Abstract e fonti - Università degli Studi di Perugia
Transcript
Abstract e fonti - Università degli Studi di Perugia
XXII Convegno Internazionale Spello, 25-27 giugno 2015 Frontiere della romanità nel mondo tardo antico. II Questioni della terra (società economia normazioni prassi) Abstract e fonti (la disposizione segue l’ordine alfabetico degli autori) Annunziata D. (Salerno) ......................................... 1 Il regime giuridico della proprietà ecclesiastica dal 313 d.C. al 411 d.C. Aubert J.-J. (Neuchâtel) ........................................... 3 Getting There: Road Maintenance and Liturgies in the Theodosian Code (XV.3) Babusiaux U. (Zürich) ............................................ 4 Il valore della terra e il fideicommissum familiae relictum: ragioni economiche di una costruzione giuridica? Barone Adesi G. (Catanzaro Magna Græcia) ...... 6 Iuga, quae videntur ad ecclesiam pertinere (CTh.16.2.15 pr.): i fondi ecclesiastici in età costantiniana [La configurazione “costantiniana” del regime fondiario ecclesiastico] Bassanelli Sommariva G. (Bologna) .................... 8 Il Codice Teodosiano in Occidente. Osservazioni di metodo Bianchi P. (Roma Tor Vergata) ............................. 9 Distribuzione della terra ai Goti. Contadini e barbari e l’evasione fiscale nella tarda antichità: cenni Bueno Delgado J.A. (Alcalá-UAH) .................... 10 De Roma a Europa. Cuestiones sobre fronteras Cañizar Palacios J.L. (Càdiz) .............................. 12 Algunas cuestiones sobre los fundi limitotrophi y la percepción e idea de la frontera Carrié J.-M. (Paris EHESS) .................................. 13 Questioni della terra nella tarda antichità tra realtà archeologiche, strutture agrarie e norme legislative Crescenzi V. (Urbino) ............................................ 15 Loschiavo L. (Teramo) “Dopo” il tardoantico De Salvo L. (Messina) ............................................ 16 Aspetti rurali della Gallia merovingia in Gregorio di Tours Di Paola L. (Messina) ............................................. 17 Terrarum spatia vindicata: una nota a proposito di Cass. Var. 1.29 Escribano Paño M.V. (Zaragoza) ....................... 20 El patrimonio de los heréticos en Codex Theodosianus XVI: normativa y praxis Fargnoli I. (Milano Statale; Bern) ........................ 22 Perfido tiranno o brillante sovrano? Proprietà terriera, successione e religione nella legislazione dell’imperatore Decio Fasolino F. (Salerno) ............................................. 24 Scambi in natura e attività bancaria nel tardoantico Franciosi E. (Bologna) .......................................... 25 Proprietà contadina e abbandono delle terre. Aspetti della legislazione tardoimperiale García Garrido M.J. (Madrid UNED) ................. 27 Regime giuridico della terra nel diritto visigoto. Precedenti romani Laquerrière-Lacroix A. (Reims) ......................... 28 A propos de la Lettre Divjak 8* de Saint Augustin: normes et pratiques en matière de maîtrises foncières Liebs D. (Freiburg) ................................................ 30 Le terre dei limitanei Lovato A. (Bari) ...................................................... 32 Prima e dopo Adrianopoli. Forme e modalità d'insediamento dei barbari nei territori imperiali Lucrezi F. (Salerno) ............................................... 34 Minieri L. (Seconda Università di Napoli) Furto di terra e furto di bestiame nel tardoantico Mataix Ferrándiz E. (Southampton) ................. 36 Riflessioni sull’utilizzazione dell’acqua potabile nella tarda antichità Minale V.M. (Milano Bocconi) ............................ 38 Soldati che acquistano la terra in età severiana: a proposito di un passo di Macro (D. 49.16.13 pr.-2) Pavese M.P. (Genova) .......................................... 39 “Termini ad modum agri sine rigore sunt ordinati”. Ars mensoria e confinazioni fondiarie in età tardo antica Pietrini S. (Siena) .................................................... 40 Cass. Var. 5.14.6: un intervento di Teoderico contro una prassi di elusione dell’imposta fondiaria? Puliatti S. (Parma) .................................................. 41 Patronato e tutela della piccola proprietà in età tardoantica Sacchi O. (Seconda Università di Napoli) .......... 43 Dall’ager privatus alla forma agrimensorum: evoluzione di un paradigma giuridico Tarozzi S. (Bologna) .............................................. 45 Terre e patrimonio ecclesiastico: i papiri di Ravenna. Una ricerca campione XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanità nel mondo tardo antico. II Spello, 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (società economia normazioni prassi) DARIO ANNUNZIATA Salerno Il regime giuridico della proprietà ecclesiastica dal 313 d.C. al 411 d.C. ABSTRACT La svolta costantiniana, consacratasi nel 313 d.C. con gli accordi tra Costantino e Licinio e la conseguente produzione del cosiddetto “editto di Milano”, ha, com’è noto, modificato radicalmente la storia dei rapporti tra Impero e Chiesa, ovvero tra Autorità politica e comunità cristiane. Infatti, nei primi anni di storia del cristianesimo, non è affatto chiaro come, sotto il profilo giuridico, venissero viste le comunità di cristiani e conseguentemente non è chiaro se tali comunità originarie di cristiani avessero la possibilità di possedere beni, mobili ed immobili. La politica ecclesiastica in favore dei cristiani, inaugurata nel 313 d.C., proseguirà nella legislazione costantiniana volta a favorire e ad incrementare il patrimonio ecclesiastico, oggetto di ampia regolamentazione anche dai successori di Costantino. La comunicazione intende analizzare i più importanti provvedimenti emanati sul tema nel periodo compreso tra il 313 d.C. e il 411 d.C. FONTI C.Th. 11.1.1 Costantinus (Constantius?). Praeter privatas res nostras et ecclesias catholicas et domum clarissimae memoriae Eusebii exconsule et exmagistro equitum et peditum et Arsacis regis Armeniorum nemo ex nostra iussione praecipuis emolumentis familiaris iuvetur substantiae. Datianus enim vir clarissimus patricius, qui hanc olim gratiam fuerat consecutus, auferri sibi id cum tanta instantia depoposcit, cum quanta alii poscere consuerunt. Ideoque omnes pensitare debebunt quae manu nostra delegationibus adscribuntur, nihil amplius exigendi. Nam si qui vicarius aut rector provinciae aliquid iam cuiquam crediderit remittendum, quod aliis remiserit de propriis dare facultatibus compelletur. (a. 315? a. 360?). C. Th. 16.2.29 Arcadius, Onorius. Quaecumque a parentibus nostris diversis sunt statuta temporibus, manere inviolata adque incorrupta circa sacrosanctas ecclesias praecipimus. Nihil igitur a privilegiis immutetur omnibusque, qui ecclesiis serviunt, tuitio deferatur, quia temporibus nostris addi potius reverentiae cupimus quam ex his quae olim praestita sunt immutari. (a. 325) C. Th. 11.16.21 Arcadius, Onorius. Privilegia venerabilis ecclesiae, quae divi principes contulerunt, inminui non oportet: proinde etiam quae circa urbis Romae episcopum, observatio intemerata custodiet, ita ut nihil extraordinarii muneris ecclesia vel sordidae functionis agnoscat. Et cetera. (a. 397) C. Th. 16.2.30 Arcadius, Onorius. Post alia: non novum aliquid praesenti sanctione praecipimus, quam illa, quae olim videntur indulta, firmamus. Privilegia igitur, quae olim reverentia religionis obtinuit, mutilari sub poenae etiam interminatione prohibemus, ita ut hi quoque, qui ecclesiae obtemperant, his, quibus ecclesia, beneficiis perfruantur. (a. 327) C. Th.16.2.34: Arcadius, Onorius. Sapidiano vicario Africae. Si ecclesiae venerabilis privilegia cuiusquam fuerint vel temeritate violata vel dissimulatione neglecta, commissum quinque librarum auri, sicut etiam prius constitutum est, condemnatione plectatur. Si quid igitur contra ecclesias vel –1– clericos per obreptionem vel ab haereticis vel ab huiuscemodi hominibus fuerit contra leges impetratum, huius sanctionis auctoritate vacuamus. (a. 399) C. Th. 16.2.40 Arcadius. Onorius. Placet rationabilis consilii tenore perpenso destricta moderatione praescribere, a quibus specialiter necessitatibus ecclesiae urbium singularum habeantur inmunes. Prima quippe illius usurpationis contumelia depellenda est, ne praedia usibus caelestium secretorum dicata sordidorum munerum fasce vexentur. Nullam iugationem, quae talium privilegiorum sorte gratulatur, muniendi itineris constringat iniuria; nihil extraordinarium ab hac superindicticiumve flagitetur; nulla pontium instauratio, nulla translationum sollicitudo gignatur; non aurum ceteraque talia poscantur. Postremo nihil, praeter canonicam illationem, quod adventiciae necessitatis sarcina repentina depoposcerit, eius functionibus adscribatur. Si quis contra venerit, post debitae ultionis acrimoniam, quae erga sacrilegos iure promenda est, exilio perpetuae deportationis uratur. (a. 411) –2– XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanità nel mondo tardo antico. II Spello, 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (società economia normazioni prassi) JEAN-JACQUES AUBERT Neuchâtel Getting There: Road Maintenance and Liturgies in the Theodosian Code (XV.3) The first part of Book 15 of the Theodosian Code is dedicated to the issue of public works (CTh. 15.1, a total of 53 laws), with three additional, shorter titles as appendices (CTh. 15.2 on water-conducts, CTh. 15.3 on road building and maintenance, and CTh. 15.4 on imperial representations). The burden of road building and maintenance was imposed on liturgists and regulated by imperial legislation, part of it was obviously considered of some interest to the compilers. Six laws, from Constantine (319) to Honorius and Theodosius II, define the fiscal obligations of various categories of landowners and tenants, gradually restricting the grant of exemptions, a sign that the task was so heavy that it required the involvement of people of means, above regular tax payers. The imperial administration worked towards upgrading the status of such liturgies in order to make them less repulsive to the higher classes. 15.3 De itinere muniendo (from The Roman Law Library: http://droitromain.upmf-grenoble.fr) 15.3.1 : Imp. Constantinus a. ad Proculum proconsulem Africae. Emphyteuticarii possessores, qui mansuetudinis nostrae beneficio ad extraordinaria minime devocentur, sicut ceteri provinciales obsequium suum muniendis itineribus impendant. Nulla enim ratione debent ab hoc, quod in commune omnibus profuturum est, esse seiuncti. Proposita non. mai. Karthagine Constantino a. V et Licinio caes. conss. (319 mai. 7). 15.3.2 : Imp. Iulianus a. ad Avitianum vicarium Africae. Post alia: in muniendis viis iustissimum aequitatis cursum reliquit auctoritas. Singuli enim loca debent quaeque sortiri, ut sibi consulant vel neglegentia vel labore. Igitur eos loca iuxta morem priscum delegata curare oportebit. Et cetera. Dat. VII kal. nov. Iuliano a. IIII et Sallustio conss. (363 [362] oct. 26). 15.3.3 : Imppp. Valentinianus, Theodosius et Arcadius aaa. ad Eusignium praefectum praetorio. A viarum munitione nullus habeatur inmunis, et eorum praediorum actores, qui forte iniuncto oneri privilegiorum contemplatione parere minime voluerint, nostrae domui vindicentur. Dat. IIII kal. mart. Valentiniano a. III et Eutropio conss. (387 febr. 26). 15.3.4 : Impp. Arcadius et Honorius aa. Messalae praefecto praetorio. Dudum quidem fuerat constitutum, ut illustrium patrimonia dignitatum ab instauratione itinerum haberentur excepta. Verum propter inmensas vastitates viarum certatim studia cunctorum ad reparationem publici aggeris conducibili devotione volumus festinare, nulla ad instructum munitionis huiusce dignitate aut privatorum privilegiorum in qualibet....studiosius adpetita. Etiam istud adiungimus, ut domos etiam clementiae nostrae, quas vetusta et innumera ab huius oneris curatione privilegia vindicabant, par condicio et sollicitudo constringat, ita tamen, ut in ceteris quae vel illustribus vel patrimonio nostro praecedentibus edictis beneficia fuerant adtributa, intemerata permaneant. Dat. III kal. mai. Mediolano Theodoro v. c. cons. (399 apr. 29). 15.3.5 : Impp. Honorius et Theodosius aa. Anthemio praefecto praetorio. Antiquatis omnibus vel personalibus rescriptis vel per adnotationes elicitis per Bithyniam ceterasque provincias possessores et reparationi publici aggeris et ceteris eiusmodi muneribus pro iugorum numero vel capitum, quae possidere noscuntur, adstringi cogantur. Dat. VII kal. nov. Constantinopoli Honorio VIIII et Theodosio V aa. conss. (412 oct. 26). 15.3.6 : Idem aa. Asclepiodoto praefecto praetorio. Absit, ut nos instructionem viae publicae et pontium stratarumque operam titulis magnorum principum dedicatam inter sordida munera numeremus. Igitur ad instructiones reparationesque itinerum pontiumque nullum genus hominum nulliusque dignitatis ac venerationis meritis cessare oportet. Domos etiam divinas ac venerandas ecclesias tam laudabili titulo libenter adscribimus. Quam legem cunctarum provinciarum iudicibus intimari conveniet, ut noverint, quae viis publicis antiquitas tribuenda decrevit, sine ullius vel reverentiae vel dignitatis exceptione praestanda. Dat. XV kal. mart. Constantinopoli Asclepiodoto et Mariniano conss. (423 febr. 15). –3– XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanità nel mondo tardo antico. II Spello, 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (società economia normazioni prassi) ULRIKE BABUSIAUX Zürich Il valore della terra e il fideicommissum familiae relictum: ragioni economiche di una costruzione giuridica? ABSTRACT Il fideicommissum familiae relictum, cioè il divieto del testatore verso i suoi eredi di vendere un oggetto determinato al di fuori della famiglia, rappresenta, dall’età imperiale, un fenomeno attestato in maniera molteplice. La natura giuridica di questo divieto a favore della famiglia è svariata. Sia i suoi effetti sia gli scopi sono trattati in modo controverso nella ricerca storico-giuridica. Dato che il fideicommissum familiae relictum era spesso imposto per i fondi (fundus), nella storia sociale vale come attestato per il significato dell’economia agraria nel pensiero giuridico dell’età imperiale. Nonostante non possa essere contestato il significato dei fondi per l’economia romana, un’analisi precisa del fideicommissum familiae relictum mostra la presenza di meno ragioni economiche ma più di motivi giuridici per tale decisione del testatore. Pertanto un motivo considerevole per l’imposizione di un fideicommissum familiae relictum potrebbe essere stato lo scopo di evitare le conseguenze della caducità prevista nella lex Iulia et Papia. Infatti, se il testatore trasmetteva un oggetto d’identità gravato a favore della famiglia, i membri della famiglia potevano pretendere l’oggetto dopo il subingresso della caducità persino dal fisco. In questo modo non erano tutelate le attese d’acquisizione in base all’appartenenza alla famiglia o alla discendenza, lo scopo dell’istituto era piuttosto sottrare un oggetto determinato dell’accesso del fisco. In questo modo il fideicommissum familiae relictum dimostra certe il significato dei fondi come base di esistenza e identità della famiglia romana, ma sarebbe erroneo fare una semplice perequazione del motivo economico e della costruzione giuridica. FONTI 1) D. 32, 38, 4 Scaevola 19 digestorum Iulius Agrippa primipilaris testamento suo cavit, ne ullo modo reliquias eius et praedium suburbanum aut domum maiorem heres eius pigneraret aut ullo modo alienaret: filia eius heres scripta heredem reliquit filiam suam neptem primipilaris, quae easdem res diu possedit et decedens extraneos instituit heredes. quaesitum est, an ea praedia extraneus heres haberet an vero ad Iuliam Domnam, quae habuit patruum maiorem Iulium Agrippam, pertinerent. respondi, cum hoc nudum praeceptum est, nihil proponi contra voluntatem defuncti factum, quo minus ad heredes pertinerent. 2) Gaius Institutionum 2, 287 Item olim incertae personae vel postumo alieno per fideicommissum relinqui poterat, quamvis neque heres instituti neque legari ei posset; sed senatusconsulto, quod auctore divo Hadriano factum est, idem in fideicommissis quod in legatis hereditatibusque constitutum est. 3) D. 31,32,6 Modestinus 9 regularum In fideicommisso quod familiae relinquitur hi ad petitionem eius admitti possunt, qui nominati sunt, aut post omnes eos exstinctos qui ex nomine defuncti fuerint eo tempore, quo testator moreretur, et qui ex his primo gradu procreati sint, nisi specialiter defunctus ad ulteriores voluntatem suam extenderit. 4) Gaius Institutionum 2, 286-286a 286 Caelibes quoque, qui per legem Iuliam hereditates legataque capere prohibentur, olim fideicommissa videbantur capere posse. 286a Item orbi, qui per legem Papiam ob id, quod liberos non habent, dimidias partes hereditatum legatorumque perdunt, olim solida fideicommissa capere posse. Sed postea senatus consultum Pegasiano proinde fideicommissa quoque ac legata capere posse prohibiti sunt, eaque translata sunt ad eos qui in eo testamento –4– liberos habent, aut si nullus liberos habebit, ad populum, sicuti iuris est in legatis et in hereditatibus, quae eadem aut simili ex causa vel tota vel ex parte caduca fiunt. 5) Gaius Institutionum 2, 269-270 269 Nam ecce per fideicommissum post mortem heredis relinqui potest, cum alioquin legatum ita relictum inutile sit. 270 Item intestatus moriturus potest ab eo, ad quem bona eius pertinent, fideicommissum alicui relinquere, cum alioquin ab eo legari non possit. 6) D. 30,114,14 Marcianus 8 institutionum Divi Severus et Antoninus rescripserunt eos, qui testamento vetant quid alienari nec causam exprimunt, propter quam id fieri velint, nisi invenitur persona, cuius respectu hoc a testatore dispositum est, nullius esse momenti scripturam, quasi nudum praeceptum reliquerint, quia talem legem testamento non possunt dicere: quod si liberis aut posteris aut libertis aut heredibus aut aliis quibusdam personis consulentes eiusmodi voluntatem significarent, eam servandam esse, sed haec neque creditoribus neque fisco fraudi esse: nam si heredis propter testatoris creditores bona venierunt, fortunam communem fideicommissarii quoque sequuntur. 7) D. 31, 78, 3 Papinianus 9 responsorum Praedium pater de familia liberorum alienari verbis fideicommissi prohibuit. supremus ex liberis, qui fideicommissum petere potuit, non idcirco minus actionem in bonis suis reliquisse visus est, quod heredem extrarium sine liberis decedens habuit. 8) D. 31,67pr. -3 Papinianus 9 quaestionum pr. Unum ex familia propter fideicommissum a se cum moreretur relictum heres eligere debet: ei quem elegit frustra testamento suo legat quod, posteaquam electus est, ex alio testamento petere potest. Utrum ergo non constitit quod datur, quasi creditori relictum, an, quamdiu potest mutari voluntas, non recte creditori comparabitur? Sive tamen durat electio, fuisse videtur creditor, sive mutetur, ex neutro testamento petitio competit. 2 itaque si, cum forte tres ex familia essent eius, qui fideicommissum reliquit, eodem vel dispari gradu, satis erit uni reliquisse: nam postquam paritum est voluntati, ceteri condicione deficiunt. 3 sed si uno ex familia herede instituto ille fundus extraneo relictus est, perinde fideicommissum ex illo testamento petetur, ac si nemo de familia heredi heres exstitisset. Verum is, qui heres scriptus est, ratione doli exceptionis ceteris fideicommissum petentibus facere partem intellegitur: nam quae ratio ceteros admittit, eadem tacitam inducit pensationem. 9) C. 6, 51,1,1-1a Iustinianus (a. 534) 1. Et quemadmodum in multis capitulis lex Papia ab anterioribus principibus emendata fuit et per desuetudinem abolita, ita et a nobis circa caducorum observationem invidiosum suum amittat vigorem, qui et ipsis prudentissimis viris displicuit, multas invenientibus vias, per quas caducum ne fieret. 1a. Sed et ipsis testamentorum conditoribus sic gravissima caducorum observatio visa est, ut et substitutiones introducerent, ne fiant caduca et, si facta sint, apud certas personas recurrere disponerent, vias recludentes, quas lex Papia posuit in caducis: quod et nos fieri concedimus. 10) Epitome Ulpiani 17, 2-3 2 Hodie ex constitutione imperatoris Antonini omnia caduca fisco vindicantur: sed servato iure antiquo liberis et parentibus. 3 Caduca cum suo onere fiunt: ideoque libertates et legata fideicommissa ab eo data, ex cuius persona hereditas caduca facta est, salva sunt: scilicet et legata et fideicommissa cum suo onere fiunt caduca. 11) D. 30, 114, 2 Marcianus 8 institutionum Qui intestato decedit et scit bona sua ad fiscum perventura vacantia, fidei fisci committere potest. 12) D. 31, 88, 14 Scaevola 3 responsorum Insulam libertis utriusque sexus legavit ita, ut ex reditu eius masculi duplum, feminae simplum percipiant, eamque alienari vetuit: ex consensu omnium ab herede venumdata est: quaero, an et ex pretio insulae duplum mares, simplum feminae caperent. respondi ob pretium nullam fideicommissi persecutionem esse, nisi ea mente venditioni consenserunt, ut similiter ex pretio mares quidem duplum, feminae autem simplum consequantur. –5– XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanità nel mondo tardo antico. II Spello, 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (società economia normazioni prassi) GIORGIO BARONE ADESI Catanzaro Magna Græcia Iuga, quae videntur ad ecclesiam pertinere (CTh.16.2.15 pr.): i fondi ecclesiastici in età costantiniana [La configurazione “costantiniana” del regime fondiario ecclesiastico] Nel costituire la ratio perseguita dalla normativa ecclesiastica costantiniana, l’inserimento nella legalità di consuetudini e usi attestati nei corpora christianorum, effettuata dal primo legislatore cristiano mediante l’imposizione alle ecclesiae di principi ritenuti inderogabili dall’ordinamento giuridico romano, (quali, ad esempio, la documentata attestazione della voluntas dominicale di manomettere lo schiavo liberato in ecclesiae gremio: C.1.13.2), mi ha indotto a proporre come contributo all’odierno Convegno qualche rapida osservazione sulla configurazione costantiniana del regime fondiario ecclesiastico. Problematica, come incautamente non avevo supposto, l’indagine attraverso fonti giuridiche e letterarie, induce, in realtà, a constatare la probabile assenza di una configurazione costantiniana del regime fondiario ecclesiastico, articolatamente disciplinato, invece, solo nei secoli successivi, secondo quanto si evince dal codex repetitae praelectionis. Aldilà della mancanza di fonti costantiniane in argomento, l’assenza di disposizioni normative relative a terre appartenenti ad associazioni cristiane (ecclesiae) ne attesta plausibilmente la coeva marginalità, se non irrilevanza, quantomeno nel 313. La constatazione sembra, peraltro, riflettere non soltanto le coeve vicende ecclesiastiche, localmente segnate da alternanza tra periodi di persecuzione, più o meno intensa, o di tolleranza, ma anche da posizioni cristiane non certo favorevoli allo sviluppo di proprietà fondiarie ecclesiastiche. Detti indirizzi appaiono riscontrabili in fonti determinate dall’incidenza esercitata sulle prime associazioni cultuali cristiane da Ac.Ap.4.34-5.12. Nell’elaborazione lucana, la comunione dei beni economici vigente nella prima ecclesia gerosolimitana, non prospetta, per non dire esclude, la costituzione di fondi appartenenti all’ecclesia. In accordo con l’ingiunzione evangelica alla vendita dei beni economici, per distribuirne il ricavato ai poveri, previa alla sequela Christi (Mt.19.16-29; Mc.10.17-31; Lc.18.18-30; e vang. Haebr.), i sinottici devono avere sollecitato i primi cristiani a devolvere il denaro ricavato dalla vendita dei beni alle rispettive associazioni per la realizzazione degli scopi comunitari (usufruibilità di locali assembleari e sostentamento degli indigenti). La prima ecclesia doveva, del resto, essere ritenuta un’associazioni giudaica, caratterizzata come le altre synagogai diffuse in Palestina e nella diaspora, dalla comune identità etnica e cultuale, attestata anche in Ac.Ap.6.1: all’ecclesia di Gerusalemme appartengono giudeo-cristiani, ebrei ed ellenisti, uniti dalla condivisione di beni spirituali e materiali. Associazione giudaica con connotazioni “familiari”, la Chiesa presieduta da Giacomo, fratello del Signore, e dagli anziani unisce all’osservanza della Torah la fede nel Rabbi Risorto dalla morte in croce. Benché i nazorei proseguano, dunque, nell’osservanza della Lex Dei e frequentino il Tempio, l’affermata universalità della salvezza, accordata oltre che agli ebrei anche ai gentili, inseriti in ecclesia senza circoncisione, (e conseguente sottoposizione a tutti i precetti della Torah), contrasta con l’esclusiva elezione del popolo ebraico. Il kerygma cristiano appare pertanto, fin dalle origini, denso di ripercussioni destabilizzanti in merito all’unicità del Tempio di Gerusalemme e alla specificità della terra promessa da Dio ad Israele e alla sua discendenza. La posizione non costituisce, peraltro, isolata novità. Anche i rotoli del mar Morto documentano attese messianiche e apocalittiche, presenti nel giudaismo del secondo Tempio, oggi note grazie ai documenti collezionati dalla “misteriosa” comunità qumranica che si proclama fedele all’Alleanza sinaitica e all’autentica Torah, in palese polemica con la classe sacerdotale del Tempio. In merito alle prime comunità cristiane va rilevato come persecuzioni e attesa escatologica (Ap.Gv.22.20) inducano i fedeli alla vendita dei beni per destinarne il ricavato ai fini comunitari, in alternativa alla loro diretta distribuzione agli indigenti. Fonti neotestamentarie, canoniche e apocrife, non risultano, dunque, favorevoli alla costituzione di patrimoni comunitari ecclesiastici. L’incidenza dell’indirizzo sembra ancora riscontrabile in disposizioni normative emanate tra il 311 ed il 313 per porre termine in oriente alla “grande persecuzione”. In seguito all’editto di Galerio, pubblicato il 30 maggio del 311 a Nicomedia, che consente ai cristiani di ricostituire le loro associazioni (conventicula sua componant, ita ut ne quid contra disciplinam agant: Lact. de mort. 34.4), Massimino Daia limita l’autorizzazione allo svolgimento di riunioni cultuali e associative (Eus.HE9.1.8). Di seguito il medesimo tetrarca vieta però lo svolgimento di assemblee cristiane nei cimiteri (HE.9.2). Solo dopo la battaglia di ponte Milvio il tetrarca trasmette ai governatori dei suoi territori le disposizioni di Galerio, pur vietando costruzioni di domus ecclesiae e adunanze comunitarie (HE.9.9.11). Sconfitto il 30 aprile 313 Massimino consente ai cristiani di costruire domus per scopi cultuali e associativi. Con l’editto pubblicato a Nicomedia il 15 giugno del 313, Licinio ordina ai funzionari imperiali di attivarsi per la rapida restituzione al corps christianorum di tutti i locali confiscati alle associazioni (ecclesiae) (Eus.HE.10.5.9-12; Lact. De mort.48.8-10). Nel porre termine alla persecuzione, l’augusto ripristina, dunque, nella legalità le associazioni cultuali cristiane, legittimate a riottenere i locali comunitari confiscati. Concordata a Milano da Costantino e Licinio, la ricostituzione dei patrimoni immobiliari appartenenti alle associazioni cristiane costituisce la premessa di privilegi conferiti da Costantino alle ecclesiae. Nel patrocinare i fini assistenziali perseguiti dalle associazioni cristiane, il legislatore promuove l’inserimento nel clero dei pauperes, –6– destinatari tradizionali dei beni devoluti dai fideles alle ecclesiae, mentre ne esclude gli abbienti idonei ad espletare munera publica. Riguardo, infine, allo sviluppo della proprietà fondiaria ecclesiastica in età costantiniana, va rilevato come istanze conciliari alla totale esenzione fiscale delle terre ecclesiastiche trovino riscontro ufficiale nel rifiuto, opposto nel 360 da Costante, (CTh.16.2.15), alla richiesta, avanzata dal concilio di Rimini, ut iuga, quae videntur ad ecclesia pertinere a publica functione cessarent inquietudine desistente. Del resto usurpazioni clericali di beni ecclesiastici traspaiono in precedenza già nel can.25, promulgato dal concilio antiocheno del 341. La disposizione prescrive ad ogni associazione cristiana (ecclesia) di inventariare il patrimonio comunitario e di elencare anche i beni privati appartenenti al rispettivo vescovo. Denunziate usurpazioni di beni ecclesiastici, effettuate da chierici corrotti ai danni dei pauperes, potrebbero, dunque, avere inciso sulla successiva sanzione imperiale dell’inalienabilità patrimoniale ecclesiastica. Il principio risulta, del resto, recettivo di convergenti indirizzi normativi, canonici e imperiali, intenti a riaffermare la vigenza dei fini tradizionalmente perseguiti dai patrimoni appartenenti alle comunità cristiane. FONTI I) 2) 3) 4) 5) 6) 7) 8) 9) Ac.Ap.4.34-7: Οὐδὲ γὰρ ἐνδεής τις ὑπῆρχεν ἐν αὐτοῖς· ὅσοι γὰρ κτήτορες χωρίων ἢ οἰκιῶν ὑπῆρχον, πωλοῦντες ἔφερον τὰς τιμὰς τῶν πιπρασκομένων καὶ ἐτίθουν παρὰ τοὺς πόδας τῶν ἀποστόλων· 35 διεδίδετο δὲ ἑκάστῳ καθότι ἄν τις χρείαν εἶχεν. 36 Ἰωσῆς δὲ ὁ ἐπικληθεὶς Βαρνάβας ὑπὸ τῶν ἀποστόλων, ὅ ἔστι μεθερμηνευόμενον υἱὸς παρακλήσεως, Λευΐτης, Κύπριος τῷ γένει, 37 ὑπάρχοντος αὐτῷ ἀγροῦ, πωλήσας ἤνεγκε τὸ χρῆμα καὶ ἔθηκε παρὰ τοὺς πόδας τῶν ἀποστόλων. CTh.16.2.3. IMP. CONSTANTINUS A. AD BASSUM P.P.: Cum constitutio emissa praecipiat nullum deinceps decurionem vel ex decurione progenitum vel etiam instructum idoneis facultatibus adque obeundis publicis muneribus opportunum ad clericorum nomen obsquiumque confugere, sed eos de cetero in defunctorum dumtaxat clericorum loca subrogari, qui fortuna tenuens neque muneribs civilibs teneantur obstricti, cognovimus illos etiam inquietari, qui ante legis promulgationem clericorum se consortio sociaverint. (18 luglio 320). CTh.16.2.4 IMP CONSTANTINUS A. AD POPULUM: Habeat unusquisque licentiam sanctissimo catholicae venerabilique concilio decedens bonorum quem optavit relinquere. Non sint cassa iudica. Nihil est, quod magis hominibus debetur, quam ut supremae voluntatis, post quam aliud velle non possunt, liber sit stilus et licens, quod iterum non redit, arbitrium. PROPOSITA V NON. IUL. ROMAE CRISPO II ET CONSTANTINO II CAESS. CONSS. (3 luglio 321). Nel riaffermare gli indirizzi enunciati in CTh.16.2.3 CT.16.2.6 l il 1 giugno del 326 (o 329?) CTh.16.2.3 giunge alla segnete affermazione: Opuulentos enim saeculi subire necessitates oportet, pauperes ecclesiarum divitiis substentari. CTh.16.2.15: C0STANTIUS A. ET IULIANUS CAES. AD TAURUM PRAEFECTUM PRAETORIO. In Ariminensi synodo super ecclesiarum et clericorum privilegiis tractatu habito usque eo dispositio progressa est, ut iuga, quae videntur ad ecclesiam pertinere, a publica functione cessarent inquietudine desistente: quod nostra videtur dudum sanctio reppulisse. 1 Clerici vero vel hi quos copiatas recens usus instituit nuncupari, ita a sordidis muneribus debent immunes adque a conlatione praestari, si exiguis admodum mercimoniis tenuem sibi victum vestitumque conquirent; reliqui autem, quorum nomina negotiatorum matricula comprehendit eo tempore, quo conlatio celebrata est, negotiatorum munia et pensitationes agnoscant, quippe postmodum clericorum se coetibus adgregarunt. 2 De his sane clericis, qui praedia possident, sublimis auctoritas tua non solum eos aliena iuga nequaquam statuet excusare, sed etiam pro his, quae ipsi possident, eosdem ad pensitanda fiscalia perurgueri. Universos namque clericos possessores dutaxat provinciales pensitationes fiscalium recognoscere iubemus, maximme cum in comitatu tranquillitatis nostrae alii episcopi, qui de Italiae partibus venerunt, et illi quoque, qui ex Hispania adque Africa commearunt, probaverint id maxime iuste convenire, ut praeter ea iuga et professionem, quae ad ecclesiam pertinet, ad universa munia sustinenda traslationesque faciendas omnes clerici debeant adtineri. DAT. EPISTULA PRID. KAL. IUL. MEDIOLANO CONSTANTIO A. X ET IULIANO III CAES. CONSS. (30 giugno del 360). Can.Ap.38 Πάντων τῶν ἐκκλησιαστικῶν πραγμάτων ὁ ἐπίσκοπος ἐχέτω τὴν φροντίδα, καὶ διοικείτω αὐτά, ὡς τοῦ Θεοῦ ἐφορῶντος· μὴ ἐξεῖναι δὲ αὐτῷ σφετερίζεσθαί τι ἐξ αὐτῶν, ἢ συγγενέσιν ἰδίοις τὰ τοῦ Θεοῦ χαρίζεσθαι· εἰ δὲ πένητες εἶεν, ἐπιχορηγείτω ὡς πένησιν, ἀλλὰ μὴ προφάσει τούτων τὰ τῆς ἐκκλησίας ἀπεμπολείτω. Can.Ap.40: Ἔστω φανερὰ τὰ ἴδια τοῦ ἐπισκόπου πράγματα, (εἴ γε καὶ ἴδια ἔχοι) καὶ φανερὰ τὰ Κυριακά· ἵνα ἐξουσίαν ἔχῃ τὰ ἴδια, τελευτῶν ὁ ἐπίσκοπος, οἷς βούλεται καὶ ὡς βούλεται καταλεῖψαι· καὶ μὴ προφάσει τῶν ἐκκλησιαστικῶν πραγμάτων διαπίπτειν τὰ τοῦ ἐπισκόπου, ἐσθ᾿ ὅτε γυναῖκα καὶ παῖδας κεκτημένου, ἢ συγγενεῖς, ἢ οἰκέτας. Δίκαιον γὰρ παρὰ θεῷ καὶ ἀνθρώποις, τὸ μήτε τὴν ἐκκλησίαν ζημίαν τινὰ ὑπομένειν ἀγνοίᾳ τῶν τοῦ ἐπισκόπου πραγμάτων, μήτε τὸν ἐπίσκοπον, ἢ τοὺς αὐτοῦ συγγενεῖς, προφάσει τῆς ἐκκλησίας, δημεύεσθαι, ἢ καὶ εἰς πράγματα ἐμπίπτειν τοὺς αὐτῷ διαφέροντας, καὶ τὸν αὐτοῦ θάνατον δυσφημίαις περιβάλλεσθαι. Can 24 del concilio antiocheno del 341: Τὰ τῆς ἐκκλησίας τῇ ἐκκλησίᾳ καλῶς ἔχειν φυλάττεσθαι δεῖ μετὰ πάσης ἐπιμελείας, καὶ ἀγαθῆς συνειδήσεως, καὶ πίστεως τῆς εἰς τὸν πάντων ἔφορον καὶ κριτὴν Θεόν. Ἃ καὶ διοικεῖσθαι προσήκει μετὰ κρίσεως καὶ ἐξουσίας τοῦ ἐπισκόπου, τοῦ πεπιστευμένου πάντα τὸν λαόν, καὶ τὰς ψυχὰς τῶν συναγομένων. Φανερὰ δὲ εἶναι τὰ διαφέροντα τῇ ἐκκλησίᾳ, μετὰ γνώσεως τῶν περὶ αὐτὸν πρεσβυτέρων καὶ διακόνων, ὥστε τούτους εἰδέναι καὶ μὴ ἀγνοεῖν, τίνα ποτὲ τὰ ἴδιά ἐστι τῆς ἐκκλησίας, ὥστε μηδὲν αὐτοὺς λαμβάνειν· ἵν᾽ εἰ συμβαίη τὸν ἐπίσκοπον μεταλλάττειν τὸν βίον, φανερῶν ὄντων τῶν διαφερόντων τῇ ἐκκλησίᾳ πραγμάτων, μήτε αὐτὰ διαπίπτειν καὶ ἀπόλλυσθαι, μήτε τὰ ἴδια τοῦ ἐπισκόπου ἐνοχλεῖσθαι, προφάσει τῶν ἐκκλησιαστικῶν πραγμάτων. Δίκαιον γὰρ καὶ ἀρεστὸν παρά τε Θεῷ καὶ ἀνθρώποις, τὰ ἴδια τοῦ ἐπισκόπου, οἷς ἂν αὐτὸς βούληται καταλιμπάνεσθαι· τὰ μέντοι τῆς ἐκκλησίας αὐτῇ φυλάττεσθαι· καὶ μήτε τὴν ἐκκλησίαν ὑπομένειν τινὰ ζημίαν, μήτε τὸν ἐπίσκοπον προφάσει τῆς ἐκκλησίας δημεύεσθαι, ἢ καὶ εἰς πράγματα ἐμπίπτειν τοὺς αὐτῷ διαφέροντας, μετὰ τοῦ καὶ αὐτὸν μετὰ θάνατον δυσφημίᾳ περιβάλλεσθαι. Can.25 del concilio antiocheno del 341: Ἐπίσκοπον ἔχειν τῶν τῆς ἐκκλησίας πραγμάτων ἐξουσίαν ὥστε αὐτὰ διοικεῖν εἰς πάντας τοὺς δεομένους, μετὰ πάσης εὐλαβείας καὶ φόβου Θεοῦ· μεταλαμβάνειν δὲ καὶ αὐτὸν τῶν δεόντων, εἴγε δέοιτο, εἰς τὰς ἀναγκαίας αὐτοῦ χρείας, καὶ τῶν παρ᾽ αὐτῷ ἐπιξενουμένων ἀδελφῶν, ὡς κατὰ μηδένα τρόπον αὐτοὺς στερεῖσθαι, κατὰ τὸν θεῖον Ἀπόστολον, λέγοντα· Ἔχοντες διατροφὰς καὶ σκεπάσματα, τούτοις ἀρκεσθησόμεθα· εἰ δὲ μὴ τούτοις ἀρκοῖτο, μεταβάλλοι δὲ τὰ πράγματα εἰς οἰκείας αὐτοῦ χρείας, καὶ τοὺς πόρους τῆς ἐκκλησίας, ἢ τοὺς τῶν ἀγρῶν καρπούς, μὴ μετὰ γνώμης τῶν πρεσβυτέρων, ἢ τῶν διακόνων χειρίζοι, ἀλλ᾽οἰκείοις αὐτοῦ καὶ συγγενέσιν, ἢ ἀδελφοῖς, ἢ υἱοῖς παράσχοιτο τὴν ἐξουσίαν, ὥστε διὰ τῶν τοιούτων λεληθότως βλάπτεσθαι τοὺς λόγους τῆς ἐκκλησίας, τοῦτον εὐθύνας παρέχειν τῇ συνόδῳ τῆς ἐπαρχίας. Εἰ δὲ καὶ ἄλλως διαβάλλοιτο ὁ ἐπίσκοπος, ἢ οἱ σὺν αὐτῷ πρεσβύτεροι, ὡς τὰ τῇ ἐκκλησίᾳ διαφέροντα, ἤτοι ἐξ ἀγρῶν, ἢ καὶ ἐξ ἑτέρας προφάσεως ἐκκλησιαστικῆς, εἰς ἑαυτοὺς ἀποφερόμενοι, ὡς θλίβεσθαι μὲν τοὺς πένητας, διαβολὴν δὲ καὶ δυσφημίαν προστρίβεσθαι τῷ τε λόγῳ καὶ τοῖς οὕτω διοικοῦσι, καὶ τούτους διορθώσεως τυγχάνειν, τὸ πρέπον δοκιμαζούσης τῆς ἀγίας συνόδου. –7– XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanità nel mondo tardo antico. II Spello, 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (società economia normazioni prassi) GISELLA BASSANELLI SOMMARIVA Bologna Il Codice Teodosiano in Occidente. Osservazioni di metodo Il Codice Teodosiano è premessa necessaria ad ogni discorso riguardante il diritto nei territori occidentali nei secoli V-VI dell’era Cristiana: è, infatti, necessario valutare quanto e come era conosciuto ed applicato. Alla fine del quarto decennio del V secolo non è peraltro possibile parlare genericamente di ‘territori occidentali’ perché sono ormai evidenti le differenze createsi fra le province dell’Africa, quelle spagnole, le Gallie e l’Italia. In particolare le province spagnole, in questi anni, sono divenute quasi una periferia dell’impero, una terra di frontiera, per tornare al titolo del convegno; peraltro la particolarità specifica di questi territori è la profonda ed antica romanizzazione della popolazione in essi residente, così che la prassi, il diritto locale, è pur sempre diritto romano, anche quando non allineato al codice. Allo stato delle fonti a nostra disposizione, considerato che non ci sono pervenuti documenti della prassi se non in casi del tutto eccezionali, il modo in cui il Codice Teodosiano era considerato nelle diverse zone dell’occidente, può essere indagato esaminando le opere giurisprudenziali a noi pervenute, le leggi romano barbariche, in modo speciale, il Breviarium e le Novellae post-teodosiane. Per rispettare i tempi di questo intervento, farò qualche cenno solo a queste ultime. –8– XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanità nel mondo tardo antico. II Spello, 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (società economia normazioni prassi) PAOLA BIANCHI Roma Tor Vergata Distribuzione della terra ai Goti. Contadini e barbari e l’evasione fiscale nella tarda antichità: cenni ABSTRACT La tarda antichità è stata caratterizzata da diversi fenomeni di una certa portata: uno tra questi fu quello del patrocinium che può essere visto, in chiave moderna, come uno dei modi per evadere e frodare il fisco. Tale aspetto, di influenza sul piano sociale ed economico, equiparò romani e barbari, come si evince da uno dei capitoli dell’Edictum Theodorici, che apre una finestra sull’attrazione dei barbari in uno dei consueti abusi di potere che la tarda antichità riconosce nei rapporti con i potentes. Goti e romani uniti in un fenomeno di tentativo di evasione fiscale, connesso con la distribuzione della terra sebbene quest’ultima rappresentò uno dei temi delle lodi di Cassiodoro al progetto teodoriciano sulla convivenza tra i due popoli. Un aspetto ulteriore dell’integrazione, mista al mantenimento della propria identità, con il mondo romano. In questo caso integrazione in uno degli aspetti più deplorevoli della società economica tardo antica. FONTI ET. 43. Nullum debere ad potentem romanum aut barbarum suas actiones transferre. Nullus ad potentem Romanum aut Barbarum proprias quolibet titulo transferat actiones. Quod si fecerit, iacturam litis iurgator incurrat, et is qui susceperit, medietatem pretii rei aestimatae fisco cogatur inferre. Qua poena teneri praecipimus etiam eos, qui rem in lite positam in huiusmodi crediderint transferendam esse personam; quoniam volumus, ut remota persona potentioris, aequa iurgantes sorte confligant. Litigantibus vero post caussae terminum, largiendi quod vicerint, cui voluerint personae, concedimus potestatem. CTh. 2.13.1 [= Brev.2.13.1] Impp. Honorius et Theodosius AA. Ioanni pf. p. Post alia: si cuiuscumque modi cautiones ad potentum fuerint delatae personas, debiti creditores iactura mulctentur. Aperta enim credentium videtur esse voracitas, qui alios actionum suarum redimunt exactores. Et cetera. Dat. v. id. iul. Ravenna, dd. nn. Honorio XIII. et Theodosius x. AA. conss. Cass., Var. II, 16. 5: Iuvat nos referre quemadmodum in tertiarum deputatione Gothorum Romanorumque et possessiones iunxit et animos. nam cum se homines soleant de vicinitate collidere, istis praediorum communio causam videtur praestitisse concordiae: sic enim contigit, ut utraque natio, dum communiter vivit, ad unum velle convenerit. en factum novum et omnino laudabile: gratia dominorum de cespitis divisione coniuncta est; amicitiae populis per damna creverunt et parte agri defensor adquisitus est, ut substantiae securitas integra servaretur. una lex illos et aequabilis disciplina complectitur. necesse est enim, ut inter eos suavis crescat affectus, qui servant iugiter terminos constitutos. debet ergo Romana res publica et memorato Liberio tranquillitatem suam, qui nationibus tam praeclaris tradidit studia caritatis. –9– XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanità nel mondo tardo antico. II Spello, 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (società economia normazioni prassi) JUAN ANTONIO BUENO DELGADO Alcalá-UAH De Roma a Europa. Cuestiones sobre fronteras Inst, 1, 12, 5: “…Nam limina sicut in domibus finem quendam faciunt, sic et imperii finem limen esse veteres voluerunt: hinc et limes dictus est, quasi finis quidam et terminus…” Instituciones del Emperador Justiniano I, Libro 1, Título 12, Párrafo 5: “…Pues así como el umbral de las casas constituye una especie de frontera, así también quisieron los antiguos que la frontera fuese como el confín del imperio: de aquí que también se emplee el término limes para significar límite y frontera…” RESUMEN: A mediados del siglo XX surgió la idea de una Europa unida como una necesidad de búsqueda de la paz mundial. La pax romana o pax augusta surgió también de manera necesaria para poner fin a las continuas guerras internas que estaban asolando Roma, lo que supuso la época de mayor esplendor que vivió Roma en toda su historia, así como un largo periodo de paz y prosperidad para todos los ciudadanos y pueblos de ella dependientes. El término “limes”, ya empleado en la antigua Roma, adquirió en la Roma imperial una nueva dimensión, asimilándolo a frontera como límite visible que marca el ámbito espacial del territorio en sus confines exteriores. Esta nueva concepción de frontera se desarrolló en el ámbito estratégico y político, delimitando geográficamente todos los territorios y pueblos que dependían de Roma, y también en lo social y cultural. El territorio que constituye Europa se encuentra también perfectamente delimitado tanto geográficamente como estratégicamente y políticamente, y tanto en lo que atiende al aspecto social, cultural, lingüístico, jurídico, religioso, etc. Las fronteras, tanto visibles como no visibles, y todos los demás aspectos que definen la actual Europa coinciden en gran medida con lo que fue la Roma imperial. La Unión Europea no persigue los mismos objetivos que el Imperio Romano, hay que tener en cuenta que los tiempos son otros y que los protagonistas son distintos; no obstante existen muchos puntos de conexión entre estas dos grandes potencias que, por otra parte, aunque lejanas en el tiempo, están muy próximas en esencia. RIASSUNTO: A metà del XX secolo sorse l'idea di un'Europa unita come un bisogno di cercare la pace nel mondo. Anche la Pax Romana o Pax Augusta emerse per la necessità di porre fine alle continue guerre interne che devastarono Roma, cio segnò il periodo di massimo splendore che Roma ha vissuto in tutta la sua storia, così come un lungo periodo di pace e prosperità per tutti i cittadini ed i popoli subordinati ad essa. Il termine "limes", già utilizzato nell'antica Roma, nella Roma imperiale acquistò una nuova dimensione, paragonandolo al confine come limite visibile che segna la portata geografica del territorio nelle sue frontiere esterne. Questo nuovo concetto di confine si sviluppò a livello strategico e politico, definendo geograficamente i territori e villaggi che dipendevano da Roma, e anche socialmente e culturalmente. Il territorio che costituisce l'Europa [odierna] è anche perfettamente definito sia geograficamente, strategicamente e politicamente, e sia per quanto riguarda l’aspetto culturale, il linguistico, giuridico, religioso, ... I confini, sia visibili che invisibili, e tutti gli altri aspetti che definiscono l'Europa di oggi coincidono in gran parte con quello che era la Roma Imperiale. L'Unione europea non persegue gli stessi obiettivi dell'impero romano, si deve tenere presente che i tempi sono altri e che i protagonisti sono diversi; tuttavia ci sono molti punti di connessione tra queste due grandi potenze che, d'altra parte, anche se lontani nel tempo, sono molto vicini nell’essenza. ABSTRACT: In the middle of the 20th century emerged the idea of a united Europe as a need to search for world peace. The Pax Romana or Pax Augusta also emerged in a necessary manner to end the ongoing internal wars that were devastating Rome, which marked the heyday that Roma lived throughout their history as well as a long period of peace and prosperity for all citizens and peoples subordinated to it. The term "limes", already used in ancient Rome, acquired to the imperial Rome a new dimension, associating it as border like visible limit that marks the geographical scope of the territory in its external borders. This new concept of border was developed in the strategic and political level, geographically defining the territories and villages that depended on Rome, and also social and cultural. The territory that form Europe is also perfectly defined both geographically and strategically, politically, and both in serving the social, cultural, linguistic, legal, religious aspect, etc. The borders, both seen and unseen, and all other aspects that define today's Europe largely coincide with what was the imperial Rome. The European Union does not chase the same objectives as the Roman Empire, keep in mind that the times are different and the protagonist are different; however there are many points of connection between these two great powers that, on the other hand, although distant in time, are very close in its essence. – 10 – FUENTES Y BIBLIOGRAFÍA CONSULTADA. o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o ABEL, F.M.; Geographie de la Palestien. Tomo II: Geographie politique. Les villes, Paris 1938. BAATZ, B.; Der Römische Limes. Archäologische Ausflüge zwischen Rhein und Donau, Berlín 2000. BIRLET, E. – DOBSON, B. – JARRETT, M.; Roman frontier Studies [beeing the] Eighth International Congress of Limesforschumg, Cardiff 1974. BRUGI, B.; “L’ambitus e il paries communis nella storia en el sistema del diritto romano”, en RISG, 4 (1887). BUENO, J. A.; Del limes romano al espacio Schengen, en Conflictos y cicatrices : fronteras y migraciones en el mundo hispánico, Dykinson, Madrid 2014; pp. 51-70. BUENO, J. A.; De Ultra Trajectum a Utrecht. Las fronteras mediterráneas del Imperio Romano, en La paz de Utrecht y su herencia; Dykinson, Madrid 2013, pp. 15-30 BUENO, J. A. ; La importancia de un Derecho histórico, el Derecho romano, como base de un Derecho europeo común; en RGDR 2013, pp. 1-28 Corpus Iuris Civilis (Digesto, Código, Instituciones, Novelas) DANIELS, C.; Africa, en Il mondo di Roma imperiale: la formazione, Bari 1989. D'ORS, A.; Postliminium in pace, en «Rev. de la Facultad de Derecho de Madrid» (1942), pp. 200 ss. FERRILL, A.; La caída del Imperio Romano, Madrid 1998. FINZI, C.; Ai confini del mondo, Roma 1979. FISCHER, T.; Die Römer in Deutschland, Stuttgart 1999. FOUCHER, M.; L’invention des frotières, París 1987. FRONTINO; Strategemata. FUENTESECA, P.; Origen y perfiles clásicos del «postliminium», en «Anuario de Historia del Derecho español» (1951), pp. 224 ss. GUICHON, M.; Towers on the limes palestinae, “Congrres International d’Etudes sur les frontieres Romaines, 9, Mamaïa 1972. HUMBERT, G.; S. V. “Ambitus”, en DS, 1.1 (1873), Graz-Austria 1969, pp. 223 ss. IMPALLOMENI, G., "In tema di strade vicinali", en Scritti di diritto romano e tradizione romanistica, Padova 1996, pp. 541-560. JACOBI, H.; Der obergermanisch-raetische Limes des Römerreiches (Hrsg. Ernst Fabricius, Friedrich Hettner, Oscar von Sarwey): Abteilung B, Band II,1 Kastell Nr. 11 Saalburg 1937. JIMENEZ SALCEDO, M. C.; El régimen jurídico de las relaciones de vecindad en Derecho Romano, Córdoba 1999. JOHNSON, A.; Römische Kastelle des 1. und 2. Jahrhunderts n. Chr. in Britannien und in den germanischen Provinzen des Römerreiches, Mainz 1987. (Kulturgeschichte der antiken Welt, Bd. 37). KLEE, M.; Der Limes zwischen Rhein und Main, Stuttgart 1989. KLEE, M.; Grenzen des Imperiums: Leben am römischen Limes, Stuttgart 2006. MENESES, G.; Las técnicas y las construcciones en la ingeniería romana, Actas del V Congreso de las Obras Públicas Romanas, Madrid 2010. MORILLO CERDAN, A.; Arqueologia militar romana en Hispania, Madrid 2003. MORILLO CERDÁN, A.; <<Limes imperii: la frontera del Imperio>>, en DESPERTA FERRO, Revista de Historia Militar y Política, nº 11: El Imperio romano de Trajano a Marco Aurelio, Madrid 2012. MORILLO CERDAN, A.; Limes XX: Estudios sobre la frontera romana (Roman frontier studies), Madrid 2009. MOSCHEK, W.; Der Limes: Grenze des Imperium Romanum, Darmstadt 2010. MOUTERDE, R. - POIDEBARD, A; Le Limes de Chalcis, organisation de la Steppe en Haute Syrie romaine, Bibliothèque archéologique et historique, 1945. NICOLET, C.; L’inventair du monde: géographie et politique aux origines de l’Empire Romain, París 1988. PLANCK, D. – THIEL, A.; Das Limes-Lexikon: Roms Grenzen von A bis Z , 2009. PONTE, V.; Régimen jurídico de las vías públicas en Derecho Romano, Madrid 2007. PROCOPIO, De Aedificiis. RATZINGER, J.; “Europa, política y religión”. Conferencia pronunciada el 28 de noviembre de 2000 por el entonces Cardenal Ratzinger, con ocasión del ciclo "Conversaciones sobre Europa", que tuvo lugar en la Delegación de Baviera en Berlín. Pulicada, entre otros medios, en Nueva Revista de Politica, Cultura y Arte, nº 73 (enero-febrero 2001): www.nuevarevista.com TACITO, Annales. SCHALLMAYER, E.; Der Limes: Geschichte einer Grenze; Munich 2006. SPIELMANN, C.; Limes Romanus, Roman, Wernigerode 1912. THIEL, A.; Wege am Limes: 55 Ausflüge in die Römerzeit, 2005. VECTING, W. G.; Domaine public et “res extra commercium”, París 1947. WHITTAKER, C. R.; Frontiers of the Roman Empire: A Social and Economic Study, Baltimore: John Hopkins University, 1994. WOOLLISCROFT, D. I.; Roman Military Signalling. Stroud and Charleston: Tempus Publishing, 2001. – 11 – XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanità nel mondo tardo antico. II Spello, 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (società economia normazioni prassi) JOSÉ LUIS CAÑIZAR PALACIOS Cádiz Algunas cuestiones sobre los fundi limitotrophi y la percepción e idea de la frontera RESUMEN Bajo la denominación de fundi limitotrophi, terrae limitanei o agri limitanei, la legislación tardoimperial aborda la temática de parcelas de terreno dedicadas al sostén de la milicia de frontera, en ocasiones bajo su directa explotación y cultivo (tal sería el caso en particular de los agri limitanei), si bien su concreta organización y administración no resulte clara. Además en el caso de los fundi limitotrophi hablamos de una expresión de extraordinario empleo en la normativa y que únicamente es posible constatarla en leyes vinculadas a la pars Orientis. De otro lado la explotación de este tipo de tierra pudo ser un factor que favoreciera o propiciara el contacto y cooperación entre los que se hallan en ambos márgenes de la frontera, esto es, la población romana y la que no lo es. Cabe señalar igualmente que este tipo de propiedades merece la atención del legislador en constituciones imperiales que se datan sobre todo a partir del último cuarto del s. IV d.C., siendo mayor su frecuencia de los años 408 y 409 d.C. en adelante. Y finalmente, que hablamos también de una producción normativa que señala la existencia de fraudes y corrupción en el uso y explotación de este tipo de terreno, atrayendo la atención de la autoridad imperial por dos fundamentales razones: su relevancia para la seguridad del imperio y, en conexión con ello, por su posible finalidad publicística. PALABRAS CLAVE: corrupción, tierra, ejército, frontera, legislación imperial, propaganda. FUENTES: Codex Theodosianus, Codex Iustinianus, novellae post-teodosianas, De rebus bellicis, Amiano Marcelino, Libanio, Zósimo, Expositio totius mundi et gentium, Notitia Dignitatum, Tabula Peutingeriana. * * * ABASTRACT With terminology such as fundi limitotrophi, terrae limitanei or agri limitanei, Late Roman law undertakes the subject of plots addressed to sustain the frontier army, sometimes under its direct exploitation and cultivation (by example, agri limitanei), although its administration and organization is not clear. In the case of fundi limitotrophi we talk about an extraordinary expression used only in legislation referenced to the pars Orientis. On the other hand, exploitation of wheat grain could encourage contact and cooperation between those who are on both sides of the border, that is, Roman population and no-Roman population. It should also be noted this type of property deserves the legislator’s attention in imperials constitutiones dated specially from the last quart of the Fourth Century A.D., being greater its frequency of 408 and 409 onwards. Finally, we also talk about normative indicating the existence of fraud and corruption in the use and exploitation of this kind of land, being of interest for the imperial authority for two reasons: its relevance to the safety of the empire, and linked to this, its probably propagandistic utility. KEY WORDS: corruption, land, army, frontier, imperial law, propaganda. SOURCES: Codex Theodosianus, Codex Iustinianus, Post-Theodosian novellae, De rebus bellicis, Ammianus Marcellinus, Libanius, Zosimus, Expositio totius mundi et gentium, Notitia Dignitatum, Tabula Peutingeriana. – 12 – XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanità nel mondo tardo antico. II Spello, 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (società economia normazioni prassi) JEAN-MICHEL CARRIÉ Paris EHESS Questioni della terra nella tarda antichità tra realtà archeologiche, strutture agrarie e norme legislative Certaines idées anciennes peuvent être considérées comme universellement abandonnées: par exemple, le repli sur leurs terres des élites citadines, ou l’autarcie du grand domaine. Ou encore, la persistance d’une main d’œuvre servile. D’autres résistent encore aux objections multipliées par le renouvellement des sources archéologiques: par exemple, celle de la disparition de la petite et moyenne propriété (contra, P. Ouzoulias). À l’inverse de l’historiographie du XIXe siècle qui, suivant la piste continuiste, projetait rétroactivement sur l’Antiquité tardive les situations du haut Moyen Âge (par exemple le domaine avec réserve du maître en faire-valoir direct bénéficiant des corvées des serfs établis sur les manses) ou même celles de l’époque féodale – telles qu’on se les représentait alors, mais plus aujourd’hui – sur le haut Moyen Âge et même l’Antiquité tardive, au point de supposer une pré-féodalité et un pré-servage, les développements les plus récents de la recherche ont dégagé les traits originaux de l’économie agraire et de la société rurale de l’Antiquité tardive. 1. Du point de vue des modes d’exploitation de la terre, on peut résumer ainsi les principales acquisitions de la recherche récente: – Les grands domaines tardifs ne sont en aucune façon les successeurs des latifundia, et l’inadéquation de ce terme pour désigner les formes de grande propriété romaine tardive a été utilement rappelée par Domenico Vera. D’autre part Vera, écartant le modèle de la « villa périphérique » proposé par Carandini, a proposé un tout autre modèle, discontinuiste: la villa de l’Antiquité tardive serait le fruit d’une adaptation structurelle, fonctionnelle et humaine à de nouvelles formes d’organisation de la production. Elle devient le centre de rassemblement des produits d’un grand domaine multifondiaire, conduisant à l’apparition de nouveaux éléments terminologiques: massa au plan domanial, praetorium au plan architectural. Le renouvellement de l’information archéologique conduit Giuliano Volpe à observer en Italie méridionale une recomposition générale du paysage rural avec abandon de certaines villae tandis que celles qu’on choisit de conserver sont adaptées à leur nouvelle fonction gestionnaire (et aussi résidentielle. Cette évolution du grand domaine d’agriculture intensive tourné vers la commercialisation a pu contribuer à l’apparition de vici privati, – Le bail emphytéotique se diffuse largement comme mode de gestion de la propriété impériale et ecclésiastique. – La prédominance dans nos sources écrites de la grande propriété ne doit plus faire sous-estimer la place occupée par la moyenne et même la petite propriété. – En ce qui concerne la main d’œuvre, rien ne donne à penser qu’elle ait connu une chute démographique. L’esclavage agricole a pratiquement disparu dès la fin du Ier siècle. Le « colonat », strictement limité aux grands domaines, n’est pas en soi marqueur d’une condition sociale, laquelle varie au cas par cas. L’installation des royaumes germaniques a profondément modifié les régimes de dépendance, en introduisant l’esclavage chasé germanique (différent de l’esclavage de type méditerranéen: cf. Tacite, Germania) qui a tendu à contaminer la condition de la main d’œuvre romaine libre. Le terme mancipium a perdu son sens d’esclave selon le droit romain pour exprimer au haut Moyen Âge tout type de dépendance rurale. 2. Du point de vue des conditions générales d’exploitation de la terre, la recherche récente a sérieusement modifié le tableau traditionnel: – Le thème du déclin ou de la crise, encore vivace chez certains malgré la réaction générale faisant valoir le redressement de l’Occident au IVe siècle, a cru trouver dans les fouilles et surveys les preuves d’une déprise agricole. Aujourd’hui, la situation italienne apparaît davantage comme atypique, et en Italie aussi les disparitions de villae du Haut Empire tendent à être interprétées comme signes non plus d’une récession mais bien plutôt d’une recomposition de la structure productive. La conjoncture climatique aujourd’hui mieux connue manifeste non pas refroidissement et humidité accrue, mais au contraire une amélioration après inversion de tendance vers 400, l’optimum de l’Antiquité tardive se situant vers 500 et se poursuivant jusque vers 700-750. Les échanges commerciaux montrent une circulation demeurée active de produits agricoles (huile, vin, etc.) à moyenne et à longue distance. Le mouvement de diffusion des techniques, profitant de la “mondialisation” de l’Empire, se poursuit: sélection des espèces animales, dispositifs hydrauliques (moulin à eau, noria à traction animale ou sakieh égyptienne), etc.. – Le modèle de description de l’économie impériale romaine comme économie tributaire, dominant dans l’historiographie anglophone, a surévalué le rôle et l’intervention de l’État dans l’économie agraire, même si l’empereur est incontestablement le plus grand détenteur de terres. On ne doit pas surévaluer l’importance de l’annona civica au profit des capitales – Rome, puis Rome et Constantinople, dont les besoins n’étaient que – 13 – partiellement pris en charge par le blé fiscal. La redistribution étatique n’est pas le moteur de l’économie des campagnes. – Une autre idée reçue est l’idealtype weberien de la « cité de consommateurs », qui postule une non-réciprocité des échanges et des services rendus par la campagne à la ville (Erdkamp). 3. Du point de vue juridique, je retiendrai les domaines suivants de rencontre du droit avec des situations nouvelles, obligeant le législateur à adapter le droit et à trouver des solutions nouvelles: – la définition du droit de propriété: possessio/dominium. Depuis longtemps, les romanistes s’accordent à reconnaître que la distinction auparavant fondamentale établie par le droit romain entre dominium et possessio disparaît dans les textes juridiques tardifs (Cannata, etc.). Des textes comme CJ 11, 56, 1 (468) traitent dominium et possessio en synonymes. Les formulaires notariaux emploient possidere comme pur et simple synonyme d’habere. (par ex. les Tablettes Albertini). On ne peut naturellement pas accepter la théorie de Jean Durliat selon qui possessio signifierait la « détention d’assiettes fiscales », un possessor ne disposant d’aucun droit sur la terre autre que celui de lever l’impôt. Par contre, la multiplication de possessores emphytéotes ayant en pratique mêmes droits et mêmes devoirs que des propriétaires au sens strict peut avoir contribué, dans de nombreux contextes, à l’adoption d’un terme plus englobant que dominus. – la nouvelle fiscalité foncière la grande réforme fiscale de Dioclétien a établi les praedia les plus vastes – ce qui ne veut pas dire d’un seul tenant, cas exceptionnel – comme cellules de perception fiscale autonome à l’égal des villages. Par là même, elle a reconnu les grands domaines (praedia, privés ou impériaux) comme troisième type d’origo à côté des cités et des villages. Longtemps avant que les textes emploient le terme d’autopragie, CJ 4, 49, 9 de 293 mentionne la capitatio praedii venditi qui lie à la fois l’institution de la capitatio et l’attache au praedium de la population qui y est adscrite. Le sens de ce texte elliptique est éclairé par une constitution nettement postérieure, CJ 11, 48, 4 (371), reprise de CTh 11, 1, 14. La réforme fiscale a eu des conséquences en chaîne: le ius colonatus et le patronage sur les individus ou sur les communautés villageoises. – le colonat L’expression même de « colonat adscrit » invite à reconnaître une conséquence de la réforme fiscale de Dioclétien en 287, qui a fiscalement attaché à une origo l’ensemble des habitants: dans son nouveau sens surdéterminé, colonus se définit comme une personne résidant sur un praedium autopracte. Une contre-preuve de la nature fiscale du lien colonaire est fournie par ce qui se passe dans des provinces comme l’Illyrie en 371 (CJ XI, 53, 1) ou les Thraces en 393 (CJ XI, 52, 1), quand l’abolition de l’impôt personnel ayant pour effet de libérer les colons de l’attache au sol, le pouvoir impérial doit trouver une nouvelle justification de celle-ci pour maintenir la fixité des colons, non pour complaire aux propriétaires mais pour sauvegarder les intérêts du fisc. Cette justfication est fortement tautologique puisque ce sera le fait même d’être colon, (nomen et titulus colonorum), c’est-à-dire d’être attaché à son lieu d’origo. Notons qu’au haut Moyen Âge l’antiquité du lien de dépendance deviendra le critère principal de justification de celui-ci. – le patronage sur les individus ou sur les communautés villageoises Grâce à leurs capacités de trafic d’influence, les potentes attirent sur leurs terres une main d’œuvre qui augmente leur potentiel productif sans alourdir leur quote dans la répartition générale de l’impôt personnel. L’effet est inverse pour les propriétaires fonciers dont les colons s’enfuient. D’où l’énergique intervention législative en la matière. Au degré suivant, le patrocinium s’exerce sur des villages entiers. – les terres obnoxiae C’est le régime spécial des terres indissolublement astreintes (obnoxiae) à l’accomplissement de services publics obligatoires (munera) dont elles garantissent le bon fonctionnement. Aussi ne peuvent-elles pas être aliénées, ou du moins doivent-elles rester au sein du groupe collectivement responsable de ces munera (curie municipale, corpus professionnel, societas de naviculaires), selon le même type d’« assignation à résidence fiscale » que celle qui est instituée pour les colons des grands domaines (CTh, 12, titre 3, de praediis curialium sine decreto non alienandis); CTh 13, 6, 1 annulant les alienationes possessionum a naviculariis factas. CTh 13, 6, 8: fundos naviculariae functioni adscriptos). – les terres « désertes », « vacantes » ou « abandonnées » Une distinction est à faire entre terres en déshérence et terres fiscalement vacantes. Elles peuvent, selon les cas, être attribuées d’autorité à un propriétaire voisin, ou faire l’objet d’une concession à un particulier volontaire pour reprendre l’exploitation et le paiement des impôts. Ces terres sont par excellence l’objet de beneficia impériaux, parfois (souvent ?) entachés de corruption de la chancellerie ou des administrations provinciales. – l’hospitalitas, régime juridico-administratif d’installation des fédérés barbares Ici, c’est l’interprétation fiscaliste (Goffart, Durliat) qui paraît difficilement soutenable. À la lecture des textes tant littéraires (Cassiodore, Ennodius) que juridiques, la consistance matérielle des tertiae est difficilement contestable. Une objection supplémentaire peut être faite à la théorie fiscaliste, à partir d’un aspect qui, à ma connaissance, n’a pas été remarqué jusqu’ici: les tertiae barbares donnaient lieu à une imposition au même titre que les terres demeurées en toute propriété aux Romains. Mon raisonnement se fonde sur Leges Vis. X, 1, 16 antiqua et sur CASSIOD., Variae I, 14; I, 19; II, 17; IV, 14; V, 14, 6 – 14 – XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanità nel mondo tardo antico. II Spello, 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (società economia normazioni prassi) VICTOR CRESCENZI Urbino LUCA LOSCHIAVO Teramo “Dopo il tardoantico” Come il mondo delle province tardoromane – anzi ancor più – quello dei regna postromani rifletteva principalmente società agrarie. La ripartizione e lo sfruttamento della terra rappresentavano dunque questioni primarie. La penetrazione in forma stabile dei barbari in territorio romano, le modalità del loro insediamento in rapporto ai residenti, la conformazione di nuovi assetti proprietari e gestionali dei terreni agricoli sono perciò da tempo al centro dell’attenzione della storiografia. Dopo aver tanto insistito sul concetto di progressiva transformation of the Roman World e sul passaggio non traumatico o ‘dolce’ dal mondo romano a quello postromano da leggersi principalmente in termini di sostituzione di élites, gli storici sembrano ora voler tornare ad attribuire un ruolo di ‘rottura’ all’avvento dei barbari in questa vicenda. Non si tratta però di una semplice ‘marcia indietro’ verso posizioni che si pensavano sorpassate. Al contrario, si deve pensare al recupero di un profilo che si era eccessivamente trascurato e quindi a un arricchimento del quadro complessivo. In particolare, ciò che oggi emerge con chiarezza è l’opportunità di considerare separatamente le singole realtà che si sono concretizzate all’interno e poi in sostituzione dell’impero romano d’Occidente. Emergono, in questo modo, soluzioni spesso differenti caratterizzate da schemi alternativi pur nel comune intento di offrire risposte a esigenze similari. I casi degli Anglosassoni nella Britannia ex romana, dei Franchi Salii nelle Gallie, degli Ostrogoti nella diocesi italiciana e, finalmente, dei Longobardi nella Penisola italiana, offrono altrettanti modelli che è assai utile e interessante considerare e comparare fra loro. – 15 – XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanità nel mondo tardo antico. II Spello, 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (società economia normazioni prassi) LIETTA DE SALVO Messina Aspetti rurali della Gallia di età merovingia in Gregorio di Tours La storia della Gallia di V-VI secolo ha un’importanza cruciale per il passaggio dalla società tardoantica a quella medievale. E Gregorio di Tours ne è un testimone privilegiato. Egli meglio di altri autori del suo tempo, ci riporta all’ambiente rurale e alla mentalità della Gallia merovingia come traspare dalla sua vasta produzione agiografica e storica, a cominciare dai Miraculorum libri VIII, espressione di un cristianesimo popolare, impregnato di superstizioni; opera utilissima per la comprensione del contesto ideologico coevo, e della sua sensibilità verso alcuni problemi sociali. Ma sono soprattutto gli Historiarum libri X, noti con il nome di Historia Francorum, che questo contributo intende rileggere per ricostruire gli aspetti rurali della Gallia merovingia. Dopo un primo libro che contiene una storia universale, Gregorio si addentra nella storia dei Merovingi, e dei loro re, Clovis, e poi Clodoveo (465-511), battezzato a Reims nella fede cattolica, che gode del favore di Dio, quale tutore degli interessi della chiesa e dell’aristocrazia gallo-romana. Gregorio è ben documentato ed è scrupoloso nell’attingere notizie sull’ambiente sociale gallico del tempo e sui mali che l’affliggevano, di cui ci dà un quadro vivido e realistico, insieme a rilevanti dati storici. È importante notare che accanto alle figure dei grandi personaggi, Gregorio non tralascia le persone più modeste, mostrando sensibilità verso tutte le classi sociali. La Gallia merovingia era caratterizzata da instabilità e da una frequente frammentazione delle terre, dato che i re, che si succedevano a breve distanza l’uno dall’altro e non di rado per morte violenta, seguivano la norma di lasciare i loro beni a tutti i figli o ai parenti più prossimi. Il sistema dei “Teilreiche” durò per tutto il regno merovingio. Anche i grandi proprietari terrieri che spesso erano membri dell’aristocrazia gallo-romana o della Chiesa, non riuscivano a mantenere integri i loro latifondi, che, per successione, donazione o vendita, venivano smembrati in tante particelle. L’aristocrazia terriera viveva nelle villae che erano di differente grandezza, dalla fattoria singola alle grandi tenute che formavano interi villaggi, sotto il controllo di un solo potente o di una chiesa, di un monastero o del fisco regio. Le ville erano assai numerose in tutto il territorio gallico, dal Reno all’Atlantico al Mediterraneo, spesso era difficile distinguerle dai vici di tipo romano. Quella descritta da Gregorio è una società agro-pastorale, costituita da grandi proprietari terrieri, coloni, modesti coltivatori della terra, allevatori, pastori o contadini. Questi ultimi, che costituivano la maggior parte dei pellegrini al santuario di S. Martino, dovevano essere molto numerosi nella Gallia della seconda metà del VI secolo ed erano denominati pauperes, termine che in alcuni passi Gregorio identifica con rustici. Anche il paesaggio agrario è un indicatore significativo dal punto di vista economico e forse anche difensivo: le grandi distese di foreste - alcune delle quali fungevano da frontiere fra le diverse parti del regno - occupavano un ruolo notevole nell’economia generale fungendo da pascoli e fornendo legna e frutti come mele, prugne, nocciole. I Merovingi, noti anche come grandi cacciatori, vi possedevano parecchie riserve, dove compivano frequenti battute di caccia. Vengono descritti folti boschi (VM 1, 26; HF 10, 25) campi acquitrinosi, paludi (HF 2, 9; 4, 42); inoltre, sono menzionati, assieme ai pascoli (V. Iul. 17), allevamenti di greggi e campi di grano, di fieno, oliveti e vigneti, che producono un ricco raccolto, e soprattutto e vendemmie abbondanti (HF 3, 19; 4, 42; 5, 31; 6, 20; 9, 38; 10, 29; 10, 30; 10, 30; Gl. Conf. 99; V. Patr.12). Ho cercato di mettere a confronto le testimonianze di Gregorio ad esempio con la nota Legge Salica, che proteggeva le terre coltivate, dedicando molta attenzione ai problemi della terra e ai furti di messi, api o bestiame, puniti con ammende pesantissime. – 16 – XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanità nel mondo tardo antico. II Spello, 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (società economia normazioni prassi) LUCIETTA DI PAOLA Messina Terrarum spatia vindicata: una nota a proposito di Cass. Var.1.29 ABSTRACT Il contributo si propone lo studio di un caso di vindicatio di terreni ordinata da Teoderico e attestata da Cassiodoro in var. 1,29. La iussio del re goto, che impone ai possessores Lucristani la restituzione alle mutationes di appartenenza degli spatia terrarum da loro occupati e che erano già adibiti a pascolo dei veredi, i cavalli del servizio postale e di trasporto, si situa da una parte nell’ottica del mantenimento e della rivitalizzazione delle stazioni di cambio e del cursus publicus e quindi della sicurezza del territorio e della difesa delle frontiere alpine, in particolare della cosiddetta “Stradalta” della valle dell’Isonzo, ove pare fossero stanziati i Lucristanti (Agath. 1,1,14-15; Procop. BG 1,1,12-13) e dall’altra va confrontata con le altre misure prese dal sovrano goto per sradicare il fenomeno della bonorum invasio (var. 3,20; 4,39; 4,44; 5,12) perpetrato su fondi privati ancora agli inizi del VI secolo. Dall’esame delle lettere cassiodoree emergono elementi rilevanti sia sulle procedure giudiziarie (actio momenti e causa principalis) da esperire entro un anno per ristabilire il titolo di proprietà, messe in atto nel regno dei Goti in continuità con la normativa imperiale romana (CTh. 2,18,3 del 325; CI. 3,16,1 del 366; CTh. 2,4,5 del 389; Symm. rel. 28; 33; 38; cap. 76 dell’Edict. Theod.), sia sull’apposizione dei tituli contemplata anch’essa in alcune costituzioni imperiali (CI 2,15,1 del 408; 2 del 439; Nov Val. 13,6 del 445, e Novv. Iust. 28,5 e 29,4 del 535) e ripresa in Edict. Theod. (capp. 45, 46 e 47), ove è punita con la perdita del bene e la pena di morte. Trapelano inoltre spunti interessanti dal punto di vista sociale (usurpatori e vittime), sotto il profilo economico (risarcimento) e su quello delle sanzioni (multe e pene). FONTI Cassiod. var. 1,29 (507/511) Agath. 1,1,14-19 Procop. BG 1,1,12-13 Doc. 1 Doc. 2 Doc. 3 – 17 – Doc. 4 CTh. 8,5,34 (377 [379?] = CI.12,50,7 IDEM IMPPP. VALENTINIANUS, VALENS ET GRATIANUS AAA. AD HESPERIUM P.P. Quia in omnibus aliis provinciis veredorum pars quarta reparatur, in proconsulari provincia tantum detur, quantum necessitas postulaverit […] 2. Nam ut stabula inpensis publicis extruantur, contra rationem est, cum provincialium sumptu citius arbitremur et utilius adparanda [...] Doc. 5 CTh. 8,5,60 (400) = CI. 12,50,18. IDEM IMPP. ARCADIUS ET HONORIUS AA. MESSALAE P.P. Animalia publica, dum longe maiore ac periniquo pretio pabula aestimantur, per mancipes adque apparitores aperte vexantur, ne id contingat, sublimitas tua disponat, ut neque pabula mutationibus desint neque provinciales ultra, quam iustitiae sinit ratio, praegraventur. DAT. V K. DEC. MEDIOLANO STILICHONE ET AURELIANO CONSS. Cassiod. var. 5,5 (523/526) Doc. 6 MANNILAE SAIONI THEODERICUS REX Laudabile est in illa parte geminare custodiam quam constat reipublicae necessitatibus exquisitam. Per hanc […] ordinationum nostrarum celeritas explicatur […] quicquid in re publica geritur cursuali ministerio compleatur. Decet semper esse paratum quod utilitatibus publicis probatur accommodum […] sive Gothus sit aut Romanus qui sine nostra evectione veredum praesumit attingere per unum equum centum solidos a te cogatus exolvere. Doc. 7 Cassiod. var. 3,20 (507/511) TRIWILAE SAIONI ET FERROCINCTO APPARITORI THEODERICUS REX [...] Castorii igitur flebili calamitate permoti […] praesenti vobis auctoritate decernimus ut, si praefectus vir magnificus Faustus ea quae Castorius possideat vel titulis ingravavit vel privata usurpatione detinuit, mox ei praedium cum alio eiusdem meriti vobis imminentibus a pervasore reddatur […] Quod posthac qualibet occasione Castorium notus ille artifex nocere temptaverit qinquaginta librarum auri multa […] Edict. Theod. 45-46-47 Cassiod. var. 4,39 (507/511): Doc. 8 Doc. 9 THEODAHADO V.I. THEODERICUS REX Domitius itaque vir spectabilis data nobis supplicatione conquestus est possessionis iuris sui id est illam atque illam, ab hominibus vestris, neglectis legibus, pervasas, dumciviler oportuit recipi si iure videbatur exposci […] praesenti auctoritate censemus ut imminente Duda saione nostro, si momenti tempora suffragantur, occupata nuper cum omnibus quae derepta sunt supplicanti faciatis sine aliqua dilatione restitui. Et si quid partibus vestris de legibus creditis posse competere , instructam personam ad nostrum comitatum destinare vos convenit […] Doc. 10 Cassiod. var. 5,12 (523/26) THEODAHADO V.I. THEODERICUS REX …Argolici itaque viri inlustris et Amandiani viri clarissimi heredes supplici nobis aditione conquesti sunt Pallentianam massam, quam eis pro compensatione largitas nostra tranfuderat, ut casae Arbitanae amissionum hac commoditate solarentur, ab hominibus vestris nullis causis extantibus indecenter invasam […] quapropter – 18 – si nullo mendacio asserta vitiantur, magnitudo vestra quae ablatae restituita: et, si quid vobis creditis posse competere, ad comitatum nostrum instructam iure personam modis omnibus destinate, ut civiliter plantata causatio finem de legibus sortiatur […] Procop. BG 1,3,2-4 Doc. 11 Doc. 12 Cassiod. var. 4,44 (507/511) ANTONIO VIRO VENERABILI POLENSI EPISCOPO THEODERICUS REX …Stephanus siquidem flebili aditione conquestus est casam iuris sui ante decessorem predecessoremque vestrum longa aetate possessam ante hos fere novem menses ab hominibus ecclesiae cui praesidetis despecto civilitatis ordine fuisse pervasam. Quod si ita factum esse cognoscitis, eam iustitiae consideratione momenti iure restituite supplicanti. Decet enim a vobis corrigi quod a vestris familiaribus non debuisse admitti. Verum tamem si partibus vestris in causa momentaria vel principali iustitiam adesse cognoscitis, tractato prius diligenter inspectoque negotio […] instructam legibus ad comitatum nostrum destinate personam, ubi qualitas negotii agnosci debeat et finiri […] Doc. 13 Edict. Theod. 76 Illi res occupata per violentiam intra annum momenti iure, salva proprietatis causa reddetur, qui eandem rem, quam altrius praesumptione perdidit, nec violenter , nec abscondite, nec precario possidet. Doc. 14 Edict. Theod. 10 Si quis qualemcumque possessorem possessione deiecerit, amissionem pro tanta praesumptione vel bonae litis incurrat, reformata scilicet possessione, quam occupaverit, fructus quoque duplos pro tanta temeritate persolvat. Quod si illam possessionem occupaverit, quae eidem minime debebatur, hanc poenam habeat, ut et rem cum fructibus in eo statu domino reddat invasam et aestimationem rei pervasae subire cogatur […] Cuius decreti iusti […] omnes per provincias iudices et urbi venerabili constitutos […] iubemus esse custodes… Doc. 15 CTh. 4,18,1 [=brev.4,16,1] (369) =CI.7,51,2 IMPP. VALENTINIANUS ET VALENS AA. OLYBRIO P.U. Litigator victus, quem invasorem alienae rei praedonemve constabit, sed et qui post conventionem rei incubarit alienae, non in sola rei redhibitione teneatur nec tantum simplorum fructuum praestationem aut eorum quos ipse percepit agnoscat, sed duplos fructus et eos, quos ipse percipi oportuisset, non quos eum redegisse constabit, exsolvat […]. Addimus etiam, ut inpensas sumptusque litis re ad finem deducta petitoribus praestent […] iubemus enim, ut, si intentio petitoris inproba iudicetur, praestet possessori sumptus, praestet inpensas, quas eum toto litis tempore sustinuisse claruerit […] Edict. Theod. 11 Doc. 16 – 19 – XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanità nel mondo tardo antico. II Spello, 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (società economia normazioni prassi) MARÍA VICTORIA ESCRIBANO PAÑO Zaragoza El patrimonio de los heréticos en Codex Theodosianus XVI: normativa y praxis ABSTRACT Uno de los procedimientos legislativos para delimitar fronteras religiosas entre católicos y heréticos fue excluir a estos últimos de la posesión de bienes y condenarlos a la pobreza. La confiscación, que es conceptuada de poena inopiae en una ley antidonatista de 405 (CTh 16.6.4: iudici qui provinciae praesidet offeratur, ut facultatum omnium publicatione multatus inopiae poenam, qua in perpetuum afficiatur, expendat), en 407 era declarada una forma de perseguir heréticos (CTh 16. 5. 40: Quos bonorum etiam publicatione persequimur). Como el título indica, en esta contribución se pretende analizar el tratamiento legislativo del patrimonio de los grupos heréticos desde Constantino, que fue el creador de la categoría legal de herético, hasta Teodosio II. Constantino puso las bases para la formación de vastos patrimonios eclesiásticos al garantizar a la iglesia (sanctissimo catholicae Ecclesiae venerabilique concilio) la posibilidad de heredar los bienes de un particular (CTh 16. 2. 4.321). Él mismo contribuyó a su crecimiento con la transferencia de rentas y propiedades imperiales que venían a sumarse a la munificencia privada. La posesión de bienes facilitaba el ejercicio de la caridad y la función asistencial de la iglesia a favor de pobres, viudas y huérfanos y Constantino estableció la conveniencia de que los pauperes fueran sostenidos por las riquezas de las iglesias: Opulentos enim saeculi subire necessitates oportet, pauperes ecclesiarum divitiis sustentari (CTh 16, 2, 6. 329). Constantino también fue el primero en marginar a los considerados heréticos de cualquier posibilidad de acceder a fondos públicos o a cualquier privilegio, donación o renta fruto de la liberalidad imperial y en aplicarles el procedimiento de la confiscatio. La posesión de iglesias y bienes por parte de los heréticos fue visto como una usurpatio. Desde entonces se trató de impedir que los grupos heréticos, sobre todo los que disponían de organización, pudiesen acumular patrimonios que les permitiesen fortalecerse socialmente mediante la práctica de la caridad con los necesitados. Esto explica que maniqueos, eunomianos, y donatistas fuesen los más duramente castigados, incluida la limitación de los derechos testamentarios activos y pasivos. Sin embargo, el análisis casuístico de las leyes que contienen clausulas de confiscación de bienes heréticos, permite establecer diferencias entre los edificios cultuales, para los que se prevé la devolución o entrega a la iglesia católica en determinados casos, y el resto de las posesiones, incluidas las inmobiliarias (possessio, fundus, praedium), que quedaban en poder del fisco. Esta contribución reconstruye el discurso legislativo que permite comprobar que esta dualidad de beneficiarios de las confiscaciones de las posesiones heréticas, que se remonta a la epístola a los heréticos de Constantino (326), se mantuvo al menos hasta 415, aunque no de un modo absoluto y lineal. En la legislación imperial sobre el patrimonio de los heréticos prevalecieron los intereses económicos de la cosa pública sobre los religiosos. FONTI 1. CTh.16.5.40. Idem AAA. Senatori praefecto Urbi. Quid de donatistis sentiremus, nuper ostendimus. Praecipue tamen manichaeos vel frygas sive priscillianistas meritissima severitate persequimur. Huic itaque hominum generi nihil ex moribus, nihil ex legibus sit commune cum ceteris. Ac primum quidem volumus esse publicum crimen, quia quod in religionem divinam conmittitur, in omnium fertur iniuriam. Quos bonorum etiam publicatione persequimur… Praedium, quo se huiusmodi hominum coetus, domino, etsi non communione criminis implicato, sciente tamen nec prohibente, contraxit, patrimonio nostro societur… Dat. VIII kal. mart. Romae HonorioVII et Theodosio II AA. conss. (407 febr. 22). 2. Aug. Ep. 88, 3: Postea et ipse coactus episcopalem causam inter partes cognitam terminauit, et primus contra uestram partem legem constituit, ut loca congregationum uestrarum fisco uindicarentur. 3. CTh.16.5.4. Imppp. Valens, Gratianus et Valentinianus AAA. ad Hesperium praefectum praetorio. Olim pro religione catholicae sanctitatis, ut coetus haeretici usurpatio conquiesceret, iussimus, sive in oppidis sive in agris extra ecclesias, quas nostra pax obtinet, conventus agerentur, publicari loca omnia, in quibus falso religionis obtentu altaria locarentur. Quod sive – 20 – dissimulatione iudicum seu profanorum improbitate contigerit, eadem erit ex utroque pernicies. Dat. X kal. mai. Treviris Valente V et Valentiniano aa. conss. (376 [378?] apr. 22). 4. CTh.16.6.2. Imppp. Valens, Gratianus et Valentinianus aaa. ad Florianum vicarium Asiae. Eorum condemnamus errorem, qui apostolorum praecepta calcantes christiani nominis sacramenta sortitos alio rursus baptismate non purificant, sed incestant, lavacri nomine polluentes. Eos igitur auctoritas tua erroribus miseris iubebit absistere ecclesiis, quas contra fidem retinent, restitutis catholicae…. Dat. XVI kal. nov. Constantinopoli Grationa a. IIII et Merobaude conss. (377 oct. 17). 5. CTh 16.5.6. Idem AAA. Eutropio praefecto praetorio. Nullus haereticis mysteriorum locus, nulla ad exercendam animi obstinatioris dementiam pateat occasio…. ut cunctis orthodoxis episcopis, qui nicaenam fidem tenent, catholicae ecclesiae toto orbe reddantur. Dat. IIII id. ian. Constantinopoli Eucherio et Syagrio conss. (381 ian. 10). 6. CTh16.5.8. Idem AAA. ad Clicherium comitem Orientis. Nullum eunomianorum atque arrianorum vel ex dogmate Aeti in civitate vel agris fabricandarum ecclesiarum copiam habere praecipimus. Quod si temere ab aliquo id praesumptum sit, domus eadem, ubi haec constructa fuerint, quae construi prohibentur, fundus etiam vel privata possessio protinus fisci nostri viribus vindicetur atque omnia loca fiscalia statim fiant, quae sacrilegi huius dogmatis vel sedem receperint vel ministros. Dat. XIIII kal. aug. Constantinopoli Eucherio et Syagrio conss. (381 iul. 19). 7. CTh 16.5.49. Idem AA. Anthemio praefecto praetorio. Donationes etiam praedicto more prohibitae aerarii nostri incrementis accedant, ita tamen, ut nulli ex his quicquam a nostra munificentia deposcere liceat neminique percipere, etsi quid forte voluerimus ultro largiri, sed in iure fisci maneant semper, nisi ea publicae utilitatis ratio venditioni subiecerit. Dat. kal. mart. Varane v. c. cons. (410 mart. 1). 8. CTh 16.5.43. Idem AA. Curtio praefecto praetorio. Omnia, quae in donatistas, qui et montenses vocantur, manichaeos sive priscillianistas vel in gentiles a nobis generalium legum auctoritate decreta sunt, non solum manere decernimus, verum in executionem plenissimam effectumque deduci, ita ut aedificia quoque vel horum vel caelicolarum etiam, qui nescio cuius dogmatis novi conventus habent, ecclesiis vindicentur…Et cetera. Dat. XVII kal. dec. Romae Basso et Philippo conss. (408 [407] nov. 15). 9. CTh 16.5.54. Idem AA. Iuliano proconsuli Africae. …Ea vero loca, in quibus dira superstitio nunc usque servata est, catholicae venerabili ecclesiae socientur, ita ut episcopi presbyteri omnesque antistites eorum et ministri spoliati omnibus facultatibus ad singulas quasque insulas adque provincias exulandi gratia dirigantur… Dat. XV kal. iul. Ravennae Constantio et Constante conss. (414 iun. 17). 10. CTh 16.5.52. 415. Idem AA. Seleuco praefecto praetorio. Clerici vero ministrique eorum ac perniciosissimi sacerdotes, ablati de Africano solo, quod ritu sacrilego polluerunt, in exilium viritim ad singulas quasque regiones sub idonea prosecutione mittantur, ecclesiis eorum vel conventiculis praediisque, si qua in eorum ecclesias haereticorum largitas prava contulit, proprietati potestatique catholicae, sicut iam dudum statuimus, vindicatis. Dat. III kal. feb. Ravennae Honorio VIIII et Theodosio V aa. conss. (415 ian. 30). 11. CTh 16.5.58. Idem AA. Aureliano praefecto praetorio II. Domus eunomianorum propriae clericorum, quae apud inclytam urbem habentur, fisci viribus addicantur, in quibus nefarios conventus habitos vel iteratum baptisma claruerit, quod in modum semel nati hominis semel a deo conceditur… conventicula etiam eorum in domos si qua fuerint vel possessiones, pro norma generalium sanctionum aerarionostro absque dubio socientur… Et cetera. Dat. VIII id. nov. Constantinopoli dd. nn. Honorio X et Theodosio VI aa. conss. (415 nov. 6). 12. CTh 16.5.65. Impp. Theodosius et Valentinianus AA. Florentio praefecto praetorio. Haereticorum ita est reprimenda insania, ut ante omnia quas ab orthodoxis abreptas tenent ubicumque ecclesias statim catholicae ecclesiae tradendas esse non ambigant, quia ferri non potest, ut, qui nec proprias habere debuerant, ab orthodoxis possessas aut conditas suaque temeritate invasas ultra detineant…cunctisque legibus, quae contra hos ceterosque, qui nostrae fidei refragantur, olim latae sunt diversisque promulgatae temporibus, semper viridi observantia valituris, sive de donationibus in haereticorum factis ecclesias, sive ex ultima voluntate rebus qualitercumque relictis, sive de privatis aedificiis, in quae domino permittente vel conivente convenerint, venerandae nobis catholicae vindicandis ecclesiae… Dat. III kal. iun. Constantinopoli Felice et Tauro conss. (428 mai. 30). – 21 – Frontiere della romanità nel mondo tardo antico. II XXII Convegno Internazionale Questioni della terra (società economia normazioni prassi) Spello, 25-27 giugno 2015 IOLE FARGNOLI Milano/Bern Perfido tiranno o brillante sovrano? Proprietà terriera, successione e religione nella legislazione dell’imperatore Decio La letteratura ricorda Decio quasi esclusivamente per il suo editto in materia religiosa, che gli ha fatto guadagnare, nelle testimonianze più o meno coeve, epiteti come infestus tyrannus e execrabile animal. Altre fonti magnificano tuttavia il breve e movimentato regno dell’imperatore illirico, lodandone l’operato e l’impegno per la salvezza di Roma e dei suoi valori. Un tentativo palingenetico delle poche costituzioni deciane pervenuteci vuole consentire di evidenziare come la sua produzione normativa non sia da limitare alla volontà di controllare la diffusione del Cristianesimo, ma coinvolga anche questioni relative alla proprietà terriera e alla materia successoria, rivelando sensibilità nei confronti della giustizia del singolo caso concreto, ma anche attenzione per nuove esigenze emergenti dalla prassi. FONTI Parte I 1. Cyprianus epistulae 55.9.1. Eo tempore cum tyrannus infestus sacerdotibus Dei fanda atque infanda comminaretur. 2. Lactantius de mortibus persecutorum 4.1. Extitit enim post annos plurimos execrabile animal Decius, qui vexaret ecclesiam: quis enim iustitiam nisi malus persequatur? 3. Zosimus historia nova 1.21.3, 1.23.3. Οἱ δὲ ταύτῃ στρατιῶται τὸν Δέκιον ὁρῶντες τοῖς ἡμαρτηκόσιν ἐπεξιόντα, κάλλιον εἶναι σφίσιν ἡγήσαντο καὶ τὸν παρὰ πόδας ἀποσείσασθαι κίνδυνον καὶ ἄμα προστήσασθαι μόναρχον, ὅς καὶ τῶν κοινῶν ἂν ἐπιμεληθείη κρεῖσσον καὶ οὐ σὺν πόνῳ περιέσται Φιλίππου, πολιτικῇ τε ἀπετῇ καὶ πολεμικῇ πείρᾳ προήκων. (…) Δέκιῳ μὲν οὖν ἄριστα βεβασιλευκότι τέλος ποιόνδε συνέβη. 4. Sextus Aurelius Victor liber de Caesaribus 29.5. Sed Deciorum mortem plerique illustrem fuerunt; namque filium audacius congredientem cecidisse in acie; patrem autem, cum perculsi milites ad solandum imperatorem multa praefarentur, strenue dixisse detrimentum unius militis parum videri sibi. Ita refecto bello, cum impigre decertaret, interisse pari modo. Parte II 249 AEMILIANO ET AQUILINO CONSS. IMP. DECIUS 1. C.10.16.3 IMP. DECIUS A. CITICIO. Indictiones non personis, sed rebus indici solent: et ideo, ne ultra modum earundem possessionum quas possides conveniaris, praeses provinciae prospiciet. PP. XVII K. NOV. AEMILIANO ET AQUILINO CONSS. 2. C.4.16.2 IMP. DECIUS A. TELEMACHAE. Pro hereditariis partibus heredes onera hereditaria agnoscere etiam in fisci rationibus placuit, nisi intercedat pignus vel hypotheca: tunc enim possessor obligatae rei conveniendus est. PP. XIIII K. NOV. AEMILIANO ET AQUILINO CONSS. 3. [Papyrus Theadelphia nel Fajum 6-14 (Pap. Berolin. 1893). Θύων τοῖς διετέλεσα καὶ νῦν ἐπὶ παποῦσιν ὑμεῖν κατὰ τὰ προστεταταψμένα ἒθυσα καὶ ἔσπεισα καὶ τῶν ἱερείων ἐγευ- – 22 – σάμην καὶ ἀξιῶ ὑμᾶς ὑποσημιώσασθαι.] 250 DECIO A. II ET GRATO CONSS. 4. C.6.30.4 IMP. DECIUS A. ATHENAIDI. Filio familias delata hereditate si pater pro herede voluntate filii gessit, sollemnitati iuris satisfactum videri saepe rescriptum est. PP. X K. MART. DECIO A. ET GRATO CONSS. PP. X K. MART. DECIO A. ET GRATO CONSS. 5. C.8.53.3 IMP. DECIUS A. MARCELLINO. Spem futurae actionis plena intercedente donatoris voluntate posse transferri non immerito placuit. PP. NON. MART. DECIO A. II ET GRATO CONSS. 6. C.7.32.3 IMP. DECIUS A. RUFO. Donatarum rerum a quacumque persona infanti vacua possessio tradita corpore quaeritur. Quamvis enim sint auctorum sententiae dissentientes, tamen consultius videtur interim, licet animi plenus non fuisset adfectus, possessionem per traditionem esse quaesitam: alioquin, sicuti viri consultissimi Papiniani responso continetur, ne quidem per tutorem possessio infanti poterit adquiri. PP. V K. APRIL. DECIO A. II ET GRATO CONSS. 7. [SHA Claudius 16. Item epistula Decii de eodem Claudio: Decius Messallae, praesidi Achaiae salutem. inter cetera. “Tribunum vero nostrum Claudium, optimum iuvenem, fortissimum militem, constantissimum civem, castris, senatui et rei publicae necessarium, in Thermopylas ire praecepimus mandata eidem cura Peloponnesium, scientes neminem melius omnia, quae iniungimus, esse curaturum”.] 8. [Georgii Cedrenii historiarum compendium, 453.9. ἐθέσπισεν ἐν Ῥώμῃ τὰς Χριστιανὰς γυναῖκας μὴ ἐξεῖναι κατακαλύπτεσθαι τὴν κεφαλήν, οἰόμενος διὰ τῆς νομιζομένης αἰσχύνης ταύτης εἰς εἰδωλολατρείαν ἑλκύσαι.] IMP. DECIUS AUG. ET DECIUS CAES. 9. C.5.12.9 IMP. DECIUS A. ET DEC. C. URBICANAE. Dotis tuae potiorem causam magis esse convenit quam rei publicae, cui postea idem maritus obnoxius factus est. PP. VI ID IUN. DECIO A. ET GRATO CONSS. 10. SHA Valerianus pater et filius 5.4. Duobus Deciis consulibus sexton kal. Novembrium die, cum ob imperatorias litteras in Aede Castrorum senatus haberetur, ireturque per sententias singulorum, cui deberet censura deferri (nam id Decii posuerant in senatus amplissimi potestate), ubi primum praetor edixit, “Quid vobis videtur patres conscripti, de censore deligendo?” atque eum, qui erat princeps tunc senatus, sententiam rogasset, absente Valeriano (nam ille in procinctu cum Decio tunc agebat). IMP. DECIUS AUG. ET DECIUS ET QUINTUS CAESS. 11. C.3.22.2 IMP. DECIUS A. ET DECIUS ET QUINTUS CC. FELICI. Procuratores nostros status causas examinare non posse omnibus notum est. PP. K. DEC. DECIO A. II ET GRATO CONSS. 12. C.6.58.3 IMP. DECIUS A. ASCLEPIODOTAE. Consanguinitatis iure et feminas ad intestatorum successionem admitti posse explorati iuris est. 1. Proinde cum fratris tui intestato mortui ad te consanguinitatis iure hereditas pertineat, nulla ratione alterius fratris tui filii ad eandem successionem adspirare desiderant: nam et cessante iure agnationis in persona omnium praetorii iuris beneficio ad te potius, quae secundum gradum obtines, hereditas pertinet quam ad fratris tui filios, qui tertio gradu constituti sunt. PP. II NON. DEC. DECIO A. ET GRATO CONSS. 251 DECIO A. III ET DECIO C. I CONSS. – 23 – XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanità nel mondo tardo antico. II Spello, 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (società economia normazioni prassi) FRANCESCO FASOLINO Salerno Scambi in natura e attività bancaria nel tardoantico ABSTRACT I banchieri romani, a partire quantomeno dal II sec. d.C., compivano ordinariamente operazioni in natura e tenevano conti in derrate, come ci rivelano le fonti. Il sussistere di operazioni su merci appare indicativo di una stretta connessione del sistema bancario con il mondo dei traffici commerciali: l’intervento frequente degli argentari nelle auctiones, da un lato, la concessione di prestiti su pegno e, soprattutto, il rilascio di quelle particolari garanzie denominate recepta (confluite, dopo la riforma Giustinianea del 531, nei constituta debiti alieni), dall’altro, determinava necessariamente presso la mensa argentaria l’apertura di un conto di deposito in merci, il cui saldo, evidentemente anch’esso in natura, poteva cadere come tale in compensazione. Tal genere di operatività dei banchieri non va ricondotta a periodi di particolare crisi economica e finanziaria, piuttosto è espressione della duttilità con cui gli argentarii sapevano venire incontro alle necessità degli operatori commerciali. Si tratta, dunque, contrariamente a quanto è stato da alcuni sostenuto, non di una testimonianza di arretratezza del sistema bancario romano quanto, invece, della prova di una sua peculiarità che lascia intravedere l’ampiezza e la flessibilità dell’operatività dei banchieri e la loro capacità di interagire in sintonia con il sistema economico cui essi fanno da supporto. FONTI 1) Gai. 4.66: Inter compensationem autem quae argentario opponitur et deductionem quae obicitur honorum emptori, illa differentia est, quod in compensationem hoc solum vocatur quod eiusdem generis et naturae est: veluti pecuniam cum pecunia compensatur, triticum cum tritico, vinum cum vino…. 2) D. 13.5.12 (Paul. 13 ad ed.): Sed et si decem debeantur et decem et Stichum constituat, potest dici decem tantum modo teneri. 3) D. 16.2.22 (Scaev. 2 quaest.) Si debeas decem aut hominem, utrum adversarius volet, ita compensation huius debiti admittitur, si adversaries palam dixisset, utrum voluisset. 4) CI 4.18.2.1 Cum igitur praefata actio, id est pecuniae constitutae, in his tantummodo a veteribus conclusa est, ut exigeret, res quae in pondere numero mensura sunt, in aliis autem rebus nullam haberet communionem…..hac apertissima lege definimus, ut liceat omnibus constituere non solum res , quae pondere unumero mensura sunt, sed etiam alias omnes sive mobiles sive immobile sive se moventes sive instrumenta vel alias quascumque res, quas in stipulationem possunt hominess deducere….. 5) CI 4.32.23 (Impp. Diocletianus et Maximianus Iasoni): Oleo quidem vel quibuscumque fructibus mutuo mutuo datis incerti pretii ratio additamenta usurarum eiusdem materiae suasit admitti. – 24 – XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanità nel mondo tardo antico. II Spello, 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (società economia normazioni prassi) EUGENIA FRANCIOSI Bologna Proprietà contadina e abbandono delle terre. Aspetti della legislazione tardoantica ABSTRACT Il saggio, attraverso l’esame delle fonti storico-letterarie e in particolare giuridiche (specificamente Novv. 32, 33 e 34), affronta gli aspetti della crisi della piccola proprietà contadina, evidenziando le misure legislative volte a limitare gli interessi imposti ai contadini per i mutui da loro contratti e a impedire l’espropriazione delle loro terre. FONTI 1-Salv., Gub. Dei, V, 27-35: Nam sicut sunt in aggravatione pauperes primi, ita in relevatione postremi. Si quando enim, ut nuper factum est, defectis urbibus minuendas in aliquos tributarias functiones potestates summae existimaverint, illico remedium cunctis datum soli inter se divites partiuntur. 2-Amm., Res Gestae, 16.5.15: Denique id eum ad usque imperii finem et vitae scimus utiliter observasse, ne per indulgentias (quas appellant) tributariae rei concederet reliqua. Norat enim hoc facto se aliquid locupletibus additurum, cum constet ubique, pauperes inter ipsa indictorum exordia solvere universa sine laxamento compelli. 3-Amm., Res Gestae, 22.16.23: erubescit apud eos si qui non infitiando tributa plurimas in corpore vibices ostendat. 4-Salv., Gub. Dei, V. 43 (106 col. 103): Itaque nonnulli…cum domicilia atque agellos suos aut pervasionibus perdunt aut fugati ab exactoribus deserunt, quia tenere non possunt, fundos maiorum expetunt, et coloni divitum fiunt. 5-Nov. 32, Ne quis mutuum dans agricolae teneat illius terram, et quantam usuram ab agricolis accipere debeant. Imp. Iustinianus Augustus Agerochio clarissimo praesidi Haemimonti Thraciae. Praefatio. Rem gravem et quae ultra omnem impietatem et avaritiam fit lege communi sanare visum est, quae non solum in praesenti necessitate, sed etiam in omne futurum tempus exerceri possit. Novimus enim quosdam in provincia cui praeses opportunitate frugum sterilitatis captata fenus cum quibusdam exercere et minima fructuum mensura mutuo data pro ea omnem eorum terram auferre ausos esse, adeo ut colonorum alii aufugerint, alii fame perierint, et gravis pestis evaserit barbarorum incursione nequaquam minor. 1. Sancimus igitur omnes qui quantamcumque mensuram aridorum qualescumque sunt fructuum mutuum dederint, ea recepta sine ulla accessione terrulas agricolis reddere, nec quemquam audere terram detinere sub praetextu dicti mutui, sive id scriptis sive sine scriptis factum est: sed si quidem fructus mutuo dati sint, octavam modii partem pro singulis modiis per integrum annum percipere, sin autem pecunia credita sit, usurae nomine pro singulis solidis singulas siliquas annuas. In posterum vero creditores octava modii parte pro singulis modiis in annum unum (aut quamdiu mutuum manet, secundum hanc proportionem) vel siliqua contentos omnino reddere, sive terram sive aliud quid, veluti boves vel oves vel mancipia pignori acceperint. Et hanc legem omnibus comune esse humanam simul et piam quaeque tam necessitati egentium medeatur quam creditoribus mediocre solacium afferat. Epilogus. Quae igitur nobis placuerunt tua claritas operi effectuique tradere studeat: sciatque creditor, si quid contra haec agere ausus sit, exactione se privatum iri, atque eum qui acceperit ac deinde iniuriam passus sit hoc solacium habiturum esse, ut ipse quidem liberetur negotiis, creditorem vero in suis rebus iacturam facere videat. Dat. XVII k. Iul. CP. Belisario v. c. cons.ab exactoribus deserunt, quia tenere non possunt, fundos maiorum expetunt, et coloni divitum fiunt. 6-Nov. 33 – Ut nullus mutuans agricolae teneat eius terram. Idem A. Dominico viro illustri praefecto praetorio per Illyricum. Propter avaritiam creditorum, qui angustia temporum abutentes terrulas infelicium agrestium sibi adquirunt pro pauco frumento omnem illorum substantiam retinentes, legem posuimus, quam primo quidem in Thraciam et totas eius provincias, in praesenti autem in Illyricianas patrias direximus. Cuius exemplarium subdi – 25 – etiam praesenti lege praecipimus, ut ne privati quidem nomine putent legem contra se solummodo esse positam, milites autem altiore nitentes fastigio legem contra se non esse provata existiment. Ut igitur et tua magnitudo sciat, quod communis lex posita est et provincialibus et militibus et omni cingulo, nulla excusatione cuidam competente, ideo et ad tuam sublimitatem praesentem legem destinavimus, scituris militibus qui praesenti legi non esse oboediendum existiment, quod cingulo denudati inter privatos habeantur, poenis quas in anteriore lege posuimus prius nihilominus subiugandi. Dat. XVII k. Iul. CP. Belisario v. c. cons. 7-Nov. 34 – Nullum credentem agricolae tenere illius terram, et quantam debeat usuram dare. Idem A. Agerochio praesidi Hemimontis. Rem duram atque inhumanam et quae ultra omnem impietatem et avaritiam fit perspeximus lege saluberrima sanare et commune omnibus deponere medicinam non tantum in praesentis necessitatis tempore, sed etiam in omni aevo futuro. Venit enim ad nostras aures quosdam in Mysia secunda provincia quam administras avare temporum necessitate captata ad quosdam feneraticios fecisse contractus, et paucam mensuram gructuum dantes totas terrulas eorum abstraxisse, et ex hac causa quosdam colonorum fugae latebras petisse, alios fame esse necatos, et tristissimam pestem homines invasisse incursione barbarica non minorem. Caput I. Sancimus itaque omnes huiusmodi creditores, quantumcumque modum vel tritici vel hordei vel aliae speciei quae in fructus aridos est dederint, hoc reddito in praesenti cum parte modii octava pro singulo modio in unoquoque anno praestanda terrulas colonis restituere; nemine penitus eorum audente terrulas detinere sub occasione feneraticiae cautionis, sive in scriptis sive sine scriptis credita sunt contracta; si autem pecunias dedit, nihil amplius quam unam siliquam pro singulo solido annuam praestare. Et hanc saluberrimam legem in omnes extendimus, ex praesenti quidem tempore initium accipientem, in omne autem aevum modis omnibus observandam, ut si quando fuerit vel triticum vel hordeum feneratum vel alii aridi fructus, creditores tam quod dederunt accipientes quam pro usuris octavam modii partem annuam pro singulis modiis, vel siliquam pro singulo solido (et secundum hunc modum in quantum fenus permanserit) percipientes, sive terrulas sive aliud pignus acceperunt, boves forte vel pecora vel mancipia, haec modis omnibus reddere; et hanc legem communem omnibus esse, humanitate et pietate gaudentem et omnibus egenis consulentem et creditoribus mediocre solacium adferentem. Epilogus. Haec igitur quae a nobis statuta sunt claritas tua in omni provincia quae tuo moderamine gubernatur observare festinet; scituris omnibus creditoribus quod, si aliquid praeter haec commiserint, exactione cadant, et cui fenus ablatum est hoc habebit solacium, ut ipse quidem securus degat, avarum autem creditorem videat in suis pecuniis patientem iacturam. Dat. XVII k. Iul. CP. Belisario v. c. cons. – 26 – XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanità nel mondo tardo antico. II Spello, 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (società economia normazioni prassi) MANUEL J. GARCÍA GARRIDO Madrid UNED Regime giuridico della terra nel diritto visigoto. Precedenti romani ABSTRACT Possession and Ownership of land in visigothic Law. The new social and economic circumtances of the Visigothic invasion determina the continity and adaptation of the Low Empire legislation about of legal sistem of the land. The Etymologies of isidoro of Sevilla about the agri-cultural crops reproduce the roman farming practice of Cato and Colume-la. The continual references in Costantine´s and Justinian´s legislation to the vicinitate advocatio in the purchase and sale and donation of real estate, continue in the Visigogh laws when they requiere the presence of the conventus publicus vecinorum. The Code of Eurico legislation concer-ning contracts inspiredon the vulgar Roman Law, recedes to the decisions of Republican Jurist on furtum. SOURCES: FV. 35.4; CTh. 3.2.1 and 8.12.9; Ceur. XXVII, VIII and XIX; Liber iudiciorum X. KEY WORDS: Possessio naturalis et civilis; “Gewere”; res immobilis alienae; furtum. – 27 – XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanità nel mondo tardo antico. II Spello, 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (società economia normazioni prassi) AUDE LAQUERRIÈRE-LACROIX Reims A propos de la Lettre Divjak 8* de Saint Augustin: normes et pratiques en matière de maîtrises foncières L’analyse de la Lettre Divjak 8* de Saint Augustin offre une illustration supplémentaire de l’utile confrontation des normes et des pratiques en matière de titularité, de transfert et de sécurité des maîtrises foncières. Le texte montre comment Saint Augustin pouvait exercer concrètement sa pratique ecclésiastique à l’aune des normes juridiques en matière de vente foncière, d’invasio et d’actio in rem. La nature du document soumis à l’examen, le commonitorium d’Augustin à son Saint frère Victor n’est pas anodine : le commonitorium contient l’énoncé confidentiel du résultat de l’enquête préalable d’Augustin sur le dépôt de plainte du juif Licinius et l’injonction d’accepter la proposition de médiation. Augustin y montre sa connaissance des droits laïc et ecclésiastique, son respect des leges temporales et son sens de la iustitia. Par son commonitorium, Augustin avertit secrètement son frère de son erreur et lui propose une alternative aux poursuites laïques et ecclésiastique. Le frère, une fois averti, est sommé d’accepter la proposition de médiation ; à défaut, la poursuite s’engagera d’office devant le tribunal ecclésiastique et à l’initiative du plaignant, devant la juridiction laïque. FONTI Aug. Ep. 8* (Œuvres de Saint Augustin, BAug 46B, Lettres 1*-29*, EA 1987, p. 152-157). COMMONITORIVM SANCTO VICTORI AVGUSTINVS FRATRI 1. Quantum mihi cara sit et uita et fama sanctitatis tuae considerare dignaberis ; ea quae apud me Iudaeus Licinius deplorauit, si uerum est, multum me contristant. Probauit quidem mihi per tabulas quas ferebat emisse se nescio quos agellos ab eis quibus mater eius uendiderat et aliquam partem in uxorem suam, quando eam duxit, donatione conlatam ; sed quod adiunxit in querela ualde incredibile est, quod sanctitas tua ab eadem anicula matre eius omnia emerit et eum qui optimo iure possidebat excluserit et, cum tibi quereretur de te ipso, responderis ei : ‘Ego emi ; <si> male mihi uendidit mater tua, cum ipsa litiga ! A me noli aliquid quaerere, quia nihil tibi debeo’. Quod si mihi mentitus est, dignare rescribere ; si autem per ignorantiam iuris hoc tibi uisum est respondendum, nouerit caritas tua hoc : possidentem excludi nullo iure potuisse nec illam recte vendidisse quod tamquam proprium suum filius <eius> possidebat, etiamsi forte ei aliquid competebat. Prius enim ipsum uincere debuit et tunc uendere quod illo uicto potuerat obtinere. Huic enim in rem competit actio ; cum matre sua uero prorsus litigare non noscitur, sed cum illo qui res eius inuasit, in quo facto nolo inueniatur fraternitas tua. Valde inuidiosum est et a tuis moribus alienum. Si ergo uera mihi dixit, dignare illi reddere res suas et pretium recipere ab eius matre, si datum est. Quod pretium si forte illa tibi reddere noluerit, nec <ita> iste rem suam perdere poterit ; necesse est enim ut eam recipiat inter- – 28 – cedente iustitia clamantibus legimus. Rogo te, ut cogites quod ait apostolus : sine offensione estote Iudaeis et Graecis et ecclesiae dei1. Melius est autem, ut a tuo carissimo fratre commonitus facias quod iustum est, quam ut ista causa ueniat ad episcopale iudicium. 2. Sane cum quaesissem ab illo ne forte aliquam iniuriam matri suae fecerit et hoc modo eam sine aliqua cupiditate possidendi res huius uindicare uoluisti magis hoc ad terrorem huius faciens, iste respondit questam quidem matrem suam fuisse de iniuria uxoris suae et ancillae ipsius, se autem nullam fecisse. Vnde peto sanctitatem tuam, si res ita se habet, ut aut huic des verberum disciplinam praesente ipsa matre sua, si eum matri iniuriosum esse cognoueris, quia hoc dixit se libenter pati, aut uxori eius, si ipsa fortassis in culpa est, quia et ipsa potest accipere praesente socru sua iudicante veneratione tua ab ipso marito suo dignam verberum disciplinam. Nam de ancilla facilis est causa, quia de ipsa potest mater huius multo facilius uindicari. Quod propterea se iste non fecisse dicit, quoniam quas iniurias matri suae fecerit ignorauit; postea enim dicit matrem suam iam rebus ipsis uenditis fuisse conquestam. CTh.16.2.41. IDEM AA MELITIO PRAEFECTO PRAETORIO. Clericos non nisi aput episcopos accusari convenit. Igitur si episcopus vel presbyter, diaconus et quicumque inferioris loci christianae legis minister aput episcopos, si quidem alibi non oportet, a qualibet persona fuerint accusati, sive ille sublimis vir honoris sive ullius alterius dignitatis, qui hoc genus laudabilis intentionis arripiet, noverit docenda probationibus, monstranda documentis se debere inferre. Si quis ergo circa huiusmodi personas non probanda detulerit, auctoritate huius sanctionis intellegat se iacturae famae propriae subiacere, ut damno pudoris, existimationis dispendio discat sibi alienae verecundiae impune insidiari saltem de cetero non licere. Nam sicut episcopos presbyteros diaconos ceterosque, si his obiecta comprobari potuerint, maculatos ab ecclesia venerabili aequum est removeri, ut contempti post haec et miserae humilitatis inclinati despectu iniuriarum non habeant actionem, ita similis videri debet iustitiae, quod adpetitae innocentiae moderatam deferri iussimus ultionem. Ideoque huiusmodi dumtaxat causas episcopi sub testificatione multorum actis audire debebunt. Dat. III id. dec. Ravennae Honorio VIIII et Theodosio V AA. conss. (11/12/412). A = Marseille, Bibl. Mun., ms. 0209, f. 223v (s. XV). 1 1 Cor. 10, 32. – 29 – XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanità nel mondo tardo antico. II Spello, 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (società economia normazioni prassi) DETLEF LIEBS Freiburg Le terre dei limitanei Una delle due parti dell’esercito romano tardo antico, i milites limitanei, anche chiamati ripenses o castellani, era la parte meno amata dagli imperatori, almeno dai desiderosi di fare conquiste come Giustiniano. Erano i soldati meno forzuti e male pagati se mai. Giacchè stanziati stabilmente in certi punti della frontiera, era possibile rimunerarli con terre vicine ai loro stazionamenti. Primo, nella prima metà del quarto secolo, le autorità si appoggiavano al nuovo modo di tassazione, introdotto da Diocleziano nell’intero impero. Certi fondi non troppo lontani dalla frontiera, privati o dello stato (fundi patrimoniales), erano gravati di certe imposte in natura, che erano da versare a certe unità della militia limitanea; sotto i Teodosi i tributi in prodotti naturali erano stati trasformati in tributi pecuniari. Questi fondi erano chiamati fundi limitotrofi. L’istituzione continuava a esistere almeno fino a Giustiniano. Un altro metodo, molto più facile per l’amministrazione fiscale, fu sviluppato nel tardo quarto secolo. La sua elaborazione ideale si trova come finzione nella biografia di Alessandro Severo della Historia Augusta e come progettazione nello statuto giustinianeo dell’organizzazione militare della diocesi riconquistata, d’ora in poi la prefettura d’Africa. Terre vicine allo stazionamento delle singole unità furono assegnate ai singoli milites limitanei, combinate coll’incarico di fare il servizio militare e di trasferire la terra soltanto a un altro militare. Questo regime ricorre nella legislazione la prima volta con Teodosio II. Allorché Giustiniano organizzò la difesa militare della nuova prefettura d’Africa, prevede proprio solo questo alla frontiera sud. 1. CTh 5, 22 Krüger De fundis limitotrophis, 1 (> CJ 11, 60, 1): Valentiniano II 14 sett. 385 Licinio (vicario Africae? v. PLRE I s.v. Licinius 1): Tiberianus (v. PLRE I s.v. Tiberianus 2: comes Africae 325–27?) ad possibilitatem singulorum quorumque locorum intuens statuit certas possessiones, quae ad limitem frumenta conveherent. (§ 1) Quocirca generali lege sancimus Tiberiani dispositionem oportere servari, ... in futurum nulli licere adversus utilem vetustatem et praesentem legem nostram importuna et respuenda reposcere. 2. CTh 5, 12 Krüger De fundis patrimonialibus et saltuensibus et emphyteuticis et eorum conductoribus, 26 (> CJ 11, 62, 8): Teodosio I 30 aprile 386 Clearcho (ppo comes Orientis?): Omnes fundi patrimoniales per Mesopotamiam et Osrhoenam provincias, quos constat divorum retro principum sanctionibus limiti deputatos, ad ius pristinum sine ullius adsertionis revocentur obstaculo praebituri omnia, quae antea impendenda necessitatibus limitis praebere consueverant, ... nulli audiantur, qui ... meruerint. 3. CTh 8, 4 De cohortalibus, principibus, corniculariis et primipilaribus, 17 (CJ: –): Teodosio I 23 giugno 384/87 Cynegio ppo per Orientem: ... ante placuisset, ut ... secundum dispositionem divi Gratiani ... limitaneis ... pretia darentur, ... 4. CTh 11, 1 De annona et tributis, 21 (> CJ 10, 16, 8 [excepta ... annona]): Teodosio I 23 dec. 385 Cynegio ppo (Or.): Nemo possessorum ad instruendas mansiones vel conferendas species excepta limitaneorum annona longius delegetur, ... 5. CTh 7, 4 De erogatione militaris annonae, 30 (> CJ 12, 37, 13): Teodosio II 23 marzo 409 Anthemio ppo (Or.): Limitanei militis et possessorum utilitate conspecta per primam, secundam et tertiam Palestinam huiuscemodi norma processit, ut pretiorum certa taxatione depensa specierum intermittatur exactio; ... 6. CTh 5, 12 De fundis patrimonialibus et saltuensibus et enfyteuticis et eorum conductoribus, 31? Krüger (2 Mommsen; CJ: –): Teodosio II 5 agost. 415 Aureliano ppo (Or.): Nulli penitus liceat sive salvo canone privato iure sive cum imminutione canonis pa*******os vel limitotrofos sive saltuenses per Orientem fundos patrimoniales postulare. Nemo potiatur his, etsi subreptiva quidem id promeruerit petitione per speciale beneficium vel exquisita fraude vel quo alio artificio ultro in quemquam liberalitas nostra processerit; ... 7. CTh 438: 5, 22 Krüger (CTh Mommsen: –) De fundis limitotrophis 8. NT 4 Ne duciani vel limitanei milites ad comitatum exhibeantur (CJ: –): Teodosio II 25 febbr. 438 Florentio ppo (Or.): ... limitaneorum poscit utilitas ... (§ 1) ... sancimus ... neminem limitaneum militem per totum tractum Orientis ... qui exiguis solaciis vix aegreque miseram famem repellunt, penitus exhiberi ad nostrum sacratissimum comitatum nec sacra nostri numinis iussione nec divino responso ad preces adeuntis elicito non denique perennitatis nostrae mandatis vel cuiuslibet sententia iudicis ... remissis omnibus iam nunc ad propria sacramenta qui videntur exhibiti. 9. NT 5 De patrimonialibus rei dominicae et limitotrofis fundis per Orientem sitis, 2: Teodosio II 8 giugno 439 Florentio ppo (Or.): ... evenire monstratur patrimonialibus fundis ac limitotrofis nec non etiam saltuensibus pro libidine petitorum ad ius privatum securitatemque translatis. (§ 1 > CJ 11, 62, 13) Praecipimus itaque nulli iam in posterum licere patrimoniales seu limitotrofos vel saltuenses fundos, qui per tractum Orientis positi sunt, ad ius transferre privatum, sive dempto sive salvo canone iuris fundorum inmutatio postuletur, legis temeratores L librarum auri poena coercentes ... – 30 – 10. CJ 529: 11, 60 De fundis limitotrophis et terris et paludibus et pascuis limitaneis vel castellorum: 1 = qui p. 1 Nr. 1; 2 = qui p. 2 Nr. 3; 3 < p. 2 Nr. 5 § 4. 11. Procopio, Anecdota 24, 12 f.: G. a terminato il pagamento del soldo ai limitanei motivando questo con la pace, che anche sia tornato a profitto dei limitanei. Forse non era tanto ingiusto, perchè adesso le sue terre rendavano di nuovo canone d’affitto. 1. Eusebio di Nantes, Historia Augusta, Severus Alex. 58, 4: Sola, quae de hostibus capta sunt, limitaneis ducibus et militibus donavit, ita ut eorum essent, si heredes eorum militarent, nec umquam ad privatos pertinerent, dicens attentius eos militaturos, si etiam sua rura defenderent. (5) Addidit sane his et animalia et servos, ut possent colere quod acceperant, ne per inopiam hominum vel per senectutem possidentium desererentur rura vicina barbariae, quod turpissimum ille ducebat. 2. CTh 7, 15 De terris limitaneis, 1 (CJ: –): Onorio 29 aprile 409 Gaudentio vicario Africae: Terrarum spatia, quae gentilibus propter curam munitionemque limitis atque fossati antiquorum humana fuerant provisione concessa, quoniam conperimus aliquos retinere, si eorum cupiditate vel desiderio retinentur, circa curam fossati tuitionemque limitis studio vel labore noverint (sc. illi aliqui) serviendum ut illi, quos huic operi antiquitas deputarat. Alioquin sciant haec spatia vel ad gentiles, si potuerint inveniri, vel certe ad veteranos esse non inmerito transferenda, ut hac provisione servata fossati limitisque nulla in parte timoris esse possit suspicio. 3. CTh 7, 15, 2 (= CJ 11, 60, 2): Teodosio II 7 marzo 423 Asclepiodoto ppo (Or.) et cons. ordinario: Quicumque castellorum loca quocumque titulo possident, cedant ac deserant, quia ab his tantum fas est possideri castellorum territoria, quibus adscripta sunt et de quibus iudicavit antiquitas. Quod si ulterius vel privatae condicionis quispiam in his locis vel non catellanus miles fuerit detentator inventus, capitali sententia ... 4. CTh 438: 7, 15 De terris limitaneis 5. NT 24 De ambitu et locis limitaneis inibi redhibendis: Teodosio II 12 sett. 443 Nomo mag. officiorum (dal 3 giugno 448, cf. NVal 26, diritto vigente anche nel Occidente): ... praecipuam limitibus curam inpertiendam esse censemus, ... (§ 1 ≈ CJ 1, 46, 4) ... duces limitum et praecipue, quibus gentes quae maxime cavendae sunt adpropinquant. ... in ipsis plerumque limitibus commorari et milites ad antiquum redigere numerum, inminentibus magisteriis potestatibus diurnisque eorum exercitationibus inhaerere praecipimus. ... (§ 4 ≈ CJ 11, 60, 3) Agros etiam limitaneos universis cum paludibus omnique iure, quos ex prisca dispositione limitanei milites ab omni munere vacuos ipsi curare pro suo conpendio atque arare consueverant, et si in praesenti coluntur ab his, firmiter ac sine ullo concussionis gravamine detineri, et si ab aliis possidentur, cuiuslibet spatii temporis praescriptione cessante ab universis detentoribus vindicatos isdem militibus sine ullo prorsus, sicut antiquitus statutum est, conlationis onere volumus adsignari; ... Nam si quis forte, quod minime audere debuerat, emptionis titulo memorati iuris possidet praedia, conpetens ei actio contra venditorem intacta servabitur. (§ 5 ≈ CJ 1, 31, 4) Id autem curae perpetuae tui culminis credimus iniungendum, ut tam Thracici ... limitis ... quemadmodum se militum numerus habeat castrorumque ac lusoriarum cura procedat, quotannis mense Ianuario in sacro consistorio significare nobis propria suggestione procures, ... 6. CJ 1, 27 De officio praefecti praetorio Africae et de omni eiusdem dioeceseos statu, 2: Giustiniano 13 aprile 534 Belisario magistro militum per Orientem: ... (§ 8) Pro limitaneis vero ordinandis (quia necessarium nobis esse videtur, ut extra comitatenses milites per castra milites limitanei constituantur, qui possint et castra et civitates defendere et terras colere, ut alii provinciales videntes eos per partes ad illa loca se conferant) exemplum fecimus unius numeri limitaneorum, ut secundum exemplum, quod nos misimus, per castra et loca, quae providerit tua magnitudo, eos ad similitudinem nostri exempli ordinet, sic tamen ut, si inveneris de provinciis idonea corpora aut de illis, quos antea milites (sc. Vandali?) habebant, limitaneorum constituas numero in unoquoque limite ut, si forsitan commotio aliqua fuerit, possint ipsi limitanei sine comitatensibus militibus una cum ducibus adiuvare loca, ubi dispositi fuerint, non longe limitem exeuntes nec ipsi limitanei nec duces eorum, ... 7. CJ 11,60 De fundis limitotrophis et terris et paludibus et pascuis limitaneis vel c.orum – 31 – XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanità nel mondo tardo antico. II Spello, 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (società economia normazioni prassi) ANDREA LOVATO Bari Prima e dopo Adrianopoli. Forme e modalità d’insediamento dei barbari nei territori imperiali ABSTRACT A seguito della massiccia migrazione di differenti etnie dall’Asia verso l’Europa, nel corso del IV secolo si intensifica lo stanziamento di orde barbariche ai margini dell’impero, fenomeno spesso accompagnato da invasioni del territorio romano e da conflitti con le popolazioni locali. La relazione intende approfondire alcune misure adottate per far fronte a tale grave problema, ponendo in rilievo che la risposta imperiale non fu solo militare: la reazione bellica cedette sempre più il posto, per evidenti ragioni di debolezza dello stato, alla prassi – a volte disciplinata da trattati – di concedere alle popolazioni straniere la possibilità di stabilirsi all’interno dei confini, in aree loro assegnate, purché in cambio fossero forniti uomini idonei a coltivare la terra o a combattere. FONTI 1) De reb. bell. 6.1: In primis sciendum est quod imperium Romanum circumlatrantium ubique nationum perstringat insania et omne latus limitum tecta naturalibus locis appetat dolosa barbaries. 2 A) HA, Probus 15.6: Arantur Gallicana rura barbaris bubus et iuga Germanica captiva praebent nostris colla cultoribus, pascuntur ad nostra alimoniam gentium pecora diversarum, equinum pecus nostro iam fecundatur equitatui, frumento barbarico plena sunt horrea. 2 B) HA, Probus 15.2: Omnes iam barbari vobis arant, vobis iam serviunt et contra interiores gentes militant. 3 A) Pan. 5 (8) 1.4: Cum tot postea virtute vestra partae victoriae, tot excisae undique barbarae nationes, tot translati sint in rura cultores, ˂tot˃ prolati limites, tot provinciae restitutae. 3 B) Pan. 5 (8) 8.4: Sed neque illae fraudes locorum nec quae plura inerant perfugia silvarum barbaros tegere potuerunt, quominus dicioni tuae divinitatis omnes sese dedere cogerentur, et cum coniugibus ac liberis ceteroque examine necessitudinum ac rerum suarum ad loca olim deserta transirent ut, quae fortasse ipsi quondam depraendando vastaverant, culta redderent serviendo. 4) Zos. 1.46.2: Ὄσοι δὲ διεσώθησαν‚ ἢ τάγμασιν ῍Ρωμαίον συνηριθμήθησαν ἢ γῆν λαβόντες εἰς γεοργίαν ταύτῃ προσεκαρτέρησαν. 5 A) Amm. Marc. 17.8.4: Dictoque citius secutus profectos Severo duce misso per ripam / subito cunctos aggressus tamquam fulminis turbo perculsit iamque precantes potiusquam resistentes in opportunam clementiae partem effectu victoriae flexo dedentes se cum opibus liberisque suscepit. 5 B) Amm. Marc. 17.13.3: (…) Verum aspectu primo exercitus / tamquam fulminis ictu perculsi ultimaque cogitantes vitam precati / tributum annuum dilectumque validae iuventutis et servitium spoponderunt. 6 A) Amm. Marc. 31.6.5-7: (…) per Thraciarum latus omne dispersi caute gradiebantur dediticiis vel captivis vicos uberes ostendentibus, eos praecipue, ubi alimentorum repperiri satias dicebatur, eo maxime adiumento praeter genuinam erecti fiduciam, quod confluebat ad eos in dies ex eadem gente multitudo dudum a mercatoribus venumdati adiectis plurimis, quos primo transgressu necati inedia vino exili vel panis frustis mutavere vilissimis. Quibus accessere sequendarum auri venarum periti non pauci vectigalium perferre posse (…) magno usui idem fuere ignota peragrantibus loca conditoria frugum occulta et latebras hominum et receptacula secretiora monstrando. (…) Sine distantia enim aetatis vel sexus caedibus incendiorumque magnitudine cuncta flagrabant… – 32 – 6 B) Amm. Marc. 31.4.9: Per id tempus nostri limitis reseratis obicibus, atque ut Aeneas favillas armatorum agmina diffundente barbaria (…) 7 A) Pacatus, Pan. Theodosio dictus 12.22.3-4: Dicamne ego receptos servitum Gothos castris tuis militem, terris sufficere cultorem? (…) Quaecumque natio barbarorum robore, ferocia, numero gravis unquam nobis fuit aut boni consulit ut quiescat aut laetatur quasi amica, si serviat. (…) 12.32.4: O res digna memoratu! Ibat sub ducibus vexillisque Romanis hostis aliquando Romanus et signa, contra quae steterat, sequebatur urbesque Pannoniae, quas inimica dudum populatione vacuaverat, miles impleverat. Gothus ille et Hunus et Halanus respondebat ad nomen et alternabat excubias et notari infrequens verebatur. 7 B) Pacatus, Pan. Theodosio dictus 12.32.3: (…) Postremo populis barbarorum ultroneam tibi operam ferre voventibus commilitii munus indulges ut et limiti manus suspecta decederet et militi auxiliator accederet. (…) 8) Tem., Or. 34.22: εἲτε γεωργοῖς αὐτοῖς ἐθέλει χρῆσθαι βασιλεύς. 9) Orosius, Hist. adv. paganos 7.35.19: (…) Eugenius captus atque interfectus est; Arbogastes sua sese manu perculit. Ita et hic duorum sanguine bellum civile restinctum est, absque illis decem milibus Gothorum quos praemissos a Theodosio Arbogastes delesse funditus fertur: quos utique perdidisse lucrum et vinci vincere fuit. 10) CTh. 5.6.3, Impp. Honorius et Theodosius AA. Anthemio praefecto praetorio. Scyras barbaram nationem maximis [Chu]norum, quibus se coniunxerunt, copiis fusis imperio nos[tro] subegimus. Ideoque damus omnibus copiam ex praedicto gen[er]e hominum agros proprios frequentandi, ita ut omnes [scia]nt susceptos non alio iure quam colonatus apud se futu[ros] nullique licere ex hoc genere colonorum ab eo, cui se[mel] adtributi fuerint, vel fraude aliquem abducere vel [fugie]ntem suscipere poena proposita, quae recipientes [alien]is censibus adscribtos vel non proprios colonos in[seq]uitur. Opera autem eorum terrarum domini libera [utantur] ac nullus sub acta peraequatione vel censui ****acent nullique liceat velut donatos eos a iure census [in se]rvitutem trahere urbanisve obsequiis addicere, [lice]t intra biennium suscipientibus liceat pro rei frumen[tari]ae angustiis in quibuslibet provinciis transmarinis [tan]tummodo eos retinere et postea in sedes perpetuas [conl]ocare, a partibus Thraciae vel Illyrici habitatione eorum [pen]itus prohibenda et intra quinquennium dumtaxat intra [eius]dem provinciae fines eorum traductione, prout libue[rit co]ncedenda, iuniorum quoque intra praedictos viginti an[nos p]raebitione cessante. Ita ut per libellos sedem tuam ade[untibus] his qui voluerint per transmarinas provincias eorum [distri]butio fiat. – 33 – XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanità nel mondo tardo antico. II Spello, 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (società economia normazioni prassi) FRANCESCO LUCREZI Salerno LUCIANO MINIERI Seconda Università di Napoli Furto di terra e furto di bestiame nel tardoantico ABSTRACT La tradizione testuale del tardoantico sembra restituire l'immagine di una realtà socioeconomica nella quale la tutela della disponibilità del bestiame e della terra da pascolo e da coltivazione riceve una più attenta e severa disciplina, caratterizzata da un incremento della repressione del cd. abigeato (considerato una forma aggravata di furto, ma a sua volta suscettibile di trasformazione in un'ulteriore, più grave fattispecie criminosa, quale quella dei cd. atroces abactores) e da una sanzione della sottrazione della terra adeguata alle nuove forme di possesso fondiario, spesso consistenti in situazioni di fatto oggetto di nuove qualificazioni giuridiche, diverse dai tradizionali titoli dominicali. Un fenomeno che si può rilevare anche dal modo in cui viene perseguita la rimozione dei termini di confine tra i vari possedimenti terrieri, comportamento che – nella persistenza della condanna, che affonda le sue radici nell'antica sacertas per chi abbia rimosso il cippo di demarcazione, offendendo così la divinità – viene, nei secoli, considerato e sanzionato in forme diverse, la cui ricostruzione pare sollevare diverse questioni giuridiche e storiografiche. FONTI 1 Collatio XI De abactoribus Moyses dicit: 1. 1. Si quis involaverit vitulum aut ovem et occiderit aut vendiderit, quinque vitulos restituet pro vitulo uno, quattuor oves pro ove una. 2. Quod si non habet unde reddat, venundetur pro furto. (Ex. 21.37, 22.2) 2 Collatio XIII De termino amoto I. 1. Moyses dicit: Non transmovebis terminos proximi tui, quos constituerunt patres tui vel principes possessionis tuae. 3 Hyeronimus, Vulgata Editio Deut. 19.14 Non assumes, et transferes terminos proximi tui, quos fixerunt priores in possessione tua, quam Dominus Deus tuus dabit tibi in terra quam acceperis possidendam. 4 Collatio III. 1. Ulpianus libro octavo de officio proconsulis sub titulo de termino moto : Eos qui terminos moverunt non inpune id facere debere divus Hadrianus Terentio Gentiano XVII k. Sept. se III consule rescripsit, quo rescripto poenam variam statuit. 2. Verba rescripti ita se habent: ‘Pessimum factum eorum, qui terminos finium causa positos abstulerunt, dubitari non potest. Poenae tamen modus ex condicione personae et mente facenti magis statui potest : nam si splendidiores sunt personae, quae convincuntur, non dubito quin occupandorum aliorum finium causa id admiserint : et possunt in tempus, ut cuiusque patitur aetas, relegari ; id est si iuvenior in longius, si senior recisius : si vero alii negotium gesserunt et ministerio functi sunt, castigari et sic in biennium aut triennium ad opus publicum dari. Quod si per ignorantiam aut fortuito lapides usus causa furati sunt, sufficit eos verberibus coerceri’. (Call. D. 47. 21.2) 5 D. 47.14. De abigeis. 1 (Ulp.8 off. proc.). 1. pr. De abigeis puniendis ita divus Hadrianus consilio Baeticae rescripsit: "Abigei cum durissime puniuntur, ad gladium damnari solent. Puniuntur autem durissime non ubique, sed ubi frequentius est id genus maleficii: alioquin et in opus et nonnumquam temporarium dantur". (= Coll. – 34 – 7.11.1.). Abigei autem proprie hi habentur, qui pecora ex pascuis vel ex armentis subtrahunt et quodammodo depraedantur, et abigendi studium quasi artem exercent, equos de gregibus vel boves de armentis abducentes. Ceterum si quis bovem aberrantem vel equos in solitudine relictos abduxerit, non est abigeus, sed fur potius. 2. Sed et qui porcam vel capram vel vervicem abduxit, non tam graviter quam qui maiora animalia abigunt, plecti debent. 3. Quamquam autem Hadrianus metalli poenam, item operis vel etiam gladii praestituerit, attamen qui honestiore loco nati sunt, non debent ad hanc poenam pertinere, sed aut relegandi erunt aut movendi ordine. Sane qui cum gladio abigunt, non inique bestiis obiciuntur.4. Qui pecora, de quorum proprietate faciebat controversiam, abegit, ut Saturninus quidem scribit, ad examinationem civilem remittendus est. Sed hoc ita demum probandum est, si non color abigeatus quaesitus est, sed vere putavit sua iustis rationibus ductus. 6 D. 47.21.1 Modestinus libro octavo regularum Terminorum avulsorum non multa pecuniaria est, sed pro condicione admittentium coercitione transigendum. 7 D. 47.21.2 Callistratus libro tertio de cognitionibus Divus Hadrianus in haec verba rescripsit: "Quin pessimum factum sit eorum, qui terminos finium causa positos propulerunt, dubitari non potest. De poena tamen modus ex condicione personae et mente facientis magis statui potest: nam si splendidiores personae sunt, quae convincuntur, non dubie occupandorum alienorum finium causa id admiserunt, et possunt in tempus, ut cuiusque patiatur aetas, relegari, id est si iuvenior, in longius, si senior, recisius. Si vero alii negotium gesserunt et ministerio functi sunt, castigari et ad opus biennio dari. Quod si per ignorantiam aut fortuito lapides furati sunt, sufficiet eos verberibus decidere". 8 D. 47.21.3 Callistratus libro quinto de cognitionibus pr. Lege agraria, quam Gaius Caesar tulit, adversus eos, qui terminos statutos extra suum gradum finesve moverint dolo malo, pecuniaria poena constituta est: nam in terminos singulos, quos eiecerint locove moverint, quinquaginta aureos in publico dari iubet: et eius actionem petitionem ei qui volet esse iubet. 1. Alia quoque lege agraria, quam divus Nerva tulit, cavetur, ut, si servus servave insciente domino dolo malo fecerit, ei capital esse, nisi dominus dominave multam sufferre maluerit. 2. Hi quoque, qui finalium quaestionum bscurandarum causa faciem loco rum convertunt, ut ex arbore arbustum aut ex silva novale aut aliquid eiusmodi faciunt, poena plectendi sunt pro persona et condicione et factorum violentia. 9 Pauli Sententiae 5. 22 [De seditiosis] 2. Qui terminos effodiunt vel exarant arboresve terminales evertunt, si quidem id servi sua sponte fecerint, in metallum damnantur: humiliores in opus publicum, honestiores in insulam amissa tertia parte bonorum relegantur aut exulare coguntur. 10 Edictum Theodorici regis 104. De effossis terminis aut arboribus terminalibus. Qui effodiunt terminos, vel exarant limites, finem scilicet designantes, aut arbores terminales evertunt, si servi sunt aut coloni, et sine conscientia vel iussu domini fecerint, [capite] puniantur. Si vero hoc imperante domino factum esse constiterit, idem dominus tertiam partem bonorum suorum perdat, fisci iuribus profuturam : servo ipso aut colono nihilominus capite puniendo. (Paul. Sent. 5. 22. 2). 11 105. Qui limites inter duos fundos debeant observari. Eos terminos observandos, quos duorum fundorum dominus inter utrumque praedium, cum ex his unum alienaret, servari debere constituit ; non eos, qui singulos fundos antiqua institutione separabant. (Paul. D. 10. 1. 12) – 35 – XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanità nel mondo tardo antico. II Spello, 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (società economia normazioni prassi) EMILIA MATAIX FERRÁNDIZ Southampton Riflessioni sull’utilizzazione dell’acqua potabile nella tarda antichità ABSTRACT La fornitura di acqua potabile è stata raramente menzionata nelle fonti giuridiche classiche. E forse perché sotto l'alto Impero, acquedotti e cisterne erano sufficienti a rifornire la popolazione dell'Impero. Invece, sebbene l’assunzione generale che le acquedotti smettono di lavorare durante il tardo impero non è totalmente corretta (Martinez Jimenez, 2011; 2012), è vero che una grande parte degli acquedotti romani vengono abbandonati e smettono di funzionare nel tardo impero. Specialmente nelle province, quando la élite ha perso il suo potere politico ed economico, e non c’erano abbastanza risorse o incentivi politici per la sua manutenzione e riparazione (Liebeschuetz, 1992). Tuttavia, è notevole che nel 391, Teodosio scriva una lettera a Ricomer durante l'esecuzione di chirurgia in Occidente, per mettere in guardia contro l'inquinamento dei fiumi dopo campi legioni e gli scarichi di animali (soprattutto cavalli) nel fiume. Teodosio era poi preoccupato per l'impatto che questo fatto aveva avuto sul consumo di acqua potabile a valle. È ancora più degno di nota che questa disposizione è stata mantenuta e il Codice Teodosiano e il Codice Giustiniano, segno che i fiumi avevano acquisito nella tarda antichità un nuovo ruolo. Un altro problema sarebbe la trasmissione delle fonti giuridiche, che può essere un motivo per il quale si conservano questi testi e non altri, ma questo soggetto dovrebbe essere trattato in maniera molto sommaria. In questa nota, il nostro proposito è fare una breve riflessione sul cambiamento nella fornitura di acqua potabile nella tarda antichità, e quindi della concezione dei fiumi come risorse pubbliche e di base nell’epoca, fino al secolo VI, dove si inquadra il frammento Giustinianeo. Per questo motivo, i testi anteriori e classici come quelli di Frontino e le fonti archeologiche saranno una fonte essenziali per determinare il cambiamento di questo uso. FONTI Frontinus, De aquis, I, 4. Ab urbe condita per annos quadringentos quadraginta unum contenti fuerunt Romani usu aquarum, quas aut ex Tiberi aut ex puteis aut ex fontibus hauriebant. Fontium memoria cum sanctitate adhuc exstat et colitur; salubritatem aegris corporibus afferre creduntur, sicut Camenarum et Apollinis et Iuturnae. Nunc autem in urbem influunt aqua Appia, Anio Vetus, Marcia, Tepula, Iulia, Virgo, Alsietina quae eadem vocatur Augusta, Claudia, Anio Novus. SC De aquaeduct. caput 100. Quod Q. Aelius Tubero, Paulus Fabius Maximus cons. verba fecerunt de iis qui curatores aquarum publicarum ex consensu senatus a Caesare Augusto nominati essent ordinandis, de ea re quid fieri placeret, de ea re ita censuerunt: placere huic ordini eos qui aquis publicis praeessent, cum eius rei causa extra urbem essent, lictores binos et servos publicos ternos, architectos singulos et scribas et librarios, accensos praeconesque totidem habere, quot habent ii per quos frumentum plebi + datur; cum autem in urbe eiusdem rei causa aliquid agerent, ceteris apparitoribus iisdem, praeterquam lictoribus, uti; utique quibus apparitoribus ex hoc SC. curatoribus aquarum uti liceret, eos diebus X proximis, quibus SC. factum esset, ad aerarium deferrent; quique ita delati essent, iis praetores aerarii mercedem cibaria, quanta praefecti frumento dando dare deferreque solent, annua darent et adtribuerent, iisque eas pecunias sine fraude sua facere liceret: utique tabulas chartas ceteraque, quae eius curationis causa opus essent iis curatoribus praeberi, ea Q. Aelius Paulus Fabius cos ambo alterve, si iis videbitur, adhibitis praetoribus qui aerario praesint, praebenda locent. Itemque, cum viarum quoque curatores frumentique parte quarta anni publico fungebantur ministerio, ut curatores aquarum iudiciis vacent privatis publicisque. – 36 – Lex Urson. XCVIIII. Quae aquae publicae in oppido coloniae Genetivae adducentur, IIvir, qui tum erunt, ad decuriones, cum duae partes aderunt, referto, per quos agros aquam ducere liceat. Qua pars maior decurionum, qui tum aderunt, duci decreverint, dum ne per it aedificium, quot non eius rei causa factum sit, aqua ducatur, per eos agros aquam ducere ius potestasque esto, neve quis facito, quo minus ita aqua ducatur. CTh. 7, 1, 13, 0. (391 Mai. 27). Theodosius I Richomeri com. et mag. utr. militiae. Cum supra virentes fluminum ripas omnis legionum multitudo consistit, id provida auctoritate decernimus, ut nullus omnino inmundo fimo sordidatis fluentis commune poculum polluat neve abluendo equorum sudore deproperus publicos oculos nudatus incestet atque ita et turbido potum caeno misceat et confundat aspectum, sed procul a cunctorum obtutibus in inferioribus partibus fluviorum, id est infra tentoria vagos natatus animalium, prouti libitum videtur, exerceat. sublimis igitur magnificentia tua id sollicitudinis studio et admonitionis praecepto faciet custodiri, ut unusquisque tribunus agnoscat gravi se subdendum esse supplicio, in cuius parte neglectum probabitur quod agnoscit imperatum. <Dat. VI kal. Iun. Vincentiae Tatiano et Symmacho conss.> C. 12.35.12. Imperatores Theodosius, Arcadius, Honorius. Cum supra virentes fluminum ripas omnis legionum multitudo consistit, id provida auctoritate decernimus, ut nullus omnino immundo fimo sorditatis fluentis commune poculum polluat, neve abluendo equorum sudore deproperus publicos oculos nudatus incestet, sed procul a cunctorum obtutibus in inferioribus partibus fluviorum hoc ipsum faciat. * THEODOS. ARCAD. ET HONOR. AAA. RICOMERI COM. ET MAG. UTR. MIL.*<A 391 D. VI K. IUN. VINCENTIAE TATIANO ET SYMMACHO CONSS.> – 37 – XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanità nel mondo tardo antico. II Spello, 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (società economia normazioni prassi) VALERIO MASSIMO MINALE Milano Bocconi Soldati che acquistano la terra in età severiana: a proposito di un passo di Macro (D. 49.16.13pr.-2) È noto che alcuni autori, soprattutto Erodiano (III.8.5), fecero risalire l'’ndebolimento dell’esercito romano alle riforme di Settimio Severo, il quale avrebbe fatto troppe concessioni, assecondando, tra l’altro, una certa propensione delle truppe di confine alla sedentarietà: a riguardo, D. 49.16.13pr.-2 conserva un passo di Macro – il giurista, forse membro del consilium principis di Alessandro Severo, scrisse dopo la morte di Caracalla la monografia De re militari – che tratta appunto dell’acquisto della terra da parte dei soldati; un frammento di Marciano, inoltre, affronta il medesimo problema ed evoca proprio le figure di Settimio Severo e Caracalla, in D. 49.16.9 (B. 57.1.10). FONTI D. 49.16.13pr.-2 Macer libro secundo de re militari Milites agrum comparare prohibentur in ea provincia, in qua bellica opera peragunt, scilicet ne studio culturae militia sua avocentur. Et ideo domum comparare non prohibentur. Sed et agros in alia provincia comparare possunt. Ceterum in ea provincia, in quam propter proelii causam venerunt, ne sub alieno quidem nomine eis agrum comparare licet: alioquin fisco vindicabitur. 1. Is autem, qui contra disciplinam agrum comparaverit, si nulla de ea re quaestione mota missionem acceperit, inquietari prohibetur. 2. Illud constat huius praescriptionis commodum ad eos, qui ignominiae causa missi sunt, non pertinere, quod praemii loco veteranis concessum intellegitur: et ideo et ad eum, qui causaria missus est, potest dici pertinere, cum huic quoque praemium praestatur. D. 49.16.9 Marcianus libro tertio institutionum Milites prohibentur praedia comparare in his provinciis, in quibus militant, praeterquam si paterna eorum fiscus distrahat: nam hanc speciem Severus et Antoninus remiserunt. Sed et stipendiis impletis emere permittuntur. Fisco autem vindicatur praedium illicite comparatum, si delatus fuerit. Sed et si nondum delata causa stipendia impleta sint vel missio contigerit, delationi locus non est. 1. Milites si heredes extiterint, possidere ibi praedia non prohibentur. – 38 – XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanità nel mondo tardo antico. II Spello, 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (società economia normazioni prassi) MARCO PIETRO PAVESE Genova “Termini ad modum agri sine rigore sunt ordinati”. Ars mensoria e confinazioni fondiarie in età tardoantica L’attività degli agrimensori in età tardoantica, documentata in opere di carattere diverso da quelle composte nei primi secoli del principato, può essere compresa nei suoi tratti essenziali solamente se contestualizzata alla luce delle trasformazioni economiche e istituzionali del periodo. In questa prospettiva, anche una delle principali mansioni dei gromatici, quella di delimitare i fondi rustici privati e le porzioni di suolo rimaste in proprietà pubblica, assume connotazioni specifiche, soprattutto nelle premesse funzionali,non senza riflettersi sulle nozioni di 'confine' che emergono dalle fonti corrispondenti. – 39 – XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanità nel mondo tardo antico. II Spello, 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (società economia normazioni prassi) STEFANIA PIETRINI Siena Cass. Var. 5.14.6: un intervento di Teoderico contro una prassi di elusione dell’imposta fondiaria ABSTRACT L’intervento teodericiano di Cass. Var. 5.14.6 sembra inteso a porre rimedio, una volta per tutte, a una prassi illecita, che doveva essersi, con ogni verosimiglianza, rivelata dannosa per le finanze del regno ostrogoto: donne di etnia romana, appartenenti al ceto dei possessores, che si univano in matrimonio con elementi barbari della popolazione (i quali è facile credere godessero del conubium e da più generazioni probabilmente risiedevano nella Savia: antiqui), dovevano essere solite, come sembrerebbe lecito poter desumere, sottrarsi al pagamento dell’imposta fondiaria ordinaria, o di una quota di essa, o forse solo delle imposte straordinarie (quella o quelle da cui si può credere che fossero stati esonerati gli antiqui barbari per i possedimenti da essi ottenuti prima, forse sin dal tempo dell’insediamento, e del tutto indipendentemente dalle nozze strette con una romana) trasferendo le loro proprietà terriere ai mariti, non solo attraverso una costituzione di dote (in questo caso il ricco possessor potrebbe anche essere il padre della donna), ma anche in seguito a una vendita, a una donazione, o ad altro titolo (quolibet titulo). FONTI Var. 5.14: provincialium itaque nostrorum saepius querela comperimus possessores idoneos Saviae non solum casarum suarum tributariam functionem in tenuem relisisse fortunam, verum etiam scelerato commercio aliquid exinde suis applicare compendiis, ut functio publica commoditas sit privata …atque ideo prudentia, qua notus es, universum possessorem considerata iustitia te iubemus inspicere et aequalitatem tributi hac ratione moderari, ut quae sub aliis facta est omni redemptione cassata pro possessionum atque hominum qualitate assis publicus imponatur … Antiqui barbari, qui Romanis mulieribus elegerunt nuptiali foedere sociari, quolibet titulo praedia quaesiverunt, fiscum possessi cespitis persolvere ac superindicticiis oneribus parere cogantur … CT. 3.14.1 [=Brev.3.14.1] Impp. Valentin. et Valens AA. ad Theodosium magistrum equitum. nulli provincialium, cuiuscumque ordinis aut loci fuerit, cum barbara sit uxore coniugium, nec ulli gentilium provincialis femina copuletur. quod si quae inter provinciales atque gentiles affinitates ex huiusmodi nuptiis exstiterint, quod in iis suspectum vel noxium detegitur, capitaliter expietur Interpretatio: nullus romanorum barbaram cuiuslibet gentis uxorem habere praesumat, neque barbarorum coniugiis mulieres romanae in matrimonio coniungantur. quod si fecerint, noverint se capitali sententiae subiacere C. 4.41.1: Ad barbaricum transferendi vini et olei et liquaminis nullam quisquam habeat facultatem ne gustus quidem causa aut usus commerciorum – 40 – XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanità nel mondo tardo antico. II Spello, 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (società economia normazioni prassi) SALVATORE PULIATTI Parma Patronato e tutela della piccola proprietà contadina in età tardo antica ABSTRACT Il saggio tratteggia il fenomeno del patronato inteso come espediente volto a favorire l’evasione fiscale dei piccoli proprietari in crisi e la reazione di contrasto dei legislatori tardoantichi attraverso l’esame delle costituzioni in oggetto dei Codici di Teodosio e di Giustiniano. FONTI 1-Lib., Or., 47.1-16: 4- Ci sono grandi villaggi che appartengono a molti proprietari. Essi fanno ricorso alle truppe stanziate là, non per evitare guai, ma per potere causarli. E il pagamento avviene con i prodotti della terra…o con denaro. Così protetti dalle loro armi, i donanti acquistano per sé ogni licenza…Questo genere di protezione dà loro la forza per recare oltraggio ad altri e fra essi gli esattori delle tasse…quelli che hanno questo compito e dovere (riscuotere le tasse) vanno in questi villaggi difesi dai comandanti militari (duces). Essi presentano le loro richieste… ma essendo accolti con disprezzo e irrisione…si rivolgono ai capi del villaggio, ma senza esito dal momento che essi sono inferiori a quelli che controllano il villaggio…Così gli esattori rimediano ferite invece delle decime e ritornano alla loro città mostrando ciò che hanno sofferto dal sangue dei loro vestiti…I villaggi impiegano la loro protezione anche contro i grandi proprietari…cosicchè quello che si vede è uno spettacolo penoso, proteste dei contadini, scambio di accuse, folle di avvocati, argomenti legali, decisioni e la vittoria della causa…Il presidente della corte…appreso chi era la vittima della loro insolenza li imprigionò…ma essi ricorsero agli usuali inganni e fecero del comandante militare il loro scudo contro la giustizia. 2-CTh. 11.24.3 Impp. Arcadius et Honorius AA. Heracliano comiti Aegypti: Quicumque ex officio tuo vel ex qocumque hominum ordine vicos in suum detecti fuerint patrocinium suscepisse, constitutas luent poenas. ..Dat. Prid. Kal. Octob. Olybrio et Probino conss. (a. 395) 3-CTh. 11.24.4 Impp. Arcadius et Honorius AA. Eutychiano pp.: Censemus ut qui rusticis patrocinia praebere temptaverit, cuiuslibet ille fuerit dignitatis, sive magistri utriusque militiae sive comitis sive ex proconsulibus vel vicariis vel Augustalibus vel tribunis sive ex ordine curiali vel cuiuslibet alterius dignitatis, quadrginta librarum auri se sciat dispendium pro singulorum fundo rum praebito patrocinio subiturum, nisi ab hac postea temeritate discesserit...Dat. VII id. mart. Constantinopoli Theodoro v. c. cons. (a. 399) 4-CTh. 11.24.6 Impp. Honorius et Theodosius AA. Aureliano pp.: Valerii, Theodori et Tharsacii examinatio contiscat, illis dumtaxat sub Augustaliano iudicio pulsandis, qui ex Caesarii et Attici consulatu possessiones sub patrocinio possidere coeperunt. Quos tamen omnes functionibus publicis obsecundare censemus, ut patronorum nomen extinctum penitus iudicetur. Possessiones autem adhuc in suo statu constitutae penes priores possessores residebunt…Dat. III non. Decemb. Honorio X et Theodosio VI AA. Conss. (a. 415) 5-CI. 11.54.1 Impp. Leo et Anthemius AA. Nicostrato pp. Orientis: Si quis post hanc nostri numinis sanctionem in fraudem circumscriptionemque publicae functionis ad patrocinium cuiuscumque onfugerit, id, quod huius rei gratia geritur sub praetextu donationis vel venditionis seu conductionis aut cuiuslibet alterius contractus, nullam habeat firmitatem: tabellionibus, qui talia in strumenta perficere ausi fuerint, honorum proscriptione plectendis, qui tamen scientes ausi fuerint huiusmodi in strumenta conscribere vicis etiam vel possessionibus ad patrocinia confugentium publico vindicandis. Eae autem personae, quae contra publicam commoditatem in clientelam suam suscepisse collatores detectae fuerint, nobiliores quidam centum librarum auri condemnationem subire cogentur, mediocris vero fortunae facultatum suarum amissione plectentur: eadem poena multandis etiam his, qui intercedentes ministerium suum huiusmodi nefariis actibus improba mente praebuerint. Quam formam ex eo quidem tempore, quod sacra constitutio a divae memoriae Marciano promulgata continet, id est in Thracica quidem dioecesi abhinc annis triginta, hoc est a consulatu Aetii iterum et Sigisbuldi, in Orientali vero et – 41 – Aegyptiaca et Pontica et Asiana viginti octo, hoc est a consulatu Cyri valere atque exsecutioni mandari praecipimus. (a. 468) 6-CI. 11.54.2: Nequis vicanis patrocinium polliceatur neve agricolas suscipiat redituum promissionem vel aliud lucrum pro eo accipiens. Quod si quis haec violaverit, tam poenis supra dictis subiacebit quam aliam maiorem animadversionem experietur. Praeterea agricolae quoque, si servi sunt, dominis castigati reddentur, si liberi, viginti libris multantur et verberantur cum decem primis vici et perpetuo relegantur, dummodo omnibus scientibus abscesserint. 7-Salv., De gub. Dei, 5.38 (5, 105) col. 103: …Quod plerique pauperum atque miserorum spoliati resculis suis et exterminati agellis suis, cum rem amiserint, amissarum tamen rerum tributa patiuntur, cum possessio ab his recesserit, capitatio non recedit? Proprietatibus carent et vectigalibus obruuntur. Quis aestimare hoc malum possit? Rebus eorum incumbant pervasores, et tributa miseri pro pervasoribus solvent post mortem patris, nati obsequiis iuris sui agellos non habent, et agrorum munere enecantur. Ac per hoc nihil aliud sceleribus tantis agitur, nisi ut qui privata pervasione nudati sunt, publica afflicione moriantur et quibus rem depredatio tulit, vitium tollat exactio… 8-Amb., Off., 3.45: immo tot cultoribus extinctis, tot agricolis occidentibus, occasura in perpetuum subsidia frumentaria. Hos igitur excludimus qui victum nobis inferre consuerunt… 9-Lib., Or., 27.6.14: La carestia ha riempito la nostra città di mendicanti, alcuni dei quali hanno abbandonato i loro campi, poiché ora che è inverno non avevano neppure l’erba da mangiare e alcuni hanno lasciato le loro città. – 42 – XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanità nel mondo tardo antico. II Spello, 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (società economia normazioni prassi) OSVALDO SACCHI Seconda Università di Napoli Dall’ager privatus alla forma agrimensorum: evoluzione di un paradigma giuridico La corretta ricostruzione storico-giuridica del concetto di proprietà fondiaria, come parte di una nozione più ampia di appartenenza dei beni o “proprietà quiritaria”, soffre ancora oggi di una serie di pregiudizi che ne condizionano la lettura anche in prospettiva attuale. Il primo è quello per cui il dominium classico sarebbe stato l’unica vera forma di proprietà che la storia romana abbia conosciuto. Ci sarebbe invero il cd. duplex dominium di Gaio (1.54 e 2.40); ma lo si ritiene un episodio transitorio; mentre la cd. proprietà provinciale può essere considerata a parte dato che le fonti non parlano mai di un triplex dominium. Un altro pregiudizio altrettanto ben radicato è quello di intonazione giusnaturalistica per cui la proprietà sarebbe nata con l’uomo perché “non esiste l’umanità senza la proprietà”. Questo principio fa il paio con un altro postulato dell’ideologia liberale ottocentesca «per cui l’unica vera proprietà è la proprietà borghese nella sua pienezza, vista ex parte subiecti, quasi come una proiezione della personalità» (Franciosi). Infine, l’idea che la proprietà romana fosse sprovvista di un apprezzabile grado di astrattezza. Ciò viene smentito almeno dalla celebre definizione di possessio di Elio Gallo (100 a.C.) [Fest. sv. possessio (L. 260,28)] dove si distingue tra il “fatto di possedere” e il “diritto di possedere”; dalle assegnazioni di terra secondo lo schema del modus agri che era una quantità fissa fungibile di terra inscritta in una data griglia centuriale destinata all’assegnazione coloniaria [Hyg. grom. de cond. agr. (Lach. 121,9=Thul. 84)]; dalla considerazione dei praedia come fattispecie in mancipio (Gai. 1.116) secondo la celebre definizione di Gaio della mancipatio fondiaria (1.120-121) che aveva di caratteristico il fatto di poter essere realizzata su praedia tam urbana quam rustica presenti in solo Italico anche in absentia della res oggetto di negoziazione (praedia vero absentia solent mancipari). Per restituire il senso forse più vero della “proprietà quiritaria” intesa come rapporto tra proprietà e civitas in funzione del rapporto tra uomini e terra, bisogna allora chiarire anzitutto i termini di una complessa evoluzione storica che - lungo tutto l’arco dell’esperienza storico-giuridica romana - ha visto mutare, nella percezione degli antichi, questa doppia relazione col passaggio da una concezione augurale di ager (Varro l.L. 5.5.33: Ut nostri augures publici disserunt, agrorum sunt genera quinque: Romanus, Gabinus, peregrinus, hosticus, incertus) alla figura del dominium ex iure Quiritium; e in mezzo la configurazione giuridica di un ager privatus contrapposto all’ager publicus (vd. la lex agraria epigrafica del 111 a.C.) inteso come terra pubblica, ma anche, se non soprattutto, come preda bellica. Il senso economico della prima categoria di ager, che per i romani potremmo dire anche originaria, fu quello di uno sfruttamento fructus causa corrispondente a un significato di economia sostanziale (non già speculativa) in opposizione a quello di terra che, diversamente, aveva un significato prevalentemente geografico-materiale. Solo da quando la terra potè diventare oggetto di preda bellica (ager occupatorius) questa cominciò ad assumere anche un significato politico. Dell’inquadramento giuridico di tale fattispecie si occuparono anche i giuristi romani (Celso, Pomponio) che dimostrano come in tale categoria rientravano anche i praedia da intendere come bottino di guerra (publicatur enim ille ager qui ex hostibus captus sit) [D. 41.1.51.1 (Cels. 2 dig.); D. 40.15.21.1 (Pomp. 36 ad Sabinum)]. Qui siamo però già all’esito di un lungo percorso che portò i giuristi romani a considerare il vocabolo praedium come nomen generale e “ager” insieme a “possessio” come sue species [D. 50.16.115 (Iav. 4 epistolarum)]. Una diversa concezione, più sofisticata, di ager qualificato come privatus [Paul.-Fest. sv. Privos privasque (L. 252,20)] fa la sua comparsa in alcune linee della legge agraria epigrafica del 111 a.C. che configura una tipologia di appartenenza (che si aggiunge quindi anche alle altre conosciute) riguardante la proprietà fondiaria qualificata come uti frui habere possidere. Quanto a privatus si può dire che, da un lato, è ciò che è del singolo; dall’altro, ciò che è “sottratto”, ossia ademptum; come due facce della stessa medaglia [Paul.-Fest. sv. Privos privasque (L. 252,20)]. Il dato trova conferma ancora in Plauto (Poen. 775) e in Cesare (b.civ. 3.90.3). Un valore semantico di privatus, come di qualcosa che esprime il senso di una “proprietà privata”, si evidenzia comunque in modo chiaro solo con fonti del principato. Indicativi sono Ovidio (fast. 5.286), Livio (2.24.7; Liv. 30.44.11) e Seneca (Sen. epist. 89.20) in cui l’espressione per privatum è usata nel senso di “attraversare la proprietà” di un singolo. L’affermazione tarda del dominium come termine tecnico a indicare la proprietà ex iure Quiritium (Capogrossi Colognesi) è stata quindi la fase finale di un lungo processo su cui potrebbe aver influito prima l’ingresso dei fundi nella categoria delle res mancipi (Gallo); poi l’estensione della regola dell’usucapibilità biennale del fundus alle – 43 – aedes (di cui riferisce Cicerone in Top. 4.23 e pro Caec. 19.54) in età relativamente tarda, sicuramente post decemvirale (Franciosi); e, infine, il tramonto della mancipatio sulla traditio, quale strumento per alienare (e come modo di acquisto per) i beni immobili. Un fenomeno la cui soluzione è segnata dalla comparsa dell’actio Publiciana in età cesariana (68/67 a.C.). In questa direzione è interessante valutare il contributo di Panezio di Rodi, uno degli esponenti di maggiore prestigio della cd. Media Stoa all’epoca dell’Africano minore, che accompagnò il processo di definitiva trasformazione della possessio dell’ager publicus in dominium quiritario fino all’età cesariana e forse anche più avanti; comunque non oltre l’età dei Severi. È evidente che all’arcaica “proprietà quiritaria” basata sul principio naturale del “possedere per vivere” o per “esistere” si sia sovrapposto - in coincidenza dell’esplosione territoriale dell’epoca post annibalica - un nuovo modo laico di “sentire” la proprietà fondiaria in un senso più spiccatamente dominicale e patrimoniale. Il pensiero corre all’espressione dominium riferita al fondo di terra come cespite immobiliare presente in un passo di Alfeno Varo [D.8.3.30 (Paul. 4 epit. Alfeni dig.)]. Appare significativo valutare in questo quadro, e una volta per tutte, se abbia fondamento l’ipotesi del Solazzi che ritiene la presenza della locuzione dominium loci nel passo in questione di matrice giustinianea (si vd. in SDHI. XVIII, 1952, p. 218-219). Salvo prova contraria, sembrerebbe che la comparsa di questa figura nel vocabolario della giurisprudenza romana sia effettivamente circoscrivibile in un segmento temporale che va da Servio/Alfeno Varo al giurista Paolo (Bretone). Nel gigantesco “pastisch” giustinianeo si rileva però anche una certa difficoltà nei giuristi romani a costruire un lessico coerente alle mutate condizioni giuridiche del rapporto tra uomini e terra durante l’epoca che va almeno da Labeone a Ulpiano (D. 50.16.27; D. 50.16.60; D. 50.16.211). Da esso si evince che nella tradizione giuridica romana (a partire da Labeone), i vocaboli ager e fundus presentano dei significati affatto diversi che tendono però a fondersi nel lessico giustinianeo, come si diceva prima, con quelli di praedium e possessio. In questo quadro sarà utile analizzare anche come gli agrimensori romani (Frontino, Igino, Siculo Flacco, Agennio Urbico) lungo l’arco temporale che va dalla fine del I a tutto il V sec. d.C. costruiranno la loro idea di spazio secondo il rapporto tra cittadini e terra, attraverso la conferma del modello della forma agri (di ascendenza repubblicana) che diventò però espressione di una nuova concezione imperiale di territorio (Chouquer). Le innovazioni dell’età classica (il duplex dominium di Gaio, la cd. proprietà pretoria, la cd. proprietà provinciale, la cd. proprietà dei peregrini fino al 212 d.C.); tardoantica [le contraddizioni del volgarismo giuridico (si vd. Biscardi in Studi Senesi XXI 1942)] e giustinianea [il cd. dominium unificato: CI. 7.25.1 e la scomparsa dei regimi fiscali sui fondi stipendiari e tributari (si vd. Solazzi in AUBA. 1942)]; potrebbero essere lette attraverso la lente di questa mutata concezione del rapporto tra uomini e terra durante l’età imperiale rispetto alla quale, l’affermazione di un potere statale autocratico, la divisione amministrativa dell’Impero e l’idea di questo rapporto declinato in termini prevalentemente fiscali e patrimoniali, diventeranno ovviamente fattori determinanti. – 44 – XXII Convegno Internazionale Frontiere della romanità nel mondo tardo antico. II Spello, 25-27 giugno 2015 Questioni della terra (società economia normazioni prassi) SIMONA TAROZZI Bologna Terre e patrimonio ecclesiastico: i Papiri di Ravenna. Una ricerca campione È noto che con l’editto di Nicomedia, che precede di pochi anni quello di Milano, l’imperatore Galerio aveva precisato che i beni della Chiesa, o più correttamente delle Chiese, appartenevano ad ius corporis eorum id est ecclesiarum non hominum singulorum, e dunque la proprietà di tali beni è considerata quella di un’associazione di diritto privato, la cui rappresentanza ed amministrazione era affidata al vescovo. Fino a questo momento, il patrimonio ecclesiastico era costituito prevalentemente da offerte e lasciti testamentari di fedeli ed, in perfetta sintonia con quanto disposto dall’editto, il regime giuridico di tale patrimonio era di diritto privato sia per quanto riguarda la costituzione, attraverso negozi giuiridici, sia per quanto riguarda la gestione, che era prevalentemente diretta, cioè la stessa Chiesa beneficiaria o acquirente del bene si occupava di esso senza ricorrere a terze persone, anche se, ovviamente, la coltivazione materiale era affidata a terzi. Dopo l’editto di Costantino, confluirono nei patrimoni ecclesiastici anche beni provenienti dalle confische fatte nei confronti dei culti pagani, anche se molti beni immobili continuarono ad essere acquisiti direttamente da un privato mediante compravendita o lasciti testamentari. I papiri di Ravenna offrono una preziosa, e per certi versi unica, documentazione di atti di vendita alla Chiesa di Ravenna nel VI secolo d.C. e dimostrano che le cessioni erano per lo più determinate dalla necessità di liberarsi di questi beni per timore di confische, per bisogno urgente di liquidità, ma anche per la natura sterile o poco produttiva dei fondi stessi. L’incertezza dovuta alle guerre gotiche prima e all’invasione longobarda poi hanno spinto i piccoli proprietari a rinunciare ai loro possessi. Le piccole unità, del tutto indipendenti, in cui le coloniae della Chiesa di Ravenna erano costituite, testimoniano l’evolversi verso complessi latifondistici nelle mani di unico proprietario, la Chiesa di Ravenna, che gestisce il suo patrimonio per lo più attraverso concessioni di enfiteusi. A Ravenna l’enfiteusi ecclesiastica è attestata già a partire dal V secolo d.C. e nel VI secolo d.C. appare pienamente consolidata anche in altre zone d’Italia. – 45 –