf sF, hY qF ieh vI srkfrI skUl sI pr ieh ijLly dy izsitRkt borz dy AuhnF skUlF ivcoN iek sI ijnHF ivc kMm krdy tIcrjL dIaF bdlIaF purfxy srkfrI skUlF ivc nhIN huMdIaF sn. bdlIaF dIaF arjLIaF mfrc ivc lY leIaF jFdIaF hn aqy aprYl meI ivc bdlIaF dy hukm ho jFdy hn. tIcrF dIaF bdlIaF Es vyly vI bVIaF aOKIaF sn aqy bfad ivc vI mn psMd QfvF qy bdlIaF krfAuxIaF bVIaF aOKIaF hI huMdIaF sn. ijnHF tIcrjL df isafsI rsUK huMdf sI,Auh afpxy mn psMd aqy GroN nyVy dy skUlF ivc bdlIaF krvf lYNdy sn. 1963 df sfl ciVHaf qF ies sfl ivc myry jIvn ivc hYrqnfl GtnfvF vrqIaF pihlI ieh ik jnvrI dy mhIny myry Gr myrI cOQI bytI ny jnm ilaf. ies vfr bVI afs sI aqy pfT vI bVy kIqy sn ik lVkf hovy. mYN ijLafdf bwicaF dy hwk ivc nhIN sF aqy ies qoN pihlF vI lVky dI afs ivc iqMn lVkIaF ho cukIaF sn. BfvyN ieh sB pqI pqnI dy vws qoN bfhr huMdf hY pr pMjfb ivc cfhy koeI amIr hovy jF grIb, hr Gr dI KfihsL huMdI hY ik lVkf hovy. mYN AuproN BfvyN KusL sF pr aMdroN mihsUs krdf sF ik hy pRmfqmf qyry Gr koeI QuV qF nhIN sI jykr puqr dI KYr pf dyNdf aqy iqMn BYxF nUM iek vIr iml jFdf. dUjy pfsy lyKk mn kih irhf sI ik ieh qyrI iks iksm dI GtIaf soc hY. DIaF puqrF nfloN Gwt nhIN huMdIaF aqy ijMnf ipafr DIaF krdIaF hn, puqr nhIN krdy. mYN sfrIaF DIaF dy jnm idn bVy cfa nfl mnFdf irhf hF. Es idn mYN skUl pVHfx nf igaf aqy mn nUM smJFdf irhf ik kI pqf ies DI ny ikQy phuMcxf hY aqy ies dI iksmq ivc kI kuJ iliKaf hY. hoieaf vI ieMj ik jd mYnUM kYnyzf df afvfs imilaf qF myrI ieh DI pMjfb XUnIvristI cMzIgVH qoN aYm[ ey[ kr cukI sI. bcpn ivc CotI huMdI mYnUM eynf ipafr krdI sI ik jy mYN ikqy kuJ idnF leI GroN bfhr clf jfvF qF Aus nUM buKfr ho jFdf sI. kYnyzf 169 af ky jd bfkI lVkIaF afpo afpxy GrF ivc sYtl ho geIaF qF ies lVkI ny ikhf ik myrf zYzI myry nfl rhygf aqy Aus nUM huMgfrf idqf Ausdy bhuq ipafry,KubsUrq, suihrd, pVHy ilKy, afigafkfr aqy rwb ivc aQfh ivsLvfsL rKx vfly Ausdy pqI ny ik zYzI afpxI Aumr dy afKr qk sfzy nfl rihxgy. asIN AuhnF dI syvf krFgy. AuhnF afpxy kQn swc kr ivKfey jd myrI vzyrI Aumr ivc AuhnF myraF anykF vDIkIaF sih aqy buZypy ivc bdl cuky icVicVy suBfa nUM brdfsLq kridaF vI mYnUM afpxy koloN dUr nhIN jfx idqf. iesy vrHy dUjI anoKI Gtnf ieh vfprI ik bwcI dy jnm qoN kuJ idnF bfad jd mYN skUl ivc izAUtI qy igaf qF skUl dy mrd aqy lyzI tIcrjL afpo afpxy ivcfr lY ky bwcI dy jnm dIaF vDfeIaF dyx leI afey. kuJ kih rhy sn, cMgf huMdf jykr lVkf ho jFdf. kuJ kih rhy sn ik kuVI muMzy ivc kI Prk hY. pr anoKf ieh vfpiraf ik iek bVI KUbsUrq qy kvfrI tIcr jo sB qoN ipCoN imlx afeI, ny pfsy ho ieh kih ky myry pYrF hyToN jLmIn kMbx lf idqI ik kI hoieaf jy hr vfr DIaF hoeIaF hn, mYN quhfnUM muMzf jMm idaFgI. bfad ivc mYnUM pqf lwgf ik Auh swq BYxF sn qy swqF ipCoN AuhnF dy Gr Brf ny jnm ilaf sI. Auh mrd dy Es aihsfs nUM smJdI sI jo bhuqIaF DIaF hox ipCoN puqr dI hoNd dI qrjIh leI qrsdf hY. Auh mYQoN vD pVHI ilKI qy aYm[ ey[ pfs sI. Aus myrIaF sfrIaF khfxIaF pVHIaF hoeIaF sn myrIaF khfxIaF pVH ky mYnUM ipafr krn lg peI sI. mYnUM Auhdy ipafr dI rwuq pqJV vrgI lgdI sI ijs ivc lfl sUhy gulfb pIly gulfb lwgx lg pYNdy hn. Auh aksr ihMdI ivc ipafr dIaf icTIaF ilK ky bicaF hQ mYnUM Byj idMdI ijnHF df mYN koeI jvfb nf idMdf. iek idn skUl qoN iProjLpur nUM iekTy bws ivc jFidaF Es myry TMZy hQ afpxy hQF ivc Gut Auqy grm sLfl lY leI qy sPr dy aMq qk myry hQF nUM kdy nf Bulx vflf ipafr krdI rhI aqy myrf mn idshdy qoN dUr pqf nhIN ikQy ikQy GuMmdf qy kI kuJ ivMhdf irhf. iesy 1963 sfl ivc hor anoKf ieh vfpiraf. mYN mn ivc PYslf kr ilaf lVky dI afs ivc ik hux hor bwcy pYdf nhIN krny. kuJ mhIinaF bfad bgYr iksy nUM disaF pitafly rfijMdrf hspqfl ivc iek irsLqydfr zfktr jfgIr isMG dI isPfrsL nfl ieh dws ky vosYktmI aprysLn krvf ilaf ik myrI Aumr 30 sfl qoN Auqy hY aqy do lVky aqy do lVkIaF df bfp hF. AuhnF simaF ivc isrP lVkIaF hox vfilaF aqy 30 sfl qoN Gwt Aumr dy bMidaF df aprysLn nhIN huMdf sI. mYN qF ajy sqfeI sflF df vI nhIN sF hoieaf. pqf nhIN ieh cMgf hoieaf sI jF mfVf, ies df ivcfr kdy vI mn ivcoN nhIN igaf. iesy sfl 1963 ivc mYN bdlI krvfx dI arjLI dy idqI. bdlIaF dy aYn nyVy jf ky ijlLf ienspYktr afP skUljL imstr agnIhoqrI nUM sLFqy sfihb dI icTI ilaf ky dy idqI aqy AuhnF myrI bdlI ijLy dy sB qoN vzy skUl gOrimMt hfier sYkMzrI skUl iProjLpur ivc kr idqI. ies skUl ivc do hjLfr dy krIb ividafrQI sn aqy 100 dy krIb tIcrjL. pihlF skUl dIaF do isLPtF sn pr iPr iek hI ho geI sI. ies skUl ivc jt bI tI klfs vI sI aqy mYnUM jy bI tI klfs dy hostl df suprzMt bxf idqf igaf. idn rfq aYnf ijLafdf kMm aqy loVoN vD ijLMmyvfrIaF ny iek vfr qF myrf isr ckrf idqf. mYN qF ies qoN pihlF Coty Coty skUlF ivc irhF sF ijQy kMm bhuq Gwt sI aqy aYsLo afrfm ijLafdf sI. jy bI tI krn vfly keI muMzy qF myQoN Aumr ivc vzy sn. keI ivafhy vry aqy bicaF vfly sn. keI hostl lfgy pYNdy GrF ivc rihMdIaF kuVIaF qy ivafhIaF vrIaF aOrqF nUM qfVdy rihMdy sn aqy hr rojL sLkfieqF nbyVnIaF pYNdIaF sn. keI muMizaF nUM PfeIn vI krnf pYNdf sI. iek idn rylvy ivc kMm krdf iek bfbU hostl ivc myry nfl af ky JgV ipaf ik quhfzf iek stUzMt myrI gYr hfjLrI ivc myrI Gr vflI kol afAuNdf hY jo keI bwicaF dI mF hY. mYN Aus muMzy nUM bulf ky GUiraf qy klfs ivcoN bydKl krn df dbkf mfiraf pr Auh mukr igaf. bfbU dI qswlI nf hoeI qF Aus iek rfq nUM muhwlf iekTf kr ilaf. PYslf ieh hoieaf ik sfrf mfmlf agly idn ipRMsIpl sfihb dy sfhmxy pysL kIqf jfvy. jd ipRMsIpl sfihb ny Es muMzy nUM bulfieaf qF bqOr hostl suprzMt mYN vI igaf qF bfbU dy 170 sfhmxy Es jy bI tI klfs ivc pVHdy muMzy ny rylvy dy sfl vzI sI, dIaF drjnF ihMdI ivc ilKIaF ipafr idqIaF. ipRMsIpl sfihb ny sfrIaF icTIaF myry hvfly hukm dy idqy. iesy sfl 1963 ivc hI myry shurf sfihb dI hfeI hspqfl ivc mOq ho geI. prvfr ajy pUrI qrHF sYtl tfl skdf sI. bfbU dI Gr vflI jo muMzy qoN km ajL km ds dIaF icTIaF ipRMsIpl dy sfihb dy pysL kr kr ky hPqy aMdr sfrI irport pysL krn dy blz pRYsLr nfl gurdy Krfb hox aimRqsr nhIN sI pr jo hoxI nUM mnjLUr sI, Aus nUM kOx ikho ijhf sI jIvn? Bfg dUjf iksLq: 51 sMq bbf pRym isMG dy hYz murflf zyry qy lubfxf kOm ivc iswK kimAuintI sMq bfbf pRym isMG murflf vfilaF nUM gurU vFg pUjdI hY. afp pfiksqfn bnx qoN pihlF ijLlf gujrfq ivc aqy vMz ipCoN pMjfb dy aYm[ aYl[ ey[ rih cuky sn aqy bVI dUr idRsLtI dy mflk sn. lubfxf kOm nUM iswKI nfl joVn, ividaf hfsl krn aqy srkfrI nOkrIaF ivc afAux leI AuqsLfihq krnf AuhnF dy keI mhfn kMmF ivcoN iek sI. bfbf jI nUM sMq ibsLn isMG ny 1907 ivc zyrf hYz murflf dI gwdI bKsLI sI. 1947 ivc pfiksqn ivc rih gey ies zyry dy ievjL ivc bygovfl ivKy sMq bfbf pRym isMG ny afxI lMmI soc nfl pfiksqfn ivcoN AujV ky afeI lubfxf kimAuintI nUM bygovfl dy afly dvfly vsf idqf sI aqy zyrf hYWz murflf nUM zyrf bygovfl vjoN afbfd kr idqf sI jo ies vyly bIbI jfgIr kOr dI dyK ryK hyT hY. kYnyzf, amrIkf aqy hor dysLF ivc jf vwsI lubfxf kimAuintI sMqF dy hYz murflf vfly zyry nUM bhuq Xfd krdI hY. Xfd qF bhuq krdI hY pr bdiksmqI nfl kimAuintI ivcoN keI amIr lubfxy vI ies zyry qk 1947 qoN bfad pujx, ies dI vrqmfn hflq df aMdfjLf lfAux jF ies dI PotogrfPI krn ivc koeI sPlqf pRfpq nf kr sky. mYN qy kml isMG aqy bfvf ajIq isMG aksr ies zyry bfry jfxkfrI pRfpq krn dI koisLsL krdy rhy. pfiksqfn dy keI muslmfn dosqF nUM ieQy puj ky ies bfry jfxkfrI hfsl kr ky Byjx leI kihMdy rhy. vfadf keIaF ny kIqf pr pUrf iksy nf kIqf. pfiksqfn gOrimMt vwloN ieslfmfbfd ivKy "sUPIiejLm aYNz pIs" kfnPrMs ivc bqOr zYlIgyt ihwsf lYx leI jd mYN ieslfmfbfd pujf qF EQy gujrfq ivKy ipCly iqMn sflF qoN nvIN bx rhI gujrfq XUnIvristI dy bVy dUr aMdysL vfeIs cFslr zf: injLfm-Aud-dIn sfihb aqy pMjfbI lyKk qfirk guwjr nfl mulfkfq hoeI. mYN qfirk guwjr ijsdf df ahudf XUnIvristI ivc rIsrc aPsr df hY, zyrf murflf sfihb bfry jfxkfrI hfsl krn dI gwl kIqI. qfirk ny jd ieh gwl vfeIs cFslr sfihb nUM dwsI qF AuhnF ny qurq tIm Byjx dI mnjLUrI dy idqI aqy mYnUM bqOr srkfrI gYst isikErtI smyq XUnIvristI afAux df swdf dy idqf. nfl hI XUnIvristI dy pwqrkfrI ivBfg dy ividafrQIaF nMU pwqrkfrI aqy adb dy ivsLy qy aYzrYws krn aqy pfiksqfn ivc CpI myrI svY jIvnI "ikho ijhf sI jIvn?" nUM rIlIjL krn df pRsqfv vI pfs kr idqf. vI[ sI[ sfihb ny myry nfl pfiksqfn dI msLhUr aqy amIr lyiKkf mYzm srvq muhAudIn nUM afAux df swdf vI dy idqf. progrfm ieMj bixaf ik srvq mYnUM 18 mfrc dI svyr nUM ieslfbfd hotl qoN afpxI kfr ivc gujrfq XUnIvristI ilafeygI pr myry kol iqMn Bfry sUt kys aqy hor sfmfn jo mYN trFto qoN afpxy nfl lY ky afieaf sF,hox kfrn mYN AuhdI kfr ivc nhIN af skdf sF ikAuNik kfr ivc aYnf sfmfn rKx leI QF nhIN sI. ies leI vfeIs cFslr sfihb zf: injLfm-Aud-dIn ny 18 mfrc dI svyr nUM gujrfq XUnIvristI qoN ieslfmfbfd hotl ivc zrfeIvr qy kfr Byj idqI aqy mYN TIk nON vjy svyry gujrfq 171 XUnIvristI leI cwl ipaf. ieslfmfbfd qoN gujrfq iqMn GMty df sPr sI. phfVI, nIm phfVI qy ikDry pDrI bxI KUbsUrq sVk qy mYN pfiksqfn dI DrqI,ipMzF aqy sLihrF dy jIvn nUM vyKdf jd ijhlm diraf pfr kIqf qF ijhlm diraf dy kMZy pul qoN Auqr ky pul dI rfKI kr rhy polIs nOjvfnF nfl Klo ky keI XfdgfrI qsvIrF luhfeIaF. gujrfq qk ijMny vI sLihrF ivcoN lMGxf ipaf, sLihrF ivc BIV BVwkf aqy trYiPk dIaF aOkVF Bfrq dy sLihrF vFg hI sn. bhuqy lok pfiksqfn dy kOmI pihrfvy Bfv KulHy kuvqy aqy slvfrF ivc sn. aksr lok slvfrF QoVHIaF AucIaF pihxdy hn. rsqy ivc pYNdy bhuqy ipMz pky sn pr ivc ivc ikqy kwcy Gr vI ids jFdy sn. KUbsUrq sLfierf srvq muheIAudIn jo pfiksqfn pMjfbI iltryrI borz dI mYNbr aqy pRYjLIzMt lok rIq ieslfmfbfd hY aqy mYN lg Bg agy ipCy hI XUnIvristI ivc phuMcy ijQy vfeIs cFslr aqy AuhnF dy stfP ny sfzf PwulF dy guldsiqaF nfl svfgq kIqf. stfP nfl jfx pihcfx krvfeI. bVI idlcspI nfl vI[ sI[ sfihb ny sfzy nfl gwl bfq kIqI. cfh pfxI pI ky asIN pYdl pwqrkfrI ivBfg ivBfg dy muKI pRoPYsr sLdIr husYn sLfh, qfrk guwjr,gujrfq dy msLhUr sikwn spYisLilst zf: ajLhr mihmUd cODrI jo Kud msLhUr sLfier aqy gveIey hn, zf: vjLIm jLrvyjLI, BfeI sqIdfs dy Kfndn nfl sbMDq pRo: msAUd-Aurrihmfn iCwbr,gujrfq XUnIvristI mYzIkl kflj dy ipRMsIpl zf:kMboj aqy hor stfP mYNbrjL nfl pwqrkfrI ivBfg dy Es kmry ivc phuMcy ijQy ividafrQI sfzf ieMqjLfr kr rhy sn. sB ividafrQIaF aqy stfP ny KVHy ho ky sfzf svfgq kIqf. zf: sLfh ny sfnUM drjf bdrjf hYwz tybl qy bYTx leI gujLfrsL kIqI aqy ividafrQIaF nfl myrI, srvq aqy zf: ajLhr mihmUd cODrI dI jfx pihcfx krvfeI. pihlF srvq ny pwqrkfrI aqy adb bfry jrniljLm dy ividafrQIaF nUM sMboDn kIqf aqy iPr mYN bqOr iek lyKk, pwqrkfr aqy aYzItr ividafrQIaF agy afpxy ivcfr pysL kIqy. pwqrkfrI aqy adb jo iksy hwd qwk nfl nfl cldy hn, dI afpo afpxI QF qy Xog mhwqqf bfry bVy ivsQfr ivc disaf. mYN ikAuNik Aumr dy vzy Bfg ivc pwqrkfrI aqy adb nfl juiVaf hoieaf hF,ies leI ies ivsLy bfry bolxf myry leI koeI musLkl nhIN sI. XUnIvristI dy ividafrQI ijnHF ivc kuVIaF vI kfPI sn, sB bVy pRBfvq hoey aqy svflF jvfbF dy sYsLn ivc keI ividafrQIaF ny myry qy bVy svfl kIqy ijnHF dy mYN jIvn Br dy pwqrkfrI aqy adb dy lMmy cOVy qjrby dI ibnf qy jvfb dy ky AuhnF nUM aYnf pRBfivq kIqf ik aMq ivc ividafrQIaF ny myry nfl bhuq PotojL AuqrvfeIaF. Poto luhfAux ivc kuVIaF vI ipCy nf rhIaF. nf AuhnF df jIa krdf sI aqy nf aKF hI mMndIaF sn ik ieh sYsLn Kqm hovy pr asIN agy hYwz murflf jfxf sI. XUnIvristI dy eysy pqrkfrI ivBfg dy aYP[ aYm[ ryzIE qoN sfzy hYwz murflf phuMcx aqy sMq pRym isMG murflf dy zyry bfry jfxkfrI rwKx vfly 1947 qoN pihlF dy bjLurgF nUM iekwTy hox df bfr bfr aYlfn kIqf jf irhf sI. vI[ sI[ sihb vwloN XUnIvristI ivc dopihr dy Kfxy bhuq vDIaf ieMqjLfm sI. Kfxf Kqm kridaF hI asIN hwYz murflf leI do gwzIaF ivc cwl pey. vI[ sI[ sfihb vwloN gwzI,gMn mYn, XUnIvristI df PotogrfPr alI muhmd arsLd, qy hor stfP ijvyN qfirk guwjr, zf: mihmUd cODrI aqy kuJ hor skflr sfzy nfl sn. diraf cnfb sfzy swjy hQ nfl nfl cwl irhf sI. zf: mihmUd cODrI ny EQy pRYkits krdy Aus ksby dy afpxy dosq zfktr bfbr vfijLm nUM sfzy afAux bfry pihlF hI sUicq kr idqf sI aqy nfl hI diraf cnfb dI dUr dUr qk msLhUr svfdI mCI iqafr rKx df ipafrf hukm vI dy idqf sI. jd asIN Jnf diraf pfr kr rhy sF soc dI sUeI bfr bfr sohnI dy kwcy GVy qy Jnf qrn dI jwg cricq khfxI aqy pRo: mohn isMG dI kivqf "mYN afsLk myry Pwul suhfvy, gMgf bfhmxI kI jfxy, myry Puwl Jnf ivc pfxy" nfl aKF agy af jFdI sI. ieh soc ky ik vfps af ky Jnf diraf dIaF PotojL iKcFgy, asIN diraf ivcoN inkldIaF nihrF ivcoN iek nihr dy kMZy zf: bfbr vfijLm dI dukfn qy phuMc gey ijQy mrIjLF dI BIV lwgI hoeI sI. zfktr ny sB mrIjLF nUM CwutI dy idqI aqy sfrI tIm nMU afpxy Gr lY igaf ijQy Jnf dI grm grm mCI aqy afE Bgq df sfrf sfmfn mOjUd sI. AusdI sws aqy sflI jo brYNptn rihMdIaF hn,vI afpxy irsLqydfrF nUM imlx leI hYz murflf afeIaF hoeIaF sn. ieQy hI sMqF hQoN prsfLd lYx aqy vyly kuvyly lMgr Ckx vfly 86 sflf bjLu rg hPIjL bwt vI af gey ijnHF df lVkf gujrfq istI df kONslr hY, bjLurg ny disaf ik sMqF df zyrf diraf Jnf dy aYn kMZy 172 hwYz murflf ivKy Esy qrHF ajy vI kfiem hY aqy kYnfl mihkmy ny dfvly kMzaflI qfr lfeI hoeI hY. kuJ QF POj dy nIm dlF kol hY ijQy AuhnF dy vfierlYs stysLn hn. rfq nUM jMmU dIaF lfeItF EQoN idsdIaF hn. bjLurg hPIjL bwt jo Kud hYz murflf qoN jmfdfr botmYn rItfier hoieaf hY,nMU asF kfr ivc bTfieaf qy Auh sfnUM Jnf dy pul qoN jmUM vfly pfsy ijQoN hor nihrF inkldIaF hn, diraf dy kMZy bxI ptVI qy zyrf hYz murflf dI 1902 ivc bxI bhuq vzI purfxI qy KfmosL KVHI iblizMg agy lY afieaf. ies dvfly kMizaflIaF qfrF vlIaF hoeIaF sn. mYN nfl nfl Pon qy kYnyzf ivc ies muihMm dy bfnI srdfr kml isMG aqy lubfxf afgU ajIq isMG bfvf nfl sMprk rwK irhf sF. AuhF nUM zyry df aKIN izTf hfl dws irhf sF aqy qfirk guwjr qy XUnIvristI df PotogrfPr alI muhmd arsLd sB pfisaF qoN zyry dIaF PotojL iKc rhy sn. hnyrf pYx kfrn PotojL sfP nhIN af rhIaF sn pr 1947 qoN bfad ieQy phuMcx vflI ieh tIm,sMq ibsLn isMG dy vrosfey sMq bfbf pRym isMG dy zyry bfry jo vI bfhroN ids irhf sI, AusdI PotogrfPI kr rhIaF sn. zyry dy ipCly pfsy bwicaF dy Kyzx leI pfrk bxI hoeI sI aqy bwicaF dy Kfx pIx leI kntIn bxI hoeI sI. Ausdy ipCy sMqF vyly df bhuq purfxf boVH sI ijs dIaF asIN PotojL iKcIaF aqy ipCly pfsy iPr ijQy AurdU ivc dfKlf mmnhU hY,iliKaf hoieaf sI,dIaF PotjLo vI iKwcIaF. iehdy ipCly pfsy bxy iek kmry dIaF PotojL vI iKcIaF. ies dy hor ipCy htvyN rfq dy hnyry ivc kuJ kvftrjL bxy idsdy sn. ieQy koeI lfeIt nhIN sI, eynf pqf lwg irhf sI ik ieh QF zyry dI sI aqy hux ies Auqy nIm dl POjI Bfv vfierlYs vfilaF df aiDkfr sI. zyry dy bfhr ieh ielfkf mmnUh hY, bf-hukm aYs zI[ E[ kYnfljL hYwz vrks murflf iliKaf hoieaf sI. ieh qF sI 1947 qoN bfad lubfxf kimAuintI dy ieiqhfsk aqy pvivqr QF dI muZlI aKIN izTI qsvIr aqy hflq jo lubfxf kOm agy ies iemfrq vflI QF aqy zyry dI jfiedfd dI Koj nUM agy qorn dy drjnF svfl pYdf krdI qy AuhnF df jvfb mMgdI hY. ijvyN XUnIvristI pwDr qy ies dI Koj krvfxI ik 1947 qoN bfad ies ieqhfsk QF nfl kI kI bIqI? iehnUM ikhVIaF ikhVIaF hflqF ivcoN lMGxf ipaf. pfiksqfn srkfr dy mihkm hYWz vrks kYnfljL ny iknHF hflqF ivc iesdI sMBfl kridaF ies nUM mmnUh ielfkf krfr dy ky ies zyry nUMijLMdf riKaf jd ik hoxf ieh cfhIdf sI ik ies zyry dI sFB sMBfl pfiksqfn dy mihkmf aOkfP jF pfiksqfn iswK gurdvfrf pRbMDk kmytI dy spurd kr ky ieQy kmytI dy bMdy iesdI dyK Bfl leI inXukq krdI. ikAuN nf lubfxf kimAuintI ies QF qy hr sfl sMqF df idn mnfAux leI jQy dy rUp ivc jfieaf kry. ies QF qy jQy dy rUp ivc jfx leI pfiksqfn srkfr nfl mnjLUrI lYx leI ilKf pVHI kry. jd vI pfiksqfn df koeI mMqrI kYnyzf afvy qF Aus nfl, hYz murflf ielfky dy aYm[ aYl[ ey[ aqy mYNbr nYsLnl asYNblI afP pfiksqfn nfl sMvd rcfieaf jfvy. zyrf hYz murflf dI jfiedfd bfry rkbf mfl ivcoN vMz qoN bfad dI ihstrI aqy rIkfrz dI qlfsL kIqI jfvy qlfsL kIqI jfvy. Es sfrI jfiedfd df vI pqf lfieaf jfvy jo sMq bfbf murflf vfilfaF dy ies zyry dy nF qy sI. XUnIvristI ivc kMm krdy iek lVky abrfr aihmd ny 19 mfrc dI rfq nuM XUnIvristI gYst hfAUs ivc Kfxf KFdy disaf ik Ausdf Brf imrjL abdulvykl humfeIAUN hYz murflf df nfieb qihsIldfr hY aqy jykr mYN vI sI sfihb koloN aKvf idaF qF Auh afpxy Brf dI mdd nfl zyry bfry kfPI jfxkfrI pRfpq krvf skdf hY. pfiksqfn dy pRisD pMjfbI lyKk aqyKojI jnfb iekbfl kYsr ijs ny pfiksqfn ivc rih gey sfry gurdvfiraF dI PotogrfPI aqy ieihfs ilK ky bhuq vzI ikqfb CfpI hY aqy pMjfbI bolI, BfsLf aqy sfihq leI lfhOr ksUr dy rfh ivc KojgVH sQfpq kIqf hY ny disaf ik AusnUM zyrf sMq bfbf pRym isMG murflfvflf bfry kfPI igafn hY. jykr lubfxf kimAuintI ies bfry Koj krvfxI cfhy qF AusdIaF syvfvF pRfpq kIqIaF jf skdIaF hn. 52-ipafry vqn Bfrq ivc pihlf idn vfGf bfrzr qy imilaf kstm suprzMt hrpfl isMG sUPIiejLm ivc kfPI idlcspI lYNdf sI aqy ies 173 qoN ielfvf vDIaf gwl ieh hoeI ik Auh kYnyzf dy pRisD iswK nyqf ieMdrjIq isMG bl df dosq inkl afieaf. ieMdrjIq isMG bl bfry pqf lwgf ik Auh pMjfb dI myn strIm ivc pUry jlO nfl kud cukf sI aqy Aus df sYWl nMbr vI mYnUM hrpfl isMG koloN iml igaf. kYnyzf qoN pfiksqfn aqy Bfrq qurn qoN pihlF mYN bl sfihb nUM keI Pon kIqy sn pr bl sfihb df Pon QrU nhIN ho irhf sI. mYN aMdfjLf lf ilaf sI ik bl sfihb jLrUr ieMzIaf cly gey hoxgy qy gwl swcI ho inklI. hrpfl kihx lwgf ik sLfmIN myry Gr afE aqy pfiksqfn ivc hoeI sUPIiejLm kfnPrMs bfry kuJ dwso. mYN afpxy iek hor dosq hrkMvl korpfl nUM vI bulf lvFgf. sLfm df Kfxf myry Gr KfE. gwlF gwlF ivc ipCoN mogy lfgy df hox kr ky Auhdy nfl jfx pCfx inkl afeI aqy Auh kYnyzf dy iswK nyqf ieMdrjIq bl ijs nUM mYN afpxf Cotf Brf kihMdf hF, df bhuq krIbI dosq vI inkl afieaf. mYN khf ik quhfzy kstm vfilaF qoN zrdf mYN bVIaF nfXfb sO ikqfbF pfiksqfn Cz afieaf hF. mYN hrpfl nUM ikhf ik jy mYnUM pqf huMdf ik quhfzy vrgy PrfKidl aPsr ny iml jfxf hY qF mYN Auh sfrIaF ikqfbF ijnHF ivc vIh vIh sfl lf ky soDI hoeI aslI hIr vI sI, sB nfl lY aFdf. Aus ikhf ik lY afxIaF sn. mYnUM pqf sI ik ieMdrjIq bl kYnyzf qoN ieMzIaf afieaf hoieaf hY pr Ausdf ieMzIaf df mobfeIl Pon nMbr myry kol nhIN sI. kstm suprzMt ny Ausdf Pon nMbr vI dy idqf aqy Aus nfl gwl vI krvf idqI. Aus ny 8 apRYl nUM kYnyzf muV jfxf sI aqy aqy iZlvF bws stYNz qoN do mIl dI dUrI qy pYNdy ielfky ivc jfx qoN iek idn pihlF iek pYtrol pMp dy sfhmxy afpxy nvyN bxfey KUbsUrq KulHy zulHy Gr ivc kfPI vzI pfrtI rwKI hoeI sI. bl df ipafr Biraf hukm sI ik mYN pfrtI qy jLrUr afAuxf hY aqy Auh pfiksqfn ivc myrI sLfhmuKI ivc CpI svY-jIvnI ies vzy iekT ivc rIlIjL krygf. bl ny myrI svY jIvnI df iek iek awKr bVI nIJ nfl piVHaf hoieaf sI aqy hr vfr aKbfr ivc jIvnI dI iksLq pVH ky mYnUM Pon krdf irhf sI. AusdI pfrtI qy keI lyKk, ivdvfn, pRoPYsrjL, aYm[ aYl[ ey[ aqy vjLIr vI af rhy sn. mYN bl sfihb nUM hF kr idqI. sLfmIN mYN qy aimRqsr dy pMjfbI lyKk BuipMdr isMG sMDU ny kuJ smF kstm suprzMt sfihb nfl gujLfiraf aqy sUPIiejLm bfry aqy myrI pfiksqfn PyrI bfry kfPI idlcsp gwlF hoeIaF. iek nukqy qy asIN sfry sFJI rfey qy KVHy sF ik pfiksqfnI BfvyN ikMny vI mihmfn nvfjL ikAuN nf hox pr aMdroN Kry nhIN hn. kstm aPsr sfihb nUM bl sfihb dy nvyN Gr ivc ho rhI alivdeI pfrtI ivc iPr imlx df iekrfr kr ky mYN qy BuipMdr isMG sMDU aMimRqsr ivc myry mfx ivc rwKI iek iznr pfrtI ivc cly gey. asIN BupMdr isMG sMDU nUM julfeI 2009 ivc kYnyzf ivc hoeI vrlz pMjfbI kfnPrMs ivc sLfml hox leI swdf-pwqr Byijaf sI pr Aus nUM kYnyzf df vIjLf nhIN sI imilaf. keI sflF bfad aMimRqsr sIhr ivc ieh myrI pihlI rfq sI. aMimRqsr vI lfhOr vFg myry bcpn nfl juVIaF anykF XfdF df sLihr hY. ies sLihr qoN aT nON mIl dUr pYNdy ipMz nvF ipMz ivcoN hI sfzy vzyry sMn 1880 eI[ ivc bfr ivc muwrby imlx qy bfr afbfd krn leI cly gey sn. ipE dfidaF dI bcI ies ipMz vflI jLmIn asIN mfrc 1965 ivc vyc ky ies ipMz nfloN sdf leI nfqf qoV ilaf sI. ies sLihr aqy ies dy afly dvfly nfl myrIaF bhuq ipafrIaF qy purfxIaF XfdF juVIaF hoeIaF sn. lfgy lfgy ipMzF ivc anykF irsLqydfrIaF vI sn. jdoN khfxIkfr jgjIq isMG afhUjf jINdf sI qy isLv kumfr btflvI, mohn kfhloN, avqfr anBol, kulvMq sUrI aqy keI hor lyKk afhUjy dy iewbn ipMz vwl pYNdy iewtF dy BwTy lfgy vgdy sUey dy kMZy qy af ky mihPlF lfieaf krdy sn. ieQy ibn bFgy muurgy Bujdy aqy sulPy dI lft vrgI Gr dI kZI dfrU cldI. jgjIq isMG afhUjy nUM lyKk bnx df aYsf sLOk ciVHaf ik Aus ny afpxf sB kuJ gvf ilaf qy Auhdf BwTf bYT igaf. sPl khfxIaF dIaF do ikqfbF “hnyry dy nksL” aqy “pihlI rfq dI qlfsL” Cpvf ky Auh afriQk qOr qy qbfh ho igaf. swTivaF dy aMq aqy swqrivaF dy sLurU ivc AusdI mfiek hflq aYnI ijLafdf Krfb ho geI ik ijnHF lokF qy Auh rojL sYNkVy rupY Krcdf huMdf sI. soln nMbr vn dI ivskI ipafAuNdf aqy Bwujy hoey murgy KvFdf huMdf sI, Auh sB AuhnUM Cz gey aqy koeI AuhnUM ds rupY AuDfry nhIN dyNdf sI. amIrI jIvn jIx vflf PrfKidl mihmfn nvfjL jgjIq afhUjf muPlsI df isLkfr ho igaf. mkfn df ikrfieaf aqy rfsLn pfAux jogy pYsy nf rhy. iehnF hflfqF ivc AuhdI pqnI qy AuhdI agy ipCy mOq ho geI. ieMj 174 sfihqkfrF, pRkfsLkF, ilKfrIaF qy sLfierF dy sLihr aMimRqsr ivc iek AuBr rhy khfxIkfr jgjIq isMG afhUjf df aMq ho igaf. dUjf iesy sLihr ivc hI gMgf iblzMg qoN agy ierIgysLn mihkmy ivc vzy ahudy qoN rItfier hoey amIr nftkkfr srdfr gursLrn isMG dy bhuq vzy Gr Kflsf invfs lfgy iek vzI iblizMg ivc Coty bwicaF df iek skUl KuilHaf sI. grmIaF dIaF CuwtIaF hoeIaF qF iek Cotf bwcf skUl ivc hI ikDry rih igaf qy skUl vfly skUl nUM ijMdry lf ky do mhIinaF leI skUl bMd kr ky cldy bxy. Auh Cotf ijhf mfsUm bwcf sfry sLihr ivc liBaf igaf pr ikqoN nf lwBf. CutIaF Kqm hox qy jd dobfrf skUl KuilHaf qF AusdI lfsL imlI. skUl dI cfr dIvfrI ivc BuKf iqhfieaf bwcf ivlk ivlk, qVp qVp ky mr igaf sI. jI[ tI[ roz aMimRqsr qy gMgf iblizMg aqypMjfbI dy bhuq amIr nftkkfr sLRI gursLrn isMG dy bhuq vzy Gr Kflsf invfs koloN lMGidaF mfsUm bcy dI mOq dI ieh qrfsdI sdf mYNnUM ivafkl krdI rhI hY. jIa krdf sI ik agly idn XUnIvristI jf ky purfxy dosqF nUM imilaf jfvy qy afpxy purfxy ipMz aqy nfl lgdy ipMzF ivc vI jfieaf jfvy pr mYnUM cMzIgVH phuMcx dI bVI kfhl sI ijQy mYN keI sflF bfad afpxy Gr dIaF kMDF vyKxf chuMdf sF aqy afpxy mfstr bYWz rUm ivc jf ky “qFGF vfly nYx kdoN suK nfl sOxgy” df pfiksqfnI gIq AucI afvfjL ivc lf ky afrfm nfl sON jfxf chuMdf sF. bytI rfvI dy bVI rIJ nfl lfey aMb nUM jo hux ds sflF df ho igaf sI,nUM aMbIaF bnx qoN pihlF pYNdy bUr dIaF qsvIrF iKcxf chuMdf sF aqy AuhnF inMbU, musmI, Pflsf, sMqry, mihMdI, amrUd aqy aOilaF dy jvfn ho rhy pOidaF nUM vI afpxy kYmry ivc bMd krnf chuMdf sF ijnHF nUM myrI pqnI ny bVI imhnq nfl aqy mflI bdl bdl ky vizaF kIqf sI. koTI dy PrMt qy lwgy klIaF dy bUty vI Xfd af rhy sn ijnHF dI KusLbU nfl svyr bhuq suhfxI ho jFdI sI. aimRqsr ivc pihly idn dI sLfm qF pfrtI ivc bIq geI qy svyry mYN hirmMdr sfihb mQf tykx qoN bfad afpxI pfiksqfn ivc sLfhmuKI ivc CpI svY jIvnI isMG bRdrjL dy mflk gursfgr isMG nUM idKfx aqy iehI ikqfb gurmKI ivc CpI hY jF nhIN df pqf krn leI AuhnF dy istI sYNtr vfly dPqr dI qIjI mMjLl qy clf igaf. gursfgr isMG ny disaf ik mYnUM qF quhfzI svY-jIvnI eImyl ivc imlI hI nhIN hY aqy jd imlI hI nhIN hY qF Cpx df svfl hI pYdf nhIN huMdf. mYN PrvrI mfrc ivc svY-jIvnI df sfrf KrVf trFto qoN ieko smyN pfiksqfn ivc sFJ pblIkysLn aqy ihMdosqfn ivc isMG bRdrjL nUM Cpx leI eImyl kIqf sI. ieh sux ky bVI inrfsqf hoeI ikAuNik ipCly bhuq sflF qoN myrIaF ikqfbF isMG bRdrjL df mflk gursfgr isMG hI Cfpdf af irhf hY. Auhny afpxf klrk bulf ky PrvrI mfrc ivc afeIaF sfrIaF eImyljL mYnUM cYWk krvf idqIaF. bVI hYrfnI vflI gwl sI myrI ikqfb df KrVf Byjx vflI PfeIl AuhnF ivc nhIN sI. gursfgr isMG iek bhuq suihrd, isafxf, piVHaf iliKaf aqy prkfsLn dy Kyqr df bhuq qjrbykfr ivakqI hY. sLfhmuKI ivc CpI ikqfb vyK ky gursfgr dy ichry qy jF awKF ivc koeI spfrk nhIN sI. PYjL aihmd PYjL nUM smrpq sPy qy PyjL dI isgrt pINdy dI lwgI Poto vyK ky kihx lgf ik sfzf adfrf isgrt vflI Poto kdy nhIN nhIN Cfpdf. guursfgr nUM ieMj kihMidaF mYN ijLMdgI ivc pihlI vfr vyiKaf sI. KYr mYN gursgr nUM alivdf kih bfhr af igaf ikAuNik 4 jI[ tI[ roz qy af ky mYN cMzIgVH jfx dI iqafrI krnI sI. zf: krnYl sMG iQMd sfihb ny iqMn vjy cMzIVH nUM jfx vflI eyarkMzIsLn bws ivc afpxy nfl myrI vI sIt buwk krvfeI hoeI sI. lyKk BuipMdr isMG sMDU isMG bRdrjL qoN mYnUM ipk ap krn leI afpxI kfr lY ky af igaf sI. mYN qy sMDU sfihb ny do GMty pfiksqn dI Xfqrf bfry KulH ky gwlF kIqIaF aqy pfiksqfnI pMjfbI adb bfry kfPI zUMGf ivcfr vtFdrf kIqf. BuipMdr sMDU sfihqk aqy siBafcfrk gqIivDIaF ivc sLfml hox leI sfl ivc keI vfr pfiksqfn jFdf hY aqy pfiksqfn ivcoN afAux vfly pMjfbI lyKkF, isMgrjL, 175 rMg mMc krmIaF nUM bfrzr qy jf ky rIsIv krdf hY aqy afpxIaF awKF qy ibTfAuNdf hY. cOdF agsq nUM bfrzr qy hjLfrF lokF df iekwT kr ky amn dIaF mom bwqIaF jgfAuNdf hY. dohF dysLF aMdr afvfjfeI dI KulH aqy afpsI BrfqrI ipafr dI sur df Aucf alfp krdf hY. BfvyN ieh iek klpI scfeI hY pr iksy nf iksy idn ieh XQfrQ df rUp Dfr jfvygI. aijhI AumId jLrUr rwKxI cfhIdI hY. dopihr df Kfxf cfr jI[ tI[ roz qy Kf rhy sF ik iQMd sfihb df Pon af igaf ik bws Br cukI hY aqy cwlx vflI hY, qusIN jldI af jfE. iQMd sfihb dI gwl TIk sI ik ijAUN hI mYN phuMicaf, bws stfrt ho cukI sI. myry kol sfmfn vI kfPI sI pr sB TIk Tfk ho igaf aqy nfn stfp eyarkMzIsLn bws ny sLihr dI BIV ivcoN inklidaF kfPI tfeIm lgf idqf aqy jlMDr nUM jfx vflI Es jI[ tI[ roz qy pY geI ijs sVk dy afly dvfly nfl myrf bhuq vzf ipCokV juiVaf hoieaf sI. jMizaflf gurU qk df swjy Kby df ielfkf kMbo brfdrI df gVH sI ijnHF ny sKq imhnq kr ky ies ielfky ivc afpxf nF pYdf kIqf sI. agy jf ky ibafs diraf tpidaF jsits mihMdr sMG josLI dI Xfd afeI ijs ny idwlI hfeI kort qoN bOqr jsits rItfier hox qoN bfad idwlI dMigaF qoN pRBfvq hox ipCoN jIvn df rihMdf Bfg zyrf ibafs ivc gujLfiraf sI aqy ipCly sfl hI pUry hoey sn. AuhnF nfl jIvn Br myrf bhuq ipafr irhf sI aqy AuhnF ny khfxIaF dI iek ikqfb mYnUM zYzIkyt kIqI sI aqy afpxI svY jIvnI “myry pwqy myrI Kyz” ivc myry bfry iek cYptr iliKaf sI. AuhnF df lVkf zf: pRIqieMdr isMG josLI bfbf sfvn isMG hspqfl ibafs df zfierYktr hY aqy aMimRqsr df msLhUr zfktr quMg vI rItfier ho ky eysy hspqfl ivc kMm krn lwg ipaf sI. aksr jd vI mYN ieMzIaf aONdf sF qF myrI koisLsL huMdI sI ik mYN mihMdr isMG josLI nUM jLrUr iml ky jfvF. awj Aus sVk qoN bs lMG rhI sI ijQoN kuJ gjLF dI ivQ qy AuhnF dI rhfiesL qy mYN AuhnF nUM kuJ sfl pihlF afKrI vfr imilaf sF. myrf mn mMn nhIN irhf sI ik Auh pUry ho gey hn. aYnf suihrd bMdf ieh sMsfr Cz ky ikQy aqy ikAuN clf jFdf hY ijs dIaF ipCoN kyvl XfdF hI bfkI rih jFdIaF hn. bws diraf ibafs df pul twp ky Aucy lMmy hry Bry rwuKF ivcoN mor vFg pYlF pFdI awzf iZlvF koloN lMG rhI sI ijQoN do mIl dI dUrI qy kYnyzf vsdy iswK nyqf ieMdrjIq isMG bl ny afpxy ipCly ipMz lfgy KuwlHf qy KUbsUrq Gr bxf ky afpxy ipafry pMjfb dI imwtI nfl iPr nfqf joV ilaf sI ijs qoN iek vr 1984 ivc hoey hflfq dy snmuK Aus aqy Aus ijhy hjLfrF hI nOjvfnF ny golzn tYNpl qy hoey POjI hmly dy ivruD vkqI ivdroh jLfihr kr ky afpxI hI srkfr nfl ros prgt kIqf sI. hux ieh sB gwlF bIqy dIaF gwlF bx ky rih geIaF sn. TIk hPqy bfad mYN ies QF qy iPr bl sfihb dI alivdf pfrtI ivc iPr afxf sI pr ies vyly qF idl iehI cfh irhf sI ik CyqI qoN CyqI cMzIgVH puijaf jfvy. BfvyN ieh bws nfn stfp sI pr rsqy dIaF trYiPk dIaF rukfvtF aksr zrfeIvr nUM sfvDfnI vrqx leI mjbUr kr rhIaF hn. jlMDr twp ky PgvfVy qoN pihlF hvylI agy jd ieh bws kuJ imMtF leI rukI qF hvylI df husn phlF vFg hI TfTF mfr irhf sI. mYN jd vI kdI ieQy ruikaf hF qy ijnHF lokF nUM ieQy kuJ KFidaF pINidaF vyiKaf hY, AuhnF dy qn qyV qy pfey mihMgy kpVy aqy rK rKfE qoN sdf mYNnUM iehI aihsfs hoieaf hY ik hvylI amIrF dI Tihr df awzf hY. bfkI hotlF nfloN ieh mihMgf vI hY. bws dy musfPrF nUM eynI ijLafdf kfhl ivc eyQy Kfx pIx leI kuJ KrIdxf qy aMdr sutxf huMdf hY ik ikqy bws tur nf pvy. lgdf hY ik sfDfrn aizaF vFg bws dy zrfeIvrF aqy kMzktrF nUM ies mihMgI hvylI vflI Tihr qy vI Kfx pIx leI pYsy nhIN dyxy pYNdy. iksLq 53-abUDfbI rfhIN kYnyzf dI vfpsI pfiksqfn ivcoN mYN mfrc dy aKIr ivc afpxy ipafry dysL Bfrq af igaf sF. mfrc dy aKIr ivc pfiksqfn ivc vI kfPI grmI ho geI sI aqy mYN ieMzIaf af ky vyiKaf ik ieQy vI grmI kfPI pY rhI sI. ivsfKI ivc vI QoVHy idn bfkI rih gey sn aqy keI QfeIN qF agfAUN vfZI vI sLurU ho geI sI. mYN agly iqMn mhIny pMjfb dI ies sKq grmI ivc kwtxy sn. mohflI koTI ivc pihly pey purfxy kUlr 176 Krfb ho cuky sn. mfVy qoN mfVf nvF kUlr 6 hjLfr qoN Gwt nhIN afAuNdf sI. mYN qy ienspYktr lKivMdr isMG ny ieMzstrIal eyrIaf cMzIgVH ivc ssqf kUlr lBn dI bVI koisLsL kIqI pr idn bidn cVH rhI grmI kfrn kUlrF dIaF kImqF vI dukfndfrF ny AuWcIaF cwk idwqIaF sn. drasl mYnUM qF kUlr isrP iqMn mhIny leI cfhIdf sI aqy ies qoN bfad mYN iehnUM koTI ivc bMd kr ky kYnyzf af jfxf sI aqy pqf nhIN iPr kd Bfrq df gyVf vjnf sI. Enf icr qk ieh cIjLF Krfb ho jFdIaF hn aqy iPr kbfVIaF nUM ssqy Bfa vycxIaF pYNdIaF hn. eyarkMzIsLn KrIdx dI ihMmq nhIN sI ikAuNik kmry nUM TMZf rKx vflf eyarkMzIsLn 25 hjLfr qoN Gwt nhIN afAuNdf sI aqy ieh vI ipCoN vrqoN ivc nf afAux qy Krfb ho jFdy sn. bfkI ibjlI dy kwt lgx qy ieh vI bMd ho jFdy sn. vYsy vI eyarkMzIsLn mYnUM aksr bImfr kr dyNdf hY. iesdI qyjL TMZ myry PyPiVaF ivcoN sItIaF vFg sfh afAux leI mjbUr kr dyNdI hY. eyarkMzIsLn dI lwgI TMZ df mfiraf myrf srIr keI keI mhIny qfb nhIN afAuNdf aqy njLly, jLukfm aqy buKfr ivc bdl jFdf hY. ies leI aYnf mihMgf eyarkMzIsLn KrIdxf qy bImfr hoxf iksy qrHF vI vfjb nhIN sI. Cwq vfly pKy ivcoN grm hvf ijsm vwl afAuNdI sI. pKy hyT bYiTaF vI psInf afeI jFdf. jdoN koeI hfl cfl puCx leI kYnyzf ivcoN Pon krdf qy mYN agoN grmI nfl af rhy psIny dI gwl krdf qF puwCx vflf agoN itwcr kridaF kihMdf, bVy BfgF vfly ho jo pMjfb ivc bYTy psInf lY rhy ho. mYnUM psIny ivc lQ pQ hoey nUM AuhdI gwl bVI cuBdI. mYN chuMdf sF ik jldI qoN jldI vfps kYnyzf phuMc jfvF pr sB qoN jLrUrI kMm svY jIvnI df pMjfbI ivc Cpxf sI. lok gIq dy prkfsLn dy mflk hrIsL jYn nUM ikqfb Cpx leI dy idqI sI pr ieMzIaf ivc kMm hOlI hOlI huMdy hn ijs df iek vzf kfrn bfr bfr ibjlI df cly jfxf aqy lokF df lfry lwpy vflf rveIaf vI huMdf hY. EQy koeI kMm vI jldI nhIN huMdf. EQoN dy lok ies prkfr dy isstm nfl bJy hoey hn aqy iesdI bhuqI sLkfieq vI nhIN krdy. coKy pYsy lY ky ijhVI ikqfb jYn sfihb ny hPqy ivc Cfpx df vfadf kIqf sI, Es qy do mhIny lg gey. KYr ikqfb bhuq KubsUrq CpI aqy pMjfb ivc keI sLihrF ijvyN jLIry ivKy kfmryz joigMdr isMG dy sLihjLfdf invfs ivKy vzI hfjLrI ivc 12 meI nUM rIlIjL ho geI. aKbfrF ivc rIlIjL smfroh dIaF KbrF vI Cp geIaF. Es qoN bfad iehI ikqfb 21 meI nUM pMjfb dI iswiKaf mMqrI zf: AuipMdrjIq kOr ny cMZIgVH sYktrIeyt ivc afpxy dPqr ivc iekwT kr ky srkfrI qOr qy rIlIjL kr idqI. ies dy pRYWs not qy PotojL aKbfrF nUM Byj idqy jo keI aKbfrF ivc Cp gey. sO dy krIb ikqfbF lyKkF aqy imwqrF ivc vMz idqIaF geIaF aqy sfihqk hlikaF ivc vI iesdf kfPI noits ilaf igaf. pMjfbI itRibAUn ivc zf: sLrnjIq kOr df iliKaf hoieaf ies df rIvIAU vI Cp igaf aqy pMjfbI sfihq sBf ropV ny vI ies nUM afpxy mhInfvfr smfgm ivc jI afieaF afiKaf. itRibAUn dy sfbkf aYztr isLMgfrf isMG Bwulr ny cMzIgVH dy 27 sYktr ivc pRYWs klwb ivKy myrf cflI qoN vD lokl pwqrkfrF aqy lyKkF nfl rU brU krvfieaf aqy kYnyzf ivc pMjfbI pwqrkfrI dy inkfs aqy ivkfs qoN ielfvf ies nvIN ikqfb bfry vI KUb crcf hoeI. hux mYN kYnyzf afAux dI iqafrI krn lwgf. mYN kfPI koisLsL kIqI ik myrI ieqhfd eyarlfeIn dI 10 julfeI dI Auzfx pihlF iml jfvy pr itkt lfhOr qoN jfrI hoeI hox kfrn mYnUM pihlF afAux ivc sPlqf nf imlI. ikqfb df Bfr sfZy pMj sO grfm sI Bfv awDf iklo qoN 50 grfm vD. mYN 40 ikqfbF df iek pYkt iqafr kIqf ijs df vjLn 22 ikwlo dy brfbr sI. bhuqIaF eyarlfeInjL vfly aj kwl bhuq sKq hn aqy 23 ikwlo qoN vD Bfr nhIN lYNdy aqy hvfeI azy qy mYN kuJ ikqfbF afpxy sUtkys ivc pf leIaF aqy kpiVaF smyq Ausdf Bfr vI 22 ikwlo qoN vDn nf idqf. kuJ ikqfbF hYNz bYg ivc pf leIaF aqy hrIsL jYn ny 100 ikqfbF korIar srivs rfhIN Byjx df 30 hjLfr ruipaf azvFs lY ilaf. myry pfs BfrqI krMsI Kqm ho geI sI aqy mYN Aus nUM 565 kYnyzIan zflrjL df cYWk ilK ky dy idqf. ieh sB kuJ mYN jUn dy aMq ivc hI kr ilaf pr jo zr sI, AuhI hoieaf. Auh ikqfbF hux qk nhIN phuMcIaF aqy iek idn jYn sfihb nUM Pon kIqf qF kihx lgy ik mYnUM sfrf mYtr eImyl kro. eImyl krn qoN bfad hrIsL jYn df koeI vI jvfb nhIN afieaf. pMjfbI pbilsLrjL dI ieh bVI vzI smisaf 177 hY ik jo Auh kihMdy hn, krdy nhIN hn. pqf nhIN ikqfbF kdoN kYnyzf phuMcxgIaF. jy iek ikqfb ieMzIaf qoN hvfeI zfk rfhIN Byjo qF ikqfb dy vjLn anusfr 500 rupY qoN vD dIaF itktF lgdIaF hn. jd ik pfiksqfn nUM bfeI sriPs ikqfb Byjx qy isrP ds rupY lgdy hn. mYN do pfiksqfnI lyKkF qfrk gujr aqy iekbfl kYsr nUM do ikqfbF meI ivc hI Byj idqIaF sn jo AuhnF nUM aj qk nhIN imlIaF. ho skdf hY ik kdI vI nf imlx ikAuNik dohF dysLF dI sI afeI zI vfly pihlF pVH ky vyKdy hn ik ies ivc kI iliKaf hoieaf hY. ijvyN mYN ipoCy ilK cukf hF ik grmI ny aiq cukI hoeI sI. dUjy ibjlI dy kwt lgx nfl pKf vI nhIN cldf sI. jMqf grmI kfrn kurlf rhI sI. aksr tYNprycr cflI aqy 47 dy drimafn qk vI clf jFdf sI. KusLI ieh hoeI ik jUn dy aMq aqy julfeI dy sLurU ivc pMjfb ivc bfrsLF ny ijQy lokF aqy iksfnF nUM rfhq idqI, EQy keI QfvF qy hV af gey. mYN ikAuNik cMzIgVH qoN idwlI jf ky jhfjL pkVnf sI pr cMzIgVH aqy aMbflf aqy ipplI kurUkusLyqr lfgy sVk nUM pfxI ny Gyr ilaf aqy hV af gey. jLmInI rsqf bMd ho igaf. myrf iKafl 9 julfeI nUM sLfmIN cwl ky rfq dy bfrF vjy qk idwlI hvfeI azy Auqy phuMcx df sI. PlfeIt svyry 5 vjy dI sI. ieMj 9 aqy 10 dI sfrI rfq jfg ky gujLfrn qoN isvf hor koeI cfrf nhIN sI. pr jd jLmInI rsqf bMd ho igaf qy aKbfrF aqy tI vI hVF dIaF vzIaF vzIaF KbrF dyx lgy qF myry agy idwlI qk bfeI eyar jF sLqfbdI lY ky jfx qoN ielfvf hor koeI cfrf nf irhf. kuJ nyVy dy imqrF dI slfh qy mYN sLqfbdI ivc jfx df PYslf kr ilaf aqy 9 dI svyr nUM swq vjy cwl ky cfr pMj GMitaF ivc idwlI phuMc jfxf sI. sLqfbdI dIaF itktF eyjMt rfhI KrId leIaF. 8 dI sLfm qk eyjMt itktF dyx nf afieaf qy sLfmIN Ausdf Pon af igaf ik rylvy lfeIn vI hVF dI mfr hyTF af jfx kfrn sB gzIaF ruk geIaF hn. keI musfPr rfh ivc gzIaF ivc bYTy prysLfn ho rhy hn pr jLmInI rsqf KulH igaf hY aqy svyry 9 vjy afpF tYksI lY ky idwlI leI rvfnf ho jfvFgy. Aus ny vI sLfmIM 6 vjy zomYsitk PlfeIt lY ky bMglOr phuMcxf sI. hor koeI cfrf vI nhIN sI. Auh agly idn 9 vjy tYksI lY ky myry Gr agy af igaf aqy asIN sLfmIN iqMn vjy idwlI phuMc gey. rsqy ivc hVF dI qbfhI nfl hoey nuksfn df hfl vyiKaf aqy bhuq QfeIN sVkF dy dohIN pfsIN kfPI pfxI KVHf sI. eyny ijLafdf pfxI ivc iksfn afpxy isrF qy pTy cuk ky ilaf rhy vyKy. keI QfeIN DfeIaF dI Psl qbfh ho geI sI ikAuNik nvyN lgy Jony dy AuqoN dI pfxI iPr igaf sI. idwlI ivc grmI df koeI aMq nhIN sI. myrf jhfjL svyry 5 vj ky 10 imMt qy clxf sI. mYN aYnf lMmf smF Bfv 14 GMty vzyrI Aumr ivc eyarport qy bYT ky ikvyN gujLfr skdf sF. KYr eyjMt nUM eyaport qy Auqfr ky tYksI vfly muMzy ny lfgy pYNdy iek hotl ivc mYnUM do hjLfr rupY ivc eyrkMzIsLn kmrf lY idqf. hotl dI tYksI ny rfq 2 vjy mYnUM eyarport qy Auqfr dyxf sI. zIl qF mfVI nhIN sI pr kmry dy eyrkMzIsLn ivcoN grm hvf af rhI sI. pqf nhIN gIjLr ikAuN afn sI. tUtI KolHI qF sVdy pfxI nfl hQ sV igaf. sLfied gIjr afn kfrn hI kmry ivcoN grm hvf af rhI sI. hotl vfilaF nUM kih ky gIjr bMd krvfieaf qF jf ky kuJ grmI Gtx lwgI. BfvyN mYN bfrF GMty eyQy lyt ky afpxf lwk iswDf kIqf pr agly sPr ivc iqMn GMty idwlI hvfeI azy qy bYT, iPr sfZy iqMn GMty abUDfbI qk jhfjL ivc bYT qy iPr sfZy iqMn GMty abU DfbI dy hvfeI azy qy aglI Auzfx dy ieMqjLfr ivc bYT ky iPr lgfqfr 14 GMty abU DfbI qoN trFto qk hvfeI jhfjL dIaF PsvIaF sItF ivc kYd ho jd lg Bg 25 GMty eys Aumry bYT bYT ky Gr puijaf qF hPqf bIqx dy bfvjUd cwkrF ny aijhf Gyiraf ik 17 qfrIK nUM myry PYimlI zfktr ny Pon kr ky afpxy dPqr bulf ky ikhf ik quhfzI eI sI jI dsdI hY ik quhfzI iek nfVI blfk hY aqy qusIN mfeInr hfrt atYk dI mfr hyT ho. Aus not ilK ky qurq mYnUM brYNptn hspqfl Byj idqf. iksLq 54-nhIN Buwldy iProjLpur dy idn 178 gOrimMt imzl skUl lKo ky bihrfm qoN jd myrI bdlI gOrimMt hfier sYkMzrI skUl iProjLpur ivKy ho geI qF iek vfr qF mYnUM ieMj lwgf ijvyN dunIaf hI bdl geI sI. sB qoN vzf suK qF ieh hoieaf ik lKo ky bihrfm skUl ijQy mYN 1959 qoN lY ky 1963 qk Bfv cfr sfl pVHfieaf sI qy byt dy ielfky dy jIvn hor nyiVEN qikaf sI, iProjLpur sLihr qoN EQy rojLfnf afx jfx leI mYnUM rojL 30 mIl sfeIkl clfAuxf pYNdf sI. BfvyN ieh iek bVI vDIaf vrijLsL vI sI pr sfeIkl qy afx jfx dy do GMty lgdy sn. sfeIkl clFidaF srdIaF ivc TMZ lgdI aqy grmIaF ivc bhuq psInf afAuNdf. jy bws qy jfxf hovy qF afx jfx df do rupY bws df ikrfieaf lgdf sI. bws azy qk jfx leI irksLy vfly nUM vI iek ruipaf afx jfx df dyxf pYNdf sI jF pYdl qur ky bws pkVnI pYNdI sI. qnKfhF bhuq Gwt hox nfl bws qy jfxf mihMgf pYNdf sI. luiDafxf df rihx vflf iek ihMdI tIvr vI rojL iProjLpur CfAuxI qoN sfeIkl qy pVHfx afieaf krdf sI. ijQoN qk mYnUM Xfd hY 1963 ivc myrI qnKfh iek sO vIh aqy iek sO qIh dy drimafn sI. sfl dI pMj rupY ienkrImYNt sI. kdy kdy sflfnf iemiqhfnF ivc izAUtI lwgx nfl jF ividafrQIaF dy prcy vyKx nfl QoVHy bhuqy pYsy hor iml jFdy sn. kuJ hor pYsy bnfx leI mYN rsfilaF leI khfxIaF ilKdf jF ryzIE leI zrfmy vgYrf. ies nfl ijQy QoVHy pYsy bx jFdy, EQy nF vI msLhUr huMdf. khfxI jF iksy rcnf dy pYsy isrP do iqMn prcy hI idMdy sn. idwlI qoN inkldf POjIaF df prcf sYink smfcfr ijs df aYzItr iek imstr soZI sI aqy pitafly qoN inkldf pMjfbI dunIaF jF jn sfihq ijs dy aYzItr zf: jIq isMG sIql sn. aMbfly qoN inkldf jfgRqI vI pYsy idMdf sI pr ijMnf icr kulvMq isMG ivrk Ausdf aYzItr irhf, Es ny myrI koeI khfxI nf CfpI. hflF ik kulvMq isMG ivrk nfl bVy nyVy dy sbMD sn. ieh prcy srkfrI sn pr iehnF ivc khfxI Cpx dI sfl ivc iek do vfr hI vfrI afAuNdI sI. pRo: mohn isMG ny jo myrI khfxIaF dI pihlI ikqfb “msfly vflf GoVf” CfpI sI, Aus dI kImq svf do rupY sI. kdy kdy myrI ikqfb ivk jFdI qF kuJ pYsy iml jFdy. iProjLpur dy iek bfvf pbilsLr ny myry do zrfmy “nOkrIaF hI nOkrIaF” aqy “lOZf vylf” Cfpy ijnHF dI kImq sLfied iek jF zyZ rupY sI. bfvf ny myry koloN iqMn ikqfbF sLhId Bgq isMG, lfl bhfdr sfLsLqrI aqy suBfsL cMdr bos vI vIh vIh rupY ivc ilKvf ky mYnUM 60 rupY dy idqy jd ik Ausdf ibjLns Pyl ho jfx nfl ieh ikqfbF kdy vI nf CpIaF. jsbIr isMG afhlUvflIaf aqy jgqfr ppIhf dIaF pihlIaF ikqfbF vI ies bfvy pbilsLr ny hI iProjLpur qoN CfpIaF sn. jsbIr isMG afhlUvflIaf Es vyly iProjLpur CfAuxI df aYgjLYtitv aPsr huMdf sI. hux gOrimMt hfier sYkMzrI skUl iProjLpur ivKy bdlI hox nfl sfeIkl qy jF bws qy jfx df JMjt Kqm ho igaf sI. dUjy pfsy ieh vI sI ik imzl skUlF ivc jo srdfrI sI aqy kMm bhuq Gwt huMdf sI, Auh mOjF vzy skUl ivc nhIN sn. ieQy sO qoN vDyry tIcr sn ijnHF ivc jy[ bI[ tI[, bI[ aYz[ mfstr, klfsIkl aYNz vrnYkUlr tIcr, zrfieMg tIcr, aYs[ vI[ tIcr aqy lYkcrr vI sn aqy 2 hjLfr dy krIb ividafrQI. iehnF ivc bhuqy lYkcrr aYsy sn jo kimsLn rfhIN nhIN afey sn pr AuhnF ny prfeIvyt ihstrI, pMjfbI, ihMdI, aMgryjLI vgYrf dI aYm[ ey[ kr leI sI. buinafdI qOr qy iehnF ivcoN keI sfieMs aqy mYQ dy tIcr sn qy lYkcrr bnx ipCoN jd iehnF nUM pMjfbI, ihMdI jF ihstrI pVHfxI pYNdI qF ieh bVy aOKy huMdy. iehnF dIaF aMgryjLI aqy sfieMs pVHfx dIaF itAUsLnF mr jFdIaF sn. vYsy vI iehnF ivcoN bhuq Qrz klfs ivc aYm[ ey[ sn. hr klfs dy keI keI sYksLn sn. hfier sYkMzrI jo kflj dI pWRYp dy brfbr sI, dy keI ividafrQI kfPI pkI Aumr dy sn. AuhnF dy mfpy kflj ivc jf ky muMzy ivgV nf jfx dy zroN AuhnF nUM hfier sYkMzrI skUl ivc pVHfnf ibhqr smJdy sn jd ik gruwp bxf ky mn afeIaF qy lVfeIaF krn ivc ieh kfljF dy muMizaF qoN Gwt nhIN sn. keI vfr jd sQfnk kfljF ivc hVqfl ho jFdI qF igafrvIN dy ividafrQI AuhnF df sfQ idMdy. hfier sYkMzrI dI pVHfeI ivc swq grup sn ijvyN afrts, mYzIkl, nfn mYzIkl, tYknIkl, afrt aYNz krfPt, kfmrs aqy afrt afid. mYnUM CyvI qoN igafrvIN qk dy pIrIaz iml gey. skUl ivc jy[ bI[ tI[ klfs nUM mfq BfsLf pVHfn df pIrIaz iml igaf. ies qoN ielfvf ipRMsIpl ny mYnUM jy[ bI[ tI[ klfs dy hostl df suprzMt lf idqf. ies hostl ivc aQry muMzy afps ivc lV pYNdy. keI vfr keIaF dy isr pft jFdy. srdIaF ivc hostl dy mMijaF dy pfvy sfV ky ag sykdy. hostl dy bfvrcIaF nfl Kfxy ipCy lV 179 pYNdy. BfvyN rfsLn KrIdx leI muMizaF dI iek kmytI bxfeI hoeI sI, iPr vI sLkfieqF bhuq afAuNdIaF. jo muMzy CutIaF jF iksy hor kfrn Kfxy ivc nfgy pONdy, Auh pYsy dyx lgy nfigaF dy pYsy kwt lYNdy. afKr iek idn aYsf vI afieaf jd ieh mfmlf vD igaf qF skUl dy ipRMsIpl ny imstr rfTOr qy Auhdy dohqy leI jo hostl dI mYWs ivcoN prOTy pk ky jFdy sn, ipRMsIpl dy ivroDI grwup ny ies dI Auprly aiDkfrIaF nUM sLkfieq kr idqI. ies qoN ielfvf ies gruwp ny ipRsIpl Aupr skUl dy PMzjL Kfx dIaF aqy skUl ivc sOx afid dIaF hor vI keI byinXmIaF dIaF sLkfieqF kr idqIaF aqy AusdI ienkufierI sLurU ho geI. pihlF skUl dy hostl ivc bxy zI[ eI[ E[ afPs qoN zI[ eI[E[ sfihb imstr ibpn ibhfrI lfl jI ienkufierI krn afey qF ipRMsIpl rfTOr sfihb ny AuhnF nUM kursI qy bYTx leI vI nf ikhf aqy ieh kih ky qor idqf ik qUM pI[ eI[ aYs[ ivcoN myry nfloN junIar hYN. qUM myrI ienkufierI nhIN kr skdf. iPr jlMDr qoN iek hor aPsr izptI srkl aYjUkysLn aPsr ienkufierI krn leI af igaf. ipRMsIpl ny Aus nUM vI sihXog nf idqf pr imlIaF gvfhIaF aqy hoeIaF byinXmIaF dy afDfr qy Aus ny rfTOr sfihb dy iKlfP rIport iqafr kr ky Aupr Byj idqI. musIbq ieh sI hostl df suprzMt hox kr ky myrIaF vI bVIaF pysLIaF pYNdIaF rhIaF. skUl df ipRMsIpl ivroDI stfP mYnUM ipRMsIpl dI pfrtI df bMdf kihMdy. mYN qF afpxI nOkrI krdf sF aqy iksy pfrtI ivc sLfml nhIN sF. pr ies vzy skUl dy tYNitaF ny myrI rfqF dI nINd hrfm kIqI hoeI sI. iek idn jd rfTOr sfihb dy ivruD pVqfl ho rhI sI qy pVqflIaf aPsr dPqr ivc AuhnF dy kol bYTf AuhnF dy ivruD pVqfl kr irhf sI qF jlMDr df iek pbilsLr nOvIN dsvIN jmfq nUM iek grYmr dI ikqfb lvfAux leI af igaf. rfTOr sfihb ny cpVfsI Byj ky mYnUM bulf ilaf aqy hukm idqf ik ies pbilsLr dI ikqfb nOvIN jmfq dy bwicaF nUM lf idqI jfvy. mYN ikhf quhfzy iKlfP qF pihlF hI pVqfl cwl rhI hY qF ieh ikqfb iks qrHF lgfeI jf skdI hY. rfTOr sfihb mYnUM GUr ky kihx lwgy,“ ien kf kfm ienkuafierI krnf hY aOr myrf kfm ikqfbyN lgfxf hY.”. kuJ hPiqaF bfad imstr rfTOr nUM sspYNz kr idqf igaf jF rItfier kr idqf igaf aqy Auh iProjLpur Cz ky afpxy Gr nfBy nUM cly gey. Aus qoN bfad AsuhnF df koeI pqf nf lgf aqy AuhnF dI jgHf kpUrQlf qoN izptI zI[ eI[ E[ srdfr gurmK isMG ny bqOr ipRMsIpl af ky skUl df cfrj lY ilaf. imzl skUl dy mukfbly qy ies vzy skUl ivc vzIaF jmfqF nUM pVHfn leI pihlF iqafrI kr ky jfxf pYNdf sI. hostl dy pRbMD df Kljgn vKrf sI. ieQy imzl skUlF vflIaF mOjF ikQy sn. vzIaF klfsF dIaF ikqfbF ivc lgIaF purfqn kvIaF dIaF aOKI pMjfbI BfsLf ivc ilKIaF kivqfvF, gurUaF dI aiDafqimk arQ BrpUr bfxI afid Kud smJx aqy ividafrQIaF nUM pVHfn leI mYnUM bhuq imhnq krnI peI. ivafkrn Auqy Aus vyly bVf jLor dyxf pYNdf sI aqy ieh bVf KusLk ivsLf sI. mYN ies qoN pihlF ijLMdgI ivc kdy aYnf kMm nhIN sI kIqf aqy aYny ijLafdf kMm aqy AulJxF ivc Ps ky mYnUM bVI byafrfmI mihsUs huMdI. qnKfh qF imzl skUl ivc qy ies skUl ivc brfbr sI pr kMm bhuq ijLafdf sI. iek idn afpxI Cy mhIny dI aYkstYnsLn vDfAux leI lKo ky bihrfm vflI ihMdI tIcr myry kol af geI aqy zI[ eI[ E[ dPqr ivcoN aYkstYnsLn vDfAux leI kihx lgI. mYN zI[ eI[ E[ dPqr jf ky AuhdI aYkstYnsLn dy afrzr ialf ky Auhdy hQ PVf idqy aqy twk sLfp qy jf ky cfh pIx lg pey. mYnUM kihx lwgI quhfzy ichry qy Auh rOxk nhIN hY jo lKo ky bihrfm huMdI sI. jy qnKfh brfbr hY qF ikEN afpxy afp nUM sjLf dy rhy ho. vfps lKo ky bihrfm af jfE. mYN quhfzy leI mhfjnI Kfxf aqy dm aflU bxf ky ilafieaf krFgI. Auhdy jfx qoN bfad mYN kfPI icr AuhdI khI gwl bfry socdf irhf ik kI jo kuJ Auh kih geI sI, kI swc sI. jy swc sI qF mYN ikAuN afpxy afp nUM koh irhf sF. Aus nUM myrf aYnf iKafl ikAuN sI, mYN Auhdf kI lgdf sF. Aus nUM myry nfl hmdrdI, lgfE jF Aus qoN vI kuJ vD ikAuN sI? mYnUM AuhdIaF purfxIaF khIaF gwlF cyqy afx lgIaF. ikvyN Aus ny bfr bfr lVkIaF df bfp bnx qy myry aMdr dI icMqf nUM PV ilaf sI qy mYnUM hOslf dyx leI bVI dlyrI nfl mYnUM Auh kuJ kih idqf sI jo iek aOrq mUMh ivcoN ies qrHF dy bol kZx leI hjLfr vfr socdI hY. aOrq vI jo ajyb ivafhI nf hovy. 180 iehnF hI idnF ivc pVqflIaf aPsr dI rIport qy ijQy rfTOr sfihb nUM skUl ivcoN kZ idqf sI. gOrimMt hfier sYkMzrI skUl ivcoN jy[ bI[ tI[ dI klfs Kqm kr ky jlflfbfd vYst Byj idqI geI. jy[ bI[ tI[ klfs afpxy iemiqhfn dy ky itB cukI sI aqy mYnUM hukm hoieaf ik mYN hostl dy sfmfn df sfrf cfrj jlflfbfd dy skUl vfilaF nUM dy dyvF. jd sfmfn dI igxqI hoeI ijs ivc keI mMjy, mYWs dy brqn qy PrnIcr afid sLfml sn, Gwt inkly qF Aus dI kImq bqOr hostl suprzMt mYnUM pY geI. bVIaF musLklF nfl nvyN ipRMsIpl dy qrly kr ky mYN kuJ sfmfn rfeIt afP krvfieaf qy hostl dI suprzMtI qoN afpxI jfn CuzvfeI. ies qoN vzf Kljgn eyzy vzy skUl dI lfiebryrI df sI ijs df cfrj myry kol sI. hjLfrF ikqfbF sn skUl dI lfiebryrI ivc jo pVHn leI lY jfx vfly muMzy qy mfstr vfps nf krdy. myry cfr cuPyry kMm hI kMm sI aqy jIxf duBr ho ky rih igaf sI. bdlIaF dy idn afey qF mYN vfps lKo ky bihrfm jfx dI drKfsq dy idqI. mYnUM sfry lfaxqF pfAux lgy ik ijLly dy sB qoN vzy skUl ivcoN Bwjxf kfierqf nhIN qF hor kI sI. mYN dws nhIN skdf ik myry aMdr pqf nhIN iks qrHF dI Btkxf sI jo mYnUM cYn nhIN lYx idMdI sI. myrI rUh afpxf myc lB rhI sI aqy ies lBq ny mYnUM byjLfr kr idqf sI. iek idn myry purfxy pRoPYsr aYs[ aYs[ BftIaf mYnUM lBdy lBdy skUl af gey aqy aYqvfr nUM afpxy iProjLpur CfAuxI vfly Gr afx leI kih gey. iksLq 55-ibMdU nfl mulfkfq aqy AuWc pVHfeI jdoN mYN pRo: aYs[ aYs[ BftIaf dy Gr iProjLpur CfAuxI phuMicaf qF Auhdy Gr dsvIN dy hjLfrF mfrk hoey pyprF df Zyr lwgf hoieaf sI. KUbsUrq icwtI slvfr kmIjL ivc iek nhfieq KubsUrq AucI lMmI nOjvfn aOrq pypr cYWk kr rhI sI. iProjLpur vrgy pCVy ielfky ivc vI koeI aYnI husIn aOrq ho skdI hY, mYN vyK ky cOkMnf ho igaf. pRo: BftIaf ny jd Es nfl myrI jfx pCfx krvfeI ik ieh lVkI myrI stUzMt rhI hY aqy nfl lgdy Kflsf skUl ivc tIcr hY. mYN ies skUl df mYnyjr hF. iPr Aus ny myrI jfx pCfx krvfeI ik mYN vI AuhnF df stUzMt irhf hF aqy ies vyly gOrimMt hfier sYkMzrI skUl ivc tIcr hF. Aus suMdrI ny awKF cwuk ky mYnUM siq sRI akfl khI qy mYN vyiKaf ik AuhdIaF awKF ivc iek ajIb cmk afeI. Ausdy iqKy nwk, icty dMd, suMdr nYx nksLF ivc iek anoKI jfjLbIaq sI. Aus myrI siq sRI akfl df jvfb dy ky aWwKF iPr nIvIaF kr leIaF. Aus dIaF awKF ivc afeI cmk aqy icty dMdF dI dbI muskrfht ny mYnUM ckf cONd kr idqf. Aus dI sLkl aimRqf pRIqm aqy ieMdrf gFDI nfl bhuq imldI juldI sI. aimRqf qF hux JON geI sI pr ieh qF jvfnI dI isKr qy sI. myrf idmfg cwkr Kf igaf sI qy mYN soc irhf sF ik mYN ies nUM pihlF ikqy vyiKaf hY pr kdoN aqy ikQy vyiKaf hY, ies dIaF qfrF iml nhIN rhIaF sn. pRo: BftIaf kihx lwgf ik mYN dsvIN dy pMjfbI dy pyprF df hWYz aYgjLfmInr hF. qusIN myry aistMt cYwkr ho. hr pypr cYWk kr ky vyKxf hY ik agYjLfmInr ny hr svfl dy nMbr TIk lfey hn. iksy dy bhuq ijLafdf jF bhuq Gwt nMbr qF nhIN lfey. iksy svfl dy nMbr lgxo rih qF nhIN gey. afnsr sLIt dy totl nfl hr prcy dy nMbrF df totl TIk imldf hY. pfs, Pyl aqy pfs pRqIisLp TIk imldI hY. ijQy vI koeI glqI inkly, Auh pypr pfsy kr dyxf hY. Aus pypr nUM mYN Kud cYWk krFgf. qusF rl ky kMm krnf hY aqy bfkI df kMm ieh mYzm quhfnUM smJf dyxgy. ieh kih ky pRo: BftIaf sfzy leI cfh pfxI df ieMqjLfm krn clf igaf. pRo: BftIaf afr[ aYs[ zI[ kflj ivc myrf pMjfbI df pRoPYsr irhf sI aqy pMjfb XUnIvristI dI sYnt df mYNbr vI sI. pMjfbI sfihq akfzmI luiDafxf bnfAux vfly moZIaF ivc vI Aus df vI bVf hQ sI. ipCoN Auh smrfly kflj df ipRMsIpl jf lwgf sI. Aus ivc lIzrF vfly bhuq gux sn. mYN Ausdf bhuq chyqf ividafrQI irhf sF. Auh mYnUM bhuq ipafr krdf sI. AuhnUM myry ivcoN afpxy Coty Brf df Jlkfrf idsdf sI ijs ny afpxI nv ivafhI pqnI dI byvPfeI kfrn ivafh qoN kuJ mhIinaF bfad KudksLI kr leI sI. ies durGtnf ny pRo: BftIaf Auqy bVf mfrU asr kIqf sI. Aus dy Brf dI pqnI ny jo idwlI dI sI, ny ivafh dI suhfg rfq nUM hI Aus dy Brf nUM dws idqf sI ik mYN iksy hor dI hF jo irsLqy ivc Auhdf nyVy df sfk Bfv jIjf lgdf sI. idwlI ivc Auh kfPI vzf aPsr sI. Auhny ikhf ik 181 myrf ijsm, myrI rUh isrP AusdI hI hY. BfvyN Auh ivafihaf hoieaf hY pr mYN afpxI sfrI ijLMdgI Esy nfl gujLfrFgI. qyry nfl myrf ivafh iek smfijk qy Dfrimk mjbUrI sI. suhfg rfq nUM Aus ny ieh vI kih idqf sI ik qyrf myrf irsLqf ivafh muqfbk jLrUr pqI pqnI vflf hY pr vYsy asIN BYx Brf vFg hF. myry ijsm nUM Cuhx dI koeI loV nhIN hY. myry ijsm qy qyrf koeI hwk nhIN hY. jy qyry vwloN ijLafdqI kIqI geI qF mYN Kud ksLI kr ky mr jfvFgI. AuhnF simaF ivc Auh bI[ ey[, bI[ tI[ kr ky PfijLlkf vwl iksy ipMz dy skUl ivc mfstr lwgy pRoPYsr dy Coty Brf nfl Aus rfq kI kI bIqI hovygI jd AusdI suhfg rfq nUM AuhdIaF sfrIaF swDrF df KUMn ho igaf sI. ivafh qoN bfad pihlI vfr idwlI pyky Pyrf mfrn geI AuhdI vhutI iPr kdy iProjLpur vfps nf afeI. BftIaf brfdrI dIaF juVIaF pMcfieqF vI ies msly nUM hwl krn ivc sPl nf ho skIaF. Auh bhuq Audfs rihx lwgf qy ieh Byd iksy nUM nf disaf. kuJ mhIinaF bfad Auhny KudksLI kr leI. KudksLI krn dI ivclI gwl df pqf pRo: BftIey nUM kfPI dyr bfad lwgf. Auh Auhdy ikiraf krm qy vI nf afeI. mYN Auhdy Brf nUM jfxdf sF aqy keI vfr imilaf hoieaf sF. myrf ivafh Ausdy ivafh qo kuJ sfl pihlF ho igaf sI qy mYN do bwicaF df bfp vI bx igaf sF. jdoN mYN abohr vwloN bdl ky iProjLpur vwl af igaf qF iek vfr kudrqI mYnUM pRo: sfihb iml gey qF mYnUM CfAuxI gurdvfry lfgy pYNdI glI ivc afpxy Gr lY gey aqy afpxy Brf dI sfrI duK BrI khfxI dwsI. gwl dsidaF AuhnF df gwc Br afAuNdf sI aqy awKF igwlIaF ho jFdIaF sn. iPr mYnUM puwCx lwgy ik qUM afpxy ivafhuqf jIvn qoN KusL hY. mYN jvfb dyx dI bjfey cwup rihxf ibhqr smiJaf. jd AuhnF afpxy Coty Brf df vfsqf dy ky aqy mYnUM afpxf Coty Brf df rUp smJ ky bfr bfr puiCaf qF mYN isrP eynf hI kih sikaf ik pRoPYsr sfihb,“ mYN ipMz dy rihx vfly iswDy sfdy jjLbfqI nOjvfn ny sLihr dI iek kuVI nfl ivafh krvfieaf hY. ipMzF aqy sLihrF dy rwK rKfE qy vrqfvy df bVf Prk hY. myrI qnKfh 130 rupY dy krIb hY. mYN jd pihlI qfrIK nUM skUloN qnKfh ilaf ky AuhnUM PVfAuNdf hF qF pMj qfrIK qoN pihlF qnKfh Kqm ho jFdI hY. jykr mYN rojL df 100 ruipaf vI kmfAuNdf hovF qF Aus nUM KusL nhIN kr skdf. Aus nUM sony aqy mihMgy kpiVaF df aYnf sLOk hY jo sImq qnKfh ivc pUrf nhIN kIqf jf skdf.” eynf kih ky mYN cwup kr igaf. pRo: sfihb isafxy ivakqI sn aqy gwl smJx ivc AuhnF nUM dyr nf lwgI. cfh pIx qoN bfad mYN qy ibMdU (bdilaf hoieaf nF) pypr cYWk krn lgy. hjLfrF dI igxqI ivc pyprF dy Zyr lgy hoey sn. dsvIN dy pypr vyKx df qF myrf qjrbf pihlF vI sI pr XUnIvristI dy nymF anusfr hr pypr nUM bfrIkI nfl cYWk kr ky bqOr aistMt cYkr dy prcy qy sfeIn krny iek vKrf ijLMmyvfrI vflf aml sI. ijQy mYnUM smJ nf afAuNdI jF mYN glqI PV lYNdf, Aus bfry mYN mYzm ibMdU nUM qurq dws idMdf. mYN mihsUs kIqf ik Auh bhuq Gwt gwl krn dI afdI sI. ijMnf mYN Aus nUM QoVf bulfvF, Auh ijLafdf psMd sI. Es aYqvfr asIN bVI imhnq nfl kMm kIqf. kfPI igxqI ivc pypr cWYk kIqy aqy keI glqIaF vI PVIaF. rIjLlt sLIts qy dsqKq vI kIqy. Gwt gwl krn vflI suMdrI ibMdU ny mYnUM puiCaf ik mYN kwl ikMny vjy afvFgf. mYN ikhf ik mYN skUl ivc CutI hox qoN bfad sLihr afpxy Gr nhIN jfvFgf aqy iswDf CfAuxI hI afvFgf aqy af ky cYikMg df kMm krFgf. agly idn jd skUl ivcoN CwutI hoeI qF BwuK bVI lgI hoeI sI. mYN CfAuxI jfx dI bjfey sLihr Gr af igaf aqy rotI Kf ky Qky hoey aqy grmI hox kfrn sON igaf aqy CfAuxI nf igaf. agly idn myrI klfs df nOvIN jmfq ijs df mYN iencfrj sF, df iek muMzf myrI kursI kol af ky kihx lwgf ik mfsI jI kihMdy sn ik kMm bhuq ipaf hY aqy aj CwutI qoN bfad jLrUr af jfieE. jd mYN CfAuxI jf irhf sF qF BwuK bVI lwgI hoeI sI. dr asl jd skUl iek vjy bMd ho jFdf sI qF BwuK bVI lwgI huMdI sI aqy jy mYN sLihr Gr jf ky rotI KFdf sF qy rotI Kf ky iPr CfAuxI vwl afvF qF vkq bVf lgdf sI. skUl ivc rotI mYN nfl nhIN ilafAuNdf sF. BwuK lwgI hox kr ky mYN Kflsf skUl dy bfhr bxy iek Zfby qoN dfl nUM qVkf lgvf ky cfr grm grm cMgIaF rVHIaF hoieIaF qMdUrI rotIaF KfDIaF qF iek dm qro qfjLf mihsUs krn lwgf. myry jFidaF nUM mYzm ibMdU pypr cYWk krI jf rhI sI. Auhdy puCx qoN pihlF hI kwl nf afAux df kfrn mYN swcI swcI gwl dws idqI ik mYN dopihry mYN Gr jf ky rotI KFdf hF aqy jy eyDr afvF qF iPr Gr jFidaF sLfm ho jFdI hY. Aus mDm muskfx nfl myrI gwl suxI aqy afpxy kMm lg geI. mYN vI pypr 182 cYWk krny sLurU kr idqy. BfvyN Auhdf qjrbf ijLafdf sI pr myrI spIz ijLafdf sI. Auh afpxf kMm bVy TrMmy aqy TihrfE nfl krdI sI aqy mYN bVI kfhlI nfl. ies df mqlb ieh nhIN sI ik mYN kfhlI kr ky kMm nUM axgihlI nfl krdf sF. glqI PVn ivc myrf idmfg bhuq qyjL sI. aksr aYgjLfmInr sLbd joVF dIaF glqIaF nUM srkl nhIN krdy sn aqy ijQy vI BfsLf dy prcy hox kfrn sLbd joV glq huMdy sn, myrI awK POrn EQy phuMc jFdI sI qy mYN itwk mfrk kr idMdf sF. sFJy qOr qy sfzf ieh kMm apRYl qk cilaf aqy afKrI idn jd asF sfrf kMm nbyV sfrf rIkfrz XUnIvristI nUM Byj idqf qF mYzm ibMdU mYnUM lfgy pYNdy afpxy Gr lY geI. brPI aqy nmkIn Es pihlF hI mMgvf ky rKy hoey sn. asF iekiTaF cfh pIqI aqy kuJ gwlF kIqIaF BfvyN Auh bVI gMBIr icwq sI aqy hux qk mYnUM Auhdy agy ipCy df koeI pqf nhIN sI. eynf ku pqf lwgf ik Auh mogy vwl dy iksy msLhUr ipMz nfl sbMDq sI ijQy AuhnF dI kuJ purfxI jfiedfd vI sI. Ausdf jnm aPrIkf df sI ijQy Auhdy mfpy bhuq pihlF kMm dI qlfsL ivc gey hoey sn aqy pfiksqfn bnx qoN kuJ sfl pihlF vfps afpxy ipMz af gey sn. ibMdU tIcr df kors kr ky CfAuxI dy skUl ivc tIcr lg geI sI. Aus nUM ipMzF ivc srkfrI nOkrI imldI sI pr Es srkfrI skUlF dIaF bdlIaF dy JMjt qoN bcx leI CfAuxI dy prfeIvyt skUl dI QoVHI qmKfh vflI nOkrI kbUl leI sI. Aus ny ivafh nhIN krvfieaf sI qy mF bfp POq ho jfx kr ky Coty BYx Brf pfly sn. alivdf smyN Es ikhf ik jd kdI CfAuxI vwl afE qF iml ky jfxf aqy mYN vI ikhf ik mYN jy[ bI[ tI[ hostl df suprzMt hF. hostl sLihr ivc Pfier brgyz lfgy pYNdf hY. iksy idn jLrUr imlx afxf. mYN quhfnUM afpxI ilKI hoeI khfxIaF dI ikqfb aqy zrfmy vI dyvFgf. kihx lwgI ik hostl df qF kMm bhuq huMdf hY. mYN ikhf ik qusIN TIk kih rhy ho. keI muMzy bhuq sLrfrqI hn qy qMg krdy hn. muhwly dy lok vI iehnF muMizaF qoN qMg hn. mYN Aus muMzy dI khfxI dbvIN afvfjL ivc dws idqI ijs dy muafsLky df kys ipRMsIpl kol igaf sI. Es bVy iDfan nfl sfrI gwl suxI aqy afpxy skUl dIaF kuJ kuVIaF dy imldy juldy ikwsy vI suxf idqy. meI dIaF grmIaF afeIaF qF skUl ivc myrI bdlI dy hukm af gey. mYnUM zI eI E dPqr ny lWKo ky bihrfm skUl ivc bdl idqf sI, ijQoN sfl pihlF mYN bdlI krvf ky afieaf sF. iksLq 56- bdlI lKo ky bihrfm dI myry kfhly aqy Gbrf jf vfly suBfa ny mYnUM cwkr ivc pf idqf sI. ies ivc koeI JUT nhIN sI ik mYN hfier sYkMzrI skUl dy ijLafdf kMm qoN Gbrf ky ilK ky dy idqf sI ik mYnUM vfps lKo ky bihrfm bdl idqf jfvy pr ieh myrI glqI sI. gOrimMt hfier sYkMzrI skUl iProjLpur jo sfry ijlLy df sB qoN vzf aqy hYz kvftr qy pYNdf skUl sI, EQy afAux nUM hr tIcr df idl krdf sI aqy ies skUl ivcoN afpxy jLor nfl krqfr isMG bydI nF dy ijs tIcr nUM bdlvf ky mYN eyQy afieaf sF, Auh kwCF vjf irhf sI ik AuhnUM muV pihlI QF qy afAux df mOkf mYN Kud hI pYdf kr idqf sI. Gr ivc bVI inrfsqf PYl geI ik mYN ieh pMgf ikAuN ilaf sI. eyzy vzy nF vfly skUl ivcoN vfps purfxy Coty ijhy byt dy skUl ivc muV jfxf bujLidlI aqy hfr nhIN qF hor kI sI. Gr idaF ny mYnUM bdlI rukvfx leI qurq mukqsr s[ gurmIq isMG aYm[ aYl[ ey[ kol jfx leI ikhf. meI df mhInf hox kfrn grmI bhuq sI. jdoN mYN mukqsr s[ gurmIq isMG dy Gr phuiMcaf qF Auh kuJ bImfr hox kfrn aqy kuJ grmI kfrn TMzy pfxI dy twp ivc bYTy hoey sn. AuhnF dy kihx qy mYnUM Aupr cubfry ivc Byj idqf igaf ijQy kuJ icr bfad Auh vI kpVy pf ky af gey. cfh pfxI dI bVI syvf kIqI aqy kihx lwgy ik svyry jlMDr cwl ky sI[ eI[ E[ nUM imlFgy aqy bdlI kYNsl krvf idaFgy. agly idn svyry svyry asIN bws PV ky iProjLpur af gey qy jlMDr dI gzI PV ky jd jd cfr GMty df sPr qih kr ky jlMDr phuMcy qF sLfm dy pMj vj cuky sn. iswDy jlMDr dy lokl aYm[ aYl[ ey[ cODrI drsLn isMG dy Gr gey aqy AuhnF nUM nfl lY ky sI[ eI[ E[ blbIr isMG vrmf dy Gr phuMcy qy sfrI gwl dsI. gwl sux ky vrmf sfihb kihx lgy ik glqI qF quhfzy koloN Kud hoeI hY pr qusIN mYnUM iek drKfsq idE aqy mYN ies qy bdlI 183 rokx dy hukm kr idaFgf. AuhnF dy kihx anusfr mYN dovF aYm[ aYl[ eyjL[dy sfhmxy GrylU hflfqF dy afDfr qy POrn iek arjLI bdlI kYNsl krn bfry ilK idqI jo AuhnF ny aglI kfrvfeI leI rK leI. gurmIq isMG qF EQoN luiDafxy leI clf igaf aqy mYN iProjLpur dI gzI PV ky rfq dy bfrF vjy iProjLpur af igaf. lKo ky bihrfm qoN rIlIv ho ky krqfr isMG bydI hfjLr ho igaf aqy ipRMsIpl ny Aus nUM jfien krvf ky mYnUM qurq afpxf cfrj AuhnUM dyx dy hukm kr idqy. sB qoN vzf qy aOKf kMm skUl dI lfiebryrI dI iek iek ikqfb igxvf ky hjLfrF ikqfbF bydI sfihb dy hvfly krn ivc keI idn lg gey. iPr bfkI df cfrj vI dy idqf aqy ipRMsIpl sfihb ny mYnUM rIlIv kr idqf ikAuNik bdlI kYNsl krn dy koeI hukm nhIN afey sn. skUl qoN rIlIv ho ky mYN afpxy afp nUM iek vfr qF aYnf hOlf mihsUs kIqf ijvyN myry isr qoN gizaF mUMhI lidaf Bfr lih igaf sI. mYN nihrU pfrk ivc jf ky isr qoN pg lfh ky pfsy rK idqI aqy iek rwuK dI CF hyT Gfh qy BuMjy lMmf pY igaf. kuJ icr bfad mYnUM nINd af geI. jd mYN AuiTaf qF sfeikl PV ky Gr af igaf. mn bfr bfr afpxy afp nUM dosL dy irhf sI ik mYN ieh glqI ikAuN kIqI sI. lok agy vDdy hn aqy myN do kdm agy vD ky iPr cfr kdm ipCy af igaf sF. kI ies sfry cwkr ivc myry mn ivc qurI iPrdI ihMdI tIcr qF nhIN sI ijs ny mYnUM keI vfr vfps lKo ky bihrfm af jfx leI ikhf sI. iek aOrq ipCy lg ky jo bdlx lwgIaF iek sikMt nhIN lfAuNdIaF, mYN ieh eyzI vzI glqI ikAuN kIqI sI. KYr jo hoxf sI, Auh qF ho igaf sI aqy agly idn gOrimMt imzl skUl lKo ky bihrfm jf ky mYN izAUtI qy hfjLr ho igaf. BfvyN purfxy ividafrQIaF ny mYnUM bVy ipafr nfl jI afieaF afiKaf aqy kuJ purfxy stfP mYNbr vI qpfk nfl imly pr inG ivc pihlF vflI gwl nhIN sI aqy bVI qbdIlI af cukI sI. ipMz vflf kuVIaF df pRfiemrI skUl vI eysy skUl ivc rlf idqf igaf sI aqy Es skUl dIaF kuJ lyzI tIcrjL vI ies skUl ivc af geIaF sn. ihMdI tIcr iehnF ivc bYTI mYN vyKI jo mYnUM imlx vI nf afeI. AusdI byruKI qy mYnUM bVI hYrfnI hoeI. mYN gyVf mfrdf EDr vwl dI lMiGaf aqy iksy vI lyzI tIcr ny myry isnIar tIcr hox df loVINdf noits nf ilaf. AuhnF dI byruKI qy mYnUM bVI hYrfnI hoeI. iehnF ivcoN iek tIcr dI bdlI ho cukI sI aqy Auh rIlIv ho ky jf nhIN rhI sI. mYN AuhnF df jut qoVn df mn ivc PYslf kr ilaf. agly idn svyry mYN ihMdI tIcr nUM dPqr ivc bulfieaf qy AuhdI byruKI df kfrn puiCaf qF Es POrn bVI bprvfhI nfl jvfb idqf ik mYN Aus nfl leI KulH bfry iksy tIcr nfl gwlF kIqIaF sn aqy Auh tIcr Auhdy ipCy pY igaf sI aqy blYk myl krdf sI. jd mYN ieh gwl mMnn qoN nFh kr idqI qF Es ny Es tIcr df nF vI lY idqf jo iek nMbr df JUTf, cor, PrfzI aqy zrfmybfjL sI. PrIdkot vwl dy Es tIcr ny afpxI Gr vflI CzI hoeI sI aqy iProjLpur hspqfl ivc lwgI iek ikRscIan nrs nfl rihMdf sI. Auh Aus nUM afpxf Gr vflf kihMdI sI aqy Auh AuhnUM afpxI rKyl dsdf sI. Auhdy koloN pYsy Koh ky sLrfb pI afAuNdf sI. Aus ny ies iksm dy bhuq sfry mfVy sLOk pfly hoey sn ijnHF df ijLkr krn dI qihjLIb iejfjLq nhIN dyNdI. kdI kdI Auh twutI PwutI kivqf vI ilKdf sI. gwpF mfrn ivc bVf asqfd sI aqy ijvyN keI aOrqF dI kmjLorI huMdI hY ik ijhVf bMdf bhuqf gflVI, lqIPybfjL aqy gwpI hovy, Auhdy JFsy ivc Pwt af jkFdIaF hn. Auhny ikqy mYnUM qy ihMdI tIcr nUM iekiTaF vyiKaf sI aqy agoN Aus nUM blYk myl krn dI skIm GV leI sI. mYN AuhnUM bhuq ikhf ik iksy sLwk dy afDfr qy Aus ny koloN gwl bxfeI hY pr Auhdy mn ivc myry ivruD bVI jLbrdsq gMZ bJ cukI sI aqy hux Auh pihlF vFg myrI sLuBicMqk nhIN sI. bhuq aOrqF aYsIaF huMdIaF hn jo afpxI cfhq dy mrd koloN afpxf bhuq kuJ lutf ky vI jd iksy nf iksy kfrn ivgV jfx qy awKF Pyr lYNdIaF hn qF iPr dobfrf afpxf PYslf nhIN bdldIaF. purfxy rfhF qy muV nhIN qurdIaF. eynf kih ky Auh clI geI. Auhdy jfx bfad myry idl ivc afieaf ik mYN iehdy ipCy eyzy vzy skUl ivcoN bdlI krvf ky iPr ies CotI QF qy afieaf hF aqy ies dy mn ivcoN jo ipafr lihrF iksy vyly AuTIaF sn, Auh lihrF qF iblkul hI Kqm ho geIaF sn. mYN aYzI vzI glqI ikAuN kIqI sI. mYnUM ies aOrq qy ieqbfr nhIN krnf cfhIdf sI. mYnUM cfr cuPyrf cMgf nhIN lwg irhf sI. myrf eyQoN dOV jfx leI idl kr irhf sI. myry idl ivc kroD 184 aqy guwsy dI hnyrI cwl rhI sI. mYnUM afpxI byvkUPI qy bhuq guwsf af irhf sI. myry aMdr Auhdy koloN byvPfeI df bdlf lYx dI lft bl rhI sI. Aus dy jfx qoN bfad mYN zfk ivcoN jy bI tI lyzI tIcr dI bdlI vfly kfgjL kZy aqy AuhnF df hvflf nMbr pf ky Aus nUM ies skUl ivcoN qurq rIlIv aqy agly skUl ivc hfjLr hox dy hukm jfrI kr ky cpVfsI hQ Byj idqy. cpVfsI ny jd Aus nUM rIlIv hox dy hukm PVfey qF Auhdy pYrF hyToN jLmIn inkl geI aqy Aus nUM skUl Cz ky jfxf ipaf. skUl vwloN Aus nUM alivdf pfrtI vI nf idqI geI. ies nfl ihMdI tIcr dy grUr nUM QoVHI swt qF vwjI pr myry pRqI Aus dy rveIey ivc koeI qbdIlI nf afeI. Aus df tfeIm tybl bdl ky Aus dy pVHfn dy pIrIaz vI vDf idqy pr Auh ijAuN dI iqAuN rhI. myry aMdr Aus vwloN muK moVn kfrn Aus qoN bdlf lYx dy ivcfr aksr afAuNdy rihMdy pr mYN kuJ vI nf kr sikaf. iek idn mYN klfs nUM pVHf irhf sF qF Auh myrI klfs rUm dy drvfjLy qk afeI aqy do GMty pihlF skUl Cz ky jfx dI CutI mMgI jo mYN nFh kr idqI. Aus bhuq ikhf ik mYnUM bhuq jLrUrI kMm hY pr myrf bdlf lAU mn aiVaf irhf qy mYN Aus nUM CwutI nf idqI. myrf iKafl sI ik Auh hflfq qoN mjbUr ho ky myry nfl iPr afpxy purfxy afpxy sbMD joV lvygI pr aijhf nf hoieaf. jd kdI sfzf sfhmnf vI ho jFdf qF Auh nmsqy qk nf krdI. mYN smJdf ik smuMdr ivc rih ky mgrmC nfl vYr ikMnf ku icr clygf pr mYN Aus nMU dobfrf kdI vI ijwq nf sikaf. Aus ny kdy vI myry nfl gwl nf kIqI aqy mYN kdI vI iPr AuhdIaF sLuB ieCfvF df pfqr bx nf sikaf. iek idn mYN CfAuxI qurdf iPrdf mYzm ibMdU dy Gr clf igaf. jfx df bhfnf sI XUnIvristI vwloN iemiqhfnF ivc kIqy kMm dy pYsy afey hn ik nhIN. Aus disaf ik Auh qy AuhdI BYx df lVkf jo iProjLpur dy skUl ivc myry kol pVHdf sI,mYnUM iProjLpur sLihr ivc jy[ bI[ tI[ hostl ivc imlx afey sn pr mYN Gr nhIN imilaf sF. Aus nUM afpxI BYx dy lVky koloN pqf lwg cuwkf sI ik myrI bdlI ho geI sI. Aus bdlI df kfrn puiCaf aqy mYN skUl dy ijLafdf kMm agy hfr mMn ky bdlI krf lYx dI gwl dws idqI. ieh vI ikhf ik mYnUM aYny ijLafdf kMm ivc ilKx dI ivhl nhIN imldI sI. hux mYN kuJ nvIaF khfxIaF ilKIaF hn. Aus bVy gMBIr svr ivc ikhf ik mrd nUM kMm qoN kdy hfr nhIN mMnxI cfhIdI aqy ilKIaF nvIaF khfxIaF pVHn dI mMg kIqI. afpxI BYx dy muMzy qoN skUl dI lfiebryrI ivcoN Auhny myrI khfxIaF dI ikqfb “msfly vflf GoVf” mMgvf ky pVH leI sI aqy Aus nUM myrIaF khfxIaF bhuq psMd afeIaF sn. Kfs kr “jLKm iPr AucV gey” khfxI Aus nUM bhuq ijLafdf cMgI lwgI sI. Auhny hor ikqfbF ilaf ky dyx leI vI ikhf aqy ieh vI disaf ik XUnIvristI vwloN pYsy ajy nhIN afey. jd afey qF mYN sunyhf Byj idaFgI, qusIN af ky lY jfxy. mYN Aus nUM disaf ik mYN hostl vflI irhfiesL Cz idqI sI aqy iProjLpur sLihr ivc idwlI gyt aMdr pYNdy afpxy shiraF dy Gr af igaf sF. pqf ilK idqf qy ikhf ik iksy CutI vfly idn afE qy myrI jLfqI lfiebryrI ivcoN pVHn leI ikqfbF lY jfxf. Es afAux dI hF kr idqI. iksLq 57- iProjLpur hfier sYkMzrI skUl ivc iPr bdlI gOrimMt imzl skUl lwKo ky bihrfm ivcoN hux myrf idl Aucft ho cwukf sI. eyQy dobfrf bdlI krf ky afAux dI vzI glqI aksr mYnUM bhuq prysLfn krdI rihMdI. grmIaF kfrn skUl ivc CutI iek vjy ho jFdI sI. hPqy ivc kuJ idn mYN skUl ivc hI Tihr jFdf qy iProjLpur nf jFdf. lflf sohn lfl, irhfn qy kuJ hor tIcr eyQoN bdl ky jf cuky sn qy purfxIaF gwlF nhIN rhIaF sn. purfxy skUl dy tuty Puty kmiraF qy brFizaF ivc dopihr nUM afrfm kridaF keI khfxIaF ilKx dy iKafl suJdy sn. iehnF iKaflF leI iProjLpur vfly skUl ivc smF nhIN imldf sI. iek idn sLfm nUM skUl lfgy vgdI nihr dyy kMZy pfxI ivc lwqF lmkf bYTf mYN soc irhF sF ik myry lMG cuky 29 sfl dy jIvn dy vqIry ivc ipCy muV ky vyKxf bhuq burI qrHF Cfieaf hoieaf hY. nf mYnUM pfiksqfn ivc Cizaf afpxf Gr, 185 afpxf ipMz, afpxf skUl, afpxy murwby, afpxy bfg, rylvy stysLn, mMzI aqy nihrF ivc goqy lfAuxy Buldy sn aqy nf hI dysL dI vMz ivcoN Aupijaf drd. nf hI AujV ky afAux ipCoN biTMzy dIaF glIaF ivc KfDy Dky aqy nf hI mihqy ivc ibqfey cfr sfl Buldy sn. nf hI mihk df cVHdI jvfnI df alVH aqy inr svfrQ ipafr Buwldf sI. mYnUM lgdf rihMdf ik AuhdIaF ihrnI vrgIaF aKF ajy vI myrf ipCf kr rhIaF sn. nf hI afr aYs zI kflj dI pVHfeI dy idn aqy byrIaF vflf KUh. kdI kdI skUl ivc CutI hox qoN bfad mYN sfeIkl PV ky byrIaF vfly KUh qy clf jFdf ijQy sfzf kwcf koTf Zih ZyrI ho igaf sI, JuwgIaF AujV cukIaF sn. itMzF vfly KUh dI itMzF dI mfal bfkI sI pr KUh dI gfDI, kuwqf, Zol JvwklI, kMDF afid sB kuJ Kqm ho cukf sI. hux ieh KUh df pfxI pIx dy kMm vI nhIN afAuNdf sI aqy nf hI ies ivcoN pYlIaF nUM pfxI lfieaf jFdf sI. asIN ies KUh qoN jLmIn ktvf ky ijlLf ihsfr dy ipMz sfDnvfs ivc lY gey sF pr ies AujV cukI QF qy vrfn hoeI DrqI nfloN moh nhIN twut irhf sI. cuPyry JfqI mfridaF aqy ibqfey cMgy idnF nUM Xfd kr ky aKF igwlIaF ho jFdIaF. brfdrI aqy sLrIky dy alftI ijhVy ies QF qoN nhIN gey sn aqy ijnHF ny hVF aqy sym dI mfr Jwl leI sI pr jLmInF nhIN bdlfeIaF sn, ny tirzaF vflI bsqI vsf leI sI aqy ies ivc nvyN kcy Gr bxf ley sn ijnHF dI nf ajy qk cfrdIvfrI AusrI sI aqy nf hI keI GrF dy bUhy lgy sn. ivc ivc kfinaF dIaF JugIaF vI bxfeIaF hoeIaF sn. ieh sB kuJ grIbI kr ky sI ikAuNik pihlF hVF ny qy iPr sym ny byt dy ies ielfky df siqafnfs kr idqf sI. lokF dy ichry ihrfsy, Audfs aqy KusLI rihq sn. iPr vI sLrIky aqy brfdI dy lok rfq pYx vyly ikqoN Gr dI kZI rUVI mfrkf dI boql kZ ilafAuNdy ijs nUM aMb dy afcfr, gMiZaF aqy aFizaF dI BurjI nfl pINidaF jdoN do do hfVy aMdr cly jFdy qy awKF ivc cmk af jFdI qF sfry mrd qy jnfnIaF myry bfpU qy myrI mF dIaF gwlF krdy mYnUM bVy cMgy lgdy jd Auh ieh vI kihMdy ik qusIN sfnUM Cz ky nhIN jfxf sI. iehnF ivcoN keIaF dy muMzy myry kol lKo ky bihrfm pVHdy sn aqy irsLiqaF coN lgdIaF cfcIaF qfeIaF, mfsIaF qy BrjfeIaF iehnF muMizaF hQ mYnUM keI vfr skUl aMb dy afcfr aFizaF dI BurjI nfl prOTy pkf ky ByjdIaF. nihr dy vgdy pfxI ivc pYr pf ky bYTf mYN ihMdI tIcr dI byruKI bfry khfxI ilKx dI soc irhf sF. khfxI df nF mYnUM suJ igaf sI “pRIq dI rIq”’ ies khfxI ivc mYN afpxy pfqrF dy vqIry rfhIN ieh dwsxf chuMdf sF ik ivCoVf pRIq dI rIq hY Kfs kr AuhnF hflfqF ivc jd ieh irsLqf nYiqk qOr qy smfj vwloN prvfixq nf hovy. Bfv nfjfiejL irsLqf hovy. ivafhuqf jIvn qoN bfhr inkl ky bx gey hflfq anusfr iksy nfl ho igaf jF kIqy gey ipafr jF ies qoN vI agy bxy jF nf bxy srIrk sbMD jo nYiqk qOr qy glq hn, df aMq inrfsqf aqy ibrhf hI huMdf hY aqy iehI pRIq dI rIq hY. BfvyN sMsfr dy sB mulkF, sLihrF, ksibaF, ipMzF, grfvF qy smfj dy Aucy qy nIvyN, amIrF aqy grIbF ivc ies qrHF df gMd mMd cldf afieaf hY, cwl vI irhf hY aqy BivsL ivc vI cldf rhygf,dI khfxI df plft myry idmfg ivc spsLt ho igaf sI. ihMdI tIcr dy khy iehnF bolF ny ik inrfs nf hovo, muMzf mYN jMm idaFgI, jd ik Auh hfly Kud kvfrI sI,qy iPr tutI XfrI coN pYdf hoeI byruKI dy aMq ivcoN mYN ieh khfxI kZ leI sI. mYnUM Auh lok gIq Xfd afAuNdf ijs dy bol sn, “tuwt geI XfrI qoN gfl ibnf nf boly”. bws ies ivc pfqrF dy nF, GtnfvF, BfsLf df jfdU , mnuKI vqIrf aqy aMq df ilsLkfrf dy ky khfxI ilKxI hI bfkI rih geI sI. khfxI ivc drd pOxf mYnUM afAuNdf sI. lok myrIaF CpIaF hoeIaF khfxIaF pVHdy sn. keI kuVIaF myrIaF ilKIaF khfxIaF qy mrdIaF sn qy mYnUM icTIaF ilKdIaF sn ijnHF ivc pfTk aqy pRyimkf df imsLrn huMdf sI. myrIaF keI khfxIaF ijvyN jLKm iPr AucV gey, ims mfrQf, glqI, AuqsLfh, grfm syvkf, mrd jLfq, dUr dUr nyV nyVy, rMg brMgIaF icVIaF, JugIaF, sdIvI cfnx, msfly vflf GoVf afid pfTkF nUM bhuq psMd sn. Auh iehnF ivcoN afpxf jIvn vyKdIaF sn. eyny nUM cpVfsI ieMdr isMG rUVI mfrkf dysI sLrfb dI boql lY ky nihr kMZy af igaf aqy Aus ny kc dy glfs iek qkVf hfVf pf ky mYnUM PVf idqf. mYN ihlf ky vyiKaf qF Auqy kMgxI bJdI sI. ho skdf pihly qoV dI hovy. mYN vgdI nihr df pfxI ijs ivc mfmUlI ryq vI sI, nfl glfs Br ilaf qy ieko zIky pI ky glfs KflI kr ky ieMdr isMG nUM dy idqf aqy QoVHf Tihr ky dUjf hfVf pOx leI kih idqf. ieMdr isMG myry leI Aubilaf aFzf iCwlx lwgf aqy mYN Cfl mfr ky nihr ivc tuBI lfeI qy 186 nhfAux lg ipaf. kuJ icr bfad pihly qoV dI sulPy dI lft vrgI sLrfb ny srIr aqy idmfg jo pihlF hI khfxI df plft pUrf hox nfl rIlYks kr cukf sI, ny mYnUM KusLI ivc hor KIvf kr idqf qy mYN nihr dy pfxI ivc jLor jLor nfl tuBIaF lfAux lwgf. mYnUM lihrF lYNdf vyK ky nihr dy kMZy qyy bYTf ieMdr isMG KusL ho irhf sI. ies iCmfhI nihr ivc sqluj df pfxI afAuNdf sI jo husYnI vflf hYz vrks qoN bIkfnyr vflI nihr ivcoN KfeI PymykI lfgy ieh inkI nihr kZ ky byt dy ielfky dIaF jLmInF nUM jFdf sI. kuJ icr bfad ieMdr isMG ny iek hor qkVf pYg pf ky glfs mYnUM PVf idqf aqy afp ieh kih ky ik mYN jf ky rotI iqafr krdf hF, boql lY ky skUl nUM clf igaf. mYN Aus pYg ivc vI nihr df vgdf pfxI pfieaf aqy ieko zIky pI ky kuJ icr nihr ivc nhfAuNdf qy ieh socdf irhf ik ieh khfxI mYN bhuq jldI ilK idaFgf. iCilaf aFzy qy lUx iCVk mYN hlk aMdr suitaf qy hor dfrU pIx dI lflsf vDI pr ieMdr isMG bfkI dI boql lY ky jf cukf sI. aYqvfr dI iek ZldI dopihr nUM CfAuxI qoN mYzm ibMdU aqy AuhdI BYx df lVkf mYnUM imlx leI idwlI drvfjLy aMdr pYNdy myry shuiraF dy bhuq vzy Gr ivc imlx af gey. ibMdU ny sPYd slvfr kmIjL pfeI hoeI sI ijs ivc Auhdf gorf icwtf rMg hor vI bVf Pb irhf sI. ichry Auqy AuhI gMBIrqf ijs qy iek vfr muskfx dI klI iKV ky iPr Aus klI dIaF pwqIaF dy dvfr bMd ho jFdy sn. mYN Aupr cubfry ivc rihMdf sF ijs dIaF pOVIaF bfhr sn qy afey gey leI Qly bYTk sI. AuhnUM bYTk ivc bhf ky mYN afpxI Gr vflI nUM bulfieaf ijs nUM Auh bVy qpfk nfl imlI. cfh pfxI pIx AuprMq Aus ny XUnIvristI vwloN afey imhnqfny dy pMjfh rupY mYnUM PVf idqy jo mYN Esy vyly afpxI pqnI nUM dy idqy. pYsy PV ky myrI pqnI bhuq KusL hoeI ikAuNik QoVHI qnKfh qoN bfad ies qrHF dy AuproN kmfey pYsy Gwt hI imldy sn. ibMdU ny ikqfbF dI mMg kIqI qy asIN Aupr cubfry ivc cly gey ijQy mYN iek lfiebryrI bxfeI hoeI sI aqy iek Cotf ijhf rijstr vI lfieaf hoieaf sI ijs ivc ikqfb jfrI krn aqy vfps krn dI imqI ilKI jFdI sI. ies nfl kOx ikhVI ikqfb lY igaf hY,Xfd rihMdf sI. ibMdU ny bVy TrMmy nfl ikqfbF vyKIaF, myrI cox nUM slfihaf aqy cfr ikqfbF pVHn leI psMd kIqIaF ijnHF nUM mYN rijstr ivc zyt pf ky not kr ilaf. Es ikhf ik myry dsqKqF dI loV hY pr mYN ikhf nhIN ikAuNik ieh qF isrP XfddfsLq leI hY ikAuNik mYN afpxI lfiebryrI dIaF ikqfbF nUM bhuq ipafr krdf hF. jy koeI sLYlP ivcoN ikqfb kZ ky dobfrf Esy QF rK dyvy, qF vI mYnUM pqf lwg jFdf hY ik ikqfb ihwlI hY. mYN ikhf mYN iek nvIN khfxI “pRIq dI rIq” vI ilKI hY jo ajy Cpx leI nhIN ByjI. pVHnf chuMdy ho qF lY jfvo, nfly ies bfry afpxI rfey dyxI. Auhny hQ ilKq vflI myrI khfxI lY leI qy kihx lgI do hPqy qk CfAuxI cwkr lgy qF iml jfxf aqy nfly ikqfbF vfps lY jfxIaF. myrI pqnI ny rotI Kf ky jfx leI bhuq ikhf pr Auh nf mMnI aqy cfh pI ky hI clI geI. glI ivc jFdI dI ipT vwl jd mYN vyiKaf qF AuhdI pqlI kmr, mtkxI qor aqy BrvF ipwCf, ipT ivc pYNdy zMUG Auhdy agy nfloN vI ijLafdf afkrsLk sn. Auh qF clI geI pr myrIaF njLrF EQy gzIaF rih geIaF. mYnUM lwgf mihk vzI ho ky CfAuxI tIcr afx lgI sI aqy Es mYnUM iPr lB ilaf sI. hux Aus ny QoVHf QoVHf bolxf iswK ilaf sI aqy bcpn gloN lih geI jvfnI hux Aumr df qIjf ihwsf pfr kr ky mfx mqI bx cukI sI. Es rfq mYN sOx dI koisLsL krdf qF Auhdf husIn ichrf gMBIr rveIaf myry isr agy af KloNdf. aKF Jpk ky iPr aKF bMd krdf qF AuhI afkfr ijs dy hQ ivc myrI jLfqI lfiebryrI dIaF ikqfbF sn, iPr myry srHfxy KVHf huMdf. ieh afkfr ijs ivc husn hI husn sI, aKoN proKy nhIN ho irhf sI. agly idn myrI Gr vflI vI kih rhI sI ik aOrq bhuq KUbsUrq aqy TihrI hoeI hY. mYnUM bVI cMgI lwgI hY. Aus ny iek vI PflqU bol afpxy bulHF ivcoN ikrn nhIN idqf. kuJ hPiqaF bfad myrI bdlI iPr iProjLpur dI ho geI ikAuNik lKo ky bihrfm qoN bdl ky myrI jgHf gey bydI sfihb iek kql kys ivc AulJ ky igRPqfr ho gey sn aqy iProjLpur dI sYNtrl jylH ivc bMd sn. mYN pihlF vflI nOkrI df cfrj lYx leI AuhnF kol keI vfr jylH ivc jfxf ipaf. iProjLpur dI sYNtrl jylH gOrimMt hfier sYkMzrI skUl dy iblkul kol pYNdI sI. ies vfr mYN mn ivc pkI Dfr 187 leI sI hux mYN ieh skUl Cz ky kdy nhIN jfvFgf aqy vzy aqy bhuqy tIcrF aqy vzI igxqI vfly ividafrQIaF vfly skUl ivc afpxy ruqby aqy tylMt nUM kfiem kr ky vKfvFgf. aglI vfr pVHo: iProjLpur CfAuxI dy cwkr iksLq 58- iProjLpur CfAuxI dy cwkr vzf skUl hox kr ky kMm qF ies skUl ivc ijLafdf sI pr vfh AuhnF lokF nfl pYNdf sI jo iswDy sfdy pyNzU nhIN sn sgoN sLihrF ivc nOkrI pysLf sn, vzy Coty aPsr sn, dukfndfr sn aqy iehnF dy bwcy sfzy kol pVHn afAuNdy sn. sLihr dIaF vDyry aOrqF KUbsUrq qy afkrsLk sn jo vDIaf qy mihMgy kpVy pihndIaF sn. iProjLpur CfAuxI ivc nfrdrn rylvy df bhuq vzf zvIjLnl dPqr sI ijQy vzy Coty hjLfrF mulfjLm kMm krdy sn. POj dI CfAuxI hox kr ky PjO dy vzy aqy Coty mulfjLm vI eyQy kfPI sn. ryl aqy POj dy mulfjLmF dy bwcy BfvyN CfAuxI dy skUlF ivc vI pVHdy sn ikAuNik keI skUl AuhnF nUM AuhnF dy GrF qoN nyVy pYNdy sn. CfAuxI aqy sLihrF ivc Aus vyly vI vzy skUlF dI kfPI igxqI sI pr ijMny gruwp gOrimMt hfier sYkMzrI skUl ivc sn, eyny hor iksy skUl ivc nhIN sn. ies leI vzy aPsrF dy bwcy sfzy skUl ivc vDyry pVHn aONdy sn. CfAuxI ivc POj dy afpxy skUl kyNdrIaf ividafly vI sn pr iPr vI kfPI POjI aPsrF dy bwcy sfzy kol pVHdy sn, AuhnF nfl vfkPI ho jFdI sI. ies vfkPI sdkf imltrI kntIn ivcoN QrI aYks rm dI boql sfZy swq rupY ivc iml jFdI sI jo hOlI hOlI agly kuJ sflF ivc dsF rupeIaF dI ho geI sI. keI vfr boql muwl lYx igaF Auh afpxy bicaF dy tIcrjL nUM mYWs ivc iljf ky ipaf vI idMdy aqy mYWs ivc Kfxf vI Kvf idMdy. afpxy sflfnf idn Auqy afAux df swdf vI dyNdy. rylvy mulfjLmF dy bwcy jo sfzy kol pVHdy sn, AuhnF rfhIN ryl dI azvFs buikMg krvfAuxI afsfn ho jFdI jF keI vfr ibn itkty sPr krn dI shUlq vI iml jFdI. hux mYnUM lKo ky bihrfm vflf skUl bykfr lgdf ijQy dobfrf jf ky mYN keI mhIny ivarQ Krfb kIqy sn. jy mYN agy vDxf sI qF mYnUM ipCy vwl JfqI mfrnI Cz dyxI cfhIdI sI. BfvyN ajy vI keI vfr mn bykfbU ho ky ipCl Jfq mfrnoN nhIN htdf sI pr mYN hux agy vDx dI soc irhf sF. ies skUl dy aiDafpk kfPI pVHy hoey sn ijvyN jo lYkcrr gryz ivc sn, Auh avwsL hI sfry aYm[ey[ pfs sn aqy ijhVy bI[ aYz[ sn, AuhnF ivcoN vI keI aYm[ ey[ pfs sn ijnHF ny lYkcrr promot hox leI aYm[ ey[ dIaF izgrIaF hfsl kr leIaF sn pr isqm jLrIPI ieh sI ik iehnF ivcoN bhuqy Qrz klfs aYm[ ey[ sn. BfvyN mYN iProjLpur jF iehdy afly dvfly ivc sMn1951qoN rih irhf sF pr inwT ky iProjLpur bfry pUrf igafn hfsl nhIN sI kIqf. jd ies bfry mYN kuJ hor Koj kIqI qF pqf lgf ik iProjLpur sulqfn iProjL sLfh quglk ny Es vyly vsfieaf sI jdoN AuhdI hkUmq df dOr sI aqy ieh smF 1351 eI[ qoN lY ky 1388 eI[ qk df sI. Aus vyly sqluj diraf sLihr dy lfigAuN lMGdf sI aqy ijsdf vhf hOlI hOlI prHF ksUr vwl nUM ho igaf sI. 23 mfrc, 1931 nUM eysy sqluj diraf AuqoN lMGdI rylvy lfeIn qy sLhId Bgq isMG, rfjgurU aqy suKdyv dIaF lfsLF dy tukVy kr ky ag nfl aD pcwD sfV ky lfsLF nUM diraf sqluj ivc swut idqf igaf sI. hux ieh QF dirafEN pfr iblkul pfiksqfn dI hd dy Auqy sI aqy eyQy Klo ky pfiksqfn vfly pfsy vwl qury iPrdy sqluj ryNjr dy ispfhI ids pYNdy sn. hux qF eyQy ijLafdf hirafvl hox kr ky dUjy pfsy df bhuqf pqf nhIN lgdf. ies sLihr jF ielfky dI sB qoN vzI mhqqf ieh vI sI ik iswKF aqy aMgryjLF dIaF pihlIaF lVfeIaF (aYNglo iswK vfrjL) vI iProjLpur bfrF qyrF mIl dI ivQ Bfv bhuq lfgy hoeIaF sn ijvyN mudkI, iProjLsLfh aqy iPr sBrfvF dI jMgF ijnHF ivc iswKF dI hfr aqy goiraF dI ijwq hoeI sI. sBrfvF qoN hI diraf pfr kr ky aMgryjL mhfrfjf rxjIq isMG vfly pMjfb ivc dfKl hoey sn aqy afKr 18 188 mfrc, 1849 eI[ nUM ipMz lilafxI ivKy jo ies vyly pfiksqfn ivc ksUr dy kol pYNdf hY, iswK rfj dy afKrI bfdsLfh bfl mhfrfjy dlIp isMG koloN zogiraF ny aMgryjLF agy hiQafr sutx dI rsm krvf ky aMgryjLF df pMjfb Auqy kbjLf krvf idqf aqy pMjfb nUM ihMdosqfn ivc dfKl kr ilaf. mYN 1964 dy aKIr ivc ies mfx mqy ieqhfs nfl juV ky aqy ies qoN pRyrxf lY ky agy inklx dI soc irhf sF. iek qrIkf qF ieh sI ik mYN agy pVHF qy afpxI aDUrI pVHfeI pUrI krF Bfv pihlF bI[ ey[ qy iPr aYm[ ey[ krF qy iksy kflj ivc pRoPYsr jf lwgF pr mYnUM bI[ ey[ krnI bVI aOKI lgdI sI. mYN iswDf aYm[ ey[ df iemiqhfn dyxf chuMdf sF aqy aYm[ ey[ dIaF sfrIaF ikqfbF mYN isrP pVH hI nhIN leIaF sn sgoN mYnUM jLbfnI Xfd sn. dUjf agy vDx df qrIkf ieh sI ik mYN ieMglYNz inkl jfvF. AuhnIN idnIN ieMglYNz df vocr imldf sI aqy keI tIcr aqy sfbkf POjI ieMglYNz nUM jf rhy sn. myry kol igafrvIN ivc pVHdy iek muMzy prmjIq df ipE ijs dI mF tfhlI muhly gOrimMt pRfiemrI skUl ivc tIcr sI aqy ipE sfbkf POjI sI, ieMglYNz clf igaf sI. AusdI mF bVI KubsUrq sI aqy iProjLpur sLihr dy skUl ivc afAux qoN pihlF jLIry aqy qlvMzI BfeI vgYrf skUlF ivc pVHFdI rhI sI. Auhdy husn dIaF bVIaF DuMmF sn. lok gwlF krdy hn ik jsvMq isMG kMvl ny Auhdy qy iek nfvl iliKaf sI ijs df nF sLfied rUp Dfrf sI. mYN kMvl dy Es vyly dy sfry nfvl qF pVHy hoey sn pr mYnUM iksy nfvl Aus KubsUrq tIcr dI nuhfr nhIN idsI sI ik Aus nUM iks pfqr dy rUp ivc kMvl ny afpxy nfvl ivc pysL kIqf sI. eynf mYnUM pqf sI ik kMvl iek vDIaf nfvilst sI, lok Auhdy nfvl pVHdy sn aqy mYnUM ieh vI pqf sI ik Auh iesLkI twtU sI. jd kdI Auh iProjLpur afAuNdf qF mYnUM nfl lY ky Es bfjLfr df cwkr jLrUr mfrdf ijDr hIrf mMzI pYNdI sI. dsdy sn ik dysL dI vMz qoN pihlF ieh QF mOj mujry df gVH mMnI jFdI sI. kMvl vMz qoN pihlF dIaF afpxIaF lfhOr PyrI dIaF gwlF vI suxFdf huMdf sI. mYN XUnIvristI nUM icTI ilKI ik mYN aYP[ ey[ qy igafnI pfs kIqI hoeI hY qy mYnUM iswDf aYm[ ey[ pMjfbI df iemiqhfn dyx dI iejfjLq idqI jfvy. XUnIvristI df jvfb af igaf ik ieMj nhIN ho skdf. pihlF bI[ ey[ pfs krnI pvygI. jd mYN ieh gwl mihMdr isMG josLI nUM dwsI jo iProjLpur azIsLnl sYsLn jwj lwgf hoieaf sI qF bVf hisaf qy kihx lwgf ik mYN vI jdoN aYP[ ey[ qy igafnI pfs kIqI qF ies qrHF dI icTI XUnIvristI nUM ilKI sI aqy mYnUM vI ieho ijhf jvfb afieaf sI. josLI sfihb ny myry mgr pY ky bI[ ey[ df dfKlf koloN Glvf idqf aqy do gwlF qih hoeIaF ik iek qF Auh mYnUM pVHfieaf krygf, dUjf bI ey pfs krn mgroN mYN AuhnUM dfKly leI idqy pYsy iksLqF ivc moV idaFgf. mYzm ibMdU dI BYx df lVkf mohn hux myry kol pVHn afAuNdf sI. Auh dsvIN ivc ho igaf sI aqy mYN iPr AusdI klfs df iencfrj sF. ieh sMn 1964 dy afKrI mhIny dy sLurU dy idn sn aqy TMZ pYxI sLurU ho geI sI. ikMnf cMgf sI ik mYnUM aYnI TMZ ivc sfeIkl Auqy lKo ky bihrfm pVHfx nhIN jfxf pYNdf sI. iek idn mohn ny sunyhf idqf ik mfsI jI kihMdy sn af ky iml jfE aqy nfly ikqfbF lY jfE. mYN ikhf ik mYN CutI vfly idn afvFgf. aYqvfr nUM mYN stov TIk krvfxf sI jo mYN aksr CfAuxI dy sdr bfjLfr dy aKIr qy imwtI dy qyl nfl hvf Br ky clx vfly stovF dy mfhr iek imsqrI koloN afpxf stov TIk krvfieaf krdf sF. lgfqfr vrqoN nfl iehnF hvf Br ky clfAux vfly ipwql dy stovF dy inwpl sfP krvfxy jF bdlfxy pYNdy sn. keI vfr hvf Brn vfly pMp dI vfCl bdlfxI pYNdI sI. myrI bIvI vI CfAuxI jfx leI iqafr ho geI aqy mYN AuhnUM sfeIkl mgr bTfieaf aqy stov vflf QYlf hYNzl nfl lmkfieaf qy asIN mYm ibMdU dy Gr cly gey. mYN Aus leI kuJ hor ikqfbF vI lY leIaF sn. Es bVy ipafr nfl sfnUM cfh ipafeI aqy mYN ieh kih ky bfjLfr clf igaf ik stov TIk krvf ilafvF. myrI Gr vflI ibMdU kol hI Tihr geI. mYnUM stov TIk krvFidaF kfPI smF lwg igaf ikAuNik stov TIk krn vfly kol aYqvfr hox kr ky bVf rsL sI. pihlF qF Auh kihx lwgf ik kwl lY jfieE. mYN ikhf ik asIN rotI ikvyN pkfvFgy ies leI mYN TIk krvf ky hI iljfxf hY. jd qk stov TIk hoieaf qF kfPI hnyrf ho cukf sI aqy TMZ vI kfPI ho geI sI. 189 jdoN mYN mYzm ibMdU dy Gr phuMicaf qF kfPI dyr ho cukI sI. mYN dyr lwgx df kfrn disaf qF myrI bIvI df gwusf TMZf ho igaf qy mYN ikhf clo Gr nUM clIey. pihlF eI bVy lyt ho gey hF qF mYzm ibMdU kihx lwgI ik Kfxf Kf ky jfieE, Kfxf iqafr hY aqy mYN qfjLy Pulky lfhux lwgI hF. myrI bIvI ny ikhf ik mYN BYx jI nUM bhuq ikhf sI pr ieh nhIN mMny qy kihx lgy ik jf ky ikQy bxfEgy aqy bwicaF leI vI kihMdy hn ik nfl lY jfieE. rotI bVI sfdI sI, iek dfl qy iek sbjLI pr aMqF dI svfd sI. nfl mUlI qy ipafjL cIr ky riKaf hoieaf sI qy glgl df afcfr vI. sfdf qy svfd Kfxf Kf ky mn qn dI iqRpqI ho geI. nFh nFh kridaF vI bwicaF leI Kfxf pYk kr ky dy idqf. rsqy ivc myrI bIvI ny disaf ik quhfzy jfx bfad mYzm ny koeI gwl nhIN kIqI aqy cwup cfp nfl dy kmry ivc jf ky Kfxf iqafr krn lwg peI. mYN disaf ik mYN ijMnI vfr vI imilaf hF, Auh bhuq Gwt boldI hY aqy mqlb dI gwl qoN bgYr hor koeI gwl nhIN krdI. Aus nUM Prk rKxf afAuNdf hY aqy iehI Auhdy ivakqIqv df gux hY. rfq nUM sOx vyly Auh myry iKaflF ivc GuMmdI rhI aqy mYN Ausdy gMBIr qy sLFq icwq suBfa bfry socdf irhf ik ieh aOrq eynI zUMGI ikAuN sI. kI ies dy mn aMdr koeI aYsf Byq hY jF ies nUM koeI sdmf lgf hY jo ieh bhuq Gwt boldI hY aqy sImf jF afpxI lCmn ryKf qoN pfr nhIN huMdI. eynf ku pqf qF lg igaf sI ik ieh qIh sfl dI Aumr twpx qoN bfad vI ajy qk kvfrI sI aqy afpxy mfipaF dI mOq qoN bfad afpxy BYx BrfvF nUM sYWt krdI rhI sI. ies kfrn iehny ivafh nhIN sI krvfieaf. mYN ieh vI socdf ik jykr ies aOrq ny afpxf husn aqy asiqqv kfiem rKxf hY qF ies nUM ivafh krvfxf vI nhIN cfhIdf. ies kol AucI ividaf aqy cMgI qnKfh vflI bJvIN nOkrI sI aqy skUl qoN Gr aqy Gr qoN skUl dI nym bD afvfjfeI qoN agy ijvyN AusdI koeI KfhsL jF rIJ nhIN sI. mYN ieh vI vyK ilaf sI ik ies KUbsUrq aOrq dy kMn vI nhIN ivMnHy hoey sn. hflFik jy kMn ivMnHy hoey huMdy qy AuhnF ivc sony dy tOps pfey huMdy qF ikMny suhxy lgxy sn. ies nUM gihxy pfAux jF hfr isLMgfr krn df koeI sLOk nhIN sI. Auh bVI sfdI sI aqy sPYd kpVy pONdI sI. Aus ny afpxIaF bhuq sfrIaF duinafvI KfhsLF Auqy kMtrol kIqf hoieaf sI. skUl, muhwly aqy stfP qoN ielfvf skUl mYnjmYNt ivc AuhdI bVI iewjLq sI. iksLq 59- ieMglYNz dIaF iqafrIaF 1963-64 df smF sI jd pMjfb ivcoN bhuq lok vocr isstm rfhIN ieMglYNz nUM jf rhy sn. imstr Bgvfn dfs isMglf jo gOrimMt hfier sYkMzrI skUl iProjLpur ivc mfstr sI qy jy[ bI[ tI[ hostl df suprzMt sI, mYnUM jy[ bI[ tI[ hostl dy suprzMt df cfrj dy ky prvfr aqy mihkmy dIaF anykF rokF zhux dy bfvjUd ieMglYNz leI rvfnf ho igaf. Aus dI vyKo vyKI hor vI keI tIcrjL vocr rfhIN ieMglYNz jfx dIaF iqafrIaF ivc sn. nfl dy kuVIaF dy gOrimMt grljL hfier sYkMzrI skUl dI iek bVI PYsLnybl tIcr ims mhfjn nUM vI ieMglYNz df vocr iml igaf sI aqy Auh vI ieMglYNz jfx dI iqafrI ivc sI. iProjLpur dI iek nrs jo ajy kvfrI sI aqy ijs dI ieMglYNz ivc koeI jfx pihcfx nhIN sI, vI ieMglYNz clI geI sI. ies vyly vYnkUvr rihMdf iswK lIzr aqy ibjLnsmYn irpUdmn isMG mlk jo gOrimMt hfier sYkMzrI skUl iProjLpur ivc dsvIN aqy igafrvI klfs ivc myrf stUzMt sI, df vzf Brf vI ieMglYNz clf igaf sI. myrf iek hor kulIg suKmMdr jtfxf ijsdf ipE iProjLpur CfAuxI ivc POj df aPsr sI, vI ieMglYNz jfx vflf sI. abohr lfgy pYNdy ipMz kuMzlF df myrf dosq ajmyr isMG brfV ijs nfl mYN kuJ icr aYm[ afr[ kflj PfijLlkf pVHdf irhf sF, vI ieMglYNz nUM inkl igaf sI. keI ieho jhy vI sn jo vocr imlx dy bfvjUd itkt jogy pYsy iekTy nf ho skx kfrn ieMglYNz nhIN phuMc sky sn. BfvyN ieMglYNz df ikrfieaf Es vyly do hjLfr rupY dy krIb sI pr eynI rkm df pRbMD krnf AuhnF vyilaF ivc aOKf sI. keI ieMtrnYsLnl pfsport bnvfAux ivc sPl nhIN ho sky sn. ieMglYNz KulHx kr ky bhuq lokF dI KfhsL sI ik EQy phuMc ky pYsy kmfey jfx qy prq ky AuhnF pYisaf nfl pMjfb ivc jfiedfd Kfs kr ssqIaF jLmInF KrId ky grIbI dI ijlHn ivcoN inkilaf jf sky. Es vyly jLmInF vI bhuq ssqIaF sn. keI ielfikaF ivc qF do sO rupY qoN lY ky 190 hjLfr rupY qk eykV jLmIn iml jFdI sI. Es vyly ieMglYNz df pONz blYk ivc 30 rupY df sI. sfzy ihsfr ijLly vfly ipMz sfDnvfs dy KwqrI iqMn sO qoN 500 rupY qk eykV jLmInF vyc ky idwlI nUM inkl gey sn. mYN vI idwlI ieMglYNz dI aYmbYsI nUM icTI ilK idqI ik mYnUM vocr Pfrm Byjo. keI mhIny AuzIkx bfad vI jd Pfrm nf afieaf qF mYN pqf krn leI mYNbr pfrlImYNt DMnf isMG gulsLn kol idwlI clf igaf. Es kol drsLn isMG nF df iek bMdf jo lfjpq ngr ivc rihMdf sI aqy bjrI, sImYNt qy srIey df kMm krdf sI, iml igaf jo mYnUM afpxy skUtr mgr ibTf ky ieMglYNz dI aYmbYsI ivc lY igaf qy EQoN pqf lwgf ik PlfxI qfrIK nUM Pfrm mYnUM Byijaf igaf sI jo zfk ivc guMm ho igaf sI jF zfkIey ny rK ky agy iksy hor nUM vyc idqf sI. KYr mYnUM hor Pfrm iml igaf. vocr PfrmF dI blYk hox lg peI sI aqy keI zfkIey pYsy lY ky agy Pfrm vycx lg pey sn. drsLn isMG jo anuBv ijLafdf krdf sI qy boldf Gwt sI ny mYnUM ikhf ik Auh mYnUM iProjLpur imlx afvygf. Es myrf pqf ilK ilaf aqy afpxf pqf qy tYlIPon ilK ky dy idqf. iProjLpur prq ky mYN vocr Pfrm nfl loVINdy srtIiPkyts lfey qy idwlI nUM Byj idqf pr mYnUM ieMglYNz dy vocr imlx dI icTI nf afeI ikAuNik myrI Xogqf AuhnF dy imQy tIcy dy myc dI nhIN sI. eys dOrfn myrf ividafrQI prmjIq qy AuhdI mF jo tfhlI muhwly tIcr sI, mihkmy qoN sfl dI CutI lY ky ieMglYNz clI gey. iek hor ividafrQI bUtf jo bsqI tYNkF vflI rihMdf sI, vI hfier sYkMzrI pfrt 2 dy prcy dy ky ieMglYNz afpxy irsLqydfrF kol phuMc igaf. mYN keI aYsy lokF nUM jfxdf sF ijnHF dI Xogqf myQoN Gwt sI qy Auh vocr qy ieMglYNz phuMc gey sn. iPr ieh vI pqf lgf ik sLurU ivc qF ieMglYNz vfilaF ny vocr aplfeI krn vfilaF ivcoN bhuq sfiraF nUM vocr Byj idqy sn pr jd kotf pUrf hox dy nyVy af igaf qF sKqI kr idqI aqy sLrqF vDyry sKq kr idqIaF. myry vyly sLrqF sKq ho geIaF sn. mYN ies bfry drsLn isMG nUM idwlI icwTI ilKI qF Aus df jvfb afieaf ik Auh jldI iProjLpur af irhf hY aqy af ky gwl krygf. kuJ idnF bfad Auh lBdf lBfAuNdf myry kol iProjLpur af igaf. jd mYN puiCaf ik ikQy Tihiraf hoieaf hYN qF kihx lwgf ik CfAuxI iek rYstorYNt ivc qy nfl hI ikhf ik cwl EQy cldy hF qy qyry ieMglYNz jfx dI gwl vI krFgy. iProjLpur sLihr qoN CfAuxI vfly hotl jfx ligaF asIN idwlI drvfjLy qoN bfhr afey qF EQy iek kfr KVHI sI ijs qy cVH ky asIN CfAuxI nUM cwl pey. CfAuxI phuMc ky drsLn isMG ny aMgryjLI sLrfb dy Tyky qoN soln nMbr 1 dIaF kuJ ivskI dIaF boqlF leIaF qy iPr asIN Auhdy hotl ivc cly gey. mYN vyiKaf ik Auh iekwlf nhIN sI sgoN Auhdy nfl iqMn bMdy hor vI sn ijnHF ivc iek nOjvfn sI. AuhdI gwl bfq aqy kpiVaF qoN lgdf sI ik Auh bfhroN afieaf sI. bfad ivc Auhny dws vI idqf ik Auh muMzf ijs df nF hrBjn sI, ieMglYNz qoN afieaf sI aqy Auhdy kol ibRtsL pfsport sI ijs qy Auh kuJ idnF leI pfiksqfn GuMmx jf irhf sI. lfhOr qoN Es krfcI jfxf sI qy pfiksqfn ivc hPqf rih ky muV afAuxf sI. dUjy do bMdy jo drsLn isMG ny mYnUM imlfey, AuhnF dy nF rfm isMG qy ibkrm isMG sn jo doafby dy eyjMt sn qy ieMglYNz bMdy Byjx df kMm krdy sn. AuhnF ny bVy mihMgy kpVy pfey hoey sn qy gwl bfq qoN pYsy vfly lgdy sn. qMdUrI murigaF, mCI dy pkOiVaF aqy Aubly aFizaF nfl jdoN asIN do do iqMn iqMn moty moty pYg aMgryjLI ivskI dy pI ley qF isr nUM cwkr afAux lgy. mYN vyiKaf ik drsLn isMG afpxf pYg Cotf rKdf sI aqy bhuq hOlI pINdf sI. mYN ies qoN pihlF aMgryjLI Tyky dI sLrfb bhuq Gwt pIqI sI. sfzf insLfnf qF Gr dI kZI rUVI mfrkf jF sMqrf mfrkf qk hI huMdf sI ikAuNik mihMgI sLrfb pIx leI pYsy eI ikQy sn. myry kol eI nhIN, afm lokF kol vI nhIN sn. iesy leI Es vyly sfry iProjLpur sLihr ivc aMgryjLI sLrfb df koeI Tykf nhIN sI, isrP CfAuxI ivc hI iek Tykf sI. bhuqy lok qF sLihr CfAuxI lfgy KUhF qy ivkdI blYzr mfrkf hI pINdy sn. jdoN kwcy BuMny jhy ho gey qF drsLn mYnUM hotl ivcoN bfhr lY afieaf qy kihx lwgf ik bfrzr qy koeI vfkP hY qF jo svyry bfrzr pfr krn ligaF ies nUM koeI qklIP nf hovy. mYN ikhf aYQy CfAuxI ivc nyVy hI iek glI ivc hOldfr joigMdr isMG rihMdf hY ijs nUM mYN jfxdf hF qy Auh bfrzr qy lwgf hoieaf hY. AuhdI Gr vflI tIcr hY. drsLn isMG kihx lwgf ik jy Auh pI lYNdf hY qF AuhnUM bulf leIey. mYN AuhnUM bulf ilafieaf qy Auh vI sfzy nfl bih ky 191 pIx lg ipaf. jd Auh vI kuJ rMigaf igaf qF kuJ dyr gwlF bfqF krn bfad drsLn isMG ny Aus nUM hrBjn df ieMglYNz df pfsport ivKf ky ikhf ik iehny svyry hPqy leI pfiksqfn jfxf hY, koeI qklIP qF nhIN afvygI. pulsIaf awK nfl hOldfr joigMdr isMG ny hrBjn isMG dy bRitsL pfsport dy vrky Ault pult ky vyKy ijQy ieMglYNz qoN idwlI afx jfx dIaF mohrF lwgIaF hoeIaF sn qy iek vfr iPr pfsport qy JfqI mfrI qy kihx lwgf ik sB TIk hY. koeI pRfblm vflI gwl nhIN hY. mYN kwl izAUtI qy nhIN hF jy qusIN prsoN svyry svyry af jfE qF mYN lMGf idaFgf. Aus qoN bfad aglI sLfm iPr iekTy hox df iekrfr kr ky aqy got mIt nfl rotI Kf ky mYN qy hOldfr joigMdr isMG afpo afpxy GrF nUM cly gey. agly idn sLfm nUM mYN qF CfAuxI vfly hotl jf nf sikaf qy drsLn isMG hrBjn nUM bfrzr krfs krf ky mYnUM imlx af igaf. Es disaf ik bIqI rfq hOldfr joigMdr isMG nfl iek hor ispfhI muMzf iZloN vI afieaf sI jo aimRqsr ijLly df rihx vflf sI aqy sOKy Gr df lgdf sI. Es myrf DMnvfd kridaF bDo bDI mYnUM sO rupY df not dy idqf ik jd hrBjn pfiksqfn qoN vfps muVy qF mYN AuhdI iKdmq krF. Es ieh vI dws idqf ik Auhny dovF polIs vfilaF nUM vI cMgf KusL kr idqf sI. nfl hI ikhf ik mYN jldI ieMglYNz jf irhf hF qy mYN vI Auhdy nfl jfx dI iqafrI kr lvF. Auh mYnUM afpxy nfl ieMglYNz lY ky jfvygf. mYN ikhf myry kol nf pfsport nf koeI pYsf, mYN ies qrHF ikvyN jf skdf hF. Es ikhf ik iesdf sfrf ieMqjLfm Auh krygf qy mYN koeI iPkr nf krF. hPqy bfad hrBjn krfcI jf ky muV afieaf qy rfq myry kol irhf. Auh myry leI pfiksqfn qoN bfdfm aqy kuJ hor igPt sLfied tYrflIn dI kmIjL ilafieaf sI. Aus ny iProjLpur qoN idwlI Pon kr ky vfps afAux dI ieqlfh vI dy idqI qy aglI rfq pMjfb myl qy idwlI nUM cVH igaf. drsLn isMG dIaF gwl bfq qoN lgdf sI ik mYnUM ieMglYNz jfx leI iqafrI krnI cfhIdf hY. ieh gwl Gr ivc dwsxI pYxI sI. Coty Coty bwcy Czxy sOKy nhIN sn pr ies qoN vI aOKf sI ik myry kol bfhr jfx leI koeI rkm vI iqafr nhIN sI. skUl dI 130 rupY qnKfh nfl qF mhInf vI nhIN lMGdf sI. keIaF nfl AuDfr vI cldf sI. dosqF jF irsLqydfr vI koeI ieho ijhf nhIN sI ijs qoN mdd leI jf skdI sI. jy jLmIn vycF qF Ausdf Bfa bhuq Gwt sI bfkI mF bfp qy BYx Brf rotI ikQoN Kfxgy. myry kol pfsport vI nhIN sI. Es vyly ieMtrnYsLl pfsport idwlI qoN bxdf sI. pfsport Pfrm qF mYN Biraf vI hoieaf sI pr qsdIk iks qoN krfvF. jykr koeI mYijstryt Poto qy Pfrm qsdIk kr dyvy qF pfsport jldI bx jFdf sI jF hjLfrF rupY bYNk ivc hox dI grMtI cfhIdI sI. mYN iek idn Pfrm lY ky mihMdr isMG josLI kol idwlI clf igaf jo iProjLpur qoN bdl ky EQy sYsLn jwj jf lgy sn qy AuhnF nUM Pfrm qsdIk krn dI bynqI kIqI. AuhnF cYNbr ivc iljf ky bVy ipafr nfl cfh ipafeI qy pfsport Pfrm qsdIk krno ieh kih ky nFh kr idqI ik qUM ieMglYNz jf ky iksy gorI nfl ivafh krvf ky muVnf nhIN qy qyry bwicaF df kI bxygf. mYN bhuq ikhf ik mYN EQy jf ky lohy dIaF PfAuNzrIaF ivc sKq imhnq krFgf qy ipCy bhuq pYsy ByjFgf pr Auh nf mMny. iPr mYN bwsF qy cVH ky sfAUQ aYvyinAU mYNbr pfrlImYNt DMnf isMG gulsLn kol igaf jo afpxy PlYt qy nf imly. EQoN mYN drsLn isMG dy Gr lfjpq ngr clf igaf qy idwlI ivc Auhdf iqMn mMjLlf mkfn vyK ky hYrfn ho igaf. mkfn dy Qly kuJ dukfnF ikrfey qy sn aqy nfl hI Auhdf lohy, sImYNt qy bjrI df ibjLns sI. AuhdI Gr vflI ny disaf ik drsLn isMG doafby igaf hoieaf sI. Auhdy koloN hI pqf lwgf ik Auh bfhr bMdy Byjdf sI qy cMgy pYsy bxfAuNdf sI. idwlI ivc AuhdI hor vI bVI jfiedfd sI. Auhny ieh vI disaf ik 36 sfl dI Aumr df drsLn isrP Cy jmfqF pfs sI qy doafby df Guimafr sI. Auhdy keI bwcy sn, AuhdI srkfry drbfry bVI vfkPI sI. Auh Kud pMjfb dI icwtI npVH aOrq sI jo byQvf boldI sI qy afpxy pqI drsLn nUM gflF kZdI sI ikAuNik Aus ny bfhr iek hor jnfnI rKI hoeI sI. kuJ hPiqaF bfad drsLn iPr af igaf. ies vfr Auhdy kol iek vzI sfrI ieMglYNz dy nMbr vflI vYn sI ijs nUM iek nOjvfn gorf clf irhf sI. asIN CfAuxI Ausy hotl ivc cly gey. mYN vyiKaf ik Auh iekwlf nhIN sI sgoN Auhdy nfl swq bMdy hor sn ijnHF ivc iek aOrq vI sI. AuhnF ny nvyN nvyN kpVy pfey hoey sn ijs qrHF dIaF tYrflIn dIaF icwtIaF kmIjLF AuhnF idnF ivc ieMglYNz qoN afey lok pONdy 192 sn. gwutF qy ieMglYNz dIaF GVIaF lwgIaF hoeIaF sn qy isr mUMh vI ieMglYNzIaF vFg muMny qy copVy hoey sn. mYnUM pfsy kr ky kihx lwgf ik qYnUM rfqo rfq iqafr hoxf pvygf ikAuNik svyry asIN bfrzr krfs krnf hY aqy pfiksqfn lMG ky ipsLfvr qoN agyy lMzI koql rfhIN aPgfinsqfn, eIrn aqy trkI ivcoN lMG ky XUrp ivc dfKl hoxf hY. AuhnF ny vYn ivc Bujy hoey Coly qy kfPI pfxI Br ky riKaf hoieaf sI ikAuNik KusLkI dy rsqy ieMglYNz phuMcidaF rfh ivc PUz qy pfxI dI bVI idwkq aONdI sI. mYN ikhf ik mYN aYny QoVHy noits qy ikvyN iqafr ho skdf hF. myry kol nf qF pfsport hY aqy nf koeI pYsf. Aus ny jyb ivcoN ieMglYNz df pfsport kZ ky ivKfieaf ijs qy myrI Poto lwgI hoeI sI. mYN vyK ky hYrfn ho igaf. Auhny ikhf aih ijhVy bMdy asIN ieMglYNz iljf rhy hF, iehnF koloN ds ds hjLfr ruipaf ilaf hY qy qYnUM muPq iljf rhy hF ikAuNik qyrI vjHf nfl sfzI iProjLpur bfrzr qy vfkPI hoeI hY. mYN ikhf mYN jfalI pfsport qy ieMglYNz nhIN jfvFgf. myrI srkfrI nOkrI hY aqy jy PVy gey qF jylH qF jfvFgy hI, nOkrI vI jFdI rhygI. drsLn kihx lwgf, gory dI ies vYn ivc asIN ijhVy ds bMdy hF, iehnF ivcoN mYN qy hrBjn PrI hF. gory nUM cMgy pYsy idqy hn. bfkI swqF ivcoN iek idwlI polIs df Qfxydfr hY jo bgYr CuwtI ilaF ieMglYNz jf irhf hY. AuhdI GrvflI AuhnUM Czx afeI hY qy Auhny idwlI muV jfxf hY. agoN qyrI mrjLI, jy qUM ies qrHF nhIN jfxf qF mYN Cy mhIinaF nUM vfips af ky qYnUM shI ZMg nfl lY jfvFgf. aglI svyr Auh sfry husYnIvflf bfrzr krfs kr gey qy izAUtI vfly puls mulfjLmF nUM mflf mfl kr gey. kuJ hPiqaF bfad ieMglYNz qoN drsLn dI icwTI afeI ik Auh TIk Tfk phuMc gey sn. iksLq 60:-1965 dI jMg qy iProjLpuroN Bwj ky mogy jfxf 4 sqMbr, 1965 dI rfq dI svyr hox ivc ajy kuJ GMty rihMdy sn jd pfiksqfnI hvfeI POj dy lVfky jhfjLF vwloN iProjLpur sLihr aqy CfAuxI qy bMMbfrI sLurU ho geI. jhfjLF df KVkf aqy suty jFdy bMbF dI iBafxk afvfjLF nfl suqy pey lok Gbrf ky AuT Kloqy qy hmly qoN zrdy hVbVfAuNdy hoey eyDr EDr lukx lgy. grmI df mOsm hox kfrn bfhr ivhiVaF aqy CwqF qy suwqy lok kmiraF aMdr vV gey aqy keI DrqI Auqy lyt gey. iProjLpur dy ieiqhfs ivc ieh pihlf mOkf sI ik sLihrI lokF Auqy bMb suty jf rhy sn. jdoN bMbfrI bMd hoeI qF bhuq lok bfhr bfjLfr aqy sVkF qy af gey. iek bMb kmytI Gr dy lfgy iek tFgy qy Pitaf sI ijs nfl qFgy vflf, qFgy df GoVf aqy qFgy ivc svfr kuJ svfrIaF mfrIaF geIaF sn. mYN vI lokF dI BIV ivc jd EQy phuMicaf qF lfsLF ajy EQy peIaF sn. BfvyN lok zr gey sn pr ivc ivc keI hOslf dyx vfly vI sn jo kih rhy sn ik ijs dysL nUM asF afjLfd krvfieaf hY, Es dysL dI DrqI Kfqr jfnF vfr dyvFgy. ieh vI sunx ivc af irhf sI ik sYNtrl jyl dI iek kMD bMb vjx nfl Zih geI sI. CfAuxI dy rylvy stysLn qy vI bMb izgy sn qy nuksfn hoieaf sI. ieh afvfjL vI af rhI sI ik CfAuxI ivc hor vI keI QfvF qy bMb izgy sn. BfvyN 65 dI ieh lVfeI dUr srhwdF Auqy pihlF mTI cfly sLurU ho cukI sI pr hux pfiksqfn vwloN pMjfb qy kIqy hmly nfl KulH ky sfhmxy af geI qy jMg df aYlfn ho igaf sI. ies qoN bfad bMb sutx vfly jhfjL kdy pfiksqfn vwloN bVI iqKI spIz qy sLor mcfAuNdy Bfrq vwl afAuNdy qy muV jFdy. Auh ikQoN qk aqy ikQy ikQy mfr kr ky afAuNdy sn, df pqf Esy vyly nhIN lgdf sI. keI vfr BfrqI hvfeI sYxf dy jhfjL pfiksqfn vwl bhuq qyjL rPqfr qy sLor mcfAuNdy jFdy qy muVdy. ikAuNik dohF dysLF ivc sLurU hoeI jMg nfl dovF mulkF dy lVfkU jhfjL bMbfrmYNt krn leI jFdy qy muVdy sn, ies leI ieh pCfx krnI aOKI sI ik ieh lVfkU jhfjL ikhVy mulk dy sn jo kuJ sikMtF ivc hI aKoN Auhly ho jFdy sn. ies qoN pihlF ihMdosqfn aqy cIn ivcHkfr jo jMg hoeI sI, Auh pMjfb dI DrqI qy nhIN, sgoN phfVI srhwdF qy lVI geI sI ijs df iswDf asr lokF Auqy nhIN ipaf sI. idn cVHn qy jd mYN iqafr ho ky skUl phuMicaf qF ividafrQIaF dI igxqI bhuq Gwt sI. skUl dy sfry stfP dy mUMh qy jMg dIaF hI gwlF sn. aMdroN sfry zry hoey vI sn. stfP ivcoN keI tIcrjL dIaF CwutI dIaF drKfsqF af geIaF sn. jMg dIaF KbrF df pqf isrP ryzIE qoN hI lgdf sI ijs ivc BfrqI ryzIE dIaF KbrF dws 193 rhIaF sn ik sfzIaF POjF pfiksqfn vwl agy vD rhIaF sn qy pfiksqfn df ryzIE kih irhf sI AuhnF dIaF POjF Bfrq vwl agy vD rhIaF sn. dovF mulkF dy ryzIE afpxy bhfdr ispfhIaF dIaF kfrgujLfrIaF qy ijwqF nUM vDf cVHf ky dws rhy sn. iProjLpur sLihr aqy CfAuxI qoN ielfvf bfrzr dy bhuq nyVy pYNdy ipMzF aqy bsqIaF dy lokF ivc dihsLq PYl geI qy keI lokF ny Gr Cz ky Bwjxf sLurU kr idqf. keI afpxy bicaF nUM suriKaq QfvF qy Czx dy prbMD krn lgy. POjIaF dIaF bkqr bMd gzIaF aqy POjI tYNk DVf DV bfrzr vwl jFdy idsx lg pey sn. iProjLpur ikAuNik iblkul bfrzr dy kol sI, ies leI ies sLihr nUM bVf Kqrf sI, hvfeI hmly qoN bfad jykr pfiksqfn dy tYNk aqy POjF diraf sqluj dy pul qy kbjLf kr lYNdIaF qF pul twp pfiksqfnI POjF leI iProjLpur nUM qbfh kr dyxf qy Es qy kbjLf kr lYxf koeI aOKf nhIN sI. iProjLpur sLihr aqy bfrzr dy ipMz KflI ho gey ipMzF dy bhuqy lok jLIry, qlvMzI, mogy, PrIdkot, kotkpUry, mukqsr afid QfvF qy cly gey. keIaF ny afpxf Gr df sfmfn vI ijMnf ku iljf skdy sn, lY gey ikAuNik lVfeI ikMnf ku icr clxI hY,iesdf iksy nUM koeI pqf nhIN sI. pqf lgf ik BfrqI hvfeI sYxf ny sqluj diraf df pul bMb mfr ky qoV idqf sI ijs nfl bysLk pul dy prly pfsy ijs ivc sLhId Bgq isMG dI smfD vI sLfml sI, pfiksqfn POj dy kbjLy hyT clf igaf sI pr pul tuwtx nfl pfiksqfn dI POj aqy tYNk agy nhIN af skdy sn. skUl dI prfrQxf ivc ipRMsIpl gurmK isMG aqy hor stfP ny bwicaF nUM muKfqb kr ky dysL BgqI dy lYkcr idqy aqy BIV peI qy iek dUjy df sfQ dyx dI apIl kIqI. skUl aONdy rihx leI bwicaF nUM bfr bfr ikhf igaf pr agly idn skUl ivc bwicaF dI igxqI nF mfqr hI rih geI. ijLly dy izptI kimsLnr vwloN rfq dy kriPAU df aYlfn kr idqf igaf. sLfm dy 6 vjy qoN lY ky koeI bMdf svyr dy 6 vjy qk Gr qoN bfhr nhIN inkl skdf sI, blYk afAUt hox nfl koeI awg nhIN bfl skdf sI aqy nf hI ibjlI, lYNp jF mom bwqI jgf skdf sI. keI QfeIN ijQy ikqy rfq dy hnyry ivc QoVHI jhI vI rosLnI hoeI jF ho ky buJI huMdI, Aus QF qy bMb swutx dIaF KbrF af jFdIaF sn. agly kuJ idnF ivc ijQy iProjLpur sLihr KflI ho igaf, EQy skUl ivc pVHn afAux vfly ividafrQIaF dI igxqI jLIro ho geI. sLihr dy sfry hotl vI bMd ho gey aqy GrF dy culHy bMd hox nfl rotI dI qklIP vI afAux lg peI. KflI sLihr BF BF kr irhf sI. isrP afvfrf kwuqy hI qury iPrdy idsdy sn. bfrzr dy eyDr EDr idn rfq gUMjdy POjI jhfjLF dI igxqI vDn lgI. srkfrI mulfjLmF dIaF CutIaF mnsUK kr idqIaF geIaF aqy mulfjLmF nUM keI QfvF qy lgy sfiern vjfAux dIaF izAUtIaF dy idqIaF geIaF. Kqry df ieh sfiern Es vyly vjfieaf jFdf sI jd aMbfly qoN Pon afAuNdf sI hvfeI hmlf hox vflf hY. keI vfr Pon sfiern vjfAux df Pon mgroN afAuNdf qy jMgI jhfjL Es qoN pihlF hI sLUkdy lMG jFdy. kflj ivc zUMGy toey puty hoey sn qy sfirn vjfx qoN bfad iehnF toieaf jF KfeIaF ivc jf ky lytxf huMdf sI. eys dOrfn ibMdU jo hux prvfr df iek mYNbr bx geI sI, ny sfzI bVI dlyrI nfl mdd kIqI. asIN ijMnf ku sfmfn cuk skdy sF, bwsF qy lwd lwd ky AuhdI BYx dy Gr mogy lY gey aqy kuJ idnF bfad ikAuNik jgHf Gwt sI, lfgy iek Gr 10 rupY mhIny qy lY ky sfmfn EQy itkf idqf. ivc ivc iProjLpur jf ky skUl dy rijstr ivc hfjLrI lf ky jF gYr hfjLr idnF dI iekwTI hfjLrI lf ky afpxf qy ibMdU df hor sfmfn mogy pucFdy rhy. iProjLpur aqy mogy dy drimafn mflvf vfilaF dIaF bwsF qUVIvFg ldIaF cwl rhIaF sn. hfhfkfr vD rhI sI ikAuNik pfiksqfnI lVfky jhfjLF dIaF AuzfnF ny aqy pfiksqfn ivcoN iqMn GMty iProjLpur sLihr aqy CfAuxI qy suty qopF dy goilaF ny bhuq nuksfn kr idqf sI qy mOq qoN zrdy lok ijnHF ajy sLihr nhIN sI Cizaf, Auh vI sLihr Cz ky Bwj gey sn. sLihr dy bfjLfr BF BF kr rhy sn aqy glIaF bfjLfrF ivc kuqy jF hom gfrz dy ispfhI bfkI rih gey sn. iek idn mogy qoN iProjLpur af ky jd mYN skUl rijstr ivc hfjLrI lfAux lwgf qF EQy myry vfrMt pey sn ik mYN srkfrI izAUtI qoN gYr hfjLr sF aqy ipClIaF hfjLrIaF iekTIaF lf ky ieh sfbq krn dI koisLsL kIqI sI ik mYN skUl hfjLr huMdf irhf hF jd ik aslIaq ieMj nhIN sI. mYN bVIaF imMnqF qrly kr ky ipRMsIpl qoN ilKqI muafPI mMg ky KihVf Czvfieaf aqy myrI izAUtI sLfmIN 6 qoN svyry 6 vjy qk sfiern vjfAux leI dyv smfj kflj Pfr vumYn ivc lg geI. ies kflj ivc jF hornF QfvF qy ijQy sfiern vjfAux df kMm sI, Cy Cy mulfjLmF df grwup kMm krdf sI. 6 bMdy sLfmIN 6 qoN rfq dy 12 vjy qk kMm krdy sn aqy 6 rfqIN bfrF qoN svyr dy 6 vjy qk. ijhVy afpxf kMm rfqIN 12 vjy mukf lYNdy 194 sn, Auh rfq nUM EQy hI sON jFdy sn ikAuNik kriPAU hox kfrn kflj ivcoN bfhr nhIN inkl skdy sn. ieMj rfq nUM idqI izAUtI idn vyly skUl ivc idqI hfjLrI vFg smJNI jFdI sI. mYN ipRMsIpl nUM kih idqf ik mYN rfq dI izAUtI qy clf jfvFgf qy aglI izAUtI ilst EQy bxdI sI. skUl ivcoN mYN isDf ibMdU dy Gr CfAuxI clf igaf ikAuNik progrfm qF ieh sI ik Auhdf Cwq vflf pKf lfh ky aqy kuJ hor sfmfn cuk ky mogy pucfxf sI. mohn qy Auh myrf ieMqjLfr kr rhy sn. jd mYN phuMicaf qF AuhnF df pihlf svfl ieh sI ik mYN bVI dyr kr idqI sI aqy mogy jfx nUM kriPAU kfrn bwsF sLfm nUM bMd ho jFdIaF sn. mYN disaf ik mYN mogy nhIN jf skFgf. myrI rfq dI izAUtI dyv smfj kflj Pfr vumYn ivc lg geI hY ijQy hvfeI hmly qoN lokF nUM jfxU krfAux leI Cy Cy tIcrjL dy grwup bx gey hn. quhfnUM vI hux mogy dI bws nhIN imlxI. mYN CfAuxI qoN quhfzy koloN 5 vjy dyv smfj kflj leI clf jfvFgf qy svyry 7 vjy afvFgf. qusIN sLfm dI rotI df prbMD kr idE ikAuNik sLfm huMidaF hI lfeItF afP aqy stov bMd ho jfxy hn. jy quisIN mogy phuMc vI gey qF jfx qk kriPAU lg jfxf hY aqy azy qoN Gr ikvyN phuMcogy. ies leI qusIN svyry cly jfxf aqy aj dI rfq rwb qy afs rwK ky ieQy Kqry ivc hI gujLfro. mYN pMj vwjx qoN pihlF hI ijAuN sfeIkl Bjfieaf qy aDy GMty ivc iProjLpur sLihr izAutI qy phuMc igaf. jd phuMicaf qF Cy Cy dy do gruwpF ivcoN iek gruwp ny PYslf kIqf ik ijhVf gruwp 6 qoN 12 izAUtI dy irhf hY, AuhI 2 qoN svyry 6 vflI izAUtI vI dyvy ikAuNik rfq nUM kriPAU kfrn rfq bfrF vjy Gr qF jf nhIN skdf. aglI rfq ieh grwup sfrI rfq dI izAUtI dyvy. ieh qjvIjL sfiraF nUM psMd af geI. mYnUM aqy myry grup dy bfkI pMjF nUM agly idn sfrI rfq dI izAUtI dyx leI kih ky dUjy gruwp ny ikhf ik qusIN qurq eyQoN cly jfE ikAuNik kriPAU lwgx vflf hY. mYN isr qoV sfeIkl Bjfieaf qy 6 vjx qoN pihlF CfAuxI phuMc igaf. ibMdU kihx lgI kI gwl ho geI qF mYN disaf ik 6 GMty dI izAUtI qoN bfad bfkI rfq EQy kwtx nfloN kl sfrI rfq dI izAUtI lgI hY aqy kriPAU qoN pihlF pihlF phuMc igaf hF. eyny nUM sfiern vijaf qy sB lfeIts bMd ho geIaF. Es rfq sLihr aqy CfAuxI qy pfiksqfn ny jLbrdsq sLYilMg kIqI. qopF dy goly tIN---Tfh, tIN---Tfh krdy krdy sLihr qy izgdy rhy. ikhVf golf ikhVy vyly sfzy qy izg ky sfnUM sdf leI Kqm kr dyvygf, iek iek pl bfad mOq df BYa aqy kihr isr AuqoN lMG irhf sI. pfiksqfn vwloN af rhy qopF dy goly qy AuhnF dI afvfjL ieMj lgdf ijvyN srIr nUM cIr ky lMG rhI sI. ibMdU df DVkdf idl gUVHf hnyrf hox dy bfvjUd sfP suxdf sI. rfq dy bfrF qoN svyr dy 3 vjy qk iqMn GMty qopF dy goly aqy bMbfrI nfl isrP sLihr aqy CfAuxI hI nf kMbdy rhy, sgoN ies dI afvfjL nfl mogf aqy kotkpUry qk iKVkIaF qy bUhy ihwldy rhy. ieh goly ikQy izgdy rhy qy iehnF nfl ikMnf nuksfn hoieaf, ies df pqf lgxf bhuq musLkl sI. drvfjLf jF iKVkI dI JIq KolH ky vI bfhr kuJ vyiKaf vI nhIN jf skdf sI. 1965 dI pfiksqfn nfl jMg dI ies iBafxk rfq asIN DVkdy idlF nfl kMbdy qy mOq dy BYa ivc gRwsy hoey iek dUjy dy srIrF ivcoN ijLMdgI lBdy rhy. iksLq 61:-isLv kumfr btflvI df ibMdU qy “vz kvfrI df gIq” ilKxf mYN qy khfxIkfr jgjIq isMG afhUjf grYNz hotl, aMimRqsr dy 5 nMbr kmry ivc bYTy isLv kumfr nfl dfrU pI rhy sF. BfvyN 1965 dI ihMd pfk jMg df sIjL Pfier ho cukf sI pr qnfE ajy bfkI sI. bfrzrjL qy golIaF cwlx dIaF afvfjLF ajy vI aONdIaF sn. keI sLihrF ivc ajy vI rfq df krPIAU jfrI sI. ijvyN jMg qoN zry iProjLpur sLihr, CfAuxI aqy bfrzr lfgy rihMdy lok hOlI hOlI muV rhy sn, Esy vFg aMimRqsr sLihr Cz ky Bwjy keI lok vfps muV rhy sn. keI qF aijhy gey ik vfps hI nf muVy. AuhnF ny hornF sLihrF ivc kMm KolH ley pr EQy nvIAF QFvF qy pYr nhIN lg rhy sn. iksy iPlm aYktr ny isLv kumfr nUM grYNz hotl ivc ieh 5 nMbr kmrf lY ky idqf hoieaf sI ijQy bYT ky Auhny iek iPlm dy gIq ilKxy sn. Auh gIq qF Gwt hI ilKdf qy ieh kmrf dfrU iswky dIaF mihPlF lfAux dy vDyry kMm afAuNdf. kdI isLv btfly clf jFdf qy kdI ies kmry ivc hI rih jFdf. jMg dy Cfey 195 bdlF kfrn mMdf hox kr ky dfrU df ieMqjLfm krnf vI keI vfr aOKf ho jFdf pr afhUjf afpxy iewbn vfly BTy qoN dysI sLrfb dIaF boqlF Brvf ilafAuNdf. asIN 5 nMbr kmry dy bfhr brFzy ivc kursIaF zfh ky sLrfb pINdy qy isLv pYsy bnfAux dIaF qrkIbF bxfAuNdf. hfly AuhdI lUxf CpI nhIN sI. Auhny lUxf dI rfieltI dy azvFs pYsy keI pbilsLrjL qoN lY ky sLrfb pI leI sI. mYN isLv nUM ikhf ik kI qUM iek aYsI suMdrI qy kivqf ilK skdf hYN ijs dI ivafh dI Aumr tpdI jf rhI hY jF twp geI hY pr ajy vI Auhdy ijsm ivcoN husn TfTF mfrdf hY. ajy vI vI AuhdIaF msq aKF dI qfb nhIN JwlI jFdI. ajy vI Auh hQ lfieaF mYlI huMdI hY. Aus nUM vyK ky keI idnF qk Auhdy husn dy jlvy df nsLf ciVHaf rihMdf hY. isLv kihx lwgf kuVI kOx hY? mYN ikhf myrI aglI khfxIaF dI ikqfb “jy mYN mr jfvF” ijs ivc 18 khfxIaF hn, dI khfxI “jy mYN mr jfvF” mYN Auhdy qy ilKI hY. ieh khfxI do klfkfrF dy jjLibaF dy inKfr df pRXog hY. ikqfb df tfeItl aMimRqsr df klfkfr dlIp bxf irhf hY. lMGdf tpdf vyK lvIN. qUM Aus suMdrI qy aijhI kivqf ilKyNgf ijs kivqf dIaF lfeInF ivc Auh afpxy afp nUM vyK aqy mihsUs vI kr skygI. myrI khfxIaF dI ieh dUjI ikqfb inAU buk kMpnI jlMDr df mflk s[ mihqfb isMG Cfp irhf hY. qUM myrI ies nvIN ikqfb df sMpfdk hovyNgf aqy qyrf sMpfdkI not aqy vz kvfrI qy ilKy gIq dI mYnUM AuzIk rhygI. CyqI ilK ky Byj dyvIN. mYN isLv nUM iProjLpur dy afpxy Gr df pqf ilK ky dy idqf aqy agly idn aimRqsroN bws qy cVH ky iProjLpur af igaf. myrf mn kr irhf sI ik sLihr jfx dI bjfey pihlF CfAuxI Auqr ky ibMdU nUM iml jfvF pr ieh soc ky mn bdl ilaf ik jd isLv df Auhdy qy iliKaf gIq af jfvygf, qd hI Aus nUM imlx jfvFgf. ibMdU nUM eynf pqf lg igaf sI ik myrI khfxIaF dI dUjI ikqfb “jy mYN mr jfvF” iqafr ho ky jldI Cpx jf rhI hY pr Aus nUM ajy qk ieh pqf nhIN sI ik mYN Aus qy iek khfxI ilKI hY jo ikqfb df tfeItl pyj vI hY. ieh khfxI ilKx df mn mYN 31 mfrc, 1965 nUM hI bxf ilaf sI jd mYN Aus nUM iProjLpur CfAuxI qoN luiDafxy dI gzI cVHf ky iek jLbrdsq hnyrI, JKV qUPfn ivc iGr igaf sF jo ipCoN mINh aqy giVaF df rUp Dfr igaf sI. ieh qUPfn myry srIr dy bfhr vI mfr kr irhf sI aqy myry aMdr vI hfvI ho cukf sI. qUPfn dI ies lpyt ivcoN peI mfr sdkf hI jjLibaF d pRXog dI khfxI “jy mYN mr jfvF” df jnm hoieaf sI. kuJ idnF bfad isLv ny ikqfb df sMpfdkI not aqy kivqf “vz kvfrI df gIq” ilK ky Byj idqf. dovF rcnfvF ivc hI Aus ny kmfl kIqI sI. kivqf dy bol ies qrHF dy sn: vz kvfrI df gIq pfpI pihr sU rfq df mYN swuqI qy sfh jfgdf myrI suMJI swKxI syj qy zMg jfgy qn dy nfg df myrf sMdlI sLbd qF sON igaf mUMh vyKy ibnf Kvfb df pr cfnx icwtI rfq ivc myrf gIq ajy vI jfgdf myry gIq dI suwkI sLfK qy Auh sLbd kdy nf bYiTaf jo drd BrI afvfjL ivc iksy mIq nUM vfjF mfrdf 196 mYnUM koeI sLbd nf jfxdf jo gIq myry dy hfx df jo pIV myrI nUM smJdf jo myrf drd pCfxdf koeI cMdnI sLbd nf lBdf nf sONPI sLbd koeI ahuVdf ijhVf ies myry gIq qoN moqI df pfxI vfrdf koeI gIq nUM lY jfey qoV ky jF sLbd dvy iek moV ky myrf hMJU qrly kZdf myrf hAukf arjL gujLfrdf myry vz kuafry gIq nUM myry inr-sLbdy ies gIq nUM koeI dfn dvy iek sLbd df koeI dfn dvy afvfjL df iek kwly sLbd dI Gft qoN iek kwly sLbd dI QoV qoN ruwK KVHf Kloqf swuikaf myrI gIqF BrI bhfr df pfpI pihr sU rfq df mYN swuqI qy sfh jfgdf myrI suMJI swKxI syj qy zMg jfgy qn dy nfg df ibMdU qy isLv kumfr dI ilKI ieh kivqf mYN aYnI vfr pVHI qy gIq df hr sLbd Ausdy ijsm aqy rUh ivcoN dI afr pfr kr ky vyiKaf ik kivqf mYnUM jLbfnI Xfd ho geI. iehnF hI idnF ivc isLv kumfr sLrmf ny vI Auhdy qy kivqf ilK idqI-“vz kvfrI”. ieh kivqf Aus dI ikqfb Kfrf diraf ivc Cpxo rih geI jo mYN qy btflvI ny 1971 ivc dIpk pbilsLr jlMDr nUM kih ky CpvfeI sI. aqy ies dI asl kfpI vI gvfc geI. sfrI kivqf qF mYnUM hux Buwl geI hY pr ies kivqf dy bol jo hfly qk mYnUM Xfd hn, AuhnF ivcoN kuJ ies qrHF dy sn. af nI soc ivguqIey vz kvfrIey af nI eys bykdr smyN dIey mfrIey lwK lukf ky rK pIV dy icMnH nI idl myrf qF Cuh ley prqF ivMnH nI kIkUM vrIaF BYxF kMj kvfrIaF kIkUM sIny lfieaf inwkf vIr nI kIkUM cVH geI jLor jvfnI sLUkdI kIkUM lih geI mfr avwly qIr nI hux jy mMgy afp smyN qoN mMg nI vyKy prKy jfvy hws ky lMG nI ies bydrd jLmfny nUM kI kdr nI kI huMdf ey JIl nIr df sbr nI 197 ieh dovyN kivqfvF kfpI kr ky aqy iek ilPfPy ivc pf ky mYN AuhnUM dy afieaf qy ikhf ik mYN iksy idn iPr afvFgf aqy iehnF dovF kivqfvF df pRqIkrm vyKFgf. mYN vyKxf cfhFgf ik asmfn qoN iek KUbsUrq prI ikvyN bwdlF dy rQ qy svfr ho ky hOlI hOlI, poly poly pYr rKdI DrqI Auqy ibrfjmfn huMdI hY. DrqI dI hr kfienfq qRyl Doqy Puwl Auhdy kdmF ivc ivCf ky Ausdy pYr cMumx afAuNdI hY aqy iBMnVI rYx ikvyN AuhnUM afpxIaF awKF ivc ibTf ky iJMmnF dI Jwl mfrdI hY. iPr iek idn afvygf ijs idn mYN AuhnUM Gut Gut afpxI ijMd dy nyVy kr lvFgf. Aus idn ieh DrqI svrg df rUp Dfr jfvygI. aYmrsn dy Purmfn vI swcy ho jfxgy ik suMdr vfk inrmfx krn vfly qoN ipCoN iesdf pRXog krn vfly dI vfrI afAuNdI hY aqy iek lyKk dy jIvn dI ksLmksL ivc myrf AudysL sLuB sI. ies leI myrf igafn aqy kRm iksy qrHF vI pfpF df BfgI nhIN sI. iksLq 62:-ikafsy swc df swc hoxf 1965 dI jMg df asr hOlI hOlI Kqm ho igaf sI. bhuqy lok vfps GrF nUM prq cuky sn. keI lok ijnHF ny afpxf sfmfn dUr dy sLihrF ivc pucf idqf sI, vfps lY afey sn jF ilaf rhy sn. asIN srdIaF leI rjLfeIaF qlfeIaF luiDafxy myrI pqnI dy mfmy rfmpfl isMG dy Gr pucf idqIaF sn. hux jd 65 df isafl mfro mfr krdf cVH irhf sI qF rjLfeIaF ibnf rfq nUM pflf lgdf sI. iProjLpur qoN luiDafxf dUr hox kr ky rjLfeIaF ilafx ivc dyr ho rhI sI. isafl dI TMz qoN bcx leI do do jxy iekTy ho ky sONdy. dsMbr dIaF CutIaF ivc mYN luiDafxy qoN jf ky rjfeIaF lY ky afAuxIaF sn. hoieaf kI ik skUl ivc AuproN icTI af geI ik kurUksLyqr XUnIvristI ivc dsMbr dIaF CutIaF ivc do hPiqaF df lfiebryrI tryinMg df iek sYmInfr lg irhf sI. mYN ikAuNik gOrimMt hfier sYkMzrI skUl iProjLpur dI lfiebryrI df iencfrj sF, ipRMsIpl ny kurUksLyqr XUnIvristI ivc lfiebryrI bfry ho rhy sYmInfr ivc jfx dI myrI izAUtI lf idqI. afx jfx df Krcf srkfr vwloN imlxf sI. dsMbr 1965 dy iehnF idnF ivc TMz isKrF dI sI aqy XUnIvristI ivc srdIaF vflf ibsqrf afpo afpxf lY ky jfxf sI. mYN iProjLpur qoN gzI PV ky rfq luiDafxy mfmy df Gr af igaf ijQoN mYN vDIaf rysLmI rjfeI lY ky agy kurUksLyqr phuMcxf sI. svyry cfr vjy AuT ky mYN irksfL lY ky luiDafxy dy bws azy qy phuMicaf. bws awzf EdoN luiDafxy rylvy stysLn dy bfhr QoVHf agy kr ky huMdf sI aqy EQoN bws PV ky idn cVHdy nUM smyN isr kurUksLyqr XUnIvristI phuMc igaf. keI ijLilaF ivcoN 30 dy krIb lfiebryrI tIcr tryinMg lYx afey hoey sn ijnHF ivc keI aOrqF vI sn. myry nfl lgdy kuVIaF dy gOrimMt grljL hfier sYkMzrI skUl iProjLpur dI lyzI tIcr sMqosL purI vI phuMcI hoeI sI. kihx lwgI ik mYN qF bVI aOKI ho ky iekwlI phuMcI hF. mYnUM pqf huMdf ik nfl dy skUl ivcoN qusIN af rhy ho qF mYN quhfzy sfQ nfl sOKI af skdI sF. mYN ikhf qusIN pqf kr lYNdy ikAuNik mYnUM qF Kud vI pqf nhIN sI ik quhfzy skUl ivcoN dfzy skUl nfl kMD sFJI hY, qusIN vI af rhy ho. KYr ieko sLihr aqy nfl nfl lgdy skUl hox kfrn sfnUM apxq df aihsfs hox lwgf. ieh Auh smF sI jdoN ajy hirafxf nhIN sI bixaf aqy ihsfr vflI XUnIvristI qoN bfad Es ielfky dI ieh pihlI XUnIvristI sI. hfly pMjfbI XUnIvristI vI hoNd ivc nhIN sI afeI jF afAux vflI sI. tryinMg lYx qoN ielfvf tIcrjL dy sfry grwup nUM ijQy lfiebryrI ividaf dy mfhrF vwloN vK vK ivisLaF qy lYkcr dy ky aqy pRYktIkl tryinMg dy ky lfiebryrI tIcrjL dI jfxkfrI ivc bhuq vfDf kIqf igaf sI. disaf igaf ik ikqfbF dI vMz koz nMbr lf ky ikvyN krnI hY. tryinMg qF bhuq awCI sI pr ijhVy tIcr tryinMg lYx afey hoey sn, Auh koeI srtIPfeIz lfiebryrIan nhIN sn, sgoN skUl ivc vfDU df kMm krdy sn ijs dI koeI vKrI qnKfh nhIN sI. ipCoN jf ky vzy skUlF ivc lfiebryrIan dIaF postF bx geIaF aqy aijhy lfiebryrIan af gey ijnHF ny ies ikwqy dI tryinMg leI hoeI sI. do hPiqaF dI ies tryinMg ivc kurUksLyqr dIaf keI ieiqhfsk QfvF aqy purfqn mMdr vyKx df mOkf imilaf. pyhvy dy purfqn mMdr vI vyKy aqy bfr bfr mn ivcoN ies ielfky dI mhfnqf df anuBv huMdf irhf ijs DrqI qy korv pFzoaF df mhfn XuD hoieaf sI qy mnf mMUhIN lhU zuilHaf sI. keI pRoPYsrjL afpxI gwl bfq ivc aksr ies 198 ielfky dy lokF dy KusLk vqIry vfly suBaf df ijLkr krdy suxy gey. 1959 dy styt kflj afP aYjUkysLn pitaflf ivc zyZ mhIny dy pROVH isLksLf dy sYmInfr aqy bflg ividaf qy ikqfbF ilKx qoN bfad iksy Auc sMsQf ivc ivcrn df ijMLdgI ivc myrf ieh dUjf mOkf sI. jI krdf sI ik irQy hI rih jfvF ikAuNik jIvn ivc agy qrwkI krn leI iksy vI dysL dIaF XUnIvristIjL hI vzf mfrg huMdIaF hn ijQoN idmfg ivc nvINaF socF qy ivcfr hoNd ivc aONdy hn. pyhvy dy ies ielfky ivc myry keI irsLqydfr vI rihMdy sn ijnHF nUM pfiksqfn ivc AujVn ipCoN eyDr jLmInF alft hoeIaF sn. pyhvy qoN QoVHf pihlF pkI sVk dy Auqy KVk isMG df Pfrm sI jo sfzf irsLqydfr sI. ieQy myry cfcy qfieaF dy puwqr ijnHF ivc hYzmfstr qyjf isMG momI qy Auhdy Coty Brf jIq isMG, pUrn isMG afid rihMdy sn. qyjf isMG df vzf mMuzf bflI jo ipCoN Bfrq srkfr ivc bVf vzf aPsr bixaf, kurUksLyqr XUnIvristI ivc aYm[ aYs[ sI[ kr irhf sI qy hostl ivc myry lfgy hI rihMdf sI. Auh iek rfq leI mYnUM KVk isMG dy Pfrm qy lY igaf ijQy 1947 dy ivCVy sLrIky dy bhuq irsLqydfr iml gey. bVI imhnq nfl jLmIn nUM svfr ky hux ieh cMgy sOKy ho gey sn. qyjf isMG dy GroN BfbI ieMdrjIq kOr vI iml geI jo sfrI rfq Brf dy iKlfP gwlF krno bMd nf hoeI. iProjLpur vfly jfgIr dI BYx dIpo vI kursLyqr ivafhI hoeI sI. Auhdf Gr vflf hYzmfstr sI. AuhnF ny vI iek sLfm Kfxy qy bulfieaf. dIpo dI nnfx cMno myry Brf dlIp isMG momI dy muMzy amrjIq momI nUM mMgI sI. myrf ihsfb df tIcr ieMdrjIq isMG ijs kol mYN goinafxf mMzI qoN mYtirk kIqI sI, XUnIvristI dy nfl lgdy hfier sYkMzrI skUl df ipRMsIpl sI. asIN iek dUjy nUM iml ky bhuq KusL hoey. ieQy af ky keI kuJ nvF ho igaf sI. ieQoN qk ik jlMDr qoN ikrpfl isMG drdI vI imlx af igaf ijs dy ies ielfky ivc kfPI irsLqydfr rihMdy sn. iProjLpur qoN ibMdU dI icTI vI afeI ijs srdI qoN bcx dI qfkId kIqI sI. srdI nfl ijLMdgI ivc pihlI vfr myry kmr ivc drd ies XUnIvristI ivc hI hoxI sLurU ho geI. XUnIvristI dy hspqfl ivc mYN keI idn syky krvFdf irhf pr ieh TIk nf hoeI qy bfkI dI sfrI Aumr leI myry ipCy lg geI qy myry nfl pkI iBaflI pf leI. sYmInfr Kqm hox vflf sI. vfps iProjLpur ikvyN jfxf hY,sMqosL puCx lwgI. mYN ikhf mYN pqf kIqf hY ik ieQoN iek gzI nrvfxy nUM jFdI hY. EQoN iProjLpur nUM jfx vflI gzI vfieaf jfKl aqy biTMzf iProjLpur phuMc jFdI hY. mYN qF ies rUt qy jfvFgf ikAuNik mYN jfKl Auqr ky afpxy ipMz jfxf hY. 65 dI jMg qoN bfad mYN afpxy mF ipE aqy BYx BrfvF nUM nhIN imilaf. Es vI myry nfl jfx df PYslf kr ilaf pr myry jfKl Auqr jfx qy agy iProjLpur qk iekwlI sPr krn qoN zrn lwgI. ieh gwzI rfq nUM igafrF vjy dy krIb iProjLpur CfAuxI phuMcdI sI. jd jfKl stysLn qoN Auqrn lwgf qF mYN sMqosL dy ichry qoN prysLfnI dIaF ryKfvF pVH irhf sF. Auhdf lMmf sPr ajy bfkI sI. mYN mihsUs kIqf ik lMmy sPrF ivc iekwlIaF aOrqF mrd sfQ nfl afpxy afp nUM ikMnf suriKaq mihsUs krdIaF hn. biTMzy qk df kuJ anpVH aOrqF df sMqosL df sfQ sI ijnHF ivcoN iek do ny bfr bfr AuhnUM puiCaf sI ik ieh qyrf Gr vflf hY aqy nFh kridaF sLrm nfl AuhdIaF glHF lfl ho jFdIaF sn. myrI mF mYnUM iml ky bhuq KusL hoeI qy KusLI ivc keI vfr AuhdIaF aKF ivc aQrU af gey. mYN 65 dI jMg vyly bcx dI sfrI khfxI AuhnUM suxfeI. vYsy mYN pihlF icTI ivc sB kuJ ilK cukf sF. sfzy ies ipMz qy jMg df koeI asr nhIN sI ikAuNik ieh ipMz bfrzr qoN bhuq dUr sI pr ipCy ijhVf gudVZMzI ipMz Cz afey sF, EQoN lok Bwj ky dUr irlfikaF ivc cly gey sn. svyry svyry ipMz df srpMc muKiqafr isMG GuMmn ijsdf muzMf amrjIq aj kwl PiqhgVH sfihb zI [aYs[ pI[ lwgf hoieaf hY, CpV ivcoN do murgfbIaF mfr ky sfzy Gr dy igaf qy sLfm nUM EDr rotI Kfx leI vI kih igaf. inwq nym dy pwky muKiqafr isMG dI kuJ mhIny pihlF awsI sfl dI Aumr ivc mOq ho geI hY. Auh keI sfl ipMz df srpMc irhf sI qy bMdf mfrn lgf iblkul nhIN zrdf sI. mYN mF nUM KVk isMG Pfrm qy rihMdy sfry irsLqydfrF bfry disaf qy AuhnUM vI purfxy idn Xfd af gey jdoN asIN bfr dy muribaF ivc iekTy rihMdy huMdy sF. do idnF bfad do ikwlo dysI iGE dI pIpI lY ky jo mF sdf myry leI joV ky rKdI sI, mYN iProjLpur af igaf. do hPiqaF bfad vfps muVn qy mYN afpxy afp nUM bVf qkVf qy nroaf mihsUs kr 199 irhf sF. mihMdr isMG josLI kuJ vrHy pihlF iProjLpur dIaF ijLlf kcihrIaF ivcoN bdlI krvf ky idwlI df aYzIsLnl sYsLn jwj lwg igaf sI. kuJ smyN bfad Auh idwlI hfeI kort df rijstrfr bx igaf qy Es qoN kuJ sflF bfad qrwkI krdf idwlI hfeI kort df jwj bx igaf. AuhnF dy jfx bfad AuhnF vwloN idqy AuqsLfh nfl mYN pMjfb XUnIvristI cMzIgVH qoN bI[ ey[ pfs kr leI sI qy josLI sfihb ny vDfeI dI icTI ilKI aqy POrn aYm[ ey[ dI iqafrI sLurU krn dI qfkId kIqI. Auh chuMdf sI ik mYN iksy kflj df pRoPYsr hovF ikAuNik BfvyN Auh hfeIkort df jwj bx igaf sI pr aMdroN sdf iksy kflj df pRoPYsr bnx dI rIJ rKdf sI. ibMdU nUM vI myry bI[ ey[ pfs krn dI bVI KusLI hoeI aqy Auhny vI mYnUM aYm[ ey[ df dfKlf Byjx vfsqy ikhf. mYN afpxy skUl dy ipRMsIpl nUM aYm[ ey[ df iemiqhfn dyx dI mnjLUrI vfsqy drKfsq dy idqI jo AuhnF ny iejfjLq dyx dI isPfrsL kr ky Auprly aPsrF nUM Byj idqI. 1966 df sfl cVH cukf sI jd idwlI qoN josLI sfihb ny pMjfh rupY df iek mnI afrzr idwlI afx jfx dy ikrfey vjoN Byj idqf. AuhnF ny iek nvF nfvl iliKaf sI jo Auh sB qoN pihlF mYnUM sunfxf chuMdy sn. mYN CutI lY ky hPqf AuhnF kol irhf qy AuhnF df nfvl sux ky Aus qy kfPI crcf kIqI. myrI khfxIaF dI pihlI ikqfb “msfly vflf GoVf” ijs ivc myrIaF 13 khfxIaF sn, dy Cpx qoN bfad myrI khfxIaF dI dUjI ikqfb “jy mYN mr jfvF” jo isLv kumfr btflvI ny aYizt kIqI sI, vI Cp geI sI. ies ikqfb qy bVI imhnq hoeI sI qy ikqfb dI idK bhuq KUbsUrq sI. AuhnF idnF Bfv 1966 ivc ies ikqfb dI kImq Cy rupY rwKI geI sI jo ijLafdf smJI jFdI sI. ies ikqfb dIaF aTfrF dIaF aTfrF khfxIaF mYN iksy lyKk jF dosq nUM arpn kIqIaF sn aqy hr arpn kIqI khfxI Qwly iek iek isLar iliKaf sI. iesdI iek kfpI mYN ibMdU nUM idqI ijs ivc Auhdy bfry ilKI Auh pRXogvfdI khfxI “jy mYN mr jfvF” vI sLfml sI jo ikqfb df tfeItl vI sI. ieh khfxI mYN arpn vI ibMdU nUM kIqI sI, Es klI dy nF ijs dI iCpy rihx dI cfh AuhdI mihk ny pUrI nf hox idqI qy Qwly isLar iliKaf sIiek mjLf hY myrI jfn qYnUM mMg lYxf Es dunIaf ivc ijQy qUM sdf sdf rihxf hY, ijQy mYN sdf sdf QIxf hY. sLfied ieh khfxIkfr krqfr isMG duwgl df isLar sI ijsdf nfvl aFdrF sfnUM igafnI ivc lwgf sI. do khfxIaF dIaF ikqfbF, iek nfvl “jIjf jI” aqy do zrfmy “nOkrIaF hI nOkrIaF” aqy “lOZf vylf” Cpx nfl mYN cOVf hoieaf iPrdf sF. pROVH isLksLf qy jo ikqfb styt kflj afP aYjUkysLn pitaflf ny 1959 ivc ilKvfeI sI, Auh ajy CpI nhIN sI. bfvf pbilsLr vwloN ilKvfeIaF bwicaF bfry kuJ ikqfbF vI hfly nhIN CpIaF sn. pbilsLr vwloN 15% rfieltI ivc 150 ikqfbF imlIaF sn jnHF ivcoN mYN 50 qoN vD afpxy dosqF aqy lyKkF nUM vMz idqIaF. kuJ ikqfbF mYN vycx dI koisLsL kIqI pr bhuqI kfmXfbI nf hoeI. drasl myry aMdr iek vihm pYdf ho igaf sI ik mYN lyKk bx igaf hF. myrIaF cfr ikqfbF Cp geIaF hn. rsfilaF ivc myrIaF khfxIaF CpdIaF hn aqy myrf nF bxdf jf irhf hY. jd ik scfeI ieh sI ik susfietI ivc lyKk dI koeI kdr nhIN sI aqy lyKk nUM koeI gMBIrqf nfl nhIN lYNdf sI. isrP kuJ dosq lyKk nUM GVI dI GVI vizaf idMdy sn. lyKkF dy keI gruwp sn aqy afpo afpxy grwup dy lyKk iek dUjy dI vizafeI krdy sn aqy dUijaF dIaF lwqF iKcdy sn. pr ilKx df rog ijs nUM lg jfvy qy ijs aMdr iKafl aqy ivcfr jnm lYx lg pYx, AuhnF ivcfrF nUM lyKk ijMnf icr ilK nf lvy, Aus nUM cYn nhIN afAuNdf sI. myrI hflq vI kuJ ies qrHF dI bxI hoeI sI. jd mYN afpxf mukfblf mihMdr isMG josLI nfl krdf qF Auh ikzy vzy jwj sn. iksy dosLI nUM PFsI dI sjLf dy skdy sn. Aumr kYd kr skdy sn, ikMnI qfkq dy mflk sn, AuhnF nUM vI ilKx qy agy sunfx df sLOk sI. AuhnF dI BfsLf aqy alMkfr kmfl dy sn. mYN AuhnF dy mukfbly qy iek mfmUlI skUl tIcr sF aqy lyKk hox df Brm pfl irhf sF. ies lyKxI ivcoN rotI nhIN cldI sI. jy ieh kih 200 ilaf jfvy ik rotI qF Es QoVHI jhI qnKfh ivcoN hI cldI sI ijhVI skUl vwloN muMzy pVHf ky imldI sI. khfxI ikqy ivkdI nhIN sI. isrP pMjfbI dunIaf jF ryzIE vfly kdI kdI sfl ivc iek do vfrI khfxI dy pYsy idMdy sn pr ilKx ivc isr drdI ikMnI ijLafdf sI. ies nfloN qF mYN itAUsLnF kr lvF qF kuJ afmdn AuqoN ho skdI sI. iek vfr mYN aqy myry iek dosq ibMdry ny ijs df ipE iProjLpur istI polIs stysLn df ienspYktr sI, iProjLpur sLihr ivc igafnI df kflj KolH ilaf pr Auh cilaf eI nf. QoVHI qnKfh nfl sLihr ivc rih ky gujLfrf krnf aqy twbr pflxf, bwcy pVHfxy bVy musLkl sn. myry kuJ jmfqI ijLlf kichrIaF ivc klrk lgy hoey sn. iek dosq mihl isMG ptvfrI lwgf hoioeaf sI. Auh AuprlI kmfeI nfl bVI aYsL krdy sn. pr mYnUM Xfd sI ik myrf ipE ikhf krdf sI ik puls aqy mfl mihkmy dI nOkrI nhIN krnI, hor ijhVI mrjLI nOkrI kr lvIN. hflfq ny mYnUM tIcr bxf idqf sI. tIcr df ikwqf koeI mfVf nhIN sI pr tIcrjL dIaF qnKfhF Gwt sn aqy jy twbr vfly Gr ivc kmfx vflf iek hI hovy qF gujLfrf krnf musLkl sI. hux mYN afAux vfly idnF ivc aYm[ ey[ kr ky iksy cMgI nOkrI dI Bfl krnf chuMdf sF. ibMdU ny Auhdy bfry ilKIaF dovyN kivqfvF aqy khfxI iek nhIN keI vfr pVHIaF sn. kdy kdy mYnUM lgdf ik Aus dy gMBIr KUbsUrq ichry qoN nUrfnI ikrnF bfhr nUM afAuNdIaF sn qy iehnF ikrnF df mYnUM rwb vrgf afsrf sI. AuhdI hoNd myry ikafsy swc dI pkV ivc af geI sI. hux mYnUM agy vDnoN koeI nhIN rok skdf sI. iksLq 63:- khfxIaF dIaF do hr ikqfbF CpxIaF aYm[ ey[ krn qoN pihlF mYN jo hor khfxIaF ilKIaF sn, AuhnF nUM ikqfbI rUp dyxf chuMdf sF. ‘jy mYN mr jfvF’ ikqfb dIaF 18 khfxIaF pfTkF ny bVIaF psMd kIqIaF sn pr kulvMq isMG ivrk, blvMq gfrgI, zf: jIq isMG sIql, vfeIs cFslr ieMdrjIq kOr sMDU, pRo: pRym prkfsL isMG, gurmK isMG jIq, isLv kumfr sLrmf, gursLrn isMG nftkkfr, jgjIq isMG afhUjf aqy pRo: mohn isMG, vjLIr gurmIq isMG, (jgmIq brfV dy ipqf) aqy kFgrs nyqf mihMdr isMG igwl jo bfad ivc aYm[ pI[ aqy pMjfb dy vjLIr vI bxy, nUM myrIaF pihlI ikqfb “msfly vflf GoVf” dIaF khfxIaF vDyry psMd sn. pRo: mohn isMG nUM ipMzF dy lokF dy jIvn aqy siBafcfr bfry ilKIaF myrIaF khfxIaF mYnUM bhuq psMd hn. blvMq isMG vI myrIaF khfxIaF pVHdf sI pr jdoN imldf qF kihMdf ik ilKx ivcoN koeI pYsf vI bxdf sI jF nhIN. isLv kumfr btflvI ijs kdI afpxy nF ipCy btflvI nhIN iliKaf sI, nUM myrIaF sfrIaF hI khfxIaF bhuq psMd sn aqy aksr mjLfk ivc kihMdf ik mYnUM khfxI ilKxI isKf dy qy mYN AuhnUM ikhf krdf ik qUM mYnUM kivqf ilKxI isKf dy. mihMdr isMG josLI qF idwlI sYsLn jwj jf lwgf sI qy kuJ smyN bfad AuhnF dI QF qy avqfr isMG igwl cIP juzIsLl mYijstryt bx ky iProjLpur af igaf sI. kuJ icr bfad pqf lgf ik avqfr isMG igwl hurF nUM vI ilKx df sLOk sI pr AuhnF dI vDyry idlcspI pMcfieq aYkt, kfnUMnI ikqfbF aqy iswK ieiqhfs ilKx vwl ijLafdf sI. ijvyN mYN mihMdr isMG josLI nUM AuhnF dI pihlI ikqfb qoN Bfad dUjI ikqfb ilKx leI AuqsLfh idqf sI aqy AuhnF ny khfxIaF dI dUjI ikqfb qotF qy iqRpqIaF ilK idqI sI qy eysy qrHF AuhnF dy AuqsLfh nfl mYN afpxI aDUrI pVHfeI agy qor leI sI. jykr mYN kflj ivcoN nf Bjdf aqy afpxI pVHfeI jfrI rKdf aqy ivafh krvf ky bwcy pYdf krn dy cwkr ivc nf pYNdf. tuty ipafrF dI qVp, pIV qy qlKIaF dy qjrby nf krdf jF kridaF vI pVHfeI krdf rihMdf qF mYN vI myry kuJ iek jmfqIaF vFg hux qk aYm[ ey[ kr ky iksy cMgI nOkrI jF kflj lYkcrr lg jfxf sI. Es vyly aYm[ ey[ qk bhuq Gwt ividafrQI pujdy sn aqy pMjfb pblk srivs kimsLn ivc arjLI dy ky lYkcrr cuxy jfxf ijLafdf aOKf nhIN sI. ijnHF dI hfeI sYkMz klfs jF Pst klfs sI, sOKy srkfrI jF gYr srkfrI kfljF ivc lYkcrr lg jFdy sn. mYN keI aijhy pMjfbI lYkcrrjL nUM jfxdf sF jo nftk aqy nfvl dy Prk nUM nhIN smJdy sn aqy sihq prK bfry AuhnF dI smJ bVI sImq sI. ies qoN ielfvf AuhnF ny bdysLI sfihq bhuq Gwt piVHaf sI aqy pMjfbI sfihq dy dUjy sfihq nfl qulnfqmk aiDan qoN bhuq kory sn. AuhnF df mOilk kMm vI nFh dy brfbr sI. bfad ivc jd hyVF dIaF hyVF aYm[ ey[ pfs kr geIaF qy srkfrI kfljF 201 ivc lYkcrr lgxf bhuq aOKf ho igaf sI. iProjLpur dy nfl nfl 1966 qoN 1970 qk aimRqsr myrIaF sfihqk gqIivDIaF df azf sI. ieQy mYN aksr jgjIq isMG afhUjy kol Tihrdf jo sLfmF nUM lokl ilKfrIaF leI dfrU dI mihPl lfAuNdf. isLv kumfr btflvI, mohn kfhloN, avqfr isMG anBol, nfnk isMG df lVkf kulvMq, kdI kdI blrfj sfhnI aqy aimRqf pRIqm jo nfgmxI kZx kr ky prcy nUM promot krn leI prdy ivcoN bfhr af geI sI afid nfl vI mihPlF lgdIaF. afhUjf ijs nUM mYN khfxI ilKx dI cytk lf ky pitaf sI, aMimRqsr dy myar srdfr virafm isMG df BqIjf sI. virafm isMG srdfr prqfp isMG kYroN dI swjI bFh sI. afhUjf afpxy BTy dI TykydfrI vwl Gwt iDafn idMdf aqy khfxIaF ilKx, sunfx qy afpxf nF bnfx leI ilKfrIaF nUM pIx iplfx qy syvf krn ivc ijLafdf idlcspI lYNdf. ies kfrn Auhdy mgr pIx vfilaF dI kqfr lMmI huMdI geI aqy Auhdf sUey kMZy iewbn vflf BwTf jo bohVU qoN QoVHf AurHF pYNdf sI, Gfty ivc jfx lg ipaf. Aus dI khfxIaF dI pihlI ikqfb “hnyry dy nksL” aqy dUjI ikqfb “pihlI rfq dI qlfsL” ivc kmfl dIaF khfxIaF sn aqy aimRqf pRIqm qy dlIp kOr itvfxf nUM AuhdIaF khfxIaF bhuq psMd sn. myrI khfxIaF dI qIjI ikqfb “sLIsLy df smuMdr” afhUjy dIaF ikqfbF dy agy ipCy hI CpIaF. afhUjy dI ikqfb kulvMq (nfnk isMG dy puqr) ny CfpI sI aqy myrI pusqk kfmryz gursLrn isMG hurF ny jo EdoN srdl prcf vI kZdy huMdy sn. ieh s[ qyjf isMG syTI dy qyj ipRMitMg pRYWs qy CpI sI jo hfl gyt dy aMdr swjy hQ pYNdf sI qy syTI sfihb ies dy mflk sn. btflvI jd vI aimRqsr afAuNdf qF ieQy hfjLrI jLrUr lvfAuNdf sI. mYN afpxIaF khfxIaF dI qIjI ikqfb “sLIsLy df smuMdr” AuqsLfh dy prqIk mihMdr isMG josLI nUM smrpq kIqI sI aqy AuhnF nUM pqf EdoN hI lwgf sI jd ikqfb Cpx AuprMq mYN ikqfb AuhnF nUM zfk ivc pf ky Byj idqI sI. inscy eI josLI sfihb ieh ikqfb vyK ky bhuq KusL hoey .jd Auh lYijslyitv kimsLn dy mYNbr bxy qF Aucycy qOr qy AuhnF mYnUM idwlI sidaf aqy hPqf afpxy kol riKaf aqy kihx lgy qUM ajIq kOr nUM iml ky af. ajIq kOr EdoN vrikMg vumYn hostl ivc rihMdI huMdI sI. mYN do vfr imlx igaf pr Auh nf imlI qy hr vfr mYN afpxy afx df sunyhf AuhnF dI bytI nUM dy ky af jFdf irhf. iek vfr mYN qy afhUjf aimRqf nUM imlx leI idwlI Auhdy hOjL Kfs Gr cly gey ijQy jFidaF hI Auhny isgrt jlf ky sfzy hQ sUty lfAux leI PVf idqy jo myry leI bhuq anoKI gwl sI ikAuNik mYnUM iesdI vrqoN df koeI qjrbf nhIN sI aqy mYN AuhdI sLfn dI iKlfPvrjLI kridaF isgrt vfps kr idqI. AuhnIN idnIN afhUjy dIaF keI khfxIaF nfgmxI ivc Cp cukIaF sn aqy myrI khfxI “Aus idn qoN ipCoN” nfgmxI ivc Cfp ky aimRqf ny mYnUM aYnI vDIaf khfxI ilK ky Byjx leI sLukrIaf dI icTI ilKI sI. ieh 1967 jF 68 dI gwl hI ho skdI hY ik jgjIq isMG afhUjf, pwtI vflf lyKk inrml arpn aqy isLv kumfr btflvI mYnUM imlx leI iProjLpur af gey. Auh iqMny jxy ieko motr sfeIkl Auqy svfr sn. AuhnF kol bfrF bor dI zbl bYrl gMn sI aqy progrfm bfrzr qy jf ky Gr dI kZI dfrU pIx aqy nVIaF df isLkfr Kyzx df sI. mYN afhUjy nUM ikhf ik qUM qy inrml arpn sLhId Bgq isMG dI smfD qy sfzf ieMqjLfr kro qy mYN qy isLv cIP juzIsLl mYijstryt s[ avqfr isMG igwl aqy mYzm ibMdU nUM iml ky quhfnUM af imldy hF. sLhId Bgq isMG dI smfD qy pI[ ey[ pI[ dI jo puls cOkI hY, Auhdf iencfrj hOldfr mYnUM jfxdf hY qy myrf nF ilE qy quhfzy pIx df ieMqjLfm kr dyvygf. jy sqluj kMZy nVIaF, murgfbIaF jF koeI jl jIv hoey qF isLkfr vI krvf dyvygf. jwj sfihb s[ avqfr isMG igwl isLv nUM afpxy Gr afieaf vyK ky aqy iml ky bhuq KusL hoey aqy afpxy Coty Coty bicaF nUM vI isLv nfl imlfieaf. syvf pfxI leI bhuq jLor idqf pr isLv bfrzr qy jfx aqy pIx leI kfhlf sI. Es qoN bfad mYN qy isLv mYzm ibMdU nUM Auhdy skUl imlx cly gey. ibMdU ny cfh ipaFidaF isLv nUM pihlI vfr vyiKaf ijs qy isLv ny “vz kvfrI df gIq” iliKaf sI qy ieh kYsI ieiqhfsk GVI aqy imlxI sI ik Kflk aqy kivqf iek dUjy dy sfhmxy bYTy sn. dohF ivcoN koeI vI iek dUjy nfloN Gwt KUbsUrq nhIN sI. Aus nUM pihlI vfr vyKx qoN bfad isLv ny kih idqf sI kivqf qF mYN klpnf dy prF Auuqy svfr ho ky ilKI sI pr ibMdU AuhdI ilKI kivqf nfloN ikqy vD suMdr sI. Aus qy qF mhF kfiv iliKaf 202 jf skdf sI. diraf df pul twp ky sqluj dy pfrly kMZy sLhId Bgq isMG, rfjgurU aqy suKdyv dI smfD lfgy pfiksqfn dy aYn bfrzr qy byrok bytok eyDr EDr Auzdy jFdy pMCIaF dIaF prvfjLF hyT gujLrI Auh surmeI sLfm muV ijLMdgI ivc kdI nf afeI. pI[ ey[ pI[ dI puls cOkI dy hOldfr nUM ipCoN pqf lwgf ik pMjfbI df iek vzf sLfier ies ieqhfisk QF qy AuhdI mihmfn invfjLI df anMd mfx ky igaf sI. isLv ny sqluj diraf dy afr pfr pfxI dy vzy sfgr dI ihk qy jo kuJ vyiKaf sI, kI pqf ipCoN ikhVy ikhVy ibMb bx ky AuhdIaF kivqfvF dIaF gfnIaF ivc mxikaF vFg proieaf igaf sI. rfq rihx leI bhuq rokidaF rokidaF vI Auh iqMny zUMGI huMdI sLfm dy prCfivaF aqy psrdI rfq dy hnyiraF ivc motr sfeIkl nUM ikwk mfr pwtI nUM rvfnf ho gey. ies qoN bfad vI isLv kumfr btflvI iek vfr 1970 dy isaflF ivc afr[ aYs[ zI[ kflj dy sflfnf musLfiery ivc sLfml hox leI iswDf myry Gr afieaf. QrI aYks rm dI boql mukf ky, Tyky qoN iek hor mMgvf qy Auhdy ivcoN vI do pYg pI, isLv kumfr sLrmf nUM iml qy rfq nUM kflj df musLfierf pVH ky rwijaf dfrU df bhuq rokidaF rokidaF vI aDI rfqIN kIqI tYksI ivc btfly nUM clf igaf sI. iehnF hI sflF ivc mYN do vfr aimRqsr qoN gursLrn isMG qy AuhdI tIm nUM bulf ky iProjLpur CfAuxI aqy iProjLpur sLihr ivc zrfmy iKzvfey qy ieMj ies sLihr nUM sfihqk, siBafcfrk aqy klf dI dOV ivc sLfml kr ilaf. myrf nF clx lg ipaf sI. srkfry drbfry myrI cldI sI. skUlF dy tIcr myry kol afpxIaF bdlIaF krvfAux dIaF sPfrsLF krvfAux, cMzIgVH ivc ruky kMm krvfAux qy hor anykF kMmF kfrF leI idn rfq ieMj afAuNdy sn ijvyN mYN koeI rfjsI nyqf hovF. apRYl 1968 ivc tYgor Qytr cMzIgVH ivc pMjfb srkfr vwloN lyKkF, klfkfrF, pwqrkfrF, sMgIqkfrF afid dy hoey srkfrI snmfn smfroh ivc mYnUM vI pMjfb srkfr dy mMqrI srdfr lCmn isMG igwl ny snmfn pwqr dy ky invfijaf sI. myrI Aumr Es vyly msF ajy 32 sfl sI. ies smfroh dIaF KbrF keI idn aKbfrF ivc afAuNdIaF rhIaF sn. s[ lCmn isMG igwl ny azvfeIjLr gurnfm isMG qIr nUM ikhf sI ik iProjLpur ijLly df lyKk ijs dI iqkfb CpI hovy, Auhdf nF snmfn lYx vfilaF ivc hoxf cfhIdf hY. iehnF hI idnF dI gwl hY ik mYN jd CfAuxI qoN rfq vflf afKrI iPlm sLoa vyK ky afieaf aDI rfq qoN bfad Gr afieaf qF myrI pqnI kihx lgI ik zI[ eI[ E[ AuWjl dIdfr isMG df sunyhf afieaf hY ik jdoN vI rfq nUM mYN ipkcr vyK ky Gr afvF qF mYN AujldIdfr isMG nUM imlx leI Auhdy Gr jfvF. rfq df iek vwjn vflf sI. BfvyN aPsr df hukm isr mQy sI pr mYN aYnI geI rfq AuhnF dy Gr jfxf munfsb nf smiJaf. rfq nUM mYnUM icMqf ivc nINd nf afeI. ho skdf hY ik iksy ny myrI bdlI ikDry dUr krvf idqI hovy qy zI[ eI[ E[ sfihb mYnUM ieh mfVI Kbr dy ky bdlI nf ruk skx df hukm sunfxf chuMdy hox qy afpcf jLor lf ky aqy Bwj nT kr ky AuproN bdlI rukvfn leI kihxf chuMdy hox. mYN rfq sON nf sikaf qy idn cVHn qy AuhnF dy Gr clf igaf. AuWjl dIdfr isMG AuprlI mMjLl qy rihMdy sn. pOVIaF cVH ky mYN zridaF zridaF drvfjLf KVkfieaf qF AuhnF df nOkr jo mYnUM jfxdf sI, nUM mYN ikhf ik zI[ eI[ E[ sfihb nUM dws ik mYN afieaf hF. Auh aMdr dwsx clf igaf qy myrf idl afAux vfly Kqrnfk sunyhy nUM sunx leI Dwk Dwk kr irhf sI. pqf nhIN myrI bdlI abohr jF mlot qoN prHF iksy ipMz dy skUl ivc ho geI hovygI ik jF Drmkot jF ZuzIk qoN prHF dy iksy skUl ivc jF Aus qoN vI prHF agy. EdoN iProjLpur ijlLf vI qF bhuq vzf sI. kfvF vfly pqn qoN lY ky rfjsQfn dy vfrzr lfgy pMjkosI qy vhfbvfly qk. kuJ imMtF bfad hI zI[ eI[ E[ nfeIt gfAun pfeIN bfhr af gey qy myrI siq sRI akfl df jvfb idMidaF AuhnF afpxI bgl nfl lf ky Guitaf qy afpxy bYWz rUm ivc hI lY gey. zI[ eI[ E[ ijLly df bhuq vzf aPsr huMdf hY aqy AuhnF dI ies qrHF dI ipafr BrI imlxI ny myry qOKly dIaF ihldIaF jVHF nUM kuJ hOslf dy idqf ik gl koeI vDyry Kqrnfk nhIN lgdI. jy gwl Kqrnfk huMdI qF zI[ eI[ E[ sfihb ny mYnUM jPI pf ky nhIN imlxf sI aqy nf hI afpxy bYWz rUm ivc lY ky afAuxf sI. AuhnF nOkr nUM afvfjL dy ky ikhf ik momI jI afey ny, jf vDIaf brykPfst bxf ky ilaf. jF qF aFizaF dy afmlyt nfl brYWz aqy mKn ilaf jF aDrk, ipafjL qy anfrdfxf pf ky 203 prOTy bxf. brykPfst qoN pihlF sfnUM cfh df iek iek kwp ilaf dy. BfvyN AuhnF dI imlxI qoN Kqry vflI koeI gwl nhIN df sMkyq imldf sI pr iPr vI ijMnf icr qk gwl KulHdI nhIN sI, Enf icr idl nUM hOslf nhIN pY irhf sI. cfh pINidaF mYN ikhf ik brykPfst qF mYN Gr jf ky kr lvFgf aqy Gr ikhVf dUr hY,dwso kI hukm hY. koeI nhIN cfh pIE iPr bryPfst kridaF afrfm nfl gwl krdy hF. cfh pI ky kihx lgy qusIN aKbfr pVHo qy mYN nhf ky iqafr ho ky afieaf. Auh bfQ rUm cly gey qy mYN aKbfr dIaF surKIaF vyKF pr mYnUM AuhnF dI smJ nf afvy ik mYN iks BMbl BUsy ivc Pisaf hoieaf hF. eyny ivc AuhnF dI imsjL jo cMzIgVH dy pRisD vkIl hrbMs isMG doafbIaf dI lVkI sI, kmry ivc afeI qy mYN AuhnF nUM bVy adb nfl siq sRI akfl bulfeI ijsdf AuhnF ny bVy ipafr nfl jvfb idqf qy bwicaF qy myrI pqnI df hfl cfl puiCaf. brykPfst kridaF gwl KulHI jd zI[ eI[ E[ sfihb kihx lgy ik momI jI quhfzI bhuq vfkPIaq hY. myrI pqnI ny bI[ ey[ dy pypr idqy hn aqy cMzIgVH XUnIvristI ivc jf ky pqf kro ik prcy ikQy gey hn. ies kMm leI qusIN aj hI cMzIgVH cly jfE. iksLq 64:- aglyrI pVHfeI hux mYN aYm[ ey[ dI aglI pVHfeI krn leI kmrkwsf kr ilaf. pfrt vn dIaF sfrIaF ikqfbF lY aFdIaF. ajmyr isMG iswDU jo Es vyly iProjLpur afeI tI afeI ivc ienstrktr sI, Aus ny myQoN iek sfl pihlF aYm[ ey[ kr leI sI qy Auhdy nMbr vI bhuq cMgy afey sn. Bfv Aus dI aYm[ ey[ ivcoN Pst klfs afeI sI. kuJ ikqfbF qy nots mYnUM Auhdy koloN iml gey. Auh dODr ipMz df sI ijQoN dy igafnI lfl isMG sn jo BfsLf ivBfg pMjfb dy zfierYktr sn qy ipCoN pMjfb pblk srivs kimsLn dy mYNbr jF cyarmYn bx gey sn. iProjLpur asIN jo pMjfbI sfihq sBf bxfeI hoeI sI, ajmyr isMG Ausdf srgrm mYNbr sI qy keI vfr gwl bfq kridaF igafnI lfl isMG vFg gMBIr qrIky nfl bolx dI koisLsL krdf. Auhdf kihxf sI ik igafnI lfl isMG GrF ivcoN Auhdf cfcf lgdf sI aqy AuhdI jLmIn vI ihwsy qy AuhnF kol sI. sfzy sfihqk hlikaF ivc ieh gwl PYl geI sI ik ajmyr isMG CyqI afpxI Pst klfs aYm[ ey[ dy afDfr qy pMjfb pblk srivs kimsLn jF pMjfbI XUnIvristI ivc clf jfvygf. cMd nO ipMz ivc pVHFdf mogy vflf zf: gurdyv isMG vI tIcr qoN qrwkI kr ky pihlF gOrimMt kflj mukqsr qy iPr pMjfbI XUnIvristI ivc lYkcrr lg igaf sI. ajmyr isMG dI GrvflI ny vI myry nfl aYm[ ey[ krn df mn bxf ilaf aqy asIN dovyN ajmyr isMG koloN Auhdy bxfey nots dy afDfr qy pVHdy. gOrimMt hfier sYkMzrI skUl ivc hym rfj bFsl ijs dI Gr vflI tYlIPon aYkscyNj ivc kMm krdI sI, ny vI rIso rIsI sfzy nfl aYm[ ey[ krn dI Dfr leI qy ieMj sfzI CotI jhI klfs jhI bx geI. bhuq sfl pihlF aYm[ ey[ dy Cy prcy huMdy sn qy aYm[ ey[ df iemiqhfn ieko vfr dyxf pYNdf sI. hux aYm[ ey[ dy do pfrts ho gey sn. cfr prcy pihly pfrt ivc aqy cfr prcy dUjy pfrt ivc. iehnF pricaF ivc lyKk, kvI, khfxIkfr qy nfvilst cuxn dI KulH sI. asF sfiraF ny iek idn slfh kr ky ajmyr isMG dI agvfeI ivc ijhVy ijhVy lyKk qy ikqfbF pVHnIaF sn, Auh cux ley. ies cox ivc vK vK ivsLy cxun qy sfzy grwup nUM aOkV af skdI sI. bhuq sfry lyKk jo aYm[ ey[ ivc lgy hoey sn ijvyN nfnk isMG, suirMdr isMG nrUlf, krnl nirMdrpfl isMG ijsdf nfvl KMinEN iqwKI lwgf hoieaf sI, gurbKsL isMG pRIq lVI, nftkkfr blvMq gfrgI, afeI sI nMdf, sujfn isMG, kulvMq isMG ivrk, gurU nfnk, aimRqf pRIqm, pRo: mohn isMG, bfvf blvMq, muhmMd bKsL df mhf-kfiv sYPl mlUk, sLfh muhmMd ijs ny iswKF qy aMgryjLF dI lVfeI df bhu crcq ikwsf iliKaf sI, dmodr, vfrs sLfh, sLfh husYn, bulHy sLfh, zf: mohn isMG dIvfnf, pRIqm isMMG sPIr dI kivqfvF dI ikqfb afid jugfd lwgI hoeI sI. iehnF ilKfrIaF ivcoN ikhVy cuxy jfx qy ikhVy Czy jfx dI cox krnI bVI aOKI sI. Kfs kr pRIqm isMG sPIr nUM koeI nhIN pVHnf chuMdf sI. Auh bhuq aOKf, rhwsvfdI, icMnHvfdI qy aiDafqmkvfdI kivqfvF df rcyqf sI. 1953 ivc jdoN mYN igafnI kIqI sI qF Es vyly vI sPIr dI ikqfb afid jugfd igafnI ijs nUM “afnrjL ien pMjfbI” dI izgrI ikhf jFdf hY, lwgI hoeI sI. aOKf 204 hox dy bfvjUd sPIr mYnUM bhuq psMd sI. ajmyr isMG vI sPIr nUM rwKx dy hwk ivc nhIN sI. mYN dlIl idqI ik sPIr mYnUM bhuq sfrf jLbfnI Xfd hY aqy Auhdy rhwsvfd dI mYnUM kfPI smJ hY. sPIr quhfnUM mYN pVHf idaFgf. myry kfPI jLor pfAux qy Auh mMn gey. sPIr dI kivqf ‘brsfq hY nf’ ‘iek imwtI dI muTI’ aqy ‘hsqnfpur df jLmfnf nhIN hux’ mYN jLbfnI pfxI vFg rtIaF hoeIaF sn. bfkI lwgIaF ikqfbF ivcoN vI bhuq sfrIaF myrIaF pVHIaF hoeIaF sn. iehnF sfrIaF ikqfbF qy aYm[ ey[ dy pricaF ivcoN sB qoN prcf sB nUM aOKf lgdf sI, Auh BfsLf ivigafn df prcf sI ijs ivc arsqU df isDFq, pMjfbI bolI df inkfs qy ivkfs vgYrf sLfml sn, smJ ivc Gwt afAuNdf sI qy ilwpI qy bolI dI AuqpqI qy ivkfs jo hjLfrF sfl purfxI sI, df lyKf joKf lfAuxf guMJldfr kfrj sI. KYr asIN sfiraF ny inwT ky ies pfsy vwl iDfan dyxf sLurU kr idqf qy keI vfr iek QF iekwTy hox dy bfvjUd iekwTy nf ho skdy ikAuNik sB dIaF afpo afpxIaF kbIldfrIaF sn, ijnHF ivc bIvIaF nfl JgVy, bwicaF dI dyK Bfl qy bImfrI dI hflq ivc dvf dfrU, Gr df rfsLn pfxI, skUl dI nOkrI vgYrf keI kuJ sLfml sI. BfvyN prfeIvyt bI[ ey[ jF aYm[ ey[ dy iemiqhfn dyx df irvfj kfPI sI aqy tIcr afpxIaF qrwkIaF leI eyDr ijLafdf srgrm sn pr kfljF jF XUnIvristI ivc jf ky pVHfeI krn df mqlb hor sI. sfzI qF ieh kyvl ikqfbI pVHfeI sI pr XUnIvristI ivc kuVIaF muMizaF dIaF tolIaF ivc bYT ky pRoPYsrjL dy lYkcr suxny, svfl jvfb, tIkf itpxI, pVcol qy hor kfPI afdfn prdfn dI gwl vKrI sI. ies mfhOl ivcoN iek vKrI klcr df aiDan vI huMdf sI. kfljF aqy XUnIvristIjL dIaF sLrfrqF df vI afpxf iek anoKf rMg sI qy jvfn kuVIaF muMizaF dy iesLk musLk df vI. eysy leI keI vfr keI nOkrIaF ivc prfeIvyt pVHn vfilaF nUM qrjIh nhIN idqI jFdI sI. skUl isstm ivc iek bVI vzI KrfbI ieh vI sI ik jykr iek jy[ bI[ tI[ tIcr, klfsIkl lYNgUeyj tIcr, aYs aYNz vI tIcr, afrt aYNa krfPt tIcr, zrfieMg tIcr, pI tI afeI tIcr afid kYtgrI vfly aYm[ ey[ qF kI, pI[ aYWc[ zI[ vI kr lYx, AuhnF dI aglI koeI qrwkI nhIN sI. AuhnF dIaF qnKfhF ivc koeI vfDf nhIN huMdf sI. AuhnF dI AucyrI pVHfeI qy igafn df koeI mwul nhIN sI. mYN keI aijhy tIcrjL nUM jfxdf sF jo aYm[ ey[ kr ky pRfiemrI skUlF ivc eI Dwky Kf rhy sn. isrP Auh tIcr jo bI[ aYz[ hox, AuhnF nUM aYm[ ey[ krn qy do ienkrImYNts aqy lYkcrr promot hox ivc shUlq imldI sI. iswiKaf ivBfg ivc hI AucyrI pVHfeI krn vfilaF nfl ikMnf vzf Dwkf sI. hfeI aqy hfier sYkMzrI skUlF ivc jo pMjfbI aqy ihMdI tIcr ijnHF ny E[ tI[ kIqI hoeI sI, dsvIN igafrvIN nUM pMjfbI jF ihMdI pVHFdy sn, iehnF ivc keI pMjfbI jF ihMdI ivc aYm[ ey[ pfs vI sn pr AuhnF leI ijLafdf qnKfh jF lYkcrr bnx df rfh iblkul bMd sI. ies dy Ault ijhVy bI[ ey[ bI[ aYz[ aiDafpk sn, jo aYm[ ey[ pfs kr jFdy sn, mihkmf AuhnF nUM lYkcrr promot kr idMdf sI. do ienkrImYNts vI idMdf sI jd ik igafnI tIcr aqy ihMdI tIcr AuhnF dy brbr dIaF klfsF nUM hI pVHFdy sn aqy bI[ aYz[ dy mukfbly qy pVHFdy vI awCf sn ikAuNik AuhnF ny afnrjL ien pMjfbI jF afnrjL ien ihMdI kr ky hI E[ tI[ pfs kIqI sI. KYr! hux jd aYm[ ey[ krn df qheIaf kr hI ilaf sI qF pVHnf qF pYxf hI sI. idny bhuq sfry hor kMm kr ky keI vfr idmfg aqy ijsm Qk jFdf sI aqy rfq nUM ajmyr isMG dy Gr kFsLI ngrI jf ky do GMty lfAuxy aOKy lgdy sn. keI vfr ieMj vI huMdf ik sfzy ivcoN iek jxf nf vI aONdf. ies nfl lVI vI tuwtdI sI qy ivGn vI pYNdf sI. mYN hYrfn sF ik ajmyr isMG dI sUJ smJ kfPI ijLafdf sI. vyKx ivc Auh QoVHf KusLk lgdf sI pr AuhdI kfblIaq bhuq zUMGI sI. Auhdy aMdr pVHfx dy kfPI gux sn. Aus ny sfnUM sfiraF nUM iek vfr pihly pfrt dIaF sfrIaF ikqfbF pVH lYx leI jLor idqf. tYkst ivcoN dI lMGxf bhuq jLrUrI sI. mYN BfvyN iehnF ivcoN bhuqIaF ikqfbF pVHIaF hoeIaF sn pr iemiqhfn dy njLrIey qoN pVHnIaF hor gwl sI aqy sLOkIaf pVHnf hor gwl sI. hux dIaF ikqfbF pVHn ivc AuhnF dy Bfv jfxnf bhuq jLrUrI sn aqy AuhnF dI prK pVcol aqy qulnfqimk aiDan krnf vI iemiqhfn pfs krn df iek ihwsf sI. ies leI mYN aqy bfkIaF ny vI ijMnI jldI ho sikaf, pihly pfrt dIaF sfrIaF ikqfbF pVH leIaF. aMqr ieh sI ik jdoN sLOkIaf pVHIaF sn qF AuhnF df svfd mfixaf sI 205 aqy hux Auh aOKIaF lgdIaF sn. qnkId aqy iemiqhfn dy pKoN pVHn df mqlb iblkul vKrf sI. sLfh muhmMd df ikwsf jo mYnUM jLbfnI Xfd sI, Ausdf koeI mqlb nhIN sI, svfl qF Aus ikwsy bfry afey svflF df jvfb dyxf sI. iek idn ajmyr isMG kihx lwgf ik sLfh muhmMd dy ikwsy df qulnfqimk aiDan kr ky afieE. ieh svfl iemiqhfn ivc afvygf vI jLrUr. mYN Gr af ky socdf irhf ik ies ikwsy df qulnfqimk aiDan ikvyN kIqf jfvy. ieh ikwsf vfr sfihq ivc afAuNdf sI. pMjfbI ivc BfeI gurdfs dIaF vfrF sn jo ies Dfrf hyT nhIN afAuNdIaF sn. ciTaF dI vfr vI sI jo iksy hwd qk ies qulnfqimk aiDan ivc pysL kIqI jf skdI sI. kuJ hor vfrF vI sn pr ies qrHF dIaF jMgI ikwisaF vflIaF vfrF nhIN sn. aijhIaF vI nhIN sn ijs ivc do vK vK kOmF ijvyN aMgryjL aqy iswK lVy hox. hF jd muslmfnF ny pMjfb aqy ihMdosqfn Auqy axigxq hmly kIqy sn, AuhnF dy Drm vI vK vK sn pr AuhnF bfry vfrF AuplBd nhIN sn. iesy qrHF ijhVy nfvl lwgy sn, AuhnF nfvlF dy qulnfqimk aiDan ivc jykr iksy pMjfbI nfvl df bdysLI lyKkF ijvyN ilAu tflstfey, mYksm gorkI, cfrls izknjL, Qfms hfrzI, hyimMgjLvy, pusLikn afid dy nfvlF nfl mukfblf kIqf jfvy qF pMjfbI ivc ies qrHF df koeI nfvl nhIN imldf sI jF bhuq Gwt sI. jd ik blvMq gfrgI dy kuJ nftk bdysLI nftkkfrF dy nftkI guxF df kfPI pRBfv pfAuNdy sn aqy pRo: afeI[ sI[ nMdf dy nftkF ivc vI sLykspIar dy kuJ nftkF df pRBfv qulnfqimk aiDan pKoN pYNdf sI. kuJ ies kr ky vI sI ik gfrgI ny lfhOr qoN aYm[ ey[ aMgryjLI kIqI hoeI sI aqy pRo: afeI[ sI[ nMdf ieMglYNz pVH ky afieaf sI aqy pMjfb ivc af ky lfhOr aMgryjLI df pRoPYsr irhf sI. pMjfbI ivc pihlI vfr nftk ilKx dI iprq vI Auhny hI pfeI sI. ies qoN bfad pRo: hrcrn isMG aqy blvMq gfrgI, kpUr isMG Gumn, hrsrn isMG, jsUjf afid ny ies nUM agy qor ilaf sI. hym rfj bFsl iek idn luiDafxy igaf qy cOk GMtf Gr ivc jIvn isMG dI lfhOr buk sLfp qoN ipCly dsF sflF dy aYm[ ey[ pMjfbI dy pRsLn pwqr aqy sfihq smfcfr dy kuJ prcy vI ijnHF ivc aYm[ey[ dIaF ikqfbF bfry pVcol CpI sI, lY afieaf. ieh pRsLn pwqrF aqy sfihq smfcfr dy pricaF ny sfzI bhuq agvfeI kIqI. asIN ieh gwl bVI cMgI qrHF smJ gey ik iemiqhfn ivc pRsLn pwqr iks qrHF dy afAuxy hn aqy AuhnF df kI jvfb dyxf hY. vYsy qF kors dIaF ikqfbF asIN pVH cuky sF pr hux asIN pRsLn pwqrF ivcoN iek dUjy qy svfl krdy qy AuhnF dy jvfb idMdy. mYnUM jvfb dyx vfilaF ivc Auh afgU smJdy ikAuNik mYN iehnF ivcoN bhuqIaF ikqfbF pihlF sLOkIaf pVHIaF hoeIaF sn ijnHF df afKr kuJ nf kuJ prBfv myry idmfg ivc bfkI sI. hux jd pRIiKaf nUM muK rK ky ikqfbF pVHIaF sn qF hflfq qy ivDf qF BfvyN bdl geI sI pr afKr buinafdI qOr qy ikqfb df mYtr qF nhIN bdilaf sI. mYN iehnF svflF ivcoN bhuiqaF dy jvfb bVI PurqI nfl idMdf aqy jLbfnI idMdf. hux mYnUM ieh vI pqf lwg igaf sI ik mYN ijhVIaF khfxIaF afpxy vyg ivc af ky ilKdf sF, AuhnF dI prK qy qulnfqimk aiDan pKoN ikMnI ku sfihqk hYsIaq sI aqy AuhnF df sfihqk mwul ikMnf ku sI. ijnHF khfxIaF qy mYnUM afp ilKIaF hox kfr bVf mfn sI, hux aYvyN kwcIaF ipwlIaF jhIaF lgdIaF. jy aflock myrIaF khfxIaF dI pVcol aqy qulnfqimk aiDan pKoN cIr PfV krn qF AuhnF nUM lIro kr ky rwK skdy sn. mYN PYslf kIqf ik agoN qoN jd mYN khfxI ilKFgf qF iehnF dy mfp dMz df jLrUr iKafl rKFgf. jd mYN ies bfry jgjIq isMG afhUjy nfl msLvrf kIqf qF Auh kihx lwgf ik mYnUM qF ieMj lgdf hY ik aYm[ ey[ krn nfl qyry lyKk mn qy aflocnf svfr ho rhI hY jo qyry mOilk kMm leI Gfqk iswD ho skdI hY. jy koeI lyKk aflocnf nUM sfhmxy rwK ky ilKygf qF Auh AulJ jfvygf. iehI gwl bfad ivc mYnUM pRo: pRym prkfsL isMG ny vI dwsI jo myrIaf khfxIaF df bVf mudeI sI. cMgy nMbrF ivc pfs hoxf iksLq:-65 206 ijLMdgI ivc keI vfr sflF dy sfl bIq jFdy hn pr koeI vI aYsI anoKI Gtnf nhIN vfprdI jo ibafn krn dy kfbl hovy. ieh qF pqf nhIN huMdf ik aYksIzMt hox vFg kdoN aqy ikQy kI kuJ ho jfxf hY aqy kI Bfxf vrq jfxf hY. jIvn df hr pl, hr GVI, hr GMtf, hr idn, hr hPqf, hr mhInf aqy keI vfr hr sfl vI svY-jIvnI ilKx df Bfg nhIN bx skdf. ies leI mhqv pUrn GVIaF, GtnfvF, ijLMdgI ivc afey qrHF qrHF dy lokF nfl vfh pYx df qjrbf vI svY jIvnI df ihwsf bxdf hY. mYN iProjLpur jF iProjLpur ijLly ivc 1951 qoN 1971 qk 20 sfl dy krIb irhf. ies arsy dOrfn keIaF nfl bxI qy keIaF nfl ivgVI. ieh qF ijLMdgI df swc hI hY iksy vyly jo idl dy bhuq nyVy huMdy hn, iksy idn Auh hI idl qoN bhuq dUr cly jFdy hn. ieMj jIvn ivc jykr KVoq af rhI hovy qF Aus KVoq ivc vI iek qbdIlI jFdI hY. jy myry iProjLpur sLihr ivc lMmf smF ivcrn bfry gOr kIqf jfvy qF ies sLihr df myry jIvn nfl aYnf ijLafdf gUVHf sbMD sI ik jy mYN hor ivsQfr nfl ies bfry ilKxf sLurU kr idaF qF ieh hjLfrF siPaF ivc vI Kqm nhIN ho skdf. ies df vzf kfrn myry eyQy jvfn hoxf, eyQy kflj ivc pVHnf, eyQy jvfnI ivc iesLk krny, eyQy khfxIaF ilKxf, ivafh krvf ky bwcy pYdf krny, nOkrI krnI aqy lokF dy idlF ivc afpxI QF bnfAuxI afid bhuq kuJ sLfml hY. cMgy mMdy dI prK krnf iswKx dI koisLsL vI kIqI pr mMdy dI prK krnI iPr vI nf afeI. dunIafdfrI dy dfa pyc iswKx dI Aumr qF eyQy iProjLpur ivc hI sI pr eys pfsy mn kMm hI nhIN krdf sI. jo hws ky imldf, Esy df ho jfx leI idl krn lgdf pr mYN nftkI dunIaF dy aMdfjL smJx ivc bhuq asmrQ irhf. ijvyN mYN Aupr dwisaf hY ik eys sLihr ivc bqfeI ijLMdgI dy hr pl, hr GVI, hr idn, hr hPqy, hr mhIny, ieQoN qk ik hr sfl df ijLkr krnf vI musLkl hY pr jo bhuqmhqv pUrn gwlF qy GtnfvF hn, Auh mYN sFJIaF krdf af irhF hF aqy kuJ hor vI krFgf. hfly myry kol agy dwsx aqy ilKx leI bhuq kuJ ipaf hY. sMjm aqy sMkoc qoN kMm lYNidaf mYN ies nUM sMKyp krnf vI cfhF qF myry agy keI iksm dI musLkl pysL afAuNdI hY. mYN aYm[ ey[ pMjfbI df pihlf pfrt bVy cMgy nMbr lY ky pfs kr ilaf sI. ajmyr isMG dI GrvflI dy nMbr vI cMgy afey sn pr hym rfj pfs ho igaf sI aqy Auhdf nsLfnf isrP pfs hox qk hI sI. skUl ivc bhuqy tIcr jo lg Bg Qrz zvIjLn ivc aYm[ ey[ pfs sn, gwlF krn lg pey sn ik mYN afpxI lyKk hox dI vfkPIaq dI vrqoN kIqI sI ijs kfrn myry nMbr ijLafdf afey sn. ieh gwl BfvyN TIk nhIN sI aqy myrI BfsLf aqy sfihq pRqI sUJ smJ hI aYnI ijLafdf sI ik myry nMbr cMgy afAuxy hI sn. mYN AuhnF dI koeI prvfh nf kIqI sgoN ieh socx lwgf ik myry nMbr myrI ilafkq anusfr Gwt afey sn aqy hor ijLafdf afAuxy cfhIdy sn. pfrt tU ivcoN hor cMgy nMbr lYx leI mYN hor inwT ky pVHn lwgf. mYN iek idn bVI gMBIrqf nfl soicaf ik myry hor ijLafdf nMbr lYx aqy pVHfeI krn ivc kI kI rukfvtF hn. mYN korf kfgjL lY ky AuhnF bfry ilKx lg ipaf. pihly nMbr qy mYN afpxy afp nUM bhuq ijLafdf sLrfb pIx leI dosLI Tihrfieaf. BfvyN mYN smJdf sF ik myry ijLafdf dfrU pIx ipCy bhuq sfry jjLbfqI kfrn hn jo mYnUM myry idmfg df qvfjLn brkrfr rKx ivc shfieqf krdy hn. myrf idmfg bhuq CyqI Qk jFdf sI aqy mn ak jFdf sI. pIxI ies ivc shfeI huMdI sI. prMqU afpxy afp nUM bKsLx leI ieh koeI sfrQk jvfb nhIN sI. ieh qF cor morI ivcoN inklx df iek KUbsUrq bhfnf sI. mYnUM aYm[ ey[ ivcoN bhuq cMgy nMbr lYx leI sLrfb Cz dyxI cfhIdI hY. mYN ieh PYslf kr ilaf. ieh gwl 20 nvMbr, 1969 dI hY jd sulqfnpur loDI ivKy sRI gurU nfnk dyv jI df pMj sO sflf idvs mnfieaf jf irhf sI. kfgjLI rIkfrz anusfr myrf jnm idn vI eysy qfrIK df hY. mYN mn nUM ikhf ik ies mOky qy sulqfnpur loDI jf ky sLrfb Czx df pRx kr lYxf cfhIdf hY. mogy vflf dlIp isMG Bupfl jo hux ies sMsfr ivc nhIN irhf, myry nfl skUl ivc sfieMs tIcr sI, Auh vI myry nfl jfx leI iqafr ho ipaf. iksy nf iksy GrylU jF jjLbfqI kfrnF kr ky asIN dovyN tIcr sLrfb pIx leI bVy bdnfm sF. sLrfb qF hor vI bhuq sfry tIcr pINdy sn aqy zI[ eI[ E[ afPs dy bhuqy klrk vI pINdy sn aqy hor vI hjLfrF lok pINdy sn pr “qyrI hr misaf bdnfmI moqIaF dy lONg vflIey” vFg sfzf nF kuJ ijLafdf hI ilaf jFdf sI. Bupfl jo AuhnF idnF ivc mYnUM afpxf sfihqk gurU mMndf sI, nUM mYN 207 ikhf ik afpF sulqfnpur loDI jf ky ieh bdnfmI df itwkf bfby dy pMj sO sflf jnm idvs qy mQf tyk aqy sLrfb Czx dI shuM cuwk ky afpxy mQy qoN sdf leI lfh deIey. Auh vI myry nfl sihmq ho igaf. jlMDr nUM jfx vflI gwzI PV ky asIN sulqfnpur loDI jf Auqry. EQy rOxkF aqy BIV df koeI aMq nhIN sI. pMjfb dI sfrI srkfr EQy afeI hoeI sI. pMjfbI XUnIvristI pitafly vflf pRoPYsr zf: gurcrn isMG jo pihlF mihMdrf kflj pitafly ivc pMjfbI df lYkcrr sI aqy hux pMjfbI XUnIvristI pitaflf ivc rIzr sI, vI iml igaf. kMboj brfdrI df hox kr ky myry nfl bVf sUq sI aqy myrIaF khfxIaF vI bVf prsMsk sI. Aus dy nfl hI pRo: zf: gurdyv isMG iswDU vI iml igaf, Auh vI hux zf: gurcrn isMG vFg pMjfbI XUnIvristI pitaflf ivc lYkcrr sI. ieQy asF dlfeI lfmf dy drsLn vI kIqy. jd qflfb ivc asLnfn krn lgy qF mYN gurdyv isMG nUM ikhf ik mYN qF eyQy sLrfb Czx dI shuM pfAux aqy aYm[ ey[ ivcoN Pst klfs lYx leI swuKxf swuKx afieaf hF. gurdyv isMG myrf bVf purfxf afVI sI qy myrIaF ilKqF df sLYdfeI. myrf hQ afpxI CfqI qy rwK ky kihx lwgf ik cwuk myrI shuM ik mYN sLrfb nhIN pIvFgf aqy aYm[ ey[ ivcoN qyrI Pst klfs KrI hY. XUnIvristI dI nOkrI qYnUM AuzIk rhI hY ikAuNik qUM pMjfbI sfihq ivc bhuq mOilk aqy dUsiraF qoN ht ky kMm kIqf hY jo bhuq sfry hor lyKkF ny nhIN kIqf. mYN zf: gurdyv isMG dI CfqI qy hQ rwK idqf. koeI smF sI jd asIN dovyN aqy prkfsL isMJ jMmU mfrc qoN meI 1959 ivc styt kflj afP aYjUkysLn pitaflf ivKy pROV isLksLf qy bflgF leI ikqfbF ilKx gey sF. bhfdr gVHoN ikly lfigEN dysI df pAUaf mMgvf ky kflj dI Cwq Auqy bYT ky pINdy huMdy sF. gurdyv isMG EdoN mogy lfgy cMd nON ipMz ivc tIcr huMdf sI aqy gurU gRMQ sfihb ivc pRikrqIvfd qy pI[ aYc[ zI[ hox dy bfvjUd ajy qk iksy kflj ivc pRoPYsr nhIN lwgf sI. afpxf iesLt pUj ky asIN sLfm qk vfps iProjLpur af gey. sLfmF nUM dfrU pIx vyly imady ivc kuJ kuJ huMdf pr jldI rotI Kfx jF koeI ikqfb PV ky pVHn bYT jfx nfl vylf tl jFdf. BfvyN asIN rojL nhIN pINdy sF aqy nf hI nsLy dI koeI afdI jF amlI sF pr iek afdq bxI hoeI sI. pihly kuJ idn bVy aOKy lMGy. rfq nUM nINd nf afAux dI smisaf vI afeI pr ijvyN kihMdy hn ik nINd qF sUlI qy vI af jFdI hY. hOlI hOlI ibn pIiqaF nINd afAux lg peI. iek idn mYN dsvIN jF igafrvIN jmfq nUM pVHf irhf sF ik iek Qfxydfr ijs vrdI aqy ipsqOl vI pfeI hoeI sI, afpxy muMzy nUM dfKl krvfAux leI myrI klfs ivc af igaf. lVky nUM dfKl krn leI ipMsIpl sfihb ny arjLI dy Auprly kony qy hrI isafhI nfl muMzy nUM myry sYksLn ivc dfKl krn dy hukm jfrI kIqy hoey sn. mYN bxdI PIs lY ky muMzy nUM afpxI klfs ivc dfKl kr ilaf. ieh Qfxydfr mlot vwloN bdl ky eyQy Qfxf sdr iProjLpur ivc afx lwgf sI. iekihry bdn df bVf Aucf lMmf jvfn aqy KUbsUrq Qfxydfrdf bhuqy QfxydfrF vFg iZz vI bhuqf viDaf hoieaf nhIN sI. jd muMzf dfKl ho ky klfs ivc bYT igaf qF Aus Qfxydfr ny ijs df nF mGr isMG sI, ny bVy ipafr nfl mYnUM iek gwl suxn leI klfs qoN bfhr brFzy ivcly bUhy ivc afAux leI ikhf. bVy inwG nfl myrf hQ Guwt ky kihx lwgf ik mYN vI momI hF. mYN ikhf qUM kMboj hYN qF Aus jvfb idqf ik nhIN mYN cimafr hF. myrf ipMz luiDafxy ijLly ivc hY qy EQy cimafrF ivc momIaF dy keI Gr hn. mYN ikhf myry leI qF ieh nvIN jfxkfrI hY. vYsy qF jwtF aqy hrIjnF ivc bhuq sfry goq sFJy hn pr momI quhfzI brfdrI ivc vI hn, myry leI hfl dI GVI acMBy vflI gwl hY. KYr AusdI apxq ivc jo ipafr df rMg sI, Es anusfr ieh koeI aYzI bKyVy vflI gwl nhIN sI. pr Qfxydfr mGr isMG ny iesrfr kIqf ik Auh mYnUM afpxy kvftr ivc jo Qfxy dy nfl hI pYNdf sI, iek idn Kfxy leI bulfvygf aqy mYN nFh nf krF. sdr Qfxf skUl dy nyVy hI sI, bws rfh ivc rYWz krfs df dPqr aqy nihrU pfrk dI grfAUNz hI sI. ijs apxwq nfl Es ikhf sI, mYN iksy idn afAux dI hF kr idqI. kuJ idnF bfad Auhdy muMzy ny sunyhf idqf ik Bfpf jI kihMdy sn ik awj sLfmIN sfzy Gr jLrUr afieE. jd mYN igaf qF Es ny afpxI Gr vflI aqy hor prvfr nfl imlfieaf. Gr dI kZI vDIaf sLrfb qoN ielfvf aMgryjLI ivskI dI boql aqy QrI aYks rm dI boql vI peI sI. Aubly hoey aFizaF dy nfl kwitaf hoieaf slfd, swukf Bwujf murgf aqy hor vI keI kuJ myjL qy lgfieaf hoieaf sI. 208 eyny nUM kuJ hor Qfxydfr vI EQy af gey. myrI AuhnF nfl jfx pCfx krfeI aqy sfry pIx iplfx aqy afpxIaf gwlF krn lg pey. mYN pIxo nFh kr idqI. mYN ikhf ik mYN bfby nfnk dy jnm idn qy sulqfnpur loDI jf ky sLrfb Cz idqI hY. qusIN afpxO afpxI pIE qy anMd mfxo. AuhnF bVf jLor lfieaf pr mYN aV igaf. myrf suBfa iblkul aVIal nhIN hY aqy bVI CyqI ZYlf pY jfx vflf hY. pr mYN afpxy aMdr sLkqI pYdf kIqI aqy sLrfb iblkul nf pIqI. jd Auh sLrfbI ho gey qy mYN AuhnF ivc soPI bYTf sF qF Auh bVIaF ivMgIaF qiVMgIaF, puTIaF iswDIaF aqy AuKVIaF gwlF krn lgy qF mYnUM jfipaf ik jdoN mYN sLrfb pINdf huMdf sF qF jLrUr ieho jhIaF PjLUl gwlF krdf hovFgf jo inscy hI sLrfb nf pIx vfilaF nUM nfgvfr lgdIaF hoxgIaF. rotI Kf ky mYN bfhr af igaf aqy mGr isMG qy bfkI Qfxydfr mYnUM bVy afdr nfl bfhr qk Czx afey. mGr isMG ny mYnUM iek QYlf PVf idqf ijs ivc mYN Gr af ky vyiKaf lONgF df iek ilPfPf Biraf hoieaf sI. kihx lwgf bfrzr qy ryz kIqf sI qy pfiksqfnoN afAuNdy smglrF qoN ieh lONg brfmd hoey sn. eysy qrHF iek idn Es ny jMglI sUr dy mIt df bVf svfdI afcfr Byj idqf. pfksqfn dI hwd qoN Bjfey ieh sUr Bfrq aMdr dfKl ho gey qy bfrzr qy sUrF dI zfr ivcoN rfey iswKF ny iek sUr briCaF nfl ivMnH ky mfr ilaf sI. mYnUM pqf sI ik rfey iswK briCaF nfl sUr df isLkfr krn ivc bVy mfhr sn. jdoN asIN byrIaF vfly KUh qy irhf krdy sF qF sfzy rfey iswK mujLfry sUr, btyry, seIaV, mCI aqy iqwqr dy isLkfr krn ivc bVy mfhr sn. AuhnF dy Coty Coty muMzy vI zMgr cfrn gey GoVy dy vflF dIaF PfhIaF bxf ky iqwqrF dy lFiGaF ivc rwK idMdy sn aqy kfly qy BUry iqwqrF dy phuMcy jdoN iehnF PfhIaF ivc Ps jFdy qF iPr Auh AuzfrI nhIN mfr skdy sn. rfey iswKF dy inkI Aumry hI isLkfrI bxy muMzy iehnF nUM ijLMdf hI PV lYNdy, kuJ Gr qrkfrI bnfAux dy kMm afAuNdy aqy bfkI dy keI vfr vyc vI idqy jFdy. EdoN kfly iqwqr iek rupY dy do, BUry iqwqr iek rupY dy iqMn aqy btyry jo kxkF vyly jfl lf ky PVy jFdy sn, iek rupY dy pMj ivk jFdy sn. keI vfr ieh muMzy jfl lf ky iqlIar vI PVdy jo zfrF bx ky CoilaF dy vZ ivc izgIaF tftF cugx afAuNdy sn. jdoN iehnF dy vzyry BwTI lf ky dysI dfrU kZdy qF rfey iswKF dy ieh inky inky muMzy bldI BwTI ivc sukIaF pCIaF srkVy dy bflx df Jokf vI lfAuNdy aqy puls df Cfpf pYx qy zbF ivc boqlF lukf ky Cwpx CAUaf vI ho jFdy. iksLq:-66- skUl ivc sfieMs dy pRYktIkleysy gOrimMt hfier sYkMzrI skUl ivc 1963-71 dOrfn pVHFidaF hoieaf iek bVI idlcsp Gtnf hor vfprI. sflfnf iemiqhfnF ipCoN dsvIN igafrvIN dy jmfqF dIaF pRIiKafvF hox ipCoN sfieMs dy ivisLaF ivc iPjLks aqy kYimstrI afid dy pRYktIkl cwl rhy sn. pRYktIkl lYx leI mogy vwl df iek sfieMs tIcr af igaf ijs df nF sLfm lfl sI. pwky nhIN sgoN QoVHy kfly rMg df pRYktIkl lYx afieaf ieh tIcr df ijs df nF BfvyN sLfm lfl sI pr idK ivc Auh pUrf srdfr sI. isr qy pgVI bMnHI hoeI sI. Aus ny skUl dy sfieMs mfstr dlIp isMG Bupfl nUM AuhdI lYb ivcoN bfhr Byj idqf qy ividafrQIaF dIaF CotIaF CotIaF tolIaF bxf k AuhnF nUM aMdr bulf ky kuJ sKqI nfl pRYktIkl tYst lY ky nMbr lfAux lwgf. pRYktIkl pRIiKaf BfvyN sfieMs dI hovy, imAUjLk dI hovy, iPjLIkl aYjUkysLn dI hovy, zrfieMg, pyNitMg afid dI hovy, ies ivc bVf Auhlf huMdf hY. tIcr dI jLmIr aqy mrjLI huMdI hY ik ijMny mrjLI Gwt jF vD nMbr lf dyvy. aksr sbMDq ivsLf pVHfn vfly tIcr afpxy ividafrQIaF dy cMgy nqIjy ivKfAux leI afpxy rsUK nfl pRYktIkl lYx afey tIcr qoN ijLafdf nMbr lvf lYNdy hn. pr ies mfatr sLfm lfl nU jo vI jf ky ikhMdf sI ik myry ividafrQI df iKafl riKE qF Auh agoN AuhnF nUM kwud kuwd pYNdf sI. jo vI Auhdy kol vwD nMbr lfAux dI isPfrsL krn jFdf sI, Aus koloN byiewjLqI krvf ky afAuNdf sI. ipRMsIpl df muMzf vI iehnF ivc sLfml sI. Aus ny ipRMsIpl dy muMzy dy vI ijLafdf nMbr lfAuxoN ienkfr kr idqf. AuhdI sKqI df skUl ivc hI nhI, sfry sLihr ivc rOlf pY igaf. ipRMsIpl ny mYnUM bulf ky ikhf ik momI sfihb qusIN bVy bfrsUK afdmI ho, ies tIcr qoN 209 nMbr lvfAux df koeI qrIkf lBo. Auh qF iksy dI mMndf hI nhIN hY. mYN bqOr ipRMsIpl kihMdf cMgf nhIN lgdf. mYN ikhf mYN koisLsL krdf hF. mYN do iqMn vfr lYb dy drvfjLy qk igaf jo Aus ny aMdroN bMd kIqf hoieaf sI. sLIsLy QfxIN bfhr KVHf bMdf idsdf sI. myrf hOslf nf pvy ik mYN lYb aMdr jf ky Auhdy nfl gwl krF. ijvyN Auh dUijaF dy gl pY irhf sI, myrI vI byiejLqI kr skdf sI. mYnUM drvfjLy agy bfr bfr afAuNdy Es vyK ilaf sI. afKr Aus ny bUhf KolH idqf qy mYnUM kihx lwgf, lgdf qusIN myry nfl koeI gwl krnf chuMdy ho. mYN zridaF zridaF ikhf qusIN TIk ikhf hY. Es mYnUM aMdr afAux idqf aqy drvfjLf iPr bMd kr idqf. mYN ikhf mYN ies skUl ivc pMjfbI tIcr hF aqy myrf nF blbIr isMG momI hY. Auh kihx lwgf mYN quhfnUM bhuq cMgI qrHF jfxdf hF. quhfzIaF ilKIaF khfxIaF rsfilaF ivc pVHdf rihMdf hF aqy quhfzIaF sfrIaF ikqfbF vI pVHIaF hoeIaF hn. isrP afpF kdy imly hI nhIN hF. dwso iks dy nMbr vDfAuxy hn. mYN bhuq zridaf zridaF ik ikqy gwl puTI nf pY jfvy, gwl vl ky ikhf ik qusIN Tihry ikQy ho. Auh kihx lwgf ajy qk myrf Tihrx df koeI progrfm nhIN bixaf qy kho qF mYN quhfzy kol Tihr jfvFgf. “myry leI ies qoN vD KusLI dI gwl hor kI ho skdI hY, TIk hY qusIN myry pfs Tihro”. mYN qurq jvfb idqf. “mYnUM eyQy pRYktIkl lYNidaF dyr ho jfxI hY, qusIN mYnUM sLfm nUM lYx leI lyt af jfxf. mYN Kfxf vI quhfzy kol KfvFgf. bfkI mYN rfqIN ilst quhfzy agy rwK idaFgf, jIhdy ijMny mrjLI nMbr lvfxy hn, lvf lYxy. bysLk afpxy hQ nfl afp lf lYxy. BfvyN qIhF ivcoN qIh lf lYxy. aFnsr sLIt quhfzy agy hovygI. jy huxy lfAuxy hn qF hux lf lvo. jo kuJ sLfm lfl ny ikhf sI, myry kMn Aus nUM sux ky ckfcONd ho gey. bfhr ies tIcr dI sKqI bfry kI kuJ suxn leI iml irhf sI qy ieh kI kih irhf sI. ieh qF sfrI khfxI hI bVy ajIb qrIky nfl Ault geI sI. mYnUM Ausdy plty suBaf Auqy bVI hYrfnI ho rhI sI. ikQy Auh skUl dy bVy isnIar tIcrjL aqy ipRMsIpl dy afKy vI nhIN lwg irhf sI qy ikQy aYnf idafl ho igaf sI ik mYnUM afpxI mrjLI nfl aFsr sLIts qy nMbr lfAux dI Es KulH dy idqI sI. mYN qy dlIp isMG Bupfl ny sLfm lfl dI syvf vfsqy rfq dI dfrU pfxI qy murgy df Tok ky ieMqjLfm kr idqf. pqf nhIN lokF nUM ies gwl df ikvyN pqf lwg igaf ik Auh myry kol Tihrygf qF pRYktIkl dy vD nMbr lvfAux vfilaF dIaF BIVF myry Gr agy iekTIaF ho geIaF. jd sLfmIN lyt mYN qy Bupfl AuhnUM lY ky afpxy Gr afey qF Auh kihx lwgf ik mYN pihlF do iqMn qkVy pYg pIAUNgf qy iPr do GMty pfT krUMgf. Aus qoN bfad rotI KFAUNgf. jy myrf pfT lMmf ho igaf qF rfq dy bfrF hI vwj skdy. pfT dy aKIr qy jy iksy ny myry koloN afpxy BivsL bfry koeI svfl puCxf hovy qF mYN Auh vI dwsFgf. mYnUM joiqsL vI afAuNdf hY. mYN ikhf sLfm lfl jI gwl ieh hY ik ijvyN quhfzf jI krdf hY kro, mYN qy Bupfl ny qF sulqfnpur loDI jf ky sLrfb CzI hoeI hY aqy quhfzI kMpnI leI sfzy kol bMdf hY. qusIN afpxI mrjLI nfl pfE, pIE aqy afpxf pfT kro. sLfm lfl ny do iqMn qkVy pYg pfey aqy jd AusdIaF aKF df rMg kuC bdlx lwgf qF Es ny aKF bMd kr leIaF qy pfT krnf sLrU kr idqf. keI bfxIaF df jLbfnI pfT kridaF rfq dy igafrF vj gey. jd Auhny ibrqI KolHI qF Auhdy ichry qy bVI ajIb jhI cmk sI. puwCF lYx vfly dyr dy qVy bYTy sn. Auhny keIaF dy mnF ivc afeIaF puwCF df bVf TIk Auqr idqf qy bfkI agly idn qy Cz idqf. Auh do rfqF sfzy kol irhf aqy iek pfsy nMbr lvfx vfly qy dUjy pfsy puwCF vfly Auhdy dvfly Gyrf pfeIN rKdy. nMbr vDfAux vfilaF nUM kihMdf ik afpxy nF momI sfihb jF Bupfl sfihb nUM ilKf idE aqy puwCF vfly iek iek kr ky puwCI clo. mYN hYrfn sF ik pI ky smfDI lf ky ibrqI itkfx ivc Aus nUM kmfl hfsl sI. ijs idn Auhny jfxf sI, myry agy aFsr sLIt rwK idqI qy kihx lgf ijs dy ijMny jI krdf hY, nMbr lf idE. qusIN mYnUM nhIN jfxdy pr mYN bVI dyr df quhfzf nF suixaf hoieaf hY. imly afpF pihlI vfr hF. qusIN vI momI ho aqy mYN vI momI hF. mYN puiCaf qusIN kMboj ho qF kihx lwgf nhIN 210 mYN cimafr hF. sfzy ivc vI momI hn. mYnUM myrI joiqsL ividaf anusfr pihlF hI pqf sI ik jd mYN iProjLpur skUl ivc afvFgf qF qusIN mYnUM EQy imlogy aqy mYN quhfzy kol TihrFgf. ieh pRYktIkl nMbr lfAux dI sLkqI sflfnf jF splImYNtrI iemiqhfnF ivc kdI kdI hI afAuNdI hY. iehdy qy mfx nhIN krnf cfhIdf. aslI qF gurF dI BgqI qy qp hY jo mn iekfgr kr ky krnf cfhIdf hY. mYN hux jdoN vI iProjLpur afieaf qF quhfzy pfs Tihiraf krFgf. ijLlf hYz kvfrtr hox kr ky eyQy zI[ eI[ E[ dPqr aqy hor keI dPqrF ivc kMm pYNdy hI rihMdy hn. mogy lfgy buwtr ipMz dy sLfm rMg dy sLfm lfl nUM Auhdy jfx bfad mYN keI idn Xfd krdf irhf. koeI idn aYsf nf jFdf ijs idn mYN qy Bupfl AuhdIaF gwlF nf krdy. sLrfb Czx aqy sKq pVHfeI nfl myrf isr Qk jFdf. rfq nUM nINd nf afAuNdI aqy jy afAuNdI qF idny pVHy lyKkF bfry svfl jvfb bVy puTy iswDy ho ky myry supinaF ivc afAuNdy ijvyN blvMq gfrgI qy blrfj sfhnI husYnI vflf bfrzr qy sLhId Bgq isMG dI smfD lfgy sLrfb dI BwTI lf ky dysI sLrfb kZdy PVy gey. nfnk isMG qy gurbKsL isMG pRIq ngr ivc koTIaF dy kbjLy nUM lY ky lV pey. krnl nirMdrpfl isMG nUM bfbf bMdf bhfdr ny afpxI KflseI POj ivc BrqI kr ilaf. srihMd vflf nvfb aPIm Kf ky mr igaf. pRo: afeI[ sI[ nMdf nUM zrfimaF dy plft corI krn dy dosL ivc sLykspIar ny kort ivc iKc ilaf. jhFgIr bfdsLfh ny gurU arjn dyv nUM koh koh ky mfrn leI mhfrfjf rxjIq isMG qoN muafPI mMgI. sLfh husYn qy mfDo lfl husYn dI ivgV geI. vfrs sLfh qy bulHy sLfh afpxy gurU mKdUm ksUrI dI gwdI dI mflkI ipCy kfjLI kol phuMcy. aimRqf pRIqm ny bMbeI jf ky iPlmF ivc kMm krnf sLrU krn leI aclf scdyv nUM kih ky sfihr luiDafxvI nfl gwl bnfAux dI mdd mMgI. sfihr luiDafxvI bMbeI ivcoN rUposL ho igaf. jgqfr ppIhf qy hsrq GsuMn mwukI. BfeI vIr isMG qy pRo: pUrn isMG nYkslfeIt sLfierF dIaF jLmfnqF dyx leI iqafr. supny qF sLrfb dy nsLy ivc suiqaF vI afAuNdy sn pr srIr GUk suqf ipaf huMdf sI. mGr isMG aqy sLfm lfl vflIaF mulfkfqF qoN bfad vI keI vfr sLrfb pIx dy bhuq mOky agy afey aqy mYN aOKf vI bhuq hoieaf pr mYN Enf icr qk sLrfb nf pIqI ijMnf icr qk mYN aYm[ ey[ pfrt tU df iemiqhfn nf dy idqf. sLfied eysy leI aYm[ ey[ pfrt tU ivcoN Pst klfs dI hwd qoN vI myry solF nMbr ijLafdf sn jo AuhnF idnF ivc kfPI anoKI gwl sI. ivcoN myry nMbr bhuq aCy afey sn. skUl dy sfry mfstr jo aYm[ ey[ pfs sn, AuhnF nfloN myry aYm[ ey[ nMbr ikqy ijLafdf sn. skUl stfP ny cMgy nMbrF qy pfs hox qy mYnUM pfrtI idqI ijsdI agvfeI ihstrI dI lYkcrr gulsLrfj kOr ny kIqI. gulsLn jo Es vyly afpxy afp nUM nUqn qy mDUbflf nfloN Gwt nhIN sI smJdI, sfry skUl ivc tIcrF aqy ividafrQIaF dy sfhmxy myrI bFh PV ky kihx lwgI ik blbIr hux ies skUl ivc nhIN rhygf, bhuq agy inkl jfvygf. AuhdI afpxI aYm[ ey[ ivcoN Qrz klfs sI. mYnUM kihMdI mYnUM vI pMjfbI dI aYm[ ey[ krvf dy pr Gto Gwt myrI sYkMz klfs qF afAuxI cfhIdI hY. iPr vyK mYN iswDI pI[ eI[ aYs[ ivc ikvyN afAuNdI hF. mYN ikhf krvf idaFgf qy asIN bVy inGy dosq bx gey. Auh mrdF nfloN ijLafdf dlyr aOrq sI qy Aus nUM afpxy husn aqy pRiqBf Auqy gumfn vI sI. Aus nUM myrI khfxIaF dI ikqfb “jy mYN mr jfvF” dIaF keI khfxIaF jLbfnI Xfd sn jo ikqfb mYN Aus dy Gr vfly avqfr isMG nUM Es vyly dy ky afieaF sF jd Auh qlvMzI BfeI ivc hfier sYkMzrI skUl df ipRMsIpl huMdf sI. gulsLn dsdI ik AusdI iek tIcr shylI jo afpxy GrylU hflfqF qoN qMg af ky KudksLI krn lwgI sI, ny myrI ikqfb pVH ky KudksLI df ierfdf bdl idqf sI qy ieh vI ikhf ik iek idn Auh mYnUM Es tIcr nUM vI imlfeygI. ibMdU ny vI myry aYm[ ey[ ivcoN bhuq aCy nMbrF ivc pfs hox qy aijhI XfdgfrI vDfeI idqI jo isrP mYN qy Auh hI smJ skdy sF. Es mYnUM aDuink nfrI, sMklp aqy asiqqvfd dy ivsLy qy agy pI[ aYc[ zI[ krn leI hlf sLyrI idqI. mYN ikhf ik pI[ aYc[ zI[ krn qoN pihlF mYnUM aYm[ ilt[ jF aYm[ iPl[ krnI pvygI jo pMjfbI XUnIvristI pitaflf ivc ho skygI. ies bfry mYnUM XUnIvristI jf ky iksy gfeIz nfl ivcfr krnI hovygI. dfKly dIaF PIsF qoN ielfvf pMjfb XUnIvristI ivcoN mfeIgrysLn vI 211 krvfxI hovygI. mYnUM pqf sI ik prkfsL isMG jmMU pI[ aYc[ zI[ kr ky pMjfbI XUnIvristI dy soisLaflojI ivBfg ivc lYkcrr lg igaf sI. Auh vI myry vFg pihlF skUl tIcr huMdf sI qy soisLaflojI ivc aYm[ ey[ kr ky pihlF aYNplfeymYNt aYkscyNj dPqr ivc nOkrI lBx aqy iPr XUnIvristI ivc aYNtr hox ivc sPl ho igaf sI. Aus nUM XUnIvristI ivc kvftr vI iml igaf sI qy Auhny pitafly lwgI iek aYm[ ey[, bI[ tI[ lyzI tIcr nfl ivafh vI krvf ilaf sI. do qnKfhF nfl sLihr ivc rihx df svfd hI vKrf sI. iksLq:-67-Koj aqy mulaMkx aPsr cMzIgVH leI arjLI cMgy nMbrF ivc aYm[ ey[ krn aqy pMjfbI BfsLf ivc sfihq dIaF keI mOilk ikqfbF dy lyKk hox dy bfvjUd mYnUM iksy srkfrI jF gYr srkfrI kflj ivc lYkcrr dI nOkrI nf imlI. mYN sfl Br bhuq koisLsL kIqI aqy mdd krn vfly afpxy sfry vsIly vI vrqy ijvyN blvMq isMG KjLfnf mMqrI, gurmIq isMG Krufk aqy splfeI mMqrI, gurdyv isMG bfdl aYm[ aYl[ ey[, DMnf isMG gulsLn mYNbr pfrlImYNt, kulvMq isMG ivrk, jsits mihMdr isMG josLI, gurdyv isMG igwl afeI[ ey[ aYs[, avqfr isMG igwl azIsLnl sYsLn jwj, ipRMsIpl ieMdrjIq kOr sMDU jo bfad ivc pMjfbI XUnIvristI dI vfeIs cFslr bxI aqy hor vI bhuq sfry ijnHF df hux cyqf vI nhIN af irhf, pr myc dI jOb lBx ivc mYnUM koeI sPlqf nf imlI. nvIN idwlI ivc nYsLnl bwuk trst ivc aYzItr pMjfbI buks dI cMgy gryz dI nOkrI df iesLiqhfr inkilaf qF mYN Aus leI vI aplfeI kr idqf. krqfr isMG dwugl Aus vyly ies adfry dy sYkrtrI sn. ieh adfry df kMm Bfrq dIaF vK vK BfsLfvF ivc rcy imafrI sfihq dIaF ikqfbF nUM pMjfbI ivc anuvfd krvf ky AuhnF ikqfbF nUM Cfpxf qy agy vycxf sI. ieh post myry lyKk hox dy kMm nfl kfPI sbMDq aqy myl KFdI sI. ies iek post qy cuxy jfx leI bVI vzI isPfrsL dI loV sI. idwlI ivc pRo: zf: hrBjn isMG jo idwlI XUnIvristI ivc pMjfbI dy pRoPYsr aqy BfsLfvF dy zIn sn, mYnUM jfxdy sn. AuhnF qoN ielfvf aimRqf pRIqm nfl vI myrI vfkPIaq sI ikAuNik Auhdy prcy nfgmxI leI mYN iProjLpur ivcoN sO qoN vD cMdy iekTy kr ky prcy dy gfhk bxfey sn. ieMtrivAU qoN pihlF mYN zf: hrBjn isMG nUM imlx dI bVI koisLsL kIqI pr Aus nfl myl nf ho sikaf. iPr mYN aimRqf pRIqm nUM Auhdy 25 hOjL Kfs vfly Gr ivc jf ky imilaf qF Auh kihx lwgI ik mYN dwugl sfihb nUM Pon qF kr idMdI hF qy jy Aus ny qYnUM rKxf vI hoieaf qF myry Pon krn qoN bfad iblkul hI nhIN rKygf. aj kwl sfzI afps ivc ivgVI hoeI hY. idwlI ivc mYN hfeI kort dy jwj jsits mihMdr isMG josLI kol Tihiraf hoieaf sF. Auh ieh qF chuMdy sn ik mYN ies mhqv pUrn afsfmI leI cuixaF jfvF pr iksy nUM kihx leI iqafr nhIN sn. AuhnF hOsly nfl ieMtrivAU qy jfx leI ikhf. myrI ieMtrivAU qF bhuq aCI hoeI aqy dwugl sfihb nUM mYN afpxI Auh ikqfb vI ivKfeI ijs ivc mYN AuhnF lyKkF df ijLkr kIqf sI ijnHF qoN mYN pRBfvq sF aqy AuhnF ivc krqfr isMG duwgl df nF vI sI. kflj pVHdy smyN mYN dwugl sfihb df iek iekFgI nftk “iek isPr isPr” vI Kyizaf sI ijs dIaF myry kol kuJ qsvIrF vI sn. ieMtrivAU ivc mYN ieh sfrf kuJ disaf. ihMdI aqy AurdU dy msLhUr lyKk jo mYN pVHy hoey sn, AuhnF df aqy AuhnF dIaF pRisD lyKxIaF df ijLkr vI kIqf ijvyN srq cMdr dy nfvl dyvdfs aqy afr[ ky[ nfrfien dy nfvl gfeIz, kurqulaYn hYdr dy afg kf diraf aqy jYnyNdr dy nfvl iqafg pwqr afid df. hornF BfrqI BfsLfvF ivcoN anuvfd hoeIaF ikqfbF df hvfly vI idqy. ijvyN ik mYnUM afs sI ik mYN cuixaf jfvFgF aqy myry vrgy hor vI keI sfry AumIdvfr sn. cMzIgVH nfl sbMDq iek kuVI imsjL iswDU vI sI ijs dy cuxy jfx dIaF bVIaF aPvfhF sn. idwlI qoN vfps afAux qoN pihlF jk mYN iek pMjfbI lyKk suirMdr isMG jOhr jo mYnUM jfxdf sI aqy iksy mhqv pUrn dPqr ivc aPsr sI, imlx igaf qF Aus ny sfP hI kih idqf ik ies post qy iek kuVI nUM rwKx dI gwl pihlF hI qih ho cukI hY aqy ieh ieMtrivAU qF aYvyN KfnfpurI krn leI kIqI geI hY. AusdI gwl iblkul drusq inklI aqy Auho imsjL iswDU nUM rK 212 ilaf igaf. Auh afp qF KqrI Grfxy nfl sbMDq sI pr Aus ny ivafh iek jwt muMzy iswDU nfl krvfieaf hoieaf sI jo bfad ivc iksy bfhrly mulk nUM clf igaf sI qy sLfied muV muiVaf hI nhIN sI. ipCoN mYN afpxy mn nUM smJfieaf ik cMgf hoieaf idwlI dI ieh nOkrI nhIN imlI. hjLfr rupY mhIny dI qnKfh ivc idwlI ivc gujLfrf hoxf vI bVf musLkl sI. qnKfh df bhuqf ihwsf qF mkfn dy ikrfey ivc hI cly jfxf sI aqy rotI leI pYsy ikQoN bcxy sn. vYsy vI dUr dUr qk PYilaf ieh sLihr jo sLihr Gwt aqy mulk ijLafdf sI, myry vrgy pCVy ielfky dy rihx vfly bMdy dy suBfa dy anukUl vI nhIN sI. bhuq ipCoN jf ky mYnUM pqf lwgf ik myrI ieh soc glq sI ikAuNik ijMnf vzf sLihr hovy, hor rujLgfr imlx aqy pYsy kmfAux dy mOky Eny hI ijLafdf huMdy hn. ies ipCoN pMjfb aYgrIklcr XUnIvristI luiDafxf ivc “cMgI KyqI” prcy dy aYzItr dI nOkrI aKbfr ivc inklI. ieh nOkrI myry bhuq nyVy smJy jFdy kulvMq isMG ivrk dy Qly sI. mYnUM afs sI ik iek ikrsfxy twbr ivc jMmx kr ky mYN pMjfb dI vsoN dy vzy Bfg dy arQcfry nUM smJdf sF. ies leI ieh nOkrI mYnUM iml jfvygI. pMjfb dy iehnF iksfnF dIaF kI kI aOkVF sn aqy AuhnF nUM cMgI KyqI bfry igafn dy ky afpxy jIvn nUM iksfnI ikwqy pKoN ikvyN kfmXfb kIqf jf skdf hY, ies nOkrI dy imlx nfl ies nUM ivkisq krnf koeI aOKf kMm nhIN sI. jd ieMtrivAU hoeI qF ieMtrivAU krn leI bYTy borz dy hor vzy vzy aPsr KyqI bfVI dy igafn ivc bfhrly dysLF ivcoN pI[ aYc[ zI[ kr ky afey sn. AuhnF leI myrf sfihqk igafn, pMjfbI dI aYm[ ey[ aqy ikrsfnI ivCokV df koeI arQ nhIN sI. PslF vIjx vyly ikhVy ivksq bIj, ikhVIaF KfdF, ikhVIaF kIVy mfr dvfeIaF aqy sB dI mfqrf afid qy PslF dy cMgy JfV bfry mYnUM jd ies qrHF dy svfl puCy gey qF myrf igafn AuhnF dy myc df nhIN sI. ies post ivc cMgI KyqI leI jlMDr ryzIE leI iek PIcr ilKxf vI sI jo pRsfrq kr ky ipMzF dy iksfnF qk pucfieaf jFdf sI. ies qoN ielfvf jd mYnUM ieh puiCaf igaf ik cMgI KyqI prcy ivc jo svflF dy jvfb iksfn puCdy hn, AuhnF svflF aqy jvfbF bfry kI krogy. tYknIklI qF myry kol ies bfry nflj nhIN sI. ies nOkrI leI qF mYNnUM aYgrIklcr dI aYm[ aYs[ sI[ hoxf cfhIdf sI. qd hI mYN iehnF svflF dy jvfb dy skdf sF. isrP pyNzU ipCokV hoxf jF pyNzU jIvn qy khfxIaF ilKxf kfPI nhIN sI. vYsy ieMtrivAU borz vwloN puCy svfl bfry mYN ikhf ik iksfnF vwloN aksr puCy jfx vfly svfl mYN Kud hI iqafr krFgf aqy AuhnF svflF dy jvfb vI Kud hI ilK ky prcy ivc CfpFgf. cox borz dy aiDkfrIaF ny kulvMq isMG ivrk jo Aus vyly aYgrIklcr XUnIvristI ivc aisstMt zfierYktr ienPrmysLn sI aqy ijs dy Qly ieh jOb sI, nUM ikhf igaf ik Auh vI myry qoN koeI svfl puCy. ivrk ny myry qy koeI svfl nf kIqf aqy isrP eynf hI ikhf ik Gr dy jMimaF dy ikhVf dMd igxI dy hn. ies ieMtrivAU df hfl vI idwlI vrgf hI hoieaf. ieQy vI myrI cox nf ho skI aqy hOlI hOlI mYnUM ieMj mihsUs hox lg ipaf ik ieh myrf BulyKf sI ik cMgy nMbrF ivc aYm[ ey[ pfs krn nfl cMgI nOkrI iml skdI hY. sgoN mYnUM lgdf ik myry BfgF ivc skUl tIcrI hI ilKI hY aqy agy vDxf sLyK iclI vflIaF gwlF hI hn. vD qoN vD pMjfb pblk srivs kimsLn jd ikqy pMjfbI dy lYkcrr dIaF afsfmIaF kZy qF EQy arjLI dy ky iksmq ajLmfeI jf skdI hY. kimsLn ivc vI qkVI isPfrsL jF pYsy cfhIdy sn jo myry vwsoN bfhr sn. iek idn bI[ zI[ E[ dI nOkrI df iek iesLiqhfr Cipaf qF mYN Aus leI aplfeI kr idqf pr eyQy vI kfmXfbI nf hoeI. iesy qrHF nvyN bxy pMjfb styt XUnIvristI tYkst bwuk borz ivc aYzItr dI iek afsfmI inklI qF mYN EQy vI aplfeI kr idqf. zf: jsbIr ismG afhlUvflIaf pI[ sI[ aYs[ jo mYnUM iProjLpur qoN jfxdf sI, ies borz df pihlf zfierYktr sI. ieMtrivAU qoN pihlF mYN Aus nUM vjLIr gurmIq isMG qoN Pon vI krvfieaf pr Es agoN jvfb idqf ik muK mMqrI prkfsL isMG bfdl dI isPfrsL vflf bMdf riKaf jf irhf hY. jd mYN ieMtrivAU qy igaf qF sMq isMG syKoN vI afpxI lVkI dI isPfrsL lY ky afieaf hoieaf sI aqy hor vI keI nfmvr lok EQy bYTy sn. AumIdvfrF ivc hor vI bVy mhfrQI sn ijnHF ivc keI KUbsUrq aOrqF vI sn. Gusr musr ho rhI sI ik zf: afhlUvflIaf iksy KUbsUrq kuVI nUM ieh nOkrI dyvygf ikAuNik Aus dI rMgIn qbIaq dy ikwsy aksr suxn ivc afAuNdy rihMdy sn. ieh nOkrI vI mYnUM iml nf skI. 213 iksy cMgI nOkrI dI afs mYN lfh idqI aqy kuJ nvIaF khfxIaF aqy dUjf nfvl pIlf gulfb ilKx leI ivENq bnfAux lgf. ies nfvl df plft, cOigrdf, pfqr aqy GtnfvF pUrbI aqy pwCmI pMjfb dI DrqI qy vsdy lokF aqy dysL dI vMz nfl juVIaF hoeIaF sn. drasl dysL dI vMz nUM myry aMdrly mn ny kbUl nhIN sI kIqf. 1965 dI ihMd pfk jMg nfl ieh pfVf hor vI vD igaf sI. sMn 1961 aqy 62 ivc mYN do cwkr pfiksqfn dy lfey sn aqy EDroN AujV ky Bfrq afx qoN bfad iek nvIN pIV ny myry aMdr jnm lY ilaf sI. sUhf iKiVaf hsdf vsdf pMjfb df Puwl pIlf pY igaf sI ijs nUM mYN iek pIlI klcr df nf dyxf chuMdf sF. mYN ies nfvl dy kuJ cYptr ilKy aqy iPr pfV idqy ikAuNik Dfgy df asl isrf myry hQ nhIN af irhf sI. ieMj myry nfl keI vfr hoieaf ik mYN nfvl dy kuJ cYptr ilKdf qy psMd nf afAux qy pfV idMdf. drasl nfvl qy khfxI dy kYnvs ivc bhuq aMqr huMdf hY. khfxI qyjLI nfl afpxy isKr vwl BjdI hY jd ik nfvl df iKlfrf vzf hox kr ky pfqr aqy GtnfvF dy sumyl nUM iekTy krn ivc aOkV pysL af rhI sI. ieh soc ky iksy vyly kuJ sMsfr pRisD nfvl pVH ky aqy AuhnF df tfkrf pMjfb dy ikrdfrF qy GtnfvF nfl kr ky muV hMBlf mfrFgf. hyimMgjLvy df nfvl Elz mYn aYNz dI sI aqy gorkI df nfvl mflvf mYN pVHy vI pr ilKx leI AuqsLfh dyx ivc spfrk pYdf nf kr sky. hF srq cMdr df nfvl dyv dfs, afr ky nfrfien df gfeIz aqy jYnyNdr df nfvl iqafg pwqr mYN keI vfr piVHaf aqy mYnUM lwgx lwgf ik kuJ kuJ aMdr DuKxf sLurU ho igaf hY. iek idn mYN igafrvIN klfs nUM pVHf irhf sF ik cpVfsI af ky kihx lwgf ik bIbI gulsLrfj kOr jo Es idn aYkitMg ipRMsIpl sI, ny dPqr ivc swidaf hY. jd mYN igaf qF bVI KusL ho ky kihx lwgI ik qyry leI pMjfb skUl aYjUkysLn borz ivc bVI cotI dI nOkrI inklI hY aqy ies leI CyqI qoN CyqI aplfeI kr dyxf cfhIdf hY. qUM sfrIaF sLrqF pUrIaF krdf hYN. Es zI[ pI[ afeI[ pMjfb cMzIgVH vwloN afieaf srkUlr pVHn leI myry agy kr idqf. pMjfb skUl aYjUkysLn borz ny zI[ pI[ afeI[ pMjfb rfhIN pMjfb dy sfry srkfrI kfljF aqy srkfrI hfier sYkMzrI skUlF dy ipRMsIpljL nUM iliKaf sI ik borz nUM iek “rIsrc aYNz ievYlIAUeysLn aPsr” (Koj aqy mulaMkx aPsr) aqy borz dy rsfly “pMKVIaF” leI aYzItr zYpUtysLn AuWqy cfhIdf hY. Xog AumIdvfr zI[ pI[ afeI[ pMjfb rfhIN arjLIaF Byjx. Xogqf ivc Aucy nMbrF ivc aYm[ ey[ dI izgrI, 10 sfl df pVHfx df qjrbf aqy ds ikqfbF CpIaF hox dI sLrq rKI hoeI sI. srkUlr muqfbk mYN ieh sfrIaF sLrqF pUrIaF krdf sF. gulsLnrfj kihx lwgI ik huxy arjLI ilK pr mYN ikhf TIk mYN borz dIaF sfrIaF sLrqF pUrIaF krdf hF pr cMzIgVH ivc inklI ies qrHF dI isrP iek post qy lwgx leI bhuq vzI isPfrsL cfhIdI hY. eyQy sfry pMjfb dy srkfrI skUlF aqy kfljF ivcoN sYNkVy arjLIaF phuMc jfxgIaF. myry vrgy bMdy nUM kOx rKygf. Es mYnUM hOslf idMidaF ikhf ik qyry vwloN arjLI mYN ilKx lwgI hF. qUM dsqqKq kr aqy afpxy sfry srtIiPkytF dIaF kfpIaF atYst krvf ky nfl lf qy arjLI cMzIgVH nUM rvfnf kr deIey. Es bhuq KUbsUrq hYNzrfeIitMg ivc arjLI ilKI, mYN dsqKq kIqy aqy Koj aqy mulaMkx aPsr dI post qy zYpUtysLn qy jfx leI arjLI cMzIgVH nUM Byj idqI. iksLq:68-cMzIgVH arjLI df ipCf krnf aqy ieMtrivAU:aprYl 1971 dy sLurU dy idn sn jd gulsLnrfj kOr kihx lwgI ik mYnUM cMzIgVH skUl aYjUkysLn borz dy dPqr ivc jf ky zYpUtysLn qy jfx vflI afpxI arjLI aqy ieMtrivAU bfry pqf krnf cfhIdf hY. Aus dI gwl myry vI idl lwgI. mYN CwutI leI qyN iProjLpur qoN bfad dopihr dI bws lY ky rfqIN nO vjy dy krIb 28 sYktr ivc afpxy dosq cODrI dyvI lfl dy kol cMZIgV phuMc igaf. ieh AuhI cODrI dyvI lfl sI ijs dy abohr qoN 12 mIl dUr mtIlI roz qy pYNdy ipMz BfgU ivKy mYN 1956 qoN 1959 qk tIcr irhf sF. Auhdy iqMn Coty Brf myry kol pVHy sn. myrI irhfiesL vI AuhnF dy Gr rhI sI aqy rotI pfxI vI. Ies lYNzlfrz cODrI prvfr ny bqOr tIcr mYnUM bhuq sqkfr idqf sI. BfvyN mYN EQoN bdl ky pihlF lKo ky bihrfm aqy iPr gOrimMt hfier sYkMzrI skUl iProjLpur af igaf sF pr sfzf ipafr 214 aqy myl jol sdf hI cldf irhf. dyvI lfl ny isLmly qoN aYm[ ey[ kIqI sI pr Es nUM koeI vzI nOkrI nhIN imlI sI. 1965 dI jMg qoN pRBfvq ho ky Aus aqy Auhdy iek irsLqydfr cODrI ikRsLn kumfr Zfkf ny 28 sYktr cMzIgVH ivc sLfp km PlYt lY ky lksLmI msLInrI stor KolH ilaf sI. Qwly dukfn aqy AuprlI mMjLl qy irhfiesL sI. ies qoN pihlF jdoN kdy vI mYN cMzIgVH jFdf qF cODrI dyvI lfl kol hI Tihrdf huMdf sF. Auhdy Gr ivc sfry mYnUM igafnI jI kih ky bulFdy sn pr dyvI lfl mYnUM momI sfihb kih ky bulFdf sI. myrI khfxIaF dI pihlI ikqfb “msfly vflf GoVf” Cpvfx ivc vI Aus ny myrI bhuq mdd kIqI sI. Aus nUM myrI hr khfxI jLbfnI Xfd sI aqy Aus nUM aMgryjLI nfvl pVHn df aYnf sLOk sI ik keI vfr msLInrI stor qoN sfmfn lYz afieaf gfhk BfvyN muV jFdf pr dyvI lfl nfvl pVHn ivc mgn rihMdf. ipMzF dy cODrIaF dI ipqf purKI iprq vFg cMzIgVH sLihr ivc vI dyvI lfl dy Auprly PlYt ivc Kfxf dysI iGE ivc bxdf sI. abohr, PfijLlkf, hrIpur, hnUmfngVH afid dy dUr nyVy dy irsLqydfr cODrIaF df aksr Auhdy Gr iekT bwJf rihMdf. ieh lok rotI bfhr nhIN KFdy sn. BfvyN aDI rfq hovy, dysI iGE df Kfxf afey pRrhuixaF nUM Kvfieaf jFdf sI. bfgVI BfsLf ivc pRrhuixaF nUM btfAU kihMdy sn. idny dyvI lfl afey btfAUaF nUM afpxI kfr jF motrsfeIkl qy cMzIgVH Gumf ky vI ilafAuNdf. ieh cODrI lok ipkcrF vyKx dy bVy sLukIn sn aqy cMzIgVH lgIaF sfrIaF ipkcrF vyK ky eI vfps afpxy ipMzF nUM muVdy. mYN keI vfr socdf ik cODrI dyvI lfl BfvyN ipCoN sOKf sI pr cMzIgVH vrgy sLihr ivc rojL dI aYnI ijLafdf pRfhuxcfrI ies dy ibjLns nUM Pyl kr ky rK dyvygI aqy iesdf aMq hoieaf vI iesy qrHF. svyry dyvI lfl mYnUM afpxy motr sfeIkl qy pMjfb skUl aYjUkysLn borz cMzIgVH dy muK dPqr koTI nMbr 72, sYktr 8-ey ivc Cz igaf. borz dy bhuqy dPqr sYktr 17 ivc sn pr borz dy do vzy aPsr cyarmYn aqy vfeIs cyarmYn jo dovyN afeI[ ey[ aYs[ sn, koTI nMbr 72 ivc bYTdy sn. iehnF qoN ielfvf zfierYktr ievYlUeysLn aYNz akYzimk plYinMg, E[ aYs[ zI[ aqy aYstYbilsLmYNt stfP vI iesy koTI ivc bYTdf sI. mYN dUjI mMjLl qy aYstYbilsLmYNt dy dPqr ivc jf ky suprzMt sLmsLyr isMG nUM imilaf jo Kud vI pMjfb isvl sYktrIeyt ivcoN zYpUtysLn qy afieaf hoieaf sI. mYN afpxI arjLI bfry puiCaf qF kihx lwgf aih nfl hI imstr svrn isMG GuMmn aisstMt sYksLnl aPsr bYTy hn, arjLIaF nUM ieh zIl krdy hn, iehnF qoN pqf kr lvo. GuMmn sfihb vI bVy ipafr nfl imly. myry lyKk hox bfry AuhnF nUM pqf sI. pMjfb BfsLf ivBfg pitaflf ivc kMm krdf nftkkfr kpUr isMG GuMmn AuhnF df kjLn sI. AuhnF PfeIl vyK ky disaf ik arjLIaF qF bhuq afeIaF sn pr myrI arjLI qF phuMcI hI nhIN sI. mYnUM iPkr pY igaf. AuhnF slfh idqI ik mYN POrn zI[ pI[ afeI[ dPqr pMjfb ivc jf ky afpxI arjLI borz nUM Byjx leI khF. GuMmn sfihb ny mYnUM cfh vI ipafeI aqy disaf ik Auh vI sYktrIeyt qoN borz ivc zYpUtysLn qy afey hn qy myrI agvfeI krn dI hF vI BrI. nvF nvF borz bxn kr ky kfPI stfP pMjfb XUnIvristI, sYktrIeyt aqy kuJ hor mihkimaF qoN mMgvfieaf igaf sI. mYN EQoN irksLf lY ky 17 sYktr zI[ pI[ afeI[ dy dPqr af igaf qy aYzimnstrytr jo iek pI[ sI[ aYs[ aPsr sI, nUM iml ky afpxI arjLI bfry puiCaf. Aus afpxy pI[ ey[ nUM bulf ky arjLI nf Byjx df kfrn puiCaf qF Es PfeIl vyK ky disaf ik asIN iehnF dI arjLI nhIN ByjI ikAuNik ieh bI[ aYz[ nhIN hn. mYN ikhf ik arjLI dyx vyly bI[ aYz[ hox dI koeI sLrq nhIN sI aqy mYN ies post leI afpxy afp nUM hr pKoN Xog smJdf hF. pI[ ey[ ny koloN ikhf ik jd afeIaF arjLIaF Byjx bfry mIitMg hoeI sI qF Es ivc mihkmy ny PYslf ilaf sI ik isrP bI[ aYz[ pfs AumIdvfrF dIaF arjLIaF ByjIaF jfx. hux ieh PYslf bdilaf nhIN jf skdf. koeI cfrf cldf nf vyK mYN aisstMt zfierYktr s[ mnmohn isMG dy kol af igaf qy sfrI gwl dwsI. Auh kihx lgf ik isrP ieko qrIkf hY ik jykr aYjUkysLn minstr surjIq isMG brnflf myrI arjLI borz nUM Byjx bfry Pon kr dyvy qF zI[ pI[ afeI[ dPqr nUM arjLI ByjxI pvygI. mYN s[ mnmohn isMG dy dPqr ivcoN hI s[ gurmIq isMG nUM Pon imlfieaf jo Es vyly pMjfb dy Kurfk aqy splfeI mMqrI sn aqy ikhf ik qusIN brnflf sfihb nUM kih ky myrI arjLI borz kol pujdI krvfE. gurmIq isMG ny ikhf ik Es aPsr df nF aqy Pon nMbr dwso ijs nUM kihxf hY. ies nUM muajjLf hI kihxf cfhIdf hY ik s[ gurmIq isMG ny Kud vI 215 aYzimnstrytr aPsr nUM Pon kr idqf aqy brnflf sfihb qoN vI Pon krvf idqf aqy myrI arjLI skUl borz dy sbMDq aPsrF qk puj geI. vfps iProjLpur af ky jd mYN sfrI gwl gulsLnrfj kOr nUM dwsI qF Auh kihx lwgI ik mYN pihlF hI ikhf sI ik mYN cMzIgVH jf ky afpxI arjLI df ipCf krF. qUM iPkr nf kr ieh post qYnUM jLrUr imlygI. hux mYN ieMtrivAU lYtr dI AuzIk krn lgf. afKr iek idn ieMtrivAU lYtr vI af igaf. gulsLnrfj ny iPr ikhf ik ies post leI mukfblf bhuq qkVf hovygf, qUM afpxI Bj nT kr. gurmIq isMG qy blvMq isMG koloN aPsrF nUM tYlIPon krvf qy ieMtrivAU dI iqafrI vI kr. ieh pqf lg cukf sI ik ieMtrivAU imstr syn ny lYxI hY jo bhuq kfbl, bf-raub qy iqKf aPsr sI. afeI[ ey[ aYs[ ivc afAux qoN pihlF klkwqy ieknfimks df pRoPYsr irhf sI. ieMtrivAU lYtr lY ky cMzIgVH phuMc mYN pihlF svrn isMG GuMmn nUMborz ivc imilaf qy iPr gurmIq isMG nUM iml ky sfrI gwl dwsI. Es qurq vfeIs cyarmYn imstr ey[ sI[ syn, afeI[ ey[ aYs[ nUM myrI kfblIaq aqy qjrby nUM afDfr bxf ky Pon kr idqf. gurmIq isMG ny ieh vI ikhf ik ieh bhuq sKq aPsr hY aqy mYnUM pUrI iqafrI kr ky ieMtrivAU ivc jfxf cfhIdf hY. Auh eynf sKq sI ik sfrf borz Auhdy koloN zrdf sI. cyarmYn soZI sfihb rItfierz afeI[ ey[ aYs[ aPsr sn jo do sfl leI borz dy pihly cyarmYn lgy sn. AuhnF afpxIaF sfrIaF pfvrjL vfeIs cyarmYn nUM dy rKIaF sn. ievYlUeysLn aqy akYizimk plYinMg dy zfierYktr s[ jgdIsL isMG sn jo kdy gurbKsL isMG pRIqlVI dy aykitvtI skUl ivc pVHFdy rhy sn aqy AuhnF ny bicaF bfry keI ikqfbF vI ilKIaF sn. idwlI ivc sYNtr dy aYjUkysLn mihkmy ivcoN rItfier hox ipCoN iksy vzI isPfrsL nfl iswDy borz ivc zfierYktr af lgy sn. mYN AuhnF nUM vI ieMtrivAU qoN pihlF imilaf aqy afpxy bfry disaf. kihx lwgy mYN quhfnUM jfxdf hF aqy quhfzIaF ikqfbF vI pVHIaF hn. ijnHF AumIdvfrF nUM ieMtrivAU qy bulfieaf igaf hY, AuhnF dIaF arjLIaF dI cox mYN hI kIqI hY. arjLIaF bhuq sn pr asIN QoVHy AumIdvfrF nUM bulfieaf hY. qusIN iqafrI kr ky afAuxf aqy mulaMkx bfry vD qoN vD ikqfbF pVH ky pUrI iqafrI nfl afAuxf, quhfzI ieMtrivAU aMgryjLI ivc hoxI hY ikAuNik syn sfihb bMgflI hn aqy AuhnF nUM pMjfbI bhuq Gwt afAuNdI hY. blvMq isMG dOry qy igaf hox kr ky iml nf sikaf qy mYN icTI ilK ky Aus dy pI ey nUM PVf afieaf. kuJ idnF ipCoN blvMq isMG dI icTI af geI ik Ehny cyarmYn nUM Pon kr idqf sI. ieMtrivAU vfly idn mYnUM bVf zr lg irhf sI. ieMtrivAU leI bulfey AumIdvfr skUlF kfljF dy aijhy lYkcrr sn jo lyKk vI sn aqy pVHfx df qjrbf rKdy sn. iehnF ivc mVHI dy dIvy vflf nfvlkfr guridafl isMG aqy kvI surjIq rfmpurI vI sI. hor vI bhuq sn ijnHF nUM mYN ijLafdf nhIN jxfdf sF. vfrI afx qy kMbdf kMbdf mYN aMdr igaf. imstr syn ieMtrivAU cyar kr rhy sn qy AuhnF dy sjy Kby borz dy sYktrI pRo: srvn isMG jo aYjUkysLn mimstr brnflf sfihb dy bihnoeI sn aqy zfierYktr jgdIsL isMG bYTy sn. 45 imMt cwlI ies ieMtrivAU ivc iehnF dohF aPsrF ny sfrI ieMtrivAU dOrfn mYnUM koeI svfl nf kIqf. imstr syn ny sB qoN pihlF myrIaf sfrIaF CpIaF ikqfbF ijnHF ivc khfxIaF, nfvl, zrfmy qy bicaF dIaF ikqfbF sn, bVy ghu nfl GoKIaF. khfxIaF dI ikqfb “jy mYN mr jfvF” jo isLv kumfr btflvI ny aYizt kIqI sI, syn sfihb ny bVI gMBIrqf nfl vyKI aqy ikqfb dI jYkt qy vK vK lyKkF dy rImfrks pVHy. ieh rImfrks ilKx vfilaF ivc blvMq gfrgI, hrbMs isMG rijstrfr pMjfbI XUnIvristI, kulvMq isMG ivrk, gurmK isMG jIq afid hor vI keI ivdvfn sn. ieh ikqfbF vyKx qy kfPI smF lg igaf. iPr syn sfihb ny jo qfbV qoV svfl myQoN aMgryjLI ivc puCy, AuhnF df pMjfbI ivc kuJ ivsQfr ies qrHF hY. borz sfrIaF iqkfbF nvyN isry qoN ilKvf irhf hY, qusIN ies ivc kI krogy. mYN ikhf ik pihlF ivisLaF anusfr sbMDq ivsLy mfhrF dIaF kmytIaF bxf slybs soDy jfxgy aqy iPr soDy slybs anusfr ivsLy nfl sbMDq lyKkF aqy ivdvfnF qoN nvIaF ikqfbF ilKvfeIaF jfxgIaF. iPr iehnF KriVaF dI vYitMg krvfeI jfvygI. pr ieh kMm qF bhuq gMBIr aqy ijLMmyvfrI vflf hY. sr, qusIN iblkul TIk kih rhy ho. bdl rhIaF smfjk, ivigafnk, afrQk qy ieqhfisk kImqF anusfr slybs soDy jfxy bVy jLrUrI hn. sfnMU dUjy 216 sUibaF dy borzF dIaF ikqfbF aqy slybs dI qulafqimk stwzI vI krnI jLrUrI hovygI. bdysLI aYjUkysLn isstm ivc ho rhIaF qbdIlIaF bfry vI jfxkfrI lYxI pvygI ijvyN bdysLF ivc skUl lYvl qy sYks bfry ividafrQI dI Aumr anusfr sihMdI sihMdI jxkfrI idqI jFdI hY. syn sfihb ny POrn tok ky ikhf ik ieh qF bhuq kMtrovrsLl ivsLf hY. mYN jvfb idqf ik sfnUM ies qrHF dIaF khfxIaF, nfvl afid rfhIN ieh ividaf dyx dI koisLsL krnI hovygI. svfl qF AuhnF ny bhuq puCy aqy mYnUM psInf af igaf pr Auh bfr bfr ievYlUeysLn bfry bhuq kuJ puC rhy sn jo dwsx ivc mYN asmrwQ huMdf jf irhf sF. ievYlUeysLn qoN AuhnF df Bfv kyvl iemiqhfnI suDfr hI nhIN sI, sgoN iek ividafrQI leI Xog slybs, pusqkF, pRsLn pwqr aqy mfrikMg ivc qbdIlI ilafAuxI sI. KYr ieMtrivAU dy ky mYN bfhr af ky afpxf psInf pUMiJaf aqy kuJ icr leI GuMmn sfihb dy kmry ivc af ky bYT igaf. AuhnF nUM ieMtrivAU bfry sB disaf aqy AuhnF jwt ijgry nfl ikhf ik myry cuxy jfx dI kfPI afs hY. cpVfsI af ky kih igaf sI ik mYN ajy ieMqjLfr krF. lMc qoN bfad cox df PYslf ho jfxf hY. mYN cuixaf igaf sF aqy syn sfihb ny mYnUM afpxy kmry ivc bulf ky Koj aqy mulaaMkx aPsr dy qOr qy zYpUtysLn qy afx df inXuikqI pwqr idMidaF bVy ruab nfl ikhf ik mYN qurq jfien krn dI koisLsL krF. zI[ pI[ afeI[ dPqr ivc koeI rukfvt hovy qF mYN AuhnF nUM dwsF. ievYlUeysLn bfry hr hPqy iek ikqfb pVH ky AuhnF nUM rIport ByjF. AuhnF df QYNkXU kr ky mYN bfhr af igaf. GuMmn sfihb ny mYnUM myrf kmrf vKfieaf aqy iek hor Koj aqy mulaaMkx aPsr imstr gurbcn isMG DfmI nfl imlfieaf. Esy kmry ivc imstr nirMdr isMG vI bYTdy sn jo zI[ pI[ afeI[ dPqr qoN zYpUtysLn qy afPIsr afn spYsLl izAUtI dy qOr qy iemiqhfnF dy qOr qrIikaF dI rIport iqafr kr rhy sn. myry leI ieh suPn jfl ijhf hI sI. srdfr nirMdr isMG ny kok mMgvf ky iplfieaf aqy CyqI jfien krn leI ikhf ikAuNik stfP Gwt hox kr ky kMm bhuq ipaf sI. mYN s[ jgdIsL isMG zfierYktr sfihb nUM vI imilaf aqy AuhnF ny vI mYnUM jldI qoN jldI jfien krn dI qfkId kIqI ikAuNik myry vflf dPqI kMm AuhnF nUM Kud krnf pY irhf sI. mYN ikhf jI mYN jldI jfien krn dI koisLsL krFgf pr sbMDq mihkimaF, brFcF aqy myry skUl dy ipRMsIpl nUM icTIaF pujxIaF cfhIdIaF hn. ijMnf icr AuhnF kol hukm nhIN pujdy aqy Auh mYnUM pihlI nOkrI qoN rIlIv nhIN krdy, Enf icr mYN ikvyN hfjLr ho skdf hF. iProjLpur af ky cMzIgVH dI nOkrI leI cuxy jfx dI Kbr mYN afpxy prvfr, skUl aqy ibMdU nUM suxfeI. ibMdU dIaF aKF ivc KusLI dy aQrU af gey qy iPr Auh bhuq gMBIr ho geI. kI gwl hY? Es koeI jvfb nf idqf. AuqsLfh dI rfxI df Audfisaf ichrf swq smuMdrF ivc grk huMdf jf irhf sI. mYN Es df hQ PV ky ploisaf pr myry hQ nUM ieMj mihsUs hoieaf ijvyN mYN iksy murdy df hQ plos irhf hovF. mYN kuJ bol iekTy kIqy qy ikhf ik qUM kihMdI huMdI sYN ik mYN qYnUM iek aPsr bixaf vyKxf chuMdI hF aqy mYN idn dUxI rfq cOgxI qrwkI krF. hMJU AusdIaF plkF ivc af ky atk gey. kuJ icr bfad Auh hubkIN hubkIN rox lg peI. myry hOsly dy sLbd loh cwkr qy GrUt bxdy jf rhy sn. “qusIN jfE qy KusL rho” kih ky Eh lyt geI qy cfdr nfl mUMh isr Zk ilaf. TIk 20 sfl pihlF iesy qrHF df sIn mihk nUM afKrI vfr imlx igaF vfpiraf sI. iksLq:69-skUl vwloN pfrtI qy iProjLpur nUM alivdf iProjLpur dy skUl ivcoN mYN afpxf cfrj dy idqf aqy meI 1971 dy dUjy hPqy dy aKIr ivc mYnUM skUl ivcoN rIlIv kr idqf igaf. ipRMsIpl s[ hrI isMG, vfeIs ipRMsIpl imstr aYm[ aYl[ scdyvf, lYkcrr gulsLnrfj kOr, lYkcrr surjIq isMG mlHI, lYkcrr kfbl isMG, pivqr isMG, ky[ ky[ qryhn, ipafrf isMG, dlIp isMG Bupfl, pRIqm isMG aYn[ zI[ aYs[ blbIr isMG aYn[ zI[ aYs[ aqy bfkI stfP vwloN bVI inGI alivdf pfrtI idqI geI. ipRMsIpl hrI isMG, gulsLnrfj kOr, surjIq 217 isMG mlHI, ky[ ky[ qryhn afid ny bVy pRBfvsLflI sLbd khy aqy dlIp isMG Bupfl ny ikhf ik momI sfihb dy anpVH iksfn bfp df supnf sI ik myrf puwq solF jmfqF pVHy qy iPr ikqy izptI kimsLnr lgy. momI sfihb solF jmfqF pVH ky BfvyN izptI kimsLnr qF nhIN lg sky pr pMjfb dI rfjDfnI cMzIgVH ivc aPsr lg ky jf rhy hn ijQy pMjfb dy sfry ijLilaF dy skUl qy kflj iehnF dy aiDkfr Kyqr ivc hoxgy aqy ieh afpxI kfblIaq nfl nvIaF bxn vflIaF pfT pusqkF ivc afpxf Xogdfn pf skxgy. afpxIaF rcnfvF nfl skUl borz dy prcy pMKVIaF dy cMgy sMpfdk iswD hoxgy. bhuq sfry tIcrjL ies leI vI KusL sn ik myry cMzIgVH jfx nfl AuhnF dy keI srkfrI kMm ho jfieaf krngy jF rfq rihx leI itkfxf vI iml jfieaf krygf. pihlF mYN iekwly ny hI cMzIgVH jf ky nvIN nOkrI qy hfjLr hoxf sI. EQy bicaF dy skUlF aqy dPqr dy lfgy ikrfey df mkfn lB ky iPr bfad ivc bwicaF nUM cMzIgVH lY ky afAuxf sI. ijMnf icr qk ikrfey df mkfn nhIN sI imldf, Enf icr qk mYN 28 sYktr ivc afpxy dosq cODrI dyvI lfl dy kol hI rihxf sI. mYnUM iekwly nUM jo kuJ cfhIdf sI, mYN iqafr kr irhf sF, mqlb pihnx vfly kpVy afid. bwicaF nUM hfl dI GVI iProjLpur dy skUlF ivc pVHdy rihx idqf igaf. vzI bytI ny dsvIN df iemiqhfn idqf hoieaf sI pr ajy nqIjf nhIN sI inkilaf. bwicaF nUM cMzIgVH dy ikhVy ikhVy skUlF ivc dfKl krvfAuxf hY, ieh sB df PYslf irhfiesL imlx qoN bfad hI ho skdf sI. bwcy KusL sn ik Auh iek KubsUrq sLihr ivc jf rhy sn qy cMzIgVH dy cMgy skUlF ivc pVHngy. cMzIgVH Es vyly Bfrq df nf shIN, pr km ajL km pMjfb df sB qoN ijLafdf KUbsUrq aqy sfP suQrf sLihr sI jo isLvflk dIaF phfVIaF dy pYrF ivc 1950 ivc bxnf sLurU hoieaf sI aqy ajy qk bxI jf irhf sI. ijQy vzy vzy srkfrI dPqr sn aqy pMjfb srkfr dy hr mihkmy dy vzy aPsr eyQy bYTdy sn. keI dPqrF ivc sImq smyN ivc pfs bxf ky aMdr jfx idqf jFdf sI. pMjfb aqy hirafxf dI ivDfn sBf, sYktrIeyt, hfeIkort, suKLxf lyk, nyk cMd df rOk gfrzn, pMjfb aqy hirafxf dy gvrnr hfAUsjL, pMjfb XUnIvristI, pI[ jI[ afeI[, jnrl hspqfl sYktr 16, rojL gfrzn, tYgor Qytr, vzy vzy isnmy, ieMtr styt bws styNz, hotl mfAUNt ivAU aqy hor keI hotl, sqfrF sYktr dI mfrkIt, nIlm ismnf aqy jgq Qytr, gOrimMt kflj afP afrt, imAUjLIam, rojLfnf itRibAUn aqy ieMzIan aYkspRYWs aKbfrF dy dPqr afid qoN ielfvf sLihr ivc bVy KUbsUrq drKq lgy hoey sn aqy ieMzstrIal eyrIey qy sLihr nUM ktdI sVk qy bVy lMmy QF ivc iek pfsy aMbF dy ruwK lgy hoey sn. ies qoN ielfvf prHF phfVF vwl pMckUlf, cMzI mMdr, imltrI dI CfAuxI, sUrjpur sImYNt PYktrI, aYc[ aYm[ tI[ PYktrI, ipMjOr gfrzn ijs nUM XfdivMdf gfrzn jF mugl gfrzn vI kihMdy hn, purfqn mMdr aqy kflkf sLihr sI ijQoN isLmly nUM jFdIaF phfVIaF dI cVHfeI sLurU ho jFdI hY. BfvyN iProjLpur nUM Czx ligaF myry idl nUM hOl pYNdy sn ikAuNik mYN afpxI Aumr df 20 sfl qoN vwD df smF eyQy gujLfiraf sI aqy ieh sLihr, ies sLihr dIaF glIaF muhwly, afly dvfly dy ipMz, ielfkf qy AuhnF ivc rihx vfly lok, sqluj diraf, ihMd pfk nUM vMzdf husYnI vflf bfrzr, sLhId Bgq, rfjgurU aqy suKdyv dIaF smfDIaF, ieQoN dI imwtI, hvf qy bfrzr qy rihx vfilaF df lok jIvn qy ieQy isLkfr Kyzxf myrIaF XfdF df aihm ihwsf sn. ieh sB myry rom rom ivc vwsy hoey sn. AuhnF idnF ivc iProjLpur CfAuxI qoN ipafrf isMG dy pYtrol pMp qoN svyry cfr-pMj vjy dy krIb itRibAUn aKbfr dIaF gwzIaF hfkrF nUM aKbfrF sut ky vfps cMzIgVH nUM jFdIaF sn. afAux ligaF qF ieh gzIaF aKbfrF nfl BrIaF huMdIaF sn pr vfpsI qy luiDafxy aqy cMzIgVH dIaF svfrIaF cukdIaF sn aqy aksr iqMnF GMitaF ivc cMzIgVH lf dyNdIaF sn. iehnF nUM idn luiDafxy jf ky cVHdf sI. iehnF df ikrfieaf bwsF nfloN QoVHf ijhf vD huMdf sI pr iehnF ivc sIt iml jfx nfl sPr bhuq jldI qih ho jFdf sI. iProjLpur qoN cMzIgVH bws qy jfx nfl dy lg Bg 6 GMty lgdy sn aqy ieh bwsF rfh ivc anykF aizaF qy rukdIaf, svfrIaF cVHfAuNdIaF qy lfhuMdIaF jFdIaF bVf smF Krfb krdIaF sn. ieh tRIibAUn tYksIaF jo afm qOr qy aYmbYsyzr gwzIaf huMdIaF sn, ivc jfx dI iek bVI vzI musIbq ieh vI huMdI sI ik iehnF ivc gwzy jF trwk qy quMn quMn ky lwdI qUVI vFg svfrIaF vI quMn quMn ky lwdIaF huMdIaF sn aqy keI vfr sfh lYxf vI aOKf ho jFdf sI. rfh ivc jy pysLfb af 218 jfvy qF iehnF nUM rok ky ijQy Auqrxf bVf aOKf sI, EQy iehnF ivc dobfrf cVHnf vI bVf aOKf sI. ajIq aqy ihMd smfcfr qy pMjfb kysrI aKbfrF dIaF gzIaF vI iProjLpur afAuNdIaF sn pr vfpsI qy isrP luiDafxf qy jlMDr dIaF svfrIaF hI cukdIaF sn. mYN tRIibAUn tYksI qy cMzIgVH jfx df PYslf kr ilaf pr ies ivc aOkV ieh sI ik ieh tYksI iProjLpur sLihr ivc Gwt afAuNdI sI ikAuNik ies nUM iProjLpur CfAuxI qoN hI vfDU svfrIaF iml jFdIaF sn. svyry svyry sLihr qoN CfAuxI jfx dI bVI idwkq sI. bhuq svKqy irksLf vI Gwt hI imldf sI. myrI pqnI kihx lwgI ik qusIN rfq CfAuxI BYx jI kol jf ky Tihr jfE qy svyry cfr vjy tYksI PV ky aT vjy qoN pihlF cMzIgVH phuMc jfxf. jy bws qy jfEgy qF do vjy bfad dopihr qoN pihlF nhIN phuMc skogy. iek qrIkf ieh vI sI ik rfqIN ds vjy dy krIb iProjLpur CfAuxI qoN cMzIgVH nUM ryl gzI cldI sI. vfieaf biTMzf qy aMbflf jfx vflI ies gwzI qy jfx nfl rsqy ivc sfrI rfq jfgxf pYNdf sI. lMmf rUt hox kr ky iesdf ikrfieaf vI bws nfloN ijLafdf sI. ies gzI qy jfx vfly keI lok pitafly qoN Auqr ky bs PV ky jldI cMzIgVH phuMc jFdy sn. afKr iProjLpur ijQy mYN 20 sfl irhf sF, nUM alivdf kihx df idn af hI igaf. mYN loVINdf jLrUrI sfmfn bYg ivc pfieaf qy lyt sLfmIN iProjLpur CfAuxI ibMdU dy Gr af igaf. Es nUM pqf sI ik mYN jldI iProjLpur Cz ky cMzIgVH jf irhf hF. cMzIgVH ivc aPsr cuxy jfx qoN bfad ibMdU nUM mYN dUjI jF qIjI vfr iml irhf sF. Es QoVHf muskrf ky svfgq kIqf pr Es muskfx ivcoN ijLMdgI dI icxg gYr hfjLr sI. TMzy pfxI df glfs ipafieaf qy rfq dy Kfxy bfry puiCaf. mYN afpxf progrfm dws idqf ik mYN svyry cfr vjy tRIibAUn tYksI qy cMzIgVH nvIN nOkrI jfien krn jf irhf hF. bfrF vjy qoN pihlF dPqr hfjLr ho jfvFgf. Kfxf Tihr ky KfvFgf. Aus df jvfb sI ik jo Kfxf hY mYN bxf idaFgI pr svyry rsqy ivc BuK lgygI aqy idn nUM nvIN QF qy pqf nhIN rotI ikQy Kfx jfEgy. prOTy iqafr kr ky nfl afcfr jF aFizaF dI BurjI bxf ky bMnH idaFgI. mYN ikhf iblkul TIk rhygf. meI df mhInf hox kr ky grmI bhuq ijLafdf sI. Cwq dy pKy ivcoN vI grm hvf af rhI sI. mYN hlkf Bojn kr ky sON jfxf chuMdf sF ikAuNik svyry bhuq jldI AuT ky iqafr hoxf sI. rfq pYxI sLurU ho geI sI. ibMdU dI afdq qF pihlF hI bhuq Gwt bolx dI sI aqy gMBIrqf hI Ausdy asiqqv aqy husn df gihxf sI. rotI Kfx qIk rfq dy ds vj gey sn. ibjlI clI geI qy ijQy hnyrf ho igaf, EQy aiq dI grmI vI jfn kZx lwgI. mYN plMG qy lyitaf hoieaf sF qy Es mom bwqI jgf ky hlkI rosLnI kIqI aqy myry lfgy bYT pKI Jwlx lwgI. grmI qoN kuJ rfhq mihsUs hoeI. mom bwqI dI rosLnI ivc Auhdy ichry qy afAuNdy keI iksm dy Auqrf cVHf njLr af rhy sn. Auhdy gulfbI bulH qy nfsF Prk rhIaF sn. lwg irhf sI ik Auh koeI gwl krnf chuMdI hY pr aMdroN gwl inklx qoN pihlF Auhdy bulHF qy af ky ruk jFdI hY. AuhdIaF awKF vI pwQr huMdIaF jf rhIaF sn. Auhdf prIaF vrgf rUp, husn qy ikqfbI ichrf ajIb jhI zrfAuxI sLkl ivc vtdf jf irhf sI. Aus nUM bhuq ihqfsL huMdy vyK mYN hOlI jhI puiCaf, ibMdU kI gwl hY? qUM aYnI Audfs ikAuN hYN? acfxk Es hubkIN hubkIN roxf sLurU kr idqf qy afpxf isr qy ichrf myrI CfqI ivc gwz idqf. Ausdf roxf bMd nhIN ho irhf sI. mYN hOly hOly qy bhuq polf polf Ausdf isr plos irhf sF pr Ausdf roxf bMd nhIN ho irhf sI. mYN Auhdf isr AuqFh cukx dI koisLsL kIqI pr Aus pUry jLor nfl afpxy hwQF dI glvkVI dI jkV myry qn dvfly mjLbUq kr idqI. Aus df rox kdI Aucf ho jFdf kdI nIvF. mYN mihsUs kr irhf sF ik myrI CfqI nUM ZkdI myrI bnYx Auhdy aQrUaF nfl iBj geI sI. Auhdy isr qy iPrdy myry hQ hux AusdI kMz qy iPr rhy sn. Ausdf ijsm myry ijsm nfl icMbV jfx nfl AuhdI hubkx aqy AuKVy sfh myrI CfqI ivc vj rhy sn. bhuq dyr rox qoN bfad Ausny afpxf isr Aucf cuikaf qy mYN vyiKaf ik AuhdIaF aKF df rMg lfl ho igaf sI. Es qrly lYNidaF ikhf, “qUM cMzIgVH nf jf, ijMnI vD qnKfh EQ imlxI hY, Eny pYsy mYQoN lY ilaf kr”. “ieh ikvyN ho skdf hY, mYN iek Cotf motf aPsr bx ky cMzIgVH jf irhf hF. eyQy iProjLpur ivc myrf koeI BivsL nhIN hY”. 219 “mYN soicaf sI ik myrI bfkI Aumr qyry aqy qyry prvfr dy scy ipafr dy afsry inkl jfvygI. mYN sB dI syvf krFgI. hor hux eys dunIaf ivc myrf kOx hY? qyrI hr adf myrI psMd sI, cMgI jF mfVI.” Ausdy bol myry sIny ivc golI vFg vj rhy sn. Aus dy AuqsLfh nfl mYN agy viDaf sF qy hux Auh mYnUM rukx leI kih rhI sI. “ieh nhIN ho skdf. qyry duK suK ivc sLfml huMdy rhFgy pr hux mYN ruk nhIN skdf. mYN svyry hr hflq ivc jfxf hY aqy agy jf ky nvIN nOkrI df cfrj lYxf hY. jy qUM vfikaf hI iek swcI dosq hYN qF mYnUM afpxIaF sLuB ieCfvF dy. mYN koeI dysL Cz ky nhIN jf irhf, isrP sLihr Cz ky hI jf irhf hF jo isrP Cy GMty dI dUrI qy hY. sLfied mhIny ivc iek aD vfr mulfkfq huMdI rhygI. jdoN mYN EQy mkfn lY ilaf qF sfnUM EQy imlx aFdy rihxf. sfrf prvfr quhfzf afpxf hY. iek dUjy dy duK suK dy BfeIvfl rhy hF aqy rhFgy. qUM afp hI qF ikhf sI ik mYN qYnUM iek aPsr bixaf vyKxf chuMdI hF. hux ieh hMJUaF BrI ivdfiegI bMd kro”. ibjlI af geI sI aqy ibMdU ny roxf bMd kr idqf. mYN hMJUaF BrI bnYx lfh ky pfsy rwK idqI. Auh AuTI, bnYx DoqI qy incoV ky sukxy pf idqI. afpxy gmgIn ichry vflf isr iPr myrI CfqI ivc gwz idqf. iek pVHI ilKI, husIn, pRiqBfvfn, pivqr qy koml dyvI ijs dI afqmf TMzy prbq dy ihMm buwq qy ngn KVHI sI, afpxy aMdrly mGdy aMigafrF dy Pwul bx ky myry mkrI pfxIaF aMdr zub rhI sI. mYN Auhdy vYx suxn dy kfbl nhIN sF ikAuNik duD qF pQrF qy ruVHdf jf irhf sI. gMgf, jmnf, pdm, srI dy ikMny rMgly rysLm myry qn mn dvfly vly gey sn. eynf kuJ myrI soc sLkqI dI hwd qoN bfhr sI. sfrI rfq myrI CfqI qy coey Ausdy drd ny BfvyN mYnUM ihlf ky rwK idqf sI pr Auh qF afpxy pfk pviqr nF Qly surjIq hox dI QF ClI geI sI. Aus nUM ies GVI df pqf nhIN sI ik isKrF Kory prbq ny vI smyN dy nfl Auz jfxf hY. ibMdU bUMd bxI, brKF dI kxI bxI qy sfgr ivc zub ky sfgr bx geI. AusdI aMdrlI imwtI nUM moqI qy Ausdy aMdrly jl dy ikxky nUM aimRq bxnf afAuNdf sI. pKy dI hvf nfl svyr qk bnYx swuk geI sI. mYN jd svyry dUjI bnYx pfAux lwgf qF ibMdU ny rfq dy hMJUaF vflI DoqI bnYx myry gl pf idqI. Auh bnYx pf ky mYN tYksI ivc bYT jdoN cMzIgVH nUM jf irhf sF qF Doqy jfx dy bfvjUd bnYx ivc smoey Auhdy kosy hMJU myry ipMzy nUM cuB rhy sn qy iqp iqp kr ky myrI afqmf dy aihsfsF Auqy izg rhy sn. ibMdU dy iehnF hMJUaF dI brsfq nUM ijMLdgI ivc mYNN kdI vI Bwul nf sikaf. ies qrHF dI siQqI dy pQr hoeIaF aKF ivcoN ikrI brsfq dy hMJU myrI ivkoilqrI ijLMdgI ivc do vfr afey sn, iek vfr Es vyly jd mYN mihk nUM Aus dy ivafh qoN pihlF afKrI vfr imlx leI igaf sF aqy dUjI vfr ies vyly jd mYN ibMdU qy iProjLpur nUM alivdf kih irhf sF. tYksI pUrI spIz nfl BwjI jf rhI sI aqy myry iKaflF df qfxf bfxf iProjLpur qoN cMzIgVH phuMc ky nvF jIvn sLurU krn dy cwkr kZx lg ipaf sI. ijQy tYksI ny mYnUM lfihaf, EQoN QrI vIlr lY ky mYN cODrI dyvI lfl dy Gr 28 sYktr ivc phuMc igaf. sfmfn Aus dy Gr riKaf, mUMh hQ Do ky cfh df kwp pIqf. dyvI lfl afpxy motr sfeIkl qy mYnUM dPqr dy bfhr Cz afieaf qy bfrF vjy qoN pihlF mYN pMjfb skUl isiKaf borz dy koTI nMbr 72, sYktr 8 ivc jf ky afpxI hfjLrI rIport dy idqI. zfierYktr jgdIsL isMG ny E[ aYs[ zI[ nUM bulf ky ikhf ik mYnUM myrf kmrf vKfieaf jfvy. E[ aYs[ zI[ s[ iprQIpfl isMG ny mYnUM myrf kmrf ivKfieaf, brFc dy iencfrj aisstMt sYksLn aPsr vIrBfn isMG nfl imlfieaf. suprzMt azimMstrysLn jspfl isMG nUM Pon qy hdfieq idqI ky myrf tybl, stysLnrI, GMtI, nym plyt afid qurq muheIaf kIqy jfx. iek nOjvfn lVkI ikrn bflf ny af ky ikhf “sr mYN quhfzI stYno hF. qusIN jdoN izktysLn dyxI hovy qF cpVfsI Byj ky mYnUM bulf lYxf”. eyny ivc zfierYktr sfihb ny mYnUM qy imstr DfmI nUM iekTy bulf ky ikhf ik imstr DfmI afr eI E 1 aqy imstr momI afr eI E 2 hoxgy. PfeIlF mfrk hox vyly ieh sfzI pCfx hovygI. iPr AuhnF ikhf ik dPqr nvF hY, kMm bhuq hYY aqy sfnUM sfiraF nUM tIm bxf ky kMm krnf hovygf. asIN XYs sr kih ky Aupr af gey. kuJ icr bfad cpVfsI Qwbf kfgjLF df myry myjL qy rK igaf ijs qy aMgryjLI ivc afr[ 220 eI[ E[ 2 mfrk kIqf hoieaf sI aqy KriVaF df sfrf Qwbf pVH ky Aus ivcoN ivcoN meI mhIny dy pMKVIaF dy mYgjLIn leI mYtr iqafr krnf sI. aglI vfr pVHo:-nvF dPqr-nvF sLihr-nvIaF gwlF:- 221