I Fieschi - Fondazione Conservatorio Fieschi
Transcript
I Fieschi - Fondazione Conservatorio Fieschi
9 Agostino Crosa di Vergagni (1947 - 2006) Marina Firpo Marina Firpo I Fieschi Feudalità e istituzioni Il Liber privilegiorum (1227-1465) vol. I I Fieschi · Feudalità e istituzioni Nella stessa collana: Marina Firpo La famiglia Fieschi dei conti di Lavagna Strutture familiari a Genova e nel contado fra XI e XIII secolo Genova 2006 Marina Firpo I Fieschi. Potere chiesa e territorio Sant’Adriano di Trigoso e Santa Maria in Via Lata Genova 2007 Giovanni Battista Crosa di Vergagni I diplomi imperiali per i feudi di Savignone, Mongiardino, Vergagni (Fieschi, Spinola, Crosa) Genova 2008 Marina Firpo Il Mercato di Casella Un investimento fliscano lungo la “via del Pedaggio” Genova 2010 Daniele Sanguineti Genovesi in posa Appunti sulla ritrattistica tra fine Seicento e Settecento Genova 2011 Villa Crosa Diana a Genova Sampierdarena Un restauro post-industriale a cura di Gianni Bozzo Genova 2012 Marzia Cataldi Gallo I tessuti delle Fieschine Genova 2012 Gianni Bozzo Santino Tagliafichi (1756-1829) Tradizione e modernità a Genova tra Sette e Ottocento Genova 2013 Questa raccolta di documenti, pubblicati per la prima volta, rappresenta un unicum nella storia genovese. Si tratta di un manoscritto conservato in un archivio privato che raccoglie diplomi imperiali, bolle pontificie emanati fra XIII e XV secolo in favore dei conti di Lavagna e, particolarmente, dei Fieschi, famiglia tra le più eminenti appartenente al clan, oltre ad accordi tra questi e il comune di Genova e il Ducato di Milano, sentenze di arbitri e giuristi per il riconoscimento dei privilegi goduti da questo antico casato. Un viaggio attraverso i secoli che porta il lettore a seguire il complesso rapporto di incontro/scontro tra le nascenti istituzioni comunali genovesi e le signorie territoriali pronte a difendere i loro diritti e privilegi, in quella differenziata dialettica che mette a confronto le autonomie fiscali di prerogativa signorile con l’affermarsi delle autonomie locali. Marina Firpo Laureata presso la Facoltà di Lettere e Filosofia dell’Università degli Studi di Genova con una tesi di ricerca in Storia dell’Arte Medievale, nel 1996 ha conseguito il titolo di dottore di ricerca in Storia Medievale presso la Scuola Superiore di Studi Storici dell’Università di San Marino con una tesi diretta dal prof. Jacques Le Goff dell’Ecole des Hautes Etudes en Sciences Sociales di Parigi e codiretta dal prof. Giuseppe Sergi dell’Università degli Studi di Torino. Attualmente è titolare di un’agenzia che si occupa di attività legate al turismo e svolge incarichi di consulenza nel settore culturale e turistico per Istituzioni genovesi e non. Collana di Studi Fondazione Conservatorio Fieschi € 0 ,0 15 Fondata da Agostino Crosa di Vergagni i.) (i. Collana di studi Fondazione Conservatorio Fieschi Fondata da Agostino Crosa di Vergagni 9 Marina Firpo I Fieschi Feudalità e istituzioni Il Liber privilegiorum (1227-1465) vol. I Abbreviazioni A.S.G. Archivio di Stato di Genova A.S.L.S.P. Atti della Società Ligure di Storia Patria B.S.E.C. Biblioteca Società Economica Chiavari B.U.G. Biblioteca Universitaria Genova c.carta cart.cartolare C.B.B. Civica Biblioteca Berio H.P.M. Historia Patriae Monumenta l.d. luogo detto M.G.H. Monumenta Germaniae Historica ms.manoscritto not.notaio q. quondam r recto R.I.S. Rerum Italicarum Scriptores s.a. sine anno s.d. sine die s.m. sine mense s.p. signum populi s.t. signum tabellionis v verso Sommario Abbreviazioni Fonti manoscritte e bibliografia brevemente citata p. 4 Le premesse p. 15 p. 13 Parte I Il committente: Enrico Fieschi 1337: il perché di una data Dopo il 1337 La struttura della Registratio conventionum I notai originali I notai delle autentiche I signa tabellionis p. 17 p. 26 p. 34 p. 42 p. 52 p. 53 p. 54 Parte II Registratio conventionum et immunitatum nobilium virorum dominorum de Flisco [1] p. 57 1227 luglio s.d., Gravina Diploma dell’imperatore Federico II ai conti di Lavagna, cioè ai figli di Rubaldo, Gerardo e p. 58 Pagano, con il quale riconferma i privilegi già concessi da Federico I. [2] 1246 ottobre 6, Confluenza Diploma di Guglielmo d’Olanda re dei Romani a Opizzo, Alberto, Giacomo, Tedisio e Nicolò Fieschi, conti di Lavagna, con il quale si confermano i privilegi concessi dai suoi predecessori, se ne concedono altri e si insigniscono del titolo di conti palatini, trasmissibile anche ai discendenti. p. 60 [3] 1246 ottobre 7, Confluenza Diploma di Guglielmo d’Olanda, re dei Romani, a Opizzo, Alberto, Giacomo, Tedisio e Nicolò Fieschi, conti di Lavagna con il quale si concede l’esenzione da ogni tipo di imposte e collette in perpetuo, oltre che l’esenzione a comparire davanti a ogni tipo di tribunale sia civile sia penale. p. 62 [4] 1280 luglio 9, Vienna Diploma di Rodolfo re dei Romani a Giacomo e Nicolò Fieschi, conti di Lavagna, con il quale si confermano i privilegi già concessi dai suoi predecessori. p. 63 [5] 1313 luglio 14, Pisa Diploma dell’imperatore Enrico VII, con il quale si riconfermano i privilegi concessi dai suoi p. 66 predecessori. [6] s.a., s.d., s.m. Consiglio del giurista Odofredo Denari in merito ai privilegi e alle esenzioni concesse ai conti di Lavagna anche dal comune di Genova. p. 67 [7] 1166, novembre 23, Genova Accordo tra i consoli di Genova e i conti di Lavagna che giureranno fedeltà al comune. [8] p. 70 p. 72 1171 aprile 14, Genova Gerardo Scorza, con i figli Musso e Cagnolo, ed Enrico Bianco, conti di Lavagna, giurano fedeltà al comune di Genova e si impegnano a ratificare l’accordo precedente. p. 72 [9] s.d. (ma 1209-1241) Distinta degli impegni finanziari assunti dal comune di Genova verso i conti di Lavagna. [10] p. 73 1276 luglio 18, Roma, in Campidoglio Accordo di pace stipulato in Roma, alla presenza del cardinale Ottobono Fieschi, tra il comune di Genova da una parte e Alberto, Nicolò e Federico Fieschi, i Grimaldi, i Malocelli, Guglielmo Vento e Carlo d’Angiò, re di Sicilia, dall’altra. p. 80 [11] 1277 agosto 13, Viterbo Bolla di papa Nicolò III, con la quale si intima al comune di Genova di rispettare i patti presi con i conti di Lavagna, i Grimaldi e i loro aderenti nel trattato di pace stipulato grazie all’intervento del pontefice Innocenzo V. p. 82 [12] 1319, giugno 28, Genova, nel chiostro di San Lorenzo Rodolfo, vescovo di Forlì, delegato di papa Nicolò III, legge al vescovo di Savona una lettera del pontefice indirizzata a Porchetto Spinola, arcivescovo di Genova, con la quale si intima di scomunicare il podestà e il comune di Genova perché inadempienti verso i conti di Lavagna, i Grimaldi e i loro aderenti rispetto agli accordi di pace presi sotto il pontificato di Innocenzo V e ribaditi da Nicolò III. p. 86 [13] 1306 maggio 26, Genova, nel palazzo del comune Sentenza di Lapo de Bonfigli di Prato, giudice nominato dal podestà di Genova Brancaleone di Andalò, nella vertenza che vede da una parte Percivalle Fieschi q. Ugolino, Luchino Fieschi q. Giacomo e Lavagnino Ravaschieri, tutti conti di Lavagna, e dall’altra Pietro di Vignolo e Guglielmo di Lando, collettori della tolta del grano, e Ideto, collettore della cabella delle carni e del formaggio, in merito alle esenzioni dei conti di Lavagna. [14] p. 89 1319 gennaio 23, Genova, nel palazzo della curia Sentenza di Poncello, vicario della città di Genova, in merito all’esenzione sulla gabella del sale goduta dai conti di Lavagna. p. 91 [15] 1319 giugno 20, Genova, nel palazzo nuovo del comune Sentenza di Bonifacio de Fara, vicario del comune di Genova, in merito alla vertenza tra Manfredo, Enrico, Sinibaldo, Leonardo, Tedisio, Federico e Stefano Fieschi, conti di Lavagna, da una parte, e Aldebrando da Vezzano, giurisperito, sulle esenzioni fiscali concesse dal comune di Genova ai conti di Lavagna. p. 93 [16] 1319 giugno 14, Genova, nel palazzo dell’abate Sentenza di sindacato di Aldebrando da Vezzano, sindaco e procuratore del comune di Genova, in merito alla causa con i nobili Fieschi e con gli altri conti di Lavagna per le esenzioni fiscali. p. 95 [17] 1338 giugno 10, Genova Su ordine del vicario e dei capitani del comune e del popolo, Pietro Bianco, conte di Lavagna, è esentato dal pagamento del ‘cotimo novo‘. p. 96 [18] 1336 gennaio 2, Genova, nel palazzo nuovo del comune Sentenza di Beccaria di Beccaria figlio di Nicolò, cavaliere, dottore in legge di Pavia, podestà di Genova, in merito alle esenzioni dei conti di Lavagna sulle imposte del comune in occasione della guerra catalana e sulla tassa di possesso degli immobili. p. 103 [19] 1341 gennaio 31, Genova, nel palazzo del mare Sentenza di Bertolino Gambello di Angossola di Piacenza, in accordo con Gabrino di Lovaria di Cremona e Matteo di Beccadelli di Bologna, in merito alla questione che vede contrapposti Domenico di Vedereto, console e collettore dei quattro denari per mina di grano, da una parte, e Brancaleone e Lorenzo Fieschi, dall’altra, in merito alle esenzioni dei conti di Lavagna. p. 108 [20] 1343 luglio 30, Genova Mandato del doge di Genova ai consoli delle calleghe di non molestare né ora né in futuro i conti di Lavagna, relativamente alle loro franchigie e immunità in essere con il comune di Genova. p. 109 [21] 1305 luglio 30, Genova, in curia Dopo aver esaminato numerosi testimoni per accertare che Pietro Bianco q. Andreolo q. Bonifacio, discende dai conti di Lavagna, Fabona de Arnoldis, giudice delle calleghe e dell’introito, ne riconosce l’appartenenza e dichiara che, pertanto, deve essere considerato immune da ogni tipo di imposta o colletta. [22] p. 112 1378 22 settembre, Genova, in Palazzo Ducale In occasione della guerra tra il comune di Genova da una parte e Bernabò Visconti, signore di Milano, e Venezia, dall’altra, i Fieschi conti di Lavagna e gli Spinola di Luccoli stipulano un accordo con il comune per le norme di partecipazione agli incarichi pubblici e la tutela delle proprietà. p. 123 [23] 1279 ottobre 26, Piacenza, nel coro del duomo Lettera di Rodolfo, vescovo di Forlì, delegato di papa Nicolò III, con la quale si intima al podestà, al comune e agli Anziani di Genova, già contumaci, di comparire in Piacenza, davanti al tribunale istituito dallo stesso papa a seguito dell’inadempienza dei Genovesi in merito agli accordi presi con i conti di Lavagna, i Grimaldi e i loro aderenti. p. 125 [24] 1279 febbraio 27, Piacenza, nel coro del duomo Lettera di Rodolfo, vescovo di Forlì e delegato di papa Nicolò III, indirizzata ai capitani e al comune di Genova, in merito agli accordi di pace presi con i Fieschi, i Grimaldi e i loro aderenti a seguito della mediazione di papa Innocenzo V. Al comune, già contumace, il vescovo commina un mese di interdizione, fino a quando i capitani non si presenteranno presso la delegazione pontificia. p. 127 [25] 1279 aprile 10, Piacenza, nel coro del duomo Lettera di Rodolfo, vescovo di Forlì e delegato di papa Nicolò III, con la quale si scomunicano tutti i fedeli che intratterranno rapporti commerciali e personali con il comune di Genova, il podestà e i capitani, già contumaci e scomunicati, a causa della violazione degli accordi di pace presi con i Fieschi, i Grimaldi e i loro aderenti a seguito della mediazione di papa Innocenzo V. p. 130 [26] 1280 aprile 10, Roma, presso San Marco Bernardo, arcivescovo di Genova, dà lettura della bolla del pontefice Nicolò III in merito alle questioni sorte a seguito della scomunica comminata da Rodolfo, vescovo di Forlì e delegato papale, al comune di Genova per non avere rispettato gli accordi di pace con i Fieschi, i Grimaldi e i loro aderenti, seguiti all’intercessione di papa Innocenzo V. Nicolò III dichiara che le azioni del suo delegato sono state assolutamente legittime e intima il comune di rispettare i patti presi e di pagare le spese attribuite. p. 137 [27] s.a., s.m., s.d. Denuncia fatta da Percivalle Fieschi, conte di Lavagna, al capitano e vicario del comune di Genova, sul difetto di giurisdizione da parte del comune sulle sue immunità e quelle dei conti di Lavagna. p. 138 [28] s.a., s.m., s.d. Denuncia fatta da Enrico Fieschi, conte di Lavagna, a Bernardino, giudice delle calleghe, in merito alla richiesta di Filippo Grimaldi, collettore dell’introito dei 12 denari sul vino, imposta non dovuta, in quanto immune. [29] p. 139 1341 dicembre 22, Genova Mandato del doge di Genova agli ufficiali riscossori delle gabelle del vino e del grano di non molestare in alcun modo i membri dell’albergo Fieschi, in quanto immuni da ogni imposizione. p. 140 [30] 1353 novembre 5, Genova, nel palazzo del mare Consiglio di Alaone Doria, giurisperito e consulente nella causa che vede contrapposti da una parte Arduino, conte di Lavagna, e dall’altra Raffo Deodato, collettore della gabella sui luoghi delle compere del comune di Genova. p. 141 [31] 1376 novembre 17, Genova, nel palazzo della dogana Consiglio di Leonardo Falamonica, giurisperito, sulle questioni vertenti tra Carlo de Riccardo, priore, e Francesco Ultramarino, consoli delle calleghe e dell’introito negli anni 1371 e 1373, in merito alle immunità godute da Giovanni Fieschi detto Bianco, dei conti di Lavagna. p. 144 [32] 1380 aprile 4, Genova Consiglio di Gianotto Squarciafico, consulente dei consoli delle calleghe, in merito alle esenzioni sul pagamento della ripa minuta da parte di Andrea Fieschi, conte di Lavagna, rappresentato da suo fratello Antonio. p. 146 [33] 1343 luglio 30, Genova Mandato del doge di Genova, che impone ai consoli delle calleghe di rispettare i patti, le convenzioni e le immunità con i conti di Lavagna, che sono esenti da imposte e cabelle, secondo quanto stabilito in passato da altri magistrati, sotto pena di L. 100 di Genova. p. 147 [34] 1378 dicembre 2, Genova Mandato del doge e del consiglio, con cui si dichiara che i conti di Lavagna e, nello specifico, Giovanni Fieschi, giurisperito, sono esenti da qualsiasi imposta sull’acquisto del vino. p. 148 [35] 1380 maggio 22, Genova Su mandato del doge e del consiglio si dichiara che i conti di Lavagna sono immuni dal pagamento di qualsiasi imposta sul vitto e sui vestiti. p. 148 [36] 1405 marzo 28, Genova, nel palazzo della dogana Sentenza in merito alla vertenza tra Benedetto Strata e Imperiale Lomellini q. Napoleone, da una parte, collettori dell’introito sui defunti, e Franco, Giacomo e Andreolo Fieschi, detti di Canneto, dall’altra, agenti anche a nome dei fratelli Silvestro e Domenico, per il pagamento dell’introito dei defunti a seguito della morte del loro padre, Bartolomeo e, successivamente, del fratello Antonio. [37] p. 153 1447 luglio 20, Genova Convenzioni, patti e immunità tra Gaspare Visconti, parente e procuratore del principe Filippo Maria, duca di Milano e di Pavia, da una parte e Giovanni Ludovico Fieschi q. Antonio, Antonio Fieschi q. Luca, procuratori anche di Nicolò Fieschi q. Antonio e Carlo Fieschi q. Giovanni. p. 155 [38] 1425 ottobre 31, Genova, nel palazzo della dogana Sentenza dei consoli delle calleghe Gualterio Doria, Tomaino Italiano e Francesco Adorno in merito all’esenzione di Giacomino Fieschi dall’imposta sulle perle. p. 157 [39] 1437 novembre 18, Genova, in dogana Sentenza di Filippo Imperiale, priore, Antonio de Lagneto e Filippo Clavario, consoli delle calleghe, in merito all’esezione di Teodorina, moglie del q. Cosmo Ravaschieri di Chiavari, conte di Lavagna, dalla tassa sul matrimonio della figlia. p. 158 [40] 1438 novembre 23, Genova, in dogana Sentenza di Guglielmo de Magistris, priore, Manuele de Vivaldi e Manuele Lomellino, consoli delle calleghe, a favore di Benedetto Ravaschieri q. Andrea, conte di Lavagna, sull’esenzione dall’imposta del vitto e dei vestiti. p. 160 [41] 1440 agosto 9, Genova, in dogana Sentenza di Domenico di Enrico, priore, Andalò Imperiale e Battista de Puteo, consoli delle calleghe, a favore di Giovanni Andrea di San Salvatore, conte di Lavagna, sull’esenzione dall’imposta della casa. p. 161 [42] 1441 gennaio 4, Genova Consiglio di Nicolò di Negro e Battista Goano, dottori in legge, sull’esenzione di Battista e Matteo Fieschi, conti di Lavagna, dall’imposta sul grano. p. 164 [43] 1441 gennaio 14, Genova, in dogana Sentenza di Battista de Puteo, priore, Andalò Imperiale e Domenico di Enrico, consoli delle calleghe, in merito alle immunità godute sull’imposta dei legnami da Battista Fieschi, conte di Lavagna, rappresentato dal suo procuratore Giovanni Andrea Fieschi di San Salvatore. p. 165 [44] 1440 giugno 27, Genova, in dogana Sentenza di Luchino Goano, priore, Lodisio Grimaldi e Bartolomeo di Orerio, consoli delle calleghe, in merito alle esenzioni sul legname godute da Battista Fieschi di Canneto, Matteo Fieschi e Pietro Fieschi, conti di Lavagna. [45] p. 166 1440 maggio 20, Genova Consiglio di Giovanni Odone, dottore in ambo le leggi e miles, in merito alla vertenza tra Geronimo Murro e Bartolomeo Valarano, collettori della cabella del decimo sui legati del comune di Genova, e Raffaele Squarciafico e Nicolò Fieschi, fidecommissari ed esecutori delle ultime volontà di Domenico Fieschi, arcidiacono e protonotario, e Domenico Embriaco, rappresentante di Teodorina Fieschi, moglie del q. Lorenzo e tutrice del figlio Gregorio. p. 172 [46] 1443 agosto 17, Genova Sentenza definitiva nella causa tra Geronimo Murro e Bartolomeo Valarano, collettori della cabella del decimo dei legati del comune di Genova, e Nicolò Fieschi, rappresentante di Teodorina Fieschi, moglie del q. Lorenzo e tutrice del figlio Gregorio, erede del q. Domenico Fieschi, arcidiacono e protonotario, seguita al parere di Giovanni Odone. p. 173 [47] 1451 maggio 22, Genova, nella cancelleria del comune Lettera del doge Pietro Campofregoso e del consiglio degli Anziani in merito alle esenzioni sulle avarie rivendicate a Caffa da Battista e Giacomo q. Ettore, anche a nome di Francesco, Innocenzo e Giuliano, tutti Fieschi dei conti di Lavagna. p. 174 [48] 1448 giugno 8, Roma, in San Pietro Bolla di papa Nicolò V indirizzata agli arcivescovi di Genova e Volterra e al vescovo di Savona affinché facciano rispettare i privilegi dovuti ai nobili Fieschi dal comune di Genova. p. 176 [49] 1451 giugno 27, Spoleto Breve di papa Nicolò V all’arcivescovo di Genova, perché solleciti i protettori delle compere del Banco di San Giorgio a rispettare le immunità dei signori Fieschi conti di Lavagna. p. 177 [50] 1450 agosto 6, Roma, in San Pietro Breve di papa Nicolò V con il quale si sollecita il Banco di San Giorgio a rispettare le immunità dei signori Fieschi conti di Lavagna. p. 178 [51] 1452 luglio 3, Roma, in San Pietro Breve di papa Nicolò V a Giacomo, arcivescovo di Genova, perché solleciti i protettori delle compere del Banco di San Giorgio a rispettare le immunità dei signori Fieschi conti di Lavagna. p. 178 [52] 1454 s.d., s.m., s.l. Lettera di papa Nicolò V al vescovo di Savona affinché faccia rispettare i privilegi dei signori Fieschi conti di Lavagna. [53] p. 179 1458 luglio 9, Roma, in San Pietro Breve di papa Callisto III indirizzato all’arcivescovo di Genova affinché faccia rispettare i privilegi dei signori Fieschi conti di Lavagna, come già esortato dal suo predecessore Nicolò V. p. 180 [54] 1457 agosto 26, Genova Paolo, arcivescovo di Genova, intima a Battista Giustiniani di Oliverio e ai suoi soci, collettori dell’introito dei due soldi sul grano, di rispettare le esenzioni di Battista, Benedetto e Daniele Fieschi, conti di Lavagna. p. 182 [55] 1451 agosto 6, Roma, in San Pietro Copia sommaria di tre lettere scritte da papa Nicolò V al Banco di San Giorgio, affinché rispetti i privilegi dei signori Fieschi conti di Lavagna. p. 183 [56] 1460 agosto 13 Estratto dei privilegi riconosciuti alla famiglia Fieschi nel trattato di pace tra il comune di Genova e Ibleto Fieschi, protonotaio apostolico. p. 184 [57] 1464 agosto 27, Milano Lettera scritta dal Duca di Milano, con la quale si riconoscono i privilegi e le immunità di Ibleto Fieschi, protonotaio apostolico, e ai signori Fieschi conti di Lavagna. p. 185 [58] 1464 marzo 11, Milano Lettera di Francesco Sforza, duca di Milano, a Cattaneo Fieschi, con la quale si riconoscono i privilegi dei signori Fieschi conti di Lavagna. p. 186 [59] 1465 ottobre 26, Milano Lettera di Corrado da Fogliano, luogotenente e governatore di Genova, al duca Francesco Sforza, affinché siano rispettati i privilegi di Napoleone Fieschi, vescovo di Albenga, Daniele, Teodoro, Ambrogio e Francesco Fieschi conti di Lavagna. Parte III Tavola genealogica di Enrico Fieschi Biografia di Enrico Fieschi Repertorio cronologico dei documenti Bibliografia Indice dei nomi Indice dei luoghi p. 189 p. 191 p. 196 p. 198 p. 200 p. 206 Fonti manoscritte brevemente citate A = Documenti e privilegi a favore dei Fieschi, ms. sec. XV, C.B.B., m.r.II.2.36 B = Privileggi, ed Immunità de Sig.ri Fieschi, e Ravaschieri, ms. secc. XV e XVII, A.S.G., ms. 969 C = Codex in Corpus Iuris Civilis, a cura di Krueger Paul - MOMMSEN Theodor - SCHOLL Rudolf, Berlino 1895 D = Digesta, in idem Giuspatronati = Giuspatronati, privilegi, esenzione dalle gabelle de’ Signori Fieschi Conti di Lavagna (secc. XIIXVI), ms. sec. XVIII, A.S.G., ms. bibl. 171 Il presente = Il presente libro tratta del testamento, e codicillo c’ha fatto Magnifico Panpiniano intorno all’entrata di Bologna, et anco la lassa e voluntà dell’Ill.mo Cardinale Georgio; e le scritture che dichiarano il modo, che si deve tenere in monacare le figlie Fiesche, et altre scritture, e Privilegi spettanti alle nostre franchisie. E detto libro era di Magnifico Quilico Fieschi, qual ne ha fatto un presente a me, Damiano Fiesco, l’Anno 1561, a dì 25 Aprile, ms. sec. XVI, Arch. Priv., ms. Privilegi.XVI.1 Pasqua = Pasqua Giulio, Antiqua monumenta comitum Lavanie, ms. miscellaneo sec. XVII, B.U.G., ms.C.V.16 Privilegi = Privilegi della Famiglia Fieschi, ms. sec. XVII, B.S.E.C., ms. 234 III 1 Privilegia Cucurnorum = Privilegia nobilissime familie Cucurnorum, ms. sec. XVII, B.S.E.C., T.I.24 Privilegi Fieschi = Privilegi della famiglia Fieschi, ms. sec. XVI, Arch. Priv., ms. Privilegi.XVI.2 Bibliografia brevemente citata Annales Genuenses = Stella Giorgio e Giovanni, Annales Genuenses, a cura di Petti Balbi Giovanna, Istituto Storico Italiano per il Medio Evo, R.I.S., Bologna 1975, t. XVII, parte II Federici = Federici Federico, Trattato della famiglia Fiesca, Genova s.d. (ma 1648) Ferretto = Ferretto Arturo, Codice diplomatico delle relazioni fra la Liguria, la Toscana e la Lunigiana ai tempi di Dante (1265-1321) in A.S.L.S.P., XXXI, 1901, voll. I e II Friderici I diplomata = Diplomata Regum et Imperatorum Germaniae. Friderici I diplomata inde ab MCLVIII usque ad MCLXVII, in “M.G.H.”, tomo X, parte II, Hannover 1979 Iurium I/1 = I Libri Iurium della Repubblica di Genova, a cura di Rovere Antonella, Fonti per la Storia della Liguria II, vol. I/1, Genova 1992 Iurium I/5 = I Libri Iurium della Repubblica di Genova, a cura di Madia Elisabetta, Fonti per la Storia della Liguria XII, vol. I/5, Genova 1999 Iurium I/6 = I Libri Iurium della Repubblica di Genova, a cura di Bibolini Maria, introduzione Pallavicino Eleonora, Fonti per la Storia della Liguria XIII, vol. I/6, Genova 2000 Iurium I/8 = I Libri Iurium della Repubblica di Genova, a cura di Pallavicino Eleonora, vol. I/8, Fonti per la Storia della Liguria XVII, Genova 2002 Iurium II/2 = I Libri Iurium della Repubblica di Genova, a cura di Lorenzetti Michela e Mambrini Francesca, Fonti per la Storia della Liguria XXI, vol. II/2, Genova 2007 Leges Genuenses = Leges Genuenses in H.P.M., XVIII, Torino 1901 Scorza = Antiquae Familiae Scortiae et aliarum Comitum Lavaniae antiquissima monumenta, Napoli 1611 Le premesse Risale ormai a quasi otto anni fa la prima volta che ho incontrato la Registratio conventionum. Come molto spesso accade negli archivi privati, non era segnata e catalogata in un indice o in una pandetta, ma conservata in un mezzo armadio, assieme ad altri manoscritti e cinquecentine, senza un ordine preciso. Non solo. La sua rilegatura in semplice pergamena, un po’ segnata dall’inchiostro e dal tempo, senza alcun titolo o iscrizione, relegava il manoscritto in un angolo dell’armadio, quasi una sorta di “cenerentola” rispetto al restante materiale archivistico lì riposto. Si può ben immaginare, quindi, l’emozione del ritrovamento. Non era la prima volta che mi trovavo tra le mani un Liber privilegiorum della famiglia Fieschi, anzi, avevo già avuto occasione di consultare due manoscritti pressoché coevi conservati presso due istituzioni pubbliche genovesi1, ma questo differiva di parecchio rispetto agli altri; del resto si sa, ogni manoscritto è un unicum e, soprattutto, ogni Liber privilegiorum ha una storia individuale e collettiva, che lo rende singolo per la specificità dei caratteri intrinseci, ma lo collega ad altri analoghi per contenuti e dinamiche. La “nostra” Registratio conventionum appariva già fisicamente diversa, poiché divisa in due parti nette, una prima – qui pubblicata – che raccoglieva la complessa dialettica politica e fiscale dei conti di Lavagna e dei Fieschi con l’impero, il comune di Genova, il ducato di Milano, la Sede Apostolica, le numerose sentenze di famosi giuristi italiani e genovesi mai pubblicate, primo tra tutti un consilium di Odofredo Denari, uno dei nomi più fulgidi della scuola giuridica bolognese del XIII secolo, e un altro consilium di Giovanni Odone, giurista, miles e personaggio di altissimo livello nella complessa vita politica e sociale della Genova della prima metà del XV secolo. La seconda parte – oggetto di una prossima pubblicazione – consisteva in documenti eterogenei – testamenti, bolle pontifice, arbitrati – relativi a fondazioni fliscane, talune già note e oggetto di numerose pubblicazioni, come S. Salvatore di Cogorno, Sant’Adriano di Trigoso o Santa Maria in Via Lata in Genova, altre ancora da scoprire, come il monastero di S. Leonardo in Genova o, ancora meglio, il Collegio Fieschi di Bologna, voluto da Papiniano Fieschi per permettere agli studenti del casato di poter alloggiare degnamente per attendere gli studi giuridici nella prestigiosa città emiliana, capitale del diritto nel Medio Evo. Le sorprese non finivano qui. Anzi, si può dire che iniziavano già dalla prima carta del manoscritto. Questa, infatti, è una sorta di “presentazione” dell’opera, venticinque righe in cui si spiegano i motivi e le ragioni che avevano spinto uno dei membri del casato lavagnino, Enrico Fieschi, a dare vita a una compilazione così complessa. Anche questo riportava il manoscritto a un’unicità straordinaria, in quanto gli analoghi Libri coevi e successivi che si sono potuti 1 Mi riferisco ad A e B, vedi ultra, pp. 45-49. 15 consultare o non riportano alcun committente o, più semplicemente, tra una carta e l’altra indicano il proprietario del codice2. Tuttavia, questo incipit così raro e avvincente poneva dubbi non irrilevanti: chi era Enrico Fieschi? La domanda posta così, poteva sembrare banale, ma, al contrario, gettava nello sconforto chi da anni si occupava di genealogia fliscana fra XIII e XIV secolo, perché di questo Enrico Fieschi non vi era traccia alcuna. Sulla scorta dei pochi indizi all’interno del manoscritto, partiva una vera e propria “caccia all’uomo” da un punto di vista archivistico, che dava frutti inaspettati – viste le premesse – grazie allo straordinario patrimonio documentario conservato nella nostra città. La sintesi dei documenti conservati in Archivio Privato e quelli reperiti in Archivio di Stato restituivano, dopo secoli, il profilo di un personaggio sicuramente più discreto e meno mondano rispetto ad altri membri della sua famiglia maggiormente coinvolti nelle vicende politiche genovesi e internazionali del tempo, ma con un forte senso dinastico e di appartenenza, tanto da iniziare una prima opera di autentica di documenti di cancelleria imperiale e comunale, confluita poi, nella Registratio conventionum. Si andava, quindi, delineando il profilo di questa pubblicazione. L’interesse primario che ha mosso questo lavoro è stato quello di proporre agli storici un documento omogeneo, completo, che fosse in grado di fornire agli studiosi non solo l’atto in sé, dal limpido punto di vista diplomatistico, ma anche la prospettiva e la dialettica politica vista dalla parte della famiglia. Alcuni di questi atti, infatti, sono già stati pubblicati anche recentemente in importanti e prestigiose raccolte, come i Monumenta Germaniae Historica o I Libri Iurium della Repubblica di Genova, ma proprio perché provenivano da specifiche cancellerie imperiali o comunali restituivano solo un aspetto della dialettica politica che rappresenta un nodo fondamentale di quell’incontroscontro tra le consolidate istituzioni imperiali, le nascenti autonomie comunali e i diritti e i privilegi rivendicati da famiglie di antico lignaggio e con un forte radicamento territoriale: un rapporto che è alla base delle complesse vicende istituzionali del basso Medio Evo. “Comunque sia di ciò, questo lavoro non vuole rispondere ad alcuna domanda, né lo presume. Vuole appagare, come si è detto, e per quanto è possibile, un bisogno che l’autore presume – questo, sì – non soltanto suo: il bisogno di capire”3. Di capire, innanzi tutto, che questo è solo uno dei Libri privilegiorum della famiglia Fieschi e che, quindi, rappresenta solo un tassello del complesso mosaico, la cui composizione deve tenere conto non solo di altri analoghi manoscritti, ma anche degli ostacoli logici e metodologici che la loro pubblicazione comporta. Inoltre, la sua collocazione in un arco cronologico molto ampio, che va dai primordi, rintracciabili nelle autentiche di B, alla prima, omogenea raccolta realizzata da Enrico Fieschi nel 1337, fino alla sua continuazione, forse avvenuta in un unico momento, forse in momenti successivi e che si conclude con l’ultimo documento datato 1465, pone quesiti che, a nostro avviso, solo la pubblicazione di tutti gli altri Libri privilegiorum potrà sciogliere. Questo libro ha avuto molti compagni di viaggio: in primo luogo diversi studiosi che hanno aiutato con i loro preziosi consigli e segnalazioni e che si è ritenuto di ringraziare all’interno dell’opera. Soprattutto tanti amici, che con la loro pazienza e benevolenza hanno seguito le tappe del lungo cammino. 2 Il caso più evidente, ma non unico, è quello di B, dove a c. 5r si legge in fondo alla carta “Libro di mè Conte Ravaschiero G. Battista”, con scrittura successiva. 3 Galasso Giuseppe, Storia d’Europa. 1. Antichità e Medioevo, Roma-Bari 1996, vol. I, p. XI. 16 Parte I Il committente: Enrico Fieschi Sono davvero poche le notizie relative a questo personaggio, rimasto forse più nell’ombra rispetto ad altri membri del casato a lui coevi, ma con un forte senso dinastico e di appartenenza, visto che a lui si deve attribuire l’autentica dei primi privilegi fliscani e la successiva stesura di quello che forse potrebbe essere considerato il primo “libro dei privilegi” o, meglio, come si legge nello stesso manoscritto, la prima Registratio conventionum. Enrico, figlio di Tedisio, apparteneva a uno dei rami principali, poiché nipote di Opizzo, capostipite del ramo di Savignone. La figura del padre, Tedisio, è stata da noi già analizzata in passato, in quanto protagonista di primo piano delle vicende della famiglia nel pieno XIII secolo. Tedisio di Opizzo è un personaggio singolare nell’ambito del clan, poiché rifiuta il destino dinastico tracciato per lui dai suoi familiari per inserirsi nelle vicende della Genova del suo tempo. Sappiamo, infatti, che come molti dei figli di Opizzo, fu avviato alla carriera ecclesiastica, assieme ai fratelli Guglielmo – cardinale di Sant’Eustachio e patrocinatore dell’omonimo monastero di Chiavari –, Andrea – arcidiacono della cattedrale e fondatore dell’ospedale sempre a Chiavari – ed Enrico – canonico di S. Lorenzo e più volte vicario dell’arcivescovo di Genova1. Per motivi non ancora chiariti, Tedisio si ribella al suo destino e il 9 novembre 1246 ottiene dallo zio Innocenzo IV – al secolo Sinibaldo Fieschi – di poter lasciare l’abito religioso2. I motivi di questa rinuncia non sono conosciuti né, tantomeno, sono note le reazioni all’interno del casato, ma, essendo questo al momento l’unico caso pervenuto in seno alla famiglia di abbandono della vita ecclesiastica, è facile supporre che questa scelta abbia suscitato rumore e sconcerto. Come molto spesso accade nelle grandi famiglie patrizie, lo scandalo rimane all’interno e viene presto “assorbito”. Pochi anni dopo, infatti, Tedisio appare pienamente inserito non solo nella società del suo tempo, ma anche nell’ambito familiare. Si sposa con Simonetta della Volta, figlia di Raimondo ed esponente di una delle casate genovesi più antiche e prestigiose, andando ad abitare nella zona di Platealonga, l’attuale Via S. Bernardo, a stretto contatto con la contrada del suocero. Nel 1249 è nominato cavaliere da Giacomo I d’Aragona e a partire da quella data ricopre numerosi incarichi 1 Su questi figli di Opizzo cfr. Firpo Marina, La famiglia Fieschi dei conti di Lavagna. Strutture familiari a Genova e nel contado fra XII e XIII secolo, Collana di Studi Fondazione Conservatorio Fieschi 1, Genova 2006, pp. 257-260. 2 Ronzani Mauro, Vescovi, capitoli e strategie familiari nell’Italia comunale, in Storia d’Italia. 9. La chiesa e il potere politico, Torino 1986, pp. 103-148; M. Firpo, La famiglia Fieschi cit., p. 260. 17 Parte I all’interno del comune, dalla nomina a uno degli otto discretii, sempre nel 1249, a quella di consigliere nel 1251, fino a partecipare al trattato di pace tra Tommaso di Savoia e il comune di Asti nel 1257 e alle trattative di pace tra il comune di Genova, Carlo d’Angiò e papa Clemente IV nel 1262. Con il fratello Giacomo e il cugino Nicolò q. Tedisio è in affari con i banchieri piacentini Guglielmo Leccacorvo e Giacomo Ravaldo e per oltre un decennio i tre Fieschi sono tra i protagonisti della scena economica genovese, prestando denaro e stipulando contratti di accomandita con i più intraprendenti imprenditori del tempo3. Non è certa la sua data di morte, poiché l’ultima notizia che lo riguarda è del 1269, ma un documento del 1285 lascia supporre che potesse essere ancora in vita4. La piena appartenenza di Tedisio alle scelte dinastico-familiari è attestata anche dalla tradizione dei nomi di famiglia ai suoi figli: il primogenito, infatti, prende il nome del nonno paterno, Opizzo, mentre il secondo quello dell’avo materno, Raimondo, e ancora Sinibaldo ed Enrico sono due nomi ben presenti nel casato. Purtroppo questo ramo fliscano è destinato a estinguersi nel giro di poco più di una generazione ed è sicuramente questa la ragione dell’assenza di questa discendenza nei genealogisti genovesi; è significativo anche che i suoi esponenti siano per lo più citati con il diminutivo – Opicino, Raimondino, Enrichino, Bartolino, Maurino ecc. – segno, probabilmente, di qualche difficoltà genetica che li ha portati a una precoce estinzione. Tedisio di Opizzo aveva sicuramente cinque figli. Il primogenito, Opizzo detto Opicino, è attestato per la prima volta assieme alla madre nel 1251; compare con i fratelli nel 1288, nella causa intentata da numerosi Fieschi contro il comune di Genova, ma è già morto nel 1313, quando nel testamento del fratello Bartolino si nomina il figlio di Opicino, Federico5. Anche quest’ultimo muore molto presto, nel 1332, lasciando come tutrici dei figli ancora minori la madre Benedetta, e la moglie Teodora6; purtroppo di questi tre figli, Agostino, Ambrogio e Geronimo, si perde traccia nella documentazione, segno di una loro morte in età ancora infantile. Il secondogenito di Tedisio di Opizzo sembrerebbe essere Raimondino. Citato anche lui per la prima volta nella causa del 1288, potrebbe forse essere lui il podestà di Nizza nominato per conto di Roberto d’Angiò nel 13267, anche se, al momento, questo sembrerebbe essere l’unico incarico pubblico da lui svolto. Dei suoi due figli maschi 3 M. Firpo, La famiglia Fieschi cit., pp. 258-260 e pp. 52-59. Sull’importanza di questi due banchieri nella società genovese del tempo cfr. Guerello Franco, La crisi bancaria del piacentino Guglielmo Leccacorvo, in “Rivista Storica Italiana”, LXX, fasc. II, 1959, pp. 292-311. 4 Il 13 dicembre 1285 Giovanni, figlio del q. Opizzone di Chiavari, vende a Ianuino di Sori, notaio, una casa nella contrada di Sant’Ambrogio costruita sulla terra di Tedisio Fieschi. Not. Guglielmo Damiata, A.S.G., Notai antichi, cart. 129, c. 216v; M. Firpo, La famiglia Fieschi cit., p. 260. 5 M. Firpo, La famiglia Fieschi cit., p. 258. Cfr. anche Il cartolare del notaio Stefano di Corrado di Lavagna, a cura di Calleri Marta, Genova 2012, n. 93, pp. 109-110 e n. 95, pp. 111-113. Not. Leonardo de Garibaldo, A.S.G., Notai antichi, cart. 210/II, cc. 167v-175v. 6 Not. Leonardo de Garibaldo, A.S.G., Notai antichi, cart. 210/II, cc. 173r-174v. I tre figli maschi, inoltre, dovevano essere nati dopo il testamento di Bartolino Fieschi (1313), poiché il canonico si ricorda di tutti i suoi nipoti, ma nel caso di Federico cita solo la figlia Cassandra, alla quale lascia una piccola somma, come alle altre nipoti, figlie dei suoi fratelli. 7 Leges Genuenses in H.P.M., XVIII, Torino 1901, col. 1135. 18 I Fieschi · Feudalità e istituzioni uno, Maurino, fu canonico della cattedrale di S. Lorenzo, e l’altro, Tedisio, sembrerebbe avere avuto solo due figlie femmine, Carencia ed Elixia8. Numerose sono, invece, le notizie su Bartolino, altro figlio di Tedisio, documentato nel 1288 come priore della chiesa di S. Maria Maddalena e del ponte di Chiavari e, dal 1297, anche come canonico della cattedrale di S. Lorenzo. La sua data di morte non è certa, poiché, nonostante il suo testamento sia stato rogato nel 1313, si riscontrano sue attestazioni almeno fino al 14 marzo 1318, quando, in un rogito, si dichiara soddisfatto del debito che Giacomo de Alio aveva con lui.9 Un altro figlio di Tedisio, Sinibaldo, è citato solo nell’ambito delle vicende testamentarie del fratello Bartolino e non è stata al momento reperita altra documentazione, forse per una sua morte prematura e, comunque, senza discendenza10. Enrico sembrerebbe essere l’ultimo dei figli di Tedisio. Il primo documento fino a oggi reperito, nel quale egli compare già maggiorenne e pienamente in grado di agire giuridicamente, è del 27 marzo 1287. In realtà, si tratta di tre documenti del notaio Giacomo de Albaro, che riguarderebbero l’escussione di una fideiussione prestata da alcuni membri della famiglia a Enrico Fieschi detto “di Camezana”, appartenente a uno dei tanti rami del consorzio lavagnino11. Nel primo atto Egidio de Piperario, giudice e assessore di Fulcone Asinario, podestà di Genova, stabilisce che Albertino Fieschi q. Ugone, Manfredino Fieschi ed Enrico Cardinale, ovvero detto Albertino a nome suo e dei predetti, possa detenere senza la contrapposizione di Enrico di Camezana o di qualunque altra persona, le tre quarte parti di una metà, ovvero per ciascuno una quarta metà, ovvero per ciascuno una ottava parte di una casa nelle vicinanze di S. Lorenzo, come da mandato dei pubblici estimatori del 10 dicembre 1286, e come da mandato dei sindaci del comune del 22 novembre 1286. La casa era uno dei beni che appartenevano a Enrico Fieschi detto di Camezana, per un valore di L. 75.10.6, in occasione della fideiussione che Albertino aveva fatto a favore di Enrico di Camezana nel 1284. La casa, vicino a S. Lorenzo, era in propietà pro indiviso con Guglielmo Fieschi detto di Camezana, fratello del detto Enrico, per la quarta parte della detta metà, e confinava davanti con la strada, dietro 8 Tedisio di Raimondino e le sue sorelle sono citati nel testamento dello zio Bartolino, mentre non è nominato l’altro fratello Maurino, che, però, doveva essere già stato avviato alla vita ecclesiastica. Not. Leonardo de Garibaldo, A.S.G., Notai antichi, cart. 210/II, cc. 167v-175v. Per quel che riguarda Maurino Fieschi, è citato come figlio emancipato di Raimondino nel 1318, al momento dell’acquisto di una casa. Not. Ugolino Cerrino, A.S.G., Notai antichi, cart. 197, c. 87v. Il primo documento in cui è detto canonico della cattedrale è del 4 agosto 1320. Not. Leonardo de Garibaldo, A.S.G., Notai antichi, cart. 210/II, c. 152r. 9 Il cartolare del notaio Stefano di Corrado di Lavagna cit., n. 94, pp. 110-111; Iurium II/2, n. 69, pp. 332-340. Not. Ugolino Cerrino, A.S.G., Notai antichi, cart. 197, c. 193v. In ogni caso il suo testamento non fu cambiato o modificato con codicilli, come si deduce dai successivi documenti del suo esecutore testamentario, Leonardo Fieschi, vescovo di Catania. Not. Leonardo de Garibaldo, A.S.G., Notai antichi, cart. 210/II, cc. 169r-172v. 10 Nell’ultimo documento sulla ripartizione dell’eredità di Bartolino Fieschi, sono citati genericamente i figli di Sinibaldo, senza specificarne nome o altro. Not. Leonardo de Garibaldo, A.S.G., Notai antichi, cart. 210/II, cc. 169r-172v. Sinibaldo, inoltre, non è neanche menzionato nella causa del 1288, poiché sono presenti solo Opicino, Raimondino ed Enrichino anche a nome dei fratelli. Il cartolare del notaio Stefano di Corrado di Lavagna cit., n. 94, pp. 111-113. 11 Not. Giacomo de Albario, A.S.G., Notai antichi, cart. 146, cc. 74v-75v, 29 gennaio 1287; cc. 80r-80v, 14 marzo 1287; cc. 83r-84v, 27 marzo 1287. Ringrazio sentitamente la dott.ssa Valentina Ruzzin per la segnalazione di questi tre documenti. Sui di Camezana cfr. Ferretto Arturo, L’avventura di un chierico della Valle di Garibaldo, in “La Sveglia”, Chiavari, XXXVIII (1925), n. 19, p. 1. 19 Parte I con la trexenda, da una parte con la casa degli eredi di Tedisio Fieschi e dall’altra con la casa di Buonvicino Cocone. In questa complessa operazione finanziaria era coinvolto anche Percivalle q. Ugolino, garantito da Raimondino Fieschi. Il 14 marzo 1287 Sturione di Belexio, giudice e assessore di Sorleone Curolo, podestà di Genova, stabiliva che Raimondino Fieschi poteva detenere il pedaggio di Gavi che era di Percivalle Fieschi, dando a detto Percivalle L. 105, secondo quanto stabilito dai pubblici estimatori, come da accordi presi nell’instrumento scritto da Guglielmo Osbergerio l’11 gennaio 1284. Pochi giorni dopo, il 27 marzo, lo stesso giudice stabiliva che Enrico Fieschi q. Tedisio, possedeva le proprietà a titolo di donazione che erano di Enrico Fieschi olim detto di Camezana, come da atto del comune e fideiussione di Raimondo Fieschi, fratello di detto Enrico q. Tedisio. Nel rogito è citato Mazardo de Pomario, procuratore di Enrico Fieschi q. Tedisio12. Successivamente è citato il mandato del podestà Sorleone Curolo di pieno possesso di Enrico Fieschi q. Tedisio dei beni del q. Enrico detto di Camezana, a seguito del decreto dei pubblici estimatori di Sestri Levante, Gavulio di Cassina, Benvenuto de Costa, Ugolino de Asarsa e Manuele Negrone, al posto di Nicolò Beretta del 14 marzo, stesso anno. I beni che possedeva Enrico Fieschi detto di Camezana erano l’introito denariorum maris, comprato nel 1284, di L. 75 di Genova, l’introito xamicorum, comprato nel 1285, di L. 137 di Genova, oltre a: - una terra posta nel territorio di Candiasco, l.d. Casaleto, che confina sopra, sotto e su un lato con la via, dall’altro con la terra della chiesa di S. Giovanni di Candiasco, per un totale di 114.10 tavole, L. 57; - la sesta parte di una terra arborata posta nella villa di Stacario, l.d. Magasina sottana, che confina sopra con la via, sotto con il fossato, da un lato con la terra della chiesa di S. Quirico e dall’altro col fossato, L. 16; - la settima parte di una terra posta nella stessa villa, l.d. Magasina soprana, e l’ottava parte di ciò che si raccoglie, che confina sopra con la costa, sotto con la strada, da un lato col fossato, dall’altro con la terra di Armanno Speziario e famiglia, L. 22; - sempre nella stessa villa, l.d. Leonallo soprano, la quinta parte di una terra che confina sopra con la terra di Vivaldo Corelio, sotto con la terra di Enrico Andreolo, da una parte con la valle e dall’altra con la terra di Guglielmo di Camezana, L. 4; - sempre nello stesso posto, l.d. Leonallo vecchio, due parti di una terra arborata e castagnativa, che confina sopra con la terra di Enrico di Andrea Starano, sotto col fossato, da un lato con la terra di Guglielmo di Camezana e dall’altra con la terra di Conforto Melieto, L. 25; - sempre nello stesso posto, l.d. Leonallo, la terza parte di una terra arborata e castagnativa, che confina sopra e sotto con la terra stimata del detto Enrico 12 Mazardo de Pomario potrebbe essere in rapporti di parentela con il notaio Bergognano de Pomario, rogante un atto per Simona moglie del q. Opizzo Fieschi, nonna di Enrico. Simona, vedova di Opizone, è attestata come ancora vivente il 7 luglio 1282, quando è citata come tutrice e curatrice di Pietro, Giacomo e Percivalle, figli del q. Ugolino suo figlio Cfr. Firpo Marina, I Fieschi. Potere chiesa e territorio. Sant’Adriano di Trigoso e Santa Maria in Via Lata a Genova, Collana di Studi Fondazione Conservatorio Fieschi 2, Genova 2007, p. 74, n. 10, 10 febbraio 1278. 20 I Fieschi · Feudalità e istituzioni Fieschi, da un lato con la terra di Vivaldo Corelio e dall’altro sempre con la terra stimata di detto Enrico, L. 15; - sempre nello stesso posto, l.d. Pastino di Leonallo, due parti di una terra arborata e castagnativa che confina sopra con la terra stimata del detto Enrico, sotto col fossato, da un lato con la terra di Giovanni Baliano e dall’altro con la terra di Ottolino di Starano, L. 3; - metà di una terra l.d. Cuniolo, che confina sopra con la terra di Bonavino Costa, sotto con la terra di Giovanni Baceto di Pieve, da un lato con la terra di Bafolo Starano e dall’altro con la terra di Rubaldo Levorato, L. 6; - nello stesso luogo, la metà di un pezzo di terra arborata e castagnativa, che confina sopra con la terra di Rubaldo Levorato, sotto col fossato, da un lato con la terra di Giovanni di Burzeto e dall’altro con gli eredi di Chierico Burono, L. 6; - metà di una terra arborata e castagnativa l.d. in Albina, che confina sopra con la terra di Giovanni di Boliano, sotto con la strada, da una lato con la terra di Armanno Speziario e dall’altro con la terra di Nicola Strarano, L. 4; - nel luogo detto Cuniustixio, un pezzo di terra arborata e castagnativa, che confina sopra con la via, sotto con il fossato, da un lato con la terra di Guglielmo Ferraio e dall’altro con la terra di Rubaldo Levorato, L. 10; - nello stesso luogo, una terra arborata e castagnativa, che confina sopra e su due lati con la terra di Rubaldo Levorato, sotto col fossato, L. 12; - nel luogo detto in Resterda, la metà di una terra arborata e castagnativa, che confina sopra con la via, sotto e da un lato con la terra di Rubaldo Levorato, dall’altro lato con la terra di Armanno Speziario, L. 6; - una casa posta nella villa di Staiano, che confina sopra e da un lato con la terra di Giovanni Baliano, sotto e dall’altro lato con la via, L. 14; - la metà della colletta e la settima parte della colletta di una terra arborata e castagnativa l.d. Croso, che confina sopra con la terra di detto Enrico, sotto e da un lato col fossato, dall’altro lato con la terra di Rubaldo Levorato, L. 11; - la terza parte di una terra e la settima parte di una terra arborata e castagnativa l.d. in Zosella, che confina sopra con la terra di Armanno Speziario, sotto e da un lato con la terra di Rubaldo Levorato, dall’altro con la terra stimata di detto Enrico, L. 7 soldi 10. Si tratta di beni per oltre 218.10 lire genovesi, ai quali si sommano gli introiti delle due cabelle: il tutto per una cifra decisamente consistente. Raimondo ed Enrico, quindi, sembrerebbero essere pienamente inseriti nelle attività di prestito della famiglia, all’interno di quel solco già tracciato dal loro padre negli anni precedenti. Il secondo, importante documento nel quale si registra Enrico, assieme ai fratelli Opicino e Raimondino, è dell’8 aprile 1288, quando tutti i capostipiti dei numerosi rami fliscani si ritrovano prima a Chiavari, sotto il portico della casa di Guglielmo Fieschi, e il giorno dopo nel refettorio della chiesa di famiglia, San Salvatore a Lavagna, per affidare a Leonardo e Tedisio Fieschi, rispettivamente arcidiacono e magiscola di San Lorenzo, un arbitrato per la ripartizione delle spese che ciascun ramo era in grado di sostenere 21 Parte I per intentare causa al comune di Genova presso la curia romana13. La situazione era complessa, in quanto, secondo la famiglia Fieschi, il comune non stava rispettando gli accordi presi nel 1276, nel trattato di pace stipulato tra questi due contraenti e Carlo d’Angiò14. L’anno successivo all’accordo, i Fieschi erano riusciti ad ottenere una bolla di Nicolò III di richiamo al comune di Genova al mantenimento degli impegni presi, e, due anni dopo, un secondo intervento del pontefice attraverso Rodolfo, vescovo di Forlì, il quale, per tramite del vescovo di Savona, intimava all’arcivescovo Porchetto Spinola di scomunicare il podestà e il comune di Genova, poiché inadempienti agli accordi presi15. Nuovamente, qualche mese più tardi, in due lettere dell’aprile e dell’ottobre 1279, sempre Rodolfo, da Piacenza, scomunicava tutti i fedeli che avrebbero intrattenuto rapporti commerciali con i Genovesi e intimava nuovamente al podestà, al comune e agli Anziani di Genova, già contumaci, di comparire in Piacenza, davanti al tribunale istituito dal papa per quella causa16. Era evidente che questi interventi non avevano sortito l’effetto voluto dal consorzio fliscano, tanto da rendere necessaria una seconda e onerosa causa presso la curia romana, i cui costi, decisamente elevati, erano ripartiti dai due arbitri, Leonardo e Tedisio, in questo modo: Nicolò Fieschi L. 30.000 Federico Fieschi L. 14.000 Manuele e Andrea L. 14.000 Guglielmo, Andrea, Manfredino, Francesco e Luca17 L. 14.000 Percivalle e fratelli18 L. 14.000 Ottobono L. 5000 Raimondino, Opicino ed Enrico fratelli L. 5000 Bonifacio e fratelli L. 400019 Dalla ripartizione, possiamo notare la notevole differenza tra Nicolò q. Tedisio e suo fratello Federico e i cugini; ma, mentre i figli di Giacomo e Ugolino sono tassati per ben 14000 lire, i figli di Tedisio – Raimondino, Opicino ed Enrico – sono tenuti a versare solo 5000 lire, spia di un diverso agio economico rispetto a quando il loro padre era in affari proprio con gli stessi Giacomo e Nicolò. 13 Il cartolare del notaio Stefano di Corrado di Lavagna cit., nn. 93 e 95, pp. 109-110 e pp. 111-113. Leonardo Fieschi, sarà citato più avanti come vescovo di Catania. Tedisio è figlio di Macia Fieschi, testimoniato nel 1251 come canonico della chiesa delle Vigne di Genova e di Belvais (Francia), nel 1252 cappellano dello zio papa Innocenzo IV, nel 1278 magiscola di San Lorenzo e nel 1288 canonico di Lincoln (Inghilterra). È ancora vivo nel 1298, quando nomina suo procuratore Tedisio de Camilla per riscuotere le sue prebende a Belvais. Cfr. M. Firpo, La famiglia Fieschi cit., pp. 248-249. 14 Il trattato è pubblicato in Iurium I/5, n. 879, pp. 143-151. È presente anche in [10]. Su questo accordo e sui suoi risvolti politici cfr. M. Firpo, La famiglia Fieschi cit., pp. 207-210. 15 Cfr. [11 ] e [12]. 16 Cfr. [25] e [23]. 17 Figli di Giacomo. 18 Figli di Ugolino. 19 Il cartolare del notaio Stefano di Corrado di Lavagna cit., n. 96, pp. 111-113. Il documento è riportato in copia autentica anche in Ramus autenticus ac legalis descendentiae a q. Domino Rufino Lavaniae comite eminentissimi Domini Domini Laurentij Cardinalis Archiepiscopi Genuensis et excellentium Dominorum Ectoris et Antonij Mariae fratrum de Flisco nec non illustrorum Dominorum Laurentij et Innocentij eorum respective filiorum, ac nepotum una cum instrumentis, aliisque scripturis autenticis ipsum probantibus, ms. 1709-1710, Arch. Priv., ms. Famiglia.XVIII.2, cc. 90v-92r. 22 I Fieschi · Feudalità e istituzioni Il 2 febbraio 1313 il fratello di Enrico, Bertolino, fa testamento. Redatto dal notaio Pellegrino de Bocha, ma trascritto nel cartolario di Leonardo de Garibaldo e autenticato assieme ad altri tre atti nel 1326, il documento fornisce una vera e propria messe di informazioni su questo ramo della famiglia20. Innanzi tutto il canonico istituisce all’interno del capitolo di San Lorenzo una cattedra di grammatica, segno di una sensibilità agli studi che sarà raccolta qualche anno più tardi da Papiniano Fieschi, altro canonico di San Lorenzo, il quale, nel suo testamento, lascerà una cospicua rendita per l’istituzione di un collegio a Bologna destinato all’educazione dei ragazzi della famiglia21. Inoltre, istituisce una cappellania con due cappellani, ai quali lascia una rendita di 25 lire annue da prendersi dai redditi della Compera salis intestata a suo nome22. Il patronato della cappellania è affidato ai fratelli, Raimondino, Sinibaldo ed Enrico, e al nipote Federico, figlio dell’altro fratello già morto, Opicino. Dopo essersi ricordato anche delle sue istituzioni canonicali23, Bertolino cita le nipoti, lasciando a ciascuna di loro 30 lire: Carencia ed Elixia, figlie di Tedisio di Raimondino, Simonetta, Marietta, Viviana e Andreola, figlie del fratello Enrico, e Cassandra, figlia di Federico q. Opicino. A questa data gli unici discendenti maschi del ramo sono Tedisio di Raimondino, con due figlie femmine, e Federico q. Opicino, del quale è testimoniata solo la figlia Cassandra e non i tre maschi, Agostino, Ambrogio e Geronimo, che nel 1332, nel suo testamento, saranno nominati ancora sotto la tutela della madre e della nonna24. Enrico, quindi, del quale non si conosce la moglie, aveva solo quattro figlie femmine, delle quali una, Andreola, è probabilmente da identificarsi con la monaca di Sant’Andrea della Porta che tra luglio e agosto 1320 è nominata badessa del monastero e la cui conferma arriva da Giacomo di Cogorno, canonico di Genova, vicario dell’arcivescovo Porchetto Spinola e membro del “clan” fliscano, tanto da essere nominato da Bertolino Fieschi tra i suoi fidecommissari ed esecutori testamentari25. Di lei si hanno attestazioni fino al 1357, in quanto intestataria di un capitale di L. 100 nella Compera Pacis26. Mentre la sorella Simona potrebbe essere identificata come la monaca di S. Leonardo, monastero di famiglia fondato da Leonardo Fieschi, vescovo di Catania, zio di Enrico, che qui compare in un atto del 134327. 20 Leonardo de Garibaldo, A.S.G., Notai antichi, 210/II, cc. 167v-168v. Al testamento di Bartolino Fieschi, seguono due documenti redatti in Francia, ad Aix en Provence, relativi sempre a questa successione. 21 Su questo punto cfr. la seconda parte del Liber, c.d.s. 22 Bertolino aveva investito un capitale consistente nella Compera salis, oscillante tra le 1200 lire e le 1010 lire. Purtroppo, a causa della dispersione dei registri precedenti, abbiamo potuto seguire l’andamento di questa rendita solo dal 1346 in poi, cioè successivamente alla sua morte. A.S.G., Compere e mutui, n. 7 (1346), n. 8 (1347), n. 10 (1351), n. 13 (1361), n. 15 (1362). Bertolino aveva investito anche un capitale di L. 33.17.11 nella Compera pacis. A.S.G., Compere e mutui, n. 648 (1346), 651 (1348), n. 659 (1357); e un altro cospicuo capitale di L. 938 nella Compera grani librorum centum octuaginta milium. A.S.G., Compere e mutui, n. 270 (1341). 23 Per la manutenzione del ponte di S. Maria Maddalena a Chiavari, lascia le pensioni che ancora doveva prendere dalla stessa chiesa chiavarese, dando mandato a Nicolò di Cogorno, Corrado di S. Salvatore, conte di Lavagna, e Leonardo Guercio. Ordina, inoltre, che con le prebende che ancora gli dovevano arrivare dalla chiesa di San Lorenzo di Genova, fosse commissionata l’esecuzione di una decorazione in argento destinata proprio all’altare della chiesa genovese. 24 Not. Leonardo de Garibaldo, A.S.G., Notai antichi, 210/II, cc. 173r-174v. 25 Not. Leonardo de Garibaldo, A.S.G., Notai antichi, 210/II, c. 150r-151v e c. 168r. Gli altri fidecommissari sono Raimondino Fieschi e Nicolò Fieschi detto Cardinale; esecutore testamentario Leonardo Fieschi, vescovo di Catania. 26 A.S.G., Compere e mutui, 648 (1346), c. 105r, 651 (1348), c. 129r, 659 (1357), c. 67v. In quest’ultimo anno è citata anche la sua domicella Elena. 27 L’atto è contenuto nella seconda parte del Liber, c. 238, c.d.s. 23 Parte I Le vicende del testamento di Bertolino si prolungano nel tempo con derive ereditarie complesse. Abbiamo detto in precedenza che non è nota la data della sua morte e che si hanno sue attestazioni fino al 1318, ma un documento sempre relativo alla sua successione lascia intendere che egli possa essere morto nel 1323, quando il cardinale Luca Fieschi, in un atto redatto a Valenza il 30 agosto 1323, conferma Leonardo Fieschi, vescovo di Catania, esecutore e fidecommissario del testamento ed Enrico Fieschi procuratore, con facoltà di agire per il recupero dei crediti ancora non riscossi. Sulla base di questa procura, Enrico Fieschi, dal momento che Bertolino era creditore per una terra fuori Genova tenuta da Manuele dei signori di Cogorno, volendo in quanto procuratore addivenire a un accordo con il detto Manuele per i suoi debiti verso il q. Bertolino, concedeva a Manuele e al notaio redigente l’atto di poter venire a Genova e di potervi stare senza che alcuno lo potesse molestare o, in caso di impedimento, che al suo posto potesse venire un procuratore da lui nominato alle stesse condizioni28. La figura di Enrico è senza dubbio centrale nelle vicende del testamento del fratello canonico29 e nell’amministrazione del patrimonio della famiglia, come si può vedere dall’ultimo atto che riguarda la ripartizione dell’eredità di Bertolino, un’eredità complessa, che porta Enrico più volte in Francia, in Provenza, ad Aix en Provence, dove si trovava assieme allo zio vescovo, Leonardo, probabilmente al seguito della corte papale di Avignone, all’interno della quale Luca Fieschi ricopriva un incarico di rilievo. Qui avviene l’atto finale relativo al testamento di Bertolino, con un capovolgimento totale di quelle che erano le sue ultime volontà. Egli aveva ordinato che, una volta eseguiti i lasciti, i suoi beni residui fossero distribuiti ai poveri di Genova e che, in assenza di denaro, questi non potessero pretendere più di 10 lire. Con un documento del 22 settembre 1326 l’arcivescovo di Genova, Bartolomeo da Reggio, ratificava quanto già deciso da Leonardo Fieschi, vale a dire che, avendo già elargito molte elemosine, il residuo dell’eredità doveva essere lasciato a Raimondino, Sinibaldo ed Enrichino, fratelli del testatore, e al nipote Federico, poiché “oneratos esse numero liberorum”, molti di loro nati anche successivamente alla morte del canonico, e, in più, discriminati a causa della guerra che da lungo tempo affliggeva la città di Genova e depauperati di molti dei loro beni andati distrutti e devastati per rappresaglia. L’arcivescovo di Genova, quindi, nominava gli eredi di Bertolino “pauperes Christi” e ordinava che la rimanenza fosse divisa in quattro parti eguali tra Raimondino, Sinibaldo, Enrichino e Federico, assegnando a Enrico anche il mulino con le sue pertinenze che il testatore aveva in Bisagno, in proprietà pro indiviso con il monastero di S. Maria di Albaro, come ricompensa per il suo impegno di procuratore.30 28 Not. Ugolino Cerrino, A.S.G., Notai antichi, 198, cc. 208r-208v. Pochi anni prima Giovannina Porco q. Ogerio, moglie del q. Andreolo di Riparolo di Chiavari, aveva venduto a Manuele dei signori di Cogorno, figlio del q. Ansaldo, una terra nella villa di Borzoli. Atto in Genova, nella camera di Giacomo di Cogorno, canonico di Genova, posta nel chiostro. Testi: Giacomo di Cogorno, prete Guglielmo, ministro della chiesa di Bargone di Sestri Levante, Tommaso, chierico e familiare di Luca, cardinale diacono di S. Maria in Via Lata, e Allegro di Fiorenzuola di Piacenza. Not. Leonardo de Garibaldo, A.S.G, Notai antichi, 211, cc.116v-117r, 1316 11 febbraio. 29 Il 7 giugno 1326 Leonardo Fieschi, vescovo di Catania, dà mandato a Enrichino Fieschi di agire per recuperare ancora tutti i crediti che potessero essere collegati all’eredità del canonico. Not. Leonardo de Garibaldo, A.S.G., Notai antichi, 210/II, cc. 169r-170r. 30 Not. Leonardo de Garibaldo, A.S.G, Notai antichi, 210/II, cc. 170r-172v. 24 I Fieschi · Feudalità e istituzioni Con un’audace interpretazione del concetto di povertà, i fratelli di Bertolino sono quindi nominati “pauperes Christi”, in quanto onerati dal numero dei figli, anche se, dai documenti pervenuti, non sembrerebbero essere poi così numerosi. Per quel che riguarda le devastazioni subite durante la guerra civile, nulla sappiamo su eventuali proprietà di Enrico e dei suoi fratelli, mentre una serie di documenti ci attesta di aziende agricole di Carlo e Teodora Fieschi, poste in Bisagno, incendiate e distrutte dagli “estrinseci” 31. Per il resto, la documentazione su Enrico Fieschi è abbastanza povera. Non sembrerebbe avere ricoperto incarichi pubblici come altri membri della sua famiglia e nemmeno avere partecipato in prima persona alle tormentate vicende politiche del tempo, che vedono i Fieschi tra i protagonisti. Una vita, quindi, non pubblica, ma all’interno della famiglia, seguendo le tracce già tracciate dal padre. Possedeva alcuni sedimi in 31 In effetti, nel novembre 1318, Teodora, moglie e procuratrice di Carlo Fieschi, stipula cinque contratti di locazione di terre e case in Bisagno, descritte come distrutte e bruciate, e il cui affitto viene fatto decorrere dal momento in cui gli “estrinseci” della città se ne fossero andati dalla zona. Probabilmente si riferiscono alle devastazioni operate dai ghibellini quando, a marzo, invasero la zona del Bisagno. Cfr. Annales Genuenses, p. 85. Teodora, moglie di Carlo Fieschi, conte palatino e di Lavagna, a nome suo e come procuratrice del marito, come da instrumento del notaio Pellegrino de Bocha, 6 giugno 1317, e confermato dal notaio Enrico Rosso di Manarola, 11 maggio 1318, affitta a Opizzino di Pontremoli, figlio di Guidobono di Cerreto di Pontremoli e Giovanni di Carignano, figlio q. Mazone di Goano una terra in Bisagno, l.d. in Venigio, con una casa, che confina da una parte con la terra di Giovanni Zaccaria, dall’altra con un’altra terra della detta Teodora, per cinque anni a partire da quando i ribelli e gli estrinseci del comune se ne andranno, per una pensione annua di L. 22 e soldi 19 di Genova. Atto in Genova, nel palazzo di Serravalle, dove abita la detta Teodora. Testi: Gerardo di Federico di Moneglia, notaio, Luchino di Gavi, abitante in Genova, e Nicolò Guagno di Bisagno. Not. Leonardo de Garibaldo, A.S.G., Notai antichi, 211, cc. 191r-192r, 1318 17 novembre. Teodora, moglie di Carlo Fieschi, conte palatino e di Lavagna, a nome suo e per procura del marito, come da instrumento del notaio Pellegrino de Bocha, 6 giugno 1317, affitta a Marietta, figlia q. Guglielmo di Guano e moglie di Giovanni di Millesimo, una terra con una casa distrutta e bruciata in Bisagno, l.d. in Venigio, che teneva Damiano Altrixie, che confina sopra con la via, sotto con gli eredi del q. Manuele Zaccaria, da un lato con la strada, dall’altro con i detti eredi, dal giorno in cui i ribelli e gli estrinseci del comune se ne andranno, per cinque anni, al canone di L. 22 e soldi 19 di Genova. Atto in Genova, nel palazzo di Serravalle del comune di Genova, dove ora abita la detta Teodora. Testi: Gerardo di Federico di Moneglia, notaio, Luchino di Gavi, abitante in Genova, e Nicolò di Guagno di Bisagno. Not. Leonardo de Garibaldo, A.S.G., Notai antichi, 211, cc. 192r- 192v, 1318 17 novembre. Teodora, moglie di Carlo Fieschi, conte palatino e di Lavagna, a nome suo e per procura del marito, come da instrumento del notaio Pellegrino de Bocha, 6 giugno 1317, affitta a Obertino di Monte Rossato, figlio q. Giacomo di Pereto, una terra in Bisagno, l.d. in Venigio, che già teneva il detto Obertino, dal giorno in cui i ribelli e gli estrinseci del comune se ne andranno, per cinque anni, al canone di L. 13 e soldi 19 di Genova. Atto in Genova, nel palazzo di Serravalle del comune di Genova, dove ora abita la detta Teodora. Testi: Gerardo di Federico di Moneglia, notaio, Luchino di Gavi, abitante in Genova, e Nicolò di Guagno di Bisagno. Not. Leonardo de Garibaldo, A.S.G., Notai antichi, 211, cc. 192v-193r: 1317 17 novembre. Teodora, moglie di Carlo Fieschi, conte palatino e di Lavagna, a nome suo e per procura del marito, come da instrumento del notaio Pellegrino de Bocha, 6 giugno 1317, affitta a Giovanni di Lorceto di Bisagno, una terra con una casa distrutta e bruciata in Bisagno, l.d. in Venigio, che già teneva detto Giovanni, che confina sopra e sotto con gli eredi del q. Manuele Zaccaria, da un lato e dall’altro con la terra della chiesa di S. Lorenzo, dal giorno in cui i ribelli e gli estrinseci del comune se ne andranno, per cinque anni (non si legge il canone, perché la carta è molto corrotta). Atto in Genova, nel palazzo di Serravalle del comune di Genova, dove ora abita la detta Teodora. Testi: Gabriele Salvaigno minore, Ideto Alpano, … q. Filippo di Rizardo di Lucca, abitante in Genova. Not. Leonardo de Garibaldo, A.S.G., Notai antichi, 211, cc. 200v-201r: 1317 … dicembre Teodora, moglie di Carlo Fieschi, conte palatino e di Lavagna, a nome suo e per procura del marito, come da instrumento del notaio Pellegrino de Bocha, 6 giugno 1317, affitta a Manfredo Cavallo di Porta S. Andrea, una terra con una casa distrutta e bruciata e mulino in Bisagno, l.d. in Venigio, che teneva Giovanni mulinaio, che confina su tutti i lati con gli eredi del q. Manuele Zaccaria, dal giorno in cui i ribelli e gli estrinseci del comune se ne andranno, per cinque anni (non si legge il canone, perché la carta è corrotta), con l’obbligo di non costruire altri mulini (manca il resto del documento). Not. Leonardo de Garibaldo, A.S.G., Notai antichi, 211, cc. 201r-201v (forse lo stesso giorno, ma manca la carta). 25 Parte I una zona di nuova espansione della città, in quel Borgo Tascherio, che si trovava fuori da Porta Soprana e per i quali riscuoteva un affitto32. Si dedicava alle attività bancarie, soprattutto il prestito di denaro, anche per somme non del tutto modeste33 ed è presente sporadicamente come testimone in atti che riguardano sempre membri della famiglia34. Ed è proprio in seno a questa sua sensibilità dinastica che si devono ricercare le ragioni che spingono Enrico dapprima ad autenticare alcuni importanti privilegi riguardanti la famiglia Fieschi e, successivamente, forse davvero il suo ultimo atto pubblico, a commissionare la compilazione della Registratio conventionum. 1337: il perché di una data La Registratio conventionum, contrariamente agli altri manoscritti da noi consultati, contiene una prima carta di incipit, quasi una sorta di vera e propria presentazione. In questa si legge che Enrico Fieschi, conte di Lavagna, per suo proprio conto e degli altri membri della sua famiglia, dinnanzi a Gardo della Fontana35, dottore in legge 32 1316 17 dicembre: Enrico Fieschi, conte di Lavagna, dichiara a Giacomino di Glauco, procuratore di Franca Vicrerio, moglie del q. Nicolò di Ulzano, di essere soddisfatto della pensione che detta Franca gli deve da qui alla festa di S. Andrea per la casa con portico che è costruita sopra a un suolo di sua proprietà nella contrata puthei curli, in borgo Tascherio. Atto in Genova, nella chiesa di S. Lorenzo. Testi: Negro di Casanova e Bufferio Passano. Not. Ugolino Cerrino, A.S.G., Notai ignoti, 25. 1316 17 dicembre: Enrico Fieschi, conte di Lavagna, dichiara a Rosina formaggiara, moglie di Ugheto de Laude, di essere soddisfatto della pensione che gli deve da qui alla festa di S. Andrea, per un edificio dell’ospedale di S. Giovanni, posto in Genova, nella contrada puthei curli, su un suolo di sua proprietà. Atto in Genova, nella chiesa di S. Lorenzo. Testi: Negro di Casanova e Calvino dei Calvini di Voltaggio. Not. Ugolino Cerrino, A.S.G., Notai ignoti, 25. 33 1317 12 ottobre: Enrico Fieschi, conte di Lavagna, dichiara a Pietro barbiere, figlio di Francesco de Palio, maestro d’ascia, di avere ricevuto soddisfazione del debito di L. 130.7.4, per il prezzo del vino, per il quale si erano dichiarati fideiussori Bartolomeo Parvo, notaio di Chiavari, e Andreolo q. Isnardo di Todesco, come da instrumento di Francesco Guliotto di Rovereto del 29 giugno 1316. Atto in Genova, nella chiesa di S. Lorenzo. Testi: Lanfranco de Podio, notaio, Giovanni di Cogoxola e Fravegino di Chiavari. Not. Ugolino Cerrino, A.S.G., Notai antichi, 197, cc. 61v-62r. 34 1320 4 agosto: Ugolino, priore della chiesa di S. Antonio, procuratore di Giacomo detto Cardinale, magiscola di S. Lorenzo, come da instrumento di Pellegrino de Bocha, 2 settembre 1314, a nome di detto Giacomo accetta la prebenda vacante per la morte del q. Giovanni di Bagnara, canonico genovese, alla presenza di Rolando, Maurino Fieschi, Giacomo di Cogorno, Gregorio de Camilla e Lanfranco de Camilla, tutti canonici di S. Lorenzo e soli residenti. Atto in Genova, nel chiostro di S. Lorenzo, nella camera di detto Giacomo. Testi: Manuele di Vignolo, canonico della chiesa nuova di S. Salvatore di Lavagna, Percivalle Fieschi ed Enrico Fieschi, conti di Lavagna. Not. Leonardo de Garibaldo, A.S.G., Notai antichi, 210/II, c. 152r. 1325 1 febbraio: Giacomo, magiscola di S. Lorenzo, Giovanni di Rolando, Maurino Fieschi, Giacomo di Cogorno, Rizzardo Cancelliere e Lanfranco de Camilla, canonici di S. Lorenzo, soli presenti e residenti, affittano a Nicolò de Garibaldo e Riccobono di Mezana una terra, che è prebenda di Giacomo di Cogorno, posta nel territorio di S. Martino de Yrchis. Atto in Genova, nel chiostro di S. Lorenzo. Testi: Enrico Fieschi, conte di Lavagna, prete Rolando di Prin, cappellano di S. Lorenzo, prete Manuele de Stancherio di Guarino, ministro della chiesa di Ro di Chiavari. Not. Leonardo de Garibaldo, A.S.G., Notai antichi, 210/II, cc. 133r-134r. 35 Scarse sono le notizie su Gardo della Fontana. Sebbene sia detto “de Parma”, la famiglia è, piuttosto, originaria del piacentino, della zona di Fontana Predosa; alcuni documenti la testimoniano già nel 1004, quando Attone e Tedaldo de Fontana ricevono da Enrico II la concessione del diritto ripatico del Po. I de Fontana rimasero a lungo fedeli all’imperatore e all’interno della famiglia sono attestati sono numerosi i giuristi. Nell’incipit della Registratio, Gardo è definito dottore in legge del podestà di Genova, ma, al momento, non sono state reperite notizie circa la sua presenza genovese, che dovrebbe essere relativa agli anni 1336-37, tenendo presente che la autentica della Registratio è del 28 febbraio 1337 e, nel dicembre dello stesso anno, egli lascia Genova poiché è nominato podestà di Lucca; due anni dopo ricopre lo stesso incarico a Piacenza. Le poche attestazioni successive lo vedono soprattutto nella sua città, Parma, sia come giurista, sia come consigliere e sapiente della comunità emiliana. Musso Giovanni, Chronicon placentinum, in Muratori 26 I Fieschi · Feudalità e istituzioni del podestà di Genova, ha chiesto a Rolandino di Manarola36, notaio e scriba di curia, di registrare pubblicamente i documenti, le immunità, le sentenze e le lettere contenute su pergamena autentica e conservate presso la famiglia. Nel testo si fa presente che la richiesta è fatta ad cautelam ipsorum, vale a dire per tutelare gli stessi Fieschi e per dare, ulteriore forza giuridica, a documenti che, in molti casi, erano conservati in originale presso qualche archivio del casato. L’incipit non riporta la data in cui viene commissionata un’opera così importante e unica in città, ma da un documento successivo, il [18], sappiamo che la stesura del primo nucleo di questo codice avvenne il 28 febbraio 1337, quando Rolandino di Manarola, notaio e scriba di curia di Gardo della Fontana, autentica tutti i documenti precedenti ab autenticis scriptis. Tuttavia, l’opera di Enrico Fieschi inizia quasi vent’anni prima e per comprendere l’esegesi di questo libro dei privilegi è necessario fare un passo indietro e, soprattutto, tenere presente un altro manoscritto, quello da noi chiamato B, il testimone all’interno del quale sono riportati quasi tutti i documenti che successivamente sono andati a comporre la Registratio conventionum, autenticati in data diversa e da notai diversi, prevalentemente su espressa richiesta di Enrico37. Il manoscritto si apre con due proteste, presentate rispettivamente da Percivalle Fieschi al capitano e al vicario regio, e da Enrico Fieschi a Bernardino, giudice delle calleghe, sulla legittimità e la competenza dei rappresentanti di quelle istituzioni a richiedere le convenzioni e le immunità e a esprimersi su una materia sulla quale non avevano titolarità giuridica38. Purtroppo entrambi i due documenti non hanno la data, ma l’indirizzo della denuncia di Percivalle Fieschi ai capitani e al vicario regio potrebbe far datare il documento al momento della signoria angioina a Genova. Queste due proteste, quindi, che in B sono all’inizio del Ludovico Antonio, R.I.S., XVI, pp. 496-498; de’ Crescenzi Romani Giovanni Pietro, Corona della nobiltà d’Italia, Bologna 1639, vol. I, p. 477; Affò Ireneo, Storia della città di Parma, Parma 1795, vol IV, p. 327; Nasalli-Rocca di Corneliano Emilio, Origine e primordi della Pieve di Olubra, in “Archivio storico per le Province Parmensi”, n.s. XXX 1930, pp. 141-162; Cianelli Antonio Nicolò, Dissertazioni sopra la storia lucchese, Lucca, 1814, vol. II, p. 345. Nel 1342 è citato come uno dei sapienti della città di Parma, di Porta S. Cristina; nel 1344 è uno dei consiglieri della città. Cfr. Pezzana Angelo, Storia della città di Parma continuata 1346-1400, Parma, 1837, vol. I, Appendice, p. 4; p. 327. 36 Poche e discontinue sono le notizie su Rolandino di Manarola: i suoi atti, conservati presso l’Archivio di Stato di Genova, sono giunti solo frammentari e inseriti all’interno di cartolari di altri notai o, addirittura, nella raccolta dei notai ignoti. La sua lunga attività professionale è attestata dal 1314 fino al 1350; sposato almeno due volte, il 15 luglio 1350 emancipa suo figlio Stefano di Manarola, avuto dalla prima moglie Raffeta, defunta, figlia di Giovanni di Albaro. Nel documento successivo, Stefano, emancipato, adisce l’eredità materna, come da testamento redatto dal notaio Venturino q. Enrico Rosso nel 1322. A.S.G., Notai antichi, 297/II, cc. 110v-111r e cc. 111r-111v, entrambi gli atti sono datati al 15 luglio 1350. L’emancipazione di Stefano Manarola avviene davanti a Gagino de Inzugneriis di Pavia, vicario del podestà. Come notaio e scriba di curia registra certificazioni di estimatori del comune di Genova. A.S.G., Notai antichi, 219, cc. 49r-96v (1321). Il 1 settembre 1336 sottoscrive come notaio e cancelliere del comune l’accordo tra Pietro IV d’Aragona e Giacomo, re di Maiorca, da una parte e il comune di Genova. Iurium I/8, n. 1268, pp. 78-94. Per il resto, nei suoi atti non sono attestati membri della famiglia Fieschi, ma soprattutto habitatores di Genova provenienti spesso dalla zona di Manarola, indicando, come più volte accade nel Medioevo, la trasformazione di un toponimico in una vera e propria forma cognominale. Cfr. A.S.G., Notai ignoti, 25.21 (1315), VIII.13 (1339), XVI.1.a (1350). A.S.G., Notai antichi, 219, 297/II, 306, 325/II. 37 Privileggi, ed Immunità de Sig.ri Fieschi, e Ravaschieri, A.S.G., ms. 969 sec. XV e XVII. Non sono note le vicende di questo manoscritto, ma si tratta, evidentemente, della raccolta di un primo nucleo di documenti fatti autenticare da Enrico Fieschi e, successivamente, pervenuta alla famiglia Ravaschieri, poiché in talune carte compare a margine sia l’annotazione “Libro di mè Conte Ravaschiero G. Battista” (c. 5r) sia la data dell’autentica del notaio Filippo Camere “+ 1606 die 16 decembris exhibitum Philippus Camere notarius” (c. 6r). 38 Cfr. [27], [28]. 27 Parte I manoscritto, mentre nel nostro si trovano inserite in posizione centrale, potrebbero essere l’origine della compilazione di B e della Registratio conventionum. La sequenza cronologica in B dei documenti autenticati su richiesta di Enrico e di altri Fieschi è la seguente39: N. d. D. a. N. a. D. o. Regesto [10] 1318 23 giugno Andreolo Rosso 1276 18 luglio Accordo di pace stipulato in Roma, alla presenza del cardinale Ottobono Fieschi, tra il comune di Genova da una parte e Alberto, Nicolò e Federico Fieschi, i Grimaldi, i Malocelli, Guglielmo Vento e Carlo d’Angiò, re di Sicilia, dall’altra [7] 1318 9 agosto Leonardo de Garibaldo 1166 23 novembre Accordo tra i consoli di Genova e i conti di Lavagna che giureranno fedeltà al comune [12] 1319 28 giugno Leonardo de Garibaldo 1279 28 febbraio Rodolfo, vescovo di Forlì, delegato di papa Nicolò III, legge al vescovo di Savona una lettera del pontefice indirizzata a Porchetto Spinola, arcivescovo di Genova, con la quale si intima di scomunicare il podestà e il comune di Genova perché inadempienti verso i conti di Lavagna, i Grimaldi e i loro aderenti rispetto agli accordi di pace presi sotto il pontificato di Innocenzo V e ribaditi da Nicolò III [1] 1319 16 luglio Pietro di Sanguineto 1227 luglio Diploma dell’imperatore Federico II ai conti di Lavagna, cioè i figli di Rubaldo, Gerardo e Pagano, con il quale riconferma i privilegi già concessi da Federico I [2] 1319 19 luglio Pietro di Sanguineto 1249 6 ottobre Diploma di Guglielmo d’Olanda re dei Romani a Opizzo, Alberto, Giacomo, Tedisio e Nicolò conti di Lavagna, con il quale conferma i privilegi concessi dai suoi predecessori, ne concede di altri e li insignisce del titolo di conti palatini, trasmissibile anche ai discendenti [5] 1319 17 agosto Pietro di Sanguineto 1313 14 luglio Diploma dell’imperatore Enrico VII, con il quale si riconfermano i privilegi concessi dai suoi predecessori 39 N.d. = numero progressivo del documento; D.a. = data dell’autentica del documento; N.a. = notaio autenticante; D.o. = data originale del documento. 28 I Fieschi · Feudalità e istituzioni [3] 1319 18 agosto Pietro di Sanguineto 1249 7 ottobre Diploma di Guglielmo d’Olanda, re dei Romani, a Opizzo, Alberto, Giacomo, Tedisio e Nicolò conti di Lavagna con il quale si concede l’esenzione da ogni tipo di imposte e collette in perpetuo, oltre che l’esenzione a comparire davanti a ogni tipo di tribunale sia civile sia penale [4] 1319 18 agosto Pietro di Sanguineto 1280 9 luglio Diploma di Rodolfo re dei Romani a Giacomo e Nicolò Fieschi, conti di Lavagna, con il quale si confermano i privilegi già concessi dai suoi predecessori [13] 1324 19 gennaio Andreolo Rosso 1306 26 maggio Sentenza di Lapo de’ Bonfigli di Prato, giudice nominato dal podestà di Genova Brancaleone di Andalò, nella vertenza che vede da una parte Percivalle Fieschi q. Ugolino, Luchino Fieschi q. Giacomo e Lavagnino Ravaschieri, tutti conti di Lavagna, e dall’altra Pietro di Vignolo e Guglielmo di Lando, collettori della tolta del grano, e Ideto, collettore della cabella delle carni e del formaggio, in merito alle esenzioni dei conti di Lavagna [14] 1324 19 gennaio Andreolo Rosso 1319 23 gennaio Sentenza di Poncello, vicario della città di Genova, sull’esenzione della gabella del sale goduta dai conti di Lavagna [15] 1324 19 gennaio Andreolo Rosso 1319 20 giugno Sentenza di Bonifacio de Fara, vicario del comune di Genova, in merito alla vertenza tra Manfredo, Enrico, Sinibaldo, Leonardo, Tedisio, Federico e Stefano Fieschi, conti di Lavagna, da una parte, e Aldebrando da Vezzano, giurisperito, sulle esenzioni fiscali concesse dal comune di Genova ai conti di Lavagna [16] 1326 10 marzo Andreolo Rosso 1319 14 giugno Sentenza di sindacato di Aldebrando da Vezzano, sindaco e procuratore del comune di Genova, in merito alla causa con i Fieschi e gli altri conti di Lavagna per le esenzioni fiscali [18] 1337 Rolandino di Manarola 28 febbraio 1336 2 gennaio Sentenza di Beccaria di Beccaria figlio di Nicolò, cavaliere, dottore in legge di Pavia, podestà di Genova, in merito alle esenzioni dei conti di Lavagna sulle imposte del comune in occasione della guerra catalana e sulla tassa di possesso degli immobili Il 23 giugno 1318 Enrico Fieschi richiede di autenticare l’accordo di pace del 1276, stipulato a Roma, alla presenza del cardinale Ottobono Fieschi, tra il comune di Genova da una parte, e Alberto, Nicolò, Federico Fieschi, i Grimaldi, i Malocelli, 29 Parte I Guglielmo Vento e Carlo d’Angiò, re di Sicilia, dall’altra40. Pochi mesi dopo, il 9 agosto 1318, faceva autenticare l’accordo del 1166, con il quale il comune di Genova riconosceva privilegi ed esenzioni ai conti di Lavagna che avessero giurato fedeltà al comune41. Per quel che riguarda il primo atto, trascritto nei tre manoscritti da noi presi in esame, questo differisce di molto rispetto a quello tramandato nei Libri Iurium della Repubblica, non solo per qualche normale errore di trascrizione, ma in parti decisamente diverse. Questo accordo era uno dei capisaldi nelle relazioni tra i conti di Lavagna e il comune, tanto che l’inadempienza agli accordi presi sarà successivamente sanzionata con altri provvedimenti, sempre riportati nel Liber42. L’anno 1318 rappresenta per la Repubblica di Genova un momento di grande complessità politica, che darà l’avvio a una lunga guerra civile, che si protrarrà per quasi venti anni. Dopo una serie di vicende politiche alterne, nel 1317 il partito guelfo cittadino era riuscito a imporsi in città, con l’elezione a capitani di Carlo Fieschi e Gaspare Grimaldi43. La reazione della parte avversa era stata dura, seguita da devastazioni nel contado e attacchi ad alcune postazioni dei guelfi, come la torre di capo di Faro, presa con la promessa – non mantenuta – di avere salva la vita degli occupanti. Un fatto odioso, soprattutto per la crudele morte dei sette malcapitati, che destò addirittura un’invocazione dell’annalista Stella a condanna del gesto proditorio44. Non solo. A seguito di questo fatto, i guelfi, temendo un attacco della controparte, avevano atterrato le case da Porta dei Vacca a Castelletto e avevano anche richiesto l’aiuto di Roberto, re di Sicilia. Questi mandò dapprima a Genova un forte contingente di cavalieri e fanti e, successivamente, il 21 luglio, giunse egli stesso in città, con una flotta di venticinque galee. Il podestà di Genova, Zambellino di Bonardo, giurisperito di Bologna, e i due capitani, Carlo Fieschi e Gaspare Grimaldi, consegnarono al re la giurisdizione di Genova, eleggendo il pontefice Giovanni XXII e Roberto d’Angiò governatori e presidi della città per amministrare la giustizia per i successivi dieci anni45. È chiaro che, nell’ambito di un partito guelfo così forte e con la presenza di Roberto d’Angiò in città, la famiglia sentiva la necessità di ribadire gli antichi legami che univano i Fieschi agli Angioini, con i quali avevano condiviso importanti vicende politiche già nel secolo da poco concluso46. Enrico, quindi, non coinvolto in prima persona nelle vicende politiche interne, ma ben consapevole del valore dinastico del suo casato, si fa carico di far autenticare da Andreolo Rosso, notaio e scriba del podestà, uno dei documenti chiave nell’ambito dei rapporti tra i Fieschi, il comune di Genova e la dinastia d’Angiò; un trattato complesso, con numerose clausole e giunto a noi con due redazioni distinte, quella manoscritta “fliscana” e l’altra contenuta nei Libri Iurium della Repubblica. Lo stesso dicasi per l’accordo del 1166, autenticato da 40 Cfr. [10]. 41 Cfr. [7]. 42 Cfr. [11], [12], [22], [23]. 43 Annales Genuenses, p. 64. 44 Annales Genuenses, p. 86: “utinam iudicantibus illos non sit inde reatus adscriptus”. 45 Annales Genuenses, p. 87. 46 M. Firpo, La famiglia Fieschi cit., pp. 192-215. 30 I Fieschi · Feudalità e istituzioni Leonardo de Garibaldo, su richiesta dei Fieschi e mandato del vicario. Due documenti che, di fatto, ribadiscono la posizione di interlocutore privilegiato dei Fieschi verso la dinastia angioina e i privilegi e le esenzioni da loro goduti all’interno del comune. L’anno successivo, sempre tra luglio e agosto, non Enrico, ma i Fieschi richiedevano agli uffici del comune l’autentica di altri cinque documenti, tutti di cancelleria imperiale, con i quali imperatori e re dei Romani – Federico II, Guglielmo d’Olanda, Rodolfo ed Enrico VII – concedevano e rinnovavano ai conti di Lavagna privilegi e immunità fra 1227 e 131347. Dalla descrizione delle autentiche – tutte del notaio Pietro di Sanguineto di Chiavari – è evidente che si trattava di trascrizioni di documenti autentici, all’epoca ancora muniti dei sigilli imperiali, dei quali si poteva vedere non solo l’immagine della maestà, ma anche leggere l’iscrizione, anche se taluni consunti dal tempo48. In questo caso, però, non compare il nome di Enrico Fieschi come richiedente l’autentica dei documenti, ma si registra semplicemente che si è proceduto su mandato di Bonifacio de Fara, milanese, vicario della città di Genova e del distretto “pro domino nostro summo pontifice et sacra regia maiestate Ierusalem et Scicilie”. Tra i testimoni di queste cinque autentiche compaiono Jungebono di Liturfis (o Litursis), cognome alquanto insolito, originario della zona di Sestri Levante e riscontrato in diversi atti riguardanti i Fieschi49, il notaio Andreolo Rosso, già incontrato precedentemente, e Manfredino de Pontulo, presente anche in un altro importante documento riguardante i privilegi fliscani50. Queste autentiche seguono di poco tempo le sentenze che erano state emesse pochi mesi prima a favore dei Fieschi: quella del 23 gennaio 1319, emanata da Poncello, vicario della città, sull’esenzione dalla gabella del sale, quella del 20 giugno, di Bonifacio de Fara, sulle esenzioni concesse dal comune ai conti di Lavagna, e il sindacato di Aldebrandino di Vezzano, sindaco e procuratore del comune di Genova, sempre sullo stesso argomento51. Se è vero che il 1319 rappresenta il momento di massimo apogeo nella politica guelfa fliscana, è altrettanto vero che la situazione genovese non si può definire stabile. Anzi, il contrario. L’assedio iniziato nel 1317 con la cacciata dei ghibellini – detti, nelle fonti, anche estrinseci – e continuato, di fatto, fino al 2 settembre 1331, quando, finalmente, si arriva a un accordo tra le parti, vede un continuo alternare di episodi a favore degli uni o degli altri52. Una situazione ben diversa rispetto a quando, nel 1311, la città e il dominio si era47 Cfr. [1], [2], [3], [4], [5]. 48 Nell’autentica di [1] si legge: “… et alie etiam litere que videri non poterant sive legi propter inpressuram et antiquitatem dicti sigilli”. 49 Questo cognome compare più volte nella zona di Ginestra, nell’entroterra di Sestri Levante, in molti atti riguardanti la costituzione del patrimonio fondiario della chiesa di Sant’Adriano di Trigoso, fondazione di famiglia commissionata dal cardinale Ottobono Fieschi. M. Firpo, I Fieschi potere chiesa e territorio cit., n. 100, pp. 118-119, n. 101, p. 119, n. 102, pp. 119-120, n. 109, pp. 123-124, n. 115, p. 126, n. 128, p. 131, n. 131, p. 132, n. 132, p. 132, n. 140, pp. 135-138. 50 Cfr. [16]. 51 Cfr. [14], [15] e [16]. 52 Su questo punto cfr. Petti Balbi Giovanna, L’assedio di Genova negli anni 1317-1331, in “Reti Medievali Rivista”, VIII, 2007, pp. 1-26. 31 Parte I no dichiarati fedeli all’imperatore Enrico VII. In quell’occasione, infatti, la politica genovese, intesa nel senso letterale di “polis”, come insieme della collettività, aveva deciso di superare le proprie fazioni e divisioni, non solo nei macro-schieramenti – guelfi/ghibellini, Fieschi e Grimaldi/Doria e Spinola – ma anche all’interno delle famiglie, in un tentativo di ricompattamento sociale intorno alla figura dell’imperatore53. I Fieschi erano stati protagonisti di primo piano all’interno di questa politica filo-imperiale, soprattutto per il ruolo svolto dal cardinale Luca nella sua funzione di legato apostolico, lasciando, però, anche spazio alle altre famiglie, come si vide dalla presenza dell’ex capitano del popolo Opizzino Spinola nel corteo che accompagnava l’ingresso dell’imperatore in città54. La pace e la concordia cittadina avevano avuto durata effimera, non solo per la precoce morte dell’imperatore due anni dopo, ma per le profonde divisioni che laceravano, di fatto, il tessuto sociale genovese. Il mito dello straniero come portatore di equilibrio negli schieramenti interni, nonostante i fallimenti del regime podestarile nel XIII secolo o del “signore” Enrico VII, non viene abbandonato, ma, al contrario, riproposto con Roberto d’Angiò. In questo caso, però, la situazione è profondamente mutata, poiché lo straniero non è accolto con l’accordo delle famiglie e della popolazione, ma chiamato solo da una parte, quella degli intrinseci, nel tentativo di dominare l’altra, innescando una guerra civile che, fin da subito, lascia intravvedere un esito incerto. La contrapposizione si trasforma in un vero e proprio assedio, con genovesi assediati e genovesi assedianti, con devastazioni e saccheggi, uccisioni e perdite da entrambe le parti, un evento traumatico che segna e modifica la percezione di pace e concordia all’interno della società genovese legata a un sovrano straniero55. Tra 1318 e 1319 i Fieschi, capi dello schieramento dei guelfi e degli intrinseci, sono all’apogeo del loro prestigio all’interno della città, ma si rendono altresì conto che la situazione è tutt’altro che stabile. Sono, quindi, ragioni di opportunità politica unite a una indubbia sensibilità dinastica che spingono Enrico – seguito in taluni casi anche da Percivalle ed Egidio –, in rappresentanza di tutto il consorzio familiare, a far autenticare documenti che, a vario titolo, ribadivano la centralità della famiglia nel rinnovato asse politico con gli Angioini e sottolineavano, qualora ce ne fosse stato ancora bisogno, il diretto rapporto con l’impero e il papato, con tutti i privilegi da questo discendenti e che differenziava il casato lavagnino dalle altre coeve famiglie ottimati genovesi. Nell’ottica di salvaguardare e rafforzare le relazioni con le istituzioni comunali, fluttuanti a causa dell’incertezza delle sorti politiche, i Fieschi chiedono e ottengono sentenze e arbitrati che consolidano ancora una volta la loro posizione di privilegio all’interno della fiscalità cittadina56. Il lungo assedio della città è segnato da momenti di crisi anche per gli stessi intrinse53 Cfr. Petti Balbi Giovanna, Tra dogato e principato: il Tre e Quattrocento, in Storia di Genova. Mediterraneo, Europa, Atlantico, a cura di Puncuh Dino, Genova 2003, in particolare p. 234. Significativo, da questo punto di vista, l’adozione da parte di tutti i rami dei Doria dell’aquila imperiale come vessillo. 54 Sulla figura di Luca Fieschi cfr. M. Firpo, La famiglia Fieschi cit., pp. 214-215. 55 G. Petti Balbi, L’assedio di Genova cit., p. 2; G. Petti Balbi, Tra dogato e principato cit., pp. 235-236. 56 In particolare il doc. [14] è specifico sulla gabella del sale, mentre gli altri due, [15] e [16] sono relativi a un’interpretazione più generale di esenzione. 32 I Fieschi · Feudalità e istituzioni ci, soprattutto nei confronti del popolo, poiché la continua penuria di cibo, dovuta al controllo del mare da parte degli estrinseci e alle continue sortite piratesche da questi fatte grazie alla loro base nel porto di Savona, provocano ripetute carestie all’interno della città. Nel 1323 si registra un primo, concreto tentativo da parte della diplomazia internazionale di tentare una mediazione tra le parti in guerra. Nel mese di maggio il papa invita i rappresentanti delle fazioni ad Avignone; l’invito è accettato da entrambi, ma, nonostante i numerosi incontri bilaterali tra settembre e novembre, non si riesce a raggiungere un accordo. L’anno successivo i guelfi genovesi rinnovano la dedizione di Genova a re Roberto per soli sei anni57. Sono forse questi primi, veri tentativi di mediazione a spingere Enrico Fieschi a richiedere l’autentica delle sentenze promulgate pochi anni prima, sia quella di Lapo de Bonfigli, del 1306, relativa alle gabelle su grano, carni e formaggi, sia le più recenti del 131958, mentre nel 1326, sempre Enrico, richiede l’autentica della sentenza di Aldebrandino da Vezzano59. Si va componendo, di fatto, quella struttura primitiva che sarà alla base della Registratio conventionum, una volontà che esprime il desiderio di riaffermare la supremazia dinastica e politica del casato. Con la pace di Napoli del 1331, la situazione sembra tornare a un apparente equilibrio, con una gestione condivisa del governo tra guelfi e ghibellini, fino a quando, nel 1335, Raffaele Doria e Galeotto Spinola non sono eletti capitani del popolo, riproponendo una diarchia che già in passato era sfociata in tumulti. In un primo momento avrebbero dovuto governare due anni con l’ausilio del podestà, degli Anziani e dell’abate del popolo, ma nel 1337 i due capitani sono riconfermati per altri tre anni60. Non solo. Giovanna Petti Balbi vede proprio nell’abolizione, in questo secondo mandato, del podestà e nella pretesa dei due capitani di scegliere l’abate del popolo, la scintilla che porta all’istituzione del dogato popolare, con l’elezione di Simone Boccanegra. L’abate del popolo, infatti, era “quel magistrato tradizionalmente deputato a difendere gli interessi dei popolari”, in una Genova dove le grandi famiglie, radunate intorno alle quatuor gentes – Fieschi, Grimaldi, Doria e Spinola – detenevano il potere politico ed economico, “i capitalisti al cui vantaggio, in quanto creditori del Comune, va per la maggior parte il gettito delle imposte che gravano indistintamente su tutti e dei sempre più frequenti prestiti forzosi imposti ai cittadini”61. Ancora una volta, la fluida situazione politica genovese e le continue controversie tra famiglie patrizie sembrerebbero essere alla base della stesura della Registratio conventionum, cioè di un nucleo compatto di documenti che, definitivamente, ribadisca le basi dell’autonomia fiscale e giuridica dei conti di Lavagna all’interno della comunità genovese. Un documento che possa mettere a tacere le continue richieste di pagamen57 G. Petti Balbi, L’assedio di Genova cit., p. 4; Annales Genuenses, p. 105. A questo si deve aggiungere anche l’infausta alleanza degli intrinseci con Gazi Celebi, signore turco di Sinope, che da mossa tattica in funzione antighibellina nel Mar Nero, si trasformò in una strage di guelfi genovesi. 58 Cfr. [13], [14] e [15]. 59 Cfr. [16]. 60 Petti Balbi Giovanna, Simon Boccanegra e la Genova del ‘300, Genova 1991, p. 20. 61 G. Petti Balbi, Simon Boccanegra cit., p. 21. 33 Parte I to di gabelle e imposte da parte degli uffici pubblici appaltati a privati, che vedono nella riscossione delle imposte una via per “sùbiti guadagni”. In questo contesto si inserisce l’opera di Enrico Fieschi, un personaggio del quale, come abbiamo già visto, poco o nulla è pervenuto della sua vita privata, ma che, conscio della sua appartenenza a una grande dinastia, responsabilizzato in questa sua sensibilità dalla consapevolezza di non avere una discendenza diretta, si fa carico di cautelare tutti i membri del suo casato contro le pretese di un comune alla continua ricerca di risorse finanziarie. I primi diciotto documenti che compongono questa raccolta sono tutti quanti accorpati in un’unica redazione, quasi come se quest’opera fosse redatta ex novo, senza tenere conto delle precedenti autentiche, richieste in momenti e occasioni diverse. Il 28 febbraio 1337 Rolandino di Manarola, notaio e scriba di curia di Gardo della Fontana, assieme ad Andreolo Rosso, Andreolo de Campis e Giacomo Durante, autentica tutti i privilegi, le sentenze e le lettere pubbliche presentate dai Fieschi, su richiesta di Enrichino Fieschi e degli altri membri della sua famiglia. Le successive conferme di Oberto di Credenza, Corrado di Credenza, Giacomo Durante, Andreolo Rosso e Raffaele Barisone di Domoculta, chiudono la pratica. Tuttavia le vicende della Registratio conventionum si concludono solo in apparenza. Infatti, solo pochi anni più tardi, nel 1341, i Fieschi sono nuovamente costretti a tornare sull’argomento, chiedendo una sentenza che vede coinvolti i pareri di ben tre giuristi, Bartolino Gambello di Angossola, Gabrino di Lovaria di Cremona e Matteo di Beccadelli di Bologna62. Siamo ormai nel pieno del primo governo di Simone Boccanegra, ma la gestione della riscossione delle gabelle ai privati resta pratica comune, per cui gli appaltatori, cercando di aggirare le immunità, cercano di assimilare la gabella denarii maris a quella regiminis, chiedendo, quindi, in pagamento di quanto dovuto a Brancaleone e Lorenzo Fieschi per una galea proveniente dalla Provenza e per un carico di grano importato dalla Sardegna63. Enrico Fieschi, però, non c’è più. Dopo il 1337 non sono più stati reperiti documenti che lo attestano, segno, probabilmente, che la Registratio fu, forse, il suo ultimo atto pubblico, un ultimo gesto verso la famiglia. Dopo il 1337 Non sappiamo chi abbia proseguito l’opera intrapresa da Enrico e non si può dire neanche con certezza se sia stata continuata in più momenti oppure se si tratta di un’unica, successiva stesura. Al suo interno, infatti, il manoscritto sembrerebbe poter esser ripartito in altre quattro parti, oltre al nucleo originario. Quello che è certo è che questa seconda fase della Registratio conventionum è cronologicamente inserita fra tre figure carismatiche nell’ambito del clero fliscano: Giacomo e Giorgio Fieschi, entrambi cardinali e arcivescovi di Genova, il primo fra 1382 e 1400 e il secondo fra 1436 e 1439, e Ibleto Fieschi, protonotario apostolico. Giacomo Fieschi, eletto arcivescovo di Genova dopo una lunga serie di presuli “stra62 Cfr. [19]. 63 In questo caso il documento è pervenuto in originale. Not. Ignoti, A.S.G., IX.21. Cfr. anche G. Petti Balbi, Simon Boccanegra cit., pp. 152-153. 34 I Fieschi · Feudalità e istituzioni nieri”, è figura che travalica lo stretto ambito cittadino, per ricollegarsi a una prospettiva sovraregionale. Nomina voluta da Urbano VI – primo papa ‘italiano’ durante la lunga parentesi avignonese –, rappresenta senza dubbio l’adesione della famiglia alla linea romana del pontefice, una fedeltà che Urbano VI ricambia con la nomima a cardinale di Giovanni Fieschi e, alla sua morte, del nipote Ludovico, entrambi già vescovi di Vercelli e con la richiesta di appoggio alla famiglia Fieschi e a Genova quando, nel 1385, a causa dei difficili rapporti con Carlo III Durazzo, il pontefice fugge da Roma via mare e si rifugia in città, dove soggiorna per ben quindici mesi presso la commenda di S. Giovanni di Prè64. Sono gli stessi anni in cui Giacomo Fieschi è nominato collettore delle decime per le province di Liguria e di Lombardia, incarico che lo porterà a contatto con Giangaleazzo Visconti, uomo avverso all’obbedienza romana, ma attento alla fitta trama di potenti relazioni internazionali della famiglia Fieschi; poco dopo il pontefice gli affida il vicariato generale in temporalibus del patrimonio di S. Pietro in Tuscia e in Sabina, lasciando che l’arcidiocesi genovese sia governata dal vicario e parente Emanuele Fieschi. Nel lasso di tempo che intercorre tra i due arcivescovi fliscani si alternano a Genova contrasti e fazioni che portano la città, governata dal dogato popolare, a ondeggiare tra il ducato di Milano e l’annessione, nel 1396, alla Francia di Carlo VI, alla quale segue “un lunghissimo periodo in cui la cronica instabilità del sistema politico locale non riesce a trovare sbocco, come altrove, in un rafforzamento delle strutture pubbliche; ne consegue inevitabilmente la sperimentazione per la città della soggezione totale o del protettorato straniero”65. I Fieschi si muovono abilmente in questo magma politico fluido e instabile, proprio grazie al solido appoggio dei loro ecclesiastici, che rappresentano un punto di riferimento fisso nella scivolosa politica italiana. Dopo il contrastato episcopato di Pileo de Marini, infatti, ben poco rimane delle pallide figure che si sono succedute sulla cattedra genovese, tanto da tornare, dopo pochi anni, a un Fieschi, Giorgio, vescovo di Mariana in Corsica, designato direttamente da papa Eugenio IV, per sancire, anche in campo ecclesiastico, la ritrovata indipendenza di Genova da Milano. Non solo. L’elezione di Giorgio Fieschi è favorita anche da Tommaso Campofregoso, tornato al potere dopo quattordici anni di esilio e desideroso di riavvicinare la sua famiglia alla fazione guelfa per consolidarsi nel governo della città proprio in funzione di contenimento del ducato visconteo. Il trasferimento, poi, del cardinale Giorgio Fieschi alla corte papale avvenuto alla fine del 1439 “è un chiaro segno dell’ascolto e del favore di cui gode il doge presso Eugenio IV, ambedue accomunati dalla politica antiviscontea, dal sostegno agli Angiò”, tanto che proprio in quegli anni un 64 Macchiavello Sandra, Sintomi di crisi e annunci di riforma (1321-1520), in Il cammino della Chiesa genovese dalle origini ai giorni nostri, a cura di Puncuh Dino, Genova 1999, pp. 211-264, in particolare pp. 228-230. In quella occasione, Urbano VI, liberato dall’assedio di Nocera grazie all’intervento di dieci galee genovesi, non potendo pagare al comune di Genova la somma di 60000 fiorni d’oro pattuita per il noleggio della flotta, cedeva al Comune, in cambio di Corneto, già concesso in pegno, alcuni castelli e borghi, con relativi diritti e pertinenze, dei vescovati di Albenga, Noli e Savona, riservandosi il diritto di riscattarli dietro pagamento della predetta somma. I latori della lettera apostolica erano il cardinale Ludovico Fieschi, Giacomo Fieschi, arcivescovo di Genova, e frate Luchino, “tunc ellecto Nicosiensi.”. Iurium II/2, n. 205, pp. 703-714, 1385 dicembre 17. 65 S. Macchiavello, Sintomi di crisi, p. 233. 35 Parte I parente del cardinale, Giacomo Fieschi, è nominato vicerè di Napoli da Renato d’Angiò66. La vicinanza dei Fieschi con i Campofregoso, ai quali erano legati anche da rapporti di parentela67, non era così semplice, poiché la famiglia al suo interno era attraversata da drammatiche tensioni, come dimostra un episodio gravissimo, l’uccisione di Giovanni Antonio Fieschi, detto Battaglino, complice il doge Giano Fregoso, nell’ottobre 1447. Il doge, sospettando che Giovanni Antonio, ammiraglio perpetuo della Repubblica, stesse tramando un qualche accordo con il re di Francia, lo invitò a cena a casa sua, facendolo accompagnare da un nipote, Gio. Filippo Fieschi – figlio di Gian Luigi I e fratello di Ibleto – il quale, secondo le spie di Francesco Sforza, lo uccise personalmente con una coltellata nel petto. “Ieri sera noi havessimo novella […] che Gio. Antonio Fieschi detto Battaglino, è stato tagliato a pezzi in Genova, nella casa del Doge propria, et dice che fu nipote d’esso Battaglino ch’el condusse lì et fu il primo a cacciargli una coltella nel petto, e ha casonato che havea pratica di dare quella Terra [Genova] a’ Francesi”68. Questo efferato fatto di sangue, che coinvolge una parte dei membri della famiglia e lo stesso doge, avviene pochi mesi dopo la trascrizione, nel 1447, presso la curia arcivescovile di Genova, delle convenzioni, patti e immunità, stipulati nel 1424, tra Gaspare Visconti, parente e procuratore del principe Filippo Maria, duca di Milano, e una parte dei Fieschi. In questo si sottoscrive che, se il duca di Milano avesse ottenuto il dominio di Genova, avrebbe conservato ai Fieschi omnes honorantias, dignitates, honores, prerogativas, utilitates et commoditates omniaque iura et officia quascumque ipsi et eorum anima haberent in ipsa civitate Ianue tam de iuri quam de consuetudine item et cetera69. I Fieschi contraenti il patto erano Gio. Ludovico q. Antonio – il padre del Gio. Filippo autore dell’omicidio di Battaglino – e Antonio q. Luca, procuratori anche di Nicolò, fratello di Gio. Ludovico, e di Carlo q. Giovanni, tutti esponenti del ramo discendente da Tedisio, i cosiddetti Fieschi di Torriglia, protagonisti, nella prima metà del XV secolo, della turbinosa vita politica genovese e di diversi fatti di sangue all’interno della famiglia. Una politica ben più spregiudicata, rispetto ai cugini del ramo di Savignone, che li portava ora a questa ora a quell’alleanza, a seconda del momento. Nel 1447 l’arcivescovo di Genova era Giacomo Imperiale – prima canonico della cattedrale e poi, preso l’abito benedettino, abate di S. Stefano –, succeduto a Giorgio Fieschi, nel momento in cui papa Eugenio IV lo aveva eletto cardinale e lo aveva chiamato a Roma. “Subito tra l’Imperiale e il Fieschi si verifica uno scambio di ruoli, poiché il secondo riceve in commenda l’abbazia di S. Stefano. Gli obiettivi del pontefice, già dai suoi primi interventi su Genova, puntano chiaramente a una capillare riorganizzazione religiosa da tracciare secondo i suoi piani di riforma e con l’appoggio in sede di una 66 G. Petti Balbi, Tra dogato e principato cit., p. 294; Federici Federico, Trattato della famiglia Fiesca, Genova s.d. (ma 1648), p. 76; Leges Genuenses, col. 1146. 67 Antonio Fieschi q. Luca, padre di Antonia Maria, era sposato con Ginevra figlia di Rolando Campofregoso, fratello del doge Tommaso, mentre il cugino Gio. Luigi era marito di Luisetta, sorella della precedente. Cfr. Albero genealogico della Nobilissima Famiglia de’ Signori Fieschi Conti di Lavagna, ms. sec. XVIII, Archivio Privato, c. 9, ramo 4. 68 Cammarata Italo, “Gatto! Gatto!”. Documenti sforzeschi per la storia dei Fieschi a Montoggio, Montoggio 2006, p. 9, Pavia, 5 ottobre 1447. 69 Cfr. [37]. 36 I Fieschi · Feudalità e istituzioni figura dalla tempra forte e soprattutto fedele a tali linee”70. Una collaborazione tra i due che vede i Fieschi registrare presso la curia arcivescovile sia il riconoscimento delle loro prerogative da parte del duca di Milano, sia un’altra lettera del vescovo di Forlì, datata ancora al 1279, con la quale il papa Nicolò III scomunicava tutti i fedeli che avressero intrattenuto rapporti commerciali e personali con il comune di Genova, il podestà e i capitani, già contumaci per avere disatteso gli accordi di pace presi con i Fieschi, i Grimaldi e i loro aderenti71. Sempre nello stesso periodo, fra 1448 e 1454, il papa Nicolò V interviene più volte per far rispettare le immunità dei Fieschi, sia attraverso l’arcivescovo di Genova e i vescovi di Savona e Volterra sia richiamando i protettori delle compere di S. Giorgio72. La fragile situazione politica genovese in quegli anni è in continua evoluzione. Il nuovo arcivescovo di Genova è Paolo Campofregoso, prima nominato amministratore in spiritualibus et temporalibus alla morte di Giacomo Imperiale nel 1452, e, nel 1456, designato definitivamente arcivescovo della città; egli governa per quasi un cinquantennio, “un periodo lunghissimo di cui non sappiamo nulla per quanto riguarda l’attività propriamente ecclesiastica e pastorale condotta in prima persona”73. In quel momento il doge di Genova è Pietro Campofregoso, fratello di Paolo, il quale, per sostenere l’elezione del fratello, stringe un accordo “con un potente ramo dei Fieschi ai quali concede una sostanziosa quota delle cariche civili e militari e un’altrettanto consistente quota di benefici ecclesiastici”74. La sua nomina arcivescovile è patrocinata da papa Nicolò V, quello stesso papa che indirizza alle maggiori istituzioni cittadine una serie di lettere e brevi per richiamare al rispetto delle immunità godute dai Fieschi, contenute all’interno del nostro manoscritto. Non mancano anche in questo frangente episodi truculenti, come l’omicidio di Nicolò Fregoso, capitano del popolo, da parte dei suoi parenti, tra i quali lo stesso doge Pietro, accoltellamento avvenuto addirittura nel Palazzo Ducale, nella camera del doge. È un membro della famiglia Fieschi, Gio. Filippo, a informare il duca di Milano dell’episodio: “Ill.me Princeps. Per un’altra mia vi notificai l’orribile caso della morte del magnifico messere Nicolò da Campofregoso, Capitano e del Doge cugino e meco d’affinità congiunto”; e a commentare l’ambiguità e la pericolosità stessa del doge: “…deliberai di venire a certa compositione con il Doge, considerato essere lui homo pericoloso e mi sono voluto riducere ad compositione tale quale a luy è piaciuta”75. Quest’ultimo periodo, quindi, gli anni centrali del XV secolo, sono la chiave per “leggere” la continuazione della Registratio conventionum iniziata ormai più di un secolo prima, vale a dire il continuo desiderio della famiglia Fieschi di essere protagonista nelle vicende politiche genovesi e internazionali, soprattutto, ancora una volta, grazie al fortissimo appoggio della curia romana, che, attraverso gli ecclesiastici di famiglia, 70 S. Macchiavello, Sintomi di crisi, p. 245. 71 Cfr. [25]. Assieme a questa, ve ne sono ancora altre due, [23] e [24], ma la registrazione sembrerebbe essere relativa alla sola [25]. 72 Cfr. [48], [49], [50], [51], [52]. 73 S. Macchiavello, Sintomi di crisi, p. 247. 74 S. Macchiavello, Sintomi di crisi, p. 247. 75 I. Cammarata, “Gatto! Gatto!” cit., p. 20, 19 giugno 1452; G. Petti Balbi, Tra dogato e principato cit., pp. 295-301. 37 Parte I garantisce una continuità nel fluttuante e vischioso panorama politico italiano. In questi anni la figura di Ibleto Fieschi è senza dubbio cruciale, sia per la sua posizione all’interno del casato sia per la sua smodata ambizione, che lo porta a sostenere ora l’una ora l’altra delle fazioni o dei signori stranieri che vedono in Genova una pedina centrale nello scacchiere del Mediterraneo. Paolo Campofregoso – come abbiamo visto arcivescovo, ma per ben tre volte anche doge della Repubblica – trova un valido alleato in Ibleto Fieschi e insieme “convertono la pubblica libertà in tirannia, col risultato di dare inizio a un periodo di recessione economica in cui i luoghi di S. Giorgio scendono a 23 lire, mentre la maggior parte dei notabili abbandonano la città per evitare di essere tassati, si rifugiano a Savona e si rivolgono a Francesco Sforza esortandolo ad abbandonare l’arcivescovo-doge, suo antico protetto, e a porre fine al suo governo”76. Mentre Paolo Campofregoso è effettivamente costretto ad abbandonare il dogato e a fuggire da Genova in attesa di tempi migliori, Ibleto Fieschi “si schiera subito con Francesco Sforza e conquista per lui il Castelletto, così che una solenne ambasciata inviata a Milano formalizza nell’aprile ’64 il passaggio della città sotto Milano, con il beneplacito del nuovo sovrano francese Luigi XI”77. Non solo, ma nei mesi successivi Ibleto chiede ed ottiene dallo Sforza il riconoscimento delle immunità e dei privilegi goduti da lui personalmente e dai suoi familiari78. Non mancano, anche in questo caso, episodi efferati che sottolineano la proteiforme personalità dell’ecclesiastico, come l’omicidio di Jacopone Fieschi, avvenuta nel 1459. Le origini di questo fatto di sangue sono da ricercare, ancora una volta, nelle forti discordie all’interno della famiglia Fieschi. Il 28 gennaio 1459, durante uno dei molteplici scontri cittadini, era morto Gio. Filippo Fieschi, fratello di Ibleto, ucciso da un colpo di schioppetto mentre cercava di difendere la città e il doge, Pietro Campofregoso. La vedova, Antonia Maria Fieschi, si era ritrovata in balia della sua avida famiglia, poiché le fortezze e i territori sia da lei portati in dote sia di pertinenza del marito erano ambiti dai cognati e dal nipote Jacopone, figlio di Antonio Maria Fieschi. La posizione di Antonia Maria era estremamente delicata all’interno del casato, poiché, essendo l’unica erede del padre Antonio, portava in dote sia i castelli di Montoggio e Carrega sia l’octava pars del feudo di Savignone. Quest’ultima vicenda era una delle più spinose e fonte di contrasti con l’altro ramo della famiglia, quello detto, appunto, di Savignone. Questa “ottava parte”, infatti, si era formata nella seconda metà del XIV secolo grazie al matrimonio di Giovanni q. Opicino Fieschi con Livia q. Franco; la coppia aveva avuto un’unica figlia, Linò, che era andata in sposa a un cugino di Torriglia, Luca Fieschi q. Carlo, portando questa consistente porzione di feudo fuori dai cosignori di Savignone. Il figlio di Luca, Antonio, aveva sposato Ginevrina Campofregoso, figlia di Rolando, ma la coppia aveva avuto una sola figlia femmina, 76 G. Petti Balbi, Tra dogato e principato cit., p. 302. 77 Eadem. 78 [57], [58] e [58]. Sull’ambigua politica milanese di Ibleto Fieschi cfr. anche Belloni Cristina, Ludovico il Moro, il protonotario Obietto Fieschi e il cardinale Paolo Fregoso. Documenti milanesi sulla politica ecclesiastica sforzesca nella Repubblica di Genova (1488-1498), in La storia dei Genovesi, Atti del convegno di studi sui ceti dirigenti nelle istituzioni della Repubblica di Genova, Genova 29 maggio – 1 giugno 1990, Genova 1991, vol. XI, pp. 193-213. 38 I Fieschi · Feudalità e istituzioni Antonia Maria, che portava, quindi, in dote i castelli di Montoggio e Carrega e questa controversa ottava parte di Savignone79. Si capisce, quindi, perché i matrimoni di Antonia Maria mettevano in moto le discordie familiari e la diplomazia internazionale. In un’accorata lettera al duca di Milano, la donna descrive con lucidità la sua difficile situazione, la pressione dei fratelli del marito, in modo particolare il tentativo di Rolando Fieschi di metterla contro Jacopone80. L’arroganza con la quale Rolando, prima, e Ibleto, poi, rivendicano non solo le terre di Gio. Filippo ma anche quelle portate in dote dalla vedova, la tragica morte di Rolando Fieschi – catturato nell’agosto del 1459 durante un tentativo di vendetta per la morte del fratello Gio. Filippo e decapitato sulla piazza del Palazzo Ducale di Genova –, spingono Antonia Maria a sposare il nipote Jacopone l’anno successivo, portando in dote proprio quelle terre contese. La rivalità tra Ibleto e Jacopone raggiunge punti di forte tensione sia con l’appropriazione, da parte di Ibleto, dei castelli di Borgo Val di Taro e Carrega sia con la cattura, da parte di Jacopone, dello stesso Ibleto. Jacopone si schiera apertamente con il duca di Milano, definendo “messer Ibleto Fieschi … inimico totalmente di Sua Signoria e mio”81 e chiede che gli siano restituite le sue terre, seguito in questo anche da Nicolò Fieschi, detto Battaglino, figlio di quel Gio. Antonio che era stato proditoriamente ucciso da Gio. Filippo Fieschi, fratello di Ibleto, nel 1447. Anche il consigliere ducale a Genova, Antonio Guidobono, scrive che il duca “abrà fatica a conservarsi messer Ibleto, per la sua volubilità e per la grande strettezza [amicizia] che ha con l’Arcivescovo [Paolo Campofregoso n.d.r.] … Battaglino, fino di adesso, vale di più e ha lo cervello più saldo che non messer Ibleto e poi ha la gratia di tutti questi cittadini, e per lo contrario messer Ibleto è odiato da cadauno buon cittadino”82. La risposta di Ibleto non si fa attendere. Riacquistato il Castelletto per conto del duca e ottenuto il riconoscimento dei propri privilegi83, organizza un agguato contro il nipote, raccontato dalla stessa Antonia Maria, che rimane vedova per la seconda volta: “Essendo il mio consorte andato per udire messa ad una Pieve qui propinqua, vi era in agguato Ibleto con cinquanta famigli, che lo presero. Ibleto gli dette della spada nella gola e un famiglio gli lanciò una partesana nella schiena, in modo che cascò morto. Io mi trovo vedova di padre e di marito, et al mondo non vi è donna più sfortunata de mì”84. L’eco di questo efferato fatto di sangue fu grande. Antonia Maria Fieschi si rivolge più volte alla duchessa di Milano per cercare protezione e consiglio, poiché la sua vedovanza – e un suo eventuale, nuovo matrimonio – rimette in agitazione le diatribe territoriali e dinastiche della famiglia. Il capitano di Chiavari, Galeazzo Cocconato, scrive a Milano per relazionare 79 Crosa di Vergagni Giovanni Battista, I diplomi imperiali per i feudi di Savignone, Mongiardino, Vergagni (FieschiSpinola-Crosa), Collana di Studi Fondazione Conservatorio Fieschi 3, Genova 2008, pp. 17-19. 80 I. Cammarata, “Gatto! Gatto!” cit., p. 50, 25 febbraio 1459. 81 I. Cammarata, “Gatto! Gatto!” cit., p. 59, 24 febbraio 1464. 82 I. Cammarata, “Gatto! Gatto!” cit., p. 62, 11 febbraio 1465. 83 Cfr. [57]. 84 I. Cammarata, “Gatto! Gatto!” cit., p. 69, 27 giugno 1467. Nel corso dello scontro, avvenuto il 24 giugno, anche Ibleto rimase ferito. Il giorno successivo il governatore sforzesco di Genova, Sagramoro Visconti, si preoccupò di scrivere al protonotario, chiedendo di non molestare la moglie e il figlio di Jacopone. “Reverendo, avemo inteso lo inconveniente seguito tra VS e d. Jacopone, del quale havemo avuto grandissimo dispiacere e ci meravigliamo sia occorso simile disordine tra voi che eravate parenti. Poi che la cosa è occorsa, confortiamo VS a voler attendere a presto guarire e non fare novità alcuna contro le cose dell’herede e donna d’esso d. Jacopone”. Ibidem, pag. 71, 25 giugno 1467. 39 Parte I sui movimenti di Battaglino Fieschi, che vorrebbe sposare la vedova di Jacopone per assicurarsi i suoi beni; il governatore di Genova, Sagramoro Visconti, invia più missive a Milano, per riferire delle conseguenze del delitto di famiglia; l’ambasciatore del duca di Mantova, Marsilio Andreasi, riporta che “Messer Ibleto dal Fiesco ha tagliato a pezzi messer Jacopone dal Fiesco e, secondo fu scritto, anche lui è ferito gravemente. Sento anche che Turino [Ettorino] Fieschi85 è andato ad acconciarsi col magnifico Bartolomeo [Colleoni]”; Prospero Adorno, in una sua lettera al duca, dice che ha ricevuto la notizia “con grandissima mestitia e tanto più che [Jacopone] sempre fu devotissimo et pronto servitore di VS”86. Per Ibleto, ferito nell’agguato, la situazione sembra precipitare ed è la madre, Luisetta, figlia di Rolando Campofregoso, a trattare con il duca. Una lettera di Galeazzo Maria Sforza al conte Manfredo Landi sulle condizioni richieste da Luisetta Fieschi per lasciare il castello di Borgo Val di Taro, riassume con chiarezza la situazione: “Madonna Luisetta 1) richiede che dando la Rocca del Borgo di Valditaro al conte Manfredo Landi ai Duchi di Milano, le loro signorie vogliano degnarsi darle ducati 3mila per la dote sua o le sia data proprietà equivalente. Risposta: noi non mancheremo a farle recuperare la dote sua sopra quei beni che sono obbligati a detta dote. 2) richiede che possa uscire fuori dalla Rocca liberamente con tutta la famiglia et roba sua et andare dove le pare. Risposta: siamo contenti che uscisca con li suoi et tutta sua roba et vada ad abitare dove le parrà et piacerà. 3) Richiede che, facendo lei in modo che suo figlio Gian Luigi daghi Torriglia et Roccatagliata nelle mani del Duca, Gian Luigi sia accettato per buon servitore e gli siano lasciate le entrate dei detti luoghi o date altrove il scontro. Risposta: siamo contenti di accettarlo alla gratia nostra consegnando lui le rocche di Torriglia et Roccatagliata con le terre che tiene entro tre dì, et non potendogli noi dare quella entrata che richiede, gli provvederemo per tal modo che saremo benefici signori. 4) Il Castellano richiede che possa uscire fuori dalla Rocca con tutta la famiglia et famigli suoi et portare fora ogni loro robba et munitione aut gli sia pagata la munitione. Risposta: siamo contenti che uscisca con tutti li suoi a suo piacere et porti la robba et munitioni sue e Noi volendo alcune delle munitioni le pagheremo juxta extimationem. 5) Poiché la donna sua è di questo Borgo e lì ha stantia et altri beni, vuole poter habitare in questa terra con la famiglia sua e godere suoi beni immobili et mobili. Risposta: siamo contenti che possa habitare questa terra vivendo costumati con gli altri”87. Come già visto in altre occasioni, non si tratta di una resa incondizionata, ma di un accordo che possa temporaneamente calmare le tensioni tra i duellanti, anche se la reazione di Ibleto nei confronti della madre è durissima, tanto da dichiarare di non riconoscerla e giurare vendetta: “Dio mi aiuterà ma non vi reputo per mia madre né mi credo di essere [vostro figlio]. Sicché fate concetto che in ??? sarà fatto male contra de mì, io ne farò vendetta; ma contro di voi non so che dire salvo che mai non mi teneste per fiolo”88. Le discordie in famiglia non si placano, anzi continuano, soprattutto per il terzo matri85 Turino o Ettorino Fieschi è uno dei cinque figli illegittimi di Ibleto. Gli altri sono Rolando, Luca, Lorenzo, vescovo di Monreale, e Antonio Maria. Cfr. Albero genealogico della Nobilissima Famiglia de’ Signori Fieschi cit., c. 9, ramo n. 4. 86 I. Cammarata, “Gatto! Gatto!” cit., pp. 72-74. 87 I. Cammarata, “Gatto! Gatto!” cit., p. 80, 9 ottobre 1467. 88 I. Cammarata, “Gatto! Gatto!” cit., p. 81, 17 ottobre 1467; i punti interrogativi sono presenti nell’edizione. 40 I Fieschi · Feudalità e istituzioni monio di Antonia Maria con Battaglino Fieschi, nonostante la forte differenza di età. La coppia rivendica la giurisdizione sul feudo di Savignone, facendo leva sull’octava pars che la donna portava in dote. Il duca di Milano, però, aveva concesso l’ottava parte del feudo a Carlo Fieschi, fratello di Jacopone, forse per risarcire in un qualche modo questo ramo della famiglia della perdita di un suddito fedele: “Noi avemo investito il spectabile Carlo dal Fiesco, nostro dilettissimo feudatario, vassallo & suddito, per sé & suoi figlioli et discendenti maschi & legittimi, di tutta quella Terra, Castello e luogo di Montoglio et de la ottava parte di Savignone, quale lui tiene di presente, con quella ragione che gli ha, et haec omnia con mero e misto imperio et gladii potestate e con ogni jurisdictione et altre sue ragioni et pertinentie, esemptioni et franchigie, in titolo di feudo nobile e gentile e honorifico et con altre solennità e clausole debite e consuete, senza pregiudizio delle convenzioni e capitoli concessi a quella inclita nostra Comunità”89. Tuttavia, la morte di Carlo senza eredi e il ritorno di Ibleto sulla scena internazionale faranno sì che questa porzione del feudo di Savignone passerà prima a lui e, alla sua morte, al fratello Gian Luigi. Il ramo di Savignone riuscirà a rientrare in possesso di questa quota solo dopo la congiura di Gian Luigi Fieschi, quando Ettore q. Giacomo, nel 1548, riuscirà a esserne infeudato da Carlo V, quasi come una sorta di ricompensa alla sua estraneità alla congiura90. È ragionevole ipotizzare che la continuazione della compilazione della Registratio conventionum sia rimasta all’interno del ramo di Savignone. Infatti, laddove è stato possibile rintracciare il profilo genealogico dei protagonisti degli atti, si è potuto constatare che si tratta soprattutto di esponenti di questo ramo della famiglia. È il caso di Battista ed Ettore Fieschi, discendenti da Francesco q. Giacomo, che rivendicano l’esenzione dall’imposta del grano e dei legnami assieme a Pietro Fieschi q. Ludovico e delle avarie di Caffa91, oppure Teodora, figlia di Pietro Doria e moglie del q. Lorenzo Fieschi, discendente dal ramo di Andrea q. Giacomo92. Gli ultimi due documenti sono una lettera del duca Francesco Sforza, con la quale si accoglie la supplica di Cattaneo Fieschi, in rappresentanza anche della sua famiglia, affinché siano rispettati i privilegi, le immunità e le convenzioni del casato su mandato di Corrado da Fogliano, luogotenente e governatore di Genova per conto di Francesco Sforza, con il quale si ribadiscono i privilegi di Napoleone Fieschi, vescovo di Albenga, Daniele, Teodoro, Ambrogio e Francesco Fieschi. Questi ultimi erano tutti fratelli e discendenti per linea diretta da Giacomo q. Ugolino, quindi da uno dei figli di Opizzo Fieschi. Cattaneo Fieschi, inoltre, era il marito di Nicolosina, sorella dei precedenti93. Il cerchio sembrerebbe chiudersi. Se, allo stato attuale degli studi, non è possibile identificare un personaggio specifico della famiglia – come nell’eccezionale caso di Enrico Fieschi – si può tuttavia affermare che, ancora una volta, è all’interno 89 I. Cammarata, “Gatto! Gatto!” cit., p. 86, 16 giugno 1468. 90 G.B. Crosa di Vergagni, I diplomi imperiali cit., pp. 17-19. 91 [42], [43], [44], [47]. Cfr. Albero genealogico della Nobilissima Famiglia de’ Signori Fieschi cit., c. 17, ramo 7; c. 27, ramo 11. 92 [45], [46]. Cfr. Albero genealogico della Nobilissima Famiglia de’ Signori Fieschi cit., c. 11, ramo 5. 93 Albero genealogico della Nobilissima Famiglia de’ Signori Fieschi cit., c. 23, ramo 10. 41 Parte I del ramo di Savignone che il Liber intrapreso da Enrico viene continuato. Si conclude così un mosaico la cui composizione era stata avviata più di un secolo prima grazie alla consapevolezza familiare e dinastica di Enrico Fieschi, unita alle aspettative di “pace e concordia” portate dal signore straniero a Genova, e che termina, quasi centotrenta anni dopo, con un radicale cambiamento della figura del signore “straniero” a Genova, ormai visto non come portatore di prosperità ma un semplice dominatore, con il quale confrontarsi per il riconoscimento dei propri privilegi. La struttura della Registratio conventionum Questa Registratio conventionum non è l’unico libro dei privilegi della famiglia Fieschi giunto fino a noi. Oltre a quelli pressoché coevi da noi consultati e citati come A e B, si conosce un altro manoscritto conservato in una famiglia genovese94, e altre stesure molto più tarde, databili ai secc. XVII-XVIII95. In verità, la nostra ricerca e le nostre competenze esulano da quelle del paleografo e del diplomatista, per rientrare in quelle dello storico. Dopo molti anni di studi e di pubblicazioni sui conti di Lavagna, il nostro interesse primario era di fornire uno strumento di approfondimento sulle origini e le basi non solo dei privilegi concessi dall’impero e degli accordi con il comune di Genova – già in altre sedi pubblicati –, ma soprattutto approfondire le radici di quella dialettica basata soprattutto sulla fiscalità, ma non solo, che è alla base dei rapporti tra il consorzio lavagnino e le altre istituzioni non solo genovesi dal XII secolo in poi. Uno strumento di lavoro per tutti gli storici che, finalmente, trovano riuniti in un’unica edizione la maggior parte delle lunghe tappe che hanno caratterizzzato i rapporti politici ed economici del consorzio con le diverse forme di governo che si sono succedute a Genova fra XIII e XV secolo. La Registratio conventionum, infatti, è forse davvero la prima raccolta organica dei privilegi e delle esenzioni dei conti di Lavagna, anche se il codice a noi pervenuto non è l’originale, ma una copia databile alla metà del XV secolo. Il testo è diviso in due parti distinte: una relativa ai rapporti istituzionali con l’impero, con il papato, con il comune di Genova e con il ducato di Milano, mentre la seconda parte è incentrata sulle fondazioni ecclesiastiche, dall’istituzione del Collegio di Bologna voluto da Papiniano Fieschi, retrocedendo cronologicamente alle fondazioni del XIII secolo riconducibili a papa Innocenzo IV e ai suoi stretti familiari, per arrivare all’istituzione del monastero di San Leonardo di Carignano96. Non sono neanche note le vicende dinastiche che hanno portato il manoscritto fino ai giorni nostri. Senza dubbio fu compilato ed è rimasto all’interno del ramo di Savignone. Abbiamo visto che Enrico Fieschi era nipote di Opizzo, capostipite di questo ramo; Enrico, però, non ebbe una discendenza mascolina ed è possibile ipotizzare che una delle sue figlie, come usuale all’epoca, si sia sposata con un cugino, in modo da mantenere il patrimonio all’interno della famiglia. Purtroppo allo stato attuale del94 Si tratta di un manoscritto molto voluminoso, redatto in più epoche, con documenti fino al XVII secolo. 95 Mi riferisco in particolare a Pasqua Giulio, Antiqua monumenta comitum Lavanie, ms. miscellaneo sec. XVII, B.U.G., ms.C.V.16; Giuspatronati, privilegi, esenzione dalle gabelle de’ Signori Fieschi Conti di Lavagna (secc. XII-XVI), ms. sec. XVIII, A.S.G, ms. bibl. 171; Privilegi della Famiglia Fieschi, ms. sec. XVII, B.S.E.C., ms. 234 III 1. 96 Questa seconda parte è in corso di stampa. 42 I Fieschi · Feudalità e istituzioni le ricerche non siamo riusciti a trovare tracce documentarie di un’eventuale unione e, pertanto, possiamo solo rimanere nel campo delle ipotesi. Quel che è vero è che, soprattutto, la seconda parte del manoscritto, è incentrata su fondazioni che avevano come co-patroni i discendenti due rami di Tedisio e Opizzo oppure fondazioni attestabili al solo ramo di Opizzo, come il Collegio Fieschi di Bologna. La Registratio conventionum è attualmente conservata a Genova, in un archivio privato. Si tratta di un manoscritto membraneceo di mm. 270 x 200, con una coperta in pergamena bianca, consunta dal tempo, senza alcuna iscrizione. L’interno della coperta, sia all’inizio sia alla fine, è foderato con un frammento di salterio. Due fogli di guardia bianchi, senza alcuna iscrizione. Il codice si compone in totale di 16 fascicoli, con una numerazione originale su recto e verso di ogni carta, dalla c. 1 alla c. 155. Le carte successive sono state numerate da chi scrive seguendo lo stesso criterio. Per un errore materiale manca la c. 139; quindi si passa dalla c. 138 alla c. 140. Le carte 14, 15, 16, 80, 156, 157, 158, 159, 160, 161, 162 sono bianche. Come già anticipato, il codice è diviso in due parti distinte, delle quali qui si pubblica soltanto la prima. I fascicoli della prima parte sono così distribuiti: 1 fascicolo, cc. 1-16: - c. 1: Registratio conventionum - cc. 1-3: [1] - cc. 3-5: [2] - c. 6: [3] - cc. 7-9: [4] - c. 10: [5] - cc. 10-13: [6] - cc. 14, 15, 16: bianche 2 fascicolo, cc. 17-32: - cc. 17-19: [7] - c. 19: [8] - c. 19-20: [9] - cc. 20-27: [10] - cc. 28-30: [11] - cc. 31-35: [12] 3 fascicolo, cc. 33-48: - cc. 33-35: continuazione del precedente - cc. 35-38: [13] - c. 39: [14] - cc. 40-42: [15] - cc. 42-44: [16] - c. 44: [17] 43 Parte I - cc. 45-53: [18] 4 fascicolo, cc. 49-64: - cc. 49-53: continuazione del precedente - cc. 54-60: [19] - cc. 60-61: [20] - cc. 61-66: [21] 5 fascicolo, cc. 65-80: - cc. 65-66: continuazione del precedente - cc. 67-79: [22] - c. 80: bianca 6 fascicolo, cc. 81-96 - cc. 81-83: [23] - cc. 83-85: [24] - cc. 86-89: [25] - cc. 89-97: [26] 7 fascicolo, cc. 97-112: - cc. 97-98: [27] - cc. 98-100: [28] - c. 100: [29] - cc. 100-102: [30] - cc. 102-105: [31] - cc. 105-107: [32] - cc. 107-108: [33] - cc. 108-109: [34] - c. 109: [35] - cc. 109-112: [36] 8 fascicolo, cc. 113-129: - cc. 113-115: continuazione del precedente - cc. 115-118: [37] - cc. 118-120: [38] - cc. 120-121: [39] - cc. 121-123: [40] - cc. 124-125: [41] - cc. 125-128: [42] - cc. 128-130: [43] 9 fascicolo, cc. 130-146: - c. 130: continuazione del precedente - cc. 130-132: [44] - cc. 132-138: [45] 44 I Fieschi · Feudalità e istituzioni - - - - - - - cc. 138-14097: [46] c. 141: [47] cc. 142-145: [48] c. 145: [49] cc. 145-146: [50] c. 146: [51] cc. 146-147: [52] 10 fascicolo, cc. 147-162: - c. 147: continuazione del precedente - cc. 147-148: [53] - cc. 148-150: [54] - cc. 150-152: [55] - c. 152: [56] - cc. 152-153: [57] - cc. 153-154: [58] - cc. 154-155: [59] - cc. 156-162: bianche Fine parte prima. La carta che conclude il fascicolo riporta, nel margine inferiore destro, in verticale, la prima parola del fascicolo successivo, con il seguente schema: 1 fascicolo – c. 16: assecuratio 2 fascicolo – c. 32: cuiusdam 3 fascicolo – c. 48: unaa 4 fascicolo – c. 64: de 5 fascicolo – c. 80: noverint 6 fascicolo – c. 96: tercij 7 fascicolo – c. 112: comites 8 fascicolo – c. 129: ferrarijs 9 fascicolo – c. 146: venerabilis Presso la Sezione di Conservazione della Biblioteca Berio e l’Archivio di Stato di Genova sono conservati altri due manoscritti membranacei, la cui prima stesura è pressoché coeva al nostro e che sono stati confrontati per verificarne le omogeneità, le differenze e, ove necessario, integrare parole o, raramente, frasi mancanti nel nostro. Questi due manoscritti, per brevità, sono stati indicati con A e B, senza con questo volere attribuire un valore cronologico o di redazione, ma adottando un semplice criterio alfabetico. Per seguire la struttura degli altri due manoscritti, si riporta di seguito la loro fascicolatura: 97 Per un errore di numerazione manca la c. 139: si salta dalla 138 alla 140. 45 Parte I Il manoscritto A98 consiste di n. 4 fascicoli per un totale di 38 documenti così divisi: 1 fascicolo, cc. 1r-10v: - c. 1r: Diploma di Federico I - cc. 1v-2r: Albero genealogico dei conti di Lavagna da “Thedisius comes Lavanie” ai discendenti di Pagano, Gerardo e Rubaldo - c. 2v: bianca (nel margine superiore “Iesus”) - cc. 3r-4r: [7] - cc. 4v-5v: [1] - cc. 6r-6v: [2] - c. 7r: [3] - cc. 7v-11r: [10] - c. 11v: [4] 2 fascicolo: cc. 12r-20v: - cc. 12r-12v: continuazione del precedente - cc. 13r-14v: [13] - c. 14v: Sentenza sull’esenzione dal pagamento della gabella del sale - c. 15r: [5] - cc. 15v-17r: [12] - cc. 17r-19v: [18] - cc. 20r-20v: Consilium di Giovanni Doria 3 fascicolo: cc. 21r-31v: - cc. 21r-21v: [16] - cc. 21v-22r: [15] - cc. 22v-28v: [22] - cc. 28v: [29] - c. 29r: [19] - cc. 29v-30v: Ricognizione dei privilegi di Tommaso di S. Salvatore - cc. 30v-31v: Sentenza di Colardo de Calleville 4 fascicolo, cc. 32r-38v: - cc. 32r: continuazione del precedente - cc. 32v: [39] - c. 33r: Qualiter cognosci debeant iura illorum qui se dicunt immunes - c. 33r: Mandato del doge - cc. 33v: Sentenza in merito alle esenzioni godute da Giovanni Andrea di San Salvatore q. Tommaso 98 Il manoscritto indicato con A è conservato presso la Sezione Conservazione della Civica Bibilioteca Berio di Genova, con la segnatura m.r. II.2.36 e indicato come Documenti e privilegi a favore dei Fieschi. Si tratta di un manoscritto membranaceo, di 39 carte, numerato in numeri romani da I a XVIII, più una carta numerata XXXXIII, rilegatura in mezza pelle, sec. XIX, tre fogli di guardia al principio e alla fine, mm. 256x175 ca. (margini irregolari). Sul primo foglio di guardia è riportata un’annotazione a matita, circa metà sec. XIX: “Questo libro è di grande importanza storica per la città di Genova è stato scritto dal 1440 al 1450. Contiene la firma autografa del famoso storico e umanista genovese Giacomo Bracelli c. 34v”. Ringrazio Daniele Calcagno, che sta pubblicando questo manoscritto, per le preziose anticipazioni fornitemi sul suo lavoro. 46 I Fieschi · Feudalità e istituzioni - - - - - - - - - - - - - c. 34r: Nel cartolario delle avarie, anno 1437, carta 238 c. 34r: Nel cartolario dell’addizione dei dieci soldi per libra, anno 1437, carta 235 c. 34v: Nel volume delle clausole generali dell’Ufficio dei consoli delle calleghe, sotto la rubrica De ellectione et baylia consulum calegariorum c. 34v: Nella regola De prohibita intromissione iusticie c. 35r: Sentenza dei quattro ufficiali delle spese ordinarie del comune di Genova sulle immunità di Giovanni Andrea di San Salvatore q. Tommaso c. 35v: Sentenza sull’esenzione dal pagamento della cabella del grano cc. 36r- 36v: Decreto dell’ufficio di San Giorgio cc. 37r-38r: [6] c. 38r: Sulla validità delle convenzioni e dei privilegi concessi legalmente c. 38r: Clausole generali dei consoli delle calleghe per coloro che sono franchi c. 38v: Mandato sulla cabella del vino c. 39r: Frammento di documento c. 39r: Sentenza sull’introito dei due soldi del grano Come già accennato in precedenza, vi è uno stretto legame tra la Registratio conventionum e B, mentre l’altro manoscritto, qui segnato come A, sembrerebbe avere seguito un altro percorso dinastico. B, infatti, sembrerebbe essere una sorta di primigenia raccolta di documenti via via autenticati dagli esponenti della famiglia e, poco dopo, confluiti nella Registratio conventionum. La struttura di B99 è la seguente: 1 fascicolo: cartaceo, composto da n. 15 carte, in parte scritte con l’indice dei documenti contenuti nelle pergamene, in parte bianche (nel conto è compreso anche il colophon e il titolo del manoscritto) 2 fascicolo: cc. 1r-12v: - c. 1r: [27] - cc. 2r-2v:[28] - cc. 3r-3v: [1] - cc. 4r-5r: [2] - cc. 5v-6r: [3] - cc. 6v-7v: [4] - c. 8r: [5] - cc. 8v-9r: [6] - cc. 9v-10v: [7] - cc. 11r-12v: [10] 99 Il manoscritto indicato con B è conservato presso l’Archivio di Stato di Genova, con la segnatura ms. 969 e indicato come Privileggi, ed Immunità de Sig.ri Fieschi, e Ravaschieri. Si tratta di un manoscritto membranaceo, mm. 245 x 175, di 66 carte in pergamena, numerate da 1 a 58 sul recto; le ultime 8 carte non sono numerate. È preceduto da un fascicolo cartaceo di 15 carte non numerate, in parte scritte, in parte bianche (1; 10-15). Il manoscritto è chiuso da 7 carte bianche, non numerate. Rilegatura in pergamena, sec. XVII-XVIII; sul dorso “Privilegi ed Immunità de’ Fieschi e Ravaschieri”. 47 Parte I 3 fascicolo: cc. 13r-24v: - cc. 13r-13v: continuazione del precedente - cc. 14r-15r: [11] - cc. 15v-16v: [12] - cc. 17r- 18v: [13] - cc. 18v-19r: [14] - cc. 19r-20r: [15] - cc. 20v-22r: [16] - cc. 22r-24r: [18] - c. 24v: [19] 4 fascicolo: cc. 25r- 35v: - cc. 25r-26v: continuazione del precedente - cc. 26v-27r: [30] - cc. 27r-27v: Que aliqua prima non possi tuti beneffitio conventionis nisi conventiones Ianuensibus observetur - c. 27v: De observatione conventionum - c. 27v: De firmitate conventionum et privilegiorum ricte100 et legiptime concessorum - cc. 27v-28r: De illis qui se dicuntur immunes et qui non debent illa immunitate gaudere - cc. 28v-29v: [31] - cc. 30r-34r: [22] - cc. 34v-35v: [32] 5 fascicolo: cc. 36r-47v: - c. 36r: [24]101 - cc. 36v-37r: [24] - cc. 37r-38r: [25] - cc. 38v-41r: [26] - cc. 41r-42v: [23] - c. 43r: [29] - c. 43r: [33] - cc. 43v-44r: [36] - cc. 44v-45r: Sentenza dei consoli delle calleghe sulle esenzioni di Franco, Giacomo e Andreolo fratelli Fieschi detti di Canneto - c. 45v: [39] - cc. 46r-46v: Sentenza di Guglielmo de Magistro, Manuele Grimaldi e Manuele Lomellini sulle immunità dei conti di Lavagna - c. 47r: [43] - c. 47v: [41] 100 Così nel testo. 101 Solo l’incipit. 48 I Fieschi · Feudalità e istituzioni 6 fascicolo: cc. 48r-58v: - 48r-49r: Sentenza di Andalò Imperiale, Battista dal Pozzo e Domenico de Enrico sulle immunità dei conti di Lavagna - 49r-49v: Sentenza dei protettori del Banco di S. Giorgio - cc. 49v-50r: [42] - cc. 50v-51r: Sentenza di Battista dal Pozzo, Andalò Imperiale e Domenico de Enrico sulle immunità dei conti di Lavagna - cc. 51r-51v: Sentenza di Teramo Grillo, Giovanni di Parodi sulle immunità dei conti di Lavagna - cc. 52r-56r: Accordi tra i sindaci e procuratori della comunità di Chiavari, da una parte, e Manfredo e Agostino Ravaschieri dall’altra - 56v: bianca - cc. 57r-57v: Sentenza di Paolo Doria e Gio. Andrea Pallavicino, delegati del Senato della Repubblica di Genova, in favore dei SS.ri Ravaschieri e della Torre per altra vertenza con la comunità di Chiavari - cc. 58r-58v: Sentenza di Gio. Francesco Scaglia, capitano di Chiavari, come delegato del Senato in favore delle famiglie Ravaschieri e della Torre 7 fascicolo: pergamenaceo, composto da n. 8 carte, non numerate: - cc. 59r-63r: bianche - 63v-64r: Albero genealogico dei conti di Lavagna - cc. 64v- 65r: bianche - cc. 65v-66v: Annotazioni di altre sentenze 8 fascicolo: cartaceo, composto da n. 5 carte, non numerate tutte bianche. Come già anticipato in precedenza, il nostro manoscritto è una copia databile alla metà del XV secolo dell’originale composizione voluta da Enrico Fieschi (docc. 1-18), alla quale sono stati successivamente aggiunti documenti sia coevi al Liber di Enrico sia posteriori102. 102 Ritengo fondamentale in questa sede ricordare che presso la biblioteca della Società Economica di Chiavari è conservato un manoscritto membranaceo del XVII secolo, ma probabilmente redatto nel 1627 e con successive aggiunte del 1643, che è l’esatta derivazione del nostro. Cfr. Privilegi della Famiglia Fieschi, ms. sec. XVII, B.S.E.C., 234 III 1. Presenta una rilegatura in pelle molto successiva, una “Tabula” o indice di tre carte in pergamena non numerate, seguite da altre 100 carte numerate in originale sul recto, mentre le ultime tre non sono numerate. Le carte riportano anche una numerazione recente a matita, su recto e verso dalla prima carta della “Tabula” fino all’ultima. Per le nostre annotazioni, è stata seguita la numerazione originale. Il manoscritto dalla c. 1r alla c. 52v presenta la stessa esatta sequenza di documenti della Registratio conventionum con un’unica eccezione, vale a dire un documento del 23 febbraio 1387 inserito alle cc. 18v-19r, tra la fine del Liber di Enrico Fieschi e la sua continuazione. In questo, Lodisio Fieschi q. Giano, Giovanni q. Opicino giurisperito, Percivalle e Nicolò, Mario q. Gregorio, Paride q. Nicolò, Paolo q. Filippo e Gotifredo Fieschi, quest’ultimo procuratore anche di Leonardo Fieschi q. Filippo, Bartolomeo q. Tedisio, Andrea e Antonio fratelli q. Benedetto, Vincenzo e Albertino, tutti Fieschi, Bartolomeo di Canneto di Casanova q. Ugolino, Giacomo Bianco q. Giovanni, Giovanni Ravaschieri q. Giorgio, tutti conti di Lavagna, nominano Daniele Fieschi e maestro Antonio di Parma quali loro rappresentanti presso la curia romana per rivendicare presso la Sede Apostolica i privilegi e le immunità godute in quanto conti di Lavagna. Atto in Genova, presso la chiesa di S. Lorenzo, nella casa di detto Lodisio. Testi Giorgio Calligepalli, Giacomo Vernazza, notai, Luciano Montano e Ambrogio del Fossato. L’atto è estratto e autenticato dal notaio Battista Borromeo il 28 dicembre 1627 e si può ipotizzare che a questa data possa anche essere attribuita la trascrizione del manoscritto. Successivamente alla parte 49 Parte I Il nostro manoscritto, alla c. 1, riporta il titolo: Registratio conventionum et immunitatum nobilium virorum dominorum de Flisco, a cui segue un testo esplicativo – quasi una sorta di pre-autentica – dei motivi che hanno spinto Enrico Fieschi, anche a nome degli altri membri del casato fliscano, a richiedere a Gardo della Fontana, giurista del podestà di Genova, di commissionare a Rolandino di Manarola, notaio e scriba di curia, la registrazione dei documenti, privilegi, immunità, sentenze e lettere in favore dei Fieschi. Lo stesso Rolandino di Manarola sottoscrive e autentica alla fine del [18] tutti i documenti precedenti. Tra questi, alcuni erano conservati ancora in originale presso la famiglia, come il diploma di Rodolfo, re dei Romani, [4] e dell’imperatore Enrico VII, [5], dei quali, nella rubrica, si dà descrizione della pergamena e del sigillo pendente, mentre non è chiaro perché la stessa descrizione non sia riportata per gli altri diplomi di Federico II, [1] e Guglielmo d’Olanda, [2], [3], dal momento che in B, nelle autentiche di Pietro de Sanguineto, è riferita la descrizione del documento e del sigillo; forse il copista del nostro può averli tratti da altre copie conservate presso la famiglia. Ancora trascrizioni da originali sono i documenti [10], [17] e [18], vale a dire gli accordi di pace del 1276, l’esenzione di Pietro Bianco dal pagamento del ‘cotimo novo’ e la sentenza di Beccaria di Beccaria, mentre sono trascrizioni di autentiche l’accordo con il comune del 1166 [7], le lettere di Rodolfo, vescovo di Forlì e delegato di papa Nicolò III, [12], le sentenze di Lapo de’ Bonfigli di Prato, di Poncello, vicario della città di Genova, di Bonifacio de Fara e di Aldebrandino da Vezzano [13], [14], [15], [16]. Non presentano alcuna sottoscrizione la sentenza di Odofredo Denari [6], il giuramento di fedeltà di Gerardo Scorza e di Enrico Bianco al comune di Genova [8], e la distinta degli impegni finanziari assunti dal comune di Genova [9]. Il resto del Liber non è così facilmente divisibile, anche se ci è parso di poter riscontrare altri quattro gruppi di documenti, che, tuttavia, non necessariamente corrispondono ad altrettante stesure, ma potrebbero essere stati raggruppati al momento della loro copiatura nel manoscritto. Prima parte docc. [1]-[18] Seconda parte docc. [19]-[22] Terza parte docc. [23]-[37] Quarta parte docc. [38]-[46] Quinta parte docc. [47]-[59] Della prima parte già si è lungamente detto. La seconda parte sembrerebbe assere un nucleo alquanto piccolo, comprendente i documenti [19]-[22]. Si tratta di una sentenza del giudice delle calleghe Bertolino Gambello di Angossola di Piacenza sull’esenzione dal pagamento dei quattro denari per mina [19], un mandato del doge Simone Boccacorrispondente alla nostra Registratio conventionum vi sono ancora alcune lettere del duca di Milano e altri documenti relativi alla famiglia Fieschi (cc. 53r-56v). Anche in questo manoscritto è presente una seconda parte sulle fondazioni della famiglia, che comprende sia documenti presenti anche nel nostro sia altri, ma, in ogni caso, con una sequenza del tutto diversa, che sarà oggetto di disamina nel corso della prossima pubblicazione. 50 I Fieschi · Feudalità e istituzioni negra ai consoli delle calleghe [20], un’altra sentenza di Fabona de Arnoldis sull’appartenenza dei Bianco ai conti di Lavagna e il loro conseguente godimento di immunità [21], l’accordo del 1378 con il comune di Genova in occasione della guerra contro Bernabò Visconti [22]. Con questa seconda serie di documenti si conclude anche la riproduzione dei signa tabellionis nel nostro Liber. La terza parte – documenti [23]-[37] – copre l’arco cronologico che va dal dogato di Simone Boccanegra fino 1447, ed è molto più eterogenea, in quanto comprende altre tre lettere del 1279 di Rodolfo, vescovo di Forlì, sul mantenimento degli accordi presi in occasione della pace del 1276 [23], [24], [25], oltre a una successiva lettera dell’arcivescovo di Genova, Bernardo, sempre sullo stesso argomento [26], due proteste inviate da Percivalle Fieschi e da Enrico Fieschi rispettivamente al capitano e ai giudici delle calleghe sulla competenza giuridica del comune nel deliberare in merito alle immunità dei Fieschi [27], [28], alcuni mandati di Simone Boccanegra e altri dogi [29], [33], [34], [35], i consilia dei giurisperiti Alaone Doria, Leonardo Falamonica, Gianotto Squarciafico [30], [31], [32], una sentenza sull’esenzione dal pagamento dell’introito dei defunti [36], la trascrizione presso la curia arcivescovile di Genova, nel 1447, dei privilegi e delle convenzioni che il duca di Milano aveva concesso nel 1421 a Giovanni Ludovico Fieschi q. Antonio, Antonio Fieschi q. Luca, anche a nome di Nicolò Fieschi q. Antonio e Carlo Fieschi q. Giovanni [37]. L’accorpamento di questo gruppo è suggerito dal fatto che il [25] – una delle tre lettere del vescovo di Forlì – e il [37] portano l’annotazione che entrambi i documenti furono registrati presso la curia arcivescovile il 20 luglio 1447 dai notai Battista di Calestano e Giacomo Bonvino, stesso giorno in cui fu stipulato il trattato con il ducato di Milano. Questa data, quindi, 1447, rappresenta la seconda tappa importante nell’esegesi della Registratio conventionum, in quanto, in occasione di una proiezione più “internazionale”, fuori dai confini della Repubblica di Genova, i Fieschi sentono la necessità di recuperare documenti redatti ormai quasi un secolo e mezzo prima, ma sempre attuali, poiché incentrati sul mantenimento dei patti presi tra i Fieschi e la Repubblica stessa. La quarta parte comprende i documenti dal [38] al [46], cronologicamente inseriti fra 1425 e 1443. Il denominatore comune di questa sezione è che molti sono stati sottoscritti o presentano l’autentica del notaio Lodisio di Cunio. Si tratta per lo più di sentenze di vari giuristi relativi all’esenzione dall’imposta sulle perle [38], sul matrimonio [39], sui vestiti [40], sulla casa [41], sul grano [42] sul legname [43], [44], sulle tasse di successione riguardanti non solo i Fieschi, ma anche i Ravaschieri [45], [46]. La quinta e ultima parte – documenti [47]-[59] – raccoglie una lettera del doge Pietro di Campofregoso agli Anziani per il rispetto delle immunità godute a Caffa dai Fieschi [47], una bolla, seguita da alcuni brevi e lettere, di papa Nicolò V all’arcivescovo di Genova e ai vescovi di Volterra e Savona per il rispetto delle immunità dei Fieschi [48], [49], [50], [51], [52], [55], un breve di Callisto III [53], un richiamo dell’arcivescovo di Genova Paolo Campofregoso ai collettori dell’introito del grano [54], un estratto dei privilegi riconosciuti dal comune di Genova ai Fieschi [56] e tre lettere del duca di Milano per le immunità di Ibleto Fieschi, protonotario apostolico, di Cattaneo Fieschi, anche a nome della famiglia, e di Napoleone Fieschi, vescovo di Albenga, Daniele, Teodoro, Ambrogio e Francesco Fieschi [57], [58], [59]. 51 Parte I I notai originali: Rolandino di Manarola Rolandinus de Manarolia Registratio Guglielmo Calligepalli Wulielmus Calige pallij [7] Bartolomeo da Reggio Bartolomeus de Regio [10] Giovanni Golami di Moneglia Iohannes de Golami de Monelia [17] Giacomo Durante q. Pagano Jacobus Durantis q. Pagani [18] Oberto Mazurro Obertus Mazurrus [20] Manuele Nicolò della Porta Manuel Nicolaus de Porta [21] Guido Odone di Bobbio Guidus Odonus de Bobio [23] Guido Odone di Bobbio Guidus Odonus de Bobio [24] Guido Odone di Bobbio Guidus Odonus de Bobio [25] Corrado di Credenza Conradus de Credentia [29] Benedetto de Arnaldis Benedictus de Arnaldis [30] Giovanni di Nicola di Lavagna Johannes Nicolai de Lavania [31] Oberto Mazurro Obertus Mazurrus [33] Raffaele di Casanova Raffael de Casanova [34] Giacomo Bonaventura Jacobus Bonaventura [35] Antonio de Ferrari Antonius de Ferrarijs [39] Lodisio q. Giovanni di Cunio Lodisius q. Johannis de Cunio [40] Lodisio q. Giovanni di Cunio Lodisius q. Johannis de Cunio [41] Lodisio q. Giovanni di Cunio Lodisius q. Johannis de Cunio [42] Lodisio q. Giovanni di Cunio Lodisius q. Johannis de Cunio [43] Pietro di Noceto Petrus de Noxeto [49] Pietro di Noceto Petrus de Noxeto [50] Rinuzio Rinutius [51] Giacomo Bracelli Jacobus Bracellis [56] Alessandro Alexander [57] Cico Simonetta Cichus [58] Giuliano della Torre Iulianus de Turri [59] 52 I Fieschi · Feudalità e istituzioni I notai delle autentiche: Leonardo de Garibaldo Leonardus de Garibaldo [7] Leonardo de Garibaldo Leonardus de Garibaldo [12] Francesco Murruzio di Quinto Francischus Murrutius de Quinto [13] Alberto Beltrame Albertus Beltramus [14] Iungibono de Liturfis Iungibonus de Liturffis [15] Antonio de Ulmo Antonius de Ulmo [16] Rolandino di Manarola Rolandinus de Manarolia [18] Oberto di Credenza Obertus de Credentia [18] Corrado di Credenza Conradus de Credentia [18] Giacomo Durante q. Pagano Jacobus Durantis q. Pagani [18] Andreolo Rosso Andreolus Rubeus [18] Raffaele Barisone di Domoculta Raffael Barixoni de Domoculta [18] Lodisio Vegio Lodisius Vegius [21] Deserino Fallaca Deserinus Fallacha [21] Luchino Conte di Vezzano Luchinus Comitis de Vezano [21] Manuele Valente di Rapallo Manuel de Valente de Rappalo [22] Battista Calestano Baptistam de Calestano [25] Giacomo Bonvino Iacobum Bonvinum [25] Giacomo di Nicolò di Molassana Jacobus Nicolai de Morazana [37] Bartolomeo Foglietta q. Antonio Bartholomeus Folieta q. Antonij [37] Rolando de Laneris di Ovada Rolandus de Lanerijs de Uvada [37] Giacomo Parodi Jacobus de Palodio [38] Pietro Petrus [40] Lodisio q. Giovanni di Cunio Lodisius q. Johannis de Cunio [44] Lodisio q. Giovanni di Cunio Lodisius q. Johannis de Cunio [46] Ambrogio Senarega Ambroxius de Senarega [47] 53 Parte I I signa tabellionis Signum Notaio Carta Guglielmo Calligepalli c. 18 Leonardo di Garibaldo c. 19 Leonardo di Garibaldo c. 35 Francesco Murruzio di Quinto c. 38 Antonio de Ulmo c. 44 Giovanni Golami di Moneglia c. 44 Giacomo Durante q. Pagano c. 51 Rolandino di Manarola c. 51 Oberto di Credenza c. 52 54 I Fieschi · Feudalità e istituzioni Corrado di Credenza c. 52 Giacomo Durante q. Pagano c. 53 Andreolo Rosso c. 53 Raffaele Barisone di Domoculta c. 53 Manuele Nicolò della Porta c. 65 Lodisio Vegio c. 65 Deserino Fallaca c. 65 Luchino Conte di Vezzano c. 66 Manuele Valente di Rapallo c. 79 55 Parte II Registratio conventionum et immunitatum nobilium virorum dominorum de Flisco. (c. 1) <I>n nomine Domini amen. Dominus Henricus de Flischo, comes Lavanie, nomine suo proprio et nomine et vice aliorum nobilium de Flischo et ad cautelam ipsorum, constitutus in presentia domini Gardi de la Fontana de Parma, legum doctoris potestatis Ianue, requisivit cum instantia quatinus ei placeat comittere et precipere michi Rolandino de Manarolia, notario et scribe curie sue, quod publicem, exemplem et registrem in actis curie ipsius domini potestatis infrascripta instrumenta, privilegia, i<m>munitates, sententias et litteras publicas in pergameno scripta dictorum dominorum de Flischo ab autenticis in<fra>scriptis in omnibus et per omnia pro ut iacent de verbo ad verbum et cum omnibus solempnitatibus et cautelis ipsorum, secundum formam iuris et capitulorum civitatis Ianue et ipsa debeam ascultare et examinare unaaa cum infrascriptis notariis publicis, cum socijs meis, cum timeat idem dominus Henricus ne dicta instrumenta, privilegia, sententie, scripture et littere amittantur eo quod antiqua sunt et periculum sit ne aliquid contingat eis per quod legi non possint. Qui dominus potestas, pro tribunali sedendo, reciptis dictis scripturis et ipsis examinatis, precepit michi dicto Rolandino, notario et s<cr>ibe dicte curie domini potestatis, qua dicta privilegia, instrumenta et scripturas, sententias ac litteras debeam in actis curie predicte registrare et in publicis formis de dictis actis reddigere et extrahere eaque omnia ascultare, unaa cum notarijs infrascriptis et ipsis notariis infrascriptis precepit quod in predictis debeant se subscribere, quorum omnium tenores inferius per ordinem describantur. a Così nel testo, compare più volte nel manoscritto 57 Parte II Tenor vero cuiusdam privilegij facti et concessi per dominum Frederichum secundum, divina favente clementia imperatorem Romanorum, talis est. [1] 1227 luglio s.d., Gravina Diploma dell’imperatore Federico II ai conti di Lavagna, cioè ai figli di Rubaldo, Gerardo e Pagano, con il quale riconferma i privilegi già concessi da Federico I.a <F>ridericus secundus, divina favente clementia Romanorum imperator semper augustus, Ierusalem et Sicillie rex. Imperialis solii dignitas tuncb digne laudis titulus sublimatur et eminenti decore prefulget, cum fidelium suorum profoetibus clemens exponitur et pie prosequitur desideriac subiectorum. Inde est quod universis imperii nostri fidelibus notum esse volumus, tam presentibus quam futuris, quod comites Lavanie fideles nostri, videlicet filij quondam Rubaldi, Guirardi et Pagani / (c. 2) ostenderunt maiestati nostre quodam privilegium a domino quondam imperatore Frederico, inclite recordationis avo nostro, sibi et predecessoribus suis indultum, excelentie nostre humiliter supplicantes, ut ipsum privilegium et ea que continentur in ipso, sibi et heredibus suis nostra serenitas confirmare dignaretur, cuius tenor talis est. <F>redericus divina favente gratiad Romanorum imperator augustus. Imperialem decet excelentiam benemeritis cum digna premia retribuere ut ad serviendum nobis magis familiares excitentur et in bonam spem remunerationis ae extranei devocius attingantur. Inde est quod omnibus tam a futuris, quam presentibus notum esse volumus qualiter vos, comitem Lavanie Rubaldum suosque nepotes, videlicet Guillielmum, Thealdum, Henrichum, Ruffinum, Aldodadum, Gerardum, Octonem et Ugonem fratrem suum, Beltraymum et Albertum fratrem suum, de omnibus rendisf que hereditario iure vel alio quelibet iusto nostrog ad ipsos devenerinth, investimosi. Specialiter autem et nominatim aquas Lavanie et pedaycum de stratis, una videlicet que currit per montaneam et alia que vadit per maritimam, et homines qui tenent alodia liberos videlicet in tribus plebibus constitutos, in plebe videlicet Lavanie iuxta Manoscritti: A, cc. 4v-5v, B, cc. 3r-3v; Privilegi, cc. 1r-1v; Pasqua, c. 107v; Giuspatronati, cc. 120-122; B.U.G., B.IV.6, cc. 14r-14v; Il presente, cc. 46r-46v; Privilegi Fieschi, cc. 26r-26v Edizione: Federici, p. 94, M.G.H, Friderici I diplomata, vol. II, n. 339, pp. 175-176 (solo per la parte del diploma di Federico I) Regesto: Scorza, p. 43 a In A, c. 4v nel margine superiore “privillegium secundum”. Desidero ringraziare la dott.ssa Francesca Mambrini per i preziosi suggerimenti in fase di trascrizione del manoscritto. b In A, c. 4v, in B, c. 3r manca c In A, “dexideria” d In A, “clementia” e In A, B manca f In B manca. In A “feudis” g In A, B “modo” h In A, B “devenire” i In A “investimus” 58 I Fieschi · Feudalità e istituzioni mare, in plebe Sigestri infra plebem Vayram predictis comittibus concessimus silvam quoque, que talibus concluditur terminis, a Cruce videlicet Lambe usque ad Tomae, deinde usque ad fontem de Viexno et deinde ad lacum Ferce, deinde usque ad Sculazolam, tornando usque ad crucem Lambe, supradictis fidelibus nostris in feudum concessimus. Et supradicta omnia presentis scripti munimine confirmamus, adhibitis ydoneis resibusj quorum nomina sunt hec. Ardicio, Cumanus episcopus, Fredericus dux Svevorum, Conradus de Blaysse, Guirardus de Co<r>nazano, Mutus de Pizo, Petrus Theofilus, Henricus mareschalcus. Datum in territorio Mediolanensi, Landrianus, kalendas septembris. <N>os igitur, predictorum comitum fidelium nostrorum devotionem diligentius attendentes, prefanumk privilegium et omnia que continentur in ipso sibi et heredibus suis, de gratia nostra, perpetuo afirmamusl, statuentes et presentis privilegij autoritate firmiter iniungentes ut nullus sit qui predictos comites vel eorum heredes de predictis / (c. 3) quo huiu<smodi>m nostre confirmationis tenore<m> ausu temerario impedire aut molestare presumat, quod qui presumpserit penam quinquaginta librarum auri se noverit incursurum omnibusn, medietatem camere nostre, altera<m> vero passis iniuriam persolvendumo. Huius rei testes sunt: Babembergenusp episcopus, frater Hermaynus, magister domus sancte Marie Theothonicorum, Raynaldus dux Spoliti et alii quamplures. Actum apud Gravinam, anno dominice incarnationis milesimo ducentesimo vigesimo septimo, mense iulij, quintedecime indicione, imperante domino nostro Fred<er>ico secondo, Dei gratia invi<c>tissimo Romanorum imperatore semper augusto, Ierusalem et Sicilie rege, anno romani imperii eius septimo, regni Ierosolimitani secondo, regni vero Scicilie tricessimo. Feliciter amenq. j Così per “testibus” k Così per “prefatum” l In A, c. 5r, B “confirmamus” m In A, B “omnibus contra huius” n In A, B manca o In A, B “persolvendam” p In A, “Babenbergennus q In B, c. 3v, segue l’autentica del notaio Pietro di Sanguineto di Chiavari: “Exemplatum est ut supra per me Petrum de Sanguineto de Clavaro, notarium, ab autentico de quodam privilegio in membrana scripto cum sigillo pendenti cere albe, in quo erat sculpta ymago regalis super cathedram sedens, tenens in dextera manu virgam unam cum sigillo superposito; in sinistra vero pomum unum rotondum, cum cruce supra positam et in quo sigillo erant litere circumcirca sculpte, in quibus sic continebatur ‘+ Fredericus imperator semper augustus’ et alie etiam litere que videri non poterant sive legi propter impressuram et antiquitatem dicti sigilli, nichil propterea addito per me vel diminuto quod mutet sensum vel variet intellectum, nisi forte litera, prepuncto [così nel testo] vel sillaba abreviationis, causa sententia in aliquo non mutata. De mandato domini Bonifatij de Fara, civis Mediolanensis, vicarij civitatis Ianue et districtus pro domino nostro summo pontifice et sacra regia maiestate Ierusalem et Scicilie, qui laudavit, statuit et pronuntiavit pro tribunali sedendo quod dicto exemplo plena adhibeatur fides si et prout adhiberetur autentico predicto et prothocollo. Ianue, in palatio novo comunis, ubi regitur curia dicti domini vicarij, anno dominice nativitatis M CCC XVIIII, indicione Ia secundum cursum ianuensem, die XVI iullii, ante tertiam, presentibus testibus Iungebono de Liturfis, Andriolo Lanerii, notariis et canzellariis comunis Ianue, Johanne Gnoco et Andriolo Rubeo notariis. (S.T.) Petrus de Sanguineto de Clavaro, notarius sacri imperii et scriba curie dicti domini vicarij, rogatus scripsi ut supra et publicavi et solito meo signo signavi” 59 Parte II [2] 1249 ottobre 6, Coblenza Diploma di Guglielmo d’Olanda re dei Romani a Opizzo, Alberto, Giacomo, Tedisio e Nicolò conti di Lavagna, con il quale si confermano i privilegi concessi dai suoi predecessori, se ne concedono di altri e si insigniscono del titolo di conti palatini, trasmissibile anche ai discendenti.a Willielmusb dei gratia Romanorum rex semper augustus. Viris nobilibus Oppizoni, Alberto, / (c. 4) Iacobo, Teodisio et Nicholosio comitibus Lavanie, dilectis fidelibus suis, gratiam suam rationec bonum. Regalis solertia imperio subdictorum merita provida deliberatione discutiens, benemeritos solet atol<l>ere laudibus et beneficijs uberioribus amplexari. Hinc est quod, cum vos et vestri erga romanum imperium illam conservetis constantiam illoque ferveatis affectu, ut inter alios eius fideles mereamini ab eo specialis prerogative titulo insigniri. Nos hec non immerito attendentes, hanc vobis et domui vestre de Flischo concedimus dignitatem, privilegium seu honorem, ut quicumque ex nunc et imperpetuum successive, inter omnes de domo predicta sit et fuerit maior natu, comitis palatini dignitate prefulgeat et honore, et comes palathinus existat cum omni iure, omni dominio, omni iurisdicione et causa et cum omnibus pertinentibus ad dignitatem, vel honorem predictum. Insuper etiam, volentes domum vestram specialis privilegii honore fulgere vobis et heredibus vestris, duximus concedendum ut quandocunque ad cesserem vel eius vicarium in criminali negotio, vel civili per Ytaliam cuiuscumque audientia contingerit appellari, maiori natu dicte domus vestre de Flischo, qui nunc est inter vos et imperpetuum fuerit sucessive, liceat de causis appellationum cognoscere et terminare easdem, ac executioni mandare iustitia mediante et aliis mandare iudicibus terminare ac constituere et creare iudices per provincias, qui cognoscendi de eis et terminandi, ac executioni mandandi habeant potestatem, prout ei visum fuerit expedire. Regali etiam munifficentia vobis et domui vestre imperpetuum ex vestris heredibus sucessive concedimus, ut hijs qui nunc est vel in perpetuum inter omnes de predicta domo fuerit maior natu, dandi tutores et curatores minoribus et aliis qui tutela vel cura indigeant, eorumque alienationibus interponendi decreta faciendi etiam iudicos ordinarios et tabeliones publicos imperiali auctoritate vel regia per Ytaliam liberam habea<n>t facultatem. Ad hec etiam vos et domum vestram ac heredes vestros imperpetuum cupientes specialibus honoris insigniis decorare, vobis huiusmodi concedimus potestatem, ut quicumque de domo predicta nunc <est>d et imperpetuum fuerit pro tempore maior <natu>e, cudendi monetas novas, sub nomine imperiali in terra vestra et ubicumque per Ytaliam cuiuscumque speciei vel generis Manoscritti: A, cc. 6r-6v; B, cc. 4r-5r; Privilegi, cc. 1v-2r; Pasqua, cc. 108r-108v; Giuspatronati, cc. 122-125; Instrumenta, cc. 3v-4r; Privilegi Fieschi, cc. 26v-27v Edizione: Federici, pp. 95-96; M.G.H. Diplomata. Heinrich Raspe und Wilhelm von Holland 1: 1246-1252, Hannover, 1989, t. XVIII, pt. I, n. 96, pp.137-139 Regesto: Scorza, p. 45 a In A, c. 6r nel margine superiore “Privillegium tercium”. B, c. 4r nel margine superiore “Hoc est exemplum et cetera” b Nel margine esterno G. c In A, B “omne” d Integrato da A, B e Integrato da A, B 60 I Fieschi · Feudalità e istituzioni sub ymagine et super scriptione regis vel cesaris habeat facultatem, cedemquef imperialis nuncupentur pecunie, et ubique sicut monete legiptime comuniter expendantur. Protereag vobis et vestris heredibus sucessive imperpetuum regali providentia / (c. 5) duximus, concedimush, ut quicumque de domo vestra maior fuerit natu, de nostro et nostro<rum> sucessorum conscilio reputetur et omnibus nostris et sucessorum nostrorum consilijs libere valeat interesse et ubicumque et quandocumque et quantumcumque tempore <ipse>i maior predicte domus in curia nostra <vel>j illorum qui post nos regnum etk imperium obtinebunt per se, vel suum vicarium morari volueritl pro quadraginta familiaribus et equis totidem expensas a curia sufficientes habeat, prout aliis expense honorabiliter in eadem etm curia exibentur. Porro ad omnem inter vos et heredes vestros in posterum difensionis materiam amputandam, predicta omnia tali nostro concedimus et donamus, ut omnes proventus et red<d>itus ex supradictis omnibus in quibuscumque constiterint inter vos et heredes vestros imperpetuum in stirpem et non in capita equaliter dividantur, maior vero natu, qui semper de predicta domo fuerit inter omnes, pro honore, solicitudine et labore de predictis proventibus precipuam habebat quartam partem et nulla super appellatione stirpis aliquando dubitatio esse possit, talliter stirpes duximus declarandas, ut ex uno latere Oppizo, ex alio vero, Albertus, Nicolosus, Theodixius, eorum nepos, pern stirpe ipsorum descendentibus habeantur. Si quis autem huius regalis concessionis paginam infringere atentaverit, vel ex ausu temerario presumpseriso contraire, gravem nostri celsitudinis offensam cum banno imperii se noverit incurrissep. Datum apud Confluentiam, anno Domini milesimo ducentesimo <quadragesimo>q nono, secundo nonas octubrisr, indictione septima, regni nostri anno primos. / f In A, B “eodemque” g In A, B “praeterea” h In A, B “concedendum” i Integrato da A, B j Integrato da A, B k In A “vel” l In A “noluerit” m In A, B c. 4v manca n In A, B “pro” o In A, B “presumpserit” p In A “incursurum” q Manca la decina nel testo r In A “october”; in Federici, pag. 96 “septembris”. In M.G.H., cit., n. 96, p. 137, è datato al mese di settembre. Per la datazione cfr. Cappelli Adriano, Cronologia, Cronografia e Calendario Perpetuo. Dal principio dell’era cristiana ai giorni nostri, Milano 1930, pp. 25-26 s In B segue autentica di Pietro de Sanguineto di Chiavari (cc. 4v-5r): “Extractum est ut supra per me Petrum de Sanguineto de Clavaro notarium, ab autentico de quodam privilegio in membrana scripto cum sigillo pendenti, in quo erat ymago regalis super solium sedens, tenens in dextera manu sceptrum, in sinistra vero pomum unum rotundum cum cruce superposita et circa hec litere quarum hic est tenor ‘+ Willielmus Dei gratia Romanorum rex semper augustus’, nichil adito vel diminuto quod mutet sensum vel variet intellectum, nisi forte litera, puncto vel sillaba substantia in aliquo non mutata, sed prout inveni ita fideliter exemplavi de mandato domini Bonifacij de Fara, civis Mediolanensis, vicarij regij in civitate Ianue et districtus, qui laudavit, statuit et pronuntiavit, pro tribunali sedendo, quod dicto exemplo adhibeatur plena fides si et prout adhiberent predicto autentico et prothocollo, suam auctoritatem et decretum ad hoc interponentis. Ianue, in palatio novo comunis, ubi regitur curia dicti domini vicarij, anno dominice nativitatis M CCC XVIIII, indictione IIa secundum cursum ianuensem, die XVIIII iulli. Testes domini Philipinus de Mediolano, milite dicti domini vicarij, Manfredinus de Valdetario, iudex, Bonacursus eiusdem domini vicarij milles, / (c. 5r) Andriolus Rubeus, notarius, et Marcabotus, executor comunis. (S.T.) Ego Petrus de Sanguineto de Clavaro, notarius sacri imperij rogatus dictum privilegium vidi et legi et ut supra scripsi et exemplavi”. Al centro della carta 5r, con scrittura successiva “Amor”. In fondo alla carta si legge, con scrittura successiva, “Libro di mè Conte Ravaschiero G. Battista” 61 Parte II (c. 6) In nomine Domini amen. <H>oc est exemplum cuiusdam alterius instrumenti et privilegii supradicti domini Guliermi, Romanorum regis, in pergameno scripti, cuius tenor talis est. Anno 1246. [3] 1249 ottobre 7, Coblenza Diploma di Guglielmo d’Olanda, re dei Romani, a Opizzo, Alberto, Giacomo, Tedisio e Nicolò conti di Lavagna, con il quale si concede l’esenzione da ogni tipo di imposte e collette in perpetuo, oltre che l’esenzione a comparire davanti a ogni tipo di tribunale sia civile sia penale.a Wilielmus dei gratia Romanorum rex semper augustus. Viris nobilibus Oppizoni, Alberto, Iacobo, Theodoxio et Nicholoso comitibus Lavanie, dilectis fidelibus suis, gratiam suam omne bonum. Regali excelentie congruit vigilare super mentis subiectorum et manus munificentie ad illos extendere, qui in augmentum imperii toto desiderio sunt ferventes. Hinc est quod nos, devotionem et fidei puritatem, quam ad romanum habetis imperium, attendentes vobis et vestris heredibus, imperium immunitatem hanc regali liberalitate concedimus, ut vos et a vobis imperpetuum descendentes sitis liberesb et immunes etc omnibus servitiis et collectis regis vel cesaris et etiam civitatum, realibus et personalibus, exercitibus et cavalcatis et in omnibus aliis plena immunitate fruamini apud omnes. Insuper etiamd vobis et heredibus vestris duximus imperpetuum concedendum, ut nullus vestrum vel vestrorum heredum in ius vel ad iustitiam trahi possit in criminali negotio vel civili nisi coram nobis et hijs qui, post nos regnum ete imperium obtinebunt, et vassali vestri in criminali negotio vel civili nequeant nisi coram vobis et vestris heredibus imperpetuum conveniri vel ad iustitiam evocare. Si quis autem huius regalis concessionis paginam infringere attemtaverit vel ei ausu temerario presumpserit contraire, gravem nostre celsitudinis indignitatemf cum banno imperii se noverit incurrisse. Datum apud Confluentiam, anno dominice incarnationis milesimo ducentesimo quadragesimo sextog, nonas octubris, indictione septima, regni nostri anno primo. Signum domini Willelmi Romanorum regis invictissimih. / Manoscritti: A, c. 7r; B, cc. 5v-6r; Privilegi, c. 2v; PASQUA, c. 109r; Giuspatronati, cc. 125-126; Privilegi Fieschi, c. 27v Edizione: Federici, p. 96; M.G.H., Diplomata. Heinrich Raspe und Wilhelm von Holland cit., t. XVIII, pt. I, n. 98, pp. 140-141 a A, c. 7r; nel margine superiore “Privillegium quartum”. B, cc. 5v nel margine superiore “Hoc est ex(emplum) et cetera” b Così per “liberi” c In A, B “ab” d In A “et” e In A “vel” f Così per “indignationem” g In A, B “nono” h In B, cc. 5v-6r segue autentica di Pietro de Sanguineto di Chiavari: “Extractum est ut supra ab autentico de 62 I Fieschi · Feudalità e istituzioni quodam privilegio in membrana scripto, in quo pendebat sigillum unum cere albe cum ymagine regalis, sedens super solium et tenens in manu dextera sceptrum, in sinistra pomum rotondum et circa hec erant litere asserentes ‘+Wilelmus Dei gratia Romanorum rex semper augustus’. Exemplatum per me Petrum de Sanguineto, notarium, nichil addito vel diminuto quod mutet sensum vel variet intellectum, nisi forte litera, puncto vel sillaba substantia in aliquo non mutata, sed prout inveni ita fideliter exemplavi, de mandato domini Bonifacij de Fara, civis Mediolanensis, vicarij regij civitatis / (c. 6r) Ianue et districtus, qui laudavit, statuit et pronuntiavit pro tribunali sedendo, quod dicto exemplo adhibeatur plena fides si et prout adhiberetur dicto exemplo et protocollo, suam ad hec autoritatem et decretum interponentis. Ianue, in pallatio novo comunis, ubi regitur curia dicti domini vicarij, anno dominice nativitatis M CCC XVIIII, indicione secunda secundum cursum ianuensem, die XVIII augustis, presentibus testibus domino Meliaduce Salvaygo, legum doctore, Andriolo Rubeo, Jungebono de Liturfis notariis et domino Manfredino de Pontuli iudice. (S.T.) Ego Petrus de Sanguineto, notarius sacri imperij rogatus ut supra vidi, legi et dictum privilegium exemplavi et publicavi”. Nel margine sinistro di c. 6r “+ 1606 die 16 decembris exhibitum Philippus Camere notarius” (c. 7) <E>xemplum cuiusdam alterius privilegii serenissimi principis domini Rodulfi, Dei gratia Romanorum regis semper augusti, scripti in pergameno cum sigillo cere albe rotondo pendenti, cum uno filo gro<s>so sete lane et rubee, in quo sigillo apparet ab una parte quedam ymago ad modum regis cum corona in capite, tenens in manu dexetera quamdam virgam, super qua erat flos siliia et in manu sinistra pomum unum rotu<ndu>m, super quo erat una crux parva, sedentis super quodam fadascolo scorpito sive catreda scorpita et cum litteris circumquaque in hijs verbis ‘+ Rodulfus Dei gratia Romanorum rex semper augustus’, ab alia parte versa dicti sigilli erat planum cere albe et in medio erant duo foramina ad modum crucis. Cuius quidam privilegii tenor talis est. Anno 1280. [4] 1280 luglio 9, Vienna Diploma di Rodolfo re dei Romani a Giacomo e Nicolò Fieschi, conti di Lavagna, con il quale si confermano i privilegi già concessi dai suoi predecessori.b Rodulfus Dei gratia Romanorum rexc semper augustus omnibus imperpetuum. Ad monarchiam regie dignitatis ipso au<c>tore, qui super gentes et regna thronum constituit imperatorie dignitatis, ab humilitatis thigurio non sine divino misterio feliciter evocari, libenter iustis precibusque fidelium subditorum, qui sacrum romanum imperium devotione non ficta sincere venerantur et colunt, exoptate exauditionis prontuarium aperiManoscritti: A, cc. 11v-12v; B, cc. 6v-7v; Privilegi, cc. 2v-3v; Pasqua, cc. 110r-111r; Giuspatronati, cc.1-3; Il presente, cc. 1v-2r: Privilegi Fieschi, cc. 30v-31r Edizione: Federici, pp. 98-100 a In Privilegi, c. 2v “flos liborum” b In A c. 11v nel margine superiore: “Hoc est confirmatio privillegij Federici primi et privillegi Federici secundi ut infra”; in B, c. 6v nel margine superiore “Hoc est exemplum et cetera” c A margine destro del testo si legge: “Confimatio investiture de comitatu Lavanie” 63 Parte II mus, ut ex eo ipsorum fidelium crescat devotio et imper<petu>um grati decoris suscipiat inclementumd. Igiture tam presentis etatis <homines>f quam future quam nobiles viri Iacobus et Nicolaus, comittes Lavanie, dilecti fideles nostri, nostre celsitudini<s> devotis precibus humiliter suplicarunt, ut quodam privilegium inclite recordationis domini Frederici imperatoris secondi, in quo gratie ab olim Frederico, Romanorum imperatore, avo suo, progenitoribus suis, ac ipsis tradereg confirmantur, sibi et heredibus suis confirmare de benignitate regia dignaremur, cuius privilegij tenor talis est. Fredericus secundus, divina favente clementia Romanorum imperatoreh semper augustus, Ierusalem et Scicilie rex. Imperialis solij dignitas, tunc digne laudis titulis sublimatur / (c. 8) et eminenti decore prefulget, cum fidelium suorum profectibus clemens exponitur et pie prosequitur desideria subiectorum. Inde est quod, universis imperii nostri fidelibus notum esse volumus tam presentibus quam futuris, quod comites Lavanie fideles nostri, videlicet filii quondam Rubaldi, Girardi et <Pagani> ostenderunt maiestati nostre quodam privilegium a domino quondam imperatore Frederico, inclite recordationis avo nostro, sibi et predece<s>soribus suis indultum excelentie nostre humiliter supplicantes, ut ipsum privilegium et eai que continentur in ipso sibi et heredibus suis nostra serenitas confirmare dignaretur, cuius tenor talis est. Fredericus favente divina gratia Romanorum imperator <semper> augustus. Imperialem decet excelentiam benemeritis cumdignaj premia retribuere, ut ad serviendum nobis magis familiares excitentur et in bonam spem remunerationis extranei devotius attinganturk. Inde est quod, omnibus tam futuris quam presentibus notum esse volumus qualiter nos comitem Lavanie, Rubaldum suosque nepotes, Guillelmum videlicet, Thibaldum, Henricum, Ruffinum, Aldedadum, Gerardum, Octonem et Ugonem fratrem suum, Beltraymum et Albertum fratrem suum, de omnibus feudis, que hereditario iure vel alio quolibet iusto modo ad ipsos devenerint, investivimus, specialiter autem et nominatim aquas Lavanie et pedaycum de stratis, una videlicet que currit per montaneam et alia que vadit per maritimam, et homines qui tenent alodia liberos videlicet in tribus plebibus constitutos, in plebe videlicet Lavanie iuxta mare, in plebe Sigestri infra plebem Variam predictis comitibus concessimus, silvam quoque que talibus concluditur confinibus a Cruce videlicet Lambe usque ad Tomar, deinde ad fontem de Viexno et deinde ad lacum Force, deinde usque ad Sculazolam, tornando usque ad Crucem Lambe, supradictis fidelibus nostris in feudum concessimus. Et supradicta omnia presentis scripti ad <m>unimine confirmamus, adhibitis ydoneis testibus quorum nomina sunt hec: Ardicio, Cumanus episcopus, Fredericus dux Sveverum, Conradus de Blayse, Girardus de Cornazano, Mutus de Pizo, Petrus Theophylus, Henricus mareschalcus. Datum in territorio Mediolani, Land<ri>anus, kalendas septembris. Nos igitur predictorum comitum fidelium nostrorum devotionem diligentius attendend Così per “incrementum” e In A, B “noverint” f Integrato da A, B g In A, B “tradite” h Così per “imperator” i In A, B “omnia” j Così per “condigna” k In A, B “accingantur” 64 I Fieschi · Feudalità e istituzioni tes, prefatum privilegium et omnia que continentur in ipso, sibi et heredibus suis de gratia nostra perpetuo confirmamus, statuentes et presentis privilegii au<c>toritatis firmiter iniungentes, ut nullus sit, qui predictos comites vel eorum heredes de predictis omnibus contra huius confirmationis nostre / (c. 9) tenorem ausu temerario impedire aut molestare presumat, quod qui presumpserit, penam quinquaginta librarum aurei se noverit incursurum, medietatel camere nostre, alteram vero passis iniuriam persolvendam. Huius rei testes sunt: Babembergonus episcopus, frater Hermanynus, magister domus sancte Marie Theotonicorum, Raynaldus dux Spolicti et alii quam plures. Actum apud Gravinam, anno dominice incarnationis milesimo ducentesimo vigesimo septimo, mense jullii, quintedecime indicionis, imperante domino nostro Frederico secundo, Dei gratia invictissimo Romanorum imperatore semper augusto, Ierusalem et Scicilie rege, anno <romani>m imperii eius septimo, regni Ierosolimitani secundo, regni vero Scicilie tricesimo, feliciter amen. Nos igitur predictorum comitum, qui nos et imperium puritate devotionis et fidei prosequuntur devotis suplicationibus favorabiliter inclinati, predictum privilegium in omnibus et singulis suis articulis, qui superius sunt expressi et continemurn in ipso, ex plenitudine potestatis regie, tam libenter quam liberaliter, confirmamus. Nulli ergo hominum omnino liceat paginam nostre confirmationis infringere vel ei ausio temerario in aliquo contraire. Quod qui atentare presumpserit, gravem regie maiestatis offensam se noverit incurris<s>e. Testes huius rei sunt honorabiles viri Rodulfus, curie nostre canzelarius, magister Gothifredus, prepositus paccariump, protonotar<i>us noster, illustris Albertus dux Savonie, nobiles viri Everardus de Carzenelemberge, Girardus de Bebenberge, Octo de Osemstemq comites et alii quam plures, in cuius confirmationis nostre testimonium et perpetui roboris firmitatem, presentem paginam conscribi iussimus et maiestatis nostre sigil<l>o fecimus communiri. Datum Wienne, septimo idus iullii, indictione octava, anno domini milesimo ducentesimo octuagesimo, regni vero nostri anno septimor. / l In A, B “medietatem” m Integrato da [1], A, B n Così per “continentur” o Così per “ausu” p Con segno abbreviativo non chiaro. In A, B “pactavium” q In A “Otto de Osenstem” r In B, cc. 7r-7v segue autentica di Pietro de Sanguineto di Chiavari: “Extractum est ut supra per me, Petrum de Sanguineto notarium, de quodam autentico cuiusdam privilegii in membrana scripti cum sigillo pendenti cere albe, in quo erat quedam ymago regalis super solium sedens, in manu dextera sceptrum tenens, in sinistra vero pomum rotondum et circa hec littere asserentes: ‘+ Rodulfus Dei gratia Romanorum rex semper augustus’, nichil addito vel diminuto quod mutet sensum vel variet intellectum nisi forte litera, puncto vel sillaba abreviationis causa substantia in aliquo non mutata. De mandato domini Bonifatii de Fara, civis mediolanensis, vicarij regij civitatis Janue et districtus, qui laudavit, statuit et pronuntiavit pro tribunali / (c. 7v) sedendo quod dicto exemplo adhibeatur plena fides si et prout adhiberetur dicto autentico et protocollo, suam ad hec autoritatem et decretum interponentis. Janue, in palatio novo comunis ubi regitur curia dicti domini vicarij, anno dominice nativitatis M CCC XVIIII, die XVII augusti, presentibus testibus Sorleonis de Jacopo, abbate populi, domino Manfredino de Valdetario, judice, Jugenbono de Liturfis, notario, et Andrio<lo> Rubeo, notaio. (S.T.) Ego Petrus de Sanguineto de Clavaro, notarius sacri imperii, rogatus, dictum privilegium exemplavi et publicavi”. In Giuspatronati, c. 3: “Extractum ex libro privilegiorum ac franchisiorum dominorum de Flisco qui erat domini Jacobi de Flisco q. Alterius pagina 4 et scriptum per dictum dominum Jacobum” 65 Parte II (c. 10) Hoc est exemplum cuiusdam alterius privilegii concessi per dominum Henricum septimum imperatorem Romanorum in pergameno scripti, cum sigillo pendenti cere albe, in quo erat ymago imperialis sedentis super duos leones, tene<n>tis in manu dextris s<c>eptrum, in sinistra vero pomum rotundum et sub pedibus leonem prostratum, cum literis circumquaque in hijs verbis “Iuste iudicate filii hominum” et cuius quidam privilegii tenor talis est. Anno 1313 [5] 1313 luglio 14, Pisa Diploma dell’imperatore Enrico VII, con il quale si riconfermano i privilegi concessi dai suoi predecessori. Henricus septimus divina favente clementia Romanorum imperator semper augustus. Nobilibus viris comittibusa Lavanie, fidelibus suis dilectis, gratiam suam omne bonum. Cum a nobis petitur, quod iustum est et honestum, tam vigore equitatis quam ordo exigit rationis, ut quidb per imperialis solicitudinis studium ad debitum perducatur effectum. Eapropter noctisc vestris grato concurrentes assenssu, nec non reverendi in Christo patris domini Luce, sancte Marie in Violata diaconus cardinalis, amici nostri carissimi, super hoc nos rogantis precibus annuentes, omnia privilegia vobis seu antecessoribus vestris a divis Romanorum imperatoribus vel regibus predecesoribus nostris indulta et concessa nec non conventiones et pacta quecumque inter vos et comune Ianue ac alias comunitates quascumque initas <et factas>d prout iuste et rationabiliter indulta sunt et concessas ac conventiones, et pacta predicta a partibus aceptata fuere imperiali vobis <imperiali>e auctoritate confirmamus et presentis scripti patrocinio communimus. Nulli ergo omnino hominum liceat hanc nostre confirmationis paginam infringere vel ei ausu temerario contraire. Si quis autemf hoc attentare presumpserit, indignationem nostram et penam gravissimam se noverit incursurum. Datum Pisis, secundo idus iullij, anno domini millesimo tricentesimo tercio decimo, indicione undecima, regni nostri anno quinto, imperii vero secundog. Manoscritti: A, c. 15r; B, c. 8r; Privilegi, cc. 3v-4r; Pasqua, c. 111v; Giuspatronati, cc. 126-127; Convenzioni di diversi luoghi ed altre cose, ms. sec. XVII, A.S.G., ms. 198, cc. 118v-119r; Privilegi Fieschi, c. 32v Edizione: Federici, p. 101 Regesto: Scorza, p. 48 a In A, c. 15r nel margine superiore “Privillegium et immunitate et cetera”. B, c. 8r nel margine superiore “Hoc est exemplum et cetera” b In A, B “id” c In A, B “votis” d Integrato da A, B e Integrato da A, B f Nel margine esterno tagliato: [...]e pena atenta [...]tis violare” g In B segue autentica di Pietro de Sanguineto di Chiavari, notaio: “Extractum est ut supra ab autentico de quodam privillegio in membrana scripto per me, Petrum de Sanguineto notarium, cum sigillo pendenti cere albe, in quo erat ymago imperialis sedens super duos leones, tenens in mano destera sceptrum, in sinistra vero pomum rotondum, tenens etiam 66 I Fieschi · Feudalità e istituzioni subtus pedes unum leonem prostratum et circa hec erant littere asserentes “+ Henricus Dei gratia Romanorum imperator semper augustus” ab alio vero latere dicti sigilli erat quadam aquilla et circa ipsam littere asserentes “+ Iuste iudicate filij hominum”, tam nichil addito vel diminuto quod mutet sensum vel variet intellectum, nisi forte littera, puncto vel sillaba, abreviationis causa sententia tamen in aliquo non mutata sed prout inveni ita fideliter exemplavi, de mandato domini Bonifatij de Fara, civis mediolanensis, vicarij regij civitatis Janue et districtus, qui laudavit, statuit et pronuntiavit, pro tribunali sedendo, quo dicto exenplo (sic!) adhibeatur plena fides, si et prout dicto autentico adhiberetur et protocollo, suam ad hec autoritatem interponentem et decretum. Janue, in palatio novo comunis, ubi regitur curia dicti domini vicarij M CCC XVIIII, indicione IIa secundum cursum Janue, die XVII augusti. Testibus presentibus Sorleone de Jacop<o>, abbate, prepositi Janue, domino Manfredino de Valdetario, judice et Jugenbono de Liturfis, notario et cançellario comunis Janue. (S. T.) Petrus de Sanguineto de Clavaro, notarius sacri imperii, predicta omnia privilegia vidi, legi, exemplavi et publicavi”. In fondo alla carta, tagliato da rifilatura: “1608 die 6 xbris” Allegationes iuris an exemptio concessa pro bonis comprendat bona postea aquisita. [6] s.a., s.d., s.m. Consiglio del giurista Odofredo Denari in merito ai privilegi e alle esenzioni concesse ai conti di Lavagna anche nei confronti del comune di Genova. Super questione comitum Lavanie breviter scribetur proposui proa et cetera, ut finaliter quod mihi videbitur consulam semper salvo consilio seniori, inter cetera pacta facta per comune civitatis Ianue prefactis comitibus. Hic pactorum / (c. 11) articulus continetur “Ad collectam non cogemus vos neque heredes vestros” silicet de eo solummodo quod ad vestras pertinent possesiones, ex quibus verbis insurgit quam ardua inter comune Ianue et ipsos comites. Intendit eum comune prefatum quod ditati sunt ipsi comites de patrimonio Beati Petri de supervenientibus postea possesionibus ab eis collectam exigere, quod comites ipsi ex virtute pactorum viriliter contradicunt. Et primo aut plurima videntur pro communi Ianue quoniam eo pacto videtur ipsis comitibus concessa immunitas, de qua cavetur quod decreto decurionum nemini possit tribui immunitas, exceptis illis qui sunt antistitesb liberalium artium et qui cura medendi funguntur, ut .C. de decretis decurionum super immunitate quibusdam conced<enda>, lex I, liber Xc; de qua etiam immunitate nec prescribendo potest facere se immunem, specialiter de ea que publica collectam seu collectas impedit, ut .C. de prescriptione XXX vel XXXX annorum, lege comperitd. Collecta enim est munus patrimoniale, quod munus generaliter munerum immunitate concessa non remittitur, ut .C. de mune<ribus> patrimonio<rum>, lex qui immuniManoscritti: B, cc. 8v-9v; Privilegi, cc. 4r-4v; Giuspatronati, cc.149-153; Il presente, cc. 57r-58r; Privilegi Fieschi, cc. 46r-46v Edizione: Firpo Marina, Un consilium inedito di Odofredo sulle immunità dei conti di Lavagna, in Immagini del Medioevo. Studi di arte medievale in onore di Colette Bozzo Dufour, a cura di A. Dagnino, C. Di Fabio, M. Marcenaro, L. Quartino, Genova 2013, pp. 167-178 a Per B, c. 8v nel margine sinistro, poco leggibile “Pervocante comitum” b Forse per “artifices” c C, 10, 47, 1 d C, 7, 39, 6 67 Parte II tatem, liber Xe; que patrimonialia munera gratia utilitatis publice sunt inducta et sic equanimiter ab omnibus sublevanda ut nec privilegiati nec milites seu primipilares seu pontifices excusentur ab eorum prestatione, ut .ff. de mune<ribus> et hono<ribus>, lex munerum, § patrimoniorumf; per que autem videtur manifeste quod tale pactum non tenuit super preteritis possessionibus, nedum etiam super futuris impreiudicium utilitatis publice est privatorum contractibus preferenda, ut .C. de principi, lege III vel XIIg et .C. de caducis toll<endis>, § penultimoh. Preterea video alibi quod si generaliter stipulor quidquid te dare facere opportet id quod presenti die dumtaxat debetur. Intelligitur non autem futurum, ut .ff. de verbo<rum> ob<ligationibus> stipulatam, § cum stipulamuri. Et generaliter exceptio facta de lapidicinis in fondi vendicione non preiudicat emptori nisi in lapidicinis que tunc apparebant et non in hiis quae in futurum apparebunt, ut .ff. de contrahendi empionej et venditione, liber III, in lege fondik. Item dicit lex obligat ypothece predijs cum mancipijs que in ipsis predijs erant quod si postea supervenitur in ipsis prediis et alia mancipia non videntur ipothecata creditori et ideo i<u>re creditoris non distrahuntur, ut .ff. de pigno<re>, lex si fideiussor, § Luciusl. Preterea dicit lex quod si cavisti mihi de dampno infer<to> nomine mearum edium tu h<ab>es edes ruinosas iuxta meas; si alias edes vicinas emam in futurum ad eas non extendere dicta cautio, ut .ff. de dampno infe<cto>, lex dampni, § si hiism. Preterea dicit lex quod si legem vestem meam vel argentum alicui legatum videtur solummodo illud argentum quod erat mei testatoris tempore condicti <testamenti>n, / (c. 12) ut .ff. de auro et argento le<gato>, lex si ita esseto. Item si aliqua acquilliana stipulatio et acceptillatio generalis et transactio non preiudicat super hiis de quibus non est actum vel cogitatum, ut .ff. de transac<tione>, lex acquillianap et lex cum acquillianaq et lex qui cum tutoribusr; ac de futuris possesionibus ideo acquisitis post poenam cogitatum non videtur cum futura sint in ille<ci>to, ut .ff. si certum petaturs, lex itaque. Patet ergo ex predictis quod dictum peccatum non extenditur ad futuras possessiones ipsorum comitum; videtur tamen quod pactum predictum contineat et aprehendat possessiones presentes et futuras quae supervenerunt eis post pactum, ut de ipsis possessionibus collectas solvere non cogantur. Nam illa verba “Ad collectam non cogemus vos neque heredes vestros” generaliter sunt intelligenda. Collecta enim ex possessionibus debetur et colligitur et sic quod generaliter in pacto d<eber>et, videe C, 10, 42, 3 f D, 50, 4, 1 g C, 12, 21, 3 h C, 6, 51, 15 i D, 45, 1, 125 j Qui c’è un errore del copista, che abbrevia la parola emptione con opt. k D, 18, 3, 5 l D, 20, 1, 26, 2 m D, 39, 2, 18, 5 n Integrato da B o D, 34, 2, 7 p D, 2, 15, 4 q D, 2, 15, 5 r D, 2, 15, 9 s Qui c’è un errore del copista, poiché l’incipit della legge è Neque. C, 4, 2, 1 t Abbreviazione non chiara. In A, B, “dicitur” 68 I Fieschi · Feudalità e istituzioni licet “Ad collectam non cogemus vos nec heredes vestros”, reffertur et intelligitur de possessionibus ipsorum comitum; ergo de nullis possessionibus collectam solvere vos cogemus, ut .ff. de l<egatis> prestandis contra ca<usa> ta<bulas> pos<sessione>, penultimo liber I, § generaliteru, et .ff. <de alleatoribus>, lex Iv. Preterea dicta verba pacti sunt indefinite proposita et sic equipollent <universali>w, ut attineant possessiones et res ipsorum comitum presentes et futuras argumento eius quod lege cavetur. Puta si servitus fuit imposita domui tue ne luminibus mee domus officiatur vestra imposita servitus luminibus presentibus et futuris, ut .ff. de servitute ut predicti, lex si servitusx. Item si generaliter obligo tibi pignori omnia bona mea videor obligare presentia et futura, ut .C. que res pi<gnoris> ob<ligari> pos<sunt>, lex f<inalis>y sic et dicta verba generaliter posita continent res et possessiones comitum ipsorum tempore pacti presentes et etiam futuras idest postea quesitas, ut de eis ad collectam non cogantur, silicet tamen postumum mihi heredem instituo videlicet institutum qui nascetur ex presenti uxore vel etiam ex futura, ut .ff. de liberis et pos<tumis>, lex placetz. Propterea illa verba sunt intelligenda secundum comunem usum loquendi ut .ff. de verbo si amicabilis, lex secundum usum loquendiaa hec verba “Ad collectam non cogemus” et cetera nichil aliud sonat nec importeant nisi ut ab eis et eorum heredibus non exigatur aliqua collecta. Ergo nec ipsorum rebus presentibus et futuris quia non est verisimile quod quis non acquirat, ut .C. arb<itrium> tu<telae>, lex si defunctusab atque tancte agitur et cetera, ut .ff. si cer<tum> pe<tatur>, lex cum quid et quod verisimile est attenditur ut dicit regula iuris. Item quod ipsis comitibus facit quia dicitur esse verum, eos longissimo tempore tenuisse hanc immunitatem iuxta formam dicti pacti, ut de aliquibus possessionibus eorum ante nec post quesitis collectam aliquam non solverent et tacito consensu populi et communis Ianue illum intellectum fore corroboratum quod satis videtur esse ipsis comittibus ad tuitionem dicti pacti. Nam dicit lex non refert populus declaret voluntatem suam / (c. 13) rebus ipsis an factis et cetera videlicet non exigendo collectam pro quesitis possessionibus post pactum, ut .ff. de legi<bus> et se<natus> con<sulti>, lex de quibusac. Solutio dicitur quod ipsi comites ad peticionem communis Ianue debeant absolvi et quod illud pactum generaliter et indefinite probatum vel eis factum fuisse debeat interpretari et est pro ipsorum intentione propriam et alios omnes doctores solvuntur hec contraria videlicet standum generalitati non est standum generalitati. Hec est regula quod ei semper statur nisi expressum in lege contrarium reperiatur, ut in casibus supra enumeratis et in multis aliis. Et tunc eis statur et non regule sive generalitati quod in toto iure nostro per speciem generi derogatur, ut dicit regula iuris .ff. de penis, lex santio legumad. Odofredus. / u D, 37, 5, 1, 1 v D, 11, 5, 1 w Integrato da A, B c. 9r x D, 8, 2, 23 y C, 8, 16, 9 z D, 28, 2, 4 aa Non è chiaro il rimando al Codice. Potrebbe essere D, 50, 16, ma non è stato ritrovato alcun paragrafo pertinente. ab C, 5, 51, 10 ac D, 1, 3, 32 ad D, 48, 19, 41. I due terzi della c. 13 e le cc. 14, 15, 16 sono bianche. Alla c. 16, nel margine inferiore a destra, in verticale “Assecuratio” 69 Parte II (c. 17) Assecuratio et de offensis remissio, quam consules comunis Ianue fecerunt comitibus Lavanie. Rubricaa. Anno 1166 [7] 1166 novembre 23, Genova Accordo tra i consoli di Genova e i conti di Lavagna che giureranno fedeltà al comune. Nos ianuensium consules de comuni Ideo Guntardus, Ansaldus de Clanchorio, Simon Aurie, Obertus Retachaldus et Nicola Roza pro nobis et socio nostro Octono de Caffarsb assecuramus vos comites de Lavania, Martinum, Ruffinum, Arduynum atque Bertramum, Albertum Penellum, Thedaldum filium Opizonis comitis et Albertum et Albertumc filium comitis Rubaldi et alios comites de Lavania filios Pagani, filios Rubaldi et filios Girardi qui comuni Ianid fidelitatem et cetera sicut superius precedenti folio continentur iuraverint sicut et vos iurastis quod de castris et possessionibus recimentise vestris que <h>odie tenetis et aliorum comitum postquam, ut dictum est, comuni iuraverint non minuemus nec auferri vel minui faciemus nos vel comune Ianue. Ad collectam non cogemus vos vel heredes vestros necque dominicatos ar<i>manos neque dominicatus manentes vestros de eo solummodo quod ad vestras possessiones pertinet de rectisf non inteligimus. Omnes offenssasg quas hucusque comune Ianue fecistis remittamus vobis et condonamus, quod si quis vestrum quod absit in sacramento vel aliis comune Ianue offendent quod nullatenus oppinamur ceteri qui fidelitatem observaverint et de ipsa offenssione in ordinatione ianuensium consulum de comuni steterint propterea nullum mallum patientur et singulis annis constituemus ex vobis et alijs comitibus de Lavania qui iuraverint fidelitatem et cetera que vos iurastis duos consules in Lavania cum duobus alijs de quibus consulibus Ianue videbitur et cum castell<an>o Rivarolii et duo in Sigestro cum alijs duobus de quibus similiter ianuensibus consulibus visum fuerit et cum castellano de Sigestro non faciemus collectam super valvasores vassallos vestros nisi sicut super alios valvassores et alios homines cuiusdam terre. Nos damus vobis in faudumh portionem que vos contingit pro numero personarum ex libris quadraginta quas annuatim Manoscritti: A, cc. 3r-4r; ”; B, cc. 9v-10v; Privilegi, cc. 4v-5v; Pasqua, cc. 41r-42r; B.U.G., B.IV.6, cc. 14v-15v; Giuspatronati, cc. 86-92; Il presente, cc. 33r-33v; Privilegi Fieschi, cc. 25v-26r Edizione: Iurium I/1, n. 215, pp. 305-308; Liber Iurium, I, n. 248; Codice diplomatico, II, n. 19, pp. 56-58 Regesto: Convenzioni di diversi luoghi ed altre cose, ms. sec. XVII, A.S.G., ms. 198, cc. 72r-73r; Scorza, pp. 38-39 a In A c. 3r nel margine superiore: “Hec est publica conventio. Inter cetera continetur in secundo libro Registri comunis Ianue ut infra in cartis XXXVIII”. B, c. 9v nel margine superiore: “Inter cetera continetur in secundo libro registri Comunis Janue, ut infra” In questo caso il confronto è stato fatto con Iurium I/1, nel quale manca l’autentica di Leonardo de Garibaldo, che è, invece, presente in B cc. 9v-10v. b Questi nomi sono scritti con grafia molto diversa da Iurium I/1, n. 215, p. 306, ma anche da A, c. 3r e B, c. 9v: “Tanclerio … Recalcatus … Ottone de Cafaro” c Due volte nel testo d Così nel testo per “Ianue” e Così per “tenimentis” f In Iurium I/1, n. 215, p. 306 “ceteris” g Così nel testo h Così per “feudum” 70 I Fieschi · Feudalità e istituzioni inter omne comites filios Pagani, filios Rubaldi et filios Guirardi dari preposueramus et dabimus quando fidelitatem et cetera que vos iurastis et ipsi iuraverint et portionem illam similiter que vos contingit de extimatione domus quam Ianue habere solebatis vos et alii comites pro numero personarum connumeratis filiis Pagani, / (c. 18) filijs Rubaldi et filijs Guirardi vobis dabimus in faudum vobis Ianue domum quam pelegeritisi et habendam imperpetuum et relinquemus per scriptum sequentibus post nos consulibus ut cogant emendatores brevium emendare in brevi compagne quod quicumque ad consulatum pervenerint predictum feudum in unoquoque anno vobis solvere teneantur sancto festo Pasce, nisi quantum licentia remanserit cuiusque de parte sua et quod ianuensis populus conventionemj habeat observare teneatur ink simili numerol in brevi compaganem faciant omne daren. Hec omnia observabimus observantibus nobis promissa nisi sicut ipsorum licentia remanserit. Iuraverunt consules hoco Symon, Ansaldus de Canclerio, Obertus Recalcatus, Nicola Roza et Ido Guntardus super animam suam et Octonis de Caffaro et consiliatorum infrascriptorum presentium et iubentium. Nomina vero consciliatores sunt hec: Frederico Guntardus, Guidetus de Nigrono, Sysmondus Mascula, Nicola de Rodurfo, Henricus Marocellus, Willelmus Aurie, Bulcratusp, Willelmus Sardena, Thabaldus Malonusq, Willelmus Galeta, Albertus Lercarius, Ionathas de Campo, Philipus de Boniffatio, Pasqualis de Marino, quinque consules placitorum, nec non Oliverius Nepirela. Acta sunt hec Ianue in capitulo. Testes Oliverius Nevirela, Gandulfus scriba et prescripti consciliatores omnes. Milessimo centessimo sexagesimo sexto, indicione quinta decimar, vicessimo tercio die novembris. (S.T.) Ego Wulielmus Caligepallij notarius rogatus scripsi. / (c. 19) (S.T.) Ego Leonardus de Garibaldo, sacrij imperij notarius, supradictam questionem cum suprascripto signo dicti Guillelmi Calige Palij notarii ut supra extrassi et in hanc publicam formam reddegi de registro comunis Ianue, ad instantiam illorum de Flisco, de mandato mihi facto specialiter per dominum vicarium comunis et populi Ianue, ut de mandato constat scriptura sive apodixia publica scripta manu Andree Rub<e>i notarii, milesimo CCCXVIII die VIIII augusti et sicut in ipso registro inveni, ita et hic ut supra fideliter scripsi et exemplavi, nichil addito vel diminuto seu mutato quod mutet sensum vel variet incelerums, nisi forte littera, sillaba vel poncto abreviacionis causa que non mutant sensum nec variant intellectum et me subscripsi meoque consueto et nomine rogans signavit. i In Iurium I/1, n. 215, p. 307 “preelegeritis” j In Iurium I/1, n. 215, p. 307 segue “hanc” k In Iurium I/1, n. 215, p. 307 manca “in” l In Iurium I/1, n. 215, p. 307 “modo” m In Iurium I/1, n. 215, p. 307 “compagne” n In Iurium I/1, n. 215, p. 307 al posto di “omne dare” si legge “emendare” o In Iurium I/1, n. 215, p. 307 “hec” p In Iurium I/1, n. 215, p. 307 “Bulleratus” q Da qui in Iurium I/1, n. 215, p. 307 seguono altri nomi “Tabaccus, Ansaldus Cebe, Willelmus Nata, Bonusvasallus de Medolico, Arduinus, Rubaldus Mallonus, Willelmus Niger, Iordanus Bençerrus, Otto Galleta, Ugolinus Mallonus” r In Iurium I/1, n. 215, p. 308 “quarta decima” s Così per “intellectum” t L’autentica di Leonardo de Garibaldo è presente in B, cc. 10r-10v. In A segue l’autentica di Tommaso di Credenza: “M CCC XXXX die XXXa Julij. Extractum est ut supra de registro veteri comunis Janue reposito penes me cancellarium infrascriptum custodem privilegiorum dicti communis. Thomas de Credentia cancellarius et custos privilligiorum comunis Janue”. 71 Parte II [8] 1171 aprile 14, Genova Gerardo Scorza, con i figli Musso e Cagnolo, ed Enrico Bianco, conti di Lavagna, giurano fedeltà al comune di Genova e si impegnano a ratificare l’accordo precedentea Anno M C L<XXI>, indicione tercia, XIIII die aprilis in consulatu Alb<e>rici, Octonis de Caff<a>ro, Nicole Roze, Rubaldi Guelfi et Guillelmi Sardene iuraverunt Guirardus Scortia et Mussus filius eius nec non Henricus Blanchus comites de Lavania fidelitatem et conventionem quam ceteri comites iuraveruntb Idonis Gontardi, Ansaldi de Tanclerio et sociorum in conscilio ianuensi et amplius quod in nichilo exceptarunt de fidelitate marchionum Gavij aut marchionis Acii veronensis, quod alij fecerant sicut in eadem conventione scriptum est. Sed tamen adiacerunt quod ob hanc fidelitatem et iuramentum non teneantur facere guerram abbati Sancti Columbani, nisi indeffenssionec comunis Ianue ad que habet vel habebit de cetero. Simili modo pro omnia iuravit Cagnollus, filius eius, in capitulo Ianue in presentia consciliatorum. Manoscritti: Privilegi, c. 5v; Pasqua, c. 42r Edizione: Iurium I/1, n. 216, pp. 308-309; Liber Iurium, I, n. 283; Codice diplomatico, II, n. 57, pp. 126-127 Regesto: Convenzioni di diversi luoghi ed altre cose, ms. sec. XVII, A.S.G., ms. 198, c. 74v; Scorza, p. 40 a Manca in A, B. b In Iurium I/1, n. 216, p. 308 segue “in consolatu” c Così per “in defensione” [9] s.d. (ma 1209-1241) Distinta degli impegni finanziari assunti dal comune di Genova verso i conti di Lavagnaa Feudum comitum de Lavania est de libris XXXX quarum:b filijs Pagani libr. XIII, sol. VI, dr. VIII ex hiis filijs Girardi Scorcie libr. VI, sol. XIII, dr. IIII filijs Henrici Blanchi libr. III, sol. VI, dr. VIII Manoscritti: Privilegi, c. 5v; Convenzioni di diversi luoghi ed altre cose, ms. sec. XVII, A.S.G., ms. 198, c. 75v; Il presente, c. 45r Edizione: Iurium I/1, n. 241, pp. 343-348; Canale, I, p. 103; Liber Iurium, I, n. 499; Canale, Nuova istoria, I, p. 123 a Manca in A, B b In Iurium I/1, n. 241, p. 344 segue “ad Pascha” 72 I Fieschi · Feudalità e istituzioni / (c. 20) filijs Martini libr. III, sol. VI, dr. VIII filijs Girardi libr. XIII, sol. VI, dr. VIII quarum Ugoni Sico libr. III, sol. VI, dr. VIII Beltrami libr. III, sol. VI, dr. VIII Andree libr. III, sol. VI, dr. VIII Alberto Pinello libr. III, sol. VI, dr. VIII filijs Rubaldi libr. XIII, sol. VI, dr. VIII quarum Armano pro tercia libr. IIII, sol. VIII, dr. XI Ugoni de Flisco pro IIIa libr. IIII, sol. VIII, dr. XI Thedixio Opizoni et Ambrosio pro alia IIIac libr. IIII, sol. VIII, dr. XI. c In Iurium I/1, n. 241, p. 344 manca “pro alia IIIa” Tenor pacis facte in Urbe et sententie excomunicationis. Pax summi pontificis facta et sententia excomunicacionis eorum. [10] 1276 luglio 18, Roma, in Campidoglio Accordo di pace stipulato in Roma, alla presenza del cardinale Ottobono Fieschi, tra il comune di Genova da una parte e Alberto, Nicolò e Federico Fieschi, i Grimaldi, i Malocelli, Guglielmo Vento e Carlo d’Angiò, re di Sicilia, dall’altra.a In nomine Domini nostri Iesu Christi amen. Olim inter comune civitatis Ianue, ex parte una, et venerabilem in Christo patrem dominum Octobonum, sancti Andriani diaconum cardinalem, nobiles viros dominos Albertum, Nicolaum, et Fredericum de Flisco, comites Lavanie, Grimaldos, Marocellos, Guillielmum Ventum et ceteros eis adherentes, ex altera, humani generis inimico varia discordie zizania seminante, tandem pacifica regie misericordia respiciente sue pietatis oculus in utrosque, sanctissimus quoque pater dominus Innocentius papa quintus, ad concordiam utriusque partis benigne effica<ci>ter interpossuit partes suas, siquidem prefate civitatis potestas, capitanei, consulum et comune, nobiles et prudentes viros Guidonem Spinullam, Babilanum Aurie, Lafranchum Pignatarium et Iohannem Ugolini, iuris peritum, suos ambasiatores, sindico<s>, procuratores et nuntios ad Sedem AppostoManoscritti: A, cc. 7v-11r; B, cc. 11r-13v; Privilegi, cc. 5v-8r; Pasqua, cc. 53r-56r (anche cc. 138r-141v); Giuspatronati, cc. 153-163; Il presente, cc. 58v-62v; Privilegi Fieschi, cc. 28r-30r Edizione: Federici, pp. 155-159; Iurium I/5, n. 879, pp. 143-151; Iurium I/6, n. 1129, pp. 336-345 Regesto: Ferretto, CLXVIII, pp. 75-76 a A, cc. 7v-11r; nel margine superiore “Hec est pax firmata Rome: auctoritate apostolica”. B, cc. 11r-13v; nel margine superiore: “Hoc est exemplum et publicatio cuiusdam publici instrumenti, cuius tenor talis est”.. Rispetto alle edizioni in Iurium 1/5, n. 879, pp. 143-151 e la ratifica dell’accordo da parte di papa Adriano V (presente al trattato di pace come cardinale Ottobono Fieschi) in Iurium 1/6, n. 1129, pagg. 336-345 il documento presenta notevoli differenze, nel protocollo, all’interno del documento e nell’escatocollo. 73 Parte II licam destinarunt, qui ad aponendumb cum magnifico principe domino C<arolo>, rege Cicilie illustris, nec non cum alijs de quibus sanctissimo patri domino summo pontifici, videretur confertumc manu publica presentavere <et>d exibuere mandatum, cuius tenor talis est. Anno 1266e./ (c. 21) In nomine Domini amen. Nos Symon Bonardi, potestas ianuensium, Obertus Spinula et Obertus Aurie, capitanei comunis et populi, ad consilium per campanam et cornu more solito congregatorum, nec non et nos ipsi antiani et consciliarij autoritate et decreto dictorum dominorum potestatis et capitaneorum, nomine nostro et nomine comunis et populi ianuensium, constituimus et ordinamusf nobiles viros Guidonem Spinullam et Balianum Aurie, La<n>franchum Pignatarium et Iohannem Ugolini, iuris peritum, nostros et dicti comunis et populi sollempnes legatos, nuntios, actores, procuratores et sindicos et ambaxiatores et secundum quod melius esse possint, ad eundum pro nobis comuni et populo ianuensibus ad curiam romanam et ante presentiam sanctissimi domini nostri summi pontificis et se coram et ceterag parte nostra humiliter presentandos ad preponendumh cum illustri rege Scicilie et cum alijs de quibus ipsi sanctissimo patri nostro videbitur et ad omnia et singula facienda <pro nobis>i et comuni populo ianuensium coram ipso domino summo pontifice, coram quolibet auditore ab eo dato, cum dicto rege et nuntijs ipsius et qualibet alia persona et quibus ipsis sindicis et ambaxiatoribus vel maiori parte eorum videbitur, promittentes, nomine nostro et <dicti comunis et>j populi ianuensium, tibi notario infrascripto, stipulanti nomine cuiuslibet stipulanti, cuius interest vel intererit nos et comune et populum ianuensium habituros perpetuo ratum et firmum quicquid per dictos sindicos sive ambaxiatores vel maiorem partem ipsorum super predictis et predictorum occasione factum fuerit seu promi<s>sum pro nobis et populo et comuni ianuensium sub obligatione bonorum nostrorum et dicti comunis. Nomina vero dictorum antianorum et consiliariorum in libro consciliariorum comunis Ianue per ordinem scripta sunt. Actum Ianue, in palatio heredum condam Oberti Aurie, quo curia regitur. Anno dominice nativitatis M CC sexagesimo sextok, indicione tercia, die veneris, tercia decima martij, inter primam et terciam. Presentibus testibus vocatis et rogatis, La<n>francho de Sancto Georgio, cancellario comunis et populi ianuensium, Balduyno de Salvo notario, Loysio Calvo et La<n>francho Rolandi de Castiliono notarii. Ego Martinus de Monterosato notarius rogatus scripsi. Receptol itaque suprascripto mandato idem sanctissimus pater, tanquam verus zellab Così per “componendum” c Così per “confectum” d Integrato da A, Pasqua, Iurium 1/6 e In A, B, Iurium I/5, n. 879, p. 143, Iurium 1/6, n. 1129, p. 338 manca la data, che, comunque, è riportata sbagliata, in quanto 1276. f A margine sinistro del testo di legge: “Instrumentum sindicatus constitui ad pacem faciendam” g In A, B, Pasqua, Iurium I/5, n. 879, p. 143, Iurium 1/6, n. 1129, pag. 338 “eo ex” h In A, B, Pasqua, Iurium I/5, n. 879, p. 143, Iurium 1/6, n. 1129, pag. 338 “componendum” i Integrato da A, B, Pasqua, Iurium I/5, n. 879, p. 143, Iurium 1/6, n. 1129, pag. 338 j Integrato da A, B, Pasqua, Iurium I/5, n. 879, p. 143, Iurium 1/6, n. 1129, pag. 338 k L’anno è sbagliato, in quanto 1276. In Pasqua, c. 53v è riportato “1271” l Nel margine esterno si legge: “Pronunciatio de concordia et pace”. In Iurium I/5, n. 879, p. 145, Iurium 1/6, n. 74 I Fieschi · Feudalità e istituzioni tor pacis in filios et ad omnia que concordia introducent / (c. 22) videbantur paterne mentis, cura soliciter considerata, predicti mandati consensitm et expresse decrevit et tam cum prefato domino rege, quam cum memorato venerabili patre domino O<ctobono> cardinale et alijs suprascriptis, inter ipsos et prefatum comune deberet concordie tractatus haberi et Deo placito sive concludi. Hiis igitur ita peractis, prefati dominus cardinalis, domini Nicolaus et Fredericus, presentes ac magister Bonamor, procurator dicti domini Albatin ad pacificandum cum parte altera habens speciale mandatum, prout constat per publicum instrumentum manu Proyni de Sancto Stephano notarii, confectum Sarzane, sub anno domini milesimo ducentesimo septuagesimo quartoo, indicione secunda, die decima mensis ianuarij, nomine et vice ipsius domini Abbatip ac alij quorum nomina inferius continentur, pro se ipsis ac ceteris sibi adherentibus, ex parte una, et prefati ambaxiatores, sindici, procuratores et nuntij pro antedictis potestate, comuni et populo ianuensium, ex altera, sponte, libere et expresse ad infrascriptam concordiam pervenerunt. Imprimis quod predicti domini Abbatus, Nicolaus, Fredericus et ceteri de Flisco, Grimaldi, Marocelli, Guillelmus Ventus ac reliqui omnes, qui ocaxione presentis discordie adheserunt eisdem cum famus proviriq in personis et rebus, in civitatem ipsam libere sicut ante dictam discordiam reddeant et morentur domibus et possessionibus, terrasr, iuribus atque bonis que in comuni et inter et extra habebant et possidebant tempore mores discordie, prout inferius exprimitur, integre ac totaliter fruituri ac habituri, intrendit et egrediendi civitatem ipsam, sicut alij cives ipsius liberam facultatem, pro quibus observandis eisdem promittent sollempniter et iurabunt dicti potestas, capitane<i>, anciani comunis Ianue infra duos menses ex nunc, pro se et ipso comuni predicta <omnia>u dictis eorum cum civibus, sine dolo et fraude, servare et facere per alios observari, quod si secus per eos fieri quoquo modo contingerit, consenserunt et voluerunt predicti sindici quod prefati potestas, capitanei, anciani, consiliarii et alij officiales civitatis eiusdem sic contrafaciendo excomunicationis sententiam quam ex nunc prout ex tunc, venerabilis in Christo pater dominus B<ertrandus>, Sabinensis episcopus, ex mandato et auctoritate predicti domini pape ac de ipsorum sindicatorum assensu, in ipsos contrafacientes in hijs scriptis promulgavit incurrant. Et nichilominus idem dominus papa vel alius, qui pro tempore fuerit, contra eos comune ac civitatem ipsorum propter / (c. 23) hoc spiritualiter et temporaliter procedere valeat, prout sibi placuerit et videbiturv expedire. Castra quoque possessiones, villas et bona omnia et singula predictorum domini cardinalis, dominorum Abbatiw, Nicolai et Frede<ri>ci de Flis1129, p. 339 “presentato vero” m In A “sensivit”; in B “sensuit” n Così per “Alberti” o In B “MCC LXIIII” e a margine inserta altra “X” p Così per “Alberti” q Così nel testo. In A, c. 8v, B “cum familijs suis securi” r Così per “terris” s Così per “mote” t Così nel testo per “intrandi” u Integrato da A, B v In A, B “viderit” w Così per “Alberti” 75 Parte II co, Grimaldorum, Marocellorum et aliorum et aliorumx omnium que habent vel habebunt in civitate vel extra lesa vel il<l>esa, integra vel dirumpta, sicut sunt et in statu in quo sunt, dicti sindici, nomine potestatis, capitaneorum, consciliariorum et comunis Ianue, ex nunc libere et plene restituunt omnibus supradictis et pronuntiunty nomine et vice dicti comunis, quod predicta restituentur eisdem per comune predictum, salvis iuribus, si qua in castris, villis et possessionibus et bonis que restituentur eisdem comuni et hominibus ianuensium antea competebant. Et si eidem comuni Ianue complacebit quod custodiantur aliqua de castris illis illorum nomine quorum sunt custodiantur per Albertinum <vel>z Spinulinum filios domini Guidonis Spinule, ad expensas comunis Ianue, usque ad duos annos, quo tempore finito, ipsorum castrorum custodia predictis dominis eorum libere dimittantur predicti vero dominus O<ctobonus> cardinalis ac omnes alii quibus restituta fuerint castra et terre huiusmodi ex nunc pro bono concordie suo heredum et successorum suorum, nomine homines castrorum et locorum ipsorum; et prefatos ambaxiatores eorum nomine et pro ipsis ad bonam voluntatem suam pacem et gratiam receperunt finem <et>aa remissionem eis et predictis ambaxiatoribus pro ipsis de offenssis omnibus iniurijs et dampnis illatis ipsis per eos vel eorum aliquem usque in presentem diem quacumque ocaxione vel causa, ex nunc plenarie facientes ac promittentes predictis ambaxiatoribus, recipientibus eorum nomine et pro ipsis eos aut eorum aliquem occaxione predicta nullo umquam tempore molestare. Utraque etiam pars videlicet predicti dominus cardinalis, prefati de Flisco, Grimaldi, Marocelli, pro se et sibi adherentibus, ac prefati sindici et procuratores nomine procuratorio potestatis, capitaneorum, conscilij et comunis, ac hominum civitatis et districtus ipsius, omnes iniurias et offensas illatas ocaxione presentis discordie hinc inde sibi invicem totaliter remisserunt et conssenserunt, hij idem sindici quo publicationes bonorum, condempnationes, forestationes, banna, statuta, ordinamenta facte vel facta comuniter vel divissum, a tempore cepte discordie, contra predictos vel aliquem predictorum cassa, nulla et irrita penitus habeantur, ita videlicet quod rellaxatio, remissio, cassatio et anullatio forestat<i>onum <et condennationum>ab huiusmodi ad eos vel eorum aliquem contra quos dum esset, / (c. 24) sub obedientia comunis Ianue et non rebelles eidem pro eo forsitan quod aliquod maleficium commiserunt vel alicui singulari per<son>e tenerentur ex debito vel contractu vel quasi et non ocaxione presentis facte essent nullatenus extendantur. Et tamen pro bono concordie adiecto per sindicos memoratos, quod etiam malefficia eadem illis qui commisserunt, ipsa remittantur et remitti debeant a comuni, predicto modo, procuratores ipsorum vel eorum heredes, cum hijs contra quos promissa huiusmodi malefitia extiterant vel cum eorum heredibus sint concordes. De dampnis vero qualitercumque datis, hinc inde, a tempore orte discordie inter partes ad presens nulla fit remissio nec procedit, sed ius dampna huius repetendi utriusque parti liberum remaneat atque salvum actionibus, deffenssionibus et x Due volte nel testo y In A, B, Pasqua “promittunt” z Integrato da A, B aa Integrato da A, B ab Integrato da A, B 76 I Fieschi · Feudalità e istituzioni exceptionibus, super hijs hinc inde legiptimus reservatis, non obstantibus alijs remissionibus, hinc inde factis. Ita tamen quod comune civitatis Ianue repetere dampna tangentia ipsum comune non valeantac, nisi dicti cives dampna sibi illata repeterent et ab illo vel illis tantum repetere possint quem repeterent dampna sua. Dicti vero cives huiusmodi dampna in curia comunis Ianue repetere teneantur, si repeticionem ipsorum voluerint intentare. Si autem ipsis quod absit in prefacta curia non fieret iustitia<m> de predictis, liceat eis ipsa dampna repetere coram quocumque iudice competenti. Conventiones autem et pactiones comitum Lavanie, que in registro comunis <Ianue>ad continentur, eisdem comitibus per dictum comune serventur in integrum. Et teneantur ipsum comune eas, non obstantibus sententiis, statutis, cassationibus atque processibus quibuscumque factis per capitaneos et comune Ianue contra prefatos comites, servare ac facere observari. Si vero aliqui, ex predictis omnibus, tam illis de Flisco quam Grimaldis, Marocellis et reliquis universis et singulis, extra civitatem Ianue vel districtum morari vellent vel elligerent permanere ad morandum in civitate Ianue vel districtu, dummodo comune ipsum non offenderent, prefatum comune ipsum non offenderent prefatum comuneae vel alios pro eis minime compleanturaf. Verum tamen predicti omnes de cetero teneantur ad collectas mutua et alia onera, sicut cives alii ianuensium, supradictis comitibus Lavanie dumtaxat exceptis, quibus conventiones et pactiones prefate serventur per dictum comune, ut superius est expressum. Et liceat omnibus supradictis semper si voluerint alienare, vendere atque distrahere libere bona sua, statuto quolibet vel / (c. 25) ordinamento per ipsum comune in contrarium edicto non obstantibus. De quantitatibus vero pecunie seu debitis exactis et receptis per comune a debitoribus predictorum, si racionibus publicationis bonorum sic exacta sunt recepta, fiat illis restitutio, quibus debita huius seu peccunie debebantur; si vero exacta sunt occaxione condempnationum factarum, taliter exacta competantur in dampnis, que vero exacta et recepta sunt per comune, ocaxione mutuorum impositorum restituantur et recuperentur ab eis, sicut ab aliis civibus quibus in civitate manentibus mutua huiusmodi fuerunt imposita per comune, a condempnationibus vero preteriti temporis non exactis, predicti omnes totaliter sint immunes. Prefactus quoque dominus O<ctobonus> cardinalis, ut concordiam et bonum pacis et statum pacificum civitatis ipsius quem desiderat evidenter appetere, dignoscatur questionibus et litibus omnibus contra comune prefatum motis in Romana curia, ocaxione castrorum, villarum et possessionum huiusmodi suscitatis totaliter renuntiavit et cessit, remissit et cardinalis ipse prefatis potestati, capitaneis et comuni Ianue et prefatis ambaxiatoribus recipientibus pro eidem dampna omnia per eos in castris, villis et terris predictis hucusque illata et remissioni huius per ipsum dominum cardinalem de dampnis predictis, nobiles viri dominus Nicolaus et dominus Fredericus, fratres eius, voluntarie consenserunt et ipsam ratam habentes, nichilominus omnibus predictis dampnis et petende satisdationi pro eis renuntiaverunt. Porro prefati omnes de Flisco, Grimaldi, Marocelli et alii cives ac In A, B “valeat” ad Integrato da A, B ae Ripetuto due volte nel testo af Così per “compellantur” 77 Parte II predicti tractabuntur et habebuntur per potestatem, capitaneos, comune ac populum ianuensium, sicut alii cives civitatis ipsius dummodo ipsis potestati, capitaneis, comuni ac populo sint obedientes, ut alij ac fideles nec pro eo quod inobedientes fuerint retroacto tempore seu rebelles eis a prefatis potestate, capitaneis, comuni vel populi ianuensium iniuria, dampnum vel gravamen aliquod inferetur, ad huius denique concordie bonum partes suprascripto fideliter intendentes promisserunt sibi invicem stipulatione solempni predicta omnia et singula per se et heredes et successores suos perpetuo inviolabiliter observare, nec ullo tempore contra ea venire ac formam subscripte concordie. Et predicta omnia voluerunt iuris iurandum religione firmari prefatis dominis Nicolao, Frederico de Flisco, presentibus, ac magistro Bonamore, procuratori domini Alberti de Flisco, nomine et vice ipsius et in animam eius, Nicolao Guercio et Simone Guercio, Guigoni Grimaldi, Petro de Castello et Iacobo Manente, Albertino condam La<n>franchi <Marocelli>ag, Nicolao et Franceschino condam / (c. 26) Bonifacij de Grimaldis, prestantibus corporaliter tactis sacrosanctis Evangelijs iuramentum, quod formam concordie subscripte et quecumque continentur in ipsa bona fide, sine ulla fraude, perpetuo observabunt, nec per se ipsos vel alios contravenient vel facient nec contrafieri vel veniri consentient seu etiam procurabunt. Promiserunt insuper se bona fide facturos et curaturos, quod alij absentes, quorum nomine et vice promiserunt suprascripta, infra festum sancti Michaelis de mense septembris proximi venturi ratifficabunt formam concordie suprascriptam, et omnia et singula que continentur in ipsa, et iurabunt se predicta omnia servaturos et quod neque per se, neque per alios ullo tempore contravenient vel facient nec contrafieri vel veniri consentient vel etiam procurabunt. Et quidem illi qui, neque per se neque procuratores presentes existunt, si ad concordiam suprascriptam venire et se illi subicere voluerint, teneantur infra predictum tempus concordiam ipsam et singula que continentur in ipsa expresse ratifficare ac iurare de ea et omnibus predictis servandis et non contra faciendo <vel veniendo>ah per se vel alios, neque consentiendo vel procurando quod contrafiat vel veniat ullo tempore alioquin non teneantur comune Ianue eos admittere ad concordiam supradictam, de quibus ratifficationibus et iuramentis fiant publica instrumenta pro dicto comuni tradenda. Prefati vero ambaxiatores, suo et predictorum potestatis, capitaneorum, consilij et comunis Ianue, promiserunt et, tactis sacrosanctis Evangelijs, iuraverunt observare perpetuo et inviolabiliter formam suprascripte concordie et omnia que continentur in ipsa et quod ipsi ambaxiatores facient et curabunt quod potestas, capitanei, consiliatores et comune et populus Ianue, quocumque in concordia suprascripta, per ipsos procuratores <f>acta sunt seu promissa, infra duos menses computandos ex nunc expresse ratifficabunt et aprobabunt ac iurabunt se predicta omnia servaturos et quod nunquam per se vel alios contrafiet vel veniet neque contrafieri vel veniri consentient vel etiam procurabunt et super ratificatione et aprobatione huiusmodi ac iuramento conficietur publicum instrumentum tradendum predictis redeuntibus in civitate seu alicui pro eis cui voluerint, si illud habere voluerint ad memoriam et cautellam. Verum ne predicta ag Integrato da A, B ah Integrato da A, B 78 I Fieschi · Feudalità e istituzioni possint imposterum eventu quolibet vacuari predicte partes unanimiter voluerunt et consenserunt expresse, ut ipse sanctissimus pater summus pontifex vel alius qui pro tempore fuerit partes ipsas ad observanda omnia / (c. 27) et singula supradicta per censuram ecclesiasticam et alijs modis quibus eisai videbitur, possit spiritualiter et temporaliter cohartare. Facta est suprascripta concordia et ordinata et le<c>ta inter partes supradictas, coram venerabili in Christo patre domino B<ertrando>, episcopo Sabinensisaj, quem memoratus dominus papa, ut vice sua ipsi concordie assisteret et eam susciperet et circa ipsam auctoritate ipsius domini pape ageret quicquid opportunum vel expediens esset spiritualiter deputavit. Idemque dominus episcopus, auctoritate et potestate ab ipso domino papa sibi in hac parte commissa, suprascriptam concordiam acceptavit et aprobavit et sic fieri et observari debere voluit et percepit. Actum in Urbe, in Capitolio, in camera in qua suprascriptus dominus Carolus, rex Scicilie illustris morabatur, anno domini milesimo ducentessimo sexagesimo sextoak, indicione quarta, die decima octava mensis iulijal, pontificatus domini In<n>ocentij pape quinti anno primo. Presentibus an<te>di<c>to domino Carolo, rege Scicilie, domino Phylip<p>o, serenissimo Constantinopolitano imperatore, nobili viro domino Hugone, comite Brenne, magistro Benedicto de Aragona, notario domini pape, magistro Guillelmo canzellario dicti domini regis, magistro Petro Farinelli, archidiacono Aurilianensis, frater Anulfo de Consemaram de ordine Templanoruman, domino Thoma de Porta Salernitanensis legumdoctore, domino Iohanne de Malfeta, magistro Petro de Lachiere et alijs pluribus testibus vocatis et rogatis. Ego Bartholomeus de Regio, sancte Appostolice Sedis auctoritate notarius, suprascripte concordie et ordinationi interfui et, ut supra scriptum est, rogatus a partibus scripsi et in publicam formam redegi et meo signavi signo consuetoao. ai In A, B “ei” aj Si tratta di Bertrand de Saint Martins, cardinale vescovo di S. Sabina dal 1273 al 1277. Cfr. K. Eubel, Hierarchia catholica Medii Aevi, Regensberg 1913, vol. I, pagg. 9 e 38. ak La data è sbagliata, poiché l’anno è 1276 al In A, c. 11r, B “iunii”; anche in Iurium I/5, n. 879, p. 143 am Con abbreviazione inutile soprascritta an Così per “Templariorum” ao In A e B è presente il signum tabellionis del notaio. In B, cc.13r-13v, segue autentica del notaio Andreolo Rosso: “(S.T.) Andriolus Rubeus, notarius et scriba curie domini potestatis, suprascriptum instrumentum in pergameno scriptum ut supra vidi, legi, ascultavi et exemplavi et in hanc publicam formam reddegi, nichil addito vel diminuto quod mutet sensum vel variet intellectum, nisi forte poncto, litera, titulo, vel sillaba, et in hoc abreviationis vel extensionis causa sententia tamen in aliquo non mutata, ad postulationem et requisitionem domini Henrici de Flisco et Lavanie comitis, et hoc de mandato et auctoritate domini Venturini de Jummis de Suncino, vicarii egregij domini Zambelini de Bonardo, legum doctoris, potestatis Ianue, sedentis pro tribunali, in palatio novo comunis Ianue, ubi curia dicti domini potestatis regitur, qui laudavit, statuit et pronuntiavit, decrevit presenti exemplo, eandem vim et fidem dari debere sicut daretur autentico predicto, presentibus testibus vocatis et rogatis, Lanfranchino de Valle de Rappallo, notario, Petro de Sanguineto, notario, et Nicolao de Bargalio, executore, anno dominice nativitatis millesimo trecentesimo decimo octavo, indicione quartadecima secundum cursum Ianue, die vigessima tertia, mensis iunij, inter tertiam et VIIIIam”. Zambellino de Bonardo, giurista bresciano, nel 1315 è testimoniato quale vicario del podestà di Genova, Giacomino di Fiorino di Pontecarolo, miles, di Brescia. A.S.G., Notai antichi, 211, not. Leonardo de Garibaldo, cc. 104v-105r, 1315 18 settembre. Fu podestà di Genova dal 1317 al 1318. Cfr. Iurium, II/2, n. 21, pp. 114-116. 79 Parte II (c. 28) In nomine Domini amen. Hoc est exemplum litterarum domini summi pontificis scriptarum in pergameno, cum sigillo p<l>ombeo papali et in quo sigillo sunt ab una parte ymagines beatorum apostolorum Petri et Pauli eta moris est et ab alia parte sunt littere in hiis verbis quarum quidem litterarum tenor talis estb. Nicolaus papa III. [11] 1277 agosto 13, Viterbo Bolla di papa Nicolò III, con la quale si intima al comune di Genova di rispettare i patti presi con i conti di Lavagna, i Grimaldi e i loro aderenti nel trattato di pace stipulato grazie all’intervento del pontefice Innocenzo V. Nicolaus episcopus, servus servorum Dei. Venerabili fratri episcopo Foroliviensi salutem et appostolicam benedicionem. Significarunt nobis dilecti filij, nobiles viri, Albertus, Fredericus, Manuel de Flisco, comites Lavanie, Grimaldi et certic adherentes eisdem, quod dudum inter ipsos, ex parte una, et capitaneos et comune civitatis ianuensium, ex altera, sub orta discordia, divina tandem favente clementia felicis recordationis Innocentius papa quintus predecessor noster, ad utriusque partis bonum et tranquilum statum, studio paterne pietatis intendens partes ipsas ad pacem reduxit et concordiam inter alia continentem, quod dicti nobiles adherentes eisdem cum personis et rebus ac familiares eorum in civitate ipsam redierent et in suis domibus morarentur, ac bonis et iuribus fruerentur, libere intrandi ac ingrediendi civitatem ipsam, habentes liberam facultatem itaque per comune prefatum vel per alios ipsorum nomine morari et in dicta civitate vel alio certo loco minime cogi possent, quodque dictis nobilibus, comune ipsum, castrid ipsorum infra duos annos, a die prefate pacis inite, restitueret custodia ipsorum castrorum certis personis in concordia seu pacis huiusmodi tenoree nominatum expressis interim comittenda, que post dictum tempus ad dictorum nobilium manus libere perveniret, cetera vero bona, tam dictis nobilibus, quam alijs eisdem adherentibus, sine more dispendio restituere tenerentur. Certam quoque peccunie quantitatem, pro satisfacione peccunie recepte ab ipso comuni de bonis dictorum nobilium et aliorum predictorum, durante discordia dictum comune ipsis solvere ac / (c. 29) privilegia ipsorum nobilium de Lavania dicti capitanei, Manoscritti: B, cc. 14r-15r; Privilegi, cc. 8v-9r; Pasqua, cc. 49r-51r; Il presente, cc. 63r-64v a Così nel testo al posto di “ut” b In B, c. 14r, il documento è preceduto dall’autentica del notaio Andreolo Rosso, ma senza data: “In nomine Domini amen. Hoc est exemplum et publicatio quarundarum litterarum sanctissimi patris domini Nicolai episcopi servi servorum Dei, publicatarum et exemplatarum manu mei, Andrioli Rubei, notarii infrascripti et scribe curie infrascripti domini capitanei et vicarii, auctoritate et de mandato domini iudicis et vicarii dicti domini capitanei et vicarij, que littere extant in pergameno scripte cum sigillo plumbeo rotundo vel quasi pendenti filo, in quo sigillo ab una parte apparent ymagines duorum capitum, videlicet beati Petri et beati Pauli, in quorum medio apparet crux et supra capita apparent littere, videlicet “et peraspe”, ab alia vero parte apparent littere in hec verba et in hac forma, videlicet “Nicolaus pape III”, quarum licterarum tenor talis est”. In B altra copia del documento, cc. 41r-42v. Pasqua, cc. 49r-51r la bolla è inserita all’interno di un’altra lettera di Rodolfo, vescovo di Forlì. Pertanto incipit ed excipit del documento sono diversi. c Così nel testo per “ceteri” d Così per “castra” e Così nel testo per “tenere” 80 I Fieschi · Feudalità e istituzioni una cum prefato comuni, observare ac illesa custodire in omnibus promiserunt, ad premissorum etiam et ceterorum que in tenore dicte pacis et concordie continentur perpetuam firmitatem ab utraque <parte>f hinc inde interpositis iuramentis bone memorie B<ertrandus>, Sabinensis episcopus, de certa scientia et mandato prefati predecessoris nostri, prefatos capitaneos et comune, de ipsorum procuratorum libero et expresso consensu ex tunc excomunicacionis sententiam promulgavit, quam ipso facto incurreret, si contra premissa vel aliquod eorum facerent vel venirent. Ipse quoque partes unanimiter voluerunt et consenserunt espresse, ut idem predecessor noster et sucessores eius, qui pro tempore fuerint, partes ipsas ad observanda omnia et singula in ipsa pace contenta possent per censsuram ecclesiasticam et alijs modis, quibus videretur eisdem spiritualiter et temporaliter cohartare, prout in dicte pacis tenore dicitur plenius contineturg. Licet autem hiidemh capitanei et comune que super hijs et alijs ipsius pacis et concordie tenor contentus per dictos procuratores eorum facta fuerant, ratifficaverint et interposuerint propria super ipsorum observacione, prout ipsorum procuratores convenerant iuramenta postmodum causam contra pacem et concordiam ipsam voluntarie venientes, quodam ex ipsis nobilibus banno supposuerunt perpetuo, alios certis confinijs deputarunt que excedere non audierenti, necnon aliquos carceri manciparunt castrij, etiam prout infra certum tempus tenebantur restituere dictis nobilibus, non curantes peccuniam promissam tam ipsis nobilibus quam alijs supradictis, licet in parte solverint in totum, tamen minime persolverunt et licet in ipsorum nobilium privilegijs contineatur expresse, quod si quis eorum terras, possessiones, domos aut alia bona mobilia et immobilia emerit in territorio comunis Ianue, res ipse, ad eundem emptorem, sine omni onere, colorek vel cuiuslibet exactionis perveniant et sibi permaneant libere et immunes, quodque si quis ipsorum nobilium de Lavania granum, vinum, oleum, ligna, salem, pannosl et alia huiusmodi emant aut venda<n>t, ipse pro tali contractu, ratione cuiusdam exactionis que apud eos malatolta vulgariter appellatur nichil solvere cogi possit. Dicti tamen capitanei et comune, in fraudem privilegiorum ipsorum indirecte et fallaciter conscingentesm statuto cuidam initantur, ne quis rebellion super emptoribus rerum in quibus dicti nobiles ab exactioniso et collecte onere per sua privilegia sunt exempti, nisi emptionep suo privilegio in hac parte renuntient, audeat conficere publicum instrumentum / (c. 30) alias dictos nobiles de Lavania de emptionibus et vendicionibus alijs preterquam de pannis, racione exactionis premisse que malatolta dicitur compelendo solvere et sic in hijs et alijs pluribus articulis tenorem dicte pacis et concordie tam solempnis infringunt in animarum suarum periculum plurimorum scandalum, et ipsorum nobilium ac adherentium eisdem preiudicium et gravamen. Quo circa fraternitati tue per apostolica script<ur>a districte precipiendo f Integrato da B g In B “contineri” h Con abbreviazione soprascritta inutile i In B “auderent” j Così per “castra” k Forse così per “collecte” l Con p abbreviata inutilmente m Così nel testo n In B “tabellio” o Così nel testo per “exactoribus” p In B “emptor” 81 Parte II mandamus, quatinus, vocatis qui fuerint evocandi super omnibus premissis, inquisita de plano et sine iudicij strepitu, diligentius veritate, si rem ita esse inveneris, prefatos capitaneos nec non consiliarios et alios qui ex huiusmodi causa excomunicationis sententiam incurrisse, noscuntur excomunicatos usque ad satisfationem condignam publice nutiens facias in locis ubi expedire videris, pulsatis campanis et candelis ac<c>ensis, per alios publice nuntiari. Et si prefati capitanei, consciliarij et comune sententiam huiusmodi per mensem unum a die publicationis tue animo substinuerint indurato tu ex tunc eadem auctoritate in eosdem agraves manum tuam prout inobedientia contentus exegerit et qualitati negotij videris expedire. Si vero propter dictorum capitaneorum, consciliariorum et comunis, potentiam seu malitiam aut cuiuslibet alterius impedimenti obstaculum te vel nuntios tuos, quod propter hoc duxeris destinandos civitatem Ianue intrare vel in ea secure morari ad mandati nostri executionem non posse cognoveris tu extra civitatem eandem in alia circunstante civitate vel loco quem ad hoc elegeris premissa nichilominus sic publice, ut verissimile non sit, prefatos capitaneos, consciliarios et comune tue ignorare, processum vel ipsum ad eorum non posse noticiam pervenire fideliter et ef<f>icaciter exequaris. Data Viterbii, idus augusti, pontificatus nostri anno primo. / [12] 1279 febbraio 28, Piacenza Rodolfo, vescovo di Forlì, delegato di papa Nicolò III, legge al vescovo di Savona una lettera del pontefice indirizzata a Porchetto Spinola, arcivescovo di Genova, con la quale si intima di scomunicare il podestà e il comune di Genova perché inadempienti verso i conti di Lavagna, i Grimaldi e i loro aderenti rispetto agli accordi di pace presi sotto il pontificato di Innocenzo V e ribaditi da Nicolò IIIa. (c. 31) In nomine Domini amen. In presentia mei notarij et testium subscriptorum, venerabilis vir dominus Iacobus de Cucurno, canonicus ianuensis, vicarius reverendi in Christo patris domini fratris Porcheti, Dei et Sedis Appostolice gratia archiepiscopi ianuensium, precepit michi Leonardo de Garibaldo, notario infrascripto et scribe curie archiepiscopalis Ianue, ut autenticarem et registrarem, exemplarem, transcriberem, publicarem <et>b in publicam formam redigerem ad eternam rei memoriam litteras in pergameno scriptas infrascripti tenoris: “Reverendi in Christo patris domini Redulfi, Dei gratia Flosiensisc episcopi”, non viciatas, non canzellatas, non abolitas, non abrasas nec in aliqua sui parte corruptas, sed pro<r>sus omni vicio et suspicione Manoscritti: A, cc. 15v-17v. B, cc. 15v-16v; Privilegi, cc. 9r-11r; Pasqua, cc. 60r-61v; Il presente, cc. 64v-67r; Privilegi Fieschi, cc. 33r-34r a In B, c. 15r prima del testo “Sententia domini episcopi Forolivensis”. b Integrato da A, B c Così per “Foroliviensis” 82 I Fieschi · Feudalità e istituzioni carentes, sicut prima fatie apparebant, ad instantiam et requisitionem nobilis viri domini Henrici de Flisco, Lavanie comitis, presentis, perteritisd et requirentis nomine suo et nomine et vice totius albergum illorum de Flisco, sigilli cere albe cum pergameno interserto appenssione munitas, quarum litterarum tenor talis est. Anno 1279 die ultima februariie Venerabili in Christo patri domino Dei gratia episcopo Saonensi, Rodulfus, eandem gratia Foroliviensis episcopus, domini pape delegatus, salutem et veram in Domino caritatem. Noveritis nos a domino nostro summo pontifice recepisse litteras in hac forma. Nicholaus episcopus, servus servorum Dei. Venerabili fratri episcopo Forolunensisf salutem et appostolicam benedictionem. Significarunt nobis dilecti filij nobiles viri Albertus, Fredericus, Manuel de Flisco, comites Lavanie, Grimaldi et ceteri adherentes eisdem, quod dudum inter ipsos ex parte una et capitaneos et comune civitatis Ianue, ex altera, sub orta discordia, divina tamen favente clementia felicis recordationis Innocentius papa quintus, predecessor noster, ad utriusque partis bonum et tranquillum statum studio paterne pietatis intendens, partes ipsas ad pacem reduxit et concordiam inter alia continentem, quod dicti nobiles et adherentes eisdem, cum personis et rebus ac famulisg eorum, in civitatem ipsam reddierent et in suis domibus morarentur ac bonis et iuribus fruerent libere et intrandi, regrediendi civitatem ipsam habentes liberam facultatem, ita quod per comune prefatum vel per alios ipsorum nomine morari / (c. 32)h in dictam civitatem vel alio certo loco minime cogi possent. Quodque dictis nobilibus, comune ipsum castra ipsorum infra duos annos a die prefate pacis inireii restitueret custodia<m> castrorum ipsorum certis personis in concordie seu pacis huiusmodi tenore nominatum expressis interim comitenda, quod post dictum tempus a dictorum nobilium manus libere perveniret, cetera vero bona, tam dictis nobilibus quam alijs eisdem adherentibus, sine more dispendio restituere retinerenturj, certam quoque peccunie quantitatem, pro satisfacione peccunie recepte ab ipso comuni, de bonis dictorum nobilium et aliorum predictorum, durante discordia dictum comune ipsis solvere ac privilegia ipsorum nobilium de Lavania dicti capitanei, una cum prefato comuni, observare ac illessa custodire in omnibus promisserunt, ad premissorum etiam et ceterorum que in tenorem dicte pacis et concordie continetur perpetuam firmitatem, ab utraque parte, hinc inde interpossitis iuramentis bone memorie B<ertrandus>, Sabinensis episcopus, de certa scientia et mandato prefati predecessoris nostri in prefatos <capitaneos>k et comune de ipsorum procuratorum libere et expresso consensu, ex tunc excomunicacionis sententiam promulgavit, quam ipso prefato incurrent si contra premissa vel aliquod eorum facerent vel venirent, ipse quoque partes unanimiter voluerunt et consenserunt <expresse>l, ut idem predecessor noster et sucessores eius, qui d Così per “petentis” e Manca in A, B f Così nel testo per “Foroliviensis” g Così per “familiis” h Nel margine inferiore a destra, in verticale “cuiusdam” i Così per “inite” j In A, B “tenerentur” k Integrato da A, B l Integrato da A, B 83 Parte II pro tempore fuerint, partes ipsas ad observanda omnia et singula in ipsa pace contenta possent per censuram ecclesiasticam et alijs modis quibus videretur eisdem spiritualiter et temporaliter cohartare, prout in dicte pacis tenore dicitur plenius contineri. Licet autem idem capitanei et comune que super hijs et alijs ipsius pacis et concordie tenore contentis per dictos procuratores eorum facta fuerant, ratificaverint, interposuerint propria super ipsorum observacione, prout ipsorum procuratores convenerant iuramenta, infra certum tempus tenebantur restituere dicti<s> nobilibus non curantes dictamm peccuniam premissam, tam ipsis nobilibus quam alijs supradictis licet in parte solverint in totum, tamen minime persolverunt. Et licet in ipsorum nobilium privilegiis contineantur expresse, quod si quis eorum terras, possessiones, domos, alia bona mobilia et immobilia emerit in territorio comunis Ianue, res ipse ad eundem emptorem ab o<m>ni onere colecte vel cuiuslibet exactionis perveniant et sibi permaneant libere et immunes, quoque si quis ipsorum nobilium de Lavania granum, vinum, oleum, ligna, salem, pannos et alia huiusmodi emat aut vendat ipse pro tali contractu ratione / (c. 33) cuiusdam exactionis, que apud eos malatolta vulgariter appellatur, <deinde>n nichil solvere cogi possit. Dicti tamen capitanei et comune in fraude privilegiorum ipsorum indirecte et falaciter confi<n>gentes statuto cuidam imituntur, ne quis tabel<l>io super emptionibus rerum in quibus dicti nobiles ab exactionis et colecte onere per sua privilegia sunt exempti, nisi emptor suo privilegio in hac parte renuntiet, audeat conficere publicum instrumentum, alios dictos nobiles de Lavania de emptionibus <et venditionibus>o aliis preterquam de pannis, racione exactionis premisse in alia coltap dicitur comp<el>lendo solvere et sic in hijs et alijs pluribus articulis tenorem dicte pacis et concordie, tam solempnis infringunt in animarum suarum periculum plurimorum scandalum et ipsorum nobilium ac adherentium eisdem preiudicium et gravamen. Quocirca fraternitati tue, per apostolica script<ur>a distincte precipiendo, mandamus quatinus, vocatis qui fuerint evocandi super omnibus premissis, inquisita de plano et sine iudicii strepitu diligentius veritate, si rem ita esse inveneris prefatos capitaneos, nec non consciliarios et alios qui exq huiusmodi causa excomunicationis sententiam incurrisse noscuntur excomunicatos, usque ad satisfationem condignam publices nunties et facias in locis ubi expedire videris, pulsatis campanis et candelis accensis, per alios publice nuntiari. Et si prefati capitanei, consiliarij et comune sententiam huiusmodi per mensem unum a die publicationis tue animo substituerint indurato, tu, ex tunc auctoritate eadem, in eo<s>dem agraves in animamr tuam pro ut inobedientium contemptus exegerit et qualitati negotij videris expedire. Si vero propter dictorum capitaneorum, consiliariorum et comunis potentiam seu malitiam aut cuiuslibet alterius impedimenti obstaculum te vel nuntios tuos, quos propter hoc duxeris destinandos civitatem Ianue intrare vel in ea secure morari ad mandati nostri executionem non posse cognoveris, tu extra civitatem eandem, in alia circunstante civitate vel loco quem ad hoc elegeris, premissa nichilominus sic publice ut verissimile non sit prefatos m In A, B manca n Integrato da A, B o Integrato da A, B p Così per “que mala tolta” q In A, B manca r In A, B “manum” 84 I Fieschi · Feudalità e istituzioni capitaneos, consiliarios et comune tuum ignorare proces<s>um vel ipsum ad eorum non posse noticiam pervenire fideliter et efficaciter exequaris. Data Viterbij, idus augusti, pontificatus nostri anno primo. Quarum auctoritate inquisita super hijs, diligentius veritate secundum mandatum apostolicum invenimus, quo potestas, capitanei, antiani nec non consciliarij et alij officiales Ianue pacem et concordiam tam solempnem initam auctoritate appostolica inter eos non servaverint, set eam impluribus articulis multipliciter violarunt, propter quod excomunicationis sententiam latam per bone memorie / (c. 34) dominum B<ertrandum>, Sabinensem episcopum, de speciali mandato memorati domini Innocentij quinti et partium expresso consensu incurrisse noscuntur. Nos vero eosdem denuntiavimus excomunicatos iuxta traditam nobis formam et ipsi in sua proterva contumaciter perdurantes sententiam huiusmodi per duos menses et amplius substinuerunt animo indurato. Quapropter iuxta formam traditam nobis manum nostram agravavimus in eosdem subponentes civitatem et diocesim ianuensem ecclesiastico interdicto. Quare paternitatem vestram rogamus et monemus pro primo, secundo et tercio peremptorio vobis auctoritate qua fungimur, cum reverentia precipiendo mandamus, quatinus dictos potestatem, capitaneos, ancianos, consiliarios et alios officiales Ianue excomunicatos et interdictum predictum per vos et celerums vestrum faciatis per civitatem et diocesim saonensem, pulsatis campanis et candelis ac<c>ensis, singulis diebus dominicis et festivis publice nuntiari, alioquin si a receptione presentium per tres dies predicta non duxeritis ad implenda vos ab regresu ecclesie licet invicti duximus suspendendum. Si vero per tres alios dies substinueritis interdictum predictum, vos, quamvis cum dolore cordis, presentibus scriptis excomunicationis vinculo in<n>odamus. De representatione vero harum litterarum latori presentium tamquam nuntio nostro iurato et fideli cum ad nos redierit adhibebimus, plenam fidem, volumus insuper et mandamus, ut per vestras speciales litteras tenore presentium, venerabili patri domino archiepiscopo Ianuensi, de verbo ad verbum inthimare velitis vobis vices nostras in hac parte commitentes, scilicet ut tenorem harum litterarum eidem archiepiscopo intimetis et per vestrum nuntium specialem et hoc vobis mandamus expresse, sub penis predictis, quas vos incurrere volumus, presentibus scriptis nisi predicta infra octo dies postquam presentes litteras receperitis, duxeritis ad implenda, in cuius rei testimonium presentes litteras fecimus nostri sigilli appensione muniri. Data Placentie, die ultimo mensis februarii, anno domini m<illesimo> ducentessimo septuagesimo nono, indicione septima. Qui dominus vicarius laudavit, statuit et pronuntiavit presens exemplum seu publicum instrumentum habere et obtinere debere illam vim, fidem et firmitatem, quam habent et obtinent supradicte littere autentice, dicto sigillo sigillate. Actum Ianue, in claustro ianuense, ubi nunc regitur curia archiepiscopalis ianuensis, anno dominice nativitatis milesimo tricentessimo decimo nono, indicione prima, secundum cursum Ianue, die vigesima octava iunij, circa vesperas. Presentibus testibus domino Odoardo de Camilla, iuris perito, et domino Gregorio de Camilla, canonico ianuense, et presbitero Iohanne de Nassio, capellano ecclesie ianuensis, et presentibus et audientibus ascultantibus unaa mecum notario infrascripto Francisco Murrutio de Quinto et Antonio de Gregorio de Quarto, notarijs ianuensibus. / s Così per “clerum” 85 Parte II (c. 35) (S.T.) Ego Leonardus de Garibaldo, sacri imperii notarius et scriba curie archiepiscopalis ianuensis, presentes litteras supradictas autenticas, unaa cum supradictis testibus et notarijs supradictis, de mandato supradicti domini vicarij, ad instantiam et requisitionem supradicti domini Henrici, dictis nominibus, vidi, legi, exemplavi, ascultavi, autenticavi, registravi, transcripsi, publicavi et in hanc publicam formam reddegi, ad eternam rei memoriam et sicut in ipsis litteris autenticis inveni et in hoc exemplo transcripto seu publico instrumento exemplavi et scripsi, nichil addito vel diminuto quod mutet sensum vel variet intellectum, nisi forte littera, sil<l>aba vel ponto, abreviacionis causa, que non mutant senssum nec variant intellectum et subscripsi meoque consueto et solito signo et nomine signavi rogatus.t t In A: “Executum est ut supra. Leonardus de Garibaldo notarius” Sententia domini Lappia de Bonfilijs de Prato, iudicis domini Branchaleonis de Andalò, potestatis Ianue, cuius tenor talis estb. [13] 1306 maggio 26, Genova, nel palazzo del comune Sentenza di Lapo de Bonfigli di Prato, giudice nominato dal podestà di Genova Brancaleone di Andalò, nella vertenza che vede da una parte Percivalle Fieschi q. Ugolino, Luchino Fieschi q. Giacomo e Lavagnino Ravaschieri, tutti conti di Lavagna, e dall’altra Pietro di Vignolo e Guglielmo di Lando, collettori della tolta del grano, e Ideto, collettore della cabella delle carni e del formaggio, in merito alle esenzioni dei conti di Lavagna. In nomine Domini amen. Super questione que vertitur inter Percivalem de Flisco quondam Ug<o>lini, comitem Lavanie et Luchinum de Flisco quondam domini Iacobi, comitem Lavanie, et Lavagninum Ravascheriumc, comitem Lavanie, nominibus eorum proprijs et nomine aliorum comitum Lavanie, pro quibus dicti Percival et Luchinus de rato promisserunt dicti<s> nominibus ex una parte et Petrum de Vignolo, Guillelmum de Lando, superstantes et collectores tolte grani, et Idetum, secundum superstantem et collectorem cabelle syve introytus sive tolte carnium et casei, omnes predictos dictis nominibus sive Manoscritti: A cc. 13r-14v; B, cc. 17r-18v; Privilegi, cc. 11r-12r; Pasqua, cc. 51v-53r; Giuspatronati, cc.173-178; Il presente, cc. 67r-69r; Privilegi Fieschi, cc. 31r-32r Regesto: Scorza, p. 47 a Presenta segno abbreviativo sulla p superfluo b In A c. 13r manca la rubrica; nel margine superiore si legge: “Hec est sententia grani, carnum et caxi”. In B, c. 17r, prima del testo “Hoc est exemplum et publicatio cuiusdam publici instrumenti cuiusdam sententiam in pergameno, scripte in quodam libro, cuius tenor talis est”. c Lavagnino Ravaschieri, conte di Lavagna, dichiara di avere dato L. 250 a Gambino Lercari, che riceve a nome di Andreolo Lercari. Atto in Genova, nel palazzo nuovo del comune. Testi: Tommaso di Goano e Guglielmo de Porta. A.S.G., Notai antichi, cart. 219, c. 202v, 1305 2 aprile 86 I Fieschi · Feudalità e istituzioni nomine dictorum introytuum ex altera parte, in qua quidem questione talis fuit oblata peticio sive declaratio per dictos comites M CCC VI die XIIII aprilis. Percival de Flisco quondam Ugolini, comes Lavanie, et Luchinus de Flisco quondam domini Iacobi de Flisco, comes Lavanie, requirunt a domino vicario prohiberi colectores tolte grani ne ipsos vel nuntios eorum vel / (c. 36) alicuius eorum comp<el>leant ad solvendum dictam toltam, sive aliquid pro colecta, sive introytu<s> dicte tolte de grano ipsorum de Flisco vel alicuius eorum quod ement vel de cetero emerent in civitate Ianue, cum ipsi sint immunes ab omni dacita et colecta, tam ipsi quam omnes alij de Flisco et comites Lavanie, secundum formam conventionesd initarum inter dictos comites ex una parte et comune Ianue sive legiptimas personas nomine comunis Ianue ex altera. De <qua>e conventione plene constat per instrumentum scriptum manu Guillelmi Caligepalij notarij, millesimo ducentessimo sexagesimo sextof, die XXIII novembris et transcriptum manu Rolandini de Ricardo notarij, millesimo trecentessimo primo, die vigesima iunij et etiam de dicta conventione et ratificatione ipsius conventionis apparet per aliud instrumentum scriptum, exemplatum manu Guarnerij de Albara notarii, millesimo CCLXXXVI die XXVI septembris, que instrumento dicti de Flisco exibuerunt et exibent dicto domino vicario, requirentes predicti de Flisco tam nominibus suis proprijs quam nomine aliorum comitum Lavanie pronuntiari et per sententiam declarari predictos de Flisco et alios comites Lavanie esse immunes a presentationeg dicti introytus seu colecte tolte grani. Requ<i>rentes dictas conventiones sibi observari debere promitentes ad cautelam pro alijs comitibus de rato, sub ypotecha et obligatione bonorum suorum, renunciantes iuri de principali doli, exceptioni et omni iuri et requirentes in predictis procedi, secundum quod brevius et melius poterit, secundum formam iuris et capitulorum civitatis Ianue et secundum formam venditionis introytus predicti, et idem petunt pronuntiari et declarari dictis nominibus de tolta carnium et casei. Ea die. Lavagninus Ravascherius, comes Lavanie, ratificat, approbat et confirmat dictam peticionem et requisitionem factam per dictos Percivalem et Luchinum comites Lavanie et etiam ad cautellam petit et requirit in omnibus et per omnia quicquid et prout predicti Percival et Luchinus petierunt et requisiverunt ut supra. Dicti vero Petrus de Vignolo et Guillelmus de Lando, superstantes tolte grani, et Idetus secundi superstan<ti>s cabelle sive introytus carnium et cassei, comparuerunt in curia dicti domini potestatis ad postulationem predictorum comitum Lavanie, requirentes quod vendictiones dictorum introytuum sibi observentur, deinde fecerunt dicti superstantes sive collectores talem denuntiationem sive protestationem. Die XXVI aprilis. Petrus de Vignolo et Guillelmus de Lando, superstantes et collectores tolte grani, tamquam persone quarum interest et omni iure quo melius possunt, dicunt et exponunt coram vobis domino vicario domini potestatis quod peticio seu requisitio oblata in curia vestra die XXIIII aprilis per Percivalem / (c. 37) de Flisco et Luchinum de Flisco, et de qua peticione seu requisitione apparet in curia vestra et etiam ea que in ipsa peticione seu requisitione continentur spectat et spectant ad comune Ianue seu in preiudicium comunis d Così per “conventionum” e Integrato da A, B f L’anno è sbagliato in quanto 1166, vedi supra, [7] g Con abbreviazione non chiara. Così per “prestacione” 87 Parte II reddundare potest nec debet diffiniri vel expediri ignorante dicto comuni. Quare requirunt a vobis domino vicario et vobis denuntiat quod in predictis et hijs que in dicta lamentatione seu requisitione contine<n>tur non procedatis seu procedi faciatis seu permitatis nisi primo constituto sindico ad defensionem dicti comunis et nisi servata forma capitulorum civitatis comunis Ianue et que capitula vobis denuntiant et maxime capitulum quod esset sub rubrica “De aliqua persona movente causam contra comune”, quod est in libro tercio et incipit “Ego non audiam et cetera”, et quod ipsam requisitionem notificetis dicto comuni et conscilio, quam vere denuntiationem et requisitionem dictus Idetus, superstans introytus carnium et casei, fecit et protestatus fuit in presentia domini vicarij et in dicto modo et forma prout predicti Petrus et Guillelmus dixerunt secundum quod constat per scripturam publicam scriptam in actis curie domini potestatis, die XXXa aprilis proxime preteriti. Cui protestationi <et requisitioni>h facte per predictos Guillelmum et Petrum, predicti comites Lavanie responderunt infra die XXVII aprilis predicti de Flisco et comites Lavanie, dictis nominibus, dicunt quod ipsi non intendunt nec volunt litigare contra comune Ianue, nec aliquid facere contra ipsum comune vel in preiudicium iurium dicti comunis et quod non sunt compelendi litigare contra dictum comune, cum non intendant litigare nisi contra dictos collectores qui contra Deum et iustitiam et etiam contra formam venditionis dictorum <collectorum et contra formam conventionis dictorum>i comitum de Flisco per violentiam sive contra ius compelunt ad solvendum dictos comites dictos introytus. Et propterea et alijs suis rationibus suo loco et tempore al<l>egandis contra dictos colectores et quemlibet ipsorum et quemlibet emptorem dictorum introytuum procedendum est ad pronuntiandum super requisitione dictorum comitum Lavanie nec est constituendus aliquis sindicus comunis Ianue, maxime cum constituere sindicum et facere causam comunis Ianue illa que non est et quam esse voluntj dicti comites reddundarent in dampnum dicti comunis, potius quam in utilitate. Nos Lappus de Bonfilijsk de Prato, iudex et vicarius et assessor domini Branchaleonis de Andalo de Bononia, potestatis Ianue, visis dictis requisitionibus, responsionibus et protestationibus et forma dictarum venditionum et conventionum comitum Lavanie et forma capituli supradicti et aliorum capitulorum ad predicta fatientium et auditis hijs omnibus que partes predicte dicere et al<l>egare voluerunt, habito etiam super predictis consilio diligenti et deliberatione matura cum alijs iudicibus domini potestatis cuml socijs nostris, Dei nomine invocato, dicimus, sententiamus et pronuntiamus dictos / (c. 38) emptores et colectores dictarum toltarum prohibendos esse ne comites Lavanie vel aliquem ex comitibus Lavanie vel eorum nuntios vel alicuius eorum compelant ad solvendum dictas toltas vel aliquam earum sive aliquid per colectam sive introytu dictarum toltarum vel alicuius earum et dictos comites Lavanie et quemlibet eorum esse et esse debere immunes ab ipsis toltis et colectis et qualibet earum per formam conventionum predictarum et predicta dicimus et pronuntiamus, salvis iuribus comunis Ianue, itaque per predicta non intel<l>igatur esse aliquid diminutum vel derogatum de iure dicti comunis vel in preiuditium iuris dicti comunis aliquid esse factum. Lata et pronuntiata per dictum h Integrato da A, B i Integrato da A, B j In A, B “nolunt” k A margine destro del testo si legge: “Pronuntiatio et sententia” l Manca in A, B 88 I Fieschi · Feudalità e istituzioni dominum vicarium sedentem pro tribunali in presentia dictorum Percivalis et Luchini comitum Lavanie et absentia dictorum superstantemm, tamen citatorum personaliter per Iacobum de Valetali, executorem, ut respondit dictus executor. Ianue, in palatio comunis Ianue, ubi regitur curia dicti domini potestatis. Anno dominice nativitatis M CCC sexto, indicione tercia, die vigesima sexta madij, inter nonam et vesperas, presentibus <testibus>n Perogro Aurie, Paliabogo Iacharia, Guillelmo Pinelo, Nicholao David. (S.T.) Ego Francischus Murrutius de Quinto, notarius ut supra extrassi uto in hanc publicam formam reddegi de auten<ti>co instrumentorum compositorum manu Ianuarij de Monleone notarii habens ad hoc generale mandatum ad postulationemp./ m Così nel testo per “superstantium” n Integrato da A, B o Così nel testo per “et” p In B, cc. 18r-18v, segue l’autentica del notaio Andreolo Rosso: “(S.T.) Andriolus Rubeus notarius et scriba curie domini capitani et vicarij regij in civitate Janue et districtu, suprascriptam sententiam, in pergameno scriptam, in quodam libro de pergamenis et publicata per me, dictum Andriolum Rubeum notarium in dicta curia ut supra, vidi, legi, ascultavi, exemplificavi et in hanc publicam formam redegi ab autentico in pergamenis scriptis ut supra, nichil addito vel diminuto quod mutet sensum vel variet intellectum nisi forte puncto, littera vel sillaba et hoc abreviationis vel extensionis causa sententia tamen in aliquo non mutata, de mandato et auctoritate domini Antonii de la Cruce de Papia, judicis et vicarij domini Catalani de Solerio, militis de Ast<i>, capitani et vicario regij civitatis Janue et districtu, pro tribunali sedentes, visis et examinatis dicto instrumento dicte sententie originali et hijs quo continetur in eo et presenti exemplo concordante cum ipsis laudavit, statuit et pronuntiavit, precepit et voluit presenti exemplo eadem vim et fidem adhiberi debere in omnibus et per omnia ut ipsi originali et hoc ad instantiam et requisixionem domini Enrici de Flisco, comitis Lavanie. Hec omnia acta sunt Janue, in palatio novo comunis Janue, ubi regitur curia dicti domini capitani et vicarii, anno dominice nativitatis M CCC XX IIII, indicione VIa secundum cursum Janue et usum comunem civitatis Janue, die XVIIII ianuarij, inter nonam et vesperas, presentibus testibus vocatis et rogatis / (c. 18v) Bartolomeo de Sanbuxeto notario, Abberto (sic!) Beltramis notario, Dominico Vilanutij notario et pluribus alijs”. A margine sinistro di c. 18r si legge “1608 die 16 decembris exibitum Philippus Camere notarius” L’autentica di Andreolo Rosso è presente anche in Pasqua, c. 53r, con data diversa, 1329. (c. 39) Sententia domini Ponceli tunc vicarii civitatis Ianue cuius tenor talis esta. [14] 1319 gennaio 23, Genova, nel palazzo della curia Sentenza di Poncello, vicario della città di Genova, sull’esenzione della gabella del sale goduta dai conti di Lavagna. Manoscritti: A, c. 14v; B, cc. 18v-19r; Privilegi, cc. 12r-12v; Giuspatronati, c. 178; Il presente, cc. 69r-69v; Privilegi Fieschi, cc. 32r-32v a In A, c. 14v prima della sentenza è annotato “Sententia salis”. In B, c. 18v “Hoc est exemplum et publicatio cuiusdam publici instrumenti cuiusdam sententie in pergameno scripte in quodam libro de pergameno, cuius tenor talis est. Hec est sententia judicis domini Poncelli olim vicarii civitatis Janue” 89 Parte II In nomine Domini amen. Cum nobiles et potentes viri domini de Flisco, Lavanie comites, requirentur per dominum iudicem vicarij regie maiestatis ocaxione salis impositi civibus Ianue et compelerentur per dictum iudicem et dominum vicarium, tandem domini Raymondinus, Percival, Manfredus, Guillelmus, Henrichus, Luchinus et Vicentius de Flisco, nominibus eorum proprijs et nomine omnium et singulorum de domo sua et albergo suo, presentaverunt se in presentia dicti domini iudicis, ostendentes privilegia eisdem et albergo suo concessa, tam assummisb pontificibus quam a Romanorum imperatoribus, alegantes privilegia predicta et immunitatem ipsorum tam ab angarijs quam per angarijs. Quocirca dominus iudex, visis dictis privilegijs et immunitatibus ipsorum, scribendoc pro tribunali et causa cognita, ipsos nomine suo proprio et nomine omnium et singulorum de albergo suod, licentiavit et absolutos esse pronuntiavit tam ab impositione et protestat<i>one dicti salis et ab angarijs muneribus et protestationibus, quam a per angarijs in hijs scriptis de voluntate et consensu domini vicarii supradicti, iuxta formam privilegiorum et rescriptorum <pactorum>e et conventionum comunis Ianue predictorum. Lata et pronuntiata per dictum dominum iudicem, in palatio ubi regitur curia dicti domini vicarij. Anno dominice nativitatis millesimo tricentesimo decimo nono, indicione prima, die vigesima tertia ianuarii, inter nonam et vesperas. Presentibus Opecino Beltramis notario et Iohane Petracij notario. Extractum est ut supra de actis publicis curie dicti domini iudicis per me Albertum Beltranus notarium et scribam curie dicti domini iudicis. Ind. (S.T.) Albertus Beltranusf. / b Così per “a summis” c Così per “sedendo” d A margine destro del testo si legge: “in quibus ab se fuerunt de immunes comitum” e Integrato da A, B f In B “Beltramis”. In B, cc. 18v-19r segue autentica del notaio Andreolo Rosso: “(S.T.) Andriolus Rubeus notarius et scriba curie domini capitani et vicarij regij in civitate Janue et districtu, suprascriptam sententiam in pergameno scripta in quodam libro de pergamenis et publicatam per me, dictum Andriolum Rubeum notarium in dicta curia ut supra vidi, legi, abscultavi, exemplificavi et in hanc publicam formam redegi ab autentico in pergameno scripto ut supra, nichil / (c. 19r) addito vel diminuto quod mutet sensum vel variet intellectum, nisi forte ponto, litera, titulo vel sillaba et hoc abreviationis vel extensionis sententia tamen in aliquo non mutata, de mandato et auctoritate domini Antonii de la Cruce de Papia, judicis et vicarii domini Catalani de Solerio, milites de Ast<i>, capitanei et vicarii regij in civitate Janue et districtu, pro tribunali sedentis, visis et examinatis dicto instrumento dicte sententie originali et hijs quo continetur in eo et presenti exemplo concordante cum ipsis, laudavit, statuit, pronuntiavit, precepit et voluit presente exemplo eadem vim et fidem adhiberi debere in omnibus et per omnia ut ipsi originali et hoc ad instantiam et requisixionem domini Henrici de Flisco, comitis Lavanie. Hec omnia acta sunt Janue, in palatio novo comunis Janue, ubi regitur curia dicti domini capitanei et vicarii, anno dominice nativitatis M CCC XX IIII, indicione sexta secundum cursum Janue et usum comunem civitatis Janue, die XVIIII januarii, inter nonam et vesperas, presentibus testibus vocatis et rogatis Bartholomeo de Sambuxeto, notario, Alberto Beltramis, notario, et Dominico Villanutij, notario, et pluribus alijs”. 90 I Fieschi · Feudalità e istituzioni (c. 40) Sententia domini Bonifacij de Faram vicarij civitatis Ianuea. [15] 1319 20 giugno, Genova, nel palazzo nuovo del comune Sentenza di Bonifacio de Fara, vicario del comune di Genova, in merito alla vertenza tra Manfredo, Enrico, Sinibaldo, Leonardo, Tedisio, Federico e Stefano Fieschi, conti di Lavagna, da una parte, e Aldebrando da Vezzano, giurisperito, sulle esenzioni fiscali concesse dal comune di Genova ai conti di Lavagna. In nomine Domini amen. Super questione que vertitur inter dominos Manfredum de Flisco, Henricum de Flisco, Sigembaldum de Flisco, Leonardum, Tedisium, Fredericum et Stephanum de Flisco, Lavanie comites, eorum propriis nominibus et nomine et vice universorum et singulorum de albergo eorum et omnium et singulorum Lavanie comitum, et pro quibus omnibus et singulis promittunt de rato habendo sub ypotheca et obligatione bonorum eorum ex una parte, et dominum Aldebrandum de Vezanob, iuris peritum, sindicum et sindicario nomine comunis Ianue ex altera, in qua quidem questione oblata fuit infrascripta peticio seu declaratio cuius tenor talis est. Manfredus de Flisco, Henricus de Flisco, Sigembaldus de Flisco, Leonardus, Tedisius, Fredericus, et Stephanus de Flisco, Lavanie comites, nominibus eorum proprijs et nomine et vice universorum et singulorum de albergo eorum et omnium et singulorum Lavanie comitum, et pro quibus omnibus et singulis promittunt de rato habendo sub ypotheca et obligatione bonorum suorum proponunt coram vobis domino vicario sacre regie maiestatis in civitate Ianue quod ipsi et omnes de albergo eorum et antecessores sui sunt immunes et exempti ab omnibus dacitis, colectis et prestationibus comunis Ianue et ab omni tolta et colecta et ab omni avaria reali vel personali, mixta angaria et per angaria, propter privilegia ipsis et antecessoribus suis concessa tam a summis pontificalibusc quam etiam a serenissimis imperatoribus Romanorum, quam etiam per conventionem initam inter nobiles dicti albergi et antecessores predictorum ex una parte, et comune Ianue ex altera et de qua conventione plene constat per instrumentum scriptum manu Guillelmi Caligepalij notarii, millesimo centesimo sexagesimo sexto, die vigesima tercia novembris et transcriptum manu Rolandini de Ricardo notarii, millesimo <tri>centesimo primo die XX ianuarii, et etiam de ratificatione dicti instrumenti conventionis apparet per aliud instrumentum scriptum et exemplatum manu Guarnerij de Albara notarii, M CC XXXVId die XXVI septembris et etiam absoluti fuerunt a dacitis, colectis et prestationibus comunis Ianue et ab avaManoscritti: B, cc. 19r-20r; Privilegi, cc. 12v-13v; Pasqua, cc. 56v-58r; Giuspatronati, cc. 179-182; Il presente, cc. 69v-71r Regesto: Scorza, p. 49; Leges Genuenses, XVIII, col. 1084 a Manca in A. In B, c. 19r prima del testo “Hoc est exemplum et publicatio cuiusdam publici instrumenti cuiusdam sententiam in pergameno scriptam in quodam libro pergameno, cuius tenor talis est. Hec est sententia domini Bonifatij de Farra vicarii civitatis Janue” b Aldebrando di Vezano è testimoniato in qualità di arbitro anche tra Guglielmo q. Corradino di Follo, da una parte, e Alfonso q. Pegnorello e la moglie Margherita, dall’altra. Atto in Genova, nella casa di Giulienzone de Pontibus. Testi: Bernardino de Pascalibus, iurisperito, Giovannino Contradi di Cremona e Andrea, famulo di detto Bernardino. A.S.G., Notai antichi, cart. 212, c. 15r, 1316 19 ottobre c Così nel testo per “pontificibus” d La data è sbagliata, in quanto 1286. Vedi supra, [13] 91 Parte II rijs, angarijs et per angarijs realibus vel personalibus et de hoc apparet per quandam sententiam latam pe<r> Lappum Bissume, iudicem et vicarium et assessorem domini Branchaleonis de Andalo de Bononia, potestatis comunis Ianue, millesimo CCC VI die XXVI madij et per aliam sententiam latam per dominum iudicem domini vicarii regii civitatis Ianue in actis dicti domini iudicis, M CCC XVIIII die XXIII ianuarij. Quocirca dicti nobiles, nominibus quibus, supra volentes ne sua privilegia sint in oculto sed fiant omnibus manifesta requirunt a vobis domino / (c. 41) vicario quatinus vobis placeat dicta privilegia et immunitates videre et examinare et per vestram sententiam declarare dictos nobiles de Flisco et omnes de Lavania comites esse et fuisse immunes et exemptos ab omni dacita, tolta, colecta comunis Ianue et ab omnibus avarijs et impositionibus realibus et personalibus, ordinarijs vel extraordinarijs, mixtis, angarijs vel per angarijs, quocumque nomine censeatur et cuiuscumque condicionis existant, et etiam per vestram sententiam declarare quod per aliquem colectorem comunis Ianue vel off<ici>alem aliqua occasione predictorum non possint ipsi nobiles de albergo de Flisco vel sucessores sui aliquatenus molestari vel agravari, sed per dictam sententiam dictis colectoribus et officialibus scilentiumf imponatur, non obstante contradicione dicti domini Aldebrandum de Vezano, iudices, sindici comunis Ianue, quem dicti nobiles requirunt dicto sindicario nomine et ipsum dictum comune condempnari in peticione predicta et silentium sibi imponi ut supra dictum est. Nos Bonifacius de Farag, civis mediolanensis, vicarius pro sacra regia maiestate in civitate Ianue et districtu, visa requisitione facta per dictos nobiles, visis dictis privilegijs et immunitatibus, et visa conventione comunis Ianue et visis sententijs de quibus in dicta requisitione fit mentio et hijs omnibus inspectis et diligenter examinatis et super predictis omnibus et singulis habita matura et diligenti deliberatione et habito consilio iudicum nostrorum, Deum semper habendo pre oculis, Christi nomine invocato, in hijs scriptis sedendo pro tribunali, dicimus et per sententiam declaramus dictos nobiles de Flisco et omnes com<it>es Lavanie et antecessores suos et successores eorum, a tempore privilegiorum concessorum predictis nobilibus et eorum antecessoribus citra per summos pontifices et imperatores Romanorum et conventiones initas inter comune Ianue et dictos nobiles et sententias inde prolatas, fuisse et esse immunes et exemptos ab omni dacita, colecta, tolta et prestatione comunis Ianue et ab omni avaria reali et personali, mixta, ordinaria vel extraordinaria angaria vel per angaria, quocumque nomine censeantur et cuiuscumque condicionis existant et imponi debere scilentium dicto sindico, dicto nomine, et per eum dicto comuni et per ipsum comune collectoribus et officialibus ipsius comunis Ianue, ne dictos nobiles de cetero agravent. Et ipsos nobiles et omnes Lavanie comites et successores eorum, secundum formam dicte requisitionis, immunes et exemptos esse pronuntiamus, mandantes universis officialibus et collectoribus comunis Ianue qui nunc sunt vel pro tempore erunt, quod omnes nobiles agravare vel molestare non audeant vel presumant sed ipsos immunes et exemptos esse censeant, habeant et reputent perpetuo in eternum. Lata et pronuntiata ut supra per dictum dominum Bonifatium de Fara, vicarium, sedendo pro tribunali, presentibus dictis dominis de Flisco et absente dicto syndico tamen citato personaliter et peremptorie et presentibus testibus Bonifatio Castagna, / (c. 42) Iohanne e Il riferimento è alla sentenza di Lapo de’ Bonfigli, vedi supra [13] f Così nel testo per “silentium”, anche più avanti nel testo g A margine si legge: “Sententie immunitatis prolatio” 92 I Fieschi · Feudalità e istituzioni Osbergerio, Ugolino de Castelana, Francischo de Clavaro, notario, Iohanne Gnocho de Vultabio, notario, et Benedicto Anffusso. Ianua, in pallatio novo comunis Ianue, in quo regitur curia dicti domini vicarij, anno dominice nativitatis milesimo trecentessimo decimo nono, indicione prima, die vigesima iunij, inter nonam et vesperas. Extractum est ut supra de actis publicis curie dicti domini vicarij per me Iungibonum de Liturffis notarium. Populus et Iungibonus de Liturffis notariush. h In B, c. 20r segue autentica di Andreolo Rosso: “(S.T.) Andriolus Rubeus, notarius et scriba curie domini capitani et vicarii regij in civitate Ianue et districtu, suprascriptam sententiam in pergameno scripta, in quodam libro de pergameno et publicata per me, dictum Andriolum Rubeum, notarium in dicta curia ut supra, vidi, legi, ascultavi, exemplificavi et in hanc publicam formam redegi, ab autentico in pergameno scripto ut supra, nichil addito vel diminuto quod mutet sensum vel variet intellectum nisi forte ponto, litera, titulo vel sillaba et hoc abreviationis vel extensionis causa sententia tamen in aliquo non mutata, de mandato et auctoritate domini Anthonij de la Cruce de Papia, judicis et vicarii domini Catalani de Solerio, militis de Ast<i>, capitani et vicarii regij in civitate Ianue et districtu, pro tribunali sedentis, visis et examinatis dicto instrumento dicte sententie originali et hijs que continentur in eo, et presenti exemplo concordante cum ipsis, laudavit, statuit et pronuntiavit, precepit et voluit presenti exemplo eadem vim et fidem adhiberi debere in omnibus et per omnia ut ipsi originali, et hoc ad instantiam et requisixione domini Henrici de Flisco, comitis Lavanie. Hec omnia acta sunt in Janua, in palatio novo comunis Janue, ubi regitur curia dicti domini capitanei et vicarii, anno dominice nativitatis millesimo trecentesimo vigesimo quarto, indicione VIa secundum cursum et usum comune civitatis Janue, die decem et novem januarii, inter nonam et vesperas. Presentibus testibus vocatis et rogatis, Bartholomeo de Sambuxeto, notario, Alberto Beltramis, notario, Dominico Vilanutij, notario, et pluribus alijs” Instrumentum sindicatus domini Aldebrandum de Vezani iudicis, cuius tenor talis esta. [16] 1319 14 giugno, Genova, nel palazzo dell’abbate Sentenza di sindacato di Aldebrando da Vezzano, sindaco e procuratore del comune di Genova, in merito alla causa con i Fieschi e gli altri conti di Lavagna per le esenzioni fiscali. In nomine Domini amen. Infrascripti duodecim sapientes seu maior pars eorum, constituti super gube<r>nationem civitatis comunis Ianue, in presentia, consensu et auctoritate domini Manfredini de Pontulo de Valetario, vicario constituti ad interessendum consilijs et ordinationibus dictorum duodecim sapientum et ipse dominus vicarius, de voluntate et mandato dictorum sapientum, omni modo et forma quo et qua melius possunt ex baylia eis et cuilibet eorum concessa fecerunt, constituerunt, creaverunt et ordinaverunt dominum Aldebrandinum de Vezano, iuris peritum, actorem, sindicum et procuratorem comunis Ianue ad omnes causas, lites et questiones quas dictum comune habet cum nobilibus viris dominis de Flisco et cum alijs nobilibus comitibus Lavanie et maxime in omni Manoscritti: A, cc. 21r-21v; B, cc. 20v-22v; Privilegi, cc. 13v-14r; Pasqua, cc. 58r-59r; Giuspatronati, cc.182-185; Il presente, cc. 71r-72r a In B, c. 20v “Hoc est exemplum et publicatio cuiusdam publici instrumenti sindicati domini iurisperiti, in pergameno scripti, cuius tenor talis est” 93 Parte II lite, causa et questione que vertitur et verti superatur inter dictos nobiles ex parte una et predictum comune Ianue ex altera, tam super avarijs et impositionibus / (c. 43) realibus et personalibus, angarijs et perangarijs et quibuslibet impositionibus toltis seu colectis quomodocumque et quocumque nomine vocarentur et vocari et nominari possent, et ad se deffendendum nomine dicti comunis et ipsum comune ab omni peticione et requisitione et controversia quam dicti nobiles movere volent vel movere intenderent contra dictum comune Ianue et ad se presentandum coram domino vicario et quolibet magistratu Ianue, pro dicto comuni et ad exceptiones opponendum, tam declinatoria<s> quam peremptorias et cuiuscumque condictionis existant ad libellum dandum et recipiendum litem et lites contestandum positiones faciendum de calumpnia iurandum et cuiuslibet alterius generis sacramentum in animam dicti comunis subeundum testes et instrumenta producendum <et reprobandum>b terminos et dilationes petendum iudicem et assessorem petendum et recusandum et asotiari petendum suspectos dandum, testes iurare et apperiri videndum in causa concludendum sententiam et sententias audiendum et si necesse fuerit appellandum, appellationis causam quamlibet prosequendum et demum generaliter ad omnia et singula faciend<um>, tam in iudicio quam extra, que dicto syndico videbuntur necessaria et opportuna ad dictam causam pertinere dictorum de Flisco seu comitum Lavanie, tam in agendo quam in deffendendo. Et que dictum comune facere posset si presens esset seu legitima persona pro eo et que merita causarum postulant et requirunt et que dicti sapientes et dictus dominus vicarius facere possent, si presentes essent et nomine dicti comunis etiam si speciale mandatum requirent, cui sindico ex nunc prout ex tunc specialiter intelligatur esse concessum, dantes et concedentes eidem domino Aldebrandino liberam et plenam administrationem, cum pleno mandato, promittentes michi, notario infrascripto, stipulanti et recipienti officio publico nomine et vice dicti comunis, et cuius vel quorum interest vel interesse possit habere et tenere ratum et firmum qui<c>quid per dictum dominum syndicum gestum seu procuratum fuerit in predictis sub ypotecha et obligatione bonorum dicti comunis habitorum et habendorum. Et volentes relevare dictum syndicum ab omni honere satisdandi promiserunt michi, dicto notario dicto nomine stipulanti, facere et curare ita et sic quo dictus dominus Aldebrandinus, tempore sententie ferende, aderit sententie et iuri parebit et iudicatum solvet in omnibus clausulis, sub ypotheca et obligacione predictis nisi fuerit provocatum. Et pro dicto domino Aldebrandino sindico predicto solempniter intercesserunt et fideiusserunt in omnem c<aus>am versus me, dictum notarium dicto nomine stipulantem, renuntiantes iuri de principali et omni iuri et duret presens sindicamentumc usque ad mensem unum proxime venturum et non ultra et ab inde in antea intelligantur / (c. 44) expirasse. Actum Ianue, impalatio terratie domini abbatis, ubi regitur conscilium dictorum duodecim. Anno Domini nativitatis millesimo trecentesimo decimo nono, die quarta decima iunii, indicione prima, circa vesperas. Testes magister Iuncta de Clavaro, notarius, Ansaldus de Travi et Angelinus Leonis, notarius. Nomina quorum sunt hec Salvagius Salvaygus, Philiponus de Nigro, Iacobus de Mari, Bartholomeus Gentilis, Raynaldus Grimaldis, Iacobus de Fontana, Rizardus de Predis, Sorleonus Montanus et Gabriel de Alberad. b Integrato da A, B c Così nel testo per “sindicatum” d In A mancano le autentiche successive. Segue solo: “Extractum est ut supra. Paulinus Vegius notarius et cancellarius”. 94 I Fieschi · Feudalità e istituzioni (S.T) Ego Anthonius de Ulmo, notarius sacri imperij, predictum instrumentum extrassi et in hanc publicam forma<m> reddegi de cartulario instrumentorum compositorum manu Pauli Vegij, notarii et canzelarij comunis Ianue, et hoc de mandato domini vicarij, <nichil> addito, mutato vel diminuto quod mutet sensum vel variet intelectume. e In B, cc. 21r-21v seguono altre autentiche: “ (S.T.) Andriolus Rubeus, notarius et scriba curie magnifici viri domini Isnardi de Podio Luperio, militis domini Ciragni et de Cadeneto, capitanei et vicarii in civitate Ianue et districtu per sacra regia maiestate Jerusalem et Sicilie, suprascripta instrumenta, privillegia, sententias, scripturas publicas et literas in pergameno scriptas et publicatas dictorum dominorum de Flisco, in pergamenis scriptas et publicatas per me, Andriolum Rubeum notarium in dicta curia, ut supra unaa cum infra scriptis magistro Iacobo de Mauro, Dominico Villanuto, Alberto Beltramis et Rolandino de Manarolia, notariis publicis, dilligenter et fideliter vidi, legi, ascultavi, exemplificavi et in hanc publicam formam redegi ab autenticis in pergameno scriptis, ut supra integris et incorruptis et sine vituperatione apparentibus dilligenter et fideliter exemplavi et pubblicavi, nichil addito vel diminuto quod mutet sensum vel variet intellectum, nisi forte puncto, litera, titulo vel sillaba, et hoc abreviationis vel extensionis causa, sententia tamen in aliquo non mutata, de mandato et auctoritate prefacti domini Alcherij Camere, juris civilis professoris, iudicis et vicarii prefati domini capitanei et vicarii, pro tribunali sedentis, qui, visis et examinatis dictis infrascriptis privilegijs, sententijs, scripturis publicis et literis originalibus et hijs que continentur in eis in presenti exemplo, in isto libro pergamenis scripto, concordante cum ipsis, laudavit, statuit et pronuntiavit, precepit et voluit presenti exemplo, eandem vim et fidem adhiberi debere in omnibus et per omnia, ut ipsis originalibus, et quia utrumque concordare inveni me in testem subscripssi (così nel testo) et signum suprascriptum, mei dicti Andrioli Rubei notarii consuetum instrumentorum apposui ad maiorem cautellam. Et hoc ad instantiam et requixitionem domini Henrici de Flisco, comitis Lavanie, suo nomine et nomine totius domus et albergo dominorum de Flisco. Hec omnia acta sunt Ianue, in palatio novo comunis Ianue, ad banchum ubi regitur curia prefacti domini capitanei et vicarij, anno dominice nativitatis millesimo trecentesimo vigesimo sexto, indicione octava secundum cursum Ianue et usum comunem civitatis Ianue, die decima mensis marcij, circa signum me dicti. Presentibus testis vocatis et rogatis Manfredo Grillo, Benedicto Ususmaris, Leone de Guido, Marcho Coco<r>no, Johanne de Goano pelipario, civibus Ianue et pluribus alijs. (S.T.) Magister Jacobus de Mauro, notarius publicus, hoc exemplum, unaa cum suprascripto Andriolo notario et cum infrascriptis Dominico Villanutio, Alberto Beltramis et Rolandino de Manarolia notarijs publicis, ad autentica scripta manu suprascriptorum notariorum diligenter concordare inveni et me in testem subscripsi. (S.T.) Ego Dominicus Villanutius notarius hoc exemplum unaa cum suprascriptis Andriolo et magistro Jacobo et infrascriptis Alberto Beltramis et Rolandino de Manarolia notariis publicis, ad autentica scripta manu suprascriptorum notariorum diligenter concordare inveni et me in testem subscripsi. (S.T.) Albertus Beltramis, sacri imperii notarius publicus, hoc exemplum unaa cum suprascriptis Andriolo, magistro Jacobo et Dominico et infrascripto Rolandino, notariis publicis, ad autentica scripta manu suprascriptorum notariorum diligenter concordare inveni et me in testem subscripsi. (S.T.) Ego Rolandinus de Manarolia, notarius publicus, hoc exemplum unaa cum suprascriptis Andriolo, magistro Jacobo, Dominico et Alberto, notariis publicis, ad auctentica scripta manu suprascriptorum notariorum diligenter concordare inveni et me in testem subscripsi.” [17] 1338 giugno 10, Genova Su ordine del vicario, dei capitani del comune e del popolo, Pietro Bianco, conte di Lavagna, è esentato dal pagamento dell’imposta del ‘cotimo novo’ In nomine Domini amen. Millesimo CCC XXX VIII, die decima iunij. Noverint universi quod Petrus Blanchusa de comitibus Lavanie, de mandato domini vicarij, Manoscritti: Privilegi, c. 14v; Pasqua, c. 64r; Giuspatronati, cc. 135-136; Il presente, cc. 72v Regesto: Scorza, pp. 49-50 95 Parte II dominorum capitaneorum comunis et populi Ianue, est absolutus a cotimo novo imposito anno proxime preterito et hoc propter conventionem comitum Lavaneeb, quam habent dicti comites Lavanee cum comune Ianue. (S.T.) Ego Iohannes de Golamic de Monelia, notarius et scriba dicti cotimi, de mandato dicti domini vicarij scripsi ad cautellam signo meo in consueto signavid. / a Questo Pietro Bianco potrebbe essere il figlio di Andrea, che compare in tre documenti: uno nel 1350 (contratto di accomandita con Giovanni Bianco, che gli consegna L.25 per mandare una galea in Romania); l’altro è il suo testamento nel 1355 e suoi codicilli nel 1356. Cfr. Documenti sui Bianchi, conti di Lavagna, ms. sec. XVIII, C.B.B., m.r.IX.5.10, c. 26r, c. 30r-30v, cc. 32r-32v. Compare anche, il 9 giugno 1350, nel mastro dell’ufficio assegnationis mutuorum. Cfr. A.S.G., Antico Comune, 2, cc. 27r, 52v; suoi figli c. 47v. Il figlio di Pietro, Bonifacio, compare in un documento del 1354, nel quale dichiara di essere stato emancipato dal padre il 13 maggio 1336, come da atto di Rolandino di Manarola. A.S.G., Notai ignoti XVI. 11, 1354 7 dicembre. b Così nel testo c In A “Solavia”; in B “Golavia”; in Privilegi “Solami” d In A, nel margine superiore, si legge: “Sententia absolutionis avarie”; in B a margine sinistro, con grafia diversa “+ 1606 die 16 decembris exhibit Philippus Camere notarius”. In Giuspatronati, c. 136 “Extractum ex libro domini Jacobi de Flisco q. Alterius pagina XVIII” [18] 1336 gennaio 2, Genova, nel palazzo nuovo del comune Sentenza di Beccaria di Beccaria figlio di Nicolò, cavaliere, dottore in legge di Pavia, podestà di Genova, in merito alle esenzioni dei conti di Lavagna sulle imposte del comune in occasione della guerra catalana e sulla tassa di possesso degli immobili. (c. 45) In nomine Domini amen. Nos Becarius de Becaria, <imperialis>a miles legum dectorb de Papia, filius condam domini Nicholetec de Becharia, militis regij ac potestas civitatis Ianue, cognitur questionis infrascripte, que vertitur inter colectores constitutos et ordinatos per comune Ianue ad coligendas certas avarias ipsius comunis et cotuma, videlicet cotumum impositum pro guerra Cathalanorum, avarias etiam impositas pro extimo domorum et possessionum cuiuscumque civis ianuensis petentes ex bonad parte a dominis comitibus Lavanie de domo Flischorum, ipsa cotuma et avarias tamquam ab alijs civibus civitatis Ianue universaliter et singulariter requirebant et dominum Henriginum et Egid<i>um, duo<s> ex dictis comitibus de <dicta>e domo Flischorum, ex altera parte, nominibus ipsorum propriis et nomine aliorum comitum de Lavania de dicta domo Manoscritti: A, cc. 17r-19v; B, cc. 22r-24r; Privilegi, cc. 14v-18r; Pasqua, cc. 61v-64r; Giuspatronati, cc.185-196; Il presente, cc. 72v-77v; Privilegi Fieschi, cc. 34r-36r Regesto: Scorza, p. 49; Leges Genuenses, XVIII, col. 1097 a In A, c. 17r soprascritto a lato destro della prima riga della sentenza: “Sententia possessionum”. Integrato da A, B b Così nel testo per “doctor” c Così nel testo d In A, B “una” e Integrato da A, B 96 I Fieschi · Feudalità e istituzioni Fliscorum se defendentes ex altera, tamquam privilegiatos pluribus et varijs privilegijs et immunitatibus sibi conces<s>is per <varios et>f diversos, ut infra venerabiles et serenissimos principes dominos imperatores sem<per> augustos et summum pontificem sancte Romane ecclesie et per formam tractatus et conventionis <h>abite inter eosdem comites Lavanie pro se et suis successoribus et suo universali genere etg de domo ipsorum Fliscorum, maxime per privilegium eisdem concessum per serenissimum principem dominum W<ullielmum>, Dei gratia tunc temporis Romanorum imperatorem semper augustum, continens inter cetera: “Viris nobilibus Opizoni, Alberto, Iacobo, Thedixio et Nicoloso, comitibus Lavanie, dilectis fidelibus suis, gratiam suam et omne bonum. Regali excelentie congruit vigilare super meritis subie<c>torum et manus munificentie ad illos ostendereh qui in augmentum imperii toto desiderio sunt ferventes. Hinc est quod nos, devotionem et fidei puritatem quam ad romanum habentisi imperium attendentes vobis et vestris heredibus imperpetuum immunitatem hanc generali liberalitate concedimus, ut vos et a vobis imperpetuum descen<den>tes sitis liberi et immunes ab omnibus servicijs et colectis regis et cesaris et etiam civitatem realibus et personalibus et exercitibus et cavalcatis et in omnibus alijs plena immunitate fruamini apud omnes et cetera”. Et per confirmandumj facta de dicto privilegio seu immunitate et alijs privilegijs et conventionibus habitis inter eosdem et comune Ianue vel alius quascumque comunitates eisdem concessis per serenissimos principes imperatores factam per Henricum septimum, divina favente clementia Romanorum imperatorem semper augustum, autem et cetera continentem: “Nobilibus viris comitibus de Lavania, fidelibus suis dilectis, gratiam suam et omne bonum. Cum a nobis petitur quod iustum est et honestum, tam vigor equitatis quam ordo exigitur rationis, ut id per imperialis solicitudinis studium ad debitum procedatu effectum. Ea propter, votis vestris grato excedentes assensu, necnon reverendi in Christo patris domini Luce, sancte Marie Inviolata diaconi cardinalisk, / (c. 46) amici nostri carissimi, super hoc nos rogantis precibus annuentes, omnia privilegia vobis seu antecessoribus vestris ad huius Romanorum imperatoribus vel regibus predecessoribus nostris indulta et concessa, nec non conventiones <et pacta>l quecumque inter vos et comune Ianue ac alios com<un>i<ta>tes quascumque initas et factas prout iuste et rationabiliter indulta sunt et concessa ac conventiones et pacta predicta a partibus acceptata fuere imperiali vobis auctoritate confirmamus et presentis scripti patrocinio communimus. Nulli ergo hominum liceat hanc nostre confirmationis paginam infringere vel ausu temerario contraire. Si quis autem et cetera”. Et per conventiones et pacta inita inter comune Ianue et eo<s>dem comites, inter alia continentes: “Nos ianuensium consules Ide<t>o Conradusm, Ansaldus de Trancherio, Symon Aurie, Obertus Recalcatus et Nicola Roza pro vobis et socio nostro Octone de Caffaro assecuramus vos comites de Lavania, Maximen, Ruffinum, Arduynum atque f Integrato da A, B g In sopralinea nel testo h In A, B “extendere” i In A, B “habetis” j Così nel testo per “confirmationem” k Il resto della riga, circa metà, è bianca l Integrato da A, B, [5] m Così nel testo per “Gontardus” n Così nel testo per “Martinum” 97 Parte II Beltramem, Albertum Penellum, Gerardum filium Oppizonis comitis, Albertinum filium comitis Rubaldi et alios comites de Lavania, filios Pagani, filios Rubaldi et filios Gerardi qui comuni Ianue fidelitatem et cetera sicut superius in precedenti filioo continetur, iuraverunt et vos iurastis quod de castris et possessionibus et tenimentis vestris, que hodie tenetis et aliorum comitum postquam, ut dictum est, comuni iuraverint non minuemus nec auferri vel minui faciemus nos vel comune Ianue ad colectam non cogemus vos vel heredes vestros nec dominicatos, a<ri>manos, manentes vestros et cetera”. Et per contrariump pacis inite per summum pontificem et sententiam excomunicationis coroboratam et iuramentum prestitum super eis continentia inter alia ut infra “Olim inter comune civitatis Ianue ex una parte, et venerabilem in Christo patrem dominum Octobonum, sancti Adriani diaconum cardinalem, nobiles viros dominos Albertum, Nicolaum et Fredericum de Flisco comites Lavanie, Grimaldos, Marocellos, Guillelmum Ventum et ceteros eis adherentes ex altera, humani generis inimico, varia discordie zenzania seminante, tam de paciffici regis misericordiam respiciente sue pietatis oculis in utrisque sanctissimus quoque pater dominus Innocentius papa quintus, ad concordiam utriusque partis benigne et efficaciter interposuit partes suas, si quidem prefate civitatis, potestas, capitanei, consilium et comune nobiles et prudentes viros Guidonem Spinulam, Babilanum Aurie, Laffranchum Pignatarium et Iohannem Ugolini, iuris peritum, suos ambaxiatores, sindicos, procuratores et nuntios ad Sedem Appostolicam destinarunt, qui ad componendum cum magniffico principe domino C<arolo>, rege Scicilie illustri nec non cum alijs de quibus sanctissimo patri domino summo pontifici videretur confertum, manu publica presentavere / (c. 47) et exib<u>ere mandatum, cuius tenor talis est. In nomine Domini. Nos Simon Bonaldi, potestas ianuensis civitatis et cetera. Idem sanctissimus pater, tamquam verus zellator pacis in filios et omnia que concordiam introducere videbantur, paterne mentis cura solicita considerata, predicti mandati censiunt et expresse decrevit ut, tam cum prefato domino rege, quam cum memorato venerabili patre domino O<ctobono> cardinale et alijs suprascriptis, inter ipsos et prefatum comune deberet concordie tractatus habere et Deo placito fine concludi. Hijs igitur paratisq prefati dominus cardinalis, domini Nicolaus et Fredericus presentes ac magister Bonamor, procurator domini Alberti, ad paciscendum cum parte altera, habens speciale mandatum prout constat per publicum instrumentum scriptum manu Petrini de Sancto Stephano notarii, confectum Sarzane, sub anno domini millesimo ducentesimo septuagesimo quarto, indicione secunda, die decima mensis ianuarij, nomine et vice ipsius domini Alberti et alij quorum nomina inferius continentur pro se ipsis ac ceteris sibi adherentibus ex parte una, et prefati ambaxiatores, sindici et procuratores et nuntij pro ante dictis potestate, capitaneis, comune et populo ianuensium ex altera, sponte, libere et expresse ad infrascriptam concordiam pervenerunt. Imprimis quod predicti domini Albertus, Nicolaus, Fredericus et ceteris de Flischo, Grimaldi, Marocelli, Guillelmus Ventus ac reliqui omnes, qui ocaxione presentis discordie adhesserunt eisdem <cum>r o p q r Così nel testo per “folio” Così nel testo per “contractum” In A, B “pactis” Integrato da A, B, [10] 98 I Fieschi · Feudalità e istituzioni familijs suis secu<r>is in personis et in rebus, in civitatem ipsam libere sicut ante dictam discordiam reveniant et morentur domibus et possessionibus et certiss, iuribus ac bonis, quem in comuni et intus et extra habebant et possidebant, tempore mote ett discordie, prout inferius exprimitur integre ac totaliter fruituri” et cetera. Verumtamen predicti omnes de cetero teneantur ad colectas mutua et alia onera sicut cives alij ianuenses, supradictis comitibus Lavanie exceptis dumtaxat. Quibus conventiones et pactiones prefate serventur per dictum comune ut superius est expressum. Que quidem pax et pacta suprascripta et alia in dicta pace contenta, iurata fuerunt et cor<r>obo<r>ata per sententiam, ut infra, “quod si secus partes fieri quoquomodo contingerent, consesserunt et voluerunt predicti sindici, quod prefati potestas, capitanei, anciani, consiliarij et alij officiales civitatis eiusdem sic contrafaciendo excomunicationis sententiam quam ex nunc prout ex tunc venerabilis in Christo pater dominus B<ertrandus>, Sabinensis episcopus, ex mandato et auctoritate predicti domini pape ac de ipsorum sindicorum assensu in ipsos contrafacientes, in hijs scriptis promulgavit incurrant” et cetera. “Ad eiusdem concordie bonum partis suprascripte fideliter intendentes promiserunt sibi ad invicem stipulacionem solempni predicta omnia et singula per se et heredes et successores suos perpetuo inviolabiliter / (c. 48)u observare, nec ullo tempore contra ea<m> venire ac formam supradicte concordie et predicta omnia voluerunt, iuris iurandi, religione firmari prefactis dominis Nicolao et Frederico de Flisco presentibus, ac Magistro Bonamore, procuratore domini Alberti de Flisco, nomine et vice ipsius et anima eius, Nicolao Guertio et Symone Guertio, Guigone Grimaldo, Petro de Castello et Iacobo Manente, Albertino condam Lafranchi Marocelli, Nicolao et Francisco condam Bonifacij de Grimaldis, presentibus corporaliter, tactis sacrosanctis Evangelijs, quod formam concordie suprascriptam et quecumque continentur in ipsa bona fide sine fraude ulla perpetuo observare” et cetera. “Prefati vero ambaxiatores et procuratores sui et predictorum potestatis, capitaneorum, consilij comunis Ianue promiserunt et tactis sacrosanctis Evangelijs iuraverunt observare perpetuo et inviolabiliter formam suprascripte concordie et omnia que continentur in ipsa et quod ipsi ambaxiatores facient et curabunt, quod potestas, capitanei et consiliarij comunis et populi Ianue, quicumque in concordia suprascripta, per ipsos procuratores facta sunt seu promis<s>a, infra duos menses computando<s> ex nunc ratifficabunt et approbabunt ac iurabunt se predicta omnia servaturos et quod nunquam per se vel alios contrafacient vel venient vel contrafieri vel veniri consentient vel etiam procurabunt, super ratifficationem et approbationem huiusmodi ac iuramento contrafieret publicum instrumentum tradendum predictis redeuntibus in civitate seu alicui pro eis cui voluerint ad memoriam et cautellam. Verum ne predicta possint imposterum eventu quolibet vacuari predicte partes unaminiter voluerunt et consenserunt expresse, ut ipse sanctissimus pater, summus pontifex, vel alijs qui pro tempore fuerit, partes ipsas ad observanda omnia et singula supradicta per censuram ecclesiasticam et alijs modis quibus ei videbitur possit specialiterv et temporaliter cohartare” et cetera. Et per quasdam literas sanctissimi patris domini Nicolai, summi pontificis, inter alia continentes: “Nicolaus episcopus, servus servorum s t u v Così nel testo per “terris” In A, B manca Nel margine inferiore a destra, in verticale “unaa” In A, B “spiritualiter” 99 Parte II Dei. Venerabili patri episcopo Forlivensis salutem et appostolicam benedictionem. Significaverunt nobis dilecti filij nobiles viri Albertus, Fredericus, Manuel de Flisco, comites Lavanie, Grimaldi et ceteri adherentes eisdem, quod dudum inter ipsosw ex una parte et capitaneos et comune civitatis Ianue ex altera parte sub orta discordia, divina tandem favente clementia felicis recordationis Innocentius papa <quintus>x, predecessor noster, ad utriusque bonum et tranquilum statum, cum studio paterne pietatis, intendens partes ipsas ad pacem reduxit et concordia inter alia continentem, quod dicti nobiles adherentes eisdem, cum personis, rebus ac familijs eorum <in> civitatem ipsam redierent et in suis domibus morarentur ac bonis ac iuribus fruerentur libere ac privilegium ipsorum nobilium de Lavania, dicti capitanei, / (c. 49) una cum prefato comuni servare ac illessa custodire in omnibus promisserunt et cetera. Et licet in ipsorum nobilium privilegijs attineantury expresse, quod si quis eorum terras, possessiones, domos aut alia bona mobila emerit in territorio comunis Ianue, res ipse ad eundem emptorem, sine omni onere, colecte vel cuiuslibet exactionis perveniant et sibi permaneant libere et immunes, quodque si quis ipsorum nobilium de Lavania granum, vinum, oleum, ligna, salem, pannos et alios huiusmodi emat aut vendat ipse pro tali extratuz ratione cuidam exactionis, que apud eos malatolta vulgariter appellatur, nichil solvere cogi possint. Dicti tamen capitanei et comune in fraudem privilegiorum ipsorum indirecte falaciter confingentes statuto cuidam inituntur ne quis rebelisaa super emptionibus rerum, in quibus dicti nobiles ab exactionis et colecte onere per sua privilegia sunt exempti, nisi emptor suo privilegio in hac parte renuntiet, audeat confitere publicum instrumentum alios dictos nobiles de Lavania de emptionibus et venditionibus alijs, preterquam de pannis, ratione exactionis premisse, que malatolta dicitur, compelendo solvere et sic in hijs et alijs pluribus articulis tenorem dicte pacis, tam solempnis infringunt in animarum suarum periculum plurimorum scandalum et ipsorum nobilium ac heredum eorundem preiudicium et gravamen. Quocirca fraternitati tue per appostolica scripta districte precipiendo, mandamus quatenus, vocatis hijs qui fuerint evocandi super omnibus premissis inquisita de plano et sine iudicij strepitu, diligentius veritate si rem ita esse innoverisab prefatos capitaneos nec non consciliarios et alios qui ex huiusmodi causa excomunicationis sententia noscuntur excomunicatos, usque ad satisfationem condignam publice nunties et fatias in locis ubi expedire videris, pulsatis campanis et candelis acensis, publice nunciari” et cetera. Et per sententiam latam per dictum venerabilem patrem dominum episcopum Forli<v>ensem que superius lata fuit. Et per quandam sententiam olim latam de ipsa immunitate habenda per dictos comites Lavanie et de domo Fliscorum a quodam olim nomine Lappo de Botingisac de Prato, tunc temporis potestatem et per quadam aliam sententiam permulgatamad de / (c. 50) dicta immunitate habenda dictorum Flischorum et comitum Lavanie per dow In A, c. 19r, B “eos” x Integrato da A, B, [12] y In A, B “contineantur” z In A, B “contractu” aa In A, B “tabellio” ab In A, B “inveneris” ac Si riferisce di nuovo alla sentenza di Lapo de’ Bonfigli, vedi supra, [13] ad Così nel testo per “promulgatam” 100 I Fieschi · Feudalità e istituzioni minum Bonifatium de Fara, vicarium civitatis Ianue. Que omnia suprascripta Henriguinus, dictis nominibus, publice scripta nobis exibuit in quodam libro qui incipit “Coram vobis domino vicario, domini capitanei regij civitatis Ianue Percival, Henricus et Raffael de Flischo, Lavanie comites, pro se ipsis et alijs de domo sua indicunt et cetera” et finit “publicatis ad autentica scripta manu suprascriptorum notariorum diligenter concordare inveni et me in testem subscripsi”. Et visis privilegijs predictis, conventionibus, tractatu pacis, sententijs et litteris et reperto in eisdem, inter alia contineri, que supra diximus contineri in eisdem credentes dicta privilegia, pacta, conventiones, sententias, contractus tenere et valere et sic ipsos comites Lavanie et de domo dictorum Flischorum et eorum heredes et successores gaudere dicta immunitate et contraveniri non posse, maxime propter dicta iuramenta et dictam sententiam excomunicationis, quam contravenientes incur<r>ere viderentur, sedentes pro tribunali, Christi nomine invocato, causa plene cognita, sententiamus in hijs scriptis eosdem comittes Lavanie, de domo dictorum Flischorum, dicta immunitate gaudere et immunes esse a suprascriptis exactionibus, toltis, colectis et alijs avarijs, super quibus inquietabantur et alijs que per comune Ianue fierent contra eos vel imponerentur eisdem et sic eosdem ab eisdem omnibus absolvimus et liberamus, ita quod exinde inquietari <vel molestari>ae non possint in personis vel bonis eorundem proprijs. Lata et pronuntiata est supra per ipsum dominum potestatem Ianue, in palatio novo comunis <Ianue>af, in quo moratur dictus dominus potestas, anno dominice nativitatis millesimo tricentesimo trigesimo sexto, indicione tercia, secundum cursum Ianue, die secunda ianuarii, in vesperis. Presentibus dictis Henriguino et Egidio de Flisco, Lavanie comitibus, pro ipsis et nomine aliorum de Flisco, et presentibus testibus Angelo de Anfussis, Lafranchino de Zoalio notario, Frederico de Bargono et Andriolo de Sancta Agnete condam Rolandi civibus Ianue, ad hec vocatis et rogatis. Ego Becarius de Becaria de Papia, imperatorius miles et legum doctor, filius condam domini Nicholeti de Becaria, militis regij, potestas suprascriptus suprascriptam sententiam sententiavi, ad cautelam manu propria me subscribo et subscripsi. / (c.51) (S.T.) Ego Iacobus Durantis condam Pagani, sacri imperii notarius, scriba curie dicti domini potestatis, rogatus scripsiag. (S.T.) Ego Rolandinus de Manarolia, notarius et scriba curie domini Gardi de Fontana de Parma, doctoris legum, Ianue potestatis, subscripta instrumenta privilegia, sententias scriptas et litteras publicas in pergamenis, scriptas dictorum nobilium de Flischo ab auten<ti>cis scriptis extrassi et exemplavi et in actis dicte curie redegi et insinuavi et ipsis ab omnibus in ipsis actis sic reddatis ea diligenter et fideliter ascultavi cum dictis autenae Integrato da A, B af Integrato da A, B ag In A, B, Pasqua, mancano le successive autentiche. Sono, invece, presenti in Privilegi, cc. 17v-18r, Giuspatronati, cc. 195-196 101 Parte II ticis unaa cum infrascriptis Andrio<lo> Rubeo, Andriolo de Campis et Iacobo Durantis, notarijs publicis, in presentia quoque dicti domini potestatis, nichil invento, adito vel diminuto quod muttet sensum vel variet intelectum, nisi forte litera, silaba seu poncto et hoc abreviationis vel extensionis causa. Qui dominus potestas, cognito quod hoc exemplum cum dictis autenticis per ordinem concordantur, pro tribunali sedendo, suam auctoritatem et comunis Ianue in predictis omnibus et singulis interposuit pariter et decretum, nec non laudavit, statuit et pronuntiavit predictum exemplum et omnia et singula suprascripta valere et tenere et eandem vim et robur obtinere, quem obtinebant et obtinerent autentica suprascripta et eidem exemplo eadem fidem adhibere et posse prout autenticis suprascriptis sive originalibus supradictis. Et sic ego Rolandinus, iussu et mandato dicti domini potestatis, predicta omnia scrip<s>i et me in testem subscripsi / (c. 52) et signum meum apposui consuetum et hoc facta sunt ad instantiam et requisitionem domini Henrigini de Flischo, suprascripti Lavanie comitis, nomine suo proprio et nomine et vice omnium aliorum de domo et albergo illorum de Flischo. Hec omnia acta fuerunt Ianue, in palatio novo comunis, ubi ius redditur, anno dominice nativitatis millesimo tricentesimo trigesimo septimo, indicione quarta secondumah cursum et consuetudinem civitatis Ianue, die ultima februarii, circha nonam. Presentibus et adhibitis testibus infrascriptis, videlicet Nicolao de Auria condam Iacobi, Loreto de Solario de Clavaro, Conradino de Mari, filio Nicolai, Oberto de Credentia notario et Bartholomeo Cibo, civibus ianuensium ad hec vocatis specialiter et rogatis. (S.T.) Ego Obertus de Credentia, notarius sacri imperij, hoc exemplum sive exempla ad autentica suprascripta unaa cum suprascripto Rolandino et infrascriptis Conradino de Credentia, Iacobo Durantis, Andriolo Rubeo et Raffaele Barixoni de Domoculta notarijs publicis diligenter et fideliter ascultavi et quia utraque concordare inveni de dicti domini potestatis mandato et in eiusdem exempli sive exemplorum predictorum fidem et testimonium me subscripsi et signum meum apposui consuetum. (S.T.) Ego Conradus de Credentia, sacri imperij notarius, suprascriptum exemplum ascultavi cum suprascriptis Rolandino et Oberto et infrascriptis Iacobo et Raffaele notarijs publicis in quorum testium veritatis me subscripsi. / (c. 53) (S.T.) Ego Iacobus Durantis quondam Pagani, sacri imperij notarius, hoc exemplum sive exempla ad autentica suprascripta una cum suprascri<p>tis Rolandino de Manarola, Oberto de Credentia et Conrado de Credentia et infrascriptis Andreolo Rubeo et Raffaele Barixoni de Domoculta, notarijs publicis, diligenter ascultavi et quia utraque concordare inveni, de dicti domini potestatis mandato et in eiusdem exempli sive exemplorum predictorum fidem et testimonium me subscripsi et signum meum apposui consuetum. (S.T.) Ego Andriolus Rubeus, sacri imperii <notarius>, hoc exemplum sive exempla ad autentica suprascripta unaa cum suprascriptis Rolandino de Manarolia, Oberto de Credentia, Conrado de Credentia et Iacobo Durantis et infrascripto Raffaele Barixoni de Domoculta, notarijs publicis, diligenter et fideliter ascultavi et quia utriusque ah Così nel testo 102 I Fieschi · Feudalità e istituzioni concordare inveni, de dicti domini potestatis mandato et in eiusdem exempli sive exemplorum predictorum fidem et testimonium me subscripsi et signum meum apposui consuetum. (S.T.) Ego Raffael Barixoni de Domoculta, notarius sacri imperij, hoc exemplum sive exempla et autentica suprascripta una cum suprascriptis Rolandino de Manarollia, Oberto de Credentia, Conrado de Credentia, Iacobo Durantis et Andriolo Rubeo, notarijs publicis, diligenter et fideliter ascultavi et quia utrumque concordare inveni et dicti domini potestatis mandato et eiusdem exempli sive exemplorum predictorum fidem et testimonium me subscripsi et signum meum apposui consuetum. / (c. 54) In nomine Domini amen. Super questione que vertitur coram nobis, Bertolino Gambello de Angossolis de Placentia, iudice calegarum et introituum comunis Ianue, et in nostria curia inter consules denariorum maris anni de M CCC XXXX et Dominicum de Vedereto, consulem et collectorem introytus vegnute sive denariorum quatuor pro mina grani, delati anni de M CCC XXXX, ex una parte, et Branchaleone<m> et Laurentium de Flischo, Lavanie comites, ex altera, et in qua questione per dictos Branchaleonem et Laurentium oblata fuit requisitio infrascripti tenoris. [19] 1341 gennaio 31, Genova, nel palazzo del mare Bertolino Gambello di Angossola di Piacenza, giudice delle calleghe, in accordo con Gabrino di Lovaria di Cremona, un tempo vicario del doge, e Matteo di Beccadelli di Bologna, attualmente vicario del doge, emette una sentenza sulla questione che vede contrapposti Domenico di Vedereto, console e collettore dei quattro denari per mina di grano, da una parte, e Brancaleone e Lorenzo Fieschi. Branchaleonus et Laurentius de Flisco, Lavanie comites, dicunt et proponunt coram nobis domino iudice callagarumb quod collectores et emptores introytus denariorum maris anni presentis, eosdem Branchaleonem et Laurentium inquietant et molestant, videlicet dictum Branchaleonem ex eo quod dicunt cumc sibi teneri pro dicto introytu denariorum maris, ratione cuiusdam galeed quam ipse hoc anno patronizavit de Ianua versus partes Provintie et de Provintia versus partes Ianue, eundo et redeundo in diversis viagijs horum occaxione Georgius de Vivaldis, consul et collector dicti introytus deOriginale: A.S.G., Notai ignoti, IX, 21 Manoscritti: B, cc. 24v-26v; Privilegi, cc. 19v-21v; Pasqua, cc. 64r-66r; Giuspatronati, cc. 196-203; Il presente, cc. 78r-81v; Privilegi Fieschi, cc. 51v-52v a In B, segue “presentia” aggiunto successivamente su puntini di sospensione; in PASQUA “in nostra curia”. In A.S.G., Notai ignoti, IX, 21, come nel nostro testo: “in nostri curia” b Con segno abbreviativo superfluo c In B “eum” d In A.S.G., Notai ignoti, IX, 21 “gallere” B “galele” 103 Parte II nariorum maris quandam corrigiiam, penes eum depositam per ipsum Branchaleonem denegat restituere eidem, nisi ipse Branchaleonus det et solvat pro introytu libras […]e ad quas dicit dictum Branchaleonem occaxione predicta sibi teneri. Item Laurentium predictum inquietant et molestant consules tolte grani, videlicet Dominicus de Vedereto, consul et collector dicti introytus grani presentis anni, ex eo quod ipse Laurentius ad civitatem Ianue de anno presenti dicunt adussisse et aduci fecisse certam quantitatem grani in quadam galea Galeoti de Marinis de partibus Sardinie, cuius occaxione molestatur dicentes cumf eisdem teneri ocaxione dicti introytus. Et propterea recusant eidem Laurentio libere non dimit<t>i certam quantitatem <pecunie>g quam ipse deposuit penes Georgium de Marinis, pro dando et solvendo eisdem consulibus illud ad quod dictis Laurentius, nomineh dicti / (c. 55) introytus, eisdem teneretur et ocaxione dicti grani. Unde, cum ipsi Branchaleonus et Laurentius sint ut supra molestati per dictos officiales et consules dictorum introytuum et contra formam conventionum initarum inter comune Ianue et comites de Lavania, ex quorum numero ipsi sunt, et similiter contra privilegia et immunitates eisdem de Flisco concessa ab imperatoribus et a summis pontificibus auctoritate, quorum omnium tam dictorumi conventionum initarum cum dicto comune Ianue censendi sint et censeri debent immunes a quibuscumque muneribus personalibus et realibus et a quibuscumque toltis et cabellis et a quibuscumque exactionibus <et>j impositi<onibu>sk et imponendis per dictum comune Ianue. Requirunt cognosci et declarari per vos, dictum dominum iudicem, ipsos esse debere et haberi debere pro immunibus a quibuscumque impositionibus dicti comunis, maxime pro hijs pro quibus inquietati et molestati sunt a dicto Georgio de Vivaldis, ratione dicti introytusl denariorum maris et a dicto Dominico de Vedereto, ratione dicti introytus grani et eisdem consulibus et officialibus debere imponi scilentium nec ratione dictorum introytuum eosdem inquietent seu molestent et similiter eisdem debere fieri libere restitutionem de dictis corrigia et quantitate peccunie, non obstantibus contra dicitm dictorum Georgij et Dominici vel alterius eorum exibentes ad hoc conventiones et privilegia suprad<i>cta, requirentes ad hoc citari dictos Georgium et Dominicum si se predictis in aliquo opponere volunt. M CCC XXXX die XVII augusti. Deposita in iure et in presentia domini iudicis per dictos Branchaleonem et Laurentium. Nos Bartholinus, iudex predictus, visis dicta requisitione dictorum Branchaleonis et Laurentius de Flisco, comitum Lavanie, contraditionibus / (c. 56) et responsionibus dictorum consulum maris et consulis introytus venute sive denarij quatuor pro mina grani delati, visis etiam terminis statutis dictis partibus ad al<l>egandum de iuribus e Spazio bianco nel testo f In B “eum” g Integrato da A.S.G., Notai ignoti, IX, 21, B h In A.S.G., Notai ignoti, IX, 21 “racione” i Così per “dictarum” j Integrato da B k In A.S.G., Notai ignoti, IX, 21 segue “impositis” l In A.S.G., Notai ignoti, IX, 21 “dictis racionis dictis introytus” m Così nel testo per “contradicione” 104 I Fieschi · Feudalità e istituzioni eorum, visis etiam venditionibus dictorum introytuum et visis privilegium et gratijs et conventione im<m>unitatum concessis dictis dominis de Flisco et comitibus Lavanie, eisdem concessis per infrascriptos imperatores, et quorum privilegiorum et gratiarum immunitatum, ad que conventiones eisdem dominis de Flisco et comitibus Lavanie concessorum et concessarum tam per dictos imperatores quam per tunc consules Ianue, tenores quarum inter alia inferius denotantur et tales sunt: “Guliellmus, Dei gratia Romanorum rex et semper augustus. Viris nobilibus Oppizoni, Alberto, Iacobi, Thedisio et Nicoloso, comitibus Lavanie, dilectis fidelibus suis, gratiam et omne bonum. Regali excelentie congruit vigilare super meritis subicetorum et manus munificentie ad illos extendere qui in augumentum imperij toto dexiderio sunt f<e>rventern. Hinc est quod nos, devotione et fidei puritatem quam <ad romanum>o habetis imperium, adtendentes vobis et vestris heredibus in perpetuum immunitatem hanc regali liberalitatem concedimus, ut vos et a vobis imperpetuum descende<ndente>s sitis liberi et immunes ab omnibus servicijs, collectis regis vel cesaris et etiam civitatum realibus et personalibus, exercitibus et cavalcatis et in omnibus alijs plena immunitate fluaminip apud omnes. Insuper etiam vobis et heredibus vestris duximus imperpetuum concedendum, ut nullus vestrum vel vestrorum heredum in ius vel ad iustitiam trahi possit in criminali negotio vel civili nisi coram [...q] nobis et hijs qui post nos regnum et imperium obtinebunt; et vassali vestri in criminali negotio vel civili nequeant, nisi coram vobis et vestris heredibus imperpetuum conveniri vel ad iustitia evocari. Si quis autem huius regalis concessionis paginam infringere ac <at>temptaverit vel ei ausu temerario presumpserit contraire, gravem nostre celsitudinis indignatione<m> vel banno imperij se noverit incurrisse. Datum apud Confluentiam, anno <dominice>r incarnationis milesimo ducentesimo quadragesimo / (c. 57) nono, VI nonas octubris, indicione septima, regni nostro anno primo”. “Henricus septimus, divina favente clementia Romanorum imperator semper augustus. Nobilibus viris comitibus de Lavania, fidelibus suis dilectis, gratiam suam et omne bonum. Cum a nobis petitur quod iustum est et honestum, tam vigore equitatis quam ordo exigit rationis, ut id per imperialis solicitudinis studium ad debitum perducatur effectum. Ea propter, votis vestris grato, concurrente<s> asenssu, nec non reverendi in Christo patris domini Luce, sancte Marie Inviolate diaconi cardinalis, amici nostri karissimi, super hoc nos rogantis precibus annuentes, omnia privilegia vobis seu antecessoribus nostris a divis Romanorum imperatoribus vel regibus, predecessoribus nostris, indulta et concessa, nec non conventiones et pacta quecumque inter vos et comune Ianue ac alios comunitates quascunque initas et factas prout iuste et rationabiliter indulta sunt et concessa, ac conventiones et pacta predicta a partibus attentatas fuere imperiali nobis autoritate confirmamus et presentis scripti n o p q r s Così nel testo per “ferventes” Integrato da A.S.G., Notai ignoti, IX, 21, B, [3] Così nel testo per “fruamini”. Anche in A.S.G., Notai ignoti, IX, 21 Spazio bianco nel testo Integrato da B, [3] Così nel testo per “acceptata”. In A.S.G., Notai ignoti, IX, 21 “actentata” 105 Parte II patrocinijst communimus. Nulli ergo omnino hominum liceat hanc nostre confirmationis paginam infringere vel ei ausu temerario contraire. Si quis autem hoc attentare presumpserit, indignationem nostram et penam gravissimam se noverit incursurum. Datum Pisis, II idus iulii, anno domini M CCC XIII, indicione undecima, regni nostri anno quinto, imperii vero secundo”. “Nos ianuenses consulisu de comuni Ido Gontaldus, Ansaldus de Trencherio, Symon Aurie, Obertus Recarcatus et Nichola Roza pro nobis et sotio nostro, Octone de Caffaro, assecuramus vos comites de Lavania, Martinum, Ruffinum, Arduinum atque Bertramem, Albertum Penellum, Thealdum, filium Oppizonis comitis, et Albertum, filium comitis Rubaldi, et alios comites de Lavania, filios Pagani, filios Rubaldi, filios Guiraldi, qui comuni Ianue fidelitatem et cetera, sicut superius precedenti folio continentur, iuraverunt sicut et vos iurastis / (c. 58), quod de castris et possesionibus et tenimentis vestris, que hodie tenetis et aliorum comitum, postquam ut dictum est, comuni iuraverunt non minuemus, non aufferri vel minui faciemus nos vel comune Ianue, ad colectam non cogimusv vos vel heredes vestros neque dominicatos, armanus neque dominicatus manentes vestros, de eo solummodo quod ad vestras possessiones pertinet de ceteris non inteligimus, <omnes>w offensas qua hucusque erga comune Ianue fecistis remit<t>imus vobis et condempnamusx quod, si quis vestrum quod absit in sacramento vel alijs comune Ianue offenderit, quod nullatenus oppinamur ceteri qui fidelitatem observaverint et de ipsa offenssione in ordinatione ianuensium consulum de comuni steterint propterea nullum malum patiantur <et singulis>y annis constituemus ex vobis et alijs comitibus de Lavania qui iuraverint fidelitatem et cetera. Que vos iurastis duos consules in Lavania, cum duobus alijs de quibus consulibus Ianue videbitur et cum castel<l>o Rivarolij et duos in Sigestro, cum alijs duobus de quibus similiter ianuensibus consulibus visum fuerit et cum castelano de Sigestro non faciemus col<l>ectam super valvas<ores> dictos vasalos nostros vestrosz, nisi sicut super alios valvasores et alios homines eiusdem terre. Nos damus vobis in feudum portionem que vos contingit pro numero personarum ex illis libris quadraginta quas annuatim inter omnes comites filios Pag<a>ni, filios Rubaldi, filios Guirardi dare proposueramus et dabimus quando et fidelitatem et cetera que vos iurastis et ipsi iuraverunt et portionem illam similiter que vos contingit <de> extimatione domus quam Ianue habere solebatis vos et alij comites pro numero personarum connumeratis filijs Pagani, <filiis> Rubaldi et filij<s> Guirardi vobis dabimus in faudum, ad emendum vobis Ianue domum, quo preelegeritis et habendum imperpetuum et relinquemus per scriptum sequentibus post nos consulesaa, ut cogatur et <e>mendatores brevium emendare in brevi cumpagne quod quicumque ad consulatum pervenerit per dictum feudum in uno quoque anno vobis solvere teneantur facto festo Pasce, t In A.S.G., Notai ignoti, IX, 21 “patrocinio” u Così nel testo per “consules” v In B “non vos cogemus” w Integrato da A.S.G., Notai ignoti, IX, 21, B, [7] x In A.S.G., Notai ignoti, IX, 21 “condonamus” y Integrato da A.S.G., Notai ignoti, IX, 21, B, [7] z Così nel testo. In A.S.G., Notai ignoti, IX, 21, [7] “super valvasores, vassallos vestros…” aa Così nel testo per “consulibus” 106 I Fieschi · Feudalità e istituzioni nisi quantum licentia remanserit cuicumque de parte sua et quod Ianuensis populus et conventione habeat observare teneatur in simili modo in brevi cumpagne fatiant hemendare hec omnia observabimus, observantibus nobis promissa nisi sicut ipsorum licentia remanserit. Iuraverunt consules hoc Symon <Aurie>, Ansaldus de / (c. 59) Temcherio, Obertus Recarcatus et Nicola Roza et Ido Gontaldus super animam suam et Octonis de Caffaro et consciliatorum infrascriptorum presentium et iubentium. Nomina vero consiliatorum sunt hec: Fredonzo Gontaldus, Guidetus de Nigrone, Sysmundus Mascula, Nicola de Rodulfo, Henricus Marocellus, Willelmus Aurie, Buleratus, Willelmus Sardena, Tabatius, Ansaldus Cobaab, Willelmus Nata, Bonus Vassallas de Modulloac, Arduynus Rubaldus Malonus, Willelmus Galeta, Albertus Lercarius, Ionathas de Campo, Philippus de Boniffatio, Pasqualis de Marino, quinque consules placitorum nec non Oliverius Nep<i>tila. Dictaad sunt hec Ianue in capitulo. Testes Oliverius Nep<i>tella et Gandulffus scriba et prescripti consciliatores omnes. Milesimo centesimo sexagesimo sexto, indicione quintadecima, vicesimo tertio die novembris”. Et vissis alijs privilegiis, gratijs et concessionibus factis et concessis per alios serenissimos reges et imperatores Romanorum ac etiam forma<m> pacis et concordie facte per sanctissimum pontificem dominum Nicolaum tertium et sententijs latis per plures et d<i>versos magistratus civitatis Ianue, ocaxione predictorum immunitatum, et omnia exibita fuerunt per supradictos Branchaleonem et Laurentium et audictis al<l>egationibus factis pro parte dictorum comitum et supradicti Dominici et citatis ad hoc legitime et perentorie dictis consulibus maris, ut venirent ad allegandum de suis iuribus et ipsis vel alio eorum nominibus non comparentibus, quorum absentia de presentia reparatur. Etae habito conscilio et coloquio una cum domino Gabrino de Lovaria de Cremona, olim vicario domini ducis, et eius conscilij et nonaf cum domino Matheo de Bechadelis de Bononia, nunc vicario domini ducisag, et eius conscilij et de eorum conscientia et consensu. Et super predictis omnibus, habita diligenti et matura deliberatione et examinatione, Christi nomine invocato, Deum semper habendo pre oculis et in mente, in hijs / (c. 60) scriptis pro tribunali sedentes, dicimus, sententiamus et pronuntiamus dictos Branchaleonum et Laurentium de Flischo, Lavanie comites, non posse vel debere molestari per dictos consules seu colectores dictorum introytuum denarii maris et venute grani et ipsos dominos de Flisco, comites Lavanie, liberos et inmunes esse a dictis introit<ib>us et pignoraah deposita per ipsos colectores capta ab ipsis de Flisco ipsis restituenda esse et restitui debere, cum dicti domini de Flisco, comites Lavanie, sint liberi et immunes ab omnibus honeribus realibus et personalibus et in omnibus alijs plenam immunitatem perfluiai debeant apud omnes, secundum formam iurium et privilegiorum ipsorum dominorum de Flisco. ab Così nel testo per “Ceba”. Così anche in A.S.G., Notai ignoti, IX, 21 ac In A.S.G., Notai ignoti, IX, 21 “Medolico” ad Così nel testo. In A.S.G., Notai ignoti, IX, 21, [7] “Acta” ae In A.S.G., Notai ignoti, IX, 21 segue “eciam” af In A.S.G., Notai ignoti, IX, 21 “nunc” ag Matteo de Beccadelli, vicario del podestà di Genova e giudice dell’ufficio di Robaria, nel 1340 dichiara che Gentile Vento, cittadino di Genova, ha il libero possesso di una casa della quale detiene l’ottava parte; il resto della proprietà è di Rofredo Spinola e Tommaso Fieschi. Purtroppo l’atto è frammentario. A.S.G, Notai ignoti, IX. Ancora come vicario del doge, è testimone in atto nel 1343. Cfr. Iurium II/2, n. 48, pp. 257-260 e n. 49, pp. 261-270 ah In A.S.G., Notai ignoti, IX, 21 segue “et” ai Così nel testo per “perfrui”. Così anche in A.S.G., Notai ignoti, IX, 21 107 Parte II Lata et pronuntiata ut supra per dictum dominum iudicem pro tribunali sedentem Ianue, in palatio de mari, in dugana, ad banchum ubi ius redditur et reddi consuevit per dictum dominum iudicem, presentibus domino Branchaleono et Laurentio de Flisco, comitibus Lavanie, et absentibus dominis Georgio de Vivaldis et Nicolao de Cassina, consulibus maris, et absente dicto Dominico de Vedereto, consule introytus venute, dicto nomine tamen citato, ut in actis apparet et presentibus testibus Leonardo de Belengerio, Bertholino de Goano et Dominico Dalmatio. Anno Domini millesimo tricentesimo quadragesimo primo, indicione octava, secundum cursum civitatis Ianue, die ultima ianuarij, in vesperisaj. aj In B, c. 26v, segue “Sumptum et extractum ut supra de actis publicis curie domini iudicis calegarum de foliatio sententiarum curie ipsius domini iudicis per me, Benedictum Vicecomitem, notarium et scribam curie dicti domini iudicis calegarum ad instantiam et requisixionem dictorum dominorum de Flisco, Lavanie comittum. Iudex callegarum. (S.T.) Benedictus Vicecomes notarius” Hoc est exemplum cuiusdam mandati facti pro parte magnifici domini domini ducis ianuensis et populi defensoris et ex ordinatione sui consilij consulibus calegarum comunis Ianue, cuius tenor talis est et scripti manu Oberti Mazuri, canzellarij eiusdem domini ducis in actis canzellarie / (c. 61) eiusdem domini ducis. [20] 1343 luglio 30, Genova Mandato del doge di Genova ai consoli delle calleghe di non molestare né ora né in futuro i conti di Lavagna, relativamente alle loro franchigie e immunità in essere con il comune di Genova. Millesimo CCC XLIII die XXX iulij. De mandato magnifici domini ducis ianuensis et populi defenssoris et ex ordinacione sui conscilij, in quo conscilio interfuit legitimus et sufficiens numerus consciliariorum dicti conscilij, vos consules calegarum presentes et futuri observetis et observare faciatis nobilibus de Flisco civibus Ianue suas franchixias et immunitates quas habent et habere soliti sunt, nec ipsos vel aliquem ipsorum, nec ipsorum res vel bona molestetis vel agrevetis seu molestari vel agravari permitatis quoquomodo seu aliquo colore quesito, contra formam dictarum suarum conventionum et immunitatum, prout iacent et secundum quod in preteritum sunt servate ac etiam secundum formam declarationem temporibus retroactis facta super dictis conventionibus et immunitatibus per quoscumque magistratus civitatis Ianue. Et hoc sub pena librarum centum ianuinorum pro qualibet vice qua ipsi vel ipsorum aliquis fueri<n>t molestati contra formam predictam in personis vel rebus. Et hoc ideo fecerunt et mandant dicti dominus dux et suum consilium, ex debito iuris et iustitie, et volentes observare 108 I Fieschi · Feudalità e istituzioni promissa eisdem nobilibus de Flisco contenta in pace inter dictum dominum ducem et eius consilium, nomine comunis Ianue facta ex una parte, et Danielem de Vignollo sindicum et procuratorem predictorum de Flisco et aliorum extrinsecorum de Ianua se reducentium in Mentono ex altera. (S.P.) Obertus Mazurrus canzellarius.a Manoscritti: B, c. 43r; Privilegi, c. 21v; Pasqua, c. 51v; Giuspatronati, cc. 203-204 Hoc est exemplum cuiusdam publice scripture in pergameno cuius tenor talis est. [21] 1305 luglio 30, Genova, in curia Dopo aver esaminato numerosi testimoni per accertare che Pietro Bianco q. Andreolo q. Bonifacio discende dai conti di Lavagna, Fabona de Arnoldis, giudice delle calleghe e dell’introito, ne riconosce l’appartenenza e dichiara che, pertanto, deve essere considerato immune da ogni tipo di imposta o colletta.a Intendit probare et fidem facere coram vobis, domino iudice, super calegis et alijs introytibus comunis Ianue, constituto Petrus Blanchus, ex comitibus Lavanie, contra quamlibet personam que se velit opponere in infrascriptis, ut infra / (c. 62) et nominatim contra colectorem introytus unius denarij pro libra de possessione emptis in civitate Ianue, videlicet quod per genitores sui ex linea masculina fuerunt comites Lavanie et de predictis, prout testes dixerint, et specialiter contra collectorem unius denarij pro libra. Testes Petri Blanchi recepti in curia domini iudicis calegarum super dicto titulo ut infra M CCC V die XVII iulij. Andriolus de Cucurno iurat presentibus partibus dicere super dicto titulo de eo dixit: ‘Scio et certus sum’ ut in titulo contra inter, quomodo scit que dicit, respondit: ‘Quia avus paternus dicti Petri fuit quidam nomine dominus Bonifacius Blanchus et scio quod ipse habuit filium unum nomine, sicut intelexi, Andriolus Blanchus, de quo natus fuit dictus Petrus et scio quod dictus Bonifacius et Andriolus, pater dicti Petri, fuerunt et erant de comitibus Lavanie’. Inter quomodo scit quod, dictus Petrus fuerit filius dicti quondam Andrioli, filij dicti quondam Bonifatij, respondit: ‘Quia sic publice audivi, dici et scio, quod vidi dictum dominum Bonifatium tenere et nutrire patrem dicti Petri, tanquam filium et pro filio habebatur, tenebatur et reputabatur a notis et vicinis et publica vox et fama est inter notos et vicinos, quod dictus quondam Bonifatius et pater dicti Petri fuerunt de comitibus Lavanie et nunquam vidi vel audivi contrarium’. Inter<rogatus> si dictus Petrus est natus de legitimo matrimonio respondit: ‘Sic ut audivi et publica vox et fama modo est de predictis’. Eo die, Guliellmus de Flisco iurat eodem modo dicere veritatem, super dicto titulo dixit: Manoscritti: Privilegi, cc. 22r-23v; Giuspatronati, cc. 204-208; Il presente, cc. 81v-84r 109 Parte II ‘Scio in tantum de titulo quod, dictus Enricus Blancus erat et fuit de comitibus Lavanie et habuit quemdam filium nomine Bonifacium Blanchum, ex quo Bonifatio natus fuit quidam nomine Andriolus Blanchus, qui omnes erant de comitibus Lavanie, et ex dicto Andrea natus fuit dictus Petrus’. Inter<rogatus> quomodo scit, respondit: ‘Quod sic vidi et audivi, que vidi, audivi dicti Petri et patrem dicti Andrioli et de comitibus Lavanie erant, tenebantur et reputabantur inter notos et vicinos et scio et audivi quod dictus Bonifatius tenebat, tra<c>tabat dictum Petrum in nepotem et pro nepote et filio dicti condam Andree filij sui.’ Eo die. Henricus Cardinalis, comes Lavanie, iurat eodem modo, vocatus et inter super titulo, de eo dixit: ‘Scio et certus sum in omnibus et per omnia’ in titulo contra interogatus, quomodo scit que dicit respondit ‘quia vidi dominum Bonifatium Blanchum, avum paternum dicti Petri et ex dicto Bonifatio / (c. 63) natus fuit quidam nomine Andriolus Blanchus, pater dicti Petri et scio et audivi publice dici quod dictus quondam Bonifatius et dictus quondam Andriolus tenebant, tractabant et nutriebant dictum Petrum pro nepote et filio et tanquam filium et nepotem et de predictis omnibus est et erat publica vox et fama in Lavania inter notos et propinquos et vicinos eorum’. Die XVIIII iulij. Magister Iohaninus de Clavaro, medicus ciru<r>gie, iurat dicere veritatem super dicto titulo et inter dixit: ‘Scio et certus sum’ ac titulo contra inter, quomodo scit que dicit, respondit: ‘Quia scio quod dictus Bonifatius Blanchus habuit filium unum nomine Andriolum eius filius, fuerunt de comitibus Lavanie et dictus Petrus fuit filius dicti Andrioli et nepos dicti quondam Bonifatii et scio quod dictus quondam Bonifatius fuit de melioribus comitibus Lavanie et pro tali habebatur, tenebatur et reputabatur a notis et vicinis suis et pro nepote et filio eorum nutriebant et nutrueruntb ipsum et audivi publice dici in Clavaro et in Ianua, cum propinquis et notis et cognoscentibus ipsum et ego testis habeo in uxorem una ex filiabus dicti quondam domini Bonifacij, que fuit soror quondam dicti Andree, patris dicti Petri, et ipsum Petrum tenet uxor mea pro nepote et filia dicti Andree, fratris sui, et sic d<icitu>r publice’. Die XVIIII madij. Henricus de Madio iurat eodem modo super dicto titulo dicere veritatem et inter<rogatus> dixit: ‘Scio et certus sum’ ut in titulo contra inter quomodo scit que dicit, respondit: ‘Quia vidi dominum Bonifatium Blanchum, comitem Lavanie, avum paternum dicti, et habuit filium unum nomine Andriolum Blanchum, comitem Lavanie, et ex dicto Andriolo natus fuit dictus Petrus et pro filio dicti Bonifacij habebatur, tenebatur et reputabatur a notis et vicinis cognoscentibus ipsum et publica vox et fama est et erat in Clavaro et in Lavania quod filius et nepos fuit dictorum Bonifacij et Andrioli et pro filio et nepote eorum ipsum nutrierunt et tenuerunt, donec vixerunt, et egomet testis sum de comitibus Lavanie et sic audivi et vidi et mater mea fuit soror dicti quondam Bonifacii et consanguinea germana dicti quondam Andree Blanchi, patris dicti Petri’. Ea die. Caracossa, uxor domini Tedisij de Cucurno, iurat dicere veritatem super dicto titulo et de eo inter<rogata> dixit: ‘Scio et certa sum’ ut in contineturc inter quomodo s<c>it que dicit, respondit: ‘Quia vidi et cognovi avum et paternum dicti Petri, qui fuit meus consanguineus germanus et vocabatur Bonifacius Blanchus et habuit filium unum nomine b Così nel testo c Così nel testo 110 I Fieschi · Feudalità e istituzioni Andriolum Blanchum, qui Bonifacius et Andriolus fuerunt / (c. 64)d de comitibus Lavanie, et vidi quod dicti quondam Banifaciuse et Andr<iolus> dictum Petrum tenebant, nutriebant tanquam nepotem et filium et pro filio et nepote habebantur et reputabantur a notis et vicinis eorum et de predictis erat et est publica vox et fama in Lavania et in Clavaro’. Die XX iulij. Presbiter Obertus de Cucurno, prepositus ecclesie Sancti Donati, iurat dicere veritatem super dicto titulo de eo dixit: ‘Vidi Bonifacium Blanchum et Andriolum Blanchum eius filium, qui ambo erant et fuerunt de comitibus Lavanie, et plures cum ipsis usus frui, qui propinqui mei erant et scio quod dictus Bonifatius pater fuit dicti Andrioli Blanchi, patris dicti Petri nutriebant, tractabant et tenebant dictum Petrum ut filium et pro filio dicti Andrioli et nepote dicti Bonifacii ipsum habeo, teneo et reputo et sic vidi ipsum haberi, teneri et reputari et tractari in vita supradictorum et post vitam eorum inter comites Lavanie habentur, tenentur pro filio dicti quondam Andr<ioli>’. Inter alios homines cognoscentes, dictum Petrum inter quomodo scit que dicit, respondit que ‘Sic audivi et presens fui et publica vox et fama inde est’. De predictis eo die. Octobonus de Flisco, filius domini Nichoalif de Flischo, testis receptus super dicto titulo dixit: ‘Audivi et sic credo verum prout in titulo contra auditu sed illud aliter pro certo nescio, que non vidi progenitores dicti Petri, audivi tamen pluribus de comitibus Lavanie sic verum esse prout in titulo contra’. In nomine Domini amen. In questione que vertitur coram nobis inter Iohanninum Smeraldum, collectorem unius denarij pro libra possessione que venduntur in civitate Ianue, ex una parte petentem, et Petrum Blanchum, ex altera, se defendente<m> ex altera, vissis et intellectis peticione dicti Iohannis et defenssione dicti Petri et dictis testium productorum per eum ad sui defenssionem et eis diligenter examinatis per nos Fabonag de Arnoldis, iudicem constitutum super calegis et introytibus comunis Ianue constitutum, dicimus et pronunciamus dictum Petrum suficienter et legitime probasse quod ipse est de comitibus Lavanie et quod progenitores ipsi fuerunt de comitibus Lavanie et pro talibus habebantur, tenebantur et reputabantur et habetur et reputatur dictus Petrus a notis et cognoscentibus ipsum. Lata et pronuntiata ut supra per dictum dominum iudicem, anno Domini M CCC V, indicione seconda, die XXX iulii, circa primam, presentibus testibus Richobono / (c. 65) de Savignono, notario, Iacobo de Finali, venditore grani, et Iohanne de Sancto Vicentio, servitore. (S.T.) Ego Manuel Nicolaus de Porta notarius rogatus scripsi. (S.T.) Ego Lodisius Vegius, sacri imperii notarius, predictum instrumentum ut supra exemplavi, publicavi et supradictam formam publicam ab autentico publico redegi in pergameno scripto sicut vidi contineri, et in ipso scripsi et exemplavi et ascultavi cum infrascriptis Luchino de Vezano et Deserino Saracah, notariis, fideliter et diligenter, nichil addito vel diminuto quod mutet sensum vel variet intelectum nisi forte litera, titulo seu d Nel margine inferiore a destra, in verticale “de” e Così nel testo f Così nel testo g L’abbreviazione non è chiara. In Privilegia nobilissime familie Cucurnorum, ms. sec. XVII, B.S.E.C., cc. 17r-17v, è riportata una sentenza analoga a favore della famiglia Cogorno e il nome è sciolto in Faba de Arnoldis, 22 maggio 1305 h Così nel testo 111 Parte II ponto abraviationis causa et hoc de mandato domini Dogoldei de Dosijs de Parma, vicarii domini potestatis Ianue, qui, sedendo pro tribunali, suam autoritatem interposuit et decretum, necnon laudavit, statuit atque pronuntiavit predictum exemplum publicum esse et valere et tenere ac eidem fidem adhibere, debere, tamquam autentico principali a quo sumptum est, ad instantiam Petri Blanchi supradicti. Anno Domini nativitatis M CCC XXXX VI, indicione XIII, die II marcij, inter nonam et vesperas, presentibus testibus domino Celestrerio de Nigro, iuris perito, domino Petro de Castiliono et Iohanne de Cataneis, iuris peritis. Ianue, in palatio Seravalis, in camera dicti domini vicarij. (S.T.) Ego Deserinus Fallacha, imperiali autoritate notarius, predictum instrumentum, sententie sumptum ab autentico predicto in pergameno scripto manu supradicti Manuelis vidi, legi et fideliter ascultavi cum autentico predicto unaa cum suprascripto Lodixio Vegio et infrascripto Luchino de Vezano, notarijs, de mandato supradicti domini vicarii et quia utrumque concordare inveni de dicti domini vicarii mandato et in fidem et testimonium omnium premissorum / (c. 66) me subscripsi et signum meum instrumentorum apposui consuetum. (S.T.) Ego Luchinus Comitis de Vezano, notarius, predictum instrumentum, sententie sumptum ab autentico predictisi in pergameno scripto manu supradicti Manuelis notarii vidi, legi et fideliter ascultavi, cum autentico predicto una cum supradictis Lodixio et Dexerino, notarijs, de mandato supradicti domini vicarij et quia utrumque concordare inveni, de dicti domini vicarii mandato et in fidem et testimonium omnium premissorum me subscripsi et signum apposui consuetum et hoc ad instantiam Petri Blanchi. i Così nel testo [22] 1378 settembre 22, Genova, in Palazzo Ducale In occasione della guerra vigente tra il comune di Genova contro Bernabò Visconti, signore di Milano, e Venezia, i Fieschi conti di Lavagna e gli Spinola di Luccoli stipulano un accordo per le norme di partecipazione agli incarichi pubblici e la tutela delle proprietà. Il doge Nicolò Guarco e il consiglio dei XII Anziani si impegnano a garantire la partecipazione al consiglio di due membri degli alberghi dei Fieschi, degli Spinola, dei Doria e dei Grimaldi, la difesa dei castelli e delle proprietà dei suddetti, il loro eventuale restauro o ripristino in occasione di danni nel corso della guerra, la restituzione a seguito di occupazione da parte di terzi. Fieschi e Spinola chiedono, inoltre, che venga cassato il decreto del doge Domenico Campofregoso che impediva ai cittadini genovesi di vendere castelli e possedimenti fuori del territorio di Genova, oltre all’assoluzione dai delitti commessi dagli stessi signori o da loro sudditi. Gli Spinola chiedono la franchigia da ogni tipo di imposizione per le proprie mogli e i figli e l’aiuto al figlio di Greppo Spinola per recuperare il castello di Pasturana. I Fieschi, oltre al riconoscimento delle loro franchigie e immunità, vogliono che siano restituiti a Nicolò Fieschi i paramenti ecclesiastici, le reliquie, i libri e i registri rubati nel castello di Roccatagliata al tempo 112 I Fieschi · Feudalità e istituzioni del dogato di Domenico Campofregoso. Il comune e gli Anziani si impegnano verso Nicolò e Carlo Fieschi a difendere i castelli di Vigolone e Calestano, a munire a proprie spese il castello di Toraria e a porvi un castellano gradito a Nicolò Fieschi per tutto il periodo della guerra, a restituire a Giovanni Fieschi, vescovo di Vercelli e fratello di Nicolò, tutte le sue compere registrate in vari capitoli oltre a duemila fiorini d’oro. In cambio i Fieschi e gli Spinola promettono di essere fedeli al comune e di non prestare aiuto ai suoi nemici.a (c. 67) In nomine Domini amen. Cum grandis guerra vigeat et maior esse imposterum speretur quod absit inter comune Ianue eiusque subdictos, confederatos, complices et colligiatos, ex una parte, et dominum Barnabovem Vicecomitem, domini Mediolani et cetera, ac comune venetiarum et eorum subdictos, confederatos, complices et colligatos, ex parte altera, expediatque ipsi comunij habere infrascriptos nobiles de Flischo et de Spinolis de Luchulo quantuncumque subdictos de personis pro eius complicibus, confederatis et colligatis cum eorum terris et subditis extra districtum Ianue situatis, et civitatem ipsam integrare in amore et caritate ac unitate perpetuo duratura et ut interventu nobilium predictorum comune Ianue predictum facilius contra inimicos predictos possit et valeat ad finem optatum totaliter pervenire. Idcirco magnificus et potens dominus dominus Nicolaus de Goarco, Dei gratia ianuensis dux et populi defensor, in presentia consilio, voluntate et consensu consilii duodecim Antianorum eiusdem, in quo conscilio interfuit legitimus et sufficiens numerus ipsorum Ancianorum, et quorum qui interfuerunt nomina sunt hecb: Raffael Spinula Bancherius locumtenens prioris, Nicolaus Marruffus, Dominicus Falamonica, Iohannes de Bargalio olim faber, Nicolaus Boconus de Bisannis, Francus Lercarius, Antonius Luxiardus et Carolus Cataneus nec non in presentia, consilio, voluntate et consensu dominorum Iohannis de Bargalio olim Fabri, Franchi Lercarij de dicto numero dictorum Antianorum, Thome Pinelli olim de officio monete et Lodisij Tortorini de officio guerre civitatis Ianue, quibus quatuor unaa cum dicto domino duce, per ipsum dominum ducem et consilium et per officiales guerre, quorum nomina sunt hecc: Raffael de Ponzola prior, Neapoleo Lomelinus, Lodixius Tortorinus et Pelegrus Muscha ac etiam per officium de moneta comunis, quorum officialium dicti officij nomina inferius describunturd: Franciscus Hembriachus prior, Bartholomeus de Nigro, Antonius Griffiotus, Andriolus de Goano, Ambrosius de Oliverius notarius, Valaranus Spinula et Antonius Iustinianus olim Longus, fuit at<t>ributa potestas et balya tractandi, conveniendi et adimplendi omnia et singula infrascripta. Et ipsum consilium duodecim Antianorum dictique quatuor et dicta officia guerre et de moneta in presentia, consensu, auctoManoscritti: A, cc. 22v-28v; B, cc. 30r-34r; Privilegi, cc. 23v-28r; Pasqua, cc. 142r-147v; Giuspatronati, cc.200224; Il presente, cc. 84v-92r; Privilegi Fieschi, cc. 37v-42v Edizione: Federici, pp. 161-169 Regesto: Convenzioni di diversi luoghi ed altre cose, ms. sec. XVII, A.S.G., ms. 198, cc. 135r-136v,; Scorza, p. 52; P. Vincenzi, Aggiunzione alla genealogia della famiglia Scorza e supplemento del Ferrari, Napoli 1611, p. 74; Lisciandrelli Pasquale, Trattati e negoziazioni politiche della Repubblica di Genova (958-1797), in A.S.L.S.P., n.s. 1, 1960, n. 643, pp. 126-127 a In A, c. 22v nel margine superiore “Hoc est conventio facta tempore domini Nicolai de Goarco” b In A i nomi sono scritti su due colonne c In A i nomi sono scritti su due colonne d In A i nomi sono scritti su due colonne 113 Parte II ritate et decreto dicti magnifici domini ducis, absolventes sese ad balotas albas <et nigras>e, que reperte fuerunt viginti albe numero et due nigre, ex una parte, / (c. 68) et nobilis et egregius vir dominus Addam de Spinolis de Luculo quondam domini Neapolionis, suo proprio et privato nomine, necnon procurator et procuratorio nomine Galeoti et Carrotij fratrum domini Adde predicti, et ipse dominus Addam procurator et procuratorio nomine domini Andrioli quondam Lombardi et Symonis quondam Augustini, nec non domini Jeronimi quondam Rizardi ac etiam Ambrosij et Bartholamei fratrum et filiorum quondam Marci, omnium de Spinolis de Luculo, a quibus omnibus habere asserit plenum et sufficiens mandatum ex forma instrumenti scripti manu Iohannis de Dominico notarij, hoc anno, di<e> XX augusti proxime preteriti; necnon dominus Francischus de Spinolis de Luculo iuris peritus, suo proprio nominum et nomine et vice Pompei Spinole de Luculo quondam Georgij, pro quo ad cautelam de rato habendo promisit dictis domino duci, conscilio et officijs et se facturum et curaturaturumf ita et sic quod dictus Pompeus ratificabit et aprobabit omnia et singula infrascripta infra mensem unum ab hodie in antea numerandum per validum instrumentum, sub ypotecha et obligatione bonorum ipsius domini Francisci habitorum et habendorum; et etiam dictus dominus Franciscus, nomine et vice Pauli Spinule de Luculo quondam Lodisij et Troyli et Azonis, filiorum quondam Azonis Spinule, filij dicti quondam Lodisij, pro quibus Paulo, Troylo et Azone ipso dominus Franciscus de rato habendo promisit dictis domino duci, consilio et officijs et se facturum et curaturum ita et sic quod dicti Paulus, Troylus et Azo infrascripta omnia et singula habebunt perpetuo et tenebunt rata, grata et firma et contra non facient vel venient aliqua ratione, occaxione vel causa que dici vel excogitari possit de iure vel de fa<c>to, sub ypotheca et obligacione bonorum ipsius domini Francisci habitorum et habendorum. Et etiam procurator et procuratorio <nomine> Filipponi quondam domini Greppi de Spinolis de Luculo, ut de procura dicit apparere publico instrumento scripto manu Therami de Maiollo notarij hoc anno […g] nec non etiam nomine et vice infrascriptorum, qui infrascripta ratificaverint, seu qui presentem compositionem intraverint infra tempora inferius expressata. Et sapiens vir dominus Iohannes de Flisco, iuris peritus, Lavanie comes, suo proprio nomine et nomine et vice domini Iohannis episcopi Vercellensis et etiam procurator et procuratorio nomine egregiorum et potentum virorum dominorum Nicolai et Caroli de Flisco, palatinorum et Lavanie comitum et Percivalis et Danielis de Flisco, Lavanie comitum, ac procurator / (c. 69) et procuratorio nomine domini Ludovici de Flisco, comitis Lavanie, substitutus a Iohanne, filio emancipato et procuratore dicti domini Ludovici, et etiam dictus dominus Iohannes tamquam atinens et cuniuncta persona, ac etiam nomine et vice Illarij de Flisco quondam Gregorij ac Hectoris et Paridis de Flisco, filiosh et heredum quondam Nicolai quondam domini Hectoris, pro quibus ad cautelam ipse dominus Iohannes de rato habendo promisit dictis domino duci, conscilio et officijs et se facturum et curaturum ita et taliter quod dicti Illarius, Hector et Paris habebunt perpetuo et te<ne>bunt rata, grata et firma omnia et singula infrascripta sub ypotecha et obligatione bonorum ipsius domini Iohannis habitorum et habendorum, ut e Integrato da A, B f Così nel testo per “curaturum” g Manca la data nel testo, anche in A, B h Così nel testo per “filiorum” 114 I Fieschi · Feudalità e istituzioni de procura dicti domini Iohannis pro dictis domino Nicolao, Carolo, Danielo et Iane apparere dicit publico instrumento, scripto manu Iohannis de Dominico notarij, hoc anno, die […i] et de instrumento procure dicti Percivalis apparere dicit alio publico <instrumento> scripto manu dicti Iohannis de Dominico notarij hoc anno et die […j], omnes dicti de Flisco et de Spinolis de Luculo ex parte altera pervenerunt dicte partes et quelibet de dictis partibus suis et dictis nominibus et pervenisse seu confesse fuerunt sponte libere ad infrascriptas compositiones, transationes, pacta, confederationis, unionis et ligas solempnibus stipulationibus hinc inde vallatas et vallata. Renuntiantes dicte partes et quelibet earum et quilibet de dictis partibus suis et dictis nominibus sibi ad invicem et vicisim exceptioni dictarum compositionum, transationum, confederationum et pactarumk ut supra, et infra non interventorum et non firmatorum seu non firmatarum rei sic non geste vel aliter se habentis doli mali, metus in factum, actioni, conditioni sine causa vel ex iniusta causa et omni alij iuri, videlicet quod dictus magnificus dominus dux ianuensis, dictum officium duodecim Antianorum et dicta officia guerre et de moneta et dicti quatuor nomine et vice dicti comunis vigore et occasione dictarum compositionum et confederationum promittunt dictis dominis de Flisco et de Spinolis comuniter et divisim ac notario infrascripto stipulanti et recipienti nomine et vice omnium et singulorum quorum interest, intererit vel interesse poterit in futurum, quod ab hodierna die in antea omnia et singula beneficia, honores seu officia civitatis Ianue et districtus et castellanie que per comune Ianue vel presidentes dicto comuni conceduntur et concedi contingerit quecumque et qualitercumquel sint illa concedi debeant et dari facient pro dimidia nobilibus civitatis Ianue et pro reliqua dimidia popularibus, non intelligendo in predictis aliquid de dignitate ducali nec circa eam aliquid esse i<n>novatum, intelligendo / (c. 70) sane quod castellanie et potestatie predicte debeant nominari ad dandum et conferendum modo predicto anno venturo, eo tempore quo dicte castellanie et potestatie temporibus retroa<c>tis dari consue<ve>runt. Et quia requirebatur per dictos de Spinolis et de Flisco quod in dimidia XII Antianorum concedenda nobilibus continue interesse deberent duo vicisim de albergo illorum de Flisco, de Spinolis, de Auria et de Grimaldis convenerunt et promisserunt concorditer dictus dominus dux et conscilium ac etiam dicti IIII officiales quod ortabuntur et suadebunt bona fide regulatores comunis Ianue, quod ipsi faciant regulam continentem quod dicti nobiles de dictis quatuor alberguis habere debeant dictam terciam partem dicte dimidie dicte duodene et si per dictos regulatores dicta regula fiet, prefatus dominus dux, conscilium et officia nomine dicti comunis dictam regulam acceptabunt et effectualiter observa<ri> mandabunt. Item promisserunt quod, presenti guerra durante, prefatus magnificus dominus dux et suum conscilium duodecim Antianorum et presidentes dicto comuni providebunt circa tutellam et defenssionem castrorum et locorum dictorum nobilium de Flisco et de Spinolis quemadmodum provideretur et providendum esset circa defenssionem et substentationem terrarum et locorum comunis Ianue hoc modo, scilicet quod, in casu quo propter guerram predictam ultra solitam custodiam dictarum terrarum, locorum et castrorum dictorum nobilium imminente necessitate exi Manca la data nel testo, anche in A, B j Manca la data nel testo, anche in A, B k Così nel testo per “pactorum” l Nel margine interno “Nobiles” 115 Parte II pediret in dictis terris, locis seu castris pro ipsorum tutione et tutela gentes addere et ponere quod tunc et eo casu dumtaxat dictus dominus dux seu comune Ianue teneatur addere et ponere et ponerem in dictis castris pro custodia et tutela eorum homines necessarios et oportunos, ultra dictam sol<i>tam custodiam expensis dicti comunis quos homines ponendos ut supra in dictis castris et fortilicijs eligeren debeat seu debeant ille vel illi in cuius castro seu castris dicti homines erunt ponendi et qui homines ostendi debeant officialibus dicti comunis deputatis ad dictos homines capiendum, ponendos vero in dictis terris dictorum nobilium eligant dicti officiales comunis deputandi ad capiendum ut supra arbitrio dictorum officialium. Item quod si predicti nobiles vel aliquis ex eis dampnificarentur occaxione guerre, que est et esse sperat inter dictum comune et dictum dominum / (c. 71) Barnabovemo vel alios complices et comfederatos ipsius in terris, castris, possesionibus ac redditibus ipsorum vel alicuius ipsorum, tunc et eo casu dictum comune teneatur et debeat dictos nobiles sic ut supra dampnificatos restaurare et emendare de dictis dampnis et rebus secundum quod determinatum fuerit per dictum dominum ducem et dictos IIII, videlicet dominum Iohannem de Bargalio, Franchum Lercarium, Thomam Pinellum et Lodisium Tortorinum vel alios subrogandos de partium voluntate. Et quicquid per predictos vel maiorem partem ipsorum fuerit declaratum super predictis dampnis et redditibus debeat per partes effectualiter observari super quibus dampnis debeant taliter provideri facere quod dampnificati possint merito contentari. Item promiserunt dictis dominus dux et consilium toto posse defendere et manutenere omnes et singulos nobiles predictos in possessione et tenuta omnium et singulorum castrorum, terrarum, villarum, iurisditionum suorum et suarum prout et sicut presentialiter sicutp et quod dictum comune teneatur et debeat specifice et expresse dictos nobiles et quemlibet eorum et eorum castra et fortilitia ac iurisdiciones eorum ac cuiuslibet eorum includere et apponere in quacunque pace, tregua seu acordio, per dictum comune fiende vel fienda ocaxione presentis guerre cum supradictis inimicis dicti comunis. Et si forte quod absit, contingeret aliquod castrum, locum iurisditionum seu fortilicium dictorum nobilium vel alicuius eorum perdi vel aliqualiter occupari per aliquem inimicum comunis Ianue et nobilium predictorum comuneq presentis guerre et contingat dictum comune vel facere acordium vel pacem cum <dicto>r domino Barnabove seu dicto qui ocuparet dictum tale castrum vel locum seu fortilitium, quod dictum comune teneatur et debeat apponere in dicta pace seu acordio fienda seu fiendo ut supra specifice et expresse quod omnia loca seu castra, terre et iurisditione<s> predicta et predicte seu oc<c>upata primo et ante omnia restituantur et restitui debeant libere et consignari illi vel illis ex nobilibus predictis vel heredibus eorum, qui presentialiter sunt in possessione seu tenuta dictorum castrorum, iurisditionum seu locorum predictorum restituendorum ut supra et aliter dictum comune non possit quoquomodo dictam pacem vel acordium facere et presens capitulum darets durante dicta presenti guerra. Item cum per tunc magnificum dominum / (c. 72) Dominicum m Due volte nel testo n In A, B “fortillitijs elligere” o Nel margine interno “Bernabas vice comes” p In A, B “sunt” q In A, B “occasione” r Integrato da A, B s In A, B “duret” 116 I Fieschi · Feudalità e istituzioni de Campofregoso, tunc ducem ianuensem et cetera factum fuerit quoddam decretum scriptum manu […t] notarij et cancellarij comunis Ianue hoc anno, die […u] continens in effectu quod nullus civis Ianue habens castrum seu castra seu iurisdictione<s> hominum iuxta confines terrarum civitatis Ianue per miliaria viginti quinque possit aliquid castrum vendere et cetera. Et videntes dicti dominus dux et consilium illud tale decretum cedere in preiuditium castellanorum et nobilium predictorum, illud tale decretum dictus magnificus dominus dux et consilium Antianorum et dicta duo officia et quatuor predicti omni modo, via et forma quibus melius possunt illud tallev decretum cassare volunt et ex nunc cassant et pro irrito casso et nullo ex nunc haberi voluit. Item promiserunt dicti dominus dux et consilium XII Antianorum et dicta officia guerre et monete et quatuor predicti, quod vigore presentis compositionis comunis dicti nobiles de Flisco et de Spinolis et quilibet eorum ac omnes et singuli homines et subdicti ipsorum nobilium et cuiuslibet ipsorum, exceptis civibus et districtualibus comunis Ianue sint et esse intelligantur absoluti a quibuscumque bannis et delictis quomodocumque commissis et preparatis per ipsos nobiles et districtuales seu sequaces eorum et cuiuslibet ipsorum in quacumque mondi parte ex nunc ex forma et dicte compositionis absolvunt et liberant et pro absolutis et liberatis haberi voluerunt et sic esse intelligantur, ita quod ratione aliquorum deli<c>torum seu robarie commissorum per predictos vel aliquem ipsorum in quacumque mondi parte non possit ullo per dominum potestatem Ianue vel aliquos officiales comunis contra ipsos sic delinquentes vel aliquem ipsorum quoquomodo procedi contra personas vel bona ipsorum seu alicuius eorum et hoc ut commodius esse possint dicti tales banniti ad deffenssionem dicti comunis et ipsorum nobilium et terrarum suarum. Et predicta locum habeant tam in bamnitisw quam in non bamnitis seu non forestatis ocaxione criminum delitorum seu robariarum predictarum seu predictorum iam commissorum. Sequaces vero nobilium predictorum seu alicuius eorum, qui sint cives vel districtuales comunis Ianue, banniti seu non banniti vel non forestati, debeant se presentare officialibus comunis Ianue super hoc deputatis seu deputandis qui dictos cives et districtuales absolvere teneatur a dictis forestationibus et delictis illos videlicet cives seu districtuales qui pacem habebunt cum offensis ab eis vel heredibus ipsorum qui / (c. 73) ut supra banniti seu delinquentes dari debeant in scriptis per dictos nobiles vel procuratores seu aliquem ipsorum, in<fra> mensem unum proxime venturum computandum a die firmate presentis compositionis. Item quia dicti nobiles de Flisco et de Spinolis asseruerunt se recipere debere a nonnullis comitatibus dominis universitatibus et singularibus personis forensibus per diversas mondi partes constitutis, certas quantitates peccuniarum promiserunt dicti magnificus dominus dux et conscilium, officia predicta ac etiam officiales quatuor predicti, nobilibus prefatis eis facere ius et iustitiam in predictis sicut ceteris civibus Ianue et eis et cuilibet ipsorum ad recuperationem debitorum suorum predictorum contra quoscumque debitores suos vel alicuius eorum esse favorabiles et benignos et permittent dictos nobiles et quolibet eorum prosequi causas suas contra debitores suos predictos secundum formam iuris capitulorum et ordinamentorum comunis Ianue. Insuper volentes dictis t Spazio bianco nel testo; anche in A, B u Manca la data nel testo; anche in A, B v Così nel testo per “tale” w Con segno abbreviativo superfluo. 117 Parte II dominis de Spinolis, uxoribus et filijs masculis ipsorum et cuiuslibet eorum favorabiliter providere, statuunt et decernunt quod predicti de Spinolis, eorum uxores et filij masculi, sint et esse intel<l>igantur liberi et immunes a quibuscumque cotumis, mutuis, impositionibus et avarijs realibus et personalibus, patrimonialibus atque mixtis, impositis a festo nativitatis Domini proxime preterito citra et imponendis usque ad annos decem proxime venturos incipiendos a die presentis contractus et tam occaxione guerre, quam quacumque alia ratione, occaxione vel causa que dici vel excogitari possit, absolventes et liberantes ipsos de Spinolis, uxores et filios ipsorum et quolibet ipsorum a quibuscumque cotumis, mutuis, impositionibus et avarijs impositis a festo dicte nativitatis citra, mandantes vigore presentis compositionis et decreti quibuscumque officialibus et executoribus per comune Ianue ad predicta deputatis vel deputandis, quatinus predictos nec aliquem occasionibus predictis nullatenus pro iam impositis a dicta die nativitatis citra molestent vel molestarix perpetuo audeant, promittentes etiam predictis dominis Francisco et Addano, suis et dictis nominibus et quolibet dictorum nominum quod predictis de Spinolis, uxoribus et filijs ipsorum et cuiuslibet eorum quicquid et quantum occaxionibus predictis per ipsos vel aliquem ipsorum fuerit solutum a tempore dicte festivitatis citra. Et quod predictos vel aliquem ipsorum non permitent ulterius occaxionibus predictis molestari vel / (c. 74) agravari pro impositis, s<c>ilicet perpetuo et imponendis usque ad decennium ut supra. Item promiserunt quod erunt favorabiles et in auxilio ad faciendum toto posse quod filij domini Greppi de Spinolis, ad quos castrum Pasturane pertinet pleno iure, recuperent dictum castrum Pasturane libere et expedite, ita tamen quod comune Ianue non teneatur facere exercitum, guerram vel cavalcatam aliquam nec aliquas expensas subire pro recuperatione dicti castri. Item promiserunt quod ipsi dominus dux et consilium facient et reddent dictis dominis de Spinolis ius su<m>marium cum effectuali executione in hijs et super hijs que pretendunt recipere debere a comuni Ianue tam super liquidatis quam super laudandisy. Item est actum specialiter et expressum in presenti contractu et quilibet parte ipsius quod omnes et singuli de Spinolis de Luculo, qui ad presens non sunt in presenti compositione, possint et eis licitum sit si voluerint intrare presentem compositionem hoc facere presentes, scilicet infra dies quindecim proxime venturos et habentesz infra menses quatuor proxime venturos et in ipsa compositione intelligantur inclusi ex nunc prout ex tunc et ex tunc prout ex nuncaa pro inde ac si presentialiter cum predictis se obligassent et presentem compositionem intrassent et intelligantur presentes etiam qui essent habentesab a civitatibusac Ianue dummodo infra centum miliaria sint habentesad a civitate predicta, qui tamen presentes et absentes ita demum possint gaudere benefitio presentis capituli et intrare compositionem predictam et si infra dictum tempus quindecim dierum vel IIIIor mensium nichil fecerint seu tractaverint contra comune Ianue et non aliter. Item promiserunt dicti magnificus dominus dux et consilium duodecim Antianorum et dicta officia monete et guerre et dicti quatuor ex forma et vigore dicte compox In A, B “molestare” y In A, B “liquidandis” z In A, B “absentes” aa Ripetuto due volte nel testo ab In A, B “absentes” ac In B “civitate” ad In A, B “absentes” 118 I Fieschi · Feudalità e istituzioni sitionis et acordij observare <et observari>ae perpetuo facere universis et singulis dominis de Flisco et ceteris Lavanie comitibus omnes et singulas conventiones, immunitates et franchixias quas dicti nobiles de Flisco et Lavanie comites habent et habere consueverunt cum comune Ianue et specialiter super cabellis et alijs impositionibus tam novis quam veteribus et tam impositis quam imponendis, salvo quod in et prefactis mercimoniorum predicta locum non habeant sicut nec habuerunt temporibus / (c. 75) retroa<c>tis nec propterea iuribus ipsorum comitum quo ad dictas mercantias intelligatur in aliquo derogatum set remaneant eis ipsa iura salva talia qualia habent. Item promiserunt restituere et restitui facere dicto domino Nicolao de Flisco omnes et singulas reliquias sanctorum, paramenta ecclesiastica ac omnes et singulos libros que et qui fuerunt capte, capta et capti seu depredati per comune Ianue in castro Rochetaliate, tempore ducatus domini Dominici de Campofregoso, videlicet illos, illa et illas que sunt in virtute comunis Ianue, excepto quodam libro registri si et in quantum appareret esse dicti comunis Ianue et aliter restituatur ipse liber dicto domino Nicolao. Illas vero res ex predictis captis seu disrobatis ut supra que reportarentur pene singulares personas restitui facient dicto domino Nicolao ab ipsis singularibus personis si extabunt remedijs oportunis, et si non extabunt compellent dictos ad quos dicte res pervenerint ad solvendum dicto domino Nicolao iustum precium et valorem sive extimationem dicte rei non extantis. Item promiserunt quod si contingat presenti guerra durante dictos dominos Nicolaum et Carolum dampnificari in amissione castri Vivoloni, Calestrani et ipsius potestatie vel dampnificari super territorio dicta loca vel partem ipsorum quod de dictis dampnis et amissione dictum comune teneatur satisfacere et indempnes conservare dictos dominos Nicolaum et Carolum secundum extimationem fiendam per quatuor bonos viros <per ipsas partes comuniter elligendos vel maiorem partem ipsorum, et si dicti IIIIor non essent concordes in pronuntiando videlicet quod duo ex eis dicentur seu declarent uno modo et alij duo alio>af modo tunc et eo casu assumiag debeat quintus. Item fuit actum et conventum inter dictos dominum ducem et consilium et consiliarios et officiales predictos, ex una parte, et dictum Iohannem, tamquam procuratorem et procuratorio nomine dictorum dominorum Nicolai et Caroli ex parte alia, et tam in principio, <medio>ah quam in fine presentis contractus quod durante presenti guerra quam dictum comune Ianue habet cum dicto domino Barnabove, comune Ianue possit et debeat custodire suis sumptibus et expensis castrum Torarie et in ipso castro ponere et tenere castellanum gratum et placidum dicto domino Nicolao qui durante guerra predicta debeat et teneatur guerram facere pro comuni Ianue, et semper et quandocumque ad instantiam dicti domini Nicolai cognoscatur et cognosci debeat utrum dictum castrum dirrui debeat vel non et in casu quo de iure / (c. 76) dirrui deberet quod immediate finita guerra fonditum dirruatur et demum cognoscatur cuius est territorium super quo est hedificatum dictum castrum an dictiai comunis an dicti domini Nicolai. In casu vero quo de iure videretur dictum castrum dirrui non debere, tunc et eo casu, finita ae Integrato da A, B af Integrato da A. In B segue spazio bianco cancellato da una riga ag Con segno abbreviativo superfluo ah Integrato da A. In B segue spazio bianco cancellato da una riga ai In A manca; in B soprascritto con grafia successiva 119 Parte II guerra predicta, in dicto castro ponatur <unus>aj castellanus comuniter pro parte comunis Ianue et dicti domini Nicolai, expensis comunis Ianue, qui castel<l>anus teneat dictum castrum <donec fuerit congnitum et declaratum de proprietate territorij sive soli predicti et si dictum territorium sive solum reperietur esse comunis Ianue, tunc dictum castrum>ak in solidum libere remaneat ipsi comuni. Si vero reperietur dictum territorium sive solum esse dicti domini Nicolai, tunc dictum castrum dirrui debeat. Acto expresse inter dictas partes quod per hedificationem seu existentiam dicti castri neutri partium in possessione dicti terreni seu territorij ullum preiuditium generetur seu generatum intelligatur fuit actum inter dictas partes, quod comune Ianue, durante guerra vigente cum domino Barnabove predicto, possit tenere castrum novum positum in Varisio, suis sumptibus et expensis, ponendo in castro predicto <castellanum gratum et placidum dictis dominis Nicolao et Carolo et qui castellanus de castro predicto teneatur et debeat facere guerram ad mandatum dicti comunis Ianue et finita guerra>al predicta dictum castrum dirruatur. Item promiserunt restituere seu restitui facere domino episcopo Vercellensi, fratri dicti domini Nicolai, seu legitime persone pro eo, omnia et singula loca scripta super ipsum dominum episcopum in quibuscumque comperis comunis et civitatis Ianue existentia et tam in comperis capituli quam Sancti Pauli et etiam illa que descripta fuerunt desuper ipsum dominum episcopum et columnpna sua per off<ici>ales comunis seu de mandato ipsorum; ac etiam promiserunt restituere seu restitui facere florenos duo milia auri boni et iusti ponderis, quos officiales predicti acceperunt seu de voluntate ipsorum capti fuerunt desuper banco Antonij de Flisco bancherii, et qui erant penes dictum Antonium de peccunia prefati domini episcopi et ultra omnes et singulos proventus dictorum locorum, que reperiunt presentialiter esse penes quoscumque officiales dictarum comperarum et non aliquos alios proventus, ita quod de proventibus locorum iam descriptorum dictum comune in nichilo teneatur. Que restitutio fiat et fieri debeat in forma infrascripta videlicet loca que presentialiter sunt descripta super dictum dominum episcopum et in eius columpna et dicti proventus presentialiter et incontinenti libere restituantur et restitui debeant eidem domino episcopo sive legiptime persone pro eo, loca vero que descripta fuerunt et sunt de ipsius columna et ratione extimari debeant secundum et moderno tempore valent et fiatam de dicto / (c. 77) precio, seu extimo dictorum locorum una summa unaa cum dictis duobus milibus florenorum, que summa debeat per dictum comune seu presidentes dicto comuni solvi et satisfieri dicto domino Iohanni episcopo, seu legiptime persone pro eo integre et libere infra annos quatuo<r> proxime venturos, videlicet quolibet anno quartam partem totius dicte quantitatis peccunie seu summe. Et primus annus dictorum quatuor annorum incipere debeat et intelligatur incipisse in kalendis februarii proxime venturi, pro qua quidem solucione fienda dicto domino Iohanni episcopo assignaverunt dicti dominus dux et consilium et offitia predicta et assignata esse intelligatur et ex nunc prout ex tunc assignant unam ex cabellis comunis Ianue non assignatis, cuius cabelle collectores, qui pro tempore colligent dictam cabellam seu introytum, facta emptione dicte cabelle, teneantur et debeant se obligare dicto domino episcopo, seu legiptime aj Integrato da A. In B spazio bianco cancellato da una riga ak Integrato da A. In B due righe bianche abrase al Integrato da A am “valent et fiat” su rasura 120 I Fieschi · Feudalità e istituzioni persone pro eo ad solucionem fiendam de dicta quarta parte, dicte quantitatis peccunie, nomine et vice dicti comunis Ianue. Et dicti dominus dux et consilium et dicta officia promiserunt facere et curare ita et sic quod dictus talis emptor seu collector dicte cabelle qui pro tempore fuerit, obligabit se suo proprio nomine inmediate, facta emptione dicte cabelle ad dictam solucionem fiendam per publicum instrumentum di<c>tandum in laudem sapientis dicti domini episcopi seu legiptime persone pro eo. Et quia dubitabatur de mandato Enrighini Destrictisan de Cremona procuratoris dicti domini episcopi, an possit nomine et vice dicti domini episcopi componere quantum ad presentem articulum. Actum est inter dictum dominum ducem et suum consilium ac dicta officia et dictos quatuor ex una parte et dictum dominum Iohannem de Flisco, iurisperitum, nomine et vice dicti domini Iohannis de Flisco episcopi Vercellensis, suo proprio et privato nomine dicti domini Iohannis episcopi et non sub nomine dignitatis, ex parte altera, quod ipse dominus Iohannes episcopus per se ratificabit et aprobabit omnia et singula contempta in presenti instrumento per publicum instrumentum solempniter et cum effectu infra menses duos proxime venturos et solempniter liberabit et absolvet comune Ianue, cives et districtuales dicti comunis ab omni vinculo obligationis, quo dictum comune, cives vel singulares persones tenebantur dicto domino Iohanni episcopo supradicto occasione cuiuscumque <damni>ao, incendij, robarie vel alterius iniurie et e contra dictum comune liberabat dictum dominum Iohannem <iurisperitum dicto nomine et per eum dictum dominum Iohannem>ap episcopum ad homines et sequaces a / (c. 78) quibuscumque dampnis, incendijs et robarijs illatis dicti comuni vel subdictis comunis dicti, et si dictus dominus Iohannes episcopus Vercel<l>ensis infra dictos duos menses predicta non ratificaret et approbaret et predictam obligationemaq et quitationem non faceret, tunc et eo casu, dictum comune et eidem dominus episcopus remaneant et sint in eo statu, gradu et conditione in quibus erant ante factam presentem compositionem, sive si presens instrumentum factum non fuisset. Et versa vice, predicti domini de Spinulis et de Flisco et quilibet eorum dictis nominibus et quolibet dictorum nominum, ex causa predicta, promiserunt prefatis magnifico domino duci, conscilio, consiliarijs et officialibus predictis et ad cautelam michi notario et canzellario tamquam persone publice, officio publico, stipulantibus et recipientibus nomine et vice dicti comunis et omnium quorum interest vel interesse posset, quod ipsi erunt legales et fideles comuni Ianue et quod non dabunt auxilium, consilium vel favorem prefati<s> inimicis, confederatis, complicibus quo adiuctoribus vel sequacibus ipsorum nec dabunt passum, victum vel refreschamentum aliquibus supradictorum, set toto posse bona fide et sine fraude ipsi nobiles super eorum terris et passibus defendent quod aliquis ex inimicis, confederatis, complicibus, coadiutoribus vel sequacibus ipsorum et eorum gentes stipendarij et persone non offendent nec ibunt ad terras vel homine<s> seu bona hominum comunis Ianue et adherentium ipsi comuni. Et ipsi comuni et eorum hominibus et hominis dabunt consilium, auxilium et favorem super terris ipsorum nobilium et cum hominibus ipsorum et extra terras et poderia eorum et terris dumtaxat comunis Ianue de ultra iugum cum hominibus ipsorum dumtaxat bona an ao ap aq In A, B “de Scutis” Integrato da A, B Integrato da A, B In A, B “liberationem” 121 Parte II fide tantum et iuxta possibilitatem et comoditatem eorum. Et presens articulus habeat locum durante presente guerra, que omnia et singula supradicta dicte partes, dictis nominibus, promiserunt sibi adinvicem et vicisim et una alteri et altera alteri et etiam ad cautela<m> dicti consilium et officium nomine et in animam dicti comunis Ianue et dicti domini Addam, Iohannes et Franciscus dictis nominibus, ad sancta Dei Evangelia, tactis scripturis corporaliter iuraverunt attendere, complere et effectualiter observare et contra in aliquo non facere vel venire aliqua ratione, causa vel ingenio que dici vel excogitari posset, de iure vel de facto, sub / (c. 79) pena florenorum auri decem milium boni et iusti ponderis a parte non observante exigenda ratione iusti interesse inter ipsas partes dictis nominibus ex nunc sic tassata et conventi. Et que pena totiens commitatur et exigi possit a parte non observante quotiens fuerit contrafactum. Et proinde et ad predicta observanda dicte partes dictis nominibus ypothecaveruntar videlicet dicti dominus dux, consilium et offitia omnia bona dicti comunis habita et habenda, illa videlicet que per capitula non sunt prohibita obligatur. Et dicti nobiles, dictis nominibus, eisdem domino duci, consilio et officijs nomine et vice dicti comunis Ianue stipulantibus omnia bona ipsorum dictis nominibus habita et habenda. Actum Ianue, in sala superiori nova palacij ducalis comunis Ianue, iuxta cameram cubicularem dicti domini ducis. Anno dominice nativitatis milesimo tricentesimo septuagesimo octavo, indicione quinta decima secundum cursum Ianue, die vigesima seconda septembris, paulo post avemaria, presentibus testibus domino Pizacomino de Pizacominis de Padua, legum doctore, vicario dicti domini ducis, domino Iohanne Cattaneoas, legumdoctore, domino Iohanne de Uvada, iuris perito, duobus sapientibusat comunis Ianue, Raff<a>ele de Casanovaau, notario et canzellario, et Manuele <de Valente>av de Rappalo notario, scriptore canzelarie ducalis, civibus Ianue. (S.T.) Ego Manuel de Valente de Rappalo, imperiali auctoritate notarius, predictum instrumentum compositum et rogatum per Antonium de Credentia, notarium et prefatorumaw domini ducis sui conscilij et comunis Ianue ca<n>zellarium, extrasi ut supra et in hanc publicam formam reddegi de actis publicis canzellarie ducalis comunis Ianue, videlicet de cartulario diversorum negotiorum anni supradicti, nichil addito vel diminuto quod mutet sensum vel variet intellectum, habens ad hoc generale mandatum a prefatis domino duce et consilio, scriptum manu Baldassalis de Pineto, notarij et canzellarij, M CCC LXX VIIIIax, die octava iulij, cum postila suprascripta iur<a>mentum partium, quam scribere et apponere amiseram suo loco. ar In A segue “et obligaverunt”; in B anche, ma cancellato da una riga as Giovanni Cattaneo, dottore in legge e assessore del vicario del podestà, compare in un altro consilio (quasi illeggibile) nel 135?. A.S.G., Notai ignoti XVI.12 at In A segue “seu advocatis”; in B “et advocatis” au Compare sempre come notaio e cancelliere in Iurium II/3, n. 251, pp. 63-70, 1382 settembre 13 av Integrato da A, B aw In A, B questa autentica è aggiunta con grafia successiva. In B, c. 34r, in fondo al documento “+ 1608 die 16 decembris exibitum Philippus Camere notarius” ax In A la data è diversa “M CCC LX VIII” 122 I Fieschi · Feudalità e istituzioni [23] 1279 ottobre 26, Piacenza, nel coro del duomo Rodolfo, vescovo di Forlì, legge una lettera di papa Nicolò III, con la quale si intima al podestà, al comune e agli Anziani di Genova, già contumaci, di comparire in Piacenza, davanti al tribunale istituito dallo stesso papa a seguito dell’inadempienza dei Genovesi in merito agli accordi presi con i conti di Lavagna, i Grimaldi e i loro aderenti. (c. 81)a Noverint universi presentes litteras inspecturi, quod nos Rodulfus, Dei gratia episcopus Foroliviensis, domini nostri pape delegatus, recepimus litteras apostolicas in hac forma. Nicolaus episcopus, servus servorum Dei. Venerabili fratri episcopo Foroliviensi salutem et apostolicam benedictionem. Significarunt nobis, dilecti filij nobiles viri Albertus, Fredericus, Manuel de Flisco, comites Lavanie, et cetera videatur et requiratur totus tenor bulle predicte supra in carta XV cumque Ianuam accesserimus pro dicto negotio fideliter exequendo, porrecta peticione per Franciscum de Sancto Marco parmensem, Brancham de Bononia et Petrum Bonifacij notarium curie Nitie procuratorisb, predictorum nobilium Grimaldorum et aliorum adherentium eisdem, viro provido Bartolino Bonifatij, sindico potestatis, capitanei, comunis et populi Ianue, pro predicti comparenti coram nobis ipse sindicus, dum dicte peticioni respondere debebat varijs avallationibus et subtrifugijs, fugam querens maliciose huiusmodi petitioni minus debite respondere recusavit. Malitiam ergo ipsius considerantes in hac parte et quod civitas Ianue non erat locus comunis vel equali procuratoribus supradictis in hoc facto pro dominis suis, presertim pro eo, quod sicut suo firmaverant iuramento, nec advocatos neque aliquos sapientes habere poterant in Ianua, de quibus possent confidere vel auderent. Quod quidem, non tam verisimile quam notorium per rei evidentiam apparebat et nobis liquido constabat locum Placentie utrique parti ydoneum et securum ad procedendum in dicto negotio iustitia mediante duximus eligendum, in quo est utriusque iuris sufficiens copia peritorum, iniungentes dicto Bartholomeo sindico et Ubertino de Banchijs de Placentia, Francisco et Petro, predictorum nobilium, et Grimaldorum et aliorum adherentium eisdem procuratoribus, quod infra certum terminum eis legitime assignatum, in canonica placentina coram nobis comparere curarent, quantum de iure foret in negotio processuri. Set idem potestas, capitanei, consilium et comune nec per dictum sindicum nec per alium procuratorem in dicto termino non postea comparere curarunt diutius expectatis, vir vero providus Guiliermus de Mortedo iudex, Franciscus et Petrus predicti, procuratores nobilium Grimaldorum et aliorum predictorum, comparuerunt coram nobis, accusantes contumatiam partis adverse non comparentis / (c. 82) et contra partem ipsam procedi cum instantia postulantes. Nos cum eisdem potestate, capitaneis, consilio et comuni Ianue mitius agens, cupientes eosque ab errore et contumatia revocate, volentes eosdem ad ipsorum malitiam convincendam leManoscritti: Privilegi, c.c 28r-29r; Giuspatronati, cc. 225-228; Il presente, cc. 92v-94r; Privilegi Fieschi, cc. 53r-54r a La c. 80 è bianca. Nel margine inferiore a destra, in verticale “Noverint” b Cosi nel testo per “procuratores” 123 Parte II gitime citari, fecimus iterato, ut infra certum terminum, in prefata canonica, coram nobis per se vel sufficientem procuratorem comparere, quod curarent in prefato negotio processuri iustitia mediante alioquin ipsorum contumatia, non obstante in negotio prefato procederemus quantum de iure foret iuxta traditam nobis formam. Verum idem potestas, capitanei, consilium et comune in sua pertinaci contumatia contumaciter defixi, nec in dicto termino, nec post per dictum sindicum neque per alium procuratorem comparere voluerunt, diutius expectati memorati autem Guiliermus et Franciscus, procuratores, ac Petrus de Travazanis, procurator substitutus, comparuerunt in dicto termino coram nobis, pro predictis nobilibus Grimaldis et alijs adherentibus eisdem, et accusaverunt contumatiam adverse partis non comparentis, petentes instanter procedi contra partem eandem et probationes suas recipi et admiti. Nos testes et iuramenta quo et que producere voluerunt recepimus et recepi fecimus diligenter et quia, visis peticionibus, testibus et instrumentis productis et processibus habitis coram nobis diligenter inspectis et examinatis ac auditis, que super his dicti procuratores dicere, proponere et allegare voluerunt, habitoque super omnibus et singulis sapientum consilio et plena deliberatione, invenimus ex predictis et plene consti<tu>tis nobis quod prefati potestas, capitanei, Antiani necnon consiliarij et alij officiales Ianue ex eo quod pacem conventionem et ordinationem tam sollemniter auctoritate apostolica initam inter eos ex parte una, et predictos nobiles de Flisco, Grimaldos et alios adherentes eisdem ex altera, non servaverunt, set eam multipliciter, in pluribus articulis, violarunt, propter quod excomunicationis sententiam incurrisse noscuntur latam in ipsos contrafacientes per bo<ne> mem<orie> dominum B<ertrandus>, Sabinensem episcopum, de mandato et auctoritate felicis recordacionis domini Innocentij pape quinti ac ipsarum partium expresso consensu. Nos quidem, presentibus procuratoribus supradictis et memoratis Ianue legitime citatis, per contumatiam absentibus, quorum absentia Dei presentia reprobatur, pro tribunali sedentes, Christi nomine / (c. 83) invocato, auctoritate qua fungimur in his scriptis, per hanc nostram sententiam denuntiamus eosdem potestatem, capitaneos, Antianos nec non consiliarios et alios off<ici>ales ianuenses per sententiam latam per dictum dominum episcopum Sabinensem, maiori excomunicatione excomunicatos ipsosque ipsosquec faciemd in locis in quibus expedire videbimus, usque ad satisfationem condignam excomunicatos publice denuntiari et si prefati potestas, capitanei, consiliarij et comune sententiam huiusmodi per mensem unum a dicte presente nostre publicac<ione> animo substinuerint indurato, nos ex tunc eadem auctoritate in eosdem manum nostram curabimus agravare, prout inobedientie contempta exegerit et qualitati negotij huiusmodi videbimus expediri et auctoritate iurisdictione huiusmodi super omnibus his et alijs per predictas litteras apostolicas nobis commissa in omnibus semper salva. Actum Placentie, in choro maioris ecclesie Placentie. Anno Domini MCCLXXVIIII, indicione VI, die iovis vigesimo sexto mensis octobrise, in presentia venerabilis patris domini Philippi, episcopi Placentini, et dominorum Armanij, archidiaconi ecclesie Placentie, Benedicti sancti Sisti et Raynaldi sancti Gavinif monasteriorum abc Due volte nel testo d Così nel testo per “faciens” e In B “millesimo ducentesimo septuagesimo octavo, indicione VI, die iovis XXII mensis decembris”. Anche in Privilegi, c. 28v f In B “Anroldi sancti Savini” 124 I Fieschi · Feudalità e istituzioni batum, Nicolai sancte Eufemie et Uberti sancti Iohannis de domo ecclesiarum prepositorum, presbiteri Iohannis de Cino, canonici ecclesie sancti Antonij, Iacobi Coste Siche, archipresbiteri capitulorum, presbiteri Vicentij sancti Georgij et presbiteri sancti Nicolai Placentie et alium plurium testium vocatorum et rogatorum in cuius rei testimonium presentem sententiam per infrascriptum notarium publicari mandavimus et nostri sigilli appensione muniri. Ego Guido Odonus de Bobio, sacrosancte romane ecclesie auctoritate, hijs interfui et de mandato predicti domini episcopi delegati ita scripsi et publicavi et in publicam formam redegi rogatus ac meo consueto signo signavi. [24] 1279 febbraio 27, Piacenza, nel coro del duomo Lettera di Rodolfo, vescovo di Forlì e delegato di papa Nicolò III, indirizzata ai capitani e al comune di Genova, in merito agli accordi di pace presi con i Fieschi, i Grimaldi e i loro aderenti a seguito della mediazione di papa Innocenzo V. Al comune, già contumace, il vescovo commina un mese di interdizione, fino a quando i capitani non si presenteranno presso la delegazione pontificiaa. Universis presentes litteras inspecturis. Rodulfus, Dei gratia episcopus Foroliviensis, domini pape delegatus, salutem in Domino. Noverit universitas vestra quod nobiles viri domini Albertus, Fredericus, Manuel de Flisco comites Lavanie, Grimaldi et ceteri adherentes eisdem sanctissimo patri domino / (c. 84) nostro Nicolao papa III humiliter significarunt quod, dum inter ipsos ex parte una et capitaneos et comunis civitatis Ianue ex altera suborta discordia, felicis recordationis dominus Innocentius papa quintus, ad bonum statumb utriusque partis studio paterne pietatis intendens ad pacem et concordiam, sub certis conditionibus et pactis partes reduxit eisdem ad maiorem etiam dicte pacis et concordie firmitatem fecit, per bone memorie dominum B<ertrandus>, Sabinensem episcopum, de mandato et auctoritate sua, nec non partium ipsarum expresso consensu in ipsos contrafacientes inscriptos excomuni<cationi>s sententiam promulgari, quam ipso facto incurrerent, si contra premissa vel aliquod eorum facerent vel venirent item potestas, capitanei et comune pacem et concordiam huiusmodi non servantes, eam mul<ti>pliciter in pluribus articulis violarunt, propter quod dictam excomunicationis sententiam incurrisse noscuntur. Cumque predictus dominus papa nobis per suas litteras mandaverit ut, inquisita super his de plano et sine iudicij strepitu, diligenter veritate si rem ita esse inManoscritti: B, 36v-37r; Privilegi, cc. 29r-29v; Pasqua, cc. 45r-46r; Giuspatronati, cc. 228-230; Il presente, cc. 94r-95r; Privilegi Fieschi, cc. 54r-54v Regesto: Scorza, p. 47 a In B, c. 36r vi sono solo le prime tre righe della lettera, da “Universis …. comites Lavanie”. Nel margine superiore della pagina si legge “Exemplum et cetera”. Tutto il testo, compreso queste prime righe, sono in cc. 36v-37r. b In B “factum” 125 Parte II veniremus prefatos capitaneos nec non consiliarios et alios qui ex huiusmodi causa dictam excomunicationis sententiam incurrisse noscuntur excomunicatos usque ad satisfationem condignam nunciaremus <et faceremus in locis in quibus expedire videremus publice nuntiari. Et si prefati capitanei consiliarij et comune sententia huiusmodi per mensem unum a die publicationis nostre substinerent animo indurato, nos ex tunc eadem auctoritatem in eosdem aggravaremus>c manum nostram, prout inobedientie contemptus exigeret et negotio huiusmodi expediret. Et quia per legitimas probationes invenimus et plene constitit nobis quod prefati potestas, capitanei, Antiani nec non consiliarij et alij officiales Ianue, ex eo quod pacem, conventionem et ordinationem huiusmodi non serva<ve>runt, set eam multipliciter in pluribus articulis violarunt, propter quod dictam excomunicationis sententiam incurrisse noscuntur. Nos eosdem potestatem, capitaneos, antianos nec non consiliarios et alios off<ici>ales Ianue, per dictam sententiam latam per predictum dominum episcopum Sabinensem, denunciamus sententialiter in scriptis maiori excomunicatione excomunicatos et mandamus eos per diversa loca excomunicatos publice denuntiari, comminantes nichilo<min>us quod si prefati potestas, capitanei et consiliarij et comune sententiam huiusmodi per mensem unum substinuerint animo indurato, nos tunc, eadem auctoritate, in eosdem manum nostram aggravaremus iuxta traditam nobis formam memorati vero potestas, capitanei, consiliarij et comune statum suorum continuum recusantes pacificum in hac parte erroribus inobedientie a se minime proiectis ad sancte sue maioris ecclesie gremium […d] redire non curantes quin / (c. 85) ymo potius in sui erroris donec et pertinari contumatie contumaciter defixi dictam excomunicationis sententiam, ausu temerario vilipensum per duos menses et amplius substinuerunt animo indurato in grave animarum suarum periculum et scandalum plurimorum. Quia vero iuxta canonicas santiones humilitas nihil prodesset humilibus, si contemptus contumacibus non obesset et providi viri Guillelmus de Mortedo et Petro de Travazanis, procurator nobilium predictorum Grimaldorum et aliorum adherentum, eisdem instant<er> petebant aggravationem fieri contra predictos potestatem, capitaneos, consiliarios et comune Ianue. Nos pro tribunali sedentes, Christi nomine invocato, auctoritate qua fungimur manum nostram aggravando contra eosdem sententialiter in hijs scriptis, civitatem et diocesim Ianuensem ecclesiastico supponimus interdicto comminantes nichilo<min>us eisdem potestate, capitaneis, consciliarijs et comuni Ianue, quod si huiusmodi interdictum per mensem unum a die nostre presentis aggravationis animo substinuerint indurato, nos ex tunc eadem auctoritate in eosdem manum nostram durius curabimus aggravare, prout inobedientie contemptus exigerit et qualitati negotij huiusmodi videmus expedire iuxta traditam nobis formam auctoritate et iurisdicione super <his>e et omnibus alijs nobis per dictas litteras apostolicas commissa in omnibus semper salva. Actum Placentie, in choro maioris ecclesie Placentie, anno domini MCCLXXVIIII, indicione septima, die lune XXVII mensis februarii, in presentia venerabilis patris domini Philippi episcopi Placentie, dominorum Armanni de Nicelis archidiaconi, Girardi Agnietisf prepositi, Philippi vicecomitis, Hugemis de Casalli Albensis, Iohannis Blanchi et Gerardi Ferracan<i>, c Integrato da B d Spazio bianco nel testo. In B “satisfacturi” e Integrato da B f In B “Geraldi Aginoni” 126 I Fieschi · Feudalità e istituzioni canonicorum ecclesie placentine supradicte, Rogonisg de Castronovo et presbiteri Oberti de Cimonelo, canonicorum ecclesie sancti Antonij Placentie, presbitero Geraldi ecclesie sancti Iuliani, et presbiteri Bartholamei de Bononia ac aliorum plurium testium vocatorum et rogatorum in cuius rei testimonium presentem sententiam per infrascriptum notarium publicari mandavimus et nostri sigilli appensione muniri. (S.T.) Ego Guido Odonis de Bobio, sacrosancte romane ecclesie auctoritate notarius, his interfui et de mandato predicti domini <episcopi> delegati ita scripsi et publicavi et in publicam formam redegi rogatus ac meo consueto signo signavi. / g In B “Razonis” (c. 86) Hoc est aliud exemplum registratum in curia B<ernardi> archiepiscopi per Baptistam de Calestano et Iacobum Bonvinum 1447 die 27 iulij. [25] 1279 aprile 10, Piacenza, nel coro del duomo Lettera di Rodolfo, vescovo di Forlì e delegato di papa Nicolò III, con la quale si scomunicano tutti i fedeli che intratterranno rapporti commerciali e personali con il comune di Genova, il podestà e i capitani, già contumaci e scomunicati, a causa della violazione degli accordi di pace presi con i Fieschi, i Grimaldi e i loro aderenti a seguito della mediazione di papa Innocenzo Va. Universis presentes litteras inspecturis. Redulfus, Dei gratia episcopus Foroliviensis, domini pape delegatus, salutem in Domino. Noverit universitas vestra quod nobiles viri domini Albertus, Fredericus, Manuel de Flisco, comites Lavanie, Grimaldi et ceteri adherentes eisdem sanctissimo patri domino nostro Nicolao papa III, humiliter significaverunt quod, dudum inter ipsos ex parte una et capitaneos et comune civitatis Ianue ex altera, suborta discordia felicis recordationis dominus Innocentius papa quintus, ad huismodib statum utriusque partis studio paterne pietatis intendens <ad pacem>c et concordiam sub certis condicionibus et pactis partes reduxit easdem ad maiorem etiam dicte pacis et concordie firmitatem fecit, per bone memorie dominum B<ertrandum>, Sabinensem episcopum, de mandato et auctoritate sua nec non partium ipsarum expresso consensu in ipsos contrafacientes, in scriptis excomunicationis sententiam promulgari quam, ipso facto, incurrent si contra premissa vel aliquid eorum facerent vel venirent. Idem potestas, capitanei et comune pacem et cumcordiam Manoscritti: B, cc. 37r-38r; Privilegi, cc. 29v-30v; Pasqua, cc. 44r-45r; Giuspatronati, cc. 231-234; Il presente, cc. 95r-97v; Privilegi Fieschi, cc. 55r-55v Regesto: Scorza, p. 47 a In B, c. 37r prima del testo “Hoc est aliud exemplum et cetera” b In B “bonum” c Integrato da B 127 Parte II huiusmodi non <ob>servantes, eam multipliciter in pluribus articulis violarunt, propter quod dicta<m> excomunicationis sententiam incurrisse noscuntur cumque predictus dominus papa nobis per suas litteras mandaverit, ut inquisita super his de plano et sine iudicij strepitu diligentius veritate, si ita rem esse, invenerimus, prefatos capitaneos nec non consiliarios et alios, qui, ex huiusmodi causa, dictam excomunicationis sententiam incurrisse noscuntur excomunicatos, usque ad satisfationem condignam nunciaremus et faceremus in locis in quibus expedire videremus publice nunciari. Et si prefati capitanei, consiliarij et comune sententiam huiusmodi per mensem unum a die publicationis nostre substinerent animo indurato, nos ex tunc eadem auctoritate in eosdem aggravaremus, manum nostram prout inobedientie contemptus exigeret et negotio huiusmodi expediret. Et quia per legitimas probationes invenimus et plene constitit nobis quod prefati potestas, capitanei, Antiani nec non consiliarij et alij officiales ianuenses ex eo quod pacem, conventionem et ordinationem huiusmodi non servarunt, set eam multipliciter in pluribus articulis violarunt, propter quod dictam excomunicationis sententiam incurrisse noscuntur, nos eosdem / (c. 87) potestatem, capitaneos, <Antianos>d nec non consiliarios et alios officiales ianuenses, per dictam sententiam latam per predictum dominum episcopum Sabinensem, sententialiter denuntiamus in scriptis maiori excomunicacione excomunicatos, et mandavimus eos per diversa loca excomunicatos publice nuntiari, cominantes nichilominus quod si prefati potestas, capitanei, consiliarij et comune sententiam huiusmodi per mensem unum substinerent animo indurato, nos tunc eadem auctoritatem in eosdem manum nostram aggravaremus iuxta traditam nobis formam. Memorati vero potestas, capitanei, consiliarij et comune statum suorum civium recusantes pacificum in hac parte erroribus inobedientie a se minime proiectis, ad sancte sue maioris ecclesie germiume satisfactioni redire non curantes, quin ymo potius in sui erroris demo et pertinaci contumatia contumaciter defixi, dictam excomunicationis sententiam ausu temerario vilipensam per duos menses et amplius substinuerunt animo indurato in grave animarum suarum periculum et scandalum plurimorum. Nos igitur, tunc premissa considerantes et quod iuxta canonicas san<ctiones> humilitas nilf prodesset humilibus si contemptus contumacibus non abesset manum nostram eadem auctoritatem in eosdem potestatem capitaneos, consiliarios et comune Ianue aggravantes civitatem et diocesim ianuensem ecclesiastico supponimus interdicto nichilominus iterata comunicantes eisdem quod, si huiusmodi interdictum per mensem unum a die nostre facteg aggrevationis substinerent animo indurato, tunc eidem auctoritate manum nostram in eosdem curaremus durius aggravare prout inobedientis contemptus exigeret et qualitati prefati negotij videremus expedire iuxta dirrectarum nobis continentiam litterarum. Verum quia prefati potestas, capitanei, consiliarij et comune, adhuc in sua pertinaci<a> contumatia obstinata ele<c>tione damnabiliter persistentes, dictarum excomunicationis et interdicti sententias per d Integrato da B e Così nel testo per “gremium” f Così nel testo anche in B g In B “prefacte” 128 I Fieschi · Feudalità e istituzioni mensiumh et amplius animo substinuerint indurato et secundum canonicas tradictiones quedam sunt culpe in quibus culpa est relaxare vindictam ac etiam crescente contumatia crescere debeat et pena et viri discreti Guillelmus de Multedo et Petrus de Travazani, dictorum nobilium et Grimaldorum prucoratoresi, instanter petebant aggravationem fieri contra predictos. Nos eadem auctoritate in predictos potestatem capitaneos, consiliarios et comunej, manum nostram aggravantes pro tribunali sedendo, Christi nomine invocato, potentialiterk in his scriptis decernimus eosdem / (c. 88) potestatem, capitaneos, consiliarios et comune et quemlibet ex ipsis a participatione et fidelium comunione in commertijs, mercationibus et mertimonijs, cibo, potu et quolibet alio actu legitimo usque ad satisfationem condignam ab omnibus arctius evitandos, precipientes et mandantes auctoritate predicta districte sub pena excomunicationis omnibus Christi fidelibus quatinus, postquam de hac nostra sententia ad eos pervenerint, cum predictis potestate, capitaneis nec non consiliarijs et comuni vel cum aliquo ianuense in predictis mercimonijs, mercationibus et commertijs, cibo, potu seu quolibet alio actu legitimo nullatenus participare vel comunicare presumant, ymo eos omnino evitare procurent, donec reversi ad ecclesie gremium, satisfatione premissa, super his meruerint absolutionis beneficium obtinere. Alioquin in contrafacientes, ex nunc prout ex tunc, auctoritate predicta excomunicationis sententiam promulgari in his scriptis et eos faciemus excomunicatos in locis in quibus expedire videbimus publice nuntiari. Nec autem pharaonis duritia prefatos potestatem, capitaneos, consiliarios et comune in profundum malorum demergat, quos Dei timor a malo non revocavit pena saltim temporalis a modo revocat ab errore, eis qua fungimur auctoritate in hac parte precipimus et mandamus quatinus usque ad unum mensem proxime venturum et peremptor<i>e omnia et singula in pace contenta observent et faciant integre observari, sub pena et in pena viginti milia marcarum argenti. Alioquin ex nunc prout et tunc, ipsos potestatem, capitaneos, consiliarios et comune Ianue ad dictam penam sententialiter condennamus in his scriptis commina<n>tes, nichilominus iterato eisdem quod si predicta adhuc tanta crudeli et proterva contumatia per mensem unum animo substinuerint indurato, nos eadem auctoritate iterato in eosdem manum nostram curabimus duritius aggravare, prout inobedire contemptus exegerit et qualitati negotij huiusmodi videbimus expedire, iuxta traditam nobis formam, potestate et iurisdictione super his et omnibus alijs per dictas litteras apostolicas nobis commissa in omnibus semper salva. Actum Placentie, in claustro ecclesie placentine, anno Domini M CC LXX VIIII, indictione VII, die lune X aprilis, presentibus dominis Armandino archidiaconis, Gerardo preposito, Gerardo Vicedomino, Philippo Vicecomite, Iohanne Buxio, Hugone de Casali Albensi, Fredentio Balbo, Gerardo Sercanol et Iohanne Blancho, canonicis ecclesie placentine, Bazonom de Castronovo, canonico Sancti Antonij Placentie, et Romano h Così nel testo “per mensem unum” i Così nel testo per “procuratores” j Nel margine interno “Sententia agravacionis” k Così nel testo per “sententialiter” l In B “Ferracamo” m In B “Razone” 129 Parte II de Gress Ducanon et pluribus alijs vocatis testibus et rogatis in eius rei testimonium presentem sententiam per infrascriptum notarium publicari / (c. 89) mandavimus et nostri sigilli appositioneo muniri. (S.T.) Ego Guido Oddonis de Bobio, sacrosancte romane ecclesie auctoritate notarius, hijs interfui et de predicti domini episcopi delegati ita scripsi et publicavi in publicam formam redegi rogatus ac meo consueto signo signavi. Registrata in curia domini archiepiscopi per Baptistam de Calestano et Iacobum Bonvinum notarios die XX iulij 1447. n In B “Groppo Ducano” o In B “apphensione” con segno abbreviativo superfluo [26] 1280 aprile 10, Roma, presso San Marco Bernardo, arcivescovo di Genova, dà lettura della lettera del pontefice Nicolò III in merito alle questioni sorte a seguito della scomunica comminata da Rodolfo, vescovo di Forlì e delegato papale, al comune di Genova per non avere rispettato gli accordi di pace con i Fieschi, i Grimaldi e i loro aderenti, seguiti all’intercessione di papa Innocenzo V. Nicolò III dichiara che le azioni del suo delegato sono state assolutamente legittime e intima il comune di rispettare i patti presi e di pagare le spese attribuite.a B<ernardus> miseratione divina archiepiscopus Ianuensis, viris providis et discretisb preposito et capitulo maioris ecclesie ianuensis ac religiosis viris abbatibus, prioribus et goardianis cuiuscumque ordinis, nec non prepositis et alijs ecclesiarum prelatis ac universo clero civitatis et diocesis ianuensis, tam exemptis quam non exemptis, salutem in Domino. Noveritis nos vidisse litteras domini pape, vera bulla plumbea, cum serico bul<l>atas, formam huiusmodi continentes. Nicolaus episcopus servus servorum Dei. Dilectis filijs nobilibus viris Frederico et Manueli de Flisco, comitibus Lavanie, civibus ianuensibus et alijs eisdem in hac parte adherentibus, salutem et apostolicam benedictionem. Cum a nobis petitur quod iustum est et honestum, tam vigore equitatis quam ordo exigit rationis, ut id per sollicitudinem nostri officij ad debitum perducatur officiumc, sane peticio vestra nobis exhibita continebat quod, cum olim inter vos et quondam Albertum de Flisco ex parte una, ac nobiles viros capitaneos et comune civitatis Ianue, occasione cuiusdam concordie sive pacis, dudum inter vos auctoritate et mandato felicis recordationis Innocentij pape quinti, predecessoManoscritti: B cc. 38v-41r; Privilegi, cc. 31r-33v; Pasqua, cc. 46r-49r; Giuspatronati, cc. 234-245; Il presente, cc. 97v-102v; Privilegi Fieschi, cc 56r-59r a In B, c. 38v nel margine superiore “Hoc est ex ascripte confirmationis et cetera” b Nel margine esterno “Nota hic sententiam appelationis bene iudicatum et male appellatum” c In B “effectum” 130 I Fieschi · Feudalità e istituzioni ris nostri, inire, quam predictos capitaneos et comune minime observasse asserebatis ex altera, orta esset materia questionis, nos venerabili fratri nostro Foroliviensi episcopo, negotium ipsum, per litteras nostras, sub certa forma commissimus inquirendum, cumque predictus episcopus in eodem negotio, auctoritate litterarum ipsarum, aliquamdiu processisset, tandem ex parte capitaneorum et comunis ipsorum fuit, ex certis causis, ad nostram audientiam appellatum. Nosque causam appellationis huiusmodi dilecto filio nostro Iacobo, sancte Marie in Cosmedin diacono cardinali, commissimus audiendam coram quo ex parte ipsorum capitaneorum / (c. 90) et comunis nobis oblate libello ac super eo lite legitime contestata et iuramento de calumnia a procuratoribus partium hinc inde prestito, factisque positionibus et ad eas responsionibus subsecutis ac comparentibus, etiam postmodum coram nobis procuratoribus ipsis et auditis, que hinc inde proponere voluerunt dictus cardinalis, cognitis ipsius cause meritis et iuris ordine observato, de nostro speciali mandato facto sibi oraculo vive vocis procuratoribus ipsius presentibus, pronuntiavit sententialiter ex parte capitaneorum, consilij et comunis ipsorum malle appellatum fuisse, nec per hoc potuisse processum ipsius episcopi impediri, decernens episcopum ipsum bene processined in eo quod appellationes huiusmodi non admisit, dictam partem adversam nobis in expensis legitimis condempnando quarum taxactionem sibi impristerume servavit, prout in instrumento publico exinde confecto plenius continetur. Nos itaque, vestris supplicationibus inclinati, quod super hoc ab eodem cardinali factum est, ratum habentes et gratum id auctoritate apostolica confirmamus et presentis scripti patrocinio cum invenimus, tenorem instrumenti predicti, de verbo ad verbum, inseri presentibus fatientes, quod talis estf. In nomine Domini amen. Inter discretos viros capitaneos et comune Ianue, ex parte una, ac nobiles viros Albertum, Fredericum et Manuelem de Flisco comites Lavanie, Grimaldos et ceteros adherentes eisdem, ex altera, occaxione cuiusdam concordie sive pacis dudum inter eos, auctoritate et mandato felicis recordationis Innocentij pape quinti inite, quam iidem nobiles dictos capitaneos et comune non servasse dicebant, materia questionis exorta, sanctissimus pater dominus noster dominus Nicolaus, divina providentia papa tercius, venerabili in Christo patri Foroliviensi episcopo negotium huiusmodi inquirendum sub certa forma commisit, prout in litteris apostolicis eidem episcopo directis plenius continetur, cumque eadem episcopus auctoritate litterarum ipsarum procedere incepisset, fuit tandem ex parte dictorum capitaneorum et comunis, ex certis causis, ad Sedem Apostolicam appellatum, quarum appellationum causam prefatus dominus noster <Nicolaus>g papa nobis Iacobo, miseratione divina sancte Marie in Cosmedin diacono cardinali, audendam comisit sicque Benedicto de Goardia, procuratori potestatis, capitaneorum et comunis Ianue predictorum, et Alexandro de Parogono, procuratori dictorum nobilium comparentibus in iudicio coram nobis, pro ipsis idem Benedictus, nomine potestatis, capitaneorum et comunis ipsorum, obtulit hunc libellum, coram nobis reverendo patre domino I<acobo>, sancte Marie in Cosmendi<n> / (c. 91) diacono cardinali, a domino papa d Così nel testo e Così nel testo per “imposterum” f “Quod talis est” aggiunto a margine del testo g Integrato da B 131 Parte II partibus infrascriptis auditore concesso, proponit […h] Benedictus, procurator substitutus a dominis Cazanimigo Lorcoi, iuris perito, Iacobo Spinule et Simone de Moleone, sindicis et procuratoribus potestatis, capitaneorum, consilij et comunis Ianue contra dominos Petrum, Lanfrancum et Luchetum, Albertum et Fredericum de Flisco, de Grimaldis vel legitimam personam intervenientes pro eis, dicens quod venerabilis pater dominus Foroliviensis episcopus asserens se habere a domino papa mandatum requirendi et procedendi sub certa forma, super quod dicebatur predictos potestatem, capitaneos, comune et consilium ianuensem pacem inter ipsos ex una parte et dominum Petrum et quosdam nobiles ianuenses ex altera, firmatam non servasse, ut in litteris ad eundem episcopum directis dicitur contineri, ad civitatem ianuensem iuxta mandatum apostolicum accessisset et ibidem per citacionem partis et oblationem peticionum et quosdam processus alias in dicto negotio procedere incepisset, deinde, pro suo arbitrio voluntatis contra tenorem mandati apostolici sibi facti <formam>j temere veniens, mandavit sindico comunis et officialium predictorum, quod apud civitatem Placentie deberent coram eo super dicto negotio, certo termino comparere, a quo precepto si<n>dicus eiusdem comunis sentiens se et predictos quorum procurator erat indebite gravari, ex eo quod idem episcopus civitatem Ianuensem quam secure intraverat et in qua libere morari et sine alicuius impedimenti, obstaculo poterat invictum sibi officium exercere mutare et se inde indek transferre Placentiam intendebat et ex eo quod propositis legitime exceptionibus coram ipso, silicet quod contra tenorem privilegij apostolici comuni et hominibus ianuensibus, iam inducti extra civitatem vel diocesim ianuensem, trahi non poterant per litteras apostolicas, que de indulto huiusmodi non facerent mentionem apud Placentiam, citabat eosdem suis predictis legitimis exceptionibus non admisse ad Sedem Apostolicam legitime appellavit. Idem vero episcopus ad predictam civitatem Placentie se nichilosl transferens et legitime appellationi huiusmodi non deferens, iterum citavit eosdem, ut coram eo apud Placentiam co<m>parere deberent in predicto negotio processuri, coram quo per sindicum et procuratorem legitimum comunis et officialium predictorum Ianue exceptiones supradicte fuerant opposite iterato et per dictum sindicum, cum instantia pustulatum, quod comune et officiales predictos extra / (c. 92) civitatem et districtum Ianue in causam extrahere non debere<n>t, contra tenorem indulgentie supradicte et litterarum commissionis sibi facte et licet idem sindicus, de privilegio Apostolice Sedis, probationem faceret apud Ianuam per publicum instrumentum cui fides debebat merito adhiberi idem episcopus predictus exceptionibus non obstantibus decrevit et mandavit apud Placentiam in dicto negotio procedendum. Et gravamina gravaminibus cumulans, precepit et mandavit de expensis sibi et suis necessarijs ab eodem sindico et comuni Ianue provideri, secundum taxationem et ordinationem suam, ad quas comune predictum nullatenus tenebatur contra ipsum comune et sindicum eiusdem, si de predictis expensis non satisfacerent h Spazio bianco nel testo. In B “magister” i In B “Cazanimmico Barce” j Integrato da B k Due volte nel testo l In B “nichilominus” 132 I Fieschi · Feudalità e istituzioni et coram eo non comparent gravamina comminando a quibus quidem preceptis processibus et gravaminibus per sindicum et procuratorem eiusdem comunis et officialium, ex predictis causis, fuit iterum non recedendo ab alijs appellationibus ad Sedem Apostolicam legitime appellatum, qui appellationibus predictis et honori Apostolice Sedis non deferens <dicitur>m de facto quamvis de iure non potuerit processisse. Quare petit idem procurator, nomine predictorum quorum procurator est, appellationem et appellationes pro parte ipsorum interpositas per vos iustas et legitimas pronuntiari et fore decerni et bene appellatum pro parte ipsorum et male processum per dictum episcopum sive delegatum per vos decerni et pronunciari et processus et mandata eiusdem episcopi et quicquid per eundem episcopum vel de suo mandato post appellationes predictas et contra eas extitit innovatum vel attentatum per vos cassari et revocari seu cassum et irritum nuntiari et in debitum factumn reduci. Petit etiam danna et expensas factas et protestatur de faciendis usque ad finem cause, salvo iure addendi, minuendi, <mutandi>o et corrigendi, super quo libello, lite legitima contestata et iuramento de calumnia hinc inde prestito, fatisque positionibus et responsionibus subsecutis cum par<t>e dictorum nobilium constanter assereret coram domino papa predicto, quod per ea que coram nobis in dicto negotio iam actita<ta> fuerant posset appellationum huiusmodi causa decidi. Idem dominus papa fecit procuratores prefatos ad suam presentiam convocatos, coram quo procuratores ipsi comparuerunt et pro parte potestatis, capitaneorum et comunis predictorum fuit compositump, quod prefatus Foroliviensis episcopus in multis capitaneos et comune gravaverat antedictos. Nam cum in litteris eidem / (c. 93) episcopo directis contineretur expresse, quod, si propter capitaneorum et comunis Ianue potentiam seu malitiam aut cuiuslibet alterius impedimenti obstaculum idem episcopus se vel suos nuntios quos propter hoc duceret destinandos, ci<vi>tatem Ianue intrare vel in ea secure morari, pro mandati apostolici executione non posse cognosceret, extra civitatem eandem in alia circumstante civitate vel loco quem ad <hoc>q eligeret mandatum exequeretur sibi dirrectum, verum licet idem episcopus ad civitatem ianuensem accesserit et ibidem partes ad suam convocando presentiam, peticiones recipiendo, ab eis procedere incepit, ipse tamen quamvis secure et libere posset in civitate ipsa com<m>issum sibi officium exercere famamr mandati sibi dirrecti non servans, set potius transgrediens et sequens arbitrium proprie voluntatis non sine iuris i<n>iuria et gravamine eorum capitaneorum et comunis mandavit sindico capitaneorum et comunis ipsorum, ut apud Placentiam, coram ipso certo termino compareret in dicto negotio processurus, quod facere non debebat de iure, cum extra dictam civitatem ipsos trahere non deberet. Preterea fuit per sindicum predictum coram episcopo ipso propositum comuni Ianue fore specialiter per Apostolicam Sedem indultum, quod extra civitatem et diocesim Ianue trahi non poterant per litteras apostolicas, non fam Integrato da B n In B “statum” o Integrato da B p In B “propositum” q Integrato da B r In B “formam” 133 Parte II cientes de indulto huiusmodi mentionem et eidem indulti tenorems prefatus sindicus eidem episcopo o<ste>ndit per publicum instrumentum, cui fides erat merito adhibenda. Idcirco ipsos capitaneos et comune contra indultum huiusmodi, cum de indulto eodem in litteris apostolicis mentionem fieret, extra civitatem et diocesim Ianuensem trahere non poterat nec debebat, fuit propositum insuper quod extra civitatem ianuensem de negotio ipso dictus episcopus cognoscere non poterat nec debebat cum michit iam per eum ceptum esset negotium, et ideo, secundum iura ibidem terminari deberet. Porro prefatus episcopus non attendens predicta in preiudicium dictorum capitaneorum et comunis, mandato per eum sindico eorundem capitaneorum et comunis facto iniuriose existens, ut gravamen gravaminibus adderet a capitaneis et comuni eisdem expensas, ad quas non tenebantur de iure petiitu sibi dari, unde quia dictus episcopus, predictis non admissis, capitaneos et comune predictos extra Ianuam civitatem ubi ceptum erat negotium contra formam mandati sibi dirrecti et contra indulti / (c. 94) predicti tenorem volebat trahere precipiendo partibus, ut in dicto termino peremptorie assignato coram eo apud Placentiam peremptorie comparerent, merito fuit pro parte ipsorum capitaneorum et comunis ad Sedem Apostolicam appellatum, set idem episcopus appellacione huiusmodi, non obstante Placentiam se transferens inibi constitutus per litteras suas capitaneos et comune citavit predictos a qua citatione et gravaminibus antedictis pro parte ipsorum capitaneorum et comunis iterato ad Sedem fuit ap<p>ellatum eandem concludebatur, itaque ex parte dictorum capitaneorum et comunis ex predictis appellationes predictas debite iustusv pronuntiari et illata gravamina revocari. Ex adverso, si quidem fuit pro parte nobilium predictorum coram eodem domino papa ad obiecta predicta respondendo propositum, quod ipsis obiectis non obstantibus extra civitatem Ianuew dictus Foroliviensis episcopus licite procedere potuit et allegationem quod idem episcopus mandati formam non servaverit, ubi specialiter dicebatur, si vero propter actorumx et cetera cum Ianue secure stare et morari libere potuisset, responsum extitit, quod mandati formam dictus episcopus bene servaverat, quia littera domini pape sibi dirrecta nequaquam exprimitur quod certo loco episcopus inquisitionem deberet facere sibi commissam poterat ergo in duas dietas procedere ubicumque sibi expediens videretur argumentum, autem in hoc casu a contrario sensu non vendicat sibi locum, ubi presertim contrarius sensus contra ius esset comune. Preterea, cum inter alia in litteris contineatur eisdem, quod si secure ad mandati nostri executionem et cetera et dictus episcopus commissum sibi officium exiquiy non posset sine partibus advocatis et alijs personis sibi necessarijs de securitate omnium debebat intelligi clausula memorata, quia dato quod episcopus predictus ibi posset secure memorari, nos tamen, dicti nobiles advocatos de quibus possent confidere testes et alias personas necessarias ibidem habere poterant, nec ipsi secure morari. Licuit ergo ipsi episcopo, iuxta formam littes In B segue “si” t In B “inibi” u Così nel testo, anche in B v In B “debere iustas” w In B “civitatem predictam Ianuensem” x Così nel testo. In B “dictorum” y Così nel testo per “exequi” 134 I Fieschi · Feudalità e istituzioni rarum ipsarum ad exequendum mandatum apostolicum, ad locum alium se transfer<r>e ad illud autem quod allegabatur de indulgentia predicto comuni concessa, responsum extitit quod de originali non fuerat predicto episcopo facta fides in termino peremptorio, ad hoc sindico dictorum capitaneorum et comunis specialiter assignato. Quamvis quoddam exemplum cuiusdam privilegij per manus cuiusdam / (c. 95) notarij exemplatum dictus sindicus produxisset, cui exemplo non erat fides aliquatenus adhibenda, cum exemplatum sive publicatum non fuerit, ut iura volunt, nec dicebatur in illoz quod iudex illud inspexerit et non viceatum reperit, set solum quod tabellio illud se dicebatur vidisse quod quidem non sufficit, nam iudicis peritie comittitur, ut instrumentum non viciatum fore decernat. Nec profecto constat quod iudex ille in instrumento nominato ordinarius fuerit, nec ut iura exigunt ad hec specialiter delegatus, ymo in dicto transumpto assessor capitanei Ianue nominatur ex quibus dicebat pars dictorum nobilium tali exemplo maxime in privilegijs ac litteris quibus nimium esset periculum non esse standum ad id vero quod al<l>egabatur quod ubi ceptum erat iudicium ibi finiriaa debebat, respondebatur quod locum haberet ubi per litis contestationem negotium ceptum esset et intelligendum est hoc ad verbum ibi id est apud eundem iudicem non autem intelligitur ibi id est in eodem loco. Et ideo iudex in eodem loco procedere non tenebatur, nec artari poterat quin posset partes infra duas dietas ad locum alium convocare et liti finem imponere iustitia mediante. Ad id insuper quod pro parte dictorum capitaneorum et comunis opponebatur, quod dicto episcopo expensis solvere non tenebatur, fuit responsum quod iudici delegato ubi extra suum domicilium egreditur, expensas ei partes ambe tenentur de iure solvere, dictus tamen episcopus expensas petendo non gravavit eosdem et licet potuisset eas habere et exigere ab utraque parte, sicut preceperat sibi tradiab, tamen ulterius non processit nec coegit, set cessavit et destitit ab eo quod monuit vel fuerat comminatus, unde non fuit gravamen et ideo non obstante appellatione licite ad alia procedere potuit et secure super hoc quoque adiecit pars nobilium predictorum, quod licet episcopus mandaverit procuratoribus partium etac coram eo deberent Placentie comparere ad procedendum in negotio ac sibi providere de expensis factis et faciendis, sicut de iure deberent et iuxta legitimas sanctiones, cum tamen dubitaret vel crederet an mandatum huiusmodi cause cognitionem exigeret, dixit eidem sindico quod Placentie ubi poterat consilium super predictis omnibus non suspectum comparere dicto termino coram eo et si possent ostendere / (c. 96)ad predicta vel aliquod eorum esse gravamina quod paratus erat revocare, secundum quod sapientes dicerent, si gravamen esset et cum idem sindicus non accesserit nec aliquid ostendere voluerit, potuit licite procedere et secure non obstantibus ex adversa parte propositis <et appellationibus interpositis>ae ab eodem. Supradictus itaque dominus papaaf, auditis et intellectis his et alijs, que procuratores prefati proponere z In B, c. 40v, “eo” aa In B “fieri” ab In B “dari” ac In B “ut” ad Nel margine inferiore a destra, in verticale “tercij” ae Integrato da B af A margine si legge “Sententia domini pape” 135 Parte II voluerunt eisque attentius recensitis ac plena super ipsis deliberatione cum fratribus habita, nobis viva voce mandavit ut procedere ad decisionem cause huiusmodi prout continetur inferius deberemus. Nos igitur, volentes mandatum ipsius domini pape qua decet reverentia exequi, Benedicto et Alexandro prefatis procuratoribus partium earundem ad nostram presentiam, ad audiendam decisionem cause huiusmodi evocatis, eisque propter hoc coram nobis in prefixe sibi termino constituto, de ipsius pape speciale mandato pronuntiamus per sindicum seu procuratorem potestatis, capitaneorum, consilij et comunis ianuensis predictorum male appellatum fuisse ac processum dicti episcopi per appellationes predictas impediri minime potuisse, decernentes dictum episcopum in eo bene processisse, quod appellationes non admisit easdem dictum quoque Benedictum sindicum seu procuratorem potestatis, capitaneorum, consilij et comunis predictorum ac per eum ipsos potestatem, capitaneos, consilium et comune in expensis legitimis condemnamus earum taxatione nobis imposterum reservata. In cuius rei testimonium, presens instrumentum scribi et publicari <fecimus>ag per Rainerium de Reate nostrum familiarem, notarium infrascriptum. Actum Rome, apud hospitale sancti Spiritus, in hospicio in quaah dictus dominus cardinalis morabatur, eorumai domino cardinali tam ibidem pro tribunali sedente, presentibus magistro Benedicto ac magistro Allexandro, procuratoribus prelibatie, presentibus etiam hijis testibus, scilicet venerabile patre domino P(…)aj episcopo Fulginate, domino Rambotoak Camerinensi ellecto fratre consilio de ordine Predic<a>torum, magistro Alirorono Decivocrecenseal, magistro Petro Romanucij, predicti domini cardinalis capellanis, magistro Guiliermo de Novaria, iuris perito, et alijs pluribus, sub anno Domini milesimo ducentesimo septuagesimo nono, indicione VII, mensis novembris die XXVIII, pontificatus predicti domini Nicolai pape / (c. 97) tertij anno secundo. Predictus quoque dominus cardinalis ad maioris cautele presidium huic instrumento sigillum suum fecit apponi. Et ego Ranerius de Reate, Apostolice Sedis auctoritate notarius, predicte pronuntiationi interfui et eam de mandato prefati domini cardinalis subscripsi et in hanc publicam formam reddegi. Nulli ergo omnino hominum liceat hanc paginam nostre confirmationis infringere vel ei ausu temerario contraire. Si quis autem hec attentare presumpserit, indignationem omnipotentis Dei et beatorum Petri et Pauli apostolorum eius se noverit incursurum. Data Romanieam, apud sanctum Petrum, V kalendas februarii, pontificatus nostri anno tercio, in cuius rei testimonium presentibus litteris sigillum nostrum duximus apponendum. Data Rome, apud sanctum Marcuman, decima die aprilis, indicione VIII, anno Domini MCCLXXX, pontificatus domini Nicolai pape III anno tercio. ag Integrato da B ah Così nel testo per “quo” ai In B “eodem” aj Manca il nome nel testo ak In B “Raborto”; in Pasqua “Roberto” al In B “de Cano Crerense” am Così nel testo. In B “Roma” an In Pasqua “apud Sanctam Mariam Maiorem” 136 I Fieschi · Feudalità e istituzioni Denuntiatio facta domino capitaneo et vicario per Percivalem de Flisco, comitem Lavanie, nomine suo et aliorum de Flisco. [27] s.a., s.m., s.d. Denuncia fatta da Percivalle Fieschi, conte di Lavagna, al capitano e vicario del comune di Genova, sul difetto di giurisdizione da parte del comune di Genova sulle sue immunità e quelle dei conti di Lavagna. Percival de Flisco, comes Lavanie, pro se ipso et alijs comitibus Lavanie consortibus ipsius, intelligens de quadam preconizatione que facta dicitur de mandato domini capitanei et vicarij regij, quod omnes persone conventionate seu immunes ab introitibus comunis Ianue ipsorum iura et conventiones et immunitates debeant ostendere infra certum terminum coram dicto domino capitaneo, se presentavit coram dicto domino capitaneo et vicario regie dicens et protestans et allegans quod per aliqua que dicat verbo vel in scriptis vel faciat vel aliquem alium actum vel exhibitionem seu productionem iurium ipsius et ipsorum, non intendit nec vult quod fiat sibi et dictis consortibus vel alterius eorum preiudicium in iuribus ipsarum conventionum et ipsarum immunitatum, nec intendit nec vult nec consentit nec consentire intendit quod aliquis magistratus vel aliqua alia persona cuiuscumque condicionis existat, aliquid dicat, declaret vel pronuntiet super ipsorum conventionibus et immunitatibus in preiudicium ipsorum vel alicuius ipsorum. Nec intendit nec vult approbare super hoc iurisdicionem alicuius iudicis vel magistratus nec consentirea in ipsorum vel alicuius eorum iurisdictionem nec ipsorum / (c. 98) vel alicuius ipsorum iurisdictionemb approbare vel prorogare, imo contradicit omni iure, modo et forma quibus melius potest, quod super ipsis conventionibus et immunitatibus nulla novitas eis fiat et quod non turbetur nec turbentur in ipsorum quasi possessionem libertatis seu immunitatis in qua est, sunt et fuerunt, iam sunt anni centum et ultra. Et sub dictis protestationibus et non aliter producit coram vobis, domino vicario, iura et instrumenta infrascripta ad excipiendum et corroborandum predicta et non ad alia, non intendens quod aliquis contra premissa vel aliquod premissorum maxime in preiudicium ipsius et ipsorum comitum per magistratum seu per personam aliquam aliquid attentare, notificando eidem domino capitaneo et vicario sententias quibus incurrerit seu incurrere posset, si contra ipsorum conventiones vel privilegia Sedis Apostolice vel imperatorum aliquid diceretur vel fieret, ex nunc prout ex tunc, ab usu et exhibicione predictorum iurium, in quantum ipsa exhibitio seu ipse usus sibi vel dictis consortibus in minorantiam dictarum conventionum seu immunitatum possent aliqualiter preiudicium generare. Iura autem predicta sunt in quadam libro qui incipit “Fredericus secundus et cetera”c. Manoscritti: B, c. 1r; Privilegi, cc. 33v-34r; Pasqua, cc. 68v-69r; Giuspatronati, cc. 245-246; Il presente, cc. 103r-103v; Privilegi Fieschi, c. 59r a In B “consentit” b Ripetuto due volte nel testo c In B segue “et finit in fine libri Dominico de Vilanutio notarii et pluribus aliis” 137 Parte II Denuntiatio facta iudici callegarum per dominum Henricum de Flisco, comitem Lavanie, nomine suorum et aliorum de Flisco comitema Lavanie. [28] s.a., s.m., s.d. Denuncia fatta da Enrico Fieschi, conte di Lavagna, a Bernardino, giudice delle calleghe, in merito alla richiesta di Filippo Grimaldi, collettore dell’introito dei 12 denari sul vino, imposta non dovuta, in quanto immune. Enricus de Flisco, comes Lavanie, in presentia domini Bernardini, iudicis callegarum, ut dicit, constitutus, intelligens de quibusdam preceptis qui dicuntur factis ab eodem domino Bernardo eidem ad instantiam Philippi de Grimaldis, qui se dicit emptorem introytus denariorum XII qui colliguntur de vino quod venditur ad minutum. Dicit quod, salva reverentia ipsius Philippi, dictus Enricus non potest nec debet inquietari vel molestari per ipsum Philippum, ratione vel occasione alicuius quantitatis peccunie que requirantur ab eo per dictum Philippum, occasione introytus dicte quantitatis vini, quod dictum Philippus dicit dictum Enricum vendi fecisse minutatim in Ianua et predicta rationibus infrascriptis. Primo, quia dictus dominus iudex / (c. 99) non est iudex competens dicti Enrici nec iudex coram quo possit thrai invitus in aliqua questione civili, et super hoc dictus Henricus et alij comites Lavanie habent privilegium ab olim imperatorem Guiliermo concessum quod incipit “ Guiliermus Dei gratia Romanorum rex et cetera” et finit “anno primo” ante subscriptionem et propterea opponit declinatoriam iudicij, protestando expresse quod per aliqua verba, que diceret vel scribi faceret in ipsum dominum iudicem, non consentit et datob sine preiudicio quod ipse dominus iudex esset iudex competens ipsius, quod non credit. Dicit quod dictus Philippus non est persona legitima que admitti debeat ad agendum, maxime cum ipse Philippus non observaverit ea que observare tenebatur ex forma clausularum generalium comunis Ianue. Item quia, sic petendo, incidit sententiam excomunicationis latam contra omnes venientes contra privilegia comitum Lavanie et conventiones habitas cum comuni Ianue, que inter alia reddunt ipsos omnes immunes ab omnibus sarcinisc et oneribus. Tercio quia dictus Enricus et alij de domo sua sunt immunes ab huiusmodi introytibus collectis, ut expresse dictum privilegium regale, quod privilegium et omnia alia privilegia eisdem per Enricum VII confirmata, ut dicit expresse privilegium dicti Enrici quod incipit “Enricus septimus divina favente gratia et cetera” et finit “imperij nostro secundo”, et in quo privilegio pacta et conventiones initas inter comune Ianue, ex una parte, et dictos dominos de Fliscosd, ex altera, fuerint eisdem per dictum privilegium specialiter confi<r>mata et etiam per imperatorem Redulfum Manoscritti: B, cc. 2r-2v; Privilegi, cc. 34r-35r; Pasqua, cc. 69r-69v; Giuspatronati, cc. 246-248; Il presente, cc. 103v-104v; Privilegi Fieschi, c. 59r-59v a Così nel testo per “comitum” b In B “non compentit et esto” c In B “avarijs” d Così nel testo 138 I Fieschi · Feudalità e istituzioni et quod privilegium incipit “Redulfus Dei gratia et cetera” et finit “anno septimo”. Item quia ipse Enricus et alij comites Lavanie, ex forma conventionis olim inite inter comune Ianue ex una parte et antecessores suos comites Lavanie ex altera, sunt immunes ab omnibus collectis, exemplum cuius conventionis est in libro ubi sunt privilegia, et incipit inter cetera “Nos ianuenses consules de comuni et cetera”, que conventio observanda est eisdem, tam de iure comuni quam ex forma capitulorum Ianue et quam ex forma conventionis olim inite inter comune Ianue ex una parte et venerabilem in Christo patrem dominum Octobonum, sancti Andriani diaconum cardinalem, et alios de domo de Flisco ex altera, in qua conventione prefatis comitibus Lavanie eorum privilegia, immunitates fuerunt specialiter reservate. Et incipit dicta conventio: “In nomine Domini nostri Iesu Christi amen. Olim inter comune hominum ianuensium ex una parte et cetera” et finit ante subscriptionem “et meo signavi signo consueto”. Et quod plus est lata fuit sententia excomunicationis contra non observantes / (c. 100) eisdem conventiones predictas et de qua excomunicatione expresse protestatur, ne alicui ignorantes pretendi possint per antedictos spectabilem Bernardum, qui se dicit iudicem, vel dictum Philippum. Et predictis rationibus et alijs suo loco et tempore allegandis, dicit dictus Enricus se non posse vel debere molestari vel inquietari ad postulationem dicti Philippi. Allegans predicta dictus Henricus non consentiendo propterea in dictum dominum iudiceme. e In B segue “Si dubitetur de predictis, placeat domino iudici habere consilium super predictis alicuius sapiens non suspecti” Hoc est exemplum precepti domini ducis tenoris infrascripti, milesimo tricentesimo quadragesimo primo, die XXII decembrisa. [29] 1341 dicembre 22, Genova Mandato del doge di Genova agli ufficiali riscossori delle gabelle del vino e del grano di non molestare in alcun modo i membri dell’albergo Fieschi, in quanto immuni da ogni imposizione. Nos Dei dux ianuensium et eiusdem populi defensor, volumus et mandamus officialibus et collectoribus colletarumb denariorum XII additorum metrete vini et denariorum duodecim additorum mine granic noviter impositarum et regimini civitatis Ianue assignatarum non molestetis nec aggravetis <vel aliqua earum quantum pro usu eorum>d nobiles de albergo et cognomine illorum de Flisco ad solvendum aliquid pro dictis Manoscritti: A c. 28v, B c. 43r; Privilegi, c. 35r; Pasqua, c. 51r; Giuspatronati, c. 249; Il presente, cc. 104v-105r a In B c. 43r; nel margine superiore “Hoc est exemplum mandati tenoris infrascripti et cetera”. In A, B la data riportata è 1341 17 dicembre. b In A, B “toltarum” c Nel margine esterno si legge “In cabella vini et grani quod comites non tenentur”. Con grafia più tarda “nota hic” d Integrato da A, B 139 Parte II toltis vel aliqua earum quantum pro usu eorum, set ipsos et quemlibet eorum tamquam immunes tractetis in illee videlicet statu esse et condicione in quibus erant ante dictarum toltarum impositionem. Et si qua pignora vel pecuniam habuistis ab eis vel aliquo eorum seu fideiussionem vel cautionem illam et illa restituatis eisdem mandatisf iudici callegarum, ut predicta faciat observari et omnem aliam apodisiam sive mandatum de hoc vel pro ista causa processum revocet et casset, in quo mandato vel per ipsum mandatum forte iuribus aliquorum vel singularium personarum <in aliquo>g derogabantur. (S.P.) Conradus de Credentia canzellarius. e Così nel testo per “illo” f In A, B “mandantes” g Integrato da A, B Consilium domini Alaoni de Auria, iuris periti, consultoris assumpti per dominos consules callegarum in causa et questione vertenti inter partes, de quibus fit mentio in presenti consilio. [30] 1353 novembre 5, Genova, nel palazzo del mare Consiglio di Alaone Doria, giurisperito e consulente nella causa che vede contrapposti da una parte Arduino, conte di Lavagna, e dall’altra Raffo Deodato, collettore della gabella sui luoghi delle compere del comune di Genova. In nomine Domini amena. In causa et questione vertenti coram dominis consulibus callegarum inter Arduinum de comitibus Lavanie, / (c. 101) ex una parte, et Raffum Deodati, collectorem rippe seu gabelle que imposita est cuilibet vendenti et ementi loca comperarum comunis Ianue ex altera, et in qua quidem questione dictus collector dicebat dictum Arduinum teneri ad solvendum dictam rippam, eo quod aliqua loca vendiderat, ex adverso autem, dictus Arduinus dicebat se non teneri ad predictam rippam solvendam eo quod ipse est de comitibus Lavanie, qui sunt immunes et franchi ab omni collecta et tolta, vigore conventionum suarum et iuramentumb concessarum dictis comitibus Lavanie etc continenti respondebatur per collectorem predictum quod, vigore conventionem, dicte rippe dicebatur quod continereturd, quia in dicta venditione dicitur quod, non obstantibus venditionibus quibuscumque, Manoscritti: B, c. 26v-27r; Privilegi, cc. 35r-35v; Pasqua, cc. 66r-67v; Giuspatronati, cc. 249-251; Il presente, cc. 105r-105v; Privilegi Fieschi, c. 60r Regesto: Scorza, p. 50 a A margine del testo si legge “In cabella locorum quod comites non tenentur”. b In B “immunitatum” c Dopo “et” si legge una “e” abrasa. In B, “et eo contra” d In B, Pasqua “teneretur” 140 I Fieschi · Feudalità e istituzioni fiat solutio dicte rippe et pro parte dicti Arduini dicebatur quod comune non poterat conventionem et pacta in modum contractus facta inter comune Ianue ex una parte et ipsos comites ex altera tollere. Visis dictis clausulis et vinditionibuse dicte rippe et visis conventionibus dictorum comitum et immunitatibus ipsorum et super omnibus matura deliberatione prehabita, Christi nomine invocato et Deum semper habendo pre oculis et in mente, consuluit dictus dominus Alaonus, <iurisperitus>f, consultor assumptus per dictos dominos consules callegarum, pronunciandum esse et pronunciari debere per dictos dominos consules dictum Arduinum tamquam ex comittibus Lavanie esse immunem et francum a dicta rippa seu imposicione et eum non debere cogi per dictum collectorem ad dictam rippam solvendam et ita consulit pronuntiandum esse per dictos dominos consules, nos Magnonusg Manente et Alaonus de Vintimilioh, consules callegarum comunis Ianue, secuti formam dicti consilij, causa plene cognita, ad banchum iuris consuetum, dicimus, pronunciamus et declaramus ut supra et demum in omnibus et per omnia, prout in dicto consilio plenius continetur. Data, lata et pronuntiata est ut supra per dictos consules callegarum sedentes pro tribunali ut supra et <lecta et>i publicata per Benedictum de <Arnaldis>, notarium et scribam dicte curie collegarumj Ianue, in palatio de mari sive dugane, presente dicto Arduino et absente dicto Raffo tamen citato personaliter per Iohannem de Parma, nuntium ut retulit / (c. 102) M CCC LIII, indicione VI secundum cursum Ianue, die V novembris, presentibus testibus Baldasar Vegio, notario, Bartholomeo Pindebem de Vernatia et Petro Scacellak. Extractum est ut supra de actis publicis curie dictorum dominorum consulum callegarum per me Benedictum de Arnaldisl notarium et scribam dicte curie, ad requisitionem dicti Arduini. Co<n>sules callegarum. (S.T.) Benedictus de Arnaldis notarius. e In B “venditoribus” f Integrato da B g In B “Mazonus” h In B “de Camulio” i Integrato da B j Così nel testo per “callegarum” k In B “Scarela” l In B “Arnoldis”, anche dopo Consilium domini Leonardi Falamonice, inter Nicolaum de Curia et Iohannem Blancum coram dominis consulibus callegarum M CCC LX<X>VI die XIIII novembris. [31] 1376 novembre 17, Genova, nel palazzo della dogana Consiglio di Leonardo Falamonica, giurisperito, sulle questioni vertenti tra Carlo de Riccardo, priore, e Francesco Ultramarino, consoli delle calleghe e dell’introito negli anni 1371 e 1373, in merito alle immunità godute da Giovanni Fieschi detto Bianco, dei conti di Lavagna. 141 Parte II Deposita in iure et in presentia dominorum consulum callegarum per Nicolaum Maronuma, subscribam dicti domini Leonardi. Ea die Dominicus de Cortexio, nuncius et executor curie, retulit de mandato dictorum dominorum consulum personaliter precipisse et denunciasse Nicolao de Curia notario, quatinus cras ante terciam debeat conparere ad videndum aperiri et publicari presens consilium, aliter ipso absente apperiretur et publicaretur, et hoc ad instantiam Nicolai de Levanto quondam Manfredi, procuratoris dicti Iohannis Blanchi. In nomine Domini amen. In questione vertenti inter partes infrascriptas in terminis infrascriptis, videlicet M CCC LXX VI die XVII iunij, domini Carolus de Ricardo, prior, et Franciscus Ultramarinus, consules callegarum et introytuum comunis Ianue, sedentes pro tribunali ad solitum banchum iuris, presentibus partibus infrascriptis, volentibus, consentientibus et eligentibus, comiserunt causam et questionem infrascriptam coram ipsis et in eorum curia vigentem inter Nicolaum de Curia, notarium, collectorem introytus rippe minute de LXXI et LXXIII agentem ex una parte, et Iohannem de / (c. 103) Flisco, vocatum Blanchum, ex altera parte, se defendentem in dominum Leonardum Falamonicam, iuris peritum, de collegio iudicum civitatis Ianue, in quem dicte partes confiderunt, receptis a dictis partibus confidentibus infrascriptis, cognoscendum et declarandum, iuxta formam clausularum generalium comunis Ianue et venditionis dicti introytus, et secundum naturam et consuetudinem consulatus et officii ipsorum dominorum consulum, videlicet quia dictus Nicolaus petit a dicto Iohanne rippam minutam pro certis possessionibus per ipsum Iohannem venditis Antonio de Gravaygo tintori, anno predicto de LXXI precio librarum CC quinquaginta ianuinorum et rippam minutam pro sexta parte cuiusdam domus, posite in Clavica, per ipsum Iohannem vendite Iacobo Blancho, dicto anno de LXXIII, ad rationem librarum DCCC ianuinorum, quibus fuit vendita dicta domusb. Ex adverso, dictus Iohannes dicit quod et ipsamc predictam pro dictis possessionibus per eum, ut supra venditis predictis Antonio et Iacobo, solvere non tenetur nec debetur, pretextu conventionum et franchixiarum illorum de Flisco et aliarum rationum, suo loco et tempore decendarum et allegandarum. + die XXVII iunij. Iohannes supradictus, constitutus in iure et in presentia dictorum dominorum consulum, videns dictam compromissionemd ut supra factam, dicit quod dicta commissio commorari non debet, prout commoratur et propterea requirit, quod ipsa commissio fiat et ponatur secundum commissionem factam coram precessoribus eorum inter Antonium de Flisco et Germanum de Castelino, collectorem rippe minute anni de LXXV, cum dicta commissio fieri debet et morari secundum illam et non secundum suprascriptam. Et dictus Nicolaus de Curia, audiens suprascripta, dicit quod supradicta com<m>issio morari debet, prout moratur et prout facta est, et quod aliter fieri non potest, quam prout facta est. Et cum etiam commissio facta est, de voluntate et consensu partium prout continetur in dicta commissione. Et dicti domini consules, audientes predictam requisitionem coram ipsis factam per dictum Iohannem et responsionem Manoscritti: B, c. 28v-29v; Privilegi, cc. 35v-37r; Pasqua, cc. 66v-67v; Giuspatronati, cc. 251-254; Il presente, cc. 105v-107v; Privilegi Fieschi, c. 60v-61r a In B “Marinum” b Nel margine si legge: “In cabella vendicionis domorum quod comites non tenentur” c In B “rippam” d In B “commissionem” 142 I Fieschi · Feudalità e istituzioni dicti Nicolai, mandaverunt predictis Nicolao et Iohanni presentibus quatinus incontinenti deponantur suos confidentes in scriptis, cum velint quod cognoscatur si dictam commissionem debent removere vel non, aliter illam committent sibi utrum dicta commissio debeat removeri vel non. Qui Nicolaus, audiens dictum mandatum, dicit quod non vult aliquos / (c. 104) confidentes deponere et quod ipsi consules tantum cognoscant. Die prima iulij. Domini consules supradicti, presentibus partibus supradictis et volentibus, commisserunt in supradictum dominum Leonardum Falamonicam ad cognoscendum et declarandum utrum supradicta commissio in dictum dominum Leonardum facta debeat revocari vel non. Visis prima et secunda commissione et allegationibus et contradictionibus partium, et visis omnibus actis et actitatis et omnibus que dicte partes dicere voluerunt, tam oretenus quam in scriptis, et super his omnibus plena et matura deliberatione prehabita, Christi nomine invocato et Deum semper habendo pre occulis et in mente, consulo ego, Leonardus consultor electus ut supra, per dictose consules pronunciari debere et pronunciandum esse ut infra, videlicet primam commissionem primo factam mutandum esse et mutari debere, et in talem formam redigendam quod veniat discuciendum de iure utriusque partis et hoc idem sic consulo quia, cum dictus Iohannes se defendat allegationes et immunitates comitum Lavanie contra comune Ianue prevalere, quibuscumque clausulis et vendicionibus quantumcumque generalibus, ut ergo possit de iure utriusque partis disputari, oportet dictam commissionem mutare, non obstante quod in commissione dicatur de voluntate partium et cetera, quia cum pars de hac consultacione reclamationem fecerit ad officium consulum pertinebat et pertinet commissionem in melius reformare. Super facto vero principali, consulo per dictos dominos consules pronunciandum esse ut infra, videlicet dictum Iohannem absolvendum esse et absolvi debere a peticione dicti Nicolai, ea ratione maxime quia conventiones et privilegia dictorum comitum transiverunt in specie contractus obligatorum, contra quem contractum comune nullo casu potest nec potuit convenire ex quo dico dictas collectas seu venditiones non obesse dicto Iohannif. In nomine Domini amen. Domini Franciscus Ultramarinus et Carlus de Ricardo notarius, consules callegarum et introytuum comunis Ianue, pro tribunali sedentes ad solitum banchum iuris, viso dicto consilio et omnibus contentis in ipso, dicunt, sententiant et pronuntiant in omnibus et per omnia, prout et sicut in dicto consilio plenius continetur. Lata, data, sententiata et pronuntiata est ut / (c. 105) supra per dictos dominos consules in loco pro tribunali sedentes ad solitum bancum iuris, et lecta, testata et publicata est per me, Johannem de Lavania, notarium, scribam curie ipsorum Ianue, in palatio dugane, ad curiam ubi ius redditur, per ipsos dominos consules. Anno dominice nativitatis M CCC LXX VI, indicione XII secundum cursum Janue, die XVII novembris inter terciis. Testes vocati et rogati, Raffael de Bracellis notarius, Janotus Jacaria et Johannes de Ricardo filius Carli presentes, Nicolaus de Levanto quondam Manfredi, procurator et procuratorio nomine dicti Johannis Blanchi, vigore publici instrumenti procurationis scripti manu Luchini de Clavaro, notarij, millesimo et cetera, et absente dicto Nicolao de Curia. tamen legitime citato et personaliter requisito. Johannes Nicolai de Lavania, imperiali auctoritate notarius, his omnibus interfui et rogatus scripsi. e In B “dominos” f A margine si legge “Nota hic” 143 Parte II Consilium domini Janoti de Squarsaficis, licentiati in iure civili, consultoris assumpti per dominos consules callegarum in causa et questione vertenti inter partes de quibus fit mentio in presenti consilio [32] 1380 aprile 4, Genova Consiglio di Gianotto Squarciafico, in merito alle esenzioni sul pagamento della ripa minuta da parte di Andrea Fieschi, conte di Lavagna, rappresentato da suo fratello Antonio. MCCCLXXX die IIII aprilis. Depositum et presentatum fuit presens co<n>silium in iure et in presentia dictorum dominorum consulum per Baptistam de Rappallo, lanerium, scribam supradicti domini Janoti, ipsius portitorem. + die IIII aprilis. Scaparus de Savignono executor retulit hodie se de mandato dictorum dominorum consulum personaliter precepisse et denuntiasse Germano de Castiliono quatenus, die crastina, ante terciam, comparere debetur coram dictis dominis consulibus, ad videndum apperiri presens co<n>silium nec non ipsum legi et super eo ferri sententiam. Aliter et cetera. Et hoc ad instantiam Andree de Flisco, procuratoris et procuratorio nomine Antonij, fratris sui. In nomine Domini amen. In causa et questione vertenti coram dominis consulibus callegarum inter Antonium de Flisco, Lavanie comitem, ex una parte, et Germanum de Casteliono, collectorem introytus rippe minute assignate regimini civitatis Ianue, anni de M CCC LXX V, suo proprio nomine et actorem / (c. 106) et actorio nomine Nicolai Januini de Predis, curatoris et curatorio nomine hereditatis iacentis quondam Therami de Dominico, emptoris et collectoris rippe minute assignate capitulo, ex altera parte. In qua quidem causa et questione dictus Antonius dicebat dictum Germanum, suo et dicto nomine, iniuste et indebite contra formam suarum conventionum et privilegiorum ab eo exigisse et recepisse libras sexaginta tres et soldos decem pro introytibus rippe, tam assignate regimini quam capitulo, occasione quarundam possessionum emptarum per ipsum Antonium a Georgio et Antonioto de Squarsaficis et ideo dictus Antonius petebat dictum Germanum, suo et dicto nomine, condempnari per dominos consules callegarum, pro singulo denario exacto indebite et iniuste, in denarios duodecim secundum formam clausularum seu regularum positis sub rubrica ‘De pena auferenda ab emptore vel collectore exigente indebite aliquid vel iniuste’. Et, e converso, respondebatur per dictum Germanum quod in nichilum tenebatur, cum nichil indebite exegerat, quia illud quod fecit facere potuit vigore emptionis dicte rippe et etiam vigore quorumdam decretorum ducalium et multis alijs rationibus. Que quidem causa et questio de comuni partium consensu per dominos consules callegarum, tunc existentes, commissa fuit mihi Ianoto de Squarsaficis, licentiato in iure civili terminanda et ceteraa. Manoscritti: B cc. 34v-35r; Privilegi, cc. 37r-37v; Pasqua, cc. 67v-68v; Giuspatronati, cc. 254-257; Il presente, cc. 107v-109r a In B segue, nella riga successiva, “cuius commissionis tenor talis est”. Gianotto Squarciafico, legum doctor, compare anche in Iurium II/3, n. 255, pp. 86-91, 1390, maggio 4 144 I Fieschi · Feudalità e istituzioni + MCCCLXXX die XVIb februari. Domini Ambroxius de Oliverio, notarius, prior, et Bartholameus Imperialis, consules callegarum et introytuum comunis Ianue, pro tribunali sedentes ad solitum bancum iuris curie ipsorum receptis confidentibus ab Antonio de Flisco, ex una parte, et Germano de Castiliono, ex altera, questionem vertentem inter ipsos, comisserunt domino Ianoto Squarsafico, iurisperito, in quem dicte partes confiderunt terminandam et ipsis dominis consulibus consulendum attenta natura officij ipsorum dominorum consulum et visis et auditis privilegijs, franchixijs et immunitatibus dicti Antonij et visis venditione introytuum rippe minute dicti Germani, ac clausulis generalibus et specialibus comunis Janue et decretis ducalibus exhibitis in dicta causa, et demum in omnibus iuribus probationibus et defensionibus ipsarum partium et cuiuslibet earum; visis igitur et auditis privilegijs, franchixijs, immunitatibus / (c. 107) et conventionibus ipsius Antonij de Flisco et aliorum comitum Lavanie, et visis venditionibus rippe minute ac clausulis generalibus et specialibus comunis Janue et decretis ducalibus, et demum visis et diligenter auditis his, que dicte partes tam oretenus quam inscriptis et tam per se ipsos quam per sapientes suos totiens quotiens coram me dicere, proponere et allegare voluerunt, visa etiam dicta commissione michi facta per dominos consules callegarum, super omnibus diligenti et matura deliberacione prehabita, Deum et eius matrem Virginem gloriosam semper habendo preoculis et in mente, et ad ipsos omnibus postpositis semper habendo respectum, Christi nomine invocato et eius matris Virginis gloriose, ego, Ianotus de Squarsaficis, licentiatus in iure civili, consultor assumptus in dicta questione per dominos consules callegarum, dico et consulo per eos pronuntiandum esse et pronuntiari debere ut infra, videlicet dictum Germanum de Castilione, suo et dicto nomine, condennandum esse et condennari debere ad dandum et solvendum dicto Antonio de Flisco, comiti Lavanie, libras sexaginta tres et soldos decem ianuinorum, quas dictus Germanus, suo et dicto nomine, tanquam collectori rippe minute, indebite et iniuste exegit et recepit pro introytibus dicte cabelle a dicto Antonio qui a toltis et cabellis est et esse debet franchus, liber et immunis, ex eo quod mihi constat ex veris et legitimis probacionibus, quod ipse Antonius et sui predecessores sunt et fuerunt de bonisc de Flisco, et ita semper habiti et reputati et quod habuerunt ortum et originem a progenie iura canonica et legitima, et quod ipse et sui sunt de veris comitibus Lavanie, qui vigore suarum conventionum habitarum cum comune Ianue, que transierunt in formam contractus, sunt a toltis et a cabellis <franchi>,d liberi et immunes. A ceteris vero contentis, in peticione dicti Antonij, dico et consulo dictum Germanum absolvendum esse et absolvi debere et ita per omnia dico et consulo per vos, dominos consules callegarum, pronuntiandum esse et pronuntiari deberee. b In B “XXI” c Così nel testo d Integrato da B e In B segue “In nomine Domini amen. Nobiles et prudentes viri domini Steffano de Sancto Velaxo prior et Allaonus Cibo, consules calegarum et introitus comunis Janue, pro tribunali sedentes ad solitum bancum iuris, visis dicto consilio et contentis in ipso secuti forma ipsius, pronuntiaverunt, sententiaverunt, declaraverunt et condempnaverunt in omnibus et pro omnia, prout et sicut, in dicto consilio plenius et latius cont(inetur), presente Andree de Flisco, fratre et procuratore dicti Antonii, et absente dicto Germano, dictis nominibus tam citato. Lata, data, sententiata e<t> pronuntiata est ut supra per dictos dominos consules, pro tribunali sedentes ad eorum solitum banchum iuris et le<c>ta, testata et pubblicata per me, Dominicum Panecarium, notarium et ipsorum curie scribam, Janue, in dugana, ad bancum juris, anno dominice nativitatis millesimo trecentesimo octuagesimo, indicione secunda secundum cursusm Janue, die quinta aprilis, paulo post tertiam, presentibus testibus Quilico 145 Parte II Cataneus e Raffaele de Zoalio notariis civilibus Janue, ad hoc vocatis et rogatis. (S.T.) Ego Dominicus Panigarius quondam Thome de Sexto, imperialli (così nel testo) auctoritate notarius, hijs omnibus interfui et rogatis scripsi, licet per alium extrahi fecerim, occupatus varijs et diversis negotijs meis”. Hoc est exemplum cuiusdam mandati facti pro parte magnifici domini dominia ducis Ianuensis et populi defensoris et cum ordinatione sui consilij consulibus callegarum comunis Ianue, cuius tenor talis est, scripti manu / (c. 108) Oberti Mazuri cancellarij + M CCC XXXX III die XXX Julij [33] 1343 luglio 30, Genova Mandato del doge di Genova, che impone ai consoli delle calleghe di rispettare i patti, le convenzioni e le immunità dei conti di Lavagna, che sono esenti da imposte e cabelle, secondo quanto stabilito in passato da altri magistrati, sotto pena di L. 100 di Genova. De mandatob magnifici domini ducis ianuensis et populi defensoris et ex ordinatione sui consilijc. Vos, consules callegarum presentes et futuri, observatis et observare faciatis nobilibus de Flisco, civibus ianuensibus, suas franchixias et immunitates quas habent et habere soliti sunt, nec ipsos vel aliquem ipsorum, nec ipsorum res vel bona molestetis vel aggravetis seu molestari vel aggravari permittatis quoquo modo seu aliquo coll(ecto)r(io)d quesito contra formam dictarum suarum conventionum et immunitatum, pro ut iacent, et secundum quod in preteritum sunt observate. Ac etiam, secundum formam declarationum temporibus retroactis factarum super dictis conventionibus et immunitatibus per quoscumque magistratus civitatis Ianue et hoc sub pena librarum centum ianuinorum pro qualibet, vice qua ipsi vel ipsorum aliquis fuerint molestati contra formam predictam in personis vel rebus. Et hoc ideo fecerunt et mandant dicti dominus dux et suum consilium, ex debito iuris et iustitie. Et volentes observare promissae eisdem nobilibus de Flisco contenta in pace, inter dictum dominum ducem et eius consilium, nomine comunis Ianue facta, ex una parte, et Danielem de Vignolo, sindicum et procuratorem predictorum de Flisco et aliorum extrinsecorum de Ianua, se reducentium in Mentono, ex altera. Populus et Obertus Mazurrus cancellarius Manoscritti: A, c. 29r; Privilegi, cc. 37v-38r; Giuspatronati, cc. 257-258; Il presente, cc. 109r-109v; Privilegi Fieschi, cc. 43r a Due volte nel testo b A margine di legge: “Hoc preceptum est superius scriptum in cartis 30”. In A, c. 29r, nel margine destro si legge: “Bocanegra” c In A segue “in quo consilio interfuit legiptimis et suficiens numerus consiliariorum dicti consilij” d L’abbreviazione non è chiara, anche in A e In A “premissa” 146 I Fieschi · Feudalità e istituzioni [34] 1378 dicembre 2, Genova Mandato del doge e del consiglio, con cui si dichiara che i conti di Lavagna e, nello specifico, Giovanni Fieschi, giurisperito, sono esenti da qualsiasi imposta sull’acquisto del vino. + MCCCLXXVIII die II decembris De mandatoa domini ducis et consilij. Vos, omnes et singuli consules collectores et scribe quorumcumque introytuum et tam veterum quam novorum vini anni presentis, expediatis et expedire atque abire permittatis et debeatis pro liberis et immunibus ab ipsis vestris introytibus et quolibet eorum omnes et singulos, tam maresb quam feminas nobiles de Flisco et comites Lavanie, de et pro omni scilicet vino, quia pro eorum et cuiuscumlibet ipsorum atque familiarum suarum usu tamen de cetero ement vel quomodolibet habebunt et etiam de illo quod, eodem modo, a die XXII septembris proxime preteriti citra ementibus habuerunt. Et predictam expeditionem faciatis, ut supra illis ex predictis de Flisco et comitibus Lavanie, qui vobis adducent impressionem suppositum sigilli ipsorum de Flisco et comitibus ordinati moraturi apud dominum Johannem de Flisco, iurisperitum, et non / (c. 109) alijs quibus etiam et quilibet eorum per vos dari volumus sacramentum, quod tale vinum accipiunt et acceperunt pro eorum usu ut supra et si qua pignora ab ipsis vel aliquo ipsorum occasione predicta, a dicta die XXII septembris citra exigistis, sibi illa omnia resignetis. Et de alijs que a dicta die XXII septembris citra, ut premittitur, excusastis et de cetero toto vestro tempore excusabitis, cuicumque faciatis solemnem scripturam et suo loco et tempore fieri computatio debita vobis possit. Et predicta mandata et facta sunt, causa rationabili precedente, impresso dicti sigilli, taliter est. Populus et Raffael de Casanova notarius et cancellarius. Manoscritti: Privilegi, c. 38r; Giuspatronati, cc. 258-259; Il presente, cc. 109v-110r; Privilegi Fieschi, cc. 47r Edizione: P. Vincenzi, Aggiunzione alla genealogia della famiglia Scorza e supplemento del Ferrari, Napoli 1611, pp. 74-75 a A margine del testo si legge: “Non hoc preceptum et bene nota quam comites sunt immunes a cabella vini” b Così nel testo 147 Parte II In libro emendationum introytuum comunis Janue, inter alia reperitur ut infraa. [35] 1380 maggio 22, Genova Su mandato del doge e del consiglio si dichiara che i conti di Lavagna sono immuni dal pagamento di qualsiasi imposta sul vitto e sui vestiti. Magnificus dominus dominus dux et dominus potestas, pro se et familijs eorum de palatio tamen sunt immunes ab omni dacita et ex actione atque introitu pro usu eorum et familiarum eorum omnes et singuli illi de Flisco et comites Lavanie sunt exempti a toltis et cabellis novis et veteribus comunis impositis et imponendis pro victu et vestitu ipsorum et familiarum suarum, tantum et hoc iuxta formam compositionis facte inter ipsas partes et omnes et singulos qui immunitatem habent et cetera. + M CCC LXXX die XXII madij. Extractum est ut supra de libro emendationum introytuum comunis Ianue. Que supradicta lecta et exposita fuerunt, de supradicto anno, de mense januarij in consilio generali. Populus <et> Jacobus Bonaventura, notarius et comunis Ianue statutarius. Manoscritti: Privilegi, c. 38r; Giuspatronati, c. 259 [36] 1405 marzo 18, Genova, nel palazzo della dogana Sentenza in merito alla vertenza tra Benedetto Strata e Imperiale Lomellini q. Napoleaone, da una parte, collettori dell’introito sui defunti, e Franco, Giacomo e Andreolo Fieschi, detti di Canneto, dall’altra, anche agenti a nome dei fratelli Silvestro e Domenico, per il pagamento dell’introito dei defunti a seguito della morte del loro padre, Bartolomeo e, successivamente, del fratello Antonio. In nomine Domini amen. Super causa et questione vertenti coram dominis consulibus callegarum et introytuum comunis Ianue, inter Benedictum de Strata, Imperialem Lomelinum quondam domini Neapolionis et socios collectores introitus defontoruma, anni presentis et preteriti, ex una parte agentes, et Franchum, Jacobum et Andriolum de Flisco, dictos de Caneto, fratres, suis proprijs nominibus et vicibus Silvestri et Dominici, fratrum ipsorum, quondam domini Bartholomeib, et ipsius Manoscritti: B, cc. 43v-44r; Privilegi, cc. 38v-40r; Pasqua, cc. 75v-77r; Giuspatronati, cc. 260-267; Il presente, cc. 110r-111v a Così nel testo con abbreviazione superflua b Si tratta probabilmente dello stesso Bartolomeo di Canneto che compare il 2 giugno 1350 nel mastro dell’ufficio 148 I Fieschi · Feudalità e istituzioni domini Bartholomei heredes, ex altera parte, se deffendentes. Et in qua quidem causa et questione / (c. 110) per dictum Benedictum seu dictum Imperialem, dicto collectorio nomine, coram ipsis contra dictos Franchum et fratres oblata sint petitio tenoris infrascripti et cuius tenor sequitur ut infra. Coram vobis dominis consulibus callegarum civitatis Ianue, constitutus Imperialis Lomelinus quondam domini Neapolionis, tamquam collector et collectorio nomine introitus defuntorum anni de M CCCC III, dicit et exponit quod, dicto anno, de mense novembris, decessit Ianue dominus Bartholomeus de Caneto de Flisco, relictis sibi heredibus Antonio, Francho, Jacobo, Andreolo, Silvestro et Dominico, filijs suis, qui dicti domini Bartholomei fuerunt heredes, equis portionibus. Postea vero, eodem anno, decessit dictus Antonius, nullis relictis liberis, set relictis dictis fratribus suis, qui eidem Antonio successerunt eiusque sunt heredes, propter que dicti Francus, Jacobus, Andriolus, Silvester et Dominicus, tamquam hereditarijs nominibus dicti quondam domini Bartholomei, quam hereditarijs nominibus dicti quondam Antonij, tenentur et sunt obligati ipsi solvere dictum introitum defontorum, secundum formam venditionis eius, quam exhibet et producit in pergameno signato per «A» et ultra penam contentam in dicta venditione, quia se immiserunt hereditati dicti quondam domini Bartholomei et adiverunt hereditatem dicti quondam Antonij antequam esset solutum et satisfactum ipsi collectori de dicto introitu et alijs rationibus allegandis in processu. Quare petit et requirit per vos, dictos dominos consules, et vestram sententiam deffinitivam condenpnari et compelli dictos Franchum, Jacobum, Andriolum, Silvestrum et Dominicum illos, videlicet eorum qui non habent legitimam personam standi in iudicio deffendendos auctoritate persone [...]c legitime, dictis hereditarijs nominibus, pro suis partibus, ad dandum et solvendum ipsi Imperiali, dicto collectorio nomine, id quod dari et solvi debet ipsi collectori pro dicto introytu, secundum formam venditionis eius declarandum in processu et ultra dicta<m> penam sibi debitam occasione predicta et similiter condemnari et compelli dictos Franchum, Jacobum, Andriolum, Silvestrum et Dominicum defendendos ut supra hereditarijs nominibus dicti quondam Antonij, heredis pro sua parte dicti quondam Bartholomei, et etiam proprij, ad dandum et solvendum ipsi Imperiali, dicto nomine, id quod dari et solvi debet ipsi collectori pro dicto introitu, iuxta formam dicte vendicionis, tam pro sexta parte hereditatis dicti quondam domini Bartholomei, quam pro tota hereditate dicti quondam Antonij declarandum in processu, et ultra dictam penam ipsi debitam / (c. 111) occasione predicta et predicta omni modo et cetera, salvo iure et cetera, non se abstringens et cetera, petens expensas factas et fiendas et cetera. + M CCCC IIII die duodecima augusti. Deposita in iure, in presentia dictorum dominorum consulum callegarum, per dictum Imperialem, dicto nomine, qui domini consules et cetera. Id circo nos, Petrus de Benintendi, prior, Johannes de Carmo et Paulus Ususmaris, consules callegarum et introitum comunis Ianue, pro tribunali sedentes ad nostrum solitum bancum iuris, visis supradicta peticione et contentis in ea preceptis inde subsecutis, pretensione et assegnationis comunis. Cfr. A.S.G., Antico Comune, 2, cc. 45r, 46v, 48v, 50v. A c. 49r è detto “bancherius” c Spazio bianco nel testo 149 Parte II contradictione ipsi facti per dictos Franchum et fratresd, pretensionibus ipsis factis per dictos collectores instrumento procuracionis dicti Imperialis, scripto manu Baldasaris de Pineto, notarij, M CCCC IIII die XI februari, sententia legitimationis persone dicti Imperialis, dicto nomine, scripta manu mei notarii infrascripti, hoc anno die XVII septembris, certis exhibitionibus factis et productis per dictos Franchum et fratres suos et dictis nominibus vendicionis dicti introitus, et demum, auditis omnibus hijs que dicte partes, dictis nominibus, coram nobis dicere, ostendere, proponere et allegare voluerunt, semel et plures, tam verbo quam inscripto, et in predictis et super predictis habito consilio egregiorum dominorum Ianoti Squarsafici et Bonacursi de Torelis, iudicis et assessoris domini potestatis Janue, coram quibus dicte partes, dictis nominibus, semel et pluries, comparuerunt ad dicendum, monstrandum et allegandum eorum iura et deffensiones, et super premissis omnibus et singulis, maturo examine habitis, Christi nominee eiusque matris Virginis nominibus invocatis, et Deum semper habentes preoculis et in mente, in his scriptis pro tribunali sedentes, ut supra dicimus, sententiamus, condemnamus, absolvimus et reservamus ut infra, videlicet quia dicimus, sententiamus et condemnamus dictos Franchum et fratres suos et dictis nominibus ad dandum et solvendum dictis Benedicto et Imperiali et socijs dictis collectorio nominibus suum introitum pro dicto contra domino Bartholomeo, eorum patre, et quondam Antonio, filio dicti quondam Bartholomei et fratre ipsorum, infra tres menses proxime venturos, salvo et specialiter reservato dictis Francho et fratribus suis et dictis nominibus, / (c. 112)f quod, si infra dictum terminum trium mensium, dicti Franchus et fratres suis et dictis nominibus probaverint et monstraverint comites Lavanie antecessores ipsorum, coram nobis et in curia nostra seu successoribus nostris dedisse comuni Ianue rem pro re, videlicet civitatem, castrum, terram sive locum pro ut continetur in venditione ipsorum. Que tunc et eo casu, facta dicta probatione, in cognitione nostrum seu successorum nostrorum, ipsos Franchum et fratres suis et dictis nominibus absolvimus et absolutos esse penitus pronunciamus et declaramus a solutione huiusmodi introitus. Et predicta dicimus, sententiamus, condemnamus, absolvimus et reservamus omni modo, iure, via et forma, quibus melius et validius possumus et debemus ex balia nobis et officio nostro attributa et concessa, vigore regularum officij nostrum. Lata, data et in his scriptis sententialiter pronuntiata est ut supra per ipsos et lecta, testa<ta> et publicata est ut supra per me, Jacobum Nicolai de Morazana, notarium alterum ex scribis curie ipsorum dominorum consulum Ianue, in dugana, ad bancum solitum iuris, anno dominice nativitatis M CCCC IIII, indicione XII secundum cursum Janue, die XX decembris, hora IIa noctis vel circa, presentibus testibus, ad hec vocatis et rogatis, Antonio de Monasterio notario et Antonio de Petra filio Oberti, civibus ianuensibus, et presentibus Thobia Castagna, Petro de Nigro Floris, Imperiale Lomelino et Dagnano de Monleone, notario, collectores dicti introitus, et Francho et Jacobo de Flisco de Caneto, suis et dictis nominibus, non consentientibus nisi in ea parte et partibus qua et quibus faciant pro ipsis et in eorum favorem et contra dictos collectores. d In B segue “suis et dictis nominibus replicatis dictorum collectorum alijs vobis cum interogationibus deponitis per dictos Francum et fratres” e A margine del testo si legge “sententia” f Nel margine inferiore a destra, in verticale “comites” 150 I Fieschi · Feudalità e istituzioni Jacobus Nicolai de Morazana, imperiali auctoritate notarius, hanc publicam sententiam recepi et fui testatus, licet per alium scriptorem dum fuerim alijs multis et varijs meis negotijs occupatus, extrahi fecerim in quorum fidem omnium me subscripsi signumque meorum instrumentorum consuetum apposuig. In nomine Domini amen. Super causa et questione reservationis vertentis coram nobis Ianue, inter Franchum, Jacobum et Andriolum, fratres de Flisco, dictis de Caneto, Lavanie comites, suis proprijs nominibus ac nominibus et vecibus Silvestri et Dominici fratrum suorum, filiorum et heredum pro eorum partibus quondam nobiles viri domini Bartholomei de Flisco, dicti de Caneto, Lavanie / (c. 113) comites, ex una parte agentes, <et> Benedictum de Strata, Thobiam Castagna et Imperialem Lomellinum, suis proprijs nominibus et nominibus et vicibus aliorum participum introitus defonctorum anni presentis et preteriti sive Dagnanum de Monleone, procuratorem supradictorum nominatorum et aliorum participum dicti introitus sese, ex altera, defendentes et in qua quidem causa reservationis per dictos Franchum, Jacobum et Andriolum, suis et dictis nominibus, facta fuit comparatio infrascripti tenoris et cuius comparationis tenor talis sequitur. Franchus, Jacobus et Andriolus fratres de Flisco, dicti de Caneto, coram vobis dominis consulibus callegarum pro adimplenda quadam condicione deposita in sententia lata per prefatos dominos consules, scripta manu mei notarii infrascripti, anno proxime preterito, die XX decembris, intendunt probare et cetera. Nos igitur Petrus de Benintendi prior, Johannes de Carmo et Paulus Ususmaris, consules callegarum et introituum comunis Ianue, pro tribunali sedentes in loco infrascripto, quem ad hanc nostram sententiam proferendum pro idoneo iudicio et competenti, elegimus, decernimus et deputavimus, visis dictis comparitione et contentis in ea titulis depositis et productis per dictos Francum, Jacobum et Andriolum suis et dictis nominibus, testibus et attestationibus testium productorum coram nobis, per dictos Francum et fratres suis et dictis nominibus, sententia pubblicationis dictorum testium privilegijs et conventionibus, quam pluribus concessis comitibus Lavanie per non nullos imperatores et comunis Ianue, quam pluribus et diversis sententiis latis per diversos magistratus Ianue in favorem ipsorum comitum Lavanie, sententia lata per nos, anno preterito, die XX decembris et omnibus in ea contentis. Et visis consilijs assumptis in predictis per nos, admodum Bonacurso de Torelis, iudice et assessore domini potestatis Ianue, et Janeto Squarsafico, legum doctoribus, qui concorditis ad infrascripta nobiscum sese concordaverunt terminus et dilationibus ambabus partibus dictis nominibus per nos statutis ad experiendum et faciendum quancumque probationes suas, si quas voluerint in predictis et cetera predicta. Visoque et diligente examinato toto processu et demum omnibus his que dicte partes, suis et dictis nominibus, coram nobis dicere, proponere, ostendere et allegare voluerunt semel et plures, tam verbo quam in scriptis, et super premissis, maturo examine et pensata deliberatione prehabita, Christi nomine invocato et Deum semper / (c. 114) habend<o> pre occulis et in mente, in his scriptis, pro tribunali sedentes ut supra, dicimus, sententiamus, pronuntiamus et absolvimus ut supra, videlicet quia attento quod nos Petrus de Benintendi et Paulus Ususmaris, discordante domino Johanne de Carmo, tercio consotio, quod factum de quo fit mentio in dicta g In B la sentenza arriva fino qui. Manca la parte successiva 151 Parte II reservatione est de tempore antiquissimo et quod nulli testes viunth qui possint reddere causam de tanto tempore ex quo non requiritur directa probatio seque sufficit presumptiva, et quod in factis ita antiquis multum operatur fama et notorium et comunis oppinio et quod sufficit testes audivisse a maioribus suis fidedignis, dicimus, sententiamus et pronuntiamus per dictos Francum et fratres suis et dictis et dictisi nominibus de Flisco, dictis de Caneto, fuisse probatum omnia et singula contenta et apposita in reservatione sententie late per nos anno preterito, die XX decembris contra dictos Francum et fratres suis et dictis nominibus in favorem dicti Benedicti et sotiorum dictis collectorijs nominibusj, et per consequens dictos Franchum, Jacobum et Andriolum, suis nominibus, et Silvestri et Dominici fratrum suorum fuisse et esse absolutos a solutione introitus defonctorum petita per dictos Benedictum, Tobiam, Imperialem et Dagnanum, suis et dictis nominibus, a dictis Franco et fratribus et per dictos collectores nullatenus molestari non debere seu posse. Et ego Johannes de Carmo, discors a sententia predictorum consotiorum meorum, visis omnibus predictis, dico, sententio, pronuntio et declaro ut in videlicet quia pronuntio et declaro sententia latam per me et sotios meos, anno preterito, die XX decembris, in favorem dictorum collectorum valere debere et obtinere roboris firmitatem. Et dictos Francum, Jacobum et fratres suis et dictis nominibus non probasse reservationem appositam in dicta sententia, attentis testationibus testium productorum per dictos Franchum et fratres, suis et dictis nominibus, qui fuerunt testificati de auditu et qui non possunt plus dicere quam infra et quia nobis Petro et Paulo visum fuisse dictas partes, dictis nominibus, habuisse iustam causam litigandi ipsas et quamlibet earum absolvimus ab expensis. Et predicta dicimus, sententiamus, pronuntiamus et absolvimus omni modo, iure, via et forma quibus melius et validius possumus et debemus, ex balia nobis et officio nostro attributis et concessis vigore regularum nostrarum. Lata, data et in his scriptis sententialiter pronuntiata est ut supra per dictos dominos consules, pro tribunali sedentes ut supra et lecta, testata et publicata est ut supra / (c. 115) per me Jacobum de Morazana, notarium alterum ex scribis dictorum dominorum consulum callegarum civitate Ianue, in dugana, in camera eorum examinis, anno dominice nativitatis M CCCC quinto, indictione XII secundum cursum Janue, die XVIII martij in complectorijs, presentibus testibus, ad hec vocatis et rogatis, Antonio de sancto Nazario, Antonio de Monasterio notarijs, Petro Bondenario quondam Quilici et Bartholomeo de Morazana quondam Nicolai. Et presentibus instantibus et requirentibus dictis Franco, Andriolo et Silvestro, suis et dictis nominibus, Benedicto de Stracta, Johanne Cent<urion>o olim Ultramarino, Dagnano de Monleone, suis nominibus et procuratorijs nominibus aliorum participum dicti introytus non consentientibus. Jacobus Nicolai de Morazana, imperiali auctoritate notarius, hanc publicam sententiam recepi et testatus fui licet per alium scriptorem, dum fuerim alijs multis et varijs meis negotijs occupatus extrahi fecerim, in quorum fidem omnium me subscripsi signumque meorum instrumentorum consuetum apposui. h Così nel testo i Due volte nel testo j A margine del testo si legge: “In cabella defunctorum quod comites non tenentur” 152 I Fieschi · Feudalità e istituzioni Hoc est exemplum tenoris infrascripti registratum in curia domini archiepiscopi per Baptistam de Calestano et Jacobum Bonvinum notarios M CCCC XXXX VII die XX julij. [37] 1424 novembre 13, Genova, presso la curia arcivescovile Convenzioni, patti e immunità tra Gaspare Visconti, parente e procuratore del principe Filippo Maria, duca di Milano e di Pavia, da una parte e Giovanni Ludovico Fieschi q. Antonio, Antonio Fieschi q. Luca, procuratori anche di Nicolò Fieschi q. Antonio, e Carlo Fieschi q. Giovanni. In nomine Domini amen. Hoc exemplum registratio et publicatio partis infrascripte cuiusdam publici instrumenti et autentici compositionis, deliberationis, conclusionis et conventionis pactorum, conventionum et concordie initorum et firmatorum ac initarum et firmatarum, inter magnificum militem dominum Gasparem Vicecomitem, consanguineum et consiliarium et procuratorem illustrissimi principis et ex domini domini Filippi Marie Anglerie, ducis Mediolani et cetera, Papie Anglerieque comitis, ex una parte, et spectabiles et egregios viros dominos Johannem Ludovicum de Flisco, filium quondam magnifici militis domini Antonij, et Antonium de Flisco, natum quondam magnifici domini Luce, suis proprijs et principalibus nominibus ac nomine et vice spectabilis viri domini Nicolai de Flisco, Lavanie comitis, nati quondam bonememorie magnifici militis domini Antonij de Flisco, et spectabilis viri domini Karoli / (c. 116) de Flisco, comitis Lavanie, nati quondam magnifici militis domini Johannis, ac procuratorijs nominibus ipsorum dominorum Nicolai et Karoli ex alia parte, scripti in pergameno in civitate Mediolani, in domo habitationis predicti domini Gasparis M CCCC XXI, indicione XIIII, die dominico, die VI mensis aprilis, hora tertiarum, per Catalanum de Cristianis genitum quondam domini Francischini, iurisperitum publici Papiensis, apostolici imperialique auctoritatibus notarii ac prelibatia illustrissimi principi et ex domini domini ducis Mediolani et cetera secretarium ac etiam sub scriptum manu Bernardi de Medicis, nati quondam domini Petroli, civis Mediolani, imperiali auctoritate notarii, signie ipsorum notariorum roborati ac sigillati sigillo pendenti, prelibati domini ducis Mediolani cera alba in cera alba impresso, non viciati, non cancellati et non suspecti, set prorsus ut prima facie apparebat, cum vicio et suspentione carentis, factum auctoritate, decreto et mandato venerabilis viri domini fratris Johannis de Glusiano, abbatis monasterij sancte Marie de Jubinob extra muros Janue, vicarij generalis reverendissimi in Christo patris et domini domini Pauli, De<i> gratia archiepiscopi Janue, dictum autem instrumentum sic incipit. In nomine Domini amen. Anno a nativitate eiusdem M CCCC XXI, in<di>cione XIIIIa, die dominico, VI mensis aprilis, hora terciarum, in civitate Mediolani, in domo habitacionis infrascripti domini Gasp<ar>is, videlicet in camera cubiculari eiusdem, sita in Porta Vercelina, in parrochia sancti Prothasij in Campo, inter cum verum sit quod per spectabiles et egregios viros dominos Johannem Ludovicum de Flisco, filum quondam magnifici militis domini domini Antonij, et Antonij de Flisco, natum quondam magnifici militis Manoscritti: Privilegi, cc. 40r-41r; Giuspatronati, cc. 267-271; Il presente, cc. 111v-113v; Privilegi Fieschi, cc. 60r-62r a Così nel testo b Così nel testo 153 Parte II domini Luce, suis proprijs et principalibus nominibus ac nomine et vice spectabiles viri domini Nicolai de Flisco, Lavanie comitis, nati quondam bonememorie magnifici militis domini Antonij de Flisco, et spectabilis viri domini Caroli de Flisco, comitis Lavanie, nati quondam magnifici militis domini Johannis ac procuratorijs nominibus ipsorum dominorum Nicolai et Karoli, fuerunt facta composita et conclusa, ac requisita et firmata pacta, capitula, conventiones et concordia infrascripta cum illustrissimo principe et excellentissimo domino domino Philippo Maria Angl<eri>o, duce Mediolani et cetera Papie, Anglerieque comite, et cetera prout in dicto instrumento latius continetur. Et que si quidem pars seu particula dicti instrumenti facta per dictum dominum Gasparem, dicto nomine prefatis nobilibus de Flisco est ad unguem, ut infra item promittit, / (c. 117) dictus dominus Gaspar procurator nobilibus de Flisco antedictis suis et quibus supra nominibus stipulantibus qui, si prefatus dominus dux a casu vel alius qui pro eo faceret dominium Janue obtineret, servari facient predictis nobilibus de Flisco contrahentibus, omnes honorantias, dignitates, honores, prerogativas, utilitates et commoditates omniaque iura et officia quascumque ipsi et eorum anima haberent in ipsa civitate Ianue tam de iuri quam de consuetudine item et cetera. Quic si quidem dominus vicarius prefati reverendissimi domini archiepiscopi Januensis subscripti sedens pro tribunali ad suum solitum iuris banchum, viso et diligente inspecto dicto instrumento exhibito, presentato et ostenso per venerabilem virum dominum Odericum de Grenionem, canonicum ianuensem, petentem partem suprascriptam dicti instrumenti que incipit: “Item promittit dictus dominus Gaspar procurator nobilibus de Flisco antedictis” et finit: “Tam de iure quam de consuetudine”, transcribi, exemplavi et insinuavi ac in publicam et autenticam formam ad futuram rei memoriam redigi, auctoritate decreto et mandato dicti domini vicarij peticioni huiusmodi ut pote rationabili favorabiliter annue<n>s huiusmodi partem dicti instrumenti de qua supra per me, Bartholomeum Folietam, notarium publicum infrascriptum, transcribi et exemplari mandavit, volens et decernens quod huiusmodi transcripto et exemplationi deinceps per omnia adhibeatur plena fides, tam in iudicio quam extra iudicium, sicut originali instrumento predicto ipsumque extractum plene insinuationis iure in iudicio et extrafun<g>aturd transcripto et exemplationi huiusmodi et omnibus et singulis suprascriptis suam et curie archiepiscopalis ianuensis causa cognita auctoritatem interponendo pariter et decretum insuper mandavit infrascripto Rolando de Lanerijs, notario publico, ut huic se subscribere debeat in testimonium premissorum. Acta fuerunt hec Ianue, in audientia curie archiepiscopalis, ad banchum ubi iura redduntur per dictum dominum vicarium, anno a nativitate Domini M CCCC XX IIII, indicione II secundum cursum Ianue, die lune, XIII mensis novembris, intercijs, presentibus testibus presbitero Petro de Perota, capellano ecclesie sancte Marie in Vialata ianuensis, presbitero Lazarino de Capriata, rectore ecclesie sancti Michaelis de Mermio diocesis ianuensis, Ieronimo Folieta quondam Antonij et Lodixio Peibeto quondam Francisci, ad premissa vocatis. Ego Bartholomeus Folieta quondam Antonij, sacri imperij auctoritate notarius et curie archiepiscopalis ianuensis et dicti domini vicarij scriba, exibitioni, presentationi et peticioni dicti domini Oderici mandato, voluntati, decreto et auctoritate interpositioni / (c. c A margine sinistro si legge: “Quod observabuntur immunitates nobilibus” con monogramma TNA soprascritto d abbreviazione non chiara 154 I Fieschi · Feudalità e istituzioni 118) omnibusque alijs et singulis suprascriptis, una cum prenominatis testibus, presens sui presensque transcriptum ex dicto instrumento non viciato, non cancellato et omni vicio carente ut prima facie apparebeat per fidelem coadiutorem meum, in hanc publicam formam extrahi et exemplari feci, mandato et auctoritate dicti domini vicarij ab autentico originali dicti instrumenti, nichil addito vel dempto quod mutet sensum vel variet intellectum, nisi forte litera seu puncto extensionis vel abbreviationis causa. Et ipsum cum dicto autentico originali, una cum dicto et infrascripto Rolando notario publico, vidi, legi, correxi et diligenter de verbo ad verbum ascultavi et quia utrumque in unum inveni concordare de his presens confeci publicum instrumentum et in hanc publicam formam redegi feci ut supra et publicavi, signo meo consueto signavi ac propria manu me subscripsi per dictum dominum Odericum, rogatum in testimonium omnium premissorum. Rolandus de Lanerijs de Uvada, imperiali auctoritate notarius et curie archiepiscopalis Ianue scriba, exhibitioni, presentationi et peticioni dicti domini Oderici, dicto nomine mandato voluntati auctoritatis interpositi omnibusque alijs et singulis supradictis, una cum dicto Bartholomeo notario et testibus prenominatis presens fui, presensque extractum ex instrumento non viciato, non cancellato, nec in aliqua ipsius parte suspecto ut prima facie apparebat vidi, legi et fideliter ascultavi et quod in uno cum dicto originali dicti instrumenti inveni concordare, mandato dicti domini vicarij et ad requisitionem ipsius domini Oderici dicto nomine me subscripsi appositis signo et nomine meis co<n>suetis in testimonium omnium premissorum. [38] 1425 ottobre 31, Genova, nel palazzo della dogana Sentenza dei consoli delle calleghe Gualterio Doria, Tomaino Italiano e Francesco Adorno in merito all’esenzione di Giacomino Fieschi q. Benedetto dall’imposta sulle perle. In nomine Domini amen. Nobiles et egregii domini Gualterius de Auria primora, Thomaynus Italianus et Franciscus Adurnus, consules callegarium et introytum comunis Janue, pro tribunali sedentes, ad eorum solitum iuris banchum, audita requisitione coram ipsis verbo facta per Cristoforum de Clavaro, collectorem introitus perlarum annorum de M CCCC XX II, M CCCC ...b, M CCCC ..., M CCCC ..., petentem et requirentem per ipsos dominos consules condennari cogi et compelli Jacobini de Flisco quondam Benedicti ad sibi dandum et solvendum drictum eius introytus pro dictis annis, et hoc pro perlis portatis per uxorem ipsius Jacobi; audita responsione / (c. 119) et contradicione dicti Iacobi, dicentis se in aliquo non teneri ad solutionem dicti introytus, nec ad solutionem quorumcumque aliorum introytuum, Manoscritti: Privilegi, cc. 41v-42r; Giuspatronati, cc. 271-272; Il presente, cc. 114r-114v; Privilegi Fieschi, cc. 48v-49r a Abbreviazione non chiara forse per “prior” b Segue spazio bianco: manca il resto della data (decine e unità); lo stesso anche nelle altre due date 155 Parte II cum ipse et alij nobiles de Flisco sunt comites Lavanie, vigore conventionum, franchixiarum et privilegiorum dictorum comitum non tenentur ad solutionem aliquam quorumcumque introytuum comunis Janue, nec non vigore certarum sententiarum inter presidentes tunc Janue, ex una parte, et dictos comites Lavanie sive nobiles de Flisco, ex parte altera, etiam alia ratione quia omni anno in vendicionibus cabellarum, in presentia domini gubernatoris et consilij antianorum nec non consilij generalis, leguntur nobiles de Flisco, Lavania comites, immunes et franchi secundum franchixias ipsorum; audita replicatione dicti Cristophori, dicto nomine dicentis, quod ymo dictus Jacobus tenere solvere quia per alios de Flisco sibi solutum fuit dictum introytum et specialiter per Theodorum de Flisco et vigore dicte eius venditionis dictus Jacobus tenetur sibi solvere pro ut tenentur alij cives Janue, visa igitur venditione dicti introytus coram ipsis exhibita per dictum Cristophorum, dicto nomine, visis privilegijs et immunitatibus concessis nobilibus de Flisco et comitibus Lavanie coram ipsis exhibitis per dictum Jacobum, nec non sententijs latis in favorem dictorum nobilium de Flisco et comitum Lavanie, maxime sententia lata per dominos consules callegarum M CCCC LXX VIc, die XVII novembre, de consilio domini Leonardi Falamonice iurisperiti, scripte manu Johannis Nicolai de Lavania notarij, visis etiam quam pluribus sententijs latis per tunc consules callegarum in favorem dictorum nobilium de Flisco et comitum Lavanie, viso etiam prout dicti nobiles et comites Lavanie leguntur annuatim in consilio generali et venditione cabellarum pro franchis secundum eorum frachixias, et demum visis videndis, Christi nomine invocato et Deum semper habendo preocculis et in mente, dixerunt, sententiaverunt, pronuntiaverunt et absolverunt ut infra, videlicetd quia absolverunt et absolutum esse pronuntiaverunt dictum Jacobum de Flisco a solutione dicti introytus perlarum et ab omnibus et singulis in dicta requisitione dicti Cristophori contentis. Lata, data et in his scriptis sententialiter promulgata est presens sententia per dictos dominos consules pro tribunali sedentes ut supra et lecta, testata et publicata per me Iacobum de Palodio, notarium et alterum scribam dictorum dominorum consulum, anno a nativitate domini M CCCC XX V, indicione III secundum Janue cursum, die mercurij XXXI octobris intercijs, ad bancum iuris / (c. 120) ipsorum dominorum consulum in dugana comunis, presentibus partibus dicto Cristophoro, dicto nomine non consentiente, et dicto Iacobo consentiente, in his que pro ipso fuerint. Testes Quilicus Marihonus et Bernar<dus> de Magdalena vocati et rogati. + MCCCCXXVIIII die XV aprilis Extractum est ut supra de actis publicis curie dictorum dominorum consulum per me notarium infrascriptum et tunc scribam dictorum dominorum consulum. Jacob<us> de Palodio notarius. c L’anno è sbagliato, in quanto 1376. Vedi supra, [29] d A margine si legge: “In cabella perlarum quo comites non tenentur” 156 I Fieschi · Feudalità e istituzioni [39] 1437 novembre 18, Genova, in dogana Sentenza di Filippo Imperiale, priore, Antonio de Lagneto e Filippo Clavario, consoli delle calleghe, in merito all’esenzione di Teodorina, moglie del q. Cosmo Ravaschieri di Chiavari, conte di Lavagna, dalla tassa sul matrimonio della figlia. In nomine Domini amen. Nobiles egregij viri domini Philipus Imperialis prior, Petrus Antonius de Lagneto et Philipus Clavarius, tres consules callegarum et introituum comunis Janue, pro tribunali sedentes ad eorum solitum iuris bancum; audita requisitione Cristophori Burnenghi, collectoris introytus censarie anni presentis petentis condemnari et condemnatum cogi et compelli Theodorinam, uxorem condam Cosime Ravascherij de Clavaro, ad dandum et solvendum eius drictum pro et occasione parentati filie dicti quondam Cosme, maritate in Johannem Prezendam, civem ianuensem, pro libris M CC, quas dedit in dotes dicto Johanni; audita responsione Germani, filij dicti quondam Cosme et dicte Thedorine iugalium, et Bartholomei Ravascherij respondentium non teneri in aliquo dicto Cristophoro dicto nomine pro ipsa dote, eo maxime quia Ravascherij de Clavaro sunt comites Lavanie sicut et domini de Flisco et sunt immunes et franchi, vigore conventionum et privilegiorum suorum que exhibent et producunt in uno libro coperto corij rubei, in quo sunt franchixie et conventiones dominorum de Flisco et Ravascheriorum, tanquam ex comitibus Lavanie, et multe sententie late in favorem dictarum immunitatum et franchixiarum. Visis dictis franchixijs et conventionibus predictis venditione dicte censarie ac omnibus videndis et demum visis et auditis dictis partibus coram eis semel et pluries, et admonito dicto Cristophoro, dicto nomine, pro ista hora ad audiendum voluntatem dictorum dominorum consulum, et super premissis omnibus et singulis prehabitis maturata et pensata deliberatione, Christi nomine invocato et Deum semper habendo pre oculis et in mente, sententiando et declarando, absolverunt et reservaverunt / (c. 121) ut infra, videliceta quod absolverunt et absoluti esse pronuntiaverunt dictos Germanum et Theodoram eius matrem, a requisitione dicti Cristophori, dicto nomine, et a solutione dicti introytus, tamquam ex comitibus Lavanie, quos comites Lavanie cognoverunt et cognoscunt esse franchos et immunes a cabellis Janue, vigore dictarum suarum conventionum et franchixiarum, reservantes tamen dicto Crostophoro, dicto nomine, ius suum illesum contra aliam quamcumque personam sibi obbligatam, occasione predicti parentati. Lata, data et in his scriptis sententialiter pronuntiata per dictos dominos consules, pro tribunali sedentes Janue in dugana, in loco supradicto. Et le<c>ta, testata et publicata per me Antoniotum de Ferrarijs, notarium et scribam dictorum dominorum consulum, anno dominice nativitatis M CCCC XXX VII, indicione XV secundum Janue cursum, die lune XVIII novembre intercijs. Testes Pelegrinus Bocaleca filius Oberti et Andreas de Ferrarijs filius mei notarii vocati et rogati. Antoniotus de Ferrarijs quondam Baldasaris, imperiali auctoritate notarius, his omnibus interfui supradictaque scripsi, publicavi et testatus fui iussu et mandato dictorum dominorum consulum. Manoscritti: A, cc. 32v; B, cc. 45v; Privilegi, c. 42r; Giuspatronati, cc. 272-274; Il presente, cc. 115r-115v; Privilegi Fieschi, cc. 43v Regesto: Scorza, p. 54 a Nella nota a margine si legge: “In cabella matrimoniorum quod comites non tenentur”. 157 Parte II [40] 1438 novembre 23, Genova, in dogana Sentenza di Guglielmo de Magistris, priore, Manuele Vivaldi e Manuele Lomellino, consoli delle calleghe, a favore di Benedetto Ravaschieri q. Andrea, conte di Lavagna, sull’esenzione dall’imposta del vitto e dei vestiti. In nomine Domini Amen. Nobiles et egregij viri domini Gulielmus de Magistris, prior, Manuel de Vivaldis et Manuel Lomelinus, tres consules calegarum et introytuum comunis Janue, pro tribunali sedentes dugane, in camera eorum examinationis, quem locum ad hunc actum pro iuridico ydoneo et competenti sibi ellegerunt et deputaverunt, audita et intellecta requisitione verbo oretenus facta coram ipsis dominis consulibus per Benedictum Ravascherium quondam Andree, petentem et requirentem absolvi absolucione cuiusdam drictus cabelle introytus et impositionis pro rebus et mercibus convertendis et consumandis in usum et pro usu victu et vestitu suo et familie sue, ut fieri debet, extra forma et vigore conventionum, immunitatum, privilegiorum, exemptionum et franchixiarum comitum Lavanie, et sic pariformiter nobilium de Flisco et de Ravaschierijs, quoniam virtute dictorum privilegiorum, franchixiarum, exemptionum, immunitatum et predictarum conventionum, / (c. 122) tam nobiles de Ravascherijs quam nobiles de Flisco sunt comites Lavanie et pariformiter sunt immunes et franchi pro rebus et mercibus et victualibus convertendisa in usu et pro usu victu et vestitu ipsorum nobilium de Flisco et ipsorum nobilium de Ravascherijs ac familiarum suarum. Petens et requirens predicta ipse Benedictus attento quod dicte franchixie, immunitates et privilegia quandoque male servantur ipsis comitibus Lavanie de Flisco et de Ravascherijs, utb maxime attento quod anno preterito ipse Benedictus a partibus Francie, super navium franchi iusti habuit pannorum f.oc II scaparoni tre<s> videlicet mischi vermilij et albi, omnia in valore de librarum CXX III circa pro quibus scriptis reperitur in cartularijs caratorum maris dicti anni et introytuum denariorum XVI causa pannorum et rippe dicti anni, que res et merces consumpte et converse fuerunt in usu suo et familie sue. Auditis superinde Johanne de Albario et Francorino de Franchis Sacod comparentibus, tam occasione dictorum caratorum quam rippe, dicentibus dictum Benedictum teneri ad solvendum drictum suum pro dictis rebus et mercibus et minime fore immunem et franchum, et per consequens non absolvendum esse vel absolvi debere a predictis, visis conventionibus, privilegijs, immunitatibus et franchixijs concessis dictis nobilibus de Flisco et nobilibus de Ravascherijs, tanquam ex comitibus Lavanie, pluribusque sententijs super eisdem latis et maxime descriptis in quodam libro coperto corio rubeo; et visa etiam quadam sententia lata per dominos Philipum Imperialem, Petrum Antonium de Lagneto et Philipum ClaManoscritti: B, cc. 46r-46v; Privilegi, cc. 42r-43r; Giuspatronati, cc. 274-277; Il presente, cc. 115v-117r; Privilegi Fieschi, cc. 47v-48r Regesto: Scorza, p. 54 a In B segue “et consumandis” b In B “et” c Abbreviazione non chiara, forse per “palmo” d Così nel testo. In B “Sacco” 158 I Fieschi · Feudalità e istituzioni varium, olim consules callegarum, scripta manu Antonioti de Ferrarijs notarij, anno M CCCC XXX VII die XVIIII novembree, audito nobile Manfredo Ravascherio, ex comitibus predictis, requirente in his generaliter declarari et seu tenerif ut non habeant quotidie causam comparendi coram ipsis dominis consulibus, attento quod occasione grani, byave et aliorum que quotidie emit pro usu suo et familie sue infestatur a collectoribus dictorum introituum, ut ad silentium deducantur ipsi collectores de cetero; et viso precepto facto Cosme Leardo, procuratori dictorum caratorum, ad audiendum voluntatem ipsorum dominorum consulum, tam oretenus quam inscriptis, et super predictis habitis matura et pensata deliberatione, Christi nomine et cetera, omni modo et ceterag, declarando pronuntiaverunt, sententiaverunt et absolverunt ut infra, videlicet quia declarando absolverunt et absolutum esse pronuntiaverunt et sententiaverunt / (c. 123) dictum Benedictum Ravascherium, comitem Lavanie, tanquam immunem et franchum, virtute dictarum conventionum, privilegiorum, franchisiarum et immunitatumh a solutione qualibet dictorum drictuum cabelle introitus et alterius cuiuscumque collecte et impositionis, pro dictis rebus et mercibus de quibus apparet scriptis in dictis cartulariis consumptis, et conversis seu convertentibus in usum et pro usu, victu et vestitu ipsius et familie sue, de quibus cartularijs mandant cassari. Declarantes et etiam mandantes dictum Benedictum et alios de Ravascherijs tanquam comites Lavanie forei debere de cetero immunes, exemptos et franchos a solucione cuiuslibet drictus gabelle, daciti, impositionis et alterius introitus pro rebus et mercibus et victualibus convertendis et consumandis in usum et pro usu victu et vestitu ipsorum de Ravascherijs comitum Lavanie et familiarum suarum, debereque de cetero tractari et haberi dictos de Ravascherijs comites Lavanie immunes, exemptos, franchos et privilegiatos in omnibus et singulis predictis et circa omnia et singula predicta. Lata, data et pronunciata est ut supra per dictos dominos consules, pro tribunali sedentes ut supra, et lecta, testata et publicata per me Lodisium de Cunio, notarium et alterum dictorum dominorum consulum scribam, anno a nativitate Domini M CCCC XXX VIIIj, indicione II secundum Janue cursum, die lune XXIII novembris intercijs, presentibus testibus Antonio de Ferrarijs notario et Eliano de Imperialibus civibus Janue vocatis et rogatis. Lodisius quondam Johannis de Cunio, sacri imperij auctoritate notarius et alter scriba dictorum dominorum consulum, predictis omnibus interfui signumque meorum instrumentorum in robur et testimonium omnium premissorum de mandato dictorum dominorum consulum apposui consuetum.k e Vedi supra, [38] f In B “et sententiari” g In B manca e si legge “semper habendo pro oculis et in mente, omni modo iure vestra et forma, quibus melius potuerunt” h Nel margine destro si legge: “In cabella mercium pro usu comitum quod comites non tenentur” i In B segue “et esse” j In B la data è 1439. Anche in Scorza, pag. 54 k In B: “Lodisius quondam Johanni de Cunio, sacri imperiali auctoritate notarius et alter curie dictorum consulum scriba, dictavi, sententiavi, legi et publicavi, signumque meorum instrumentorum in robur et testimonium omnium premissorum apposui consuetum”. Manca il resto del testo, mentre è inserita la sentenza: “MCCCCXXXXX die XX octobris. Nobilis et egregij viri Baptista de Putheo, prior, Andalo iuris Imperialis et Dominicus de Enrico, consulis callegarum et introituum comunis Ianue, pro tribunali sedentes ad eorum solitum iuris bancum, intellecta lamenatione nobilis viri Manfredi Ravascherij, Lavanie comitis, conquerentis et dicentis se indebite inquietari a presentibus collectoribus introitus frumenti et 159 Parte II Reperitur in volumine clausularum generalium existentes penes officium dominorum consulum callegarum, in clausola posita sub rubrica «De ellectione et ballia consulum callegarum» in cartis XV. A sententijs autem consulum predictorum quas per se ipsas vel cum et de consilio dederunt sapientis causa tantum modo supradicto non possit nec valeat appellari, suplicari vel peti, meliorari nec contra eas aliquis possit facere vel venire vigore alicuius legis capituli regule clausule vel decreti set potius eorum sententie pro legitimis habeantur et executioni mandentur ut supra nulla / (c. 124) exceptione ostante que dici aut cogitari valeat vel opponi. Extractum est ut supra Petrus notarium infrascriptum de dicto volumine. bladi, cum petant ab eo introituus supradictum pro frumento et blado que emit et consumit pro usu suo et familie sue, quod ab his fieri non debet neque potest, cum tamquam Lavanie comes immunis sit et exemptus a dicto et certis introitibus et cabellis communis Ianue, ut apparere dixit per plura privillegia et alia documenta publica et prescri<p>tum per sententiam latam per pre<de>cessores eorum consules callegarum, quam scriptam manu Lodisij de Cunio, notarij, anno prox(imo) lapso die XXIII novembris in quodam volumine una cum alijs privillegis produxit et monstravit. Auditis dictis collectoribus et presertum (sic!) Ivo de Bonavei contradicentibus dictum Manfredinum vel alicuius quemvis immune esse posse ab introiti supradicto, vigore maxime et autoritate cuiusdam ordinationis spectabilis officij sancti Georgij, quam in scriptis produxit, auditisque subinde dictis partibus et racionibus ipsarum, visisque dicti ordinationis et sententia de quibus supra fit mentio et ipsarum continentiis intellecti et super predictis habito diligenti examine et deliberatione matura, absolverunt et absolutum fore pronunciaverunt dictum Manfredum tamquam immunem a petitione collectorum et solucione introitus supradicti. Extractum est ut supra. Melchio de Diano notarius”. [41] 1440 agosto 9, Genova, in dogana Sentenza di Domenico de Enrico, priore, Andalò Imperiale e Battista de Puteo, consoli delle calleghe, in favore di Giovanni Andrea di San Salvatore, conte di Lavagna, sull’esenzione dall’imposta della casa. In nomine Domini amen. Egregij et nobiles viri domini Dominicus de Enrico, prior, Andalo Imperialis et Baptista de Puteo, tres consules callegarum et introytuum comunis Janue, pro tribunali sedentes ad eorum solitum iuris banchum, super causa et questione vertente inter Andream de Ponsonibus, collectorem introitus censeria anni MCCCCXXXVIIIa, petentem condemnari et condemnatum cogi et compelli Johannem Andream de sancto Salvatore ad sibi dandum et solvendum drictum suum pro et occasione venditioneb unius domus eidem Johanni Andree facte per Sistum Gentilem, dicto anno, pro libris CCCCtis XXV ianuinorum, ut fieri debet virtute et ex forma vendicionis dicti introitus, et dictum Johannem Andream respondentem et dicentem non teneri ad solutionem dicti Manoscritti: B, c. 47v; Privilegi, cc. 43r-43v; Pasqua, cc. 79r-79v; Giuspatronati, cc. 277-278; Il presente, c. 56v; Privilegi Fieschi, c. 44v a In B “MCCCCXXXnono” b Così nel testo per “venditionis” 160 I Fieschi · Feudalità e istituzioni dri<c>tus quia est de Flisco ac Lavanie comes et, per consequens, franchus et immunes, virtute privilegiorum <et>c immunitatum concesserunt dictis nobilibus de Flisco Lavanie comitibus. Audictaque replicatione dicti Andree, dicto nomine dicentis, quod dictus Johannes Andreas non est Lavanie comes et presupposito quod esset Lavanie comes si non concesso, ipse Andreas, dicto nomine, dictum dri<c>tum perdere non debet, quia habere debet unum debitorem et virtute venditionum suarum non franchus tenetur pro franco. Visis privilegijs gratijs et immunitatibus concessis dictis nobilibus de Flisco, Lavanie comitibus, quadam sententia lata per dominos officiales expense ordinarie in favorem dicti Johannis Andree, scripta manu Raffaelis de Ponte notarij, anno MCCCCVIII die XX martij, in quibusdam alijs sententijs latis per olim domini consules callegarum et introituum comunis Janue, scriptis in quodam libro coperto corio rubeo, et demum visis et auditis dictis partibus coram eis et super premissis omnibus et singulis prehabitis pensata et matura deliberatione, Christi nomine invocato et Deum semper habendo pre occulis et in mente, declarando pronuntiaverunt, sententiaverunt et absolverunt pro ut infra, videlicet quia declarando absolverunt et absolutum esse pronuntiaverunt et sententiaverunt dictum Johannem Andream a solutione dicti dri<c>tus petente per dictum Andream dicto collectorio nomine, reservantes tamen eidem Andree dicto nomine / (c. 125) ius suum, si quod habet illesum contra quamcumque aliam personam eidem dicto nomine pro predictis obligatam. Lata, data, pronuntiata est ut supra per dictos dominos consules ut supra. Latad, testata et publicata per me Lodisium de Cunio, notarium et alterum dictorum dominorum consulum scribam, anno dominice nativitatis M CCCC XXXX, indicione secunda secundum Janue cursum, die martis VIIII augusti interciis, presentibus testibus Baptista de Castellana et Francisco Buccaleca vocatis et rogatis. Lodisius quondam Johannis de Cunio, sacri imperiali auctoritate notarius et alter dominorum consulum scribae, predictis omnibus interfui et rogatus scripsi signumque meorum instrumentorum in robur et testimonium omnium premissorum apposui consuetum licet per alium extrahi fecerim alijs agendis occupatus. c Integrato da B d Così nel testo per “lecta” e In B “et alter curie predicte scriba” [42] 1441 gennaio 4, Genova Consiglio di Nicolò di Negro e Battista Goano, dottori in legge, sull’esenzione di Battista e Matteo Fieschi, conti di Lavagna, dall’imposta sul grano. Yhesus. Consilium spectabilium et egregiorum legum doctorum dominorum Nicolai de Nigro et Baptiste de Goano super introscriptis presentandum egregijs dominis consulibus callegarum. + M CCCC XXXX die sabbati XXIIII decembris de mane. Depositum et presentatum fuit supradictum consilium in iure et in presentia pre161 Parte II fatorum dominorum consulum per Baldasarem Scortiam, notarium et scribam dicti domini Nicolai, qui domini consules, visa depositione predicta, mandaverunt fieri preceptum tenoris infrascriptis. + M CCCC XXXXI die secunda ianuarij. Precipiatur de mandato dominorum consulum callegarum et introituum comunis Janue Ivo de Bonavei, nomine in actis contento, quatenus die prima a juridica proxima secutura a precepto anno tertias compareat coram dictis dominis consulibus ad videndum apperiri et pubblicari consilium egregiorum legum doctoris dominorum Nicolai de Nigro et Baptiste de Goano depositum super causa vertente inter ipsum dicto nomine et Baptistam et Matheum de Flisco, tanquam Lavanie comites, super eo pronuntiari. Aliter et cetera. Et hoc ad instantiam dictorum Baptiste et Mathei. + die III ianuarij. Georgius de Carmo nuntius retulit se hodie mandato personaliter et ceteraa. / (c. 127)b In nomine Domini amen. Nos Nicolaus de Nigro et Baptista de Goano, sapientes comperarum santi Georgij, com<m>issarij et consultores electi et assumpti per egregios dominos consules callegarum super causa et questione vertenti inter Nicolaum de Franchis, Bartholameum de Montaldo et Ivonem, collectorio nomine cabelle grani, una parte, et Baptistam ac Matheum de Flisco, parte altera, prout de dicta commissione constat publica et autentica scriptura in forma subsequenti die VIIII decembris intercijs M CCCC XXXX, prefati domini consules domini Andalo et Dominicus, pro tribunali sedentes et cetera, volentes ad instantiam dictorum Baptiste et Mathei habere declarationem contentorum in sententia predicta, visis dicta sententia preceptis subsecutis et auditis dictis partibus, s<pectabile> Nicolao de Franchis de Goano, Bartholomeo de Montaldo particibus dictorum soldorum duorum et dicto Ivo, dicto collectorio nomine, dicentibus non velle consentire commissioni declaracionis de qua supra set sentientibus se gravatis appellantis a dicta sententia ad spectabile officij sancti Georgij, omni modo et cetera, commiserunt et presentium auctoritate committunt egregiis legum doctoribus dominis sapientibus comperarum sancti Georgij cognitionem et declarationem dicte cause dictorum soldorum duorum, qui audictis partibus et visis iuribus earum referunt que sunt partes ipsorum dominorum consulum in predictis an scilicet dicti Baptista et Matheus sint immunes et franchi a dicto introytu dictorum soldorum duorum pro mina vel ne. Visis igitur co<m>missione supradicta et contentis in ea citatis dictis Nicolao, Bartholomeo et Ivone, visa etiam institutione facta super introytu et cabella grani, visis privilegijs, immunitatibus et franchisijs dominorum de Flisco, Lavanie comitum, concessis in diversis instrumentis, ac publicis et autenticis scripturis et considerato potissime quod privilegia et immunitates concesse per modum pacti et conventionis non possunt tolli nec violari, nisi de utriusque partis consensu et voluntate. Et super premissis omnibus atque alijs opportunis, pensato examine ac matura deliberacione prehabitis, Christi Manoscritti: B cc. 49v-50r; Privilegi, cc. 43v-44v; Pasqua, cc. 81r-81v; Giuspatronati, cc. 279-282; Il presente, cc. 118r-119v a Tutta questa prima parte manca completamente in B b Manca la c. 126 per errore di numerazione del copista 162 I Fieschi · Feudalità e istituzioni eiusque matris gloriosissime Virginis nominibus invocatis ipsaque semper habendo pre oculis et in mente, in his scriptis dicimus, pronunciamus, declaramus et referimus prefatis dominis consulibus ut infra, videlicet partes prefatorum dominorum / (c. 128) consulum esse in pronuntiando, sententiando, declarando et absolvendo hoc modo, videlicet dictos Baptistam et Matheum fore et esse debere franchos, exemptos et immunes a dicto introytu dictorum soldorum duorum et per consequens absolvendos esse et absolvi debere ab impetitisc et molestis sibi illatis et que inferri possit, occasione dicti introytus per collectores predictos. Et ita ut supra dico, consulo et refero, ego Nicolaus de Nigro, alter ex sapientibus dictarum comperarum, cui fuit data dicta commissio una cum spectabile domino Baptista de Goano et in signum premissorum propria manu me subscripsi et sigillari feci meo quo utor et ita ut superiusd est et conclusum. Dico, consulo et refero ego Baptista de Goano, alter ex sapientibus dictarum comperarum, ad quorum fidem manu propria me subscripsi et sigillari feci. In nomine Domini amen. Nobiles et egregij viri domini Andalo Imperialis et Dominicus de Enrico, duo ex tribus consulibus callegarum et introytuum comunis Janue, pro tribunali sedentese in camera eorum examinis quem locum ad hunc actum pro iuridico idoneo et competenti sibi elegerunt et deputaverunt, presente tamen domino Baptista de Puteo, tercio consule non consentiente, visis dicto consilio et contentis in eo preceptis factis dicto Ivo, dicto nomine, pro presenti die et hora, omni modo, iure, via et forma quibus melius potuerunt, pronuntiaverunt, sententiaverunt et absolverunt in omnibus et per omnia prout in dicto consilio continetur. Lata, data in his scriptis sententialiter pronuntiata per dictos dominos consules pro tribunali sedentes ut supra, et lecta, testata et publicata per me Lodisium de Cunio, notarium et alter dictorum dominorum consulum scribam, anno a nativitate domini M CCCC XXXXI die mercurij IIII ianuarij ante tercias, presentibus testibus Malchione de Diano, notario, et Iuliano de Parma, civibus Januensibus vocatis et rogatis. Lodisius quondam Johannis de Cunio, sacri imperiali auctoritate notarium et alter dictorum dominorum consulumf scriba, predictis omnibus interfui et rogatus scripsi signumque meorum instrumentorum in robur et testimonium omnium premissorum apposui consuetum licet per alium extrahi fecerim alijs agendis occupatus. In volumine regularum comunis Janue in ea videlicet ‘Regula’, cuius infrascripto est de prohibita intermissione iusticie est, articulus tenoris infrascriptig: / (c. 129)h “Salvo non obstantibus supradictis quod non intellegatur in aliquo derogatum iurisdicitioni comunis et domini ducis et eius consulij quando ipsi sint et esse possint et debeant iudices competentes in questionibus terrarum et locorum et universitatum seu hominum et singularum personarum conventionatarum et conventionatorum, sive ex utraque parte sint conventionati, sive ex altera parte tamen. Et hoc eo causa quo comune Janue alias iurisdictionem haberet.” c Così nel testo d In B segue “dictum” e In B segue “dugane” f In B “et alter curie predicte scriba” g Il resto della riga è bianco. Le righe successive mancano in B h Nel margine inferiore a destra, in verticale “Ferrarijs” 163 Parte II [43] 1441 gennaio 14, Genova, in dogana Sentenza di Battista de Puteo, priore, Andalò Imperiale e Domenico de Enrico, consoli delle calleghe, in merito alle immunità godute sull’imposta dei legnami da Battista Fieschi, conte di Lavagna, rappresentato dal suo procuratore Giovanni Andrea Fieschi di San Salvatore. In nomine Domini amen. Egregij nobiles viri domini Baptista de Puteo prior, Andalo Imperialis et Dominicus de Enrico, tres consules callegarum et introituum comunis Ianue, pro tribunali sedentes dugane, in camera eorum examinis quem locum ad hunc actum pro iuridico idoneo et competenti sibi elegerunt et deputaverunt, audita verbali requisitione coram eis vero facta per Johannem Andream de Flisco de sancto Salvatore, procuratorem et procuratorio nomine spectabilis domini fratris Baptiste de Flisco militis, Lavanie comitis, dicentem quod Guiliermus de Ponti, colector introytus lignorum diversorum annorum, habuit et habet certa pignora dicti domini Baptiste de et pro introytu predicto a solutione cuius ipse dominus Baptista, tanquam Lavanie comes franchus et immunis est, virtute privilegiorum concessorum Lavanie comitibus et conventionum ac immunitatum ipsorum comitum. Et propterea requirentem in observatione dictorum privilegiorum, conventionum et immunitatum decerni dictum dominum Baptistam, Lavanie comitem, fuisse et esse immunem et franchum a solucione dicti introytus et per consequens dicta pignora sibi restitui atento, etiam quod ligna pro quibus data fuerunt dicta pignoraa collecta fuerunt in territorio dicti domini Baptiste. Audictaque responsione et contradictione dicti Guilermi, dicto nomine dicente, quod dictus dominus Baptista sive alius pro eo non dedit eidem Guiliermo dicto nomine aliqua pignora, tamquam Lavanie comes, verum est quod tamquam preceptor sancti Johannis et cetera habuit certam quantitatem lignorum pro quibus habuit solutionem nec est franchus et immunis a predictis, ymo obligatus est solvere dictum introitum virtute et ex forma vendicionis dicti introytus, attentis etiam sententijs super his latis scripti<s> manu Antonioti de / (c. 130) Ferrarijs notarii, visa etiam quadam sententia lata per olim dominos consules, scripta manu dicti Antonioti in causa mota per procuratorem quodamb domini Baptiste tamquam preceptorem et cetera; et visis pridie ac pluribus privilegijs et conventionibus dictorum comitum Lavanie ac sententiis postea super his latis per ipsos dominos consules, tam per se quam <de>c consilio sapientium et demum et cetera, et super predictis et cetera, Christi nomine et cetera, omni modo et cetera, declarando, pronuntiando et sententiaverunt ut infra, videlicet quia dicti domini Andalo et Dominicus, concordes declarando, pronuntiaverunt et sententiaverunt dictum dominum Baptistam tamquamd Lavanie comitem fore et esse immunem et franchum a solutione dicti introitus set tamquam preceptorem sancti Johannis non absolvunt nec condemnant. Lata et cetera, et lecta et cetera, in dicto loco, anno dominice nativitatis M CCCC XXXXI indicione III secundum Janue cursum, die sabbati XIIII Manoscritti: B, cc. 50v-51r; Privilegi, cc. 44v-45r; Pasqua, cc. 81v-82r Giuspatronati, cc. 282-283; Il presente, cc. 119v-120r a In B segue “predicta collecta” b In B “quendam dicti” c Integrato da B d A margine del testo: “in cabella lignorum quod comites non tenentur” 164 I Fieschi · Feudalità e istituzioni ianuarij intercijs, presentibus testibus Melchiore de Diano notario et Bartholomeo de Orerio, civibus Janue vocatis et rogatis. Lodisius quondam Johannis de Cunio, sacri imperiali auctoritate notarius et alter auctoritate dictorum dominorum consulume scriba, predictis omnibus interfui et rogatus scripsi, signumque meorum instrumentorum in robur et testimonium omnium premissorum apposui consuetum licet per alium extrahi fecerim ali<i>s agendis occupatus. e In B “et alter dicte curie scriba” [44] 1440 giugno 27, Genova, in dogana Sentenza di Luchino de Goano, priore, Lodisio Grimaldi e Bartolomeo de Orerio, consoli delle calleghe, in merito alle esenzioni sul legname godute da Battista Fieschi di Canneto, Matteo Fieschi e Pietro Fieschi, conti di Lavagna. In nomine Domini amen. Egregij et nobiles viri domini Luchinus de Goano, prior, Lodisius de Grimaldis et Bartholomeus de Orerio, tres consules callegarum et introituum comunis Ianue, pro tribunali sedentes dugane ad eorum solitum iuris banchum, audita et intellecta expositione coram eis verbo facta per nobiles viros Baptista de Flisco de Caneto et Matheum de Flisco, Lavanie comites, tam nominibus ipsorum proprijs, quam nomine et vice nobilis Petri de Flisco, etiam Lavanie comitis, dicentis quod Benedictus de Frentio, collector introitus lignorum anni presentis, voluit seu vult exigere a quibusdam barcarolis qui vendiderunt eisdem Petro Baptiste et Matheo cantara CCCCta lignorum introitorum predictum contra Deum et iustitiam, quia ipsi Petrus, Baptista et Matheus de Flisco, Lavanie comites ut supra, sunt immunes et franchi a solutione dicti introitus tam virtute conventionum suarum / (c. 131) quam etiam sententiarum super simili materia latarum per olim dominos consules callegarum et cetera, observantiam quarum conventionum et sententiarum cum instantia quanta possunt requirentes, et propterea petentes ipsos Petrum, Baptistam et Matheum, Lavanie comites ut supra, declarari fore et esse immunes et francos a solutione dicti introitus occasione predicta, prout fieri debet rationibus superius enarratis. Auditoque dicto Benedicto de Frentio, dicto nomine dicente, quod dicti domini consules non habent se intromittere de predictis quia habuit et habet licentiam a spectabile officio sancti Georgii detinendi et gravandi quoscumque ipsius veros debitores, scriptam manu Pauli Maynerii, notarii, nichil enim petit a dictis nobilibus de Flisco set a barcharolijs debitoribus dicti introitus, visis quodam precipetur et cetera. Benedicto de Frentio collectori introitus lignorum anni presentis quatenus hodie anno vesperas debeat monstrasse et produxisse coram ipsis dominis consulibus causam quare nobiles de Flisco non debeant esse immunes et franchi a solutione dicti introitus pro lignis conductis et conducendis pro usu eorum et consumandis in eorum domibus ultra scilicet allegatis per eum oretenus que fuerunt de licentia quadam sibi concessa per spectabile officium 165 Parte II sancti Georgii, aliter pronuntiaretur super dicta franchixia et seu immunitate prout ipsis consulibus videbitur. Et hoc ad instantiam Baptiste de Flisco et ceterorum nobilium de Flisco interminuma cuicumque precipiatur dictus Benedictus nichil produxit vel ostendit conventionibus allegatis per ipsos nobiles Baptistam et Matheum. Sententijs quibusdam latis super huiusmodi materia in favorem ipsorum replicantium quod spectabile officium sancti Georgii non est magistratus super agendis introituum et capitulorum comunis Janue, nisi solum ipsi domini consules, nec non obstat quod dicat colligere a barcharoliis quia esse derogare conventionibus predictis et colligere dictum introitum per indirectum. Et demum et cetera, et super predictis et cetera, Christi nomine et cetera, omnimodo et cetera, declarando pronuntiaverunt et sententiaverunt ut infra, videlicet quia declarando pronuntiaverunt et sentiaverunt dictos nobiles Petrum, Baptistam et Matheum de Flisco, tanquam Lavanie comites fuisse et esse immunes et francos a solucione dicti introitus pro dictis cantarijs CCCCtis lignorumb ita quod occasione ipsorum ipsi nobiles Petrus Baptista et Matheus / (c. 132) vel aliquis pro eis non possint molestari seu inquietari per dictum Benedictum dicto nomine. Lata et cetera, et lecta et cetera, in dicto loco, anno dominice nativitatis M CCCC XXXX II, indicione IIII secundum Ianue cursum, die mercurij XXVII junij in tercijs, presentibus testibus Benedicto Piloso notario et Jacobo Pluma quondam Petri subscriba vocatis et rogatis. Extractum est ut supra et cetera. Lodisius de Cunio notarius. Manoscritti: Privilegi, cc. 45r-45v; Giuspatronati, cc. 283-286; Il presente, cc. 120v-121r; Privilegi Fieschi, cc. 49v-50r a Così nel testo b A margine del testo si legge: “In cabella lignorum <quod> comites non tenentur” Consilium spectabilis iuris utriusque doctoris et militis dominis Johannis de Odono presentandum insignibus dominis Petro de Nigro et Branche de Stropa inter partes introclusas. [45] 1440 20 maggio, Genova Consiglio di Giovanni Odone, dottore in ambo le leggi e miles, in merito alla vertenza tra Geronimo Murro e Bartolomeo Valarano, collettori della cabella del decimo sui legati del comune di Genova, e Raffaele Squarciafico e Nicolò Fieschi, fidecommissari ed esecutori delle ultime volontà di Domenico Fieschi, arcidiacono e protonotario, e Domenico Embriaco, rappresentante di Teodorina Fieschi, moglie del q. Lorenzo e tutrice del figlio Gregorio.a Manoscritti: Privilegi, cc. 45v-47v; Giuspatronati, cc. 286-294; Il presente, cc. 121r-124v 166 I Fieschi · Feudalità e istituzioni + M CCCC XXXX II die veneris XVII maii. Presentatum fuit supradictum consilium et sigillatum ut supra coram dominis Luchino de Goano et Thobie Ususmaris, duobus ex consulibus callegarum et introituum comunis Janue de veteri pro tribunali sedentibus dugane, in camera eorum soliti examinis per dictos Petrum et Brancam commissarios et cetera, presentibus Nicolao de Flisco, Baptista de Flisco et Gregorio de Flisco, nomine in actis contentis et predictis consentientis scilicet in ea parte qua pro ipsis dicto nomine fatiat, nec non presente dicto Johanne Tarigo pro se dicto nomine comparente et predictis non consentiente nisi in parte pro eis fatiente. Qui domini consules predicta admiserunt si et in quantum de iure teneantur et non aliter. Ea die. Precipiatur et cetera de veteri. Jeronimo Murro, Bartholomeo de Valarano et Johanni Tarigo, nomine in actis contentis, quatenus die marte proxime ventura, intercijs, que erit dies XXI presentes, compareant dictis dominis consulibus ad videndum aperiri et publicari consilium spectabilis iuris utriusque doctoris domini Johannis de Odono, deputatum per dominum Petrum de Nigro et Brancham de Strupa, commissarios et cetera, super causa vertente inter ipsos dicto nomine, ex una parte, et Matheum de Flisco nomine in actis contento ex altera et super eo pronuntiari aliter et cetera. / (c. 133) Et hoc ad instantiam dicti Nicolai dicto nomine. Ea die. Georgius Ihosorius, nuncius, retulit hodie monstras<s>e dictum precipiatur inscriptis adiecti in eo nomine notarij dictis Bartholomeo et Johanni ipsumque dimisisse dicto Ieronimo dicto nomine eisque precepisse in omnibus pro ut in eo contra. + die XXI maii. Precipiatur et cetera de veteri Ieronimo Murro, Bartholomeo de Valarano et Johanni Tarigo, nomine in actis contentis, quatenus die veneris proxime ventura, interciis, que erit dies XXIIII presentes, compareant coram dictis dominis consulibus ad videndum apperiri et publicari consilium spectabilis iuris utriusque doctoris domini Johannis de Odono depositum per dominum Petrum de Nigro et Brancam de Strupa commissarios et cetera, super causa vertente inter ipsos dicto nomine ex una parte et Nicolaum de Flisco nomine in actis contentis ex altera et super eo pronuntiari. Aliter et cetera. Et hoc ad instantiam dicti Nicolai dicto nomine. In causa et questione vertente inter Ieronimum Murrum, Bartholomeum de Valarano et Johannem Tarigum, tamquam emptores et collectores seu partecipes introitus cabelle deceni legatorum civitatis Janue, annorum de M CCCC XXXI, XXXIIII, XXXV et XXXVI civitatis Janue agentes ex una parte, et Petrum de Flisco, Raffaelem Squarsaficum et Nicolaum de Flisco, tamquam fidecommissarios et executores ultime voluntatis et dispositorum testamento quondam reverendissimi in Christo patris ac domini domini Dominici de Flisco, comitis Lavanie, archidiaconi ac prothonotarii et cetera, seu Dominicum de Embriacis tamquam actorem et actorio nomine Thedore, uxoris quondam Laurentii de Flisco et tutricis Gregorii filii eius et heredes dicti quondam domini Dominici, et seu alios nominatos in processu ex alia parte, 167 Parte II nobis commissa per egregios dominos consules callegarum cognoscenda, terminanda et finienda secundum Deum ac puras nostri conscientias et ipsis consulibus referendo, querendum primo visum est an venditio introitus deceni legatorum et quinque pro cento qua cavetur quo de omni eo quod fuerit legatum per aliquem testatorem pro ipsius anima cuius sive ecclesiastice persone / (c. 134) sive seculari sive iuris institucionis fuerit dimissum colligatur decenum legatorum et quinque pro cento talis legati sive hereditatis. Et si hereditas non fuerit adhibita ad quod heres non cogatur, habeatur recursus ad bona defuncti et quo nullus notarius scribere audeat aliquam ultimam voluntatem in qua non fiat huiusmodi legatum seu in quo non contineantur verba infrascripta videlicet: “Decenum vero legatorum suorum et hereditatis et quinque pro cento lego operi portus et moduli”, legaverit dictum quondam dominum Dominicum, archidiaconum et prothonotarium et cetera. Qui tale legatum fecit in quantum de iure tenerentur et non aliter ad respondetur quo non, quia statuta laicorum generaliter loquentia quibus aliquid precipitur vel vetatur vel certa forma in agendis datur nullo pacto ligant clericum quantumcumque ex his clericis commodum afferri, quia notaretur superioritas in clericis quam laici nullam habent hoc probatur extra de constituci<onis> capitulo ‘Que in ecclesijs’ et capitulo ‘Ecclesia sancte Marie’ notat ante de Butri extra de fo<lio> compere capitulo ‘Quo clericus’. Statuta vero laicorum […b] generaliter loquentia in commodo favorabiliter bene extenduntur ad clericos ut notat Bal<duinus> capitulo […c] tri et fid, lex ‘conctos popu<li>’, et ita in eadem lego quo scribit Bartho<lomeus> debet inteligi. Aliter male loqueretur et diceret condentes erga dictam venditionem aut voluerunt sub illis verbis aliquem testatorem comprehendi et clericum et non valeret aut noluerunt comprehendi et habeatur propositum quo namque pacto diceretur, alterum fuisse iudicium et stilus nec esse cassum dicti quondam domini Dominici si de legatis vel hereditate que pro anima sua requi<si>sset etiam ecclesiasticis personis auferri deberet decimum pro quo .C. de sa san<ctis> ecclesiise, lex habeat et ff. si quis a parente fuerit manumissus, lex ultimaf. Iniquum est enim ingenius omnibus non esse liberam rerum suarum alienacione et si forte diceretur nichil auferri dicto quondam domino Dominico. Set Gregorio, heredi eius, qui laicus est, rendetur quo satis ab eo videtur auferri si non adimpletur eius voluntas et remanet iudicium suum cassum, quia ymo evidentius apparet, quia imposuerunt penam notario qui non apponeret verba infrascripta condentes dictam venditionem introitus videntes in messe clericorum non posse falcem imponere ut in § item. Quo quilibet notarius non possit aliquam ultimam voluntatem vel obligationem componere alicuius persone sive eclesiastice sive secularis in quo non contineantur / (c. 135) verba huismodi videlicet “decennium legatorum et hereditatis et quinque pro cento lego operi portus et moduli” et cetera contra superiora capitula, quia nulla attribuitur autoritas laicis imperandi super ecclesiis seu ecclesiasticis personis quos obsequendi remanet necessitas, dicit b Spazio bianco nel testo c Spazio bianco nel testo d Così nel testo, senza segni di abbreviazione e C, 1, 2 f D, 37, 12, 6 168 I Fieschi · Feudalità e istituzioni Bart<holomeus> in p<rimo> c<apitulo> de sacro san<ctis> ecclesiis, autem cassa contra libertatem clericorum dicitur omne id propter quod clerici fiunt timidiores. Nunc videndum est dato sine preiudicio veritatis quo in vendicione dicti introitus unusquisque etiam clericus testator posset includi quod tamen verum non est ut superius demostratum fuit an Gregorius de Flisco, heres dicti quondam dicti domini Dominici, ad solutionem decennij legatorum hereditas dimisse per dictum quondam dominum Dominicum possit abstringi presuposita conventione, quam hi de Flisco comites Lavanie habent cum magnifica comunitate Janue, pro quo diligenter inspicienda sunt verba dicte conventionis que habent: “Nos ianuenses consules et cetera, vos comites de Lavania et cetera, ad collectam non cogemus vos vel heredes vestros neque donnicatos […g] neque donicatosh manentes vestros de eo solummodo quod ad vestras possessiones pertinet”; et que conventio post inferius subicit “Non faciemus collectam super valvassores vassallos vestros nisi sicut super alios valvassores et cetera”. Nam illa propositio indiffinite negatione pro lata equipollet universali etiam si proferatur a contrahentibus in materia contingente ff. de re<bus> du<biis>i, liber si is qui ducenta, § utrum. Ibi eorum quod qui obitiuntur non ad collectam non cogemus vos quantum ad nullam collectam cogemus vos. Cum itaque collecta descendat a verbo colligo et tallis introitus dicatur colligi per emptorem sive collectorem ad illud destinatum ut videlicet in venditione dicti introitus bene sequitur quo ille introitus sub nomine collecta includatur et hoc videtur hodie decisum .C. episcopi<s> <et clericis>j et de auctoritate <praestanda>k, item nulla comunitas. Nam cum in lege de his statuisse imperator clericos teneri ad ordinaria tributa pro possessionibus quas possident tamen per dictam constitutionem Frederici hodie ad nulla teneatur et ita tenet Glo<ssa> in dicta lege de his que dicit legem illam corrigi per dictam auctoritatem et ita similiter tenet .C. de sa<cro> san<cta> ecc<lesia>, lex placet, quia licet in dicta lege dicerentur res ecclesiarum teneri ad ordinarias uniformes et perpetuas inditiones dicit Glo<ssa> legem illam / (c. 136) corrigi per dictam auctoritatem. Item nulla comunitas quam ibi sequitur Bal<duinus> rata tenuit Bart<holomeus> in quod consilio quod incipit pontum questionis tale breviter est si aliqua possessio extimata et delib<er>ata in precio libro comunis nunc deveniat in aliquem clericum ex quocumque titulo an debeat solvere collectas imponendas sicut sui auctores sequentes Glo<ssa> ultima in dicta lege de his tenentes eam legem per auctoritatem. Item nulla comunitas fuisse correctam liber sic cum ea transit, cuius in dicta lege placet a cuius glosatoris sententia maxima istorum doctorum auctoritate sussulta nullo pacto in iudicando recedendum est secundum theori eam Butrigaril .C. que pro sua iur<isdiction>em, lege unica sibi. Itaque dicta lex que loquitur in tributis ordinariis corrigitur per dictam auctoritatem ergo constat quod sub nomine collecta continentur munera ordinaria ut per expressum firmat cuius in dicta lex placet .C. de sa<cro> g Spazio bianco nel testo h Così nel testo i D, 34, 5, 13 j C, 1, 3 k C, 5, 59 l In Giuspatronati, c. 291 “butergarii”; lettura non chiara m C, 3, 4 169 Parte II san<ctis> ecc<lesiis>n, dum dicit in tercia opposicione set adverte quia ista hodie sunt correcta. Nam ecclesia non solvit hodie tributum etiam ordinarium per auctoritatem. Item nulla ut hic dicit Glo<ssa> nam sub illis verbis angariis seu per angeriis appositis in dicta auctoritate. Item nulla comunitas non continentur, nam illam munera consistant in operis et sunt onera personarum licet angaria sit sine sumptu per angaria cum sumptu ut si quis cogatur ire personaliter cum inventa sua in hostes et cetera ut notatur .C. de sa<cro> san<ctis> ecc<lesiis>o, lex neminem, liber hoc bene colligitur cum imperator ibi ponat verbum collectas pro synonimo cum verbo exactio exactiones, et dum dicit collectas seu exactiones ut in simili dicit Donatus Alexander sine paris si itaque hi de Flisco comites Lavanie ad nullas collectas tenentur sub quo nomine contineantur etiam tributa ordinaria quo<modo> poterit ab eis colligi decenum legatorum. Nam imperator in dicta lege auctoritate omnia munera deducere voluit ad bimembremp divisionem ut reduxit […q] in summa .C. de sa<cro> san<ctis> ecc<lesiis>, super est quia sit difficultas an Gregorius licet sit legitimus, natus fuerit ex quondam Laurentio, filio ex fratre dicti quondam domini archidiaconi, qui Laurentius fuit bastardus an possit gaudere dicta conventione ceterorum nobilium de Flisco, comitum Lavanie, et sine dubitatione respondetur quod sic nam cum dictus Laurentius natus fuerit ex soluto et soluta non dicitur incertus et continetur appartenere domus vel familie ut co<n>cludit Cimis .C. ad legem Iu<liam> ma<iestate>r / (c. 137), lex si quem sequitur Angelus, .C. de ver<borum> signi<ficatione>s, lex si et hec pars est humanior et benignior ut in simili consulendo indicavit Ray<nerius> pro quo ff. de legibust, lex benignius et de rebus dubiis, lex quotiens, et lex si fuerit cum similibus et omnem tolit dubitacionem cum dictus quondam Laurentius fuerit legitimatus et restitutus natalibus per imperatorem qui dixit talem restitutionem facere ex certa scientia et ex plenitudine potestatis cum causa supplens omnem defectum sollennitatisu et aggregandis familie dictorum comitum Lavanie et abstergensv omnem maculam nativitatis, fuit namque dictus Laurentius filius naturalis cum iura natalia tolli non possint ut Iusti<nianus> de iure naturale seu naturalia, ff. ad muniw, lex assumptis et in autenticis modis efficiuntur sui et quibus modis naturales efficiuntur legitimi et dictus Laurentius vere non ficte dicitur legitimus ut per expressum determinant Bar<tholomeus>, ff. de usu […x] lege si his qui peremptorie in tercio principali quesito in §. Item queritur utrum lex fingat circa ea que sunt metiy iuris et quia de hac legitimacione extat pulcerrimum consilium domini Silvestri de Perusio factum super legitimacione dicti Laurentii qui hoc per multa iura concludit. n C, 1, 2, 5 o C, 1, 2, 11 p Così nel testo q Spazio bianco nel testo r C, 9, 8, 3 s D, 50, 16, 126 t D, 1, 3 u Così nel testo v Così nel testo w D, 50, 4 x Spazio bianco nel testo y Così nel testo 170 I Fieschi · Feudalità e istituzioni Ideo consultius omitto unum non omitto cum licet sit comunis sententia quia imperator possit ex causa ius alteri quesitum tollere et quo semper in imperatore fingatur fingere duo unum restitutum natum fuisse legitimum aliud legitimo nunquam plus sua parte fuisse quesitum et sic fingitur nichil oblatum in proposito quantum non ad rem pertineat imperator aggregando Laurentium comitibus Lavanie non ex toto privavit quem iure suo seu potius egit quo ipse Laurentius quadam prerogativa frueretur qua ex conventione utuntur ut in comites Lavanie. Visa itaque peticione dictarum agentium, videlicet Johannis, Ieronimi et Bartholomei et cetera ac responsionibus et exceptionibus dictorum se defendentium, replicationibus hinc inde factis ac testibus et attestationibus productis ac toto processu et commissionum nobis facta et assumptione utriusque iuris doctoris militis domini Johannis de Odono de voluntate partium facta, auditis partibus semel et pluries et facto diligenti examine ac sumpta matura deliberatione ac consultatione, Deum habendo pre occulis et in mente Cristhi eiusque matris gloriose nominibus invocatis, consulimus, dicimus, sententiamus coniunctim et divisim ac omni iure, modo et forma quibus melius fieri potest, videlicet quia rationibus / (c. 138) suprascriptis, et sententia domini Bonifatii de Fara, que fuit lata defendente domino Aldeblandino de Vesanisz, sindico comunis Janue, qui dominus Bonifatius erat vicarius sacre regie maiestatis et etiam Lapi de Bonfilio de Pratoaa, assessori potestatis Janue, ac domini Bertollini Gumbello de Angossolis de Placentiaab, iudice callegarum et introituum civitatis Janue, et domini Alaoni de Auriaac, iuris periti, et consilio domini Ianoti Squarsaficiad et dominorum Nic<ola>i de Nigro et Baptiste de Goanoae et reliquis sententiis seu has supradictas nominari volumus cum late fuerint de consilio iuris peritorum, absolvimus et absolutos esse pronuntiamus dictos Petrum, Raffaelem et Nicolaum dictis nominibus et Dominicum de Embriacis dicto nomine ac dictam Theodoram tutricem seu curatricem et cetera coniunctim et divisim et per eos dictum Gregorium heredem dicti quondam domini Dominiciaf a peticione dictorum Ieronimi, Johannis et Batholomei et cetera partes vero absolvimus ab expensis propter iustam causam litigandi. Et ita coniunctim et divisim refferimus per vos, dominos consules callegarum, absolvendum et sententiandum esse et ita ut supra scriptum est, dico, consulo, sententio ac reffero, ego Johannes de Odono, iutriusque doctor, miles et ad fidem premissorum propria manu me subscripsi et sigillari iussi. z Così per Aldebrandino di Vezzano, vedi supra, [16] aa Vedi supra, [13] ab Così nel testo per Gambello, vedi supra, [18] ac Vedi supra, [29] ad Vedi supra, [31] ae Vedi supra, [41] af A margine del testo si legge: “In cabella deceni legatorum quod comites non tenentur” 171 Parte II [46] 1443 agosto 17, Genova Sentenza definitiva, seguita al parere di Giovanni Odone, nella causa che vede contrapposti Geronimo Murro e Bartolomeo Valarano, collettori della cabella del decimo dei legati del comune di Genova, e Nicolò Fieschi, rappresentante di Teodorina Fieschi, moglie del q. Lorenzo e tutrice del figlio Gregorio, erede del q. Domenico Fieschi, arcidiacono e protonotario. In nomine Domini amen. Super causa et questione vertente coram egregiis dominis consulibus callegarum et introituum comunis Ianue inter Nicolaum de Flisco, actorem et actorio nomine Theodore, uxoris quondam Laurentii de Flisco et tutricis Gregorii filius eius et heredis quondam domini Dominici de Flisco comitis Lavanie, archidiaconi ac prothonotarii et cetera ex una parte, et Ieronimum Murrum, Bartholomeum de Valarano et Johannem Tarigum tamquam emptores, collectores seu partecipes introitus deceni legatorum annorum de M CCCC XXX III, XXX IIII, XXX V et XXX VI ex altera, super eo videlicet an quoddam consilium depositum per egregios Petrum de Nigro et Brancham de Strupa, commissarios et cetera in dicta causa, porrectum per egregium iuris utriusque doctorem dominum Johannem de Odono, nec non aliud consilium venerandi collegii iudicum civitatis Ianue, veniant aut sint apperienda et pubblicanda et super eis pronuntiandum vel ne attentis pluribus respectibus et presertim attenta allegacione facta per dictos Ieronimum et socios, dicti nomine dicentes ipsum consilium / (c. 140)a porrectum per dictum dominum Johannem de Odono non fore appariendum, quia instantia cause fuit et est perem<p>ta, audito dicto Nicolao de Flisco, dicto nomine, nec non Baptista de Flisco de Caneto comparentis pro interesse omnium nobilium de Flisco Lavanie comitum, dicentibus dictum consilium fore et esse appariendum et super eo pronuntiandum in omnibus et per omnia pro ut in eo continetur quia dicta instantia cause inite fuit et est perempta, quam si bene inspiciuntur prorogationes, suspensiones et alia decreta condicta, declarabitur ipsam instantiam non fore peremptam et per consequens requirentibus dictum consilium appariri et publicari et super eo pronuntiari, visis quibusdam scripturis depositis per dictos Ieronimum et socios, dicto nomine infilatis, et exhibitionibus ac protestationibus per eos dicto nomine factis nec non prorogationibus suspensionibus et decretis factis per donationem Ianue factam et productam per eos de quibus omnibus in actis evidentis apparet preceptis sive admonitionibus factis pro presenti die et hora ad audiendum voluntatem ipsorum dominorum consulum. Et demum et cetera. Et super predictis et cetera, Christi nomine et cetera, omni modo et cetera, declarando pronuntiaverunt et sententiaverunt ut infra, videlicet quia dicti domini Georgius et Petrus concordes declarando pronuntiaverunt et sententiaverunt instantiam predictam non fore nec esse peremptam imo durare et per consequens consilium supra dictum dicti domini Johannis de Odono, Manoscritti: Privilegi, cc. 47v-48r; Giuspatronati, cc. 294-296; Il presente, cc. 125r-125v a Errore materiale del copista nella numerazione delle carte: passa dalla c. 138 alla c. 140 172 I Fieschi · Feudalità e istituzioni presentatum per dictos dominos Petrum et Brancham, fore et esse appariendum ac pronuntiandum et sententiandum in omnibus et per omnia pro ut in eo continetur; et appariendo et publicando ipsum pronuntiaverunt, sententiaverunt in omnibus et per omnia pro ut in eo continetur. Et dictus dominus Albertus declarando pronuntiavit et sententiavit dictam instantiam fuisse et esse perem<p>tam et, per consequens, dictum consilium minime fore appariendum. Lata et cetera, et lecta et cetera, in dicto loco, anno dominice nativitatis M CCCC XXXX III, indicione quinta secundum Ianue cursusm, die sabbati XVII augusti interciis, presentibus testibus Johanne de Via et Ieronimo Bondenario, civibus Ianue, vocatis et rogatis. Extractum est ut supra et cetera. Lodisius de Cunio notarius / (c. 141) Exemplum literarum domini Petri de Campofregoso, ducis Ianue uti con consilio dominorum Antianorum [47] 1451 maggio 22, Genova, nella cancelleria del comune Lettera del doge Pietro Campofregoso e del consiglio degli Anziani in merito alle esenzioni sulle avarie rivendicate a Caffa da Battista e Giacomo q. Ettore, anche a nome di Francesco, Innocenzo e Giuliano, tutti Fieschi dei conti di Lavagna. Petrus de Campofregoso De<i> gratia ianuensis dux, consilium Antianorum et officium provisionis Romanie comunis Ianue. Spectabilibus et circumspectis viris consuli<bus>, massariis et consilio Caffe nobis carissimis. Gravis ad nos querela delata est per nobiles viros Baptistam et Jacobum, quondam Hectoris de Flisco, nomine Francisci, Innocentii et Iuliani de Flisco, burgensium Caffe, cum virtute conventionum quas nobiles de Flisco, ex comitibus Lavanie, habent cum inclito comuni Ianue sint et esse debeant nobiles ipsi immunes et franchi ab omnibusa et singulis avariis tam realibus quam personalibus et tam in civitate Ianue et districtu quam in quibuscumque civitatibus, locis et terris summissis iurisdictioni exceli comunis Ianue. Ipsis Francisco, Innocentio et Iuliano, contra formam ipsarum conventionum, per nos his proximis diebus onus impositum fuerit pro quodam partimento munitionum facto inter burgenses illius civitatis et ob hoc nobis supplicaverunt huic rei providere, velimus ad hoc ut immunitates eorum illese serventur eo maxime cum in aliis pertinentis pro simili re facta nunquam nobiles ipsi de Flisco descripti aut taxati fuere. Quam ob rem, volentes omnia cum instantia fieri, comittimus vobis ut mox, his nostris a A margine del testo si legge: “Quod comites ab omnibus cabellis sunt immunes tam in Ianua quam infra dominio” 173 Parte II inspectis literis, provideatis ut ipsi Franciscus et socii nullum onus dicti partimenti habeant ita ut ab eo exempti et immunes sint et remaneant pro ut equum est, salvo si sponte et non aliter vellent illud onus quod iam impositum eis fuit pati. Datum Ianue, M CCCC L I die XXII maii. Extractum est ut supra de actis publice cancellarie comunis Ianue. (S.T.) Ambroxius de Senarega cancellarius /b Manoscritti: Privilegi, c. 48r; Giuspatronati, c. 296 ; Il presente, cc. 125v-126r; Privilegi Fieschi, c. 50r (c. 142) Exemplum bul<l>e domini Nicolai pape V. [48] 1448 giugno 8, Roma, in San Pietro Bolla di papa Nicolò V indirizzata all’arcivescovo di Genova e ai vescovi di Volterra e di Savona affinché facciano rispettare i privilegi dovuti ai nobili Fieschi dal comune di Genova. Nicolaus episcopus servus servorum Dei. Venerabilibus fratribus archiepiscopo Januense et Vulteranense ac Saonense episcopis salutem et apostolicam benedictionem. Humilibus supplicum votis libenter annuimus eoque favoribus prosequimur opportunis, exhibita si quidem nobis nuper pro parte dilectorum filiorum nobilium virorum universorum alberghi sive domus de Flisco, comitum Lavanie, ianuense peticio continebat. Quod cum olim ab antiquo predecessores eorum nobiles dicte domus comites Lavanie, qui tunc erant a civitate Janue exultantes in merito plurima damna et dispendia tam realia quam personalia exinde passi fuissent, tuncque paterentur ac propterea inter ipsos et capitaneos tunc existentes, dilectosque filios comune dicte civitatis graves lites et discordie forent exorte, iidem nobiles predecessores statui et indemnitatibus eorum super his oportune provideri cupientes deessentea eis aptitudine seu commoditate impetrandi patrocinium imperatorie maiestatis ad Sedem Apostolicam recurrerunt, ad felicis recordationis Innocentio papa V, predecessore nostro, provisionis huiusmodi himiliter postulantes, quorum peticionibus admissis, idem predecessor more pij pastoris ad aiuctorum Christi fidelium unitatem et quietem paterno intendens affectu, vocatis capitaneis et comuni prefatis, ceterisque demum illorum procuratoribus legitimis coram eo, cum pleno et sufficienti mandato personaliter Manoscritti: Privilegi, cc. 48r-49r; Giuspatronati, cc. 297-300; Il presente, cc. 126r-127v; Privilegi Fieschi, cc. 62r-63r Regesto: Scorza, p. 56 a Così nel testo 174 I Fieschi · Feudalità e istituzioni comparentibus, auditisque omnibus illis que ambe partes coram ipso proposuerint eas ad bonam perpetuamque pacem et concordiam, in cuius serie inter cetera quod ipsi nobiles predecessores et eorum posteri sibique adherentes quicumque cum familijs rebus et bonis eorundem ad civitatem prefatam redire in eaque et in illa consistentibus proprijs ipsorum domibus habitare ac morari, nec non rebus omnis et iuribus suis omnibus frui libere et imperpetum possent atque deberent, nec ad manendum alibi quam in dicta civitate contra eorum voluntatem per eosdem capitaneos vel comune seu alios ipsorum nomine cogi quoquomodo valerentur, diversaque alia conventiones et pacta, etiam de certis immunitatibus et exemptionibus tam realibus quam personalibus ipsos nobiles predecessores et posteros concernentibus expressam mentionem fatientiab et etiam in registris dictorum comunis plene conscripta per ipsosque capitaneos et comune ac eorum off<ici>ales et singulares personas / (c. 143) eisdem nobilibus predecessoribus integraliter servanda continentur duxit reducendas. Que omnia et singula extunt prefati procuratores procuratorio nomine capitaneorum et comunis predictorum perpetuo servare et illesa custodire in omnibus solemniter promiserunt. Quodque ad premissorum omnium perpetuam firmitatem preter iuramenta pro parte tam capitaneorum et comunis quam nobilium predecessorum predictorum hinc inde inter posita postremo ex comunis sententia in quamlibet partium earundem si contra premissa vel aliquod eorum faceret vel veniret per bone memorie tunc episcopum Sabinensem, de mandato et ex certa scientia dicti predecessoris etiam ad id libere et expresse tam procuratorum dicto nomine quam nobilium predecessorum eorundem attendente consensu extitit promulgata. Ipse quoque partes eiusdem predecessoribus et aliorum eius successorum romanum pontificum qui essent pro tempore totali compulsioni et coher<ci>tioni pro promissis omnibus et singulis inviolabiliter observandis se sponte et unanimiter summisserunt prout in quibusdam instrumentis publicis exinde confectis dicitur plenius contineri. Cum autem sicut eadem peticio subiungebat, licet conventiones et pacta ac alia supradicta per capitaneos et comune prefatos eisdem nobilibus predecessoribus aliquamdiu observata fuissent tamen postmodum illa per alios qui successu temporum dicte civitatis regimine prefuerunt eorumque officiales posteris nobilibus prefatis aut ex quibusdam calumniosis interpretationibus aut ex aliis iniustis causis seu diversimodec exquisitis coloribus minime observata, secundum in pluribus eorum capitibus seu partibus infecta et violata extiterint ac infringuntur et violantur, etiam de presenti in animarum sic violantium periculum ipsorumque nobilium posterorum non modicum damnum ac preiudicium pariter gravamen. Pro parte modernorum nobilium exponentium predictorum nobis fuit humiliter supplicatum ut eorum et posterorum suorum indemnitati super premissis opportune providere de benignitate apostolica dignaremur. Nos igitur qui de premissis certam noticiam non habemus, conventiones et pacta ac alia causa et singula in instrumentis con<te>n<tis> huiusmodi haberi volentes presentibus pro sufficientis expensis huiusmodi quoque supplicationibus inclinati, fraternitati vestre per apostolica scripta mandamus quatenus vel duo aut unus vestrum vocatum qui fuerit evocandi b Così nel testo c Così nel testo 175 Parte II de omnibus et singulis expositis huiusmodi auctoritate nostra summarie simpliciter et de plano ac sane strepitud / (c. 144) et figura iudicii vos diligenter informetis. Et si per informationem huiusmodi ea receperitis esse vera conventiones ac alia omnia aliae et singula in instrumentis con<te>nta huiusmodi deinceps a prefato comuni eorumque officialibus et singularibus personis a quibuscumque aliis quibus id manebit seu incumbere potest aut poterit quomodolibet in futurum quibuscumque nominibus seu vocabulis nuncupentur et quevisf offitia exerceant aut quacumque auctoritate seu potestate funguntur perpetuo, prefata nostra auctoritate non permittatis ab aliquo vel aliquibus eosdem nobiles qui nunc sunt et pro tempore erunt contra conventiones et pacta ac alia in instrumenta contenta huiusmodi aut aliquod eorum indebite ledi, opprimi quomodolibet vel gravari seu etiam quominus ipsi nobiles eorum beneficio et commodo plene, libere, pacifice et quiete uti ac gaudere valeant aliquatenus impediri. Contradictores per censuram ecclesiasticam et alia iuris remedia apponere post posita compescendo, invocato etiam ad hoc si opus fuerit auxilio brachii secularis, non obstantibus constitutionibus et ordinationibus apostolicis ac legibus imperialibus statutisque municipalibus, etiam si de illis et totis eorum tenoribus specialis et expressa mentio presentibus habendi foret quibus in hac parte specialiter et expresse derogamus ac derogatum esse volumus ceterisque contrarijs quibuscumque aut si aliquibus comuniter vel divisim a sede predicta sit indultum quod interdici suspendi vel excomunicari non possint per literas apostolicas, non facientes plenam et expressam ac de verbo ad verbum de indulto huiusmodi mentionem. Datum Rome, apud sanctum Petrum, anno incarnationis dominice milesimo quadrigentesimo quadragesimo octavo, sexto idi junii, pontificatus noster anno secundo. d Così nel testo e “Alia” ripetuto due volte nel testo f Così nel testo Extractum brevis pro parte sive ad instantiam comunitatis impetrati. A tergo. Venerabili fratri archiepiscopo Januense. Intus vero. Nicolaus papa V. [49] 1451 giugno 27, Spoleto Breve di papa Nicolò V all’arcivescovo di Genova, perché solleciti i protettori delle compere del Banco di San Giorgio a rispettare le immunità dei signori Fieschi conti di Lavagna. Venerabilis frater salutem et apostolicam benedictionem. Mittimus fraternitati tue copiam literarum ad nos per dilectos filios nobiles viros protectores comperarum sancti Georgii comunitatis ianuensis transmissarum / (c. 145) ut omnia plenius in176 I Fieschi · Feudalità e istituzioni telligas et quia ipsorum postulatio honestissima videtur ac rationi consona et nostre intentionis non est eis aut copiam iniuriam sive iniusticiam facere volumus et ita fraternitati tue presentium tenore mandamus, quatenus in commissione alias tibi per nos in ea re facta usque ad redditum nostrum ad almam urbem et ulterius donec aliud, a nobis habueris in mandatis omnino supersedeas interea curabimus rem hanc diligentius intellegere et etiam intellecta taliter providere quod neutra partium de nobis merito poterit conqueri. Datum in arce Spoleti, sub anulo piscatoris, die XXVII iunii M CCCC L, pontificatus nostri anno quarto. P<etrus> de Noxeto.a Manoscritti: Privilegi, c. 49r; Giuspatronati, cc. 300-301; Il presente, c. 131r; Privilegi Fieschi, cc. 63r-63v Breve ad instantiam nobilium de Flisco impetratum. A tergo. Venerabili fratri archiepiscopo Ianuenese. Intus vero. Nicolaus papa V. [50] 1451 agosto 6, Roma, in San Pietro Breve di papa Nicolò V all’arcivescovo di Genova, perché solleciti i protettori delle compere del Banco di San Giorgio a rispettare le immunità dei signori Fieschi conti di Lavagna. Venerabilis frater salutem et apostolicam benedictionem. Intelleximus dilectos filios nobiles de Flisco super causa exemptionis sue quam alias fraternitati tue commissimus non potuisse hactenus a dilectis filiis officialibus comperarum sancti Georgii ianuensis iusticiam consequi neque gratiam quare volumus, ut, non obstantibus omnibus literis nostris, in contrarium scriptis in dicta causa iuxta commissionem nostre alias tibi facte procedas et iustitiam utrique parti ministres et ita fraternitati tue tenore presentium committimus et mandamus. Datum Rome, apud sanctum Petrum, sub anulo piscatoris, die VI augusti M CCCC L, pontificatus nostri anno quarto. P<etrus> de Noxeto.a Manoscritti: Privilegi, c. 49v; Giuspatronati, c. 301; Il presente, c. 131v; Privilegi Fieschi, c. 63v 177 Parte II Aliud breve ad instantiam nobilium de Flisco impetratum. / (c. 146)a A tergo. Venerabili fratri Jacobo archiepiscopo Ianuense. Intus vero. Nicolaus papa V. [51] <1454> luglio 3, Roma, in San Pietro Breve di papa Nicolò V a Giacomo, arcivescovo di Genova, perché solleciti i protettori delle compere del Banco di San Giorgio a rispettare le immunità dei signori Fieschi conti di Lavagna. Venerabilis frater salutem et apostolicam benedictionem. Quia iam diu fraternitate tue commissimus ut super immunitatibus quas dilecti filii nobiles de Flisco, Lavanie comites, habere pretendunt a gabellis et impositionibus comunis Ianue super quibus coram esse vigore commissionis per nos tibi facte ad non nullos actus inter ipsos nobiles ex una parte et off<ici>ales et protectores capituli et sancti Georgii, processum est et ad huc ad finem dicte cause non est deventum de quo satis admirati sumus et quia querelanter quotidie pulsamur pro parte dictorum nobilium pro iustitia sibi facienda, mandamus tibi tenore presentium ut ad finem dicte cause procedere debeas iuxta tenorem mandati per nos per literas nostras tibi facti et quod decreveris facias per censuras ecclesiasticas firmiter observari. Non obstante et cetera. Datum Rome, apud sanctum Petrum, sub anulo piscatoris, die tertio iulii, pontificatus nostri anno sesto. Rinutius. Manoscritti: Privilegi, c. 49v; Giuspatronati, cc. 301-302; Privilegi Fieschi, c. 63v a Nel margine inferiore a destra, in verticale “venerabilis” Exemplum litere sanctissimus dominus Nicolai pape quinti dirrecte venerabili episcopo Saonense 1454. [52] 1454 s.d., s.m., s.l.a Lettera di papa Nicolò V al vescovo di Savona affinché faccia rispettare i privilegi dei signori Fieschi conti di Lavagna. Venerabilis frater salutem et cetera. Per alias nostras literas meminimus commisse causam super immunitatibus dilectorum filiorum nobilium virorum de Flisco, a Questa lettera non è chiara, in quanto il testo è riportato due volte con poche varianti, senza indicazione della data cronologica e topica 178 I Fieschi · Feudalità e istituzioni civium ianuensium necnon […b] fratri episcopo Vulteranense ac etiam fraternitati tue, in qua causa cum acceperimus per ipsum archiepiscopum fuisse processum citra tamen cause conclusionem intraveniente archiepiscopi obitu, nos, cupientes ut dicta causa debito fine terminetur, presentium enixec mandamus quatinus vigore ipsius commissionis per nos alias uti prefertur vobis facte eandem causam in eisdem terminis in quibus post obitum ipsius archiepiscopi remansit reassumas et prout iuris ordo postulat in ea procedas ad iusticiam partibus ministrare studeas et procures. Venerabili fratri episcopo Saonensed. / (c. 147) Venerabilis frater salutem et cetera. Per alias nostras literas meminimus commississe causam super immunitatibus dilectorum filiorum nobilium virorum de Flisco, civium ianuensium, bone memorie olim archiepiscopo ianuense nec non […e] fratri episcopo Vulteranense ac etiam fraternitati tue in qua causa cum acceperimus per ipsum archiepiscopum fuisse processum citra tamen cause conclusionem interveniente archiepiscopi obitu, nos cupientes ut dicta causa debito fine terminetur et huic liti finis imponatur eidem fraternitati tue tenore presentium enixe mandamus quatinus vigore ipsius commissionis per nos alias ut perfertur vobis facte eandem causam in eisdem terminis in quibus post obitum ipsius archiepiscopi remansit reassumas et prout iuris ordo postulat in ea procedas ac iustitiam partibus ministrare studeas et procures. Datum. Manoscritti: Privilegi, cc. 49v-50r; Giuspatronati, c. 302; Il presente, c. 131v; Privilegi Fieschi, c. 64r b c d e Spazio bianco nel testo Così nel testo Nel margine inferiore, a destra, in verticale “Venerabilis” Spazio bianco nel testo Aliud breve. Venerabili fratri archiepiscopo Ianuense. Calixtus papa III. [53] 1457 luglio 9, Roma, in San Pietro Breve di papa Callisto III indirizzato all’arcivescovo di Genova affinché faccia rispettare i privilegi dei signori Fieschi conti di Lavagna, come già esortato dal suo predecessore Nicolò V. Venerabilis frater salutem et apostolicam benedictionem. Dubium sicut accepimus exposito fere Nicolao pape V, predecessore nostro, pro parte dilectorum filiorum nobilium virorum comitum Lavanie, domus de Flisco, quod per dilectos filios comunitatem et off<ici>ales ianuenses conventiones et pacta olim inter se super certis dicte domus immunitatibus facta et publicis instrumentis desuper diversimode confirmata infringebantur, pro quorum quidem observatione partes ipse apostolice coher<ci>tioni se sponte sum179 Parte II misserunt per suas certi tenoris literas sub data VI idi iunii, pontificatus sui anno […a], bone memorie tuo in ianuense in ecclesia immediate predecessori unaa cum duobus aliis iudicibus per apostolicam mandavit. Quatinus compartis veris esse que exponebantur ipsa conventiones et pacta iuxta illorum formam prout iustum esset observari mandaret, et alia facere que in ipsis literis quarum tenorem presentibus haberi volumus pro expresso dicuntur latius contineri, cum itaque coram eodem predecessore tuo sicut asseritur ad non nullos iudiciales actus citra tamen sententie diffinitionem fuerit processum. Et nichilominus nobiles predicti occasione quorundam onere / (c. 148) per dilectos filios nobilem virum ducem et comunitatem ianuensem eis nuper impositorum ad deponendum pignus et peccunias contra cridam, conventiones et pacta compulsi fuerunt in ipsorum grave damnum et domus ignominiam non mediocrem, proptereaque ad firmitatem tuam ante dicti mandati legitimum successorem pro obtinenda iusticia sua recursum habuerint tuqueb exhibitionem illius ex certis causis animum tuum moventibus aliquamdiu distulisse dicaris. Nos, qui in reddenda iustitia debitores omnibus sumus, volentes domui tam nobili que sedis predicte semper devotissima fuit, et dignitatibus ecclesiasticis floruit, quantum cum dicto possumus paterne consulere, eorundem nobilium supplicationibus inclinati fraternitati tue per presentes, committimus et mandamus quatenus faciens ante omnia pignora et peccunias predictas eisdem restitui ulterius iuxta tenorem earundem literarum sub nomine dignitatis predecessori tuo predicto dirrectarumc cum effectu procedas et partibus iusticiam administres. Faciens quod decreveris per censuram ecclesiasticam et alia iuris remedia appellacionis postponitis firmiter observari contrariis non obstantibus quibuscumque. Datum Rome, apud sanctum Petrum, sub anulo piscatoris, die nona iulii, pontificatus nostri anno tercio. Manoscritti: Privilegi, cc. 50r-50v; Giuspatronati, cc. 302-303; Il presente, c. 129r-130r; Privilegi Fieschi, cc. 64r-64v a Spazio bianco nel testo b Così nel testo c Così nel testo [54] 1457 agosto 26, Genova Paolo <Campofregoso>, arcivescovo di Genova, intima a Battista Giustiniani di Oliverio e ai suoi soci, collettori dell’introito dei due soldi sul grano, di rispettare le esenzioni di Battista, Benedetto e Daniele Fieschi, conti di Lavagna.a + MCCCCLVII die XXVI augusti Precipiatur de mandato venerabilis viri domini vicarii reverendissimi in Christo patris et domini domini Pauli, Dei gratia archiepiscopi Januensis, Baptiste Iustiniano de Oliverio et sociis collectoribus introitus soldorum duorum grani quatenus, visis Manoscritti: Privilegi, cc. 50v-51r; Giuspatronati, cc. 304-306; Il presente, c. 130r-131r; Privilegi Fieschi, c. 50v 180 I Fieschi · Feudalità e istituzioni presentibus de cetero sub excomunicationis pena transire, permittant omnem quantitatem grani spectantem et pertinentem nobilibus de Flisco pro usu ipsorum tantum immunem et franchum pro ut de iure tenentur et obligati sunt iuxta conventiones ipsorum nec non intra dies tres proxime secuturos a presenti precepto pro primo secundo et tercio terminis et peremptorie etiam sub pena excomunicationis restituisse debeant omnia et singula pignora penes ipsos deposita per infrascriptos nobiles de Flisco seu per aliquem alium eorum nomine occasione dicti introitus. Aliter et cetera. Et si de predictis et cetera. Et hoc ad instantiam nobilium dominorum Baptiste, Benedicti et Danielis / (c. 149) de Flisco procuratorum dictorum nobilium de Flisco, predicta requirentium in observacione conventionum suarum et cetera. + die XXIIII augusti. Martinus de Orta, nuntius, retulit hodie se die heri, mandato prefati domini vicarii, personaliter ostendisse exemplum suprascripti precepti adiecto in eo nomine notarii dicti Baptiste et dimisisse die XXVII predicti Georgio Cattaneo, socio dicti Baptiste et cetera. + die XXX augusti. Precipiatur de mandato prefati domini vicarii et locumtenentis dicti Baptiste et socijs quatenus die prima iuridica proxime secutura a presenti precepto sibi fiendo in tercijs compareant coram prefato domino vicario ad dicendum causam iustam et rationabilem si quam habent allegandum quare excomunicari non debeant et pro excomunicationis publice denuntiari et hoc attento quod non paruerunt preceptis sibi factis ad instantiam dictorum dominorum Baptiste, Benedicti et Danielis dicto nomine hoc anno die XXVI augusti. Aliter et cetera Et hoc ad instantiam dictorum dominorum Baptiste, Benedicti et Danielis dictis nominibus Ea die. Bernardus de Mediolano, nuntius, retulit se hodie mandato prefati domini vicarij personaliter ostendisse exemplum suprascripti precepti adiecto in eo nomine notario dicto Baptiste et dimisisse postea dicto Georgio. + die XXXI augusti. Precipiatur de mandato prefati domini vicarii dicti Baptiste et sociorum quatenus die prima iuridica proxime secutura a presenti precepto in terciis compareant et comparere debeant coram prefato domino vicario ad opponendum quare dictis nobilibus dominis Baptiste et sociis non debeant concedi litere publicatorie excomunicationis et deinde ipsos tamquam excomunicatos per ecclesias publice publicari contradicendum quicquid voluerint. Aliter ipsis non comparentibus ut supra dicte litere concedentur et pro excomunicatione publice / (c. 150) publicabuntur contumatia eorum in aliquo non obstante. Et hoc ad instantiam dictorum Baptiste et sociorum. Ea die. Gaspar de Burgo, nuntius, retulit se hodie mandato dicti domini vicarii exemplum suprascripti precepti adie<c>to in eo nomine notario personaliter ostendisse et dimisisse dicto Baptiste et cetera. 181 Parte II + die iovis prima septembris in vesperis. Supradictus Baptista Iustinianus et Georgius Cattaneus quondam Anfreoni, collectores soldorum duorum mine grani, et in presentia dicti domini locomtenentisb et vicarii, occasione suprascriptorum preceptorum eisdem ut supra factorum nolentes aliquam incurrere penam, dicunt et protestantur quod ipsi in observacione dictorum preceptorum offerunt se paratos dicta pignora restituere dictis Baptiste, Benedicto et Danieli, dictis nominibus. Et de cetero transire permittere et franchire dictis nobilibus de Flisco omnem quantitatem grani pro usu ipsorum necessarium presentibus et acceptantibus dictis Baptista, Benedicto et Daniele, dictis nominibus. Qui dominus locomtenens et vicarius predicta admisit in quantum de iure teneatur et debeat. b Così nel testo per “locumtenentis” Copia literarum scriptarum per sanctissimum dominum nostrum Nicolaum papam V spectabili officio sancti Georgii. [55] 1451 agosto 6, Roma, in San Pietro Copia sommaria di tre lettere scritte da papa Nicolò V al Banco di San Giorgio, affinché rispetti i privilegi dei signori Fieschi conti di Lavagnaa. Dilectii filii salutem et cetera. Promisit nobis orator vester dum esset apud nos revocationis commissionis nostre facte venerabili fratri nostro archiepiscopo Ianuense ad instantiam nobilium de Flisco procuraret quod prefactis nobilibus talem iustitiam et etiam gratiam faceret quod merito conqueri non possent. Modo prefati nobiles per singulos dies acrius conqueruntur, asserentes peccunias suas in comperis sequestratas et prohibitas vestra factum esse ut in ipsorum causa contra vos nec ad vocatos nec notarios inveniant, que res quantum honestati conveniat et quantum in se habeat tyrannidis nemo est qui nesciat quare / (c. 151) cum eo officio nostro teneamur omnibus iniustitia sua oppressis presertim literis, qui iurisdictioni sedis apostolice se summiserunt de oportuno iuris remedio providere hec omnia volumus devotionibus vestris per hunc cursorem proprium significare exortantis vos ut velitis iuxta promissionem nobis per oratorem vestrum factum hinc rei taliter providere quod honori vestro consulatur et indennitati dictorum nobilium satisfiat ita ut occasionem non habeant imposterum merito conquerendi, hoc enim si feceritis ut speramus nobis gratissimi erit, alioquin prefatis nobilibus iusticiam ministrari mandabimus nec secus tandem efficere possemus pro honore et conscientijs nostris. Alia litera Dilecti filii salutem et cetera. Recepimus literas et informationes vestras prias misistis Manoscritti: Privilegi, cc. 51r-51v; Giuspatronati, cc. 306-307; Il presente, c. 131r-131v; Privilegi Fieschi, c. 64v 182 I Fieschi · Feudalità e istituzioni primo per cursorem nostrum deinde per nuntium presentis exhibitorem, quas omnes per referendarios et auditores nostros videri et examinari fecimus. Qui omnibus diligenter ponderatis, responderunt nobis quod dilectis filiis nobilibus de Flisco iustitia per nos nullo modo denegari potest, quare ortamur vos velitis facere de necessitate virtutem et cum prefactis nobilibus ita esse concordes quod debitum suum consequantur, alioquin non possumus cum honore nec vellemus prefatis nobilibus iustitiam denegare. Dilecti filii salutem et cetera. Exhortati fuimus vos alias literas nostris ut etiam per oratorem vestrum qui hic apud nos fuit ut velitis pro iustitia et multis aliis respectibus dilectis filiis dominis nobilibus de Flisco super exemptione sua bonam iustitiam et aliquam gratiam facere ut omnes lites que inter vos et ipsos propter ea erant et esse poterant sopirentur, et tamen ut ab eisdem nobilibus fuimus informati ipsi nobiles ab officio vestro super ea re nec iustitiam consecuti sunt nec gratiam de quo satis admiramur atque debemus. Quare presentibus duximus iterum exortandos ut velitis pro honore officii vestri et ut bona unio et caritas inter vos et ipsos nobiles sit prefatis nobilibus plenum iustitie complementum etiam cum aliquam gratiam ministrare et cum ipsis in bona concordia remanere. Alioquin scribimus venerabili fratri / (c. 152) nostro archiepiscopo Ianuense, ut in causa ipsorum nobilium sibi alias auctoritate nostra commissa omnino procedat et partibus iustitiam faciat, non intendimus enim favores nostros nobilibus de Flisco deesse ut iustitiam consequantur. Datum Rome, apud sanctum Petrum, sub anulo piscatoris, die VIa augusti pontificatus nostri anno quinto. [56] 1460 agosto 13 Estratto dei privilegi riconosciuti alla famiglia Fieschi nel trattato di pace tra il comune di Genova e Ibleto Fieschi, protonotario apostolico. In compositionibus et pactis initis anno de MCCCCLXmo die XIIIa augusti inter excelsum comune Ianue sive agens pro eo una parte et reverendum patrem dominum Ibletum de Flisco, comitem Lavanie et apostolicum prothonotarium, seu agentes pro eo parte altera continentur articuli tenoris infrascripti: ‘Item promettemo nomine quo supra che ali Magnifici de la casa dal Fiesco per lo presente stato e comunità de Ienoa sera dato ogni adiuto e favore e li sera permisso ogni patronio de advocati procuratori e scrivani e ogni altero favore azo che le franchixie de la dicta Magnifica caza seano servate’. Que omnia et singula supradicta partes ipse dictis nominibus sibi invicem et vicissim promisserunt et iuraverunt servare, implere ac perficere et contra ea vel eorum aliquod non facere vel venire aliqua ratione, occasione vel causa que dici vel excogitari posset quovis pretextu ingenio vel colore. Iacobus de Bracellis cancellarius.a Manoscritti: Privilegi, c. 51v; Giuspatronati, c. 308; Il presente, c. 132r-132v; Privilegi Fieschi, c. 65v 183 Parte II Copia literarum scriptarum in Ianua parte illustrissimi domini ducis Mediolani et cetera, Papie Anglerieque comes ac Ianue et Cremone domini, registratarum in regulis comunis Ianue. [57] 1464 agosto 27, Milano Lettera scritta dal duca di Milano, con la quale si riconoscono i privilegi e le immunità di Ibleto Fieschi, protonotario apostolico, e ai signori Fieschi conti di Lavagna. Gasparo. Ut intelligat reverendus dominus Hybletus ac universa familia de Flisco quod non minor est erga eos amor noster, quam sit erga nos eorum fides et devotio et quod vere ipsos diligimus et amamus, tibi committimus et volumus quod omnes eorum immunitates, exemptiones, honorantias, franchisias, consuetudines et privilegia quibus hactenus frui et gaudere absquea contradicione consueverunt imposterum inviolabiliter observari nichi preter consuetum contra eas et ea attemptari permittendo. Et ut maiore gratia complecti a nobis se cognoscant, benemeriti eorum erga nos / (c. 153) sic exigentibus, pariter committimus tibi ac volumus quod eos et quemlibet eorum de dicta familia de Flisco, suosque omnes complices et eos qui pro eis et cum eis arma sumpserunt, libere absolvas et absolvi facias ab omnibus et singulis que contra eos vel aliquem eorum imputari peti et seu opponi aliqualiter posset infuturumb occasione aliquorum homicidiorum, depredatione bonorum mobilium tantum, damnorum iniuriarum et seu aliorum quorumvis excessuum per eos seu alterum eorum hactenus belli dumtaxat tempore usque ad diem adepti per nos dominii inclite civitatis nostre Ianue tam tempore tunc cum dictorum dominorum Johannis Philippi et Rolandi fratrum de Flisco quam tempore ipsius reverendi domini Ibleti, sive in predicta civitate sive alibi in eius territoriis perpetrare et factorum ita et taliter quod ipsi seu aliquis eorum de cetero premissorum seu alicuius eorum occasione molestari seu inquietari minime possint. Quin ymo si extarent aliqui processus seu scripture premissorum de causa facti vel facte, eos et eas cancellari penitus et aboleri facias ac demum presentes nostras in registris comunis illius civitatis nostre futuris temporibus observandis ad perpetuam huius rei memoriam iubeas registrari. Datum Mediolani, die XXVII augusti MCCCCLXIIII Alexander. Manoscritti: Privilegi, cc. 51v-52r; Giuspatronati, cc. 308-309; Il presente, cc. 132r-132v a Segue “cen” cancellato con riga soprascritta b Così nel testo 184 I Fieschi · Feudalità e istituzioni Copia litere illustrissimi domini ducis Mediolani pro facto immunitatum tenoris infrascripti. [58] 1465 marzo 11, Milano Lettera di Francesco Sforza, duca di Milano, a Cattaneo Fieschi, con la quale si riconoscono i privilegi dei signori Fieschi conti di Lavagna. Franciscus Sfortia vicecomes dux Mediolani et cetera, Papie Anglerieque comes ac Ianue Cremonensis dominus. Supplicavit nobis nomine magnifice domus ac familie de Flisco civium nostrorum ianuensium, vir nobilis Cataneus de Flisco eius predicte domus et familie nuntius et orator ut, cum virtute non nullorum privilegiorum et concessionum sibi, ut asserit, tam a serenissimis Romanorum imperatoribus, quam a comuni nostro concessorum preservata fuerit hactenus et in presens ut exponit etiam preservatur, a quibuscumque oneribus immunis et libera dignemur et nos ut ipsa domus et familia nobis grata videatur decernere et mandare quod simili nostro / (c.154) infuturuma preservetur immunis. Nos autem attendentes quod promptissima ipsius familie in nos fides et devotio de nobis superque benemerita est, et quod exigit ut a nobis non deterius quam hactenus tracta fuerit tractetur in posterum, tenore presentium ipsius voti inclinati, edicimus et mandamus quatenus prefata domus et familia de Flisco in futurum perseveretur et preservari debeat immunis et libera ab oneribus quibuscumque, sub illis modis, condicionibus et formis, ac sicut et prout hactenus preservari consuevit virtute predictorum privilegiorum et concessionum sibi ut prefertur concessorum, quare et quas eatenusb quatenus dicta familia obtinuit confirmamus et approbamus et confirmata esse volumus et iubemus. Mandantes omnibus et singulis officialibus nostris presentibus et futuris quatenus has nostras confirmationis et approbationis litteras firmiter observent et inviolabiliter fatiant observari inquorumc testimonium presentes fieri et registrari iussimus nostrique sigilli munimus roborari. Datum Mediolani die XI martii MCCCCLXV. Cichus. Registrata in illo in cartis CLI Manoscritti: Privilegi, c. 52r; Giuspatronati, cc. 309-310; Il presente, cc. 132v-133r; Privilegi Fieschi, cc. 66r-66v a Così nel testo b Così nel testo c Così nel testo 185 Parte II [59] 1465 ottobre 26, Milano Mandato di Corrado da Fogliano, luogotenente e governatore di Genova del duca Francesco Sforza, affinché siano rispettati i privilegi di Napoleone Fieschi, vescovo di Albenga, Daniele, Teodoro, Ambrogio e Francesco Fieschi conti di Lavagna.a + MCCCCLXV die XXVI octobris Mandatur parte spectabilis domini vicarii ducalis commissarii et subdelegati ab illustrissimo et excelso domino Conrado de Foliano, locumtenente et gubernatore in Janua illustrissimi principis domini domini Francisci Sfortie, vicecomitis, ducis, militi et cetera, Papie Anglerieque comitis ac Ianue et Cremone domini, omnibus et singulis officialibus, executoribus, collectoribus et exactoribus incliti comunis Ianue presentibus et futuris, quatenus, visis presentibus, non molestent aut aliqualiter molestari faciant per rectum vel indirectum in ere vel in personis reverendum dominum Neapolionum de Flisco, episcopum Albinganensem, Danielem, Theodorum, Ambrosium et Franciscum de Flisco, comites Lavanie et cetera, occasione alicuius oneris publici clausule decreti venditionis seu introytus comunis Ianue que vel qui sint vel cedant in preiudicium privilegiorum et immunitatum concessorum et acquisitarum per antecessores ipsorum tam a / (c. 155) nonnullis serenissimis imperatoribus Romanorum quam etiam a comune Janue. Mandatur etiam parte qua supra cavaleriis officialibus et collectoribus ac custodibus portarum huius alme civitatis et lemborum custodie quatenus libere et impune absque solucione aliquem introitum et cabellarum comunis Janue bona, supellectilia, granum, vinum, oleum et cetera huiusmodi victu alia pro victu et vestitu ipsorum reverendi domini episcopi Danielis, Theodori, Ambrosii et Francisci et familie ipsorum civitatem Janue et per loca publica et non publica pertransire permittant, nullumque impedimentum vel lexionem inferant sub pena aureorum quinquaginta applicanda camere prelibate donationis. Et predicta fieri iussit prefatus dominus vicarius, commissarius et subdelegatus ut supra, ad instantiam et requisitionem dicti Danielis, suo nomine proprio et tamquam et coniuncte persone prefati reverendi domini episcopi, Theodori, Ambrosii et Francisci fratrum suorum et pro quibus omnibus de rato promisit et promittit et cetera, sub ypotheca et obligacione omnium et singulorum bonorum ipsius Danielis presentium et futurorum predicta requirentis in observatione dictorum privilegiorum et immunitatum sibi ut supra concessorum et acquisitarum tam a Romanis imperatoribus quam ab inclito comune Janue. Que privilegia et immunitates approbata, confirmata et ratificata fuerunt per prefatum illustri<ssi>mum principem et dominum dominum Franciscum Sfortiam, ducem Mediolani et cetera ac Janue dominum, anno presenti die XI martii et prout latius patet vigore litterarum eiusdem donationis publicatorum manu magnifici domini Cichi, secretarij et cancellarii eiusdem donationis et sigillo quo prefata donatio utitur munitarum, exhibitarum et productarum coram Manoscritti: Privilegi, c. 52v; Giuspatronati, cc. 310-312; Il presente, cc. 133r-134r 186 I Fieschi · Feudalità e istituzioni prefato domino vicario, commissario et subdelegato per dictum Danielem, dictis nominibus, unaa cum literis subdelegationibus prefati illustris domini Conradi, ducalis locumtenentis et gubernatoris Janue, sub die XXV presentis mensis, manu Dominici cancellarij et sigillo munito, sic etiam visis prius cautione et promissione facta et prestita per dictum Danielem, dictis nominibus, de qua patet in actis Juliani de Turri infrascripti et ad cautelam prefatus dominus vicarius sigillo que utitur sigillari iussit. Iulianus de Turri notarius. 187 Parte III Tavola Genealogica Cassandra Agostino Ambrogio Enrico canonico Opicino ∞ Benedetta Federico † 1335 ∞ Teodora Guglielmo Geronimo cardinale S. Eustachio Bertolino Carencia canonico Tedisio Argentina ∞ Corrado Spinola Tedisio Elixia Raimondo Ramo di Torriglia Ugo Fliscus Opizzo Tedisio Maurino ∞ Simona della Volta q. Raimondo canonico Sinibaldo Ramo di Savignone Giacomo Simonetta ∞ Bellavia Enrico Alberto Marietta Andrea Viviana arcidiacono Andreola Ugolino ∞ Alasia 189 I Fieschi · Feudalità e istituzioni Enrico Fieschi q. Tedisio q. Opizzo 1287 27 marzo Sturione di Belexio, giudice e assessore di Sorleone Curolo, podestà di Genova, stabilisce che Enrico Fieschi, figlio q. Tedisio, ha le proprietà a titolo di donazione che furono di Enrico Fieschi olim detto di Camezana, come da atto del comune e fideiussione di Raimondo Fieschi, fratello di detto Enrico q. Tedisio. È citato Mazardo de Pomario, procuratore di Enrico Fieschi q. Tedisio. Successivamente è citato il mandato del podestà Sorleone Curolo di pieno possesso di Enrico Fieschi q. Tedisio dei beni del q. Enrico detto di Camezana, a seguito del decreto dei pubblici estimatori di Sestri Levante, Gavulio di Cassina, Benvenuto de Costa, Ugolino de Asarsa e Manuele Negrone, al posto di Nicolò Beretta del 14 marzo, stesso anno. I beni che possedeva Enrico Fieschi detto de Camezana sono l’introito denariorum maris, comprato nel 1284 di L. 75 di Genova, l’introito xamicorum, comprato nel 1285, di L. 137 di Genova. A questo si aggiunge: - una terra posta nel territorio di Candeasco, l.d. Casaleto, che confina sopra, sotto e su una lato con la via, dall’altro con la terra della chiesa di S. Giovanni di Candeasco, per un totale di 114,10 tavole, L. 57; - la sesta parte di una terra arborata posta nella villa di Stacario, l.d. Magasina sottana, che confina sopra con la via, sotto con il fossato, da un lato con la terra della chiesa di S. Quirico e dall’altro col fossato, L. 16; - la settima parte di una terra posta nella stessa villa, l.d. Magasina soprana, e l’ottava parte di ciò che si raccoglie, che confina sopra con la costa, sotto con la strada, da un lato col fossato, dall’altro con la terra di Armanno Speciario e famiglia, L. 22; - sempre nella stessa villa, l.d. Leonallo soprano, la quinta parte di una terra che confina sopra con la terra di Vivaldo Corelio, sotto con la terra di Enrico Andreolo, da una parte con la valle e dall’altra con la terra di Guglielmo di Camezana, L. 4; - sempre nello stesso posto, l.d. Leonallo vecchio, due parti di una terra arborata e castagnativa, che confina sopra con la terra di Enrico di Andrea Starario, sotto col fossato, da un lato con la terra di Guglielmo di Camezana e dall’altra con la terra di Conforto Melieto, L. 25; 191 Parte III - sempre nello stesso posto, l.d. Leonello, la terza parte di una terra arborata e castagnativa, che confina sopra e sotto con la terra stimata del detto Enrico Fieschi, da un lato con la terra di Vivaldo Corelio e dall’altro sempre con la terra stimata di detto Enrico, L. 15; - sempre nello stesso posto, l.d. Pastino di Leonallo, due parti di una terra arborata e castagnativa che confina sopra con la terra stimata del detto Enrico, sotto col fossato, da un lato con la terra di Giovanni Boliano e dall’altro con la terra di Ottolino di Starano, L. 3; - metà di una terra l.d. Cuniolo, che confina sopra con la terra di Bonavino Costa, sotto con la terra di Giovanni Baceto di Pieve, da un lato con la terra di Bafolo Starano e dall’altro con la terra di Rubaldo Levorato, L. 6; - nello stesso luogo, la metà di un pezzo di terra arborata e castagnativa, che confina sopra con la terra di Rubaldo Levorato, sotto col fossato, da un lato con la terra di Giovanni di Burzeto e dall’altro con gli eredi di Chierico Burono, L. 6; - metà di una terra arborata e castagnativa l.d. in Albina, che confina sopra con la terra di Giovanni di Boliano, sotto con la strada, da una lato con la terra di Armanno Speziario e dall’altro con la terra di Nicola Strarano, L. 4; - nel luogo detto Cuniustixio, un pezzo di terra arborata e castagnativa, che confina sopra con la via, sotto con il fossato, da un lato con la terra di Guglielmo Ferrao e dall’altro con la terra di Rubaldo Levorato, L. 10; - nello stesso luogo, una terra arborata e castagnativa, che confina sopra e su due lati con la terra di Rubaldo Levorato, sotto col fossato, L. 12; - nel luogo detto in Resterda, la metà di una terra arborata e castagnativa, che confina sopra con la via, sotto e da un lato con la terra di Rubaldo Levorato, dall’altro lato con la terra di Armanno Speziario, L. 6; - una casa posta nella villa di Staiano, che confina sopra e da un lato con la terra di Giovanni Baliano, sotto e dall’altro lato con la via, L. 14; - la metà della colletta e la settima parte della colletta di una terra arborata e castagnativa l.d. Croso, che confina sopra con la terra di detto Enrico, sotto e da un lato col fossato, dall’altro lato con la terra di Rubaldo Levorato, L. 11; - la terza parte di una terra e la settima parte di una terra arborata e castagnativa l.d. in Zosella, che confina sopra con la terra di Armanno Speziario, sotto e da un lato con la terra di Rubaldo Levorato, dall’altro con la terra stimata di detto Enrico, L. 7 soldi 10. Atto in Genova, nel palazzo nuovo del Comune. Testi: Giovanni Buongiovanni, Cristoforo di Bartolomeo e Bonifacio de Pontoli, notaio. (Giacomo de Albario, A.S.G., Notai antichi, 146, cc. 83r-84v) 192 I Fieschi · Feudalità e istituzioni 1288 9 aprile Leonardo, arcidiacono, e Tedisio, magiscola della cattedrale, eletti arbitri e amichevoli compositori da Nicolò Fieschi, Federico e Andrea, anche a nome del fratello Manuele, Guglielmo, Andrea e Manfredino Fieschi e Giovanni Conte, agente a nome di Bellavia, tutrice di Franceschino e Luca, figli del q. Giacomo Fieschi, e Percivalle Fieschi, anche per conto dei suoi fratelli, Ottobono Fieschi, Raimondino Fieschi, Opicino ed Enrico suoi fratelli, e Bonifacio Fieschi, anche a nome dei suoi fratelli, in merito alla lite vertente sulla ripartizione delle spese, come dal compromesso scritto per mano del notaio Nicolò di Martino di Forneto, stesso anno, volendo concludere la lite, stabiliscono la ripartizione delle seguenti spese: Nicolò Fieschi L. 30.000 Federico Fieschi L. 14.000 Manuele e Andrea L. 14.000 Guglielmo, Andrea, Manfredino Francesco e Luca1 L. 14.000 Percivalle e fratelli2 L. 14.000 Ottobono L. 5000 Raimondino, Opicino ed Enrico fratelli L. 5000 Bonifacio e fratelli L. 4000 Atto in Lavagna, nella caminata della chiesa nuova di S. Salvatore. Testi: Bartolino, priore del ponte, e prete Ugone, canonico di S. Salvatore3. 1313 2 febbraio Enrico Fieschi è citato nel testamento del fratello Bartolino, canonico di S. Lorenzo, assime agli altri fratelli Raimondino e Sinibaldo e con il nipote Federico, figlio del q. Opicino, altro suo fratello. Sono citate anche le sue figlie Simonetta, Marietta, Viviana e Andreola. (Leonardo de Garibaldo, A.S.G., Notai antichi, 210/II, cc. 167v-168v) 1316 17 dicembre Enrico Fieschi, conte di Lavagna, dichiara a Giacomino di Glauco, procuratore di Franca Vicrerio, moglie del q. Nicolò di Ulzano, di essere soddisfatto della pensione che detta Franca gli deve da qui alla festa di S. Andrea per la casa con portico che è costruita sopra a un suolo di sua proprietà nella contrata Puthei Curli, in borgo Tascherio. Atto in Genova, nella chiesa di S. Lorenzo. Testi: Negro di Casanova e Bufferio Passano (Ugolino Cerrino, A.S.G., Notai ignoti 25) 1 Tutti figli di Giacomo 2 Figli di Ugolino 3 Ramus autenticus ac legalis descendentiae a q. Domino Rufino Lavaniae comite eminentissimi Domini Domini Laurentij Cardinalis Archiepiscopi Genunesis et excelletium Dominorum Ectoris et Antonij Mariae fratrum de Flisco nec non illustrorum Dominorum Laurentij et Innocentij eorum respective filiorum, ac nepotum una cum instrumentis, aliisque scripturis autenticis ipsum probantibus, ms. 1709-1710, Arch. Priv., ms. Famiglia.XVIII.2. 193 Parte III 1316 17 dicembre Enrico Fieschi, conte di Lavagna, dichiara a Rosina formaggiara, moglie di Ugheto de Laude, di essere soddisfatto della pensione che gli deve da qui alla festa di S. Andrea, per un edificio dell’ospedale di S. Giovanni, posto in Genova, nella contrada Puthei Curli, su un suolo di sua proprietà. Atto in Genova, nella chiesa di S. Lorenzo. Testi: Negro di Casanova e Calvino dei Calvini di Voltaggio. (Ugolino Cerrino, A.S.G., Notai ignoti 25) 1317 12 ottobre Enrico Fieschi, conte di Lavagna, dichiara a Pietro barbiere, figlio di Francesco de Palio, maestro d’ascia, di avere ricevuto soddisfazione del debito di L. 130.7.4, per il prezzo del vino, per il quale si erano dichiarati fideiussori Bartolomeo Parvo, notaio di Chiavari, e Andreolo q. Isnardo di Todesco, come da instrumento di Francesco Guliotto di Rovereto, 1316 29 giugno. Atto in Genova, nella chiesa di S. Lorenzo. Testi: Lanfranco de Podio, notaio, Giovanni di Cogoxola e Fravegino di Chiavari. (Ugolino Cerrino, A.S.G., Notai antichi, 197, cc. 61v-62r) 1320 2 agosto Giacomo di Cogorno, vicario dell’arcivescovo Porchetto Spinola, conferma l’elezione di Andreola a badessa del convento di S. Andrea della Porta (Leonardo de Garibaldo, A.S.G., Notai antichi, 210/II, c. 150r-151v) 1320 4 agosto Ugolino, priore della chiesa di S. Antonio, procuratore di Giacomo detto Cardinale, magiscola di S. Lorenzo, come da instrumento di Pellegrino de Bocha, 1314 2 settembre, a nome di detto Giacomo accetta la prebenda vacante per la morte del q. Giovanni di Bagnara, canonico genovese, alla presenza di Rolando, Maurino Fieschi, Giacomo di Cogorno, Gregorio de Camilla e Lanfranco de Camilla, tutti canonici di S. Lorenzo e soli residenti. Atto in Genova, nel chiostro di S. Lorenzo, nella camera di detto Giacomo. Testi: Manuele di Vignolo, canonico della chiesa nuova di S. Salvatore di Lavagna, Percivalle Fieschi ed Enrico Fieschi, conti di Lavagna (Leonardo de Garibaldo, A.S.G., Notai antichi, 210/II, c. 152r) 1325 1 febbraio Giacomo, magiscola di S. Lorenzo, Giovanni di Rolando, Maurino Fieschi, Giacomo 194 I Fieschi · Feudalità e istituzioni di Cogorno, Rizzardo Cancelliere e Lanfranco de Camilla, canonici di S. Lorenzo, soli presenti e residenti, affittano a Nicolò de Garibaldo e Riccobono di Mezana una terra, che è prebenda di Giacomo di Cogorno, posta nel territorio di S. Martino de Yrchis. Atto in Genova, nel chiostro di S. Lorenzo. Testi: Enrico Fieschi, conte di Lavagna, prete Rolando di Prin, cappellano di S. Lorenzo, prete Manuele de Stancherio de Guarino, ministro della chiesa di Ro di Chiavari. (Leonardo de Garibaldo, A.S.G., Notai antichi, 210/II, c. 133r-134r) 1325 9 febbraio Enrico Fieschi, conte di Lavagna, procuratore di Leonardo Fieschi, vescovo di Catania, amministratore e fidecommissario del testamento del q. Bertolino Fieschi, canonico di Genova, come da suo testamento scritto da Pellegrino de Bocha, 1313 2 febbraio, e come appare nell’instrumento di Antonio Dracone di Valenza 1323 30 agosto. Dal momento che detto Bertolino era creditore per una terra fuori Genova che tiene Manuele dei signori di Cogorno, volendo in quanto procuratore addivenire a un accordo con il detto Manuele per i suoi debiti verso il q. Bartolino, concede a Manuele e al notaio infrascritto di poter venire a Genova e di potervi stare senza che alcuno lo possa molestare o che al suo posto possa venire un procuratore da lui nominato alle stesse condizioni. Atto in Genova, davanti alla chiesa di S. Lorenzo. Testi: prete Berioto e prete Guglielmo de Valdo, cappellani di detta chiesa. (Ugolino Cerrino, A.S.G., Notai antichi, 198, cc. 208r-208v) 1325 23 marzo Enrico Fieschi q. Tedisio, conte di Lavagna, dichiara di avere ricevuto in prestito da Leonardo Vento L. 20 gratis et amore, e si impegna a restituirle entro le prossime calende. Atto in Genova, davanti a S. Lorenzo. Testi: Giovanni Richeto di Recco e Antonio Rolando, speziario. (Ugolino Cerrino, A.S.G., Notai antichi, 198, c. 259r) 1326 7 giugno Leonardo Fieschi, vescovo di Catania, esecutore e fidecommissario del testamento del q. Bartolino Fieschi, nomina suo procuratore Enrichino Fieschi, suo nipote, per recuperare tutto quello che chiunque doveva al q. Bartolino, come da volontà del cardinale Luca, altro esecutore e fidecommissario, come da instrumento del 1323. (Leonardo de Garibaldo, A.S.G., Notai antichi, 210/II, cc. 169r-170r) 195 Parte III Repertorio cronologico dei documenti Data Numero documento Pagina 1166 novembre 23 [7] 70 1171 aprile 14 [8] 72 1209-1241 [9] 72 1227 luglio [1] 58 1249 ottobre 6 [2] 60 1249 ottobre 7 [3] 62 1276 luglio 18 [10] 73 1277 agosto 13 [11] 80 1279 febbraio 27 [24] 125 1279 febbraio 28 [12] 82 1279 aprile 10 [25] 127 1279 ottobre 26 [23] 123 1280 aprile 10 [26] 130 1280 luglio 9 [4] 63 1305 luglio 30 [21] 109 1306 maggio 26 [13] 86 1313 luglio 14 [5] 66 1319 gennaio 23 [14] 89 1319 giugno 14 [16] 93 1319 giugno 20 [15] 91 1336 gennaio 2 [18] 96 1338 giugno 10 [17] 95 1341 gennaio 31 [19] 103 1341 dicembre 22 [29] 139 1343 luglio 30 [20] 108 1343 luglio 30 [33] 146 1353 novembre 5 [30] 140 1376 novembre 17 [31] 141 1378 settembre 22 [22] 112 1378 dicembre 2 [34] 147 1380 aprile 4 [32] 144 1385 maggio 22 [35] 148 1405 marzo 28 [36] 148 1425 ottobre 31 [38] 155 1437 novembre 18 [39] 157 1438 novembre 23 [40] 158 1440 maggio 20 [45] 166 1440 giugno 27 [44] 165 1440 agosto 9 [41] 160 196 I Fieschi · Feudalità e istituzioni 1441 gennaio 4 [42] 161 1441 gennaio 14 [43] 164 1443 agosto 17 [46] 172 1447 luglio 27 [37] 173 1448 giugno 8 [48] 174 1451 maggio 22 [47] 173 1451 giugno 27 [49] 176 1451 luglio 3 [51] 178 1451 agosto 6 [50] 177 1451 agosto 6 [55] 182 1454 s.m., s.d. [52] 178 1457 luglio 9 [53] 179 1457 agosto 26 [54] 180 1460 agosto 13 [56] 183 1464 marzo 11 [58] 185 1464 agosto 27 [57] 184 1465 ottobre 26 [59] 186 s.a., s.m., s.d. [6] 67 s.a., s.m., s.d. [27] 137 s.a., s.m., s.d. [28] 138 197 Apparati Manoscritti Albero genealogico della Nobilissima Famiglia de’ Signori Fieschi, ms. sec. XVIII, Archivio privato. Documenti e privilegi a favore dei Fieschi, ms. sec. XV, C.B.B., m.r.II.2.36. Privileggi, ed Immunità de Sig.ri Fieschi, e Ravaschieri, ms. secc. XV e XVII, A.S.Ge, ms. 969. Giuspatronati, privilegi, esenzione dalle gabelle de’ Signori Fieschi Conti di Lavagna (secc. XII-XVI), ms. sec. XVIII, A.S.G., ms. bibl. 171. Pasqua Giulio, Antiqua monumenta comitum Lavanie, ms. miscellaneo sec. XVII, B.U.G., ms.C.V.16. Privilegia nobilissime familie Cucurnorum, ms. sec. XVII, B.S.E.C., T.I.24. Privilegi della famiglia Fieschi, ms. sec. XVI, Arch. Priv., ms. Privilegi.XVI.2 Il presente libro tratta del testamento, e codicillo c’ha fatto Magnifico Panpiniano intorno all’entrata di Bologna, et anco la lassa e voluntà dell’Ill.mo Cardinale Georgio; e le scritture che dichiarano il modo, che si deve tenere in monacare le figlie Fiesche, et altre scritture e privilegi spettanti alle nostre franchisie. E detto libro era di Magnifico Quilico Fieschi, qual ne ha fatto un presente a me, Damiano Fiesco, l’anno 1561, a dì 25 Aprile, ms. sec. XVI, Arch. Priv., ms. Privilegi.XVI.1 Ramus autenticus ac legalis descendentiae a q. Domino Rufino Lavaniae comite eminentissimi Domini Domini Laurentij Cardinalis Archiepiscopi Genuensis et excellentium Dominorum Ectoris et Antonij Mariae fratrum de Flisco nec non illustrorum Dominorum Laurentij et Innocentij eorum respective filiorum, ac nepotum una cum instrumentis, aliisque scripturis autenticis ipsum probantibus, ms. 1709-1710, Arch. Priv., ms. Famiglia.XVIII.2 Bibliografia Affò Ireneo, Storia della città di Parma, Parma 1795. Antiquae Familiae Scortiae et aliarum Comitum Lavaniae antiquissima monumenta, Napoli 1611. Belloni Cristina, Ludovico il Moro, il protonotario Obietto Fieschi e il cardinale Paolo Fregoso. Documenti milanesi sulla politica ecclesiastica sforzesca nella Repubblica di Genova (1488-1498), in La storia dei Genovesi, Atti del convegno di studi sui ceti dirigenti nelle istituzioni della Repubblica di Genova, Genova 29 maggio – 1 giugno 1990, Genova 1991, vol. XI, pp. 193-213. Cammarata Italo, “Gatto! Gatto!”. Documenti sforzeschi per la storia dei Fieschi a Montoggio, Montoggio 2006. Cappelli Adriano, Cronologia, Cronografia e Calendario Perpetuo. Dal principio dell’era cristiana ai giorni nostri, Milano 1930. Il cartolare del notaio Stefano di Corrado di Lavagna, a cura di Calleri Marta, Genova 2012. Cianelli Antonio Nicolò, Dissertazioni sopra la storia lucchese, Lucca, 1814. Codice diplomatico della Repubblica di Genova, a cura di Imperiale di Sant’Angelo Cesare, in Fonti per la Storia d’Italia, Roma, 1936-1942. Corpus Iuris Civilis, a cura di Krueger Paul - Mommsen Theodor - Scholl Rudolf, Berlino 1895. Crosa di Vergagni Giovanni Battista, I diplomi imperiali per i feudi di Savignone, Mongiardino, Vergagni (Fieschi-Spinola-Crosa), Collana di Studi Fondazione Conservatorio Fieschi 3, Genova 2008. De’ Crescenzi Romani Giovanni Pietro, Corona della nobiltà d’Italia overo compendio d’historie dell’istorie delle famiglie illustri, Bologna, 1639. Diplomata Regum et Imperatorum Germaniae. Friderici I diplomata inde ab MCLVIII usque ad MCLXVII, in “M.G.H.”, tomo X, parte II, Hannover 1979, pp. 175-176. Eubel K., Hierarchia catholica Medii Aevi, Regensberg 1913. Federici Federico, Trattato della famiglia Fiesca, Genova s.d. (ma 1648). 198 I Fieschi · Feudalità e istituzioni Ferretto Arturo, Codice diplomatico delle relazioni fra la Liguria, la Toscana e la Lunigiana ai tempi di Dante (1265-1321) in A.S.L.S.P., XXXI, 1901, voll. I e II. Ferretto Arturo, L’avventura di un chierico della Valle di Garibaldo, in “La Sveglia”, Chiavari, XXXVIII, 1925, n. 19. Firpo Marina, La famiglia Fieschi dei conti di Lavagna. Strutture familiari a Genova e nel contado fra XII e XIII secolo, Collana di Studi Fondazione Conservatorio Fieschi 1, Genova 2006. Firpo Marina, I Fieschi potere chiesa e territorio. Sant’Adriano di Trigoso e Santa Maria in Via Lata a Genova, Collana di Studi Fondazione Conservatorio Fieschi 2, Genova 2007. Firpo Marina, Un consilium inedito di Odofredo sulle immunità dei conti di Lavagna, in Immagini del Medioevo. Studi di arte medievale in onore di Colette Bozzo Dufour, a cura di Dagnino Anna, Di Fabio Clario, Marcenaro Mario, Quartino Luigina, Genova 2013, pp. 167-178. Galasso Giuseppe, Storia d’Europa. 1. Antichità e Medioevo, Roma-Bari 1996, vol. I. Guerello, Franco, La crisi bancaria del piacentino Guglielmo Leccacorvo, in “Rivista Storica Italiana”, LXX, fasc. II, 1959, pp. 292-311. Leges genuenses in “Historia Patriae Monumenta”, XVIII, Torino 1901. I Libri Iurium della Repubblica di Genova, a cura di Rovere Antonella, Fonti per la Storia della Liguria II, vol. I/1, Genova 1992. I Libri Iurium della Repubblica di Genova, a cura di Madia Elisabetta, Fonti per la Storia della Liguria XII, vol. I/5, Genova 1999. I Libri Iurium della Repubblica di Genova, a cura di Bibolini Maria, introduzione Pallavicino Eleonora, Fonti per la Storia della Liguria XIII, vol. I/6, Genova 2000. I Libri Iurium della Repubblica di Genova, a cura di Pallavicino Eleonora, vol. I/8, Fonti per la Storia della Liguria XVII, Genova 2002. I Libri Iurium della Repubblica di Genova, a cura di Lorenzetti Michela e Mambrini Francesca, Fonti per la Storia della Liguria XXI, vol. II/2, Genova 2007. Lisciandrelli Pasquale, Trattati e negoziazioni politiche della Repubblica di Genova (958-1797), in A.S.L.S.P., n.s. 1, 1960, n. 643, pp. 126-127. Macchiavello Sandra, Sintomi di crisi e annunci di riforma (1321-1520), in Il cammino della Chiesa genovese dalle origini ai giorni nostri, a cura di Puncuh Dino, Genova 1999, pp. 211-264. Musso Giovanni, Chronicon placentinum ab Anno CCXXII usque ad Anno MCCCCII, in Muratori Ludovico Antonio, Rerum Italicarum Scriptores, XVI, 1730, pp. 441-634. Nasalli Rocca di Corneliano Emilio, Origine e primordi della pieve di Olubra, in “Archivio Storico per le Province Parmensi”, n.n. XXX, 1930, pp. 141-162. Petti Balbi Giovanna, Simon Boccanegra e la Genova del ‘300, Genova 1991. Petti Balbi Giovanna, Pace e concordia: il mito della signoria forestiera (1311-1339), in Storia di Genova. Mediterraneo, Europa, Atlantico, a cura di Puncuh Dino, Genova 2003. Petti Balbi Giovanna, Tra dogato e principato: il Tre e Quattrocento, in Storia di Genova. Mediterraneo, Europa, Atlantico, a cura di Puncuh Dino, Genova 2003. Petti Balbi Giovanna, L’assedio di Genova negli anni 1317-1331, in “Reti Medievali Rivista”, VIII, 2007, pp. 1-26. Pezzana Angelo, Storia della città di Parma continuata 1346-1400, Parma, 1837. Ronzani Mauro, Vescovi, capitoli e strategie familiari nell’Italia comunale, in Storia d’Italia. 9. La chiesa e il potere politico, Torino 1986. Vincenti Pietro, Aggiuntione alla genealogia della famiglia Scorza, Napoli 1611. 199 Apparati Indice dei nomi Alberto Beltrame: 53 Aldebrando da Vezzano: 29, 31, 33, 50 Alessandro: 52 Allegro di Fiorenzuola: 24 Ambrogio del Fossato: 49 Andreolo de Campis: 34 Andreolo di Riparolo: 24 Andreolo di Todesco: 26 Angiò: Carlo: 18, 22, 28, 30; Roberto: 18, 30, 32, 33, 36 Antonio de Ferrari (notaio): 52 Antonio de Ulmo (notaio): 53, 54 Antonio di Parma: 49 Antonio Guidobono: 39 Armanno Speziario: 20, 21 Bartolino Gambello di Angossola: 34, 50 Bartolomeo Colleoni: 40 Bartolomeo da Reggio (arcivescovo di Genova): 24 Bartolomeo da Reggio (notaio): 52 Bartolomeo Parvo: 26 Battista dal Pozzo: 49 Battista di Calestano (notaio): 51, 53 Beccaria di Beccaria di Nicolò: 29, 50 Benedetto de Arnaldis (notaio): 52 Benvenuto de Costa: 20 Bernardino (giudice delle calleghe): 27 Bernardo (arcivescovo di Genova): 51 Bianco: 51; Enrico: 50; Giacomo q. Giovanni: 49; Pietro: 50 Bonavino Costa: 21 Bonifacio de Fara: 29, 31, 50 Borromeo Battista: 49 Brancaleone di Andalò: 29 Bufferio Passano: 26 Buonvicino Cocone: 20 Calligepalli: Giorgio (notaio): 49; Guglielmo (notaio): 52, 54 Callisto III: 51 Calvino dei Calvini: 26 Camezana (Fieschi di): Enrico: 19, 20; Guglielmo: 19, 20; Camilla (de): Gregorio (canonico): 26; Lanfranco (canonico): 26; Tedisio: 22 Campofregoso: 36; Giano: 36; Ginevra di Rolando: 36, 38; Luisetta di Rolando: 36, 40; Nicolò: 37; Paolo: 37, 38, 39, 51; Pietro: 37, 38, 51; Rolando: 36; Tommaso: 35 Canneto (Fieschi di): Andreolo: 47; Bartolomeo “di Canneto di Casanova”: 49; Franco: 47; Giacomo: 47; Cardinale: vedi Fieschi Carlo III Durazzo: 35 200 I Fieschi · Feudalità e istituzioni Carlo V: 41 Carlo VI: 35 Casanova (di): Negro: 26; Raffaele (notaio): 52 Chierico Burono: 21 Cico Simonetta: 52 Clemente IV: 18 Cogorno (di): Giacomo (canonico): 23, 24, 26; Manuele q. Ansaldo: 24; Nicolò: 23 Colardo di Calleville: 46 Conforto Melieto: 20 Corrado da Fogliano: 41 Credenza (di): Corrado (notaio): 34, 52, 53, 55; Oberto (notaio): 34, 52, 53, 54 Damiano Altrixie: 25 Deserino Fallaca (notaio): 53, 55 Domenico de Enrico: 49 Doria: 32, 33; Alaone: 51; Giovanni: 46; Paolo: 49; Raffaele: 33; Teodora di Pietro: 41 Egidio de Piperaio: 19 Enrico Andreolo: 20 Enrico II: 26 Enrico VII: 28, 31, 32, 50 Eugenio IV: 35, 36 Fabona de Arnoldis: 51 Federico I: 28, 46 Federico II: 28, 31, 50 Fieschi: 18, 22, 25, 26, 27, 28, 30, 31, 32, 33, 34, 35, 36, 37, 50, 51; Agostino q. Federico: 18, 23; Albertino: 49; Albertino q. Ugone: 19; Alberto q. Tedisio: 28, 29; Ambrogio q. Federico: 18, 23; Ambrogio q. Teodoro: 41, 51; Andrea: 22; Andrea q. Benedetto: 49; Andrea q. Giacomo: 22, 41; Andrea q. Opizzo (arcidiacono): 17; Andreola di Enrico: 23; Antonio q. Benedetto: 49; Antonio q. Luca: 36, 38, 51; Antonia Maria q. Antonio: 36, 38, 39, 40; Antonio Maria di Ibleto: 40; Bartolomeo q. Tedisio: 49; Battista: 41; Bertolino q. Tedisio (canonico): 18, 19, 23, 24, 25; Benedetta: 18; Bonifacio: 22; Carencia di Tedisio: 19, 23; Brancaleone: 34; Carlo q. Nicolò: 25, 30; Carlo (fratello di Jacopone): 41; Carlo q. Giovanni: 36, 51; Cassandra di Federico: 18, 23; Cattaneo di Pietro: 41, 51; Daniele q. Teodoro: 49, 51; Egidio di Odoardo: 32; Elixia di Tedisio: 19, 23; Emanuele: 35; Enrico q. Opizzo: 17; Enrico q. Tedisio (Enricus, Henricus, Henriguinus): 15, 16, 17, 18, 19, 20, 21, 22, 23, 24, 25, 26, 27, 28, 29, 31, 32, 33, 34, 41, 42, 49, 50, 51; Enrico “Cardinale”: 19; Ettore: 41; Ettore q. Giacomo: 41; Ettore di Ibleto (detto Turino): 40; Federico q. Tedisio: 22, 28; Federico q. Opicino: 18, 23, 24, 29; Francesco q. Teodoro: 41, 51; Francesco q. Giacomo: 22, 41; Gerardo q. Tedisio: 28, 46; Geronimo q. Federico: 18, 23; Giacomo q. Opizzo: 18, 20, 28, 29; Giacomo “Cardinale” (magiscola): 26; Giacomo (cardinale): 34, 35, 36; Giorgio (cardinale): 34, 35, 36; Giovanni (cardinale): 35; Giovanni q. Opicino: 38, 49; Gio. Antonio (detto Battaglino): 36; Gio. Filippo di Gian Luigi I: 36, 37, 38, 39; Gio. Luigi q. Gian Luigi I: 40, 41; Gio. Ludovico q. Antonio: 36, 51; Gotifredo: 49; Guglielmo q. Opizzo (cardinale): 17; Guglielmo q. Giacomo: 22; Ibleto di Gian Luigi I (protonotario): 34, 36, 38, 39, 40, 41, 51; Jacopone: 38, 39, 40; Leonardo: 29; Leonardo q. Alberto (vescovo): 21, 22, 23, 24; Leonardo q. Filippo: 49; Linò q. Giovanni: 38; Livia q. Franco: 38; Lodisio q. Giano: 49; Lorenzo: 34; Lorenzo di Ibleto (vescovo): 40; Luca q. Carlo: 38; Luca q. Giacomo: 22, 29; Luca di Ibleto: 40; Luca q. Nicolò (cardinale): 24, 32; Ludovico (cardinale): 35; Manuele: 22; Manfredo (Manfredino): 19, 22, 29; Marietta di Enrico: 23; Mario q. Gregorio: 49; Maurino (canonico): 18, 19, 26; Napoleone q. Teodoro (vescovo): 41, 51; Nicolò: 49; Nicolò q. Antonio: 36, 51; Nicolò q. Tedisio: 18, 22, 28, 29; Nicolò “Cardinale”: 23; Nicolò q. Gio. Antonio (detto Battaglino): 39, 40; Nicolosina q. Teodoro: 41; Opizzo q. Ugo: 17, 28, 29, 42, 43; Opizzo q. Tedisio (Opicinus): 18, 19, 22; Ottobono: 22; Ottobono q. Tedisio (cardinale): 28, 29, 31; Pagano q. Tedisio: 28, 46; Paolo q. Filippo: 49; Papiniano q. Gabriele: 15, 23, 42; Paride q. Nicolò: 49; Percivalle: 49; Percivalle q. Ugolino: 20, 22, 26, 27, 29, 32, 51; Pietro q. Ludovico: 41; Pietro q. Ugolino: 20; Raimondo q. Tedisio (Raimondinus): 18, 19, 20, 21, 22, 23, 24; Rolando di Gian Luigi I: 39; Rolando di Ibleto: 40; Rubaldo q. Tedisio: 28, 46; Simona (moglie di Opizzo): 20; Simonetta di Enrico: 23; Sinibaldo q. Ugo (vedi Innocenzo IV); Sinibaldo q. Tedisio: 18, 19, 23, 201 Apparati 24, 29; Stefano: 29; Tedisio q. Opizzo: 17, 18; Tedisio q. Macia (magiscola): 21, 22; Tedisio di Raimondino: 23, 29; Tedisio q. Ugo: 28, 29, 36, 43; Teodora (moglie di Federico F.): 18; Teodora (moglie di Carlo F.): 25; Teodora (moglie q. Lorenzo F.): 41; Teodoro q. Teodoro: 41, 51; Vincenzo: 49; Viviana di Enrico: 23 Filippo Camere: 27 Filippo di Rizzardo: 25 Foglietta: Bartolomeo q. Antonio (notaio): 53 Fontana (della): Attone: 26; Gardo: 26, 27, 34, 50; Tedaldo: 26 Franca Vicrerio: 26 Francesco Murruzio di Quinto (notaio): 53, 54 Fraveghino di Chiavari: 26 Fulcone Asinario: 19 Gabriele Salvaigno: 25 Gabrino di Lovaria: 34 Gagino de Inzugneriis: 27 Galeazzo Cocconato: 39 Gavulio di Cassina: 20 Gazi Celebi: 33 Gerardo di Federico di Moneglia: 25 Giacomino di Glauco: 26 Giacomo Bonaventura (notaio): 52 Giacomo Bonvino (notaio): 51, 53 Giacomo Bracelli (notaio): 46, 52 Giacomo de Alio: 19 Giacomo I d’Aragona: 17 Giacomo di Albaro: 19 Giacomo di Nicolò di Molassana (notaio): 53 Giacomo re di Maiorca: 27 Giacomo di Pereto: 25 Giacomo Durante q. Pagano (notaio): 34, 52, 53, 54, 55 Giacomo Vernazza (notaio): 49 Gianotto Squarciafico: 51 Giovanni XXII: 30 Giovanni Baceto di Pieve: 21 Giovanni Baliano: 21 Giovanni di Albaro: 27 Giovanni di Bagnara (canonico): 26 Giovanni di Burzeto: 21 Giovanni di Carignano: 25 Giovanni q. Opizzone di Chiavari: 18 Giovanni di Cogoxola: 26 Giovanni di Lorceto: 25 Giovanni di Millesimo: 25 Giovanni di Nicola di Lavagna (notaio): 52 Giovanni di Rolando (canonico): 26 Giovanni Golami di Moneglia (notaio): 52, 54 Giovanni mulinaio: 25 202 I Fieschi · Feudalità e istituzioni Giovannina Porco q. Ogerio: 24 Grimaldi: 28, 29, 32, 33, 37; Gaspare: 30; Manuele: 47 Guglielmo (prete): 24 Guglielmo de Magistro: 47 Guglielmo di Lando: 29 Guglielmo di Olanda: 28, 29, 31, 50 Guglielmo Ferraio: 21 Guglielmo Osbergerio: 20 Guglielmo Vento: 28, 30 Guido Odone di Bobbio (notaio): 52 Guidobono di Cerreto di Pontremoli: 25 Ianuino di Sori: 18 Ideto: 29 Ideto Alpano: 25 Imperiale: Andalò: 49; Giacomo: 36, 37 Innocenzo IV: 17, 22, 42 Innocenzo V: 28 Jungebono de Liturfis (Litursis): 31, 53 Landi Manfredo: 40 Lanfranco de Podio: 26 Lapo de’ Bonfigli: 29, 33, 50 Lavagna (conti di): 15, 28, 29, 30, 42, 47, 51 Leccacorvo Guglielmo: 18 Leonardo de Garibaldo (notaio): 23, 28, 31, 53, 54 Leonardo Falamonica: 51 Leonardo Guercio: 23 Lodisio di Cunio (notaio): 51, 52, 53 Lomellini: Manuele: 47 Luchino (frate): 35 Luchino Conte di Vezzano (notaio): 53, 55 Luchino di Gavi: 25 Luciano Montano: 49 Luigi XI: 38 Malocello: 28, 29 Manarola (di): Raffeta: 27; Rolandino (notaio): 27, 34, 50, 52, 53, 54; Stefano: 27 Manfredino de Pontulo: 31 Manfredo Cavallo: 25 Manuele de Stancherio di Guarino: 26 Manuele di Vignolo (canonico): 26 Manuele Negrone: 20 Manuele Nicolò della Porta (notaio): 52, 55 Manuele Valente di Rapallo (notaio): 53, 55 Marietta di Guglielmo di Guano: 25 Marsilio Andreasi: 40 Matteo Beccadelli: 34 203 Apparati Mazardo de Pomario: 20 Mazone di Goano: 25 Nicolò III: 21, 28, 37, 50 Nicolò V: 37, 51 Nicolò Beretta: 20 Nicolò de Garibaldo: 26 Nicolò di Ulzano: 26 Nicolò Guagno: 25 Obertino di Monte Rossato: 25 Oberto Mazurro (notaio): 52 Odofredo Denari: 15, 50 Odone Giovanni: 15 Opizzino di Pontremoli: 25 Ottolino di Starano: 21 Pallavicino Andrea: 49 Parodi: Giacomo (notaio): 53; Giovanni: 49 Pellegrino de Bocha (notaio): 23 Pietro IV di Aragona: 27 Pietro de Palio: 26 Pietro di Noceto (notaio): 52 Pietro di Sanguineto (notaio): 28, 29, 31, 50 Pietro di Vignolo: 29 Pileo de Marini: 35 Poncello (vicario): 29, 31, 50 Raffaele Barisone (notaio): 34, 53, 55 Ravaldo Giacomo: 18 Ravaschieri: 27, 49, 51; Agostino: 49; Giovanni q. Giorgio: 49; Giovanni Battista: 27; Lavagnino: 29; Manfredo: 49 Riccobono di Mezzana: 26 Rinuzio: 52 Rodolfo (re dei Romani): 29, 31, 50 Rodolfo (vescovo di Forlì): 22, 28, 50, 51 Rolando (canonico): 26 Rolando de Laneriis di Ovada (notaio): 53 Rolando di Prin (prete): 26 Rosina formaggiara: 26 Rosso: Andreolo (notaio): 28, 29, 30, 34, 53, 55; Venturino q. Enrico (notaio): 27 Rubaldo Levorato: 21 San Salvatore (di): Corrado: 23; Giovanni Andrea q. Tommaso: 46, 47; Tommaso: 46 Scaglia Gio. Francesco: 49 Scorza: Corrado: 46; Gerardo: 50 Senarega Ambrogio (notaio): 53 Simone Boccanegra: 33, 34, 50, 51 Sforza: Francesco: 36, 38, 41; Galeazzo Maria: 40 Sorleone Curolo: 20 Spinola: 32, 33; Galetto: 33; Opizzino: 32; Porchetto: 22, 23, 28 204 I Fieschi · Feudalità e istituzioni Starano: Bafolo: 21; Enrico di Andrea: 20; Nicola: 21 Sturione di Belexio: 20 Teramo Grillo: 49 Tommaso (chierico): 24 Tommaso di Savoia: 18 Torre (della): 49; Giuliano: 52 Ugheto de Laude: 26 Ugolino (priore): 26 Ugolino de Asarsa: 20 Urbano VI: 35 Vegio: Lodisio (notaio): 53, 55 Visconti: Bernabò: 51; Filippo Maria: 36; Gaspare: 36; Giangaleazzo: 35; Sagramoro: 39, 40 Vivaldo Corelio: 20, 21 Volta (della) Simonetta di Raimondo: 17 Zaccaria: Giovanni: 25; Manuele: 25 Zambellino di Bonardo: 30 205 Apparati Indice dei luoghi Aix-en-Provence: 24 Albenga: 35 Albina: 21 Asti: 18 Avignone: 24, 33 Bargone: 24 Belvais: 22 Bisagno: 24, 25 Bobbio: 52 Bologna: 15, 23, 30, 34, 42, 43 Borgo Tascherio: 26 Caffa: 41, 51 Candiasco: 20 Carignano: 42 Carrega: 38 Casaleto: 20 Castelletto: 30, 38 Catania: 23, 24 Chiavari: 17, 18, 19, 21, 24, 26, 31, 49 Cogorno: 15 Corneto: 35 Cremona: 34 Croso: 21 Cuniolo: 21 Cuniustixio: 21 Domoculta: 34 Fontana Predosa: 26 Forlì: 37, 50, 51 Francia: 24, 35 Gavi: 20 Genova: 15, 24, 26, 27, 29, 30, 33, 34, 35, 36, 37, 41, 42, 49, 51 Ginestra: 31 Leonallo soprano: 20 Leonallo vecchio: 20 Liguria: 35 Lincoln: 22 Lombardia: 35 Lucca: 25, 26 Magasina soprana: 20 Magasina sottana: 20 Manarola: 27 Milano: 35, 36, 38, 42, 51 Moneglia: 52 Montoggio: 38, 40 Napoli: 33, 36 Nocera: 35 Noli: 35 Ovada: 53 Parma: 26, 49 206 I Fieschi · Feudalità e istituzioni Pastino di Leonallo: 21 Pavia: 29 Piacenza: 22, 24, 26, 50 Platealonga: 17 Po: 26 Porta dei Vacca: 30 Porta Soprana: 26 Prato: 29 Provenza: 24, 34 Puthei Curli: 26 Quinto: 53 Rapallo: 53 Ro: 26 Roma: 29, 35 Sabina: 35 San Bernardo (via di): 17 San Giovanni (ospedale): 26 San Giovanni di Prè: 35 San Leonardo: 42 San Lorenzo in Genova: 17, 19, 21, 22, 23, 25, 49 San Martino de Yrchis: 26 San Salvatore di Lavagna: 15, 21, 26 Sant’Adriano di Trigoso: 15, 31 Sant’Andrea (porta di): 25 Sant’Andrea della Porta: 23 Sant’Antonino: 26 Sant’Eustachio di Chiavari: 17 Santa Maria delle Vigne: 22 Santa Maria di Albaro: 24 Santa Maria in Via Lata: 15 Santa Maria Maddalena di Chiavari: 19, 23 Sant’Ambrogio (contrada di): 18 Santo Stefano: 36 Sardegna: 34 Savignone: 38 Savona: 22, 35, 37, 38, 51 Sestri Levante: 20, 24, 31 Sinope: 33 Sori: 18 Stacario: 20 Staiano: 21 Torriglia: 36, 38 Trigoso: 15 Tuscia: 35 Valenza: 24 Venigio: 25 Vercelli: 35 Vezzano: 53 Voltaggio: 26 Volterra: 37, 51 Zosella: 21 207 Finito di stampare nel mese di febbraio 2015 da Grafiche G7 Sas, Savignone (Ge) per Sagep Editori Srl, Genova