Indice - La Medusa Editrice

Transcript

Indice - La Medusa Editrice
Indice
RICAPITOLAZIONE DELLA MORFOLOGIA ............................................................ pag. IX
SINTASSI DEI CASI
Capitolo 22 .................................................................................................................................................... pag. 373
Le concordanze
Il soggetto.
Il predicato: verbale e nominale.
Particolarità nell’accordo del predicato.
Concordanza dell’attributo e dell’apposizione.
Concordanza del pronome relativo.
Hodieque
Capitolo 23
................................................................................................................................................... pag. 388
Nominativo e Vocativo
Il doppio nominativo.
Costruzione del verbo videor.
Costruzione dei verba dicendi, sentiendi., iubendi e vetandi.
Il vocativo.
Hodieque
Capitolo 24 .................................................................................................................................................... pag. 401
L’accusativo
L’accusativo semplice. Forme particolari di accusativo.
Costruzione dei verbi impersonali.
Accusativo dell’oggetto e del suo complemento predicativo, dell’oggetto e del luogo.
Accusativo della persona e della cosa (doceo – celo – posco – reposco – flagito).
Accusativo con i verbi di pregare, interrogare, chiedere.
I
L’accusativo con i complementi.
È interessante sapere che
Hodieque
Capitolo 25 .................................................................................................................................................... pag. 415
Il genitivo
Genitivo dipendente da sostantivi.
Genitivo partitivo.
Genitivo di qualità.
Genitivo dipendente da aggettivi e da participi.
Genitivo dipendente da verbi.
Genitivo con verbi di memoria.
Genitivo con interest e refert.
Genitivo con i verbi di stima.
Genitivo con i verbi di prezzo.
Genitivo con i verbi giudiziari (colpa e pena).
Hodieque
Capitolo 26 .................................................................................................................................................... pag. 428
Il dativo
Dativo dipendente da aggettivi.
Dativo dipendente da verbi.
Costruzione passiva dei verbi che reggono il dativo.
Verbi con diverse costruzioni; dativo con i verbi composti.
Dativo con i verbi di eccellenza; verbi col doppio dativo.
Dativo di possesso e dativo di interesse.
Dativo etico, d’agente, di fine, di relazione.
Hodieque
II
Capitolo 27 .................................................................................................................................................... pag. 441
L’ablativo
Ablativo di allontanamento, ablativo di origine, ablativo di privazione.
Costruzione di opus est, ablativo di agente e di causa efficiente.
Ablativo di materia, ablativo di argomento, ablativo di paragone.
Ablativo di mezzo, ablativo con i verbi utor, fungor, fruor, potior, vescor, ablativo di
abbondanza.
Ablativo di compagnia e di unione, ablativo di modo o maniera, ablativo di causa.
Ablativo di limitazione, ablativo di differenza, costruzione di dignus e indignus.
Hodieque
Capitolo 28 .................................................................................................................................................... pag. 453
Determinazioni di luogo e di tempo
Stato in luogo, moto a luogo, moto per luogo, moto da luogo.
Costruzione con i nomi di città accompagnati da appellativi. Costruzione di domus e
rus. Stato o moto nelle vicinanze
Tempo determinato e altre costruzioni per il tempo determinato.
Tempo continuato e altre costruzioni per il tempo continuato.
Hodieque
Capitolo 29 .................................................................................................................................................... pag. 464
Particolarità sintattiche e stilistiche
Sostantivi e aggettivi.
Particolarità nell’uso del comparativo e del superlativo.
Pronomi e aggettivi possessivi e riflessivi. Azione reciproca.
Pronomi dimostrativi
Pronome relativo e pronomi indefiniti.
Hodieque
Ricapitolazione della sintassi dei casi
III
SINTASSI DEL VERBO
Capitolo 30 .................................................................................................................................................... pag. 493
Il verbo e le sue proprietà
Verbi transitivi e verbi intransitivi.
Verbi fraseologici. Il verbo “fare” seguito da un infinito.
Capitolo 31 .................................................................................................................................................... pag. 499
I tempi dell’indicativo; lo stile epistolare
Presente e imperfetto.
Perfetto e piuccheperfetto.
Futuro semplice e futuro anteriore.
I tempi dello stile epistolare.
Hodieque
Capitolo 32 .................................................................................................................................................... pag. 507
I modi del verbo nelle proposizioni indipendenti
Falso condizionale; indicativo latino e congiuntivo italiano.
Congiuntivo esortativo e congiuntivo ottativo.
Congiuntivo concessivo e congiuntivo dubitativo.
Congiuntivo potenziale e congiuntivo suppositivo.
Imperativo positivo e imperativo negativo.
Hodieque
Capitolo 33 .................................................................................................................................................... pag. 517
L’infinito
Uso nominale dell’infinito.
Uso verbale dell’infinito - Il soggetto della proposizione infinitiva - I tempi dell’infinito
- Particolarità nell’uso dell’infinito futuro.
Soggettive con altre costruzioni.
IV
Oggettive con altre costruzioni.
Infinitive in funzione dichiarativa - Infinito storico - Infinito esclamativo.
Hodieque
Capitolo 34 .................................................................................................................................................... pag. 527
Il participio
I tempi del participio - Participio perfetto: particolarità.
Uso nominale del participio.
Uso verbale del participio.
Ablativo assoluto.
Hodieque
Capitolo 35
pag. 536
Gerundio, gerundivo, supino.
Gerundio – Gerundivo.
Coniugazione perifrastica passiva.
Supino attivo e supino passivo. Costruzioni latine da rendere con “senza” seguito da un
verbo.
Ricapitolazione della sintassi del verbo
SINTASSI DEL PERIODO
Capitolo 36
pag. 554
La coordinazione
Coordinazione copulativa.
Coordinazione disgiuntiva - Coordinazione avversativa.
Coordinazione dichiarativa - Coordinazione conclusiva.
V
Capitolo 37 .................................................................................................................................................... pag. 559
Consecutio temporum
Consecutio temporum in proposizioni dipendenti dalla principale (subordinate di 1°
grado).
Consecutio temporum in proposizioni dipendenti da subordinate (subordinate di 2°, 3°
grado…).
Particolarità nell’uso della consecutio - Il congiuntivo futuro - L’attrazione modale.
Capitolo 38
................................................................................................................................................... pag. 568
Proposizioni interrogative dirette
Interrogative dirette semplici
Interrogative dirette disgiuntive - Risposta alle domande
Quondam
Capitolo 39 .................................................................................................................................................... pag. 573
Proposizioni subordinate sostantive: Interrogative indirette
Interrogative indirette semplici.
Interrogative indirette disgiuntive.
Quondam
Capitolo 40
................................................................................................................................................... pag. 579
Proposizioni subordinate sostantive
Sostantive introdotte dal quod dichiarativo.
Sostantive introdotte da ut/ne.
Sostantive introdotte da ut/ ut non.
Sostantive introdotte da quin.
Quondam
VI
Capitolo 41
................................................................................................................................................... pag. 586
Proposizioni subordinate sostantive
Sostantive dipendenti dai verba timendi.
Sostantive dipendenti dai verba impediendi – recusandi.
Quondam
Capitolo 42
................................................................................................................................................... pag. 591
Proposizioni subordinate avverbiali: finali e consecutive
Proposizioni finali.
Proposizioni consecutive.
Quondam
Capitolo 43
................................................................................................................................................... pag. 598
Proposizioni subordinate avverbiali : causali e temporali.
Causali.
Temporali - Cum e l’indicativo - Cum e il congiuntivo.
Dum, donec, quoad, quamdiu - Antequam, priusquam - Proposizioni temporali rette da
altre congiunzioni.
Quondam
Capitolo 44 .................................................................................................................................................... pag. 605
Proposizioni subordinate avverbiali: comparative, concessive, avversative.
Proposizioni comparative.
Proposizioni concessive - Proposizioni avversative.
Quondam
Capitolo 45 .................................................................................................................................................... pag. 611
Proposizioni subordinate avverbiali : ipotetiche e condizionali
Periodo ipotetico indipendente del primo tipo o della realtà.
Periodo ipotetico indipendente del secondo tipo o della possibilità.
VII
Periodo ipotetico indipendente del terzo tipo o dell’irrealtà .
Periodo ipotetico dipendente.
Proposizioni condizionali introdotte da dum, modo, dummodo - Uso delle congiunzioni
condizionali nisi, si non, si minus…
Quondam
Capitolo 46 .................................................................................................................................................... pag. 619
Riepilogo dei valori di ut / cum.
Quondam
Capitolo 47 .................................................................................................................................................... pag. 622
Proposizioni relative
Relative proprie.
Relative improprie.
Quondam
Capitolo 48 .................................................................................................................................................... pag. 627
Discorso indiretto
Modi e tempi, pronomi ed avverbi nel discorso indiretto.
Numismatica romana
Versioni di ricapitolazione generale
VIII
RICAPITOLAZIONE DELLA MORFOLOGIA
IX
Capitolo 1
(Le declinazioni – Gli aggettivi della prima e della seconda classe – I gradi dell’aggettivo
qualificativo – Le proposizioni temporale e causale)
Esercizio 1
Traduci:
1) In multis urbibus antiquis erant Iovis et Apollinis templa clara. 2) Antiquis temporibus homines
vivebant in speluncis atque fuga feras vitabant. 3) Consiliis prudentibus matres familias iuvenum
audaciam coercebant. 4) Suas mensas vasis ex auro argentoque Persae ornabant. 5) Captivorum
preces hostis iram magnam non mitigaverunt. 6) Cruentum atque atrox bellum fuit, parvus
superstitum numerus. 7) Hannibalis milites Alpes impervias magna cum audacia superaverunt.
1) Pochi uomini si opposero con grande audacia all’avanzata dei nemici. 2) Meravigliosa senza
dubbio la varietà degli animali del mare, del cielo e della terra. 3) Il generale vittorioso catturò molti
prigionieri, ma risparmiò a tutti la vita. 4) I nemici misero a ferro e fuoco l’intera regione. 5) Mentre
i soldati affrontavano gli invasori, donne vecchi e bambini si rifugiavano nelle grotte.
Esercizio 2
Traduci:
1) Rerum novarum desiderium ad coniurationem contra rem publicam Catilinam impulerat. 2)
Alexandri Magni humanitas multos captivos servavit, sed Clitum amicum eius insania necavit. 3)
Non dierum numerum, sed noctium Germani computabant. 4) Saepe homines iurant, sed ius
iurandum non semper servant. 5) In rebus adversis, non in rebus secundis amici suam amicitiam
ostendunt. 6) Rei publicae temporibus Romae multa bella civilia fuerunt. 7) Antiqui diebus nefastis
res divinas non celebrabant.
1) Nei boschi c’è una grande varietà di piante; tra tutte, dominano le querce. 2) Le cavallerie si
scontravano nelle pianure, le fanterie spesso anche sulle vette dei monti. 3) L’ala destra dell’esercito
nemico accerchiò lo schieramento della nostra legione. 4) I barbari, ci dice Cesare, avevano diverse
mogli. 5) Interessante il parere di Seneca: nessuna terra è un esilio, ma ognuna è un’altra patria.
Esercizio 3
Traduci:
1) Maxima fuit domi militiaeque Romanorum iuvenum opera. 2) Contra Germaniae bellicosissimas
gentes imperatores peritissimi pugnaverunt atque vicerunt. 3) Cervi cornua pulchriora, sed crura
utiliora sunt: hoc poeta docet. 4) Sicelides Musae, paulo maiora canamus: Vergilii poetae verba
sunt. 5) Dionysius admodum iuvenis dominatum in civitate occupavit. 6) Nequissimi homines saepe
contra rem publicam pugnaverunt ob pecuniae potentiaeque cupiditatem. 7) Dictator benevolentior
patribus quam plebi fuit.
1) Assai maldicenti furono le parole dei traditori contro la vecchia patria. 2) Gli ipocriti spesso
danno ottimi consigli, ma compiono pessime azioni. 3) Il colle era assai adatto all’accampamento,
ed il console lo occupò immediatamente con la cavalleria. 4) Capua con i suoi famosi ozi fu per
Annibale ciò che Canne fu per Roma. 5) Il re partì con la flotta per una spedizione, mentre in patria
fortificavano le città.
X
Esercizio 4
Traduci:
1) Aristidem cives e patria expulerunt quod ille se iustissimum praebuerat. 2) Cum milites in urbem
pervenerunt, hostes omnes iam fugerant. 3) Cum consul in castra redivisset, legati ad eum iverunt
ut pacem peterent. 4) Dum haec Romae senatus populusque decernit, milites maxima cum virtute
contra barbaros pugnabant. 5) Nemo patriam quia magna est amat, sed quia sua (Sen). 6) Cum
Caesar in Galliam venit, factionum duarum principes Sequani atque Haedui erant. 7) Cum
veritatem hostibus dixerit, proditorem imperator capite damnat.
1) Essendo straripato il fiume, i contadini subirono gravi perdite. 2) Quando Cesare giunse a Roma,
i suoi avversari avevano già abbandonato la città. 3) Per aver attraversato le Alpi con gran difficoltà,
l’esercito annibalico era ormai allo stremo delle forze. 4) Quei luoghi li reggeva Evandro, un uomo
dell’Arcadia, regione del Peloponneso. 5) La tua fama –dice Enea ad Evandro nell’ottavo libro
dell’Eneide- è diffusa su tutta la terra.
Esercizio 5
Traduci:
1) Homines, cum valent, consilia semper aegrotis dant. 2) Dum loquimur, tempus inexorabile fugit.
3) Tibi agam gratias quod me vivere coegisti (Cic.). 4) Cum Germanos Galli virtute superabant,
Romanorum exercitus in Galliam nondum iverant. 5) Nobis maximas gratias egerunt, quod illis
gratissimum fecimus. 6) Haec cum ita sint, nobis domum eundum est. 7) Ubi hoc nuntiatum est,
omnes ad deorum templa ac delubra confugerunt.
1) Non appena spuntò l’alba, l’esercito nemico si mise in marcia verso il nostro accampamento. 2)
Poiché ormai non c’era speranza di vittoria, la maggior parte dei combattenti si diede alla fuga. 3)
Siccome si era ammalato gravemente il figlio, la madre viveva il suo tempo in grande agitazione. 4)
La guerra contro Giugurta, la cui storia è arrivata fino a noi grazie a Sallustio, fu di lunga durata e
pericolosa per i Romani. 5) Lo spartano Lisandro, leggiamo nell’opera di Cornelio Nepote, ha
lasciato ai posteri una grande fama di sé.
Versione 1
Il cervo alla fonte
Un cervo vede la sua immagine in uno specchio d’acqua, e, mentre elogia la bellezza delle sue corna, disprezza
l’eccessiva sottigliezza delle zampe. Viene distolto dalla sua assorta contemplazione da un improvviso abbaiare di cani.
Tenta la fuga… ma è costretto (troppo tardi, ormai) a rivedere i suoi giudizi.
Cervus ad fontem bibit; postea, dum quiescit, suam imaginem in speculo lympharum videt.
Tum observat suos artus et, plenus admirationis, ramosa cornua laudat; vituperat, contra, nimiam
crurum tenuitatem. Sed subito canum latratus audit ac metu fugit; sic cursu veloci per campum
feros canes eludit. Postea in densam silvam pervenit, ibique consistere debet, quoniam rami fagi
frondosae longa cornua retinent. Tum canes morsibus atrocibus miserum animal corripiunt atque
laniant. Demum cervus sic desperatus exclamat: “Vere stultus fui! Crura enim, meae salutis
fontem, vituperavi, cornua autem, meae ruinae causam, laudavi”!
adattamento da Fedro
XI
Versione 2
Sugli animali domestici
Il passo è un piccolo elenco di animali domestici, dei quali tutti si indicano i vantaggi che offrono all’uomo. Se buoi e
tori sono utili per il lavoro, ed i maiali per riempire la dispensa degli umani, gli uccelli tra l’altro servono per rallegrarci
col loro canto.
Boves ac tauri ad aratra sunt aptiores quam equi; equi ad onera aptiores stunt. Boum
cervices ad iugum, lata terga validique umeri ad aratra nata sunt. De bubus multa canunt poetae:
boum auxilio prisci agricolae terras arabant, fimum spargebant. Pulchrum erat videre duos, vel
quattuor, vel sex boves aratrum trahere; temporibus nostris eorum usus rarior in dies fit. Quondam
mulorum asinorumque utilitates, quae certe ad hominum commodum paratae sunt, omnes
cernebant. Sues vero nihil praeter escam mortali genere praebent. Subus enim natura miram
fecunditatem tribuit ut bonam atque magnam dapem hominibus suppeditarent. Aves quoque, quae
binis alis volant, alias venationis voluptate captamus, alias alimus ut nostras mensas ditent aut
cantu nostras aures delectent. Praeterea antiquitus aves vel ore vel volatu vel maiore minoreve
numero auguribus futura praenuntiabant.
Versione 3
La battaglia di Maratona
Una battaglia storica (490 a.C. ), nella quale diecimila ateniesi e mille plateesi al comando di Milziade combatterono
contro l’esercito persiano del re Dario, assai superiore per numero di soldati. La notizia della vittoria fu portata ad Atene
da Fidippide, che, stremato da una corsa di circa 42 Km, morì immediatamente dopo aver dato l’annuncio.
Atheniensium res publica olim in magno periculo fuit, quia Darius, Persarum rex, contra
Athenienses bellum paraverat atque ingentem exercitum in Atticam miserat. Itque parva Graecorum
manus contra potentes hostium copias pugnavit. In planitie apud Maratonem Athenienses cum
Persarum copiis proelium commiserunt. Ita Miltiadis, Graecorum ducis, prudentia et militum
fortitudo Atheniensium rem publicam a pernicie servaverunt. Aeschylus quoque, clarus
tragoediarum scriptor, armis ibi contendit magnaque virtute pro patria se mortis periculo obiecit.
Versione 4
La guerra servile
A capo della guerra servile, scoppiata nel 73 a.C. con una rivolta di gladiatori della scuola di Capua, fu Spartaco, uno
schiavo di origine tracia. Egli riuscì a mettere insieme un esercito di quarantamila uomini, conseguì vari successi, ma
l’anno seguente i suoi gladiatori furono sconfitti dal console M. Licinio Crasso, e successivamente da Pompeo, di
ritorno dalla Spagna.
Atrox bellum servile fuit: primo Spartacus multos Romanorum duces fudit atque maxima
cum insolentia Romam appropinquabat: tunc Romani contra Thracem servum M. Licinium
Crassum consulem miserunt, ditissimum hominem atque implacabili animo. Crassus Sparthacum
cum suis in urbe Rhegio clausit prohibuitque lato vallo. Mox autem Sparthacus vallum transiit,
Romam petens. Ingens Romanos metus invasit, sed Crassus consul apud Silarum flumen serviles
copias profligavit necavitque ducem Sparthacum. Multa captivorum gladiatorum milia ad crucem
adfixit Crassus secundum Appiam viam, ut inexorabilis poenae exemplum daret.
XII
Versione 5
Sugli uomini primitivi
Affidandosi alla sua fantasia, lo scrittore latino presenta con poche ma significative immagini la vita dei nostri lontani
progenitori, i quali, esposti ad ogni sorta di pericoli, per sopravvivere potevano fare affidamento soltanto sulla forza
fisica.
Antiquissimis temporibus homines in silvis vel locis palustribus aut montanis vitam miseram
et tristem, omnibus periculis obnoxiam, degebant. Nam nullam defensionem contra feras habebant,
sed pericula celeri fuga vitabant. Acris hiemis temporibus loca campestria relinquebant et in
cavernas montium confugiebant. Glandibus et herbis et silvestri melle famem aegre sustentabant.
Nondum oppida celebria, sicut nostris temporibus, incolebant, sed casas parvas et stramenticias in
regionibus silvestribus, ubi cum liberis et uxoribus vivebant ac saepe contra feras horrendas et
immanes corporis viribus pugnare debebant. Tunc homo erat fortis contra naturae pericula
contraque feras, sed debilis si morbo laborabat. Nam remedia utilia nulla habebat nec medicinam
adhibebat, et saepe dulcium liberorum mors immatura parentes contristabat. Non deliciae erant,
non suavis cibus, non dulcia vina, non vestes purpureae vel sericae, non humanus cultus, sed
aspera incommoda et pericula vitae agrestis et silvestris.
XIII
Capitolo 2
(Pronomi - Congiuntivo attivo - Imperativo negativo – Proposizioni: finale, consecutiva, relativa
finale, relativa consecutiva)
Esercizio 1
Traduci:
1) Eandem originem multae gentes habent, sed eaedem gentes saepe inter se pugnant. 2) Amicos
fideles habebimus, si nos ipsi amici fideles fuerimus. 3) Persarum regis legati in Alexandri castra
iverunt eiusque pacem petiverunt. 4) Eodem anno duas maximas urbes Romani deleverunt,
Carthaginem Corinthumque. 5) Milites imperator ante proelium monuit ut strenue pro patria
pugnarent. 6) Eo scripsi quo plus auctoritatis haberem (Cic.). 7) Pueri ne sint negligentes: haec
boni magistri prima cohortatio.
I) Non fare agli altri ciò che non vuoi sia fatto a te. 2) Tanto tuonò che piovve. 3) Generalmente
l’uomo è indulgente con se stesso e severo con gli altri. 4) Simpatico, come sempre, Marziale,
quando scrive: Diaulo era medico, ora è becchino; ciò che fa da becchino, lo faceva anche da
medico. 5) Il tiranno Dionisio resse Siracusa, che fu un tempo una città assai grande, con severità
particolare.
Esercizio 2
Traduci:
1) Alii pro patriae libertate, alii pro imperio pugnaverant. 2) Consul legatos ad Boios praemisit qui
de suo adventu docerent. 3) Catilina duos coniuratos misit qui ante diem consulem interficerent. 4)
Tu ne quaesieris, scire nefas, vitae nostrae finem. 5) Rex ipse in hostium potestatem venit, et illi
eum magna cum crudelitate interfecerunt. 6) Tantus parentum amor, ut ipsi saepe pro filiis mortem
obeant. 7) Athenienses Themistoclem elegerunt ut classem compararet ne Persae oppidum delerent.
1) Non dire continuamente idiozie: gli altri ti deridono. 2) Il tribuno combattè da valoroso, tanto da
meritare le lodi del generale supremo. 3) Questo è quello che volevi tu, non io. 4) Tra le grandi città
della Grecia antica, annoveriamo Tebe, che fu la capitale della Beozia. 5) A Cesare successe
Augusto, suo figlio adottivo, che per la storia è l’iniziatore dell’impero romano.
Esercizio 3
Traduci:
1) Quis ex Athenarum civibus iustior Aristide fuit? 2) Quid homines auro pretiosius iudicant ? 3)
Quaedam animalia vitam brevissimam habent: unum diem vivunt. 4) Nemini fas est mendacia
dicere ut hominem culpa vacuum accuset. 5) Uterque consul contra hostem magnam victoriam
consecutus est. 6) In rebus adversis tantam patientiam habuit ut omnes eum magnopere laudarent.
7) Hoc matri tuae ne dixeris: aegrota est.
1) Ti ho mandato due libri perché tu li legga entrambi. 2) Qualunque cosa abbiano commesso, o
giudici, non puniteli con eccessiva severità. 3) La bellezza di Cleopatra fu tale che molti si
innamorarono di lei. 4) Anticamente molti Greci si trasferirono dalla loro terra in Italia per fondare
nuove città. 5) Tra le numerose città della Magna Grecia, assai importanti furono Taranto e
Siracusa.
XIV
Esercizio 4
Traduci:
1) Multi homines alii alia peste perierunt. 2) Unusquisque faber est fortunae suae. 3) Quaedam
mulier duci nostro omnia dixit. 4) Tyrannus tam crudelem se praebuit ut omnes eum timuerint. 5)
Phaedri fabulae tam pulchrae facilesque sunt ut eas libenter etiam pueri audiant. 6) Mater filium
monuit ut prudens in itinere esset. 7) Milites, vestrum officium agite ut patria penatesque salvi sint.
1) La giustizia punisce chi sbaglia, assolve chi è innocente. 2) Molti eserciti combatterono per
fronteggiare l’avanzata di Annibale. 3) Gli elefanti di Pirro prima e di Annibale poi atterrivano i
Romani che pur tentavano un’accanita resistenza. 4) Per essere i migliori, spesso gli uomini
affrontano grandi sacrifici. 5) La pestilenza si diffuse con una tale violenza che le strade si
ricoprirono di cadaveri.
Esercizio 5
Traduci:
1) Puella quaedam fuit tam foeda ut parentes eam intra domesticos parietes coercerent. 2)
Pulcherrima contra Helena, quae belli Troiani causa fuit. 3) In hominum vita duae sunt viae:
virtutis una, voluntatis altera. 4) Sicilia tam fertilis fuit ut eam Italiae horreum vocaverunt. 5)
Exploratores qui hostium castra viderent consul praemisit. 6) Ne quis hoc putet, tibi omnia dico. 7)
Videant consules ne quid res publica detrimenti capiat.
1) Il tracio Orfeo scese agli Inferi per liberare Euridice. 2) Mitico cantore e musico, era talmente
bravo che col suo canto ammansiva le fiere e muoveva gli alberi e i macigni. 3) Tornando sulla
terra, si volse indietro per guardare la sua donna, e la perse per sempre. 4) Per salvarsi dal disonore,
Lucrezia, una matrona romana, raccontò ogni cosa al padre e al marito. 5) Il risentimento fu tale che
scoppiò la rivoluzione contro Tarquinio il Superbo.
Versione 1
Come calcolavano il tempo i Romani
Le ore e le vigilie, corrispondenti queste ai turni di guardia, si susseguivano rispettivamente nel giorno e nella notte:
momenti estremi, l’alba e il tramonto. Gli anni invece erano computati dalla fondazione di Roma, mentre molti secoli
più tardi si fece riferimento alla nascita di Cristo.
Diei tempus ab ortu solis ad occasum in duodecim horas dividebant. Horae non numeris
cardinalibus, sed ordinalibus indicabantur; hora prima, secunda, tertia…Etiam nox a Romanis in
duodecim horis dividebatur, sed plerumque noctis tempus in quattuor vigilias dividebatur, quarum
singulae ternis horis constabant. Romani annos ab urbe condita numerabant; exempli causa:
“Anno tricesimo septimo ab Urbe condita Numa Pompilius Romulo successit”. Nos autem, exempli
causa: “ Vergilius poeta anno undevicesimo ante Christum natum mortuus est, Augustus anno
quarto decimo post Christum natum”.
Versione 2
I fori dell’antica Roma
Numerosi i fori nella Roma antica, da quelli adibiti a mercato (dei buoi, della verdura, del pesce…) agli altri civili, dove
si tenevano i comizi e si amministrava la giustizia. Tra questi, il più importante, il foro Romano, il foro per eccellenza,
intorno al quale, sempre affollato, c’erano molte botteghe ed osterie.
XV
In urbe Roma multa erant fora, quorum altera civilia, altera venalia vocabant. In foris civilibus
magistratus iudicia exercebant populusque comitia habebat. In foris venalibus cives et advenae
merces venumdabant omneque negotiorum genus curabant. Fora utriusque generis antiqui
scriptores commemorant: ex venalibus, forum boarium, quod inter Circum Maximum et Tiberim
late patebat; forum pistorium, prope Aventinum; forum olitorium, in radicibus montis Capitolini;
forum piscarium, haud procul ab aede Vestae. Ex civilibus, forum Traiani, forum Augusti, forum
Nervae, forum Romanum. Praeterea multae tabernae circumdabant fora quoque civilia, praesertim
forum Romanum quod, usque a reipublicae temporibus, signis, rostris, porticibus variisque
aedificiis veteres Romani exornaverant. Huc semper civium concursus maximus erat.
Versione 3
La pazzia fonte di felicità
Una storiella simpatica, con la quale si intende che tutto sommato a volte è preferibile essere pazzi. Questo dimostra la
vita di un povero disgraziato: quando è pazzo, lo avvicinano in molti, magari solo per deriderlo, ed egli ne gioisce;
quando rinsavisce, lo evitano tutti: nessuno vuole avere a che fare con uno che è stato pazzo, ed egli ne soffre.
Athenis quidam vivebat qui in subitam dementiam incidit credebatque se regem esse.
Plurimi cives, pueri praesertim, eum iocose salutabant, regem appellantes; qua salutatione misellus
superbus laetusque erat. Tandem familiares ad medicum adduxerunt eum, qui dementem ad
sanitatem perduxit. Postquam domum remeavit, omnes eum vitabant et ne verbum quidem cum eo
faciebant; nemo enim cupiebat se esse amicum hominis qui demens fuerat. Itaque ille assidue solus
vivebat miseramque vitam agebat. Post aliquod tempus medicus mercedem petivit curarum quas ei
praebuerat. Ille respondit: « Duplicem tibi mercedem persolvam, si me ad priorem insaniae statum
redegeris ».
Versione 4
Ineluttabiltà del destino
Un uomo in sogno vede che un leone gli uccide il figlio; per evitare una tale disgrazia, rinchiude il ragazzo in una torre.
Vorrebbe alleviargli la tristezza della solitudine, ancor meglio della prigionia, e fa dipingere animali vari sulle pareti,
senonchè…
Senex quidam, qui unum filium habebat eumque vehementissime diligebat, cum olim in
somnio vidisset leonem filium suum devorantem, valde timuit atque in edita turri adulescentem
clausit, ne hunc exitum vitae tam horrendum haberet. Cum tamen puer venationem valde amaret,
pater, ne ei fastidiosa solitudo esset, servis imperaverat ut in turris parietibus plurima animalia
pingerent; inter ea, primum locum obtinebat leo. Sed puer, cum haec vidisset, valde suscensuit,
leonemque spectans: “Pessima fera -inquit- propter te in hac turri sum”. Tunc manum in parietem
vehementer impegit, ut leonem percuteret. Sed tam vehementer parietem pulsavit atque unum ex
digitis vulneravit. Hoc autem vulnus, cum sanguinem pueri corrupisset, eum ad mortem duxit.
Itaque fatum exitum suum habuit; atque puer, ut fuerat in somnio, propter leonem vitam amisit.
Versione 5
Milziade rinuncia alla conquista di Paro
All’indomani di Maratona, Milziade con una flotta riconquista molte isole che erano state dalla parte dei Persiani; ma
non Paro, che pur cinge d’assedio. Quando finalmente sembra impadronirsene, un incendio in lontananza lo dissuade
dall’impresa, e torna ad Atene: con la flotta intatta sì, ma a mani vuote.
Post hoc proelium classem septuaginta navium Athenienses eidem Miltiadi dederunt, ut
contra insulas, quae barbaros adiuverant, pugnaret. Quo in imperio plerasque ad officium redire
coegit, nonnullas vi expugnavit. Ex his Parum insulam opibus elatam cum oratione reconciliare
XVI
non potuit, quare copias e navibus eduxit, urbem operibus clausit omnique commeatu privavit, dein
vineis ac testudinibus constitutis propius muros accessit. Cum iam in eo esset ut oppido potiretur,
procul in continenti lucus nescio quo casu nocturno tempore incensus est. Cuius flammam ut
oppidani et oppugnatores viderunt, utrisque venit in opinionem signum a classiariis regis datum
esse. Quo actum est ut et Parii a deditione deterrerentur, et Miltiades, incensis operibus quae
statuerat, cum totidem navibus atque erat profectus, Athenas magna cum offensione civium suorum
rediret.
adattamento da Cornelio Nepote
XVII
Capitolo 3
(Coniugazione attiva e passiva - Coniugazione del verbo sum e dei suoi composti - Cum narrativo L’accusativo con l’infinito - Il si passivante - Perifrastica attiva e passiva)
Esercizio 1
Traduci:
1) Dux, cum hostium insidias timuisset, equites praemisit qui loca explorarent. 2) Parentes
putabant filium domi esse. 3) Ave, Caesar, morituri te salutant. 4) Omnibus veritas dicenda est. 5)
Caesar, ut hostes vidit, animadvertit sibi multa agenda esse. 6) Omnibus moriendum est. 7) Non
omnes eadem possunt.
1) Quando fu avvistata la costa, i marinai esultarono di gioia. 2) Tutti potevano parlare in presenza
del re, ma nessuno si opponeva alla sua volontà. 3) Non essendo potuto partire con la flotta, il
console aumentò le fortificazioni. 4) Cicerone sapeva che Catilina congiurava contro lo Stato. 5) Si
disse che Pompeo era partito per Brindisi.
Esercizio 2
Traduci:
1) Saepe prodesse possumus, sed obsumus. 2) Cum rei publicae profuerit, vir ab omnibus laudatus
est. 3) Nobis omnibus res publica adiuvanda est, si filios vere amamus. 4) Pugnatum est maxima
cum virtute omnibus locis, praesertim circa consulem. 5) Urbs obsessa est dies noctesque, sed
postremo hostibus recedendum fuit. 6) Si deest voluntas, homines nihil boni agunt. 7) Notum erat
transfugas ad hostium castra venisse.
1) Quando fu sul punto di partire, il figlio salutò in lacrime i genitori. 2) Potendo giovare alla
salvezza della patria, i soldati preferirono sacrificare la propria vita. 3) Si era pensato che si dovesse
abbandonare l’accampamento. 4) Siate sempre operosi, o giovani, perchè non soffra la vostra patria.
5) Potevano opporsi, ma si arresero vigliaccamente.
Esercizio 3
Traduci:
1) Scimus M. Porcium Catonem solitum esse dicere Carthaginem delendam esse. 2) Milites, cum
hostium castra oppugnaturi essent, in urbem reducti sunt. 3) Patribus delator dixit homines
scelestos multa facinora patraturos esse. 4) Parentibus a filio promissa semper patranda sunt. 5)
Poeta scribit gloriam multis obesse. 6) Cum Gallos in montibus vidisset, consul copias in castris
tenuit. 7) Is Catilina fuit ut numquam contra patriam pugnare destiterit.
1) Si sa che l’anima è immortale. 2) Avendo creduto alle parole del disertore, il console fu tratto in
inganno. 3) Per combattere contro Cartagine, i Romani dovettero allestire una grande flotta. 4) Pirro
fu chiamato in Italia dai Tarentini perché combattesse contro Roma. 5) Alessandro Magno
sosteneva di essere figlio di Giove.
Esercizio 4
Traduci:
1) Adulescentes a corporis voluptatibus arcendi sunt. 2) Saepe viri mortem anteponendam esse
servituti censuerunt. 3) Ignoro quid mihi hoc tempore agendum sit. 4) Socrates moriturus multa de
immortalitate cum discipulis disputavit. 5) Illi genti plus inest virium quam ingenii (Nep.). 6)
XVIII
Omnibus hominibus pro patriae libertate officia agenda sunt. 7) Scipionem in Africam ivisse ut
contra Hannibalem pugnaret historia narrat.
1) Il tribuno elogiò i soldati che in precedenza erano stati rimproverati da lui. 2) Si era detto che i
seguaci di Pompeo stessero organizzando un grosso esercito. 3) Essendo stato mandato a consultare
l’oracolo, l’uomo riferì il responso del dio. 4) I poeti furono protetti da Mecenate grazie anche
all’appoggio di Augusto. 5) Pur potendo fare ogni cosa, l’uomo preferì starsene in ozio.
Esercizio 5
Traduci:
1) Aut vincendum aut moriendum est, militibus ante pugnam imperator dixit. 2) Bellum scripturus
sum, quod populus Romanus cum Iugurtha rege Numidarum gessit (Sall.). 3) Cum multi de virtute
iam dixerint, mihi praetereundum esse puto. 4) Ad vos venturi eramus, sed inopinato domi nobis
manendum fuit. 5) Pater familias filiis dixit haec illis agenda esse. 6) Cum hostes venturi essent,
omnes territi ex insula fugerunt. 7) Hos discipulos magistro puniendos esse existimo.
1) Non si dà ascolto a chi ti ha già tradito. 2) Se i nostri saltavano giù dalle navi, i barbari
abbandonavano velocemente le coste. 3) Quando ormai stavano per morire, furono salvati
dall’arrivo improvviso dei nostri. 4) Pur potendo salvarsi, il comandante preferì morire con la sua
nave. 5) Molti ostacolano il corso della giustizia per non essere condannati
Versione 1
Annibale alle porte di Roma
Gli eventi narrati, che si verificano su più fronti di guerra, risalgono agli anni 214-211 a.C. . Annibale arrivò alle porte
di Roma nel 211 a.C. senza intenzione di dare l’assalto alla città: la sua era soltanto una mossa strategica per distogliere
l’esercito romano dall’assedio di Capua. Il tentativo non riuscì, e la città campana fu costretta alla resa.
Decimo anno postquam Hannibal in Italiam venerat, P. Sulpicio Cn. Fulvio consulibus,
Hannibal usque ad quartum miliarium urbis accessit, equites eius usque ad portam. Mox consulum
metu cum exercitu venientum Hannibal ad Campaniam se recepit. In Hispania a fratre eius
Hasdrubale ambo Scipiones, qui per multos annos victores fuerant, interficiuntur, exercitus tamen
integer mansit. Casu enim magis erant quam virtute decepti. Eo tempore etiam a consule Marcello
Siciliae magna pars capta est, quam tenere Afri coeperant, et nobilissima urbs Syracusana; praeda
ingens Romam perlata est. Laevinus in Macedonia cum Philippo et multis Graeciae populis et rege
Asiae Attalo amicitiam fecit et, ad Siciliam profectus, Hannonem quendam, Afrorum ducem, apud
Agrigentum civitatem cum ipso oppido cepit, eumque Romam cum captivis nobilibus misit.
Eutropio
Versione 2
Morte di Asdrubale
Stanti i numerosi successi di Scipione in Spagna, Annibale, disperando ormai della situazione spagnola, chiama in Italia
il fratello Asdrubale, per unire i due eserciti nella lotta contro Roma. Il piano fallisce: lo stesso Asdrubale cade nella
battaglia del Metauro (207 a.C. ).
Desperans Hannibal Hispanias contra Scipionem ducem diutius posse retineri, fratrem
suum Hasdrubalem in Italiam cum omnibus copiis evocavit. Is veniens eodem itinere, quo etiam
Hannibal venerat, a consulibus Appio Claudio Nerone et M. Livio Salinatore apud Metaurum
XIX
flumen et Senam, Piceni civitatem, in insidias compositas incidit. Strenue tamen pugnans occisus
est, ingentes eius copiae captae et interfectae sunt, magnum pondus auri atque argenti Romam
relatum. Post haec Hannibal diffidere de belli coepit eventu, Romanis ingens animus accessit.
Itaque et ipsi evocaverunt ex Hispaniam P. Cornelium Scipionem. Is Romam cum ingenti gloria
venit.
Eutropio
Versione 3
A Particolone
Il poeta si rivolge probabilmente ad un liberto, persona colta e amante delle lettere, il cui nome è destinato a lunga vita,
grazie all’opera di Fedro. Altro ancora potrei scrivere –lo avverte il poeta- data la molteplicità degli argomenti, ma forse
è bene mantenersi entro limiti ben precisi.
Adhuc supersunt multa, quae possim loqui,
et copiosa abundat rerum varietas;
sed temperatae suaves sunt argutiae,
immodicae offendunt. Quare, vir sanctissime,
Particulo, chartis nomen victurum meis,
latinis dum manebit pretium litteris,
si non ingenium, certe brevitatem adproba;
quae commendari tanto debet iustius,
quanto poetae sunt molesti validius.
Fedro
Versione 4
Eumene (I)
Generale di Cardia, colonia ionica del Chersoneso, non sarebbe stato più grande –precisa lo storico- se avesse avuto più
fortuna, visto che di meriti ne ebbe veramente tanti. La sua sfortuna?. . . Visse in mezzo ai Macedoni.
Eumenes Cardianus. Huius si virtuti par data esset fortuna, non ille quidem maior, sed
multo illustrior atque etiam honoratior fuisset, quod magnos homines virtute metimur, non fortuna.
Nam cum aetas eius incidisset in ea tempora, quibus Macedones florerent, multum ei detraxit inter
eos viventi, quod alienae erat civitatis, neque aliud huic defuit quam generosa stirps. Etsi ille
domestico summo genere erat, tamen Macedones eum sibi aliquando anteponi indigne ferebant,
neque tamen non patiebantur: vincebat enim omnes cura, vigilantia, patientia, calliditate et
celeritate ingenii.
Cornelio Nepote
Versione 5
Eumene (II)
I suoi meriti?... Li riconobbero gli stessi Macedoni, dal momento che fu segretario (tale incarico era per loro di grande
prestigio) di Filippo prima e di Alessandro Magno poi.
Hic peradulescentulus ad amicitiam accessit Philippi, Amyntae filii, brevique tempore in
intimam pervenit familiaritatem: fulgebat enim iam in adulescentulo indoles virtutis. Itaque eum
habuit ad manum scribae loco, quod multo apud Graios honorificentius est quam apud Romanos.
Namque apud nos mercennarii scribae existimantur; at apud illos e contrario nemo ad id officium
admittitur nisi honesto loco, et fide et industria cognita, quod necesse est omnium consiliorum eum
XX
esse participem. Hunc locum tenuit amicitiae apud Philippum annos septem. Illo interfecto eodem
gradu fuit apud Aleandrum annos tredecim.
Cornelio Nepote
XXI
Capitolo 4
(Verbi deponenti, anomali, difettivi, impersonali - Uso del gerundio e del gerundivo – Proposizione
interrogativa indiretta – Ablativo assoluto )
Esercizio 1
Traduci:
1) Imitemur quos miramur, homines qui rei publicae saluti prosunt. 2) Quocumque iveris, virtus tua
te sequetur. 3) Qui multa scit –haec Demosthenis sententia- pauca loquitur. 4) Vitium uxoris aut
tollendum aut ferendum est –Varro ait. – Qui tollit vitium, uxorem commodiorem praestat; qui fert,
sese meliorem facit. 5) Fer quod ferre potes. 6) Aristides in tanta paupertate decessit ut qui
efferretur vix reliquerit (Nep.). 7) Ferunt Codrum Atheniensem sua sponte se pro patria ad mortem
obtulisse.
I) Gli Spartani sopportano tranquillamente il dolore. 2) La plebe seguì Menenio Agrippa che si
impegnava per l’interesse di tutti. 3) Non so chi ti abbia detto una cosa simile, ma so cosa farò io. 4)
I veri governanti devono anteporre a tutto il bene della collettività. 5) Andrai, ritornerai, non morirai
in battaglia.
Esercizio 2
Traduci:
1) Troiani rati sunt Graecos abisse atque ex urbe exierunt. 2) Qui fit, Maecenas, ut nemo sorte sua
contentus vivat? 3) Milites, cum proelium inituri essent, ducis voluntati obsecuti sunt. 4) Pro certo
habeo, milites, a vobis omnia factum iri. 5) Multa animalia, ut cives omnes gauderent, in arena
interfecta sunt. 6) Ei in animo est totius Galliae potiri. 7) Laocoon fatus est atque hastam in equum
coniecit.
1) Si fa sera: bisogna affrettarsi per tornare a casa. 2) Gli allievi venivano esortati dal maestro
continuamente a fare il loro dovere. 3) Chi sa dire quanti uomini furono chiamati per aiutare gli
isolani? 4) Pioveva, nevicava, ma l’esercito doveva assolutamente proseguire la sua marcia. 5) Con
la guida di madre natura possiamo fare molte cose.
Esercizio 3
Traduci:
1) Eamus, aiunt matrem graviter aegrotare. 2) Nihil fieri sine causa potest; neque quicquam fit,
quod fieri non potest (Cic.). 3) Magno cursu contenderunt, ut quam minimum spatii ad se
colligendos armandosque Romanis daretur (Caes.). 4) Aliquot homines scire volunt tantum ut
sciant; turpis curiositas est. 5) Lacedaemonii corpora currendo iaculando luctando firmabant,
praeceptorum iussis diligentissime parendo, legibus patriae parere discebant(Cic.) 6) Consul
quaesivit ex Privernatibus qualem pacem cum eis Romani habituri essent (Val. Max. ). 7) Nondum
matura est, nolo acerbam sumere (Phaedr. ).
1) Sconfitti i nemici in campo aperto, il generale inseguì i fuggitivi fin sulle vette dei monti. 2) Il
prigioniero preferì morire per non tradire i suoi. 3) La situazione era talmente triste che non
potevano salvarsi in nessun modo. 4) Regnando Serse, Temistocle –scrivono molti storici- si trasferì
in Asia. 5) Devastata la regione, i nemici passarono tutti dalla parte del console.
XXII
Esercizio 4
Traduci:
1) Eunt anni more fluentis aquae, nec, quae praeteriit, iterum revocabitur unda, nec, quae
praeteriit, hora redire potest. 2) Tuas, Cn. Pompei, tuas, inquam, suspiciones perhorrescimus
(Cic.). 3) Hostes, gladiis destrictis, in nostros impetum fecerunt. 4) Quod tibi vis fieri, hoc aliis
praestare debes (Cat. ). 5) Uri mansuefieri non possunt (Caes.). 6) Meministine ut fuerit vestra
oratio (Ter.)? 7) Odi profanum vulgus et arceo.
1) Causa di dolore è ricordare nella miseria il tempo felice. 2) I Romani odiavano lo sfarzo
eccessivo. 3) So bene- disse- quale è la situazione. 4) Non c’è cosa –dicono- che un dio non possa
fare. 5) Spronati i cavalli, la cavalleria si lanciò arditamente contro i nemici.
Esercizio 5
Traduci:
1) Reluctante natura, irritus labor est (Sen.). 2) Hostes, clamore audito, armis abiectis se ex castris
eiecerunt. 3) Liberos cuique ac propinquos suos natura carissimos esse voluit (Tac.). 4) Capuam et
Campaniam omnem vestris an Samnitium viribus accedere malitis deliberate (Liv.). 5) Intus, intus,
inquam, est equus Troianus (Cic.). 6) Certe nescio quid secreti velle loqui te aiebas (Hor.). 7) Cum
dispicere coepimus et sentire quid simus et quid ab animantibus ceteris differamus, tum ea sequi
incipimus ad quae nati sumus.
1) Ricordati: non fare agli altri ciò che non vuoi sia fatto a te. 2) Non ho mai conosciuto un uomo
che non volesse una cosa simile. 3) Il generale disse al console che il traditore voleva dire molte
cose. 4) Quando si fa giorno, le stelle diventano invisibili. 5) Sia fatta la luce, e la luce fu.
Versione 1
Quando conviene attaccare il nemico
Vegezio (IV sec. d. C. ), autore di una Epitoma rei militaris, indica dei momenti particolari nei quali è conveniente
attaccare il nemico. In una parola, quando è impegnato in qualche problema.
Hostibus in itineribus iam fatigatis, in fluminum transgressione divisis, in paludibus
occupatis, in iugis montium laborantibus, in campis sparsis atque securis, in mansione
dormientibus, opportunum proelium semper committitur, cum aliis negotiis occupatus hostis
interimatur prius quam praeparare se possit. Quod si cauti sunt adversarii, tunc adversum scientes,
videntes aequa condicione pugnatur. Tamen ars belli non minus in hoc aperto conflictu quam in
occultis fraudibus adiuvat eruditos; in imparatos facilius hostis incumbit.
Vegezio
Versione 2
Timoleonte (I)
Cacciato Dionisio dalla Sicilia, il generale di Corinto, ormai a capo dell’isola, si impegnò per ristabilire l’ordine in tutta
la regione, restituendo ai vecchi padroni le loro terre e asegnando ai coloni arrivati da Corinto le altre rimaste senza
padrone. Sembrava essere lui, e non gli altri che lo avevano preceduto, il fondatore delle varie città.
(Timoleon Corinthius) cum propter diuturnitatem belli non solum regiones, sed etiam urbes
desertas videret, conquisivit quos potuit, primum Siculos, dein Corintho accersivit colonos, quod ab
iis initio Syracusae erant conditae. Civibus veteribus sua restituit, novis bello vacuefactas
XXIII
possessiones divisit, urbium moenia disiecta fanaque deserta refecit, civitatibus leges libertatemque
reddidit: ex maximo bello tantum otium toti insulae conciliavit, ut hunc conditorem urbium earum,
non illos qui initio deduxerant, existimarent. Arcem Syracusis, quam munierat Dionysius ad urbem
obsidendam, a fundamentis disiecit, cetera tyrannidis propugnacula demolitus est deditque operam
ut quam minime multa vestigia servitutis manerent.
Cornelio Nepote
Versione 3
Timoleonte (II)
Pur potendo, se lo avesse voluto, imporre il suo dominio con la forza, o anche ottenerlo, tanto era benvoluto, senza
violenza alcuna, preferì vivere da privato cittadino, convinto che convenisse essere amato più che temuto. Una
decisione saggia: re non di nome, in realtà lo divenne di fatto, grazie al consenso generale di cui godeva.
Cum tantis esset opibus, ut etiam invitis imperare posset, tantum autem amorem haberet
omnium Siculorum, ut nullo recusante regnum obtineret, maluit se diligi quam metui. Itaque, cum
primum potuit, imperium deposuit ac privatus Syracusis, quod reliquum vitae fuit, vixit. Neque vero
id imperite fecit: nam quod ceteri reges imperio potuerunt, hic benevolentia tenuit. Nullus honos
huic defuit, neque postea res ulla Syracusis gesta est publice, de qua prius sit decretum quam
Timleontis sententia cognita. Nullis umquam consilium non modo antelatum, sed ne comparatum
quidem est. Neque id magis benevolentia factum est quam prudentia.
Cornelio Nepote
Versione 4
Erode e il filosofo
Dall’ex console si presenta un uomo con uno strano abbigliamento, che gli chiede dei soldi sostenendo di essere un
filosofo. Un imbroglione, invece, a dir poco, lo definiscono i compagni di Erode, che dà allo sconosciuto dei soldi…
tamquam homines, non tamquam homini.
Ad Herodem Atticum, consularem virum ingenioque amoeno et Graeca facundia celebrem,
venit palliatus quisquam et crinitus barbaque prope ad pubem porrecta ac petit aes. Tum Herodes
interrogavit quisnam esset. Atque ille vultu sonituque vocis obiurgatorio: “Ego - inquit philosophus sum. Cur quaeris quod vides»? Herodes ei: «Video barbam et pallium, philosophum
nondum video ». Interim aliquot ex iis, qui cum Herode erant, dixerunt: « Ille est homo erraticus
incolaque sordentium ganearum; nisi accipiet quod petit, nos convicio turpi incesset ». Atque tunc
Herodes: « Demus -inquit- huic aliquid aeris, cuiusvis modi est, tamquam homines, non tamquam
homini », et ei dedit pretium panis triginta dierum.
Versione 5
Ferocia di Silla
Le liste di proscrizione, di triste fama, paiono qui trovare una loro prima applicazione, con l’uccisione di migliaia di
uomini, spesso anche privi di ogni colpa. Esecutori, i seguaci di Silla, che uccidono questo e quello secondo il loro
capriccio.
Sulla mox atque urbem victor intravit, tria milia hominum, qui se per legatos dediderant,
contra fas contraque fidem datam inermes securosque interfecit. Plurimi tunc quoque, non dicam
innocentes, sed etiam ipsius partis Sullanae occisi sunt, quos fuisse plus quam novem milia ferunt.
Ita liberae per urbem caedes, percussoribus partim vagantibus ut quemque vel ira vel praeda
sollicitabat, agitabantur. Igitur cunctis iam, quod singuli timebant, aperte frementibus, Q. Catulus
palam Sullae dixit: “ Cum quibus tandem victuri sumus, si in bello armatos, in pace inermes
occidimus”? Tunc Sulla auctore L. Fursidio primipilari primus infamem illam tabulam
proscriptionis induxit.
XXIV
SINTASSI DEI CASI
373
Capitolo 22
Le concordanze
Il soggetto.
Il predicato: verbale e nominale.
Particolarità nell’accordo del predicato.
Concordanza dell’attributo e dell’apposizione.
Concordanza del pronome relativo.
374
Una donna brutta, ma ricca… di fascino
Nell’epigramma, un ipotetico colloquio del poeta con un interlocutore immaginario. Nei primi due versi, parrebbe il
poeta a parlare, presentando un dato di fatto con un discorso incalzante: ben cinque verbi per indicare la premura che
Gemello ha di concludere il matrimonio. Nel terzo verso, la domanda dell’altro, che crede Maronilla di una bellezza
particolare. E quando Marziale la definisce addirittura repellente, l’altro non può non meravigliarsi. E allora, perché
piace?... La risposta è secca, e, perché no? anche cattiva: la donna è tisica, e prossima a morire. Gemello non ha tempo
da perdere, se vuole ereditare.
Petit Gemellus nuptias Maronillae
et cupit et instat et precatur et donat.
Adeone pulchra est ? Immo foedius nihil est.
Quid ergo in illa petitur et placet ? Tussit.
Marziale
Petit : fa attenzione ai vari significati del verbo. et cupit…: nota prima il climax del verso con i verbi che si susseguono, e poi
ricorda il doppio costrutto di donare. –ne: particella enclitica che introduce l’interrogativa.
Immo…est: completa: Immo nihil est
foedius (quam ea). petitur et placet?: naturalmente da Gemello e a Gemello.
Il soggetto
Esercizio 1
Traduci:
1) Memoria minuitur, nisi eam exerceas (Cic). 2) Si vales bene est, ego valeo (Cic.). 3) Vita, si uti
scias, longa est (Sen.). 4) In forum concurritur (Liv.). 5) Quod semper movetur, aeternum est (Cic.).
6) Veritas mutari nullo modo potest (Cic.). 7) Molestum est mortem ante oculos habere (Sen.). 8)
Eumenes peradulescentulus ad amicitiam accessit Philippi, Amyntae filii (Nep.). 9) Karthaginienses
superati statuerunt belli facere finem (Nep.). 10) Quae volumus credimus libenter (Caes.). 11)
Iugurtha vallo atque fossa moenia circumdat (Sall.). 12) Numidae paucis diebus iussa efficiunt
(Sall.). 13) Socius et administer omnium consiliorum adsumitur Scaurus (Sall.). 14) Non queo plura
scribere (Cic.). 15) Iuventus conscribitur, arma dantur (Liv.).
Esercizio 2
Traduci:
1) Placet eos dimitti et augeri exercitum Catilinae (Sall.). 2) Arma atque tela militaria ab
Samnitibus, insignia magistratuum ab Tuscis pleraque sumpserunt (Sall.). 3) Sapiens eris, si
clauseris aures (Sen). 4) Sero beneficium dedit qui roganti dedit (Sen.). 5) Moverat plebem oratio
consulis (Liv.). 6) Vobis bellum et pacem portamus, utrum placet sumite (Liv.). 7) Erat ars difficilis
recte rem publicam gerere (Cic.). 8) His rebus permota civitas atque immutata urbis facies erat
(Sall.) 9) Ea potestas per senatum more Romano magistratui maxime permittitur (Sall.). 10)
Omnibus civilibus bellis nullam cladem nisi per legatos suos passus est (Suet.). 11) Spectaculorum
et assiduitate et varietate et magnificentia omnes antecessit Augustus (Suet.). 12) Ego libertatem
peperi, vos partam servare non vultis (Cic.). 13) Magis offendit nimium quam parum (Cic.). 14)
Nondum gustaverat, inquit, vitae suavitatem (Cic.). 15) Incerta victoria discessum est (Liv.).
375
Esercizio 3
Traduci:
1) I Romani furono duramente sconfitti nella battaglia di Canne. 2) Gli ozi di Capua, racconta la
storia, furono assai dannosi per l’esercito di Annibale. 3) Mario e Silla furono protagonisti di una
rovinosa guerra civile. 4) Cesare partì per la Gallia, Pompeo rimase a Roma. 5) Tra gli storici di
Roma una grande fama l’ha sempre avuta Cesare. 6) Gli antichi veneravano molte divinità e
sacrificavano vittime in loro onore. 7) La seconda guerra punica ebbe termine con la battaglia di
Zama. 8) Quando scese la sera, i soldati vennero ricondotti nell’accampamento. 9) Quello che
affermi è utile, ma non è onesto. 10) L’ateniese Cabria godeva di una grande fama. 11) Era parso
conveniente schierare l’esercito in battaglia. 12) Alessandro tagliò con la spada il nodo di Gordio.
13) Sallustio ha raccontato in maniera efficace la congiura di Catilina. 14) Mario vinse contro i
Cimbri e contro i Teutoni. 15) Acerrimo avversario di Cesare fu Pompeo Magno, che pure aveva
sposato Giulia, la figlia di lui.
Il predicato: verbale e nominale
Esercizio 4
Traduci:
1) Brutus et Mutina liberati sunt (Liv.). 2) Decem ingenui pueri, decem virgines ad id sacrificium
adhibiti sunt (Liv.). 3) Periucundae mihi fuerunt litterae tuae (Cic.). 4) Intercedit Marcus Antonius,
tribunus plebis (Caes.). 5) Syracusae in antiquam servitutem reciderant (Liv.). 6) Mundus est quasi
communis urbs hominum et deorum (Cic.). 7) Pater, ego, fratres mei pro vobis arma tulimus (Liv.).
8) Secundae res, honores, imperia fortuita sunt (Sall.). 9) Debebatur fatis tantae origo urbis
maximique imperii principium (Liv.). 10) Equitum peditumque Hannibal longe primus erat;
princeps in proelium ibat, ultimus proelio excedebat (Liv.). 11) Eheu, fugaces, Postume, labuntur
anni (Hor.). 12) Erat oppidum Alesia in colle summo, admodum edito loco (Caes.). 13) Modo
frigora, modo imbres terris iniurias movent (Sen.). 14) Tibi consilium non deest (Cic.). 15) Per
omnes vias cum clamore in foro curritur (Liv.).
Esercizio 5
Traduci:
1) Ille, vulgi rumore territus, cessit ab urbe (Tac.). 2) Divitiae grandes homini sunt vivere parce
(Lucr.). 3) Athenae omnium doctrinarum inventrices fuerunt (Cic). 4) Orgetorigis filia atque unus e
filiis captus est (Caes.). 5) Trans fluvium in colle hostium castra erant (Liv.). 6) Divitiae, decus,
gloria in oculis sita sunt (Sall.). 7) Ira et avaritia imperio potentiora sunt (Liv.). 8) Rex regiaque
classis una profecti sunt (Liv.). 9) Stultitiam et timiditadem dicimus esse fugienda (Cic.). 10) C.
Iunius Bubulcus aedem Salutis dictator dedicavit (Cic.). 11) Veterani, pristinae virtutis memores,
acriter instant, hostes haud timidi resistunt (Sall.). 12) Tantum bellum Cn. Pompeius extrema hieme
apparavit, ineunte vere suscepit, media aestate confecit (Cic.). 13) Amicum laedere ne ioco quidem
licet (P. Syr.). 14) Male se res habet (Cic.). 15) Magnae divitiae dilabuntur, et ingenii egregia
facinora immortalia sunt (Sall.).
Esercizio 6
Traduci:
1) Mario sconfisse Cimbri e Teutoni. 2) I nemici accorsero numerosi e saccheggiarono la nostra
città. 3) I nostri fecero impeto, e i nemici furono volti in fuga. 4) Dire la verità è una bella cosa. 5)
L’odio e le maldicenze sono pericolosi per l’uomo. 6) Si combattè con accanimento in ogni luogo,
376
ma la battaglia fu più aspra intorno al console. 7) Fanti e cavalieri volsero in fuga le orde dei
barbari. 8) I Persiani, sconfitti, fuggirono verso le navi. 9) I Galli furono indotti ad abbandonare le
mura. 10) Mario fu eletto sette volte console. 11) Siracusa era la città più bella della Sicilia. 12) I
Romani furono sconfitti dagli elefanti di Pirro. 13) Tra gli uomini più colti dell’antica Roma
annoveriamo Cicerone. 14) Tra i re di Roma, tristemente noto fu Tarquinio il Superbo. 15) Gli ozi
di Capua snervarono l’esercito di Annibale e furono l’inizio della decadenza del grande cartaginese.
Particolarità nell’accordo del predicato.
Esercizio 7
Traduci:
1) Mens et animus et consilium et sententia civitatis posita est in legibus (Cic.). 2) Pariter hos
perire amando video: uterque insaniunt (Pl.). 3) Turpe est senex miles, turpe senilis amor (Ov.). 4)
Nobilitas rem publicam deseruerant (Liv.). 5) Magna pars Romanorum vulnerati sunt (Liv.). 6)
Eorum pars legiones circumvenire coeperunt (Caes.). 7) Magna pars virginum raptae sunt (Liv.). 8)
Pauci integri, magna pars vulneribus confecti sunt (Sall.). 9) Pro sua quisque patria dimicant ferro
(Liv.). 10) Amor tussisque non celatur (Ov.). 11) Senatus et populus Romanus beneficii et iniuriae
memor esse solet (Sall.). 12) Fidenates, colonia romana, ad arma incitantur (Liv.). 13) Populus
superamur ab uno (Ov.). 14) Numidae in omnibus proeliis magis pedes quam arma tuta sunt (Sall.).
15) Pro sua quisque potentia certabant (Sall.).
Esercizio 8
Traduci:
1) Interfectus est M. Fulvius consularis eiusque duo adulescentuli filii (Cic.). 2) Caesa sunt hostium
duo milia quadringenti, minus duo milia capta (Liv.). 3) Et proavus L. Murenae et avus praetor fuit
(Cic.). 4) Pars subeuntium eminus obruti sunt (Tac.). 5) Scio in discrimine esse vitam corpusque
meum (Liv.). 6) Magna vis missa telorum multa nostris vulnera inferebant (Caes.). 7) Capita
coniurationis securi percussi sunt (Liv.). 8) Sulla cum Scipione inter se condiciones contulerunt
(Cic.). 9) Virtus, probitas, integritas in candidato, non linguae volubilitas requiri solet (Cic.). 10)
Milia triginta servilium capitum capti sunt (Liv.). 11) Auca oppidum per eos dies vi captum est
(Liv.). 12) Egit et pater et filius ut tibi sponderem (Cic.). 13) Silentium et repentina fit quies (Liv.).
14) Inter se contraria sunt beneficium et iniuria (Sen.). 15) Samnitium caesi sunt tria milia (Liv.).
Esercizio 9
Traduci:
1) Quel pazzo ha commesso un grave delitto. 2) Gran parte del bottino fu dato ai soldati. 3) Nelle
fortezze fu trovata una grande quantità di oro. 4) Uomini e donne furono liberati dal console
vincitore. 5) Nell’incendio morirono la padrona e tre schiavi. 6) Atene fu la città più bella della
Grecia. 7) Vado io, tu resta qui. 8) Sagunto fu la causa di una guerra sanguinosa. 9) Una folla
disordinata fuggì nelle campagne. 10) Bolsena, città dei Volsci, fu colpita da un fulmine. 11)
Siracusa, città della Sicilia, fu assai famosa. 12) I capi della rivolta furono giustiziati. 13) Dei
nemici, parte fuggirono e parte furono fatti prigionieri. 14) Veio, antica città etrusca, fu conquistata
dal romano Furio Camillo. 15) La vera ricchezza della vita non è il denaro.
377
Concordanza dell’attributo e dell’apposizione.
Esercizio 10
Traduci:
1) Saguntum, sociorum populi Romani civitas, octavo mense capta est (Vell.). 2) Prorsus multae
facetiae multusque lepos inerat Semproniae (Sall.). 3) Satricum, colonia populi Romani,
pertinaciter a colonis defensa est (Liv.). 4) Motu terrae celebre Campaniae oppidum Pompeii
magna ex parte proruit (Tac.). 5) Tot praetorii, tot consulares, tot equestris ordinis viri perierunt
(Cic.). 6) Omitto illas doctrinarum omnium inventrices Athenas (Cic.). 7) Extremum oppidum
Allobrogum est Genava (Caes.). 8) T. Pomponium Atticum rerum Romanarum auctorem laudare
possum (Cic.). 9) Disciplinam suam legesque conservant (Cic.). 10) Duo sunt sinus prope in
extrema Africa, impares magnitudine, pari natura (Sall.). 11) Hunc ut deum homines intuebantur
(Quint.). 12) Rex Darius urbi Athenis bellum inferre decrevit (Nep.). 13) Creatur consul Lucius
Scipio eique datur legatus frater Africanus (Iust.). 14) Res erat multae operae et laboris (Caes.).
15) Attalus heredem populum Romanum reliquit (Eutr.).
Esercizio 11
Traduci:
1) Tantam mansuetudinem, tam inusitatam inauditamque clementiam praeterire nullo modo possum
(Cic). 2) Celenae urbs caput quondam Phrigiae fuit (Cic.). 3) Amo et semper amavi ingenium,
studia, mores tuos (Cic.). 4) Cato praetor provinciam obtinuit Sardiniam (Nep.). 5) Omnes
proelium uno animo et una voce poscunt (Liv.). 6) Cumae, ignobilis Apuliae vicus, magnitudine
cladis emersit (Flor.). 7) Erat ex oppido Alesia despectus in campum (Caes.). 8) Augurem Tiresiam
sapientem fingunt poetae (Cic.). 9) Hostes montem, antiquam sedem maiorum, ceperunt (Liv.). 10)
Unius urbis omnium pulcherrimae, Syracusarum, direptionem commemorabo (Cic.). 11) Hannibal
parvam urbem parvumque praesidium summa vi oppugnare parat (Liv.). 12) Gloria umbra virtutis
est; etiam invitam eam comitabitur (Cic.). 13) Cato in senectute cognomen habebat sapientis (Cic.).
14) Domitiani aureae et argenteae statuae in Capitolio positae sunt (Eutr.). 15) Hannibal primus in
proelio ibat, ultimus conserto proelio excedebat (Liv.).
Esercizio 12
Traduci:
1) Il console Marcello conquistò Siracusa, colonia greca assai antica. 2) Socrate è considerato da
molti un grandissimo filosofo. 3) Catilina, il capo della famosa congiura, fu acerrimo nemico di
Roma. 4) Mario e Cicerone li abbiamo conosciuti come homines novi. 5) Le gesta di Cesare, grande
generale e stratega, sono state raccontate da molti storici. 6) In Sicilia il sepolcro di Archimede fu
scoperto da Cicerone, quando egli era questore. 7) Ulisse, che chiamò se stesso Nessuno, accecò
Polifemo con un enorme palo aguzzo. 8) Durante la guerra civile il cesariano Labieno passò dalla
parte di Pompeo. 9) Buona parte degli alunni sono usciti, pochi sono rimasti a scuola. 10) Dovere
del bravo maestro è curare tutti gli allievi, e non soltanto i più bravi. 11) Cesare pose fine alla
guerra gallica con l’espugnazione della città di Alesia. 12) Gli studiosi considerano Sallustio un
grande storico. 13) Sallustio ha descritto con tratti significativi le figure di due grandi, Cesare e
Catone. 14) Il bravo maestro ha nei riguardi dei suoi allievi il comportamento del buon padre di
famiglia. 15) Tra i grandi poeti del passato, i primi posti li occupano sicuramente Virgilio ed
Orazio.
378
Concordanza del pronome relativo.
Esercizio 13
Traduci:
1) Hominibus animus est datus ex illis sempiternis ignibus quae sidera et stellas vocatis (Cic.). 2)
Mons Cebenna, qui Arvernos ab Helviis discludit, altissima nive iter impediebat (Caes.). 3)
Thrasybulus Phylen confugit quod est castellum in Attica munitissimum (Nep.). 4) Omnes laudant
fortunas meas, qui habeam talem filium (Cic.). 5) Nisi sanatus animus est, quod sine philosophia
fieri non potest, finis miseriarum nullus est (Cic.). 6) C. Curio appellit ad eum locum, qui
appellatur Anquillaria (Caes.). 7) Praemium erit ei, qui primus occupaverit verticem, talenta decem
(Curt.). 8) Missi sunt delecti cum Leonida, Laecedemoniorum rege, qui Thermophilas occuparent
((Nep.). 9) Ego flumen Mulucham, quod inter me et Micipsam fluit, non egrediar neque id intrare
Iugurtham sinam (Sall.). 10) Omnes autem et dicuntur et habentur tyranni, qui potestate sunt
perpetua in ea civitate quae libertate usa est (Nep.). 11) Habenda ratio est rei familiaris, quam
dilabi sinere flagitiosum est (Cic.). 12) Omnes Belgae, quae tertia est Galliae pars, contra
Romanos coniuraverunt (Caes.). 13) Quam quisque noverit artem, in hac se exerceat (Cic.). 14)
Philippus cum robore exercitus Macedonici, quam phalangem vocabant, ad hostem vadit (Liv.). 15)
Non enim res gestae versibus comprehendendae sunt, quod large melius historici faciunt (Petr.).
Esercizio 14
Traduci:
1) Cassivellauni fines a maritimis civitatibus flumen dividit, quod appellatur Tamesis (Caes.). 2)
Sex milia hominum, qui ex acie fugerant, in potestatem nostram venerunt (Liv.). 3) Vercingetorix
Alesiam, quod est oppidum Mandubiorum, iter facere coepit (Caes.). 4) Cumae capiuntur, quam
urbem tum Graeci tenebant (Liv.). 5) Natura propensi sumus ad diligendos amicos, quod
fundamentum iuris est (Cic.). 6) Mulieres et pueri, qui visum processerant, fugēre (Sall.). 7)
Thebae, quod Boeotiae caput est, in magno motu erant (Liv.). 8) Pausanias Spartam redire nolebat;
Colonas, qui locus in Troade est, se contulerat (Nep.). 9) Respicite finitimam Galliam, quae
perpetua premitur servitute (Caes.). 10) Ea est iucundissima amicitia quam similitudo morum
coniugavit (Cic.). 11) Senones Cavarinum, quem Caesar apud eos regem constituerat, regno
domoque expulerunt (Caes.). 12) Castra ad Cybistra, quod oppidum est ad montem Taurum, locavi
(Cic.). 13) Ariovistus ad Vesontionem, quod est oppidum Sequanorum, contendebat (Caes.). 14)
Animal quem vocamus hominem generatum est a supremo deo (Cic.). 15) Urbem quam statuo
vestra est (Verg.).
Esercizio 15
Traduci:
1) Cesare ordinò agli Elvezi di ricostruire la città e i villaggi che avevano incendiato. 2) Sono
presenti molti uomini e donne, che possono testimoniare ciò. 3) Una sola cosa si rimprovera a
Balbo, che sia nato a Cadice, cosa che nessuno nega. 4) I Romani furono atterriti dagli elefanti che
Pirro aveva portato con sé. 5) La congiura di Catilina fu sventata da Cicerone, che in quell’anno era
console in carica. 6) Assai sanguinose per i Romani furono le guerre civili che combatterono Mario
e Silla, Cesare e Pompeo. 7) Il console conquistò l’accampamento nemico con i pochi soldati che
aveva portato con sé. 8) La storia racconta che la seconda guerra punica, che fu la più pericolosa tra
quelle che combatterono i Romani, ebbe termine con la battaglia di Zama. 9) Mario, che successe a
Metello nella guerra contro Giugurta, aveva ai suoi ordini Silla, che divenne poi suo acerrimo
nemico. 10) Meravigliosa era la città di Pompei, che fu distrutta dal Vesuvio. 11) La leggenda di
Ulisse, che fu errabondo per molti mari, ha sempre appassionato i ragazzi. 12) Il buon maestro
379
premia i ragazzi che sono stati diligenti, rimprovera e sprona quelli dei quali ha biasimato l’abulia.
13) Il più grande dei filosofi, Socrate, ebbe come moglie Santippe, una donna il cui carattere fu
indubbiamente stravagante. 14) Alessandro uccise l’amico Clito, la sorella del quale era stata sua
nutrice. 15) Gli elefanti che Pirro condusse con sé in Italia atterrirono i Romani che tentarono
inutilmente una resistenza.
Esercizio 16
Traduci (ricapitolazione):
1) Servitia coniurarunt ut arcem armati occuparent (Liv.). 2) Universus hic mundus una civitas
communis deorum atque hominum est existimanda (Cic.). 3) Erat iter a proposito diversum
contrariamque in partem iri videbatur (Caes.). 4) Vos, Adherbal et Hiempsal, observate talem
virum, imitamini virtutem, ne ego meliores liberos sumpsisse videar quam genuisse (Sall.). 5) Qui
honeste faciunt, boni; qui turpiter, mali iudicantur (Quint.). 6) Operum fuit omnium longe
maximum ac laboriosissimum cuniculus (Liv.). 7) Postquam Iugurtham Romam vinctum adduci
nuntiatum est, Marius consul absens factus est (Sall.). 8) Etenim recordamini, Quirites, omnes
civiles dissensiones, non solum eas quas audistis sed eas quas meministis atque vidistis (Cic.). 9)
Milites inermes nudique sub iugum missi sunt (Liv.). 10) Vitae summa brevis spem nos vetat
inchoare longam (Hor.). 11) Paucis absolvam de eis locis et nationibus, quae ob calorem aut
asperitatem minus frequentata sunt (Sall.). 12) In Campano agro Stabiae oppidum fuere (Pl. S. ).
13) Carcer ille, qui est a crudelissimo tyranno Dionysio factus Syracusis quae Lautumiae vocantur,
in Verris imperio domicilium civium Romanorum fuit (Cic.). 14) Vitellianae legiones vel externum
servitium quam imperatorem Vespasianum malebant (Tac.). 15) Augustus, Mutinensi bello, in tanta
mole rerum, et legisse et scripsisse et declamasse cotidie traditur (Suet.). 16) Numquam est utile
peccare, quia semper est turpe (Cic.). 17) Miseriae tolerantur, felicitate corrumpimur (Tac.). 18)
Quintus Fabius Flaminio tribuno plebis restitit, agrum Picenum et Gallicum viritim contra senatus
auctoritatem dividenti (Cic.). 19) Inter bonos necessaria est benevolentia qui est amicitiae fons a
natura constitutus (Cic.). 20) Alii cives Romani e carcere ad necem rapiebantur (Cic.).
Esercizio 17
Traduci:
1) Annibale, di cui sono note la perfidia e l’astuzia, inflisse pesanti sconfitte alle legioni dell’Urbe.
2) Mario, che fu eletto console sette volte, catturò e condusse a Roma Giugurta. 3) Tra le figure
leggendarie dell’antica Roma fu Cincinnato, del quale tutti ammirano il disinteresse per le ricchezze
e l’amore per la patria. 4) Nessuno può rimproverare l’uomo che fa il suo dovere. 5) Quinto Fabio
Massimo, che fu soprannominato il Temporeggiatore, fermò l’avanzata dei Cartaginesi attraverso
l’Italia. 6) Cesare Pompeo e Crasso fecero quello che la storia ha chiamato primo triumvirato. 7) Il
famoso giudizio di Paride fu l’origine prima della rovina di Troia. 8) Polifemo divorò alcuni uomini
che erano con Ulisse, la cui astuzia salvò gli altri dalla ferocia del ciclope. 9) I nemici fecero
prigionieri donne vecchi e bambini. 10) Il console conquistò ma non distrusse la città della quale
aveva sempre ammirato la grandezza. 11) Il senato e il popolo romano decretarono la fine della
guerra che loro stessi avevano voluto. 12) I nemici saccheggiarono tutto ciò che trovavano sul loro
cammino: campi, città e villaggi. 13) L’oracolo di Apollo diede responsi favorevoli agli uomini che
lo consultavano. 14) Le madri di famiglia aspettavano ansiose gli uomini che tornavano dalla
battaglia. 15) Il colle sul quale si erano accampati i nostri non era molto elevato. 16) I soldati
attraversarono con difficoltà il fiume col quale i nemici difendevano l’accampamento. 17) Senza
dubbio è grande il maestro di cui gli allievi ascoltano volentieri gli insegnamenti. 18) L’uomo che
fu mandato ad uccidere Mario fuggì spaventato quando vide il console di un tempo. 19) Tre sono i
tempi della vita: quello che è stato, quello che è e quello che sarà. 20) Gli schiavi si organizzarono
per affrontare armati le legioni del console.
380
Esercizio 18
Indica il soggetto nelle frasi seguenti o spiega il perché della sua eventuale mancanza, quindi
traduci:
1) Molestum est mortem ante oculos habere (Sen.)
2) Ventum erat ad templum Vestae (Hor.).
3) In re militari stultum est dicere putabam.
4) Ad astra itur per aspera.
5) Nemo ad impossibilia tenetur.
Esercizio 19
Completa le frasi che seguono, individuando l’espressione giusta tra quelle proposte:
1) Erramus / Errabant / Erratis vehementer et tu et nonnulli collegae tui (Cic.).
2) Errare humani sumus / humana sunt / humanum est, perseverare diabolicum.
3) Clara sunt / Clarae sumus / Clarae sunt antiquorum Romanorum res gestae.
4) Laudavisse / Laudatum / Laudari omnibus gratum semper fuit.
5) Periclis temporibus Graeciae caput fuit / capita fuerunt / caput fuerunt Athenae.
Esercizio 20
Aggiungi, nelle frasi che seguono, il pronome relativo scegliendolo tra quelli proposti:
1) Quos / Qui fugiunt periculum, quod / quibus pro re publica subeundum est, stulte faciunt (Rhet.
Her.).
2) Caius Marcius a captis Coriolis, qui / quod / cuius erat Volscorum oppidum, Coriolanum nomen
invenit (Val.Max.).
3) Urbem quem / quam / quae statuo vestra est.
4) Cumae, quae / quas / quam Galli tum urbem tenebant, capiuntur (Liv.).
5) Ex improviso venis, quod / qui / quem nobis gratissimum est.
Esercizio 21
Individua gli errori nella traduzione delle frasi che seguono:
1) I figli lasciarono la madre che piangeva = Matrem flens filii reliquerunt.
2) Hai detto la verità che hai voluto = Dixisti veritatem quae voluisti.
3) Chiamano il console padre della patria = Appellant consulem pater patriae.
4) Noi amiamo gli uomini che ci stimano =Amamus homines quos nos existimant.
5) Il maestro dà un premio agli alunni dei quali loda la diligenza = Discipulis, quibus diligentiam
laudat, magister praemium dat.
Hodieque
Condicio sine qua non: “Condizione senza la quale non” è possibile, ad esempio, essere ammessi
a sostenere un qualche esame. Condizione indispensabile, dunque, mancando la quale un
qualunque atto che preveda una precisa condizione diventa nullo. Lo stesso che Sub condicione.
Lupus in fabula: “Il lupo nella favola”, con allusione al sopraggiungere improvviso di qualcuno di
cui si sta parlando.
In itinere: locuzione tipica del linguaggio burocratico, in frasi del tipo… esonerando
l’amministrazione da qualunque responsabilità per incidenti che possano capitare “durante il
381
viaggio”.
Par condicio: tipica del mondo della politica, l’espressione intende “l’uguale condizione” dei
partiti per fare propaganda, ad esempio, tramite i mass-media a vantaggio dei propri candidati
senza screditare quelli dell’opposizione.
Versione 1
Sintesi veloce della seconda guerra punica
La guerra annibalica, di assai triste fama per i romani (basti pensare alla battaglia di Canne), viene presentata in
poche righe, con un susseguirsi di date e ancor più di nomi.
Bellum Punicum secundum Romanis illatum est anno quingentesimo trigesimo sexto ab U. c.
per Hannibalem, Carthaginiensium ducem, qui Saguntum, Hispaniae civitatem, Romanis amicam,
oppugnare aggressus est. Saguntini fame victi sunt. Quingentesimo et quadragesimo anno a condita
urbe cum apud vicum, qui Cannae appellatur, in Apulia pugnatum esset, ambo consules ab
Hannibale vincuntur. Periit in eo proelio consul Aemilius Paulus. In iis malis (1) nemo tamen
Romanorum pacis mentionem habere dignatus est. Servi, quod numquam ante evenerat, manumissi
et milites facti sunt. Interea ad Hispanias P. Cornelius Scipio mittitur, qui Magonem, fratrem
Hannibalis, capit et Romam cum aliis mittit. Tum omnes fere Hispani ad Scipionem uno animo
transierunt. Desperans Hannibal Hispanias contra Scipionem ducem diutius posse retineri, fratrem
suum Hasdrubalem in Italiam cum omnibus copiis evocavit. Is apud Metaurum fluvium strenue
pugnans occisus est. Anno quarto decimo postquam in Italiam Hannibal venerat, Scipio in Africam
missus est. Is contra Hannonem, ducem Afrorum, pugnat; exercitum eius interficit, Syphacem,
Numidiae regem, qui se Afris coniunxerat, capit. Hannibal in Africam redit. Peritissimi viri copias
suas ad bellum educunt. Scipio victor recedit. Finem accepit secundum Punicum bellum post annum
nonum decimum, quam coeperat.
Eutropio
(1) in iis malis: con sfumatura concessiva, “pur in tali sventure”.
Versione 2
Lucio Quinzio Cincinnato viene eletto dittatore
Cincinnato (così fu soprannominato Lucio Quinzio per i suoi capelli) fu eletto dittatore nel 458 a.C. Conclusa
vittoriosamente la guerra, rinunciò alla carica per tornare ai suoi campi, diventando simbolo di disinteressata
devozione allo Stato.
Vis Sabinorum ingens prope ad moenia urbis infesta populatione venit: foedati agri, terror
iniectus urbi est. Spes unica imperii populi Romani, L. Quinctius, trans Tiberim, contra eum ipsum
locum ubi nunc navalia sunt, quattuor iugerum (1) colebat agrum, quae prata Quinctia vocantur.
Ibi, ab legatis, operi agresti intentus, salute data invicem redditaque, rogatus ut togatus mandata
audiret, togam propere e tugurio proferre uxorem Raciliam iubet. Qua, simul abterso pulvere ac
sudore, velatus processit, dictatorem eum legati gratulantes consalutant, in urbem vocant, qui
terror sit in exercitu, exponunt. Navis Quinctio publice parata fuit (2), transvectumque tres obviam
egressi filii excipiunt, inde alii propinqui atque amici, tum patrum maior pars. Ea frequentia
stipatus, antecedentibus lictoribus, deductus est domum. Et plebis concursus ingens fuit.
Livio
(1) iugerum: è genitivo. (2) parata fuit: nota la forma del verbo.
382
Versione 3
Lo spartano Pausania
Un cenno assai veloce ai pregi e ai difetti di Pausania, che, inorgoglito dalla vittoria, comincia col mostrare la sua
ambizione.
Pausanias Lacedaemonius magnus homo, sed varius in omni genere vitae fuit: nam ut
virtutibus eluxit, sic vitiis est obrutus. Huius illustrissimum est proelium apud Plataeas (1). Namque,
illo duce, Mardonius, satrapes regius, natione Medus, regis gener, in primis omnium Persarum et
manu fortis et consilii plenus, cum CC milibus peditum, quos viritim legerat, et XX (2) equitum haud
ita magna manu Graeciae fugatus est, eoque proelio ipse dux cecidit. Qua victoria elatus, plurima
miscere coepit et maiora concupiscere.
Cornelio Nepote
(1) proelium apud Plataeas: la battaglia è del 479 a.C. , durante la seconda guerra persiana. (2) XX: sott. milibus.
Versione 4
Onore concesso a Milziade per la vittoria di Maratona
La celebre battaglia di Maratona (490 a.C. ), nella quale diecimila Ateniesi e mille Plateesi sconfissero l’esercito
persiano immensamente superiore di numero: si parla di oltre centomila uomini.
Ut populi Romani honores quondam fuerunt rari et tenues ob eamque causam gloriosi, nunc autem
effusi atque obsoleti, sic olim apud Athenienses fuisse reperimus. Namque huic Miltiadi, quia
Athenas totamque Graeciam liberarat (1), talis honos tributus est, in porticu, quae Poecile vocatur,
cum pugna depingeretur Marathonia, ut in decem praetorum numero prima eius imago poneretur
isque hortaretur milites proeliumque committeret. Idem ille populus, posteaquam maius imperium
est nactus et largitione magistratuum corruptus est, trecentas statuas Demetrio Phalereo decrevit.
Cornelio Nepote
(1) liberarat: forma sincopata per liberaverat.
Versione 5
Uno scontro tra Cesare ed Ariovisto
Ariovisto cerca di impedire la fortificazione dell’accampamento di Cesare, ma il suo tentativo fallisce. Il
giorno seguente si ha uno scontro tra i due eserciti, senza vincitori né vinti.
Is locus (1) ab hoste circiter passus sescentos, uti dictum est, aberat. Eo (2) circiter hominum
numero sedecim milia expedita cum omni equitatu Ariovistus misit, quae copiae (3) nostros terrerent
et munitiones prohiberent. Nihilo setius Caesar, ut ante constituerat, duas acies (4) hostem
propulsare, tertiam opus perficere iussit. Munitis castris duas ibi legiones reliquit et partem
auxiliorum, quattuor reliquas legiones in castra maiora reduxit. Proximo die instituto suo Caesar
ex castris utrisque copias suas eduxit paulumque a maioribus castris progressus aciem instruxit
hostibusque pugnandi potestatem fecit. Ubi ne tum quidem eos prodire intellexit, circiter meridiem
exercitum in castra reduxit. Tum demum Ariovistus partem suarum copiarum, quae castra minora
oppugnaret, misit. Acriter utrimque usque ad vesperum pugnatum est. Solis occasu suas copias
Ariovistus multis (5) et inlatis et acceptis vulneribus in castra reduxit.
Cesare
383
(1) Is locus: la posizione di Cesare. (2) Eo: moto luogo. (3) quae copiae… terrerent… prohiberent: finali relative,”perché tali
truppe… atterrissero…ostacolassero”. (4) duas acies… propulsare, tertiam… perficere: in dipendenza da iussit, ”ordinò che”. (5)
multis…vulneribus: ablativi assoluti con valore temporale.
Versione 6
L’esercito di Cesare in marcia contro i Nervi
I Cesariani si dirigono verso il fiume Sabi per porvi l’accampamento. Non lontano, nel fitto del bosco, sulla parte alta
di un colle, la cavalleria nemica, contro la quale attaccano battaglia cavalieri arcieri e frombolieri.
Loci natura erat haec, quem locum nostri castris delegerant: collis ab summo aequaliter
declivis (1) ad flumen Sabim quod supra nominavimus vergebat. Ab eo flumine pari acclivitate collis
nascebatur adversus huic et contrarius, passus circiter ducentos ab infimo apertus, ab superiore
parte silvestris, ut non (2) facile introrsus perspici posset. (3) Intra eas silvas hostes in occulto sese
continebant. In aperto loco secundum flumen paucae stationes equitum videbantur. (4) Fluminis erat
altitudo pedum circiter trium. Caesar equitatu praemisso subsequebatur omnibus copiis. Sed ratio
ordoque agminis aliter se habebat (5) ac Belgae ad Nervios detulerant. Nam quod hostibus
adpropinquabat, consuetudine sua Caesar sex legiones expeditas ducebat;post eas totius exercitus
impedimenta conlocarat; (6) inde duae legiones quae proxime conscriptae erant totum agmen
claudebant praesidioque impedimentis erant. Equites nostri cum funditoribus sagittariisque flumen
transgressi cum hostium equitatu proelium commiserunt.
Cesare
(1) aequaliter declivis…pari acclivitate: si noti l’eleganza di tutto l’insieme, con uno sguardo prima dall’alto e poi dal basso
(declivis…acclivitate). (2) ut non…posset: consecutiva negativa: ”tanto che non… si poteva”. (3) perspici posset: si noti l’uso del
passivo col verbo servile. (4) videbantur: ”si vedevano” qua e là. 5) se habebat: ”era”. 6) conlocarat = conlocaverat.
Versione 7
Camillo e i Galli
Conquistatore di due città etrusche, Camillo viene esiliato ingiustamente ad Ardea, da dove torna a Roma per dare
addosso ai Galli, guadagnandosi l’appellativo di Secondo Romolo.
Post deinde viginti annos (1) Veientani rebellaverunt. Dictator contra ipsos missus est
Furius Camillus, qui primum eos vicit acie, mox etiam civitatem diu obsidens cepit, antiquissimam
Italiae atque ditissimam. Post eam cepit et Faliscos, (2) non minus nobilem civitatem. Sed commota
est ei invidia, quasi praedam male divisisset, damnatusque ob eam causam et expulsus (3) civitate.
Statim Galli Senones ad urbem venerunt et victos Romanos undecimo miliario apud flumen Alliam
secuti etiam urbem occupaverunt. Neque (4) defendi quicquam nisi Capitolium potuit;quod cum diu
obsedissent et iam Romani fame laborarent, accepto auro, ne Capitolium obsiderent, recesserunt.
Sed a Camillo, (5) qui in vicina civitate exulabat, Gallis superventum est gravissimeque victi sunt.
Postea tamen etiam secutus eos Camillus ita cecidit, ut et aurum, quod his datum fuerat, et omnia,
quae ceperant, militaria signa revocaret. Ita tertio triumphans urbem ingressus est et appellatus
Secundus Romulus, quasi et ipse patriae conditor.
Eutropio
(1) Post…annos: siamo nel 419 a.C. (2) cepit et Faliscos: ”conquistò anche (et = etiam) Falisci”. (3) damnatusque…expulsus: sott.
est. (4) Neque…potuit: ”E non si potè difendere nessun luogo (quicquam), tranne il Campidoglio”. (5) Sed a Camillo…Gallis
superventum est: costruzione passiva con un verbo che regge il dativo. Lo studierai a tempo debito. Rendi con: ”Ma
Camillo…piombò addosso ai Galli”. (6) Quasi…conditor: sott. esset.
384
Versione 8
Successi di Scipione in Spagna
Nella descrizione di Eutropio, Scipione primeggia tra tutti i Romani, e non soltanto del suo tempo. Non aveva
ventiquattro anni, ma ventisette per la verità, quando fu nominato comandante supremo degli eserciti della Spagna.
Interea ad Hispanias, (1) ubi, occisis duobus Scipionibus, (2) nullus Romanus dux erat, P.
Cornelius Scipio mittitur, filius P. Scipionis, qui ibidem bellum gesserat, annos natus quattuor et
viginti, vir Romanorum omnium et sua aetate et posteriore tempore fere primus. Is Carthaginem
Hispaniae (3) capit, in qua omne aurum et argentum et belli apparatum Afri habebant, nobilissimos
obsides quoque, quos ab Hispanis acceperant. Magonem etiam, fratrem Hannibalis, ibidem capit,
quem Romam cum aliis mittit. Romae ingens laetitia post hunc nuntium fuit. Scipio Hispanorum
obsides parentibus reddidit. Quare omnes fere Hispani ad eum uno animo transierunt. Post quae
Hasdrubalem, Hannibalis fratrem, victum fugat (4) et praedam maximam capit. (5)
Eutropio
(1) ad Hispanias: Citeriore ed Ulteriore; va collegato con mittitur. (2) duobus Scipionibus: i fratelli Publio e Gneo Scipione. (3)
Carthaginem Hispaniae: Cartagena, o Cartagine Nuova. (4) victum fugat: costruzione col participio congiunto = vincit et fugat. (5)
capit: si faccia attenzione ai significati del verbo, i cui complementi sono prima una città, poi gli ostaggi, quindi un nemico ben
preciso, infine il bottino di guerra.
Versione 9
Datame
Satrapo persiano del tempo di Artaserse II(IV sec. a.C. ), prestò servizio militare prima nella reggia e poi nella guerra
contro il popolo dei Cadusii, sul mar Caspio, ottenendo per il suo valore il governo della provincia già governata dal
padre.
Datames, patre Camisare, natione Care, matre Scythissa natus, primum in militum numero
fuit apud Artaxerxen eorum qui regiam tuebantur. Pater eius Camisares, quod et manu fortis et
bello strenuus et regi multis locis fidelis erat repertus (1), habuit provinciam partem Ciliciae iuxta
Cappadociam, quam incolunt Leucosyri. Datames militare munus fungens (2) primum, qualis esset,
aperuit in bello, quod rex adversus Cadusios gessit. Namque hic (3) multis milibus regiorum
interfectis magni fuit eius opera. Quo factum est, ut, cum in eo bello cecidisset Camisares, paterna
ei traderetur provincia.
Cornelio Nepote
(1) quod…erat repertus: liberamente,”poiché…aveva dato prova di essere”. (2) militare munus fungens: nota l’uso piuttosto raro
del verbo, qui costruito transitivamente. Di norma,è intransitivo con l’ablativo. (3) hic: avverbio di tempo, più che di luogo.
Versione 10
Arria, una donna particolare
Una donna assiste con tanto amore il marito malato, arrivando persino a nascondergli, per non angosciarlo
ulteriormente, la malattia prima e la morte del figlio poi: viene celebrato il funerale del ragazzo senza che il padre ne
sappia nulla.
Aegrotabat Caecina Paetus, maritus eius, aegrotabat et filius, (1) uterque mortifere, ut
videbatur. (2) Filius decessit eximia pulchritudine, pari verecundia, et parentibus non minus ob alia
carus, quam quod filius erat. Huic illa ita funus paravit, ita duxit exequias ut ignoraret maritus.
Quin immo, quotiens cubiculum eius intrarat, vivere filium atque etiam commodiorem esse
385
simulabat, ac persaepe (3) interroganti quid ageret puer, respondebat: “Bene quievit, libenter
cibum sumpsit”. Deinde, cum (4) diu cohibitae lacrimae vincerent prorumperentque, egrediebatur.
Tunc se dolori dabat; satiata, siccis oculis, composito vultu redibat, tamquam orbitatem foris
reliquisset.
Plinio il Giovane
(1) aegrotabat et filius: ”era malato anche il figlio”. (2) ut videbatur: ”come sembrava evidente”. (3) ac persaepe…puer: ”e a lui che
chiedeva continuamente come stesse il ragazzo”. (4) cum…vincerent prorumperentque: causali.
RAGIONIAMO INSIEME
Versione 11
La volpe e la cicogna
La morale della favola è, come sempre, all’inizio. Ben lontano dall’insegnamento di Cristo, per il quale la migliore
vendetta è il perdono, qui Fedro, con la ben nota storiella,è del parere che si debba rendere pan per focaccia.
Significativa, però, la base di partenza: Nulli nocendum.
Nulli nocendum: si quis vero laeserit,
multandum simili iure fabella admonet.
Vulpes ad cenam dicitur ciconiam
prior invitasse et illi in patina liquidam
posuisse sorbitionem quam nullo modo
5
gustare esuriens potuerit ciconia.
Quae vulpem cum revocasset intrito cibo
plenam lagonam posuit; huic rostrum inserens
satiatur ipsa et torquet convivam fame.
Quae cum lagonae collum frustra lamberet,
10
peregrinam sic locutam volucrem accepimus:
« Sua quisque exempla debet aequo animo pati ».
Fedro
1-2) Nulli nocendum: perifrastica passiva, ma la costruzione è incompleta. Non solo manca la voce
del verbo esse, ma manca anche quello che dovrebbe essere – qui non è possibile – il dativo
d’agente. Col verbo nocere, che regge il dativo, in tal caso nulli, il complemento d’agente va
espresso col normale ablativo con preposizione, e questo per evitare confusione. La frase completa
può essere: Nulli a nobis nocendum est.
siquis = si quis= si aliquis.
multandum…admonet: costruisci “fabella admonet (eum) multandum (esse) simili iure”.
iure: il termine vale “diritto, giustizia”, e parrebbe in contrasto col presupposto iniziale. Unito
all’aggettivo, lo si può rendere con “modo, maniera”.
3-6) Vulpes…dicitur…invitasse (=invitavisse)… posuisse: costruzione personale con il verbo
dicor.
prior: aggettivo comparativo (sup. primus), con valore di “primo tra due”.
in patina liquidam sorbitionem: nota come la scelta lessicale mette in evidenza la furbizia cattiva
della volpe, che serve all’ospite una bevanda liquida in un piatto; piano, aggiungerei.
esuriens: participio con valore concessivo.
potuerit: congiuntivo consecutivo.
gustare: non “mangiare”, ma “assaggiare”.
386
7-9) Quae…revocasset…: nota anzitutto l’uso del relativo ad inizio di frase, il cosiddetto nesso
relativo. Naturalmente, la cicogna (= Et ea).
revocasset: forma sincopata o apocopata?
intrito cibo: ablativo retto da plenam, con una costruzione non molto frequente; l’aggettivo più
comunemente regge il genitivo. La cicogna –è il caso di dire- rende pan per focaccia: alla liquida
sorbitio offertale dalla volpe in un piatto, essa risponde con un cibo solido sminuzzato in una
lagona, una bottiglia di argilla dal collo lungo.
huic…ipsa…convivam: la bottiglia… la cicogna (sogg. )… la volpe.
10-12) Quae: nuovo nesso relativo; la volpe.
cum…lamberet: temporale avversativa. La volpe può soltanto leccare il collo della bottiglia, senza
poter toccare minimamente il cibo.
peregrinam…volucrem: oggettiva (locutam, sott. esse), il cui soggetto è l’uccello esotico. La
cicogna vive in Africa.
Sua quisque…: la frase sembra chiudere la cornice aperta con i versi iniziali.
debet…pati: col senso del dovere ( la conosci la perifrastica passiva?...). Pare un ordine da eseguire.
Nel verbo all’infinito, il concetto di pazienza, necessaria per scontare serenamente l’esempio
negativo che si è dato.
Qualche piccola considerazione
1) laeserit: futuro anteriore indicativo o perfetto congiuntivo?
2) Vulpes… dicitur… invitasse… posuisse: trasforma il tutto con l’accusativo con l’infinito.
3) Sua…pati: traduci il verso in italiano, e poi di nuovo in latino, usando la perifrastica passiva.
Versione 12
Attilio Regolo
Tra le numerose figure leggendarie dell’antica Roma, Marco Attilio Regolo che, console nel 267
a.C., conquistò la città di Brindisi. Console per la seconda volta, nel 256 sconfisse la flotta
cartaginese in una battaglia navale, con la quale vittoria assicurò a Roma il controllo del mare.
Sbarcato in terra africana, fu sconfitto e fatto prigioniero da Santippo, uno spartano che guidava da
mercenario l’esercito cartaginese che egli stesso aveva riorganizzato. Gli eventi successivi sono
avvolti nella leggenda. Secondo la tradizione, Regolo fu mandato dai Cartaginesi a Roma per
trattare lo scambio dei prigionieri, scambio che egli giudicò vergognoso e inopportuno. Consigliò
pertanto ai Romani la prosecuzione della guerra, e tornò a Cartagine, per tenere fede al giuramento
fatto prima della sua partenza per l’Italia. I Cartaginesi lo uccisero con atroci torture: lo chiusero in
una botte irta di chiodi, con le mani legate dietro la schiena, e rotolarono la botte per un ripido
pendio.
Sententiae
1. Salus civitatis in legibus sita est (Cic.).
2. Divitiae sunt duces ad voluptates (Cic).
3. Cuivis dolori remedium est patientia (P. Syr.).
4. Res timida est omnis miser (Ov.).
5. Parvi sunt foris arma, nisi est consilium domi (Cc).
6. Omnia promittis, cum tota nocte bibisti (Mart.).
7. Multos fortuna liberat poena, metu neminem (Sen.).
8. Amor et melle et felle fecundissimus (Pl.).
9. Amici vitia si feras, facias tua (P. Syr.).
10. Naturam si sequemur ducem, numquam aberrabimus (Cic.).
387
Capitolo 23
Nominativo e Vocativo
Il doppio nominativo.
Costruzione del verbo videor.
Costruzione dei verba dicendi, sentiendi., iubendi e vetandi.
Il vocativo.
388
Variazioni sul tema
Spasimante interessato Gemello (v. epigramma precedente), ma una spasimante particolare è anche nei due brevi
componimenti che seguono. Protagonista in entrambi è Paola, alla quale si rivolge il poeta nel primo epigramma. Non si
meraviglia egli che la donna voglia sposare Prisco: è ben saggia. Il guaio è che Prisco non vuole sposare lei: anche lui è
saggio.
Nubere vis Prisco: non miror, Paula; sapisti.
Ducere te non vult Priscus: et ille sapit.
Marziale
Nubere : col significato di sposare, è detto della donna, e regge il dativo; in tal caso, Prisco. Ducere: contrariamente al precedente,
è detto dell’uomo, e vuole il doppio accusativo, aliquam uxorem. In tal caso l’apposizione è sottintesa.
et: = etiam.
________________________________________________________________________________
La moglie la voglio…molto vecchia
Ancora Paola, che questa volta ha preso di mira il poeta, ed ancora un rifiuto per la donna: il poeta non vuole sposarla.
Infine, la motivazione: la sposerebbe se fosse più vecchia, perché… l’eredità sarebbe a portata di mano.
Nubere Paula cupit nobis, ego ducere Paulam
nolo: anus est. Vellem, si magis esset anus.
Marziale
nobis, ego: il poeta.
Vellem, si… : periodo ipotetico del terzo tipo.
Il doppio nominativo
Esercizio 1
Traduci:
1) Caesar beneficiis ac munificentia magnus habebatur, integritate vitae Cato (Sall.). 2) Ille
propter clementiam legatus a suis civibus electus est (Cic.). 3) Iudicem esse me, non doctorem volo
(Cic.). 4) Hannibal, quotienscumque cum Romanis congressus est, semper discessit superior (Nep.).
5) P. Suillius se innocentem videri quam supplicem malebat (Tac.) 6) Timoleon Corinthius sine
dubio magnus omnium iudicio vir extitit (Nep.). 7) Homerus magnitudine operis et fulgore
carminum solus appellari poeta meruit (Vell.). 8) Gratus esse debet qui beneficium accepit (Cic.).
9) Timoleon imperium deposuit ac privatus postea vixit (Nep.). 10) Brutus magnopere ab omnibus
laudatus est, cum Romanae libertatis vindex exstitisset (Cic.). 11) Romani consuetudine proeliorum
iam latrones ac semibarbari putabantur (Eutr.). 12) Sulla, postquam in Africam atque in castra
Marii venit, sollertissimus omnium factus est (Sall.). 13) Filius Croesi mutus et elinguis habitus est
(Gell. ). 14) Iugurtha, amissis amicis, varius incertusque agitabat (Sall.). 15) Ea autem poena in
cives nimis crudelis putabatur (Cic.).
Esercizio 2
Traduci:
1) Brutus, quia reges eiecit, consul primus factus est (Suet.). 2) Lepidus hostis a senatu iudicatus est
(Cic.). 3) Summa felicitas erat gentium, in quibus non poterat potentior esse nisi melior (Sen.). 4)
Vult, credo, se esse carum suis (Cic.). 5) Camillus dictator triumphans in urbem rediit interque
389
iocos militares Romulus ac parens patriae conditorque alter urbis haud vanis laudibus
appellabatur (Liv.). 6) Q. Fulvius Flaccus aedilis curulis designatus erat (Liv.). 7) Considius rei
militaris peritissimus habebatur (Caes.). 8) Aelius stoicus esse voluit, orator autem nec studuit esse,
nec fuit (Cic.). 9) Fortes et magnanimi sunt habendi non qui faciunt, sed qui propulsant iniuriam
(Cic.). 10) Caesar fit ab Ubiis certior Suebos omnes in unum locum copias cogere (Caes.). 11) Eo
die quo dux est declaratus, Hannibal Saguntinis inferre bellum statuit (Liv.). 12) Iustitia erga
parentes pietas nominatur (Cic.). 13) Crudele gladiatorum spectaculum et inhumanum videri solet
(Cic.). 14) Leptitani semper boni fidelesque manserunt (Sall.). 15) Quae apud alios iracundia
dicitur, ea in imperio superbia atque crudelitas appellatur (Sall.).
Esercizio 3
Traduci:
1) In quell’asta non si trovò nessun compratore. 2) Aristide fu chiamato il Giusto. 3) I veri uomini
sono tenaci nelle loro azioni. 4) Nelle guerre interne, i perdenti vengono sempre giudicati colpevoli.
5) Il console, essendo riuscito vittorioso, fu acclamato imperator da tutto l’esercito. 6) L’etrusco
Tarquinio non fu considerato crudele né empio, ma superbo. 7) Molte popolazioni furono sconfitte
da Annibale, però rimasero fedeli a Roma. 8) L’ateniese Cabria era giudicato assai accetto al
popolo. 9) Dai Romani vennero affrancati gli schiavi e formate nuove legioni. 10) Una cosa può
essere utile, ma non per questo necessariamente onesta. 11) Menenio Agrippa era assai caro alla
plebe, che diede ascolto alle sue parole. 12) Spartaco fu il capo degli schiavi in rivolta durante la
guerra servile. 13) I gemelli Romolo e Remo secondo la tradizione furono allattati da una lupa. 14)
Le leggi delle dodici tavole furono le prime leggi scritte dell’antica Roma. 15) L’imperatore Nerone
incendiò Roma e diede la colpa ai cristiani.
Costruzione del verbo videor
Esercizio 4
Traduci (Videor: costruzione personale):
1) Prorsus non mihi videor esse tutus (Cic.). 2) Carthaginienses videbantur eum locum expugnaturi
esse (Liv.). 3) Apud Regillum bello Latinorum in nostra acie Castor et Pollux ex equis pugnare visi
sunt (Cic.). 4) Ariovistus tantam arrogantiam sumpserat ut ferendus esse non videretur (Caes.). 5)
Ipse sibi visus est per quietem interdum super nubes volitare (Petr.). 6) Aedes Minervae a Verre sic
spoliata est, ut a barbaris praedonibus vexata esse videatur (Cic.). 7) Visus sum mihi animos
auditorum commovere (Cic.). 8) Non ita generati a natura sumus, ut ad ludum et iocum facti esse
videamur (Cic.). 9) Solem e mundo tollere videntur, qui amicitiam e vita tollunt (Cic.). 10) Illi sine
ulla dubitatione a vobis damnati esse videntur (Cic.). 11) Pompeiani vicisse iam sibi videbantur
(Caes.). 12) Haec mihi vox pecudum videtur esse, non hominum (Cic.). 13) Videtur Antistius amicus
nobis fore (Cic.). 14) Pompeius sibi uni parum magnus videbatur (Sen.). 15) Mihi videor in caelum
ascendisse, non solum in patriam revertisse (Cic.).
Esercizio 5
Traduci (Videor: costruzione impersonale):
1) Marium fieri consulem valde utile videbatur (Cic.). 2) Optimum visum est ad Hannibalem
legatos mitti (Liv.). 3) Nullo ab nostris dato responso, ubi visum est sub vesperum dispersi ac
dissipati discedunt (Caes.). 4) Cum visum esset Romulo utilius solum quam cum altero regnare
fratrem interemit (Cic.). 5) Idoneum visum est de natura Sullae paucis verbis dicere (Sall.). 6) Ad
haec Caesar, quae visum est, respondit (Caes.). 7) Absurdum videbatur Pisonem id ausum esse
390
(Tac.). 8) Mihi rectius videtur ingenii quam virium opibus gloriam quaerere (Sall.). 9) Ipsum
consulem Romae manere visum est (Liv.). 10) Hostibus fuga salutem petere visum est (Caes.). 11)
Arduum non videbatur exscindere coloniam nullis munimentis saeptam (Tac.). 12) Si tibi videtur
accipe a me auxilia quibus munire te possis (Cic.). 13) Turpe mihi ipsi videbatur in eam urbem
audere reverti (Cic.). 14) Credibile videbatur Caecilium voluisse exire de vita, cum defendi non
posse (Plin. ). 15) Fac ut tibi videtur; nos ad audiendum parati sumus (Cic.).
Esercizio 6
Traduci (costruzione personale e impersonale):
1) Mihi videbar in tuto esse. 2) Audire vocem visa sum modo militis (Ter.). 3) Milites sibi visi erant
ducis iussa fecisse. 4) Visum erat fore ut captivi consulis iram timerent. 5) Omnibus bonis videtur
rei publicae legibus obtemperare. 6) Utile videbatur exercitum in castra mittere causa omnium. 7)
Multi homines saepe damnari videntur innocentes, sed non sunt. 8) Cicero sibi videbatur nihil
egisse contra rei publicae leges. 9) Turpe senatui populoque Romano visum erat pacem fieri cum
hostibus. 10) Catilina ita se gerebat ut omnibus patriae hostis videretur. 11) Fac ut tibi videtur. 12)
Duci visum erat fore ut hostes, multis proeliis victi, poenas cum sanguine poscerent. 13) Marius, ne
videretur pacem denegare, legatum ad hostes misit. 14) Mihi visum est omnium sententias audire.
15) Ne viderentur timidi esse, milites contra hostium copias impetum fecerunt.
Esercizio 7
Traduci:
1) Ci sembrava giusto dirvi la verità. 2) Era parso che tutti avessero fatto il loro dovere. 3)
Sembrava davvero che l’accusato fosse innocente. 4) Ti ho scritto brevemente, come mi è parso
logico, sugli argomenti che già conosci. 5) Sembrò giusto che gli schiavi venissero liberati. 6)
Pareva che il senato si fosse riconciliato con il console. 7) Se sembrerà che i soldati abbiano paura,
il generale non accetterà lo scontro con i nemici. 8) Mi sembra di aver fatto pienamente il mio
dovere. 9) Non mi pare che abbiate capito la bellezza dei versi di Lucrezio. 10) Poveri ragazzi!
Sembrano annoiarsi davvero! 11) Era sembrato che i traditori si fossero pentiti. 12) Sembrò a tutti
che i giovani avrebbero chiesto il perdono per i loro errori. 13) Alla plebe di Roma sembrò
opportuno mandare Mario a combattere contro Giugurta. 14) Ci sembrava di aver fatto un ottimo
lavoro, ma ci eravamo sbagliati. 15) Fate come vi pare, ma fate qualcosa.
Costruzione dei verba dicendi, sentiendi, iubendi e vetandi
Esercizio 8
Traduci:
1) Suebi centum pagos habere dicuntur, ex quibus quotannis singula milia armatorum bellandi
causa ex finibus educunt (Caes.). 2) Milo Crotoniates, cum iam senex esset, aspexisse lacertos suos
dicitur inlacrimansque dixisse: “ At hi quidem mortui sunt” (Cic.). 3) Ipse pro me dicere cogor
(Liv.). 4) Aesopus domino parare cenam iussus est (Phaedr.). 5) Complures eodem tempore
civitates renovare belli consilia nuntiabantur coniurationesque facere (Hirt.). 6) Interdum aegroti a
medicis iubentur vinum sumere (Cic.). 7) Multa Caesarem in Asia dicuntur morari (Cic.). 8)
Brutum et Cassium laudavissse dicor, quorum res gestas nemo sine honore memoravit (Tac.). 9)
Bibulus nondum audiebatur esse in Syria (Cic.). 10) Ubi Memmius dicendi finem fecit, Iugurtha
respondere iussus est (Sall.). 11) Consules iubentur scribere exercitum (Liv.). 12) Luna solis lumine
collustrari putatur (Cic.). 13) Horum omnium Belgae dicebantur esse fortissimi (Amm.). 14) Nolani
muros portasque adire vetiti sunt (Liv.). 15) Numidae caput Hiempsalis, uti iussi erant, ad
Iugurtham referunt (Sall.).
391
Esercizio 9
Traduci:
1) Tanta putabatur utilitas percipi ex bobus ut eorum visceribus vesci scelus haberetur (Cic.). 2)
Dionysius tyrannus, cum Syracusis pulsus esset, Corinthi dicitur ludum aperuisse (Cic.). 3) Lusisse
putamur (Cic.). 4) Sub vesperum Caesar portas claudi militesque ex oppido exire iussit (Caes.). 5)
Nos a consulibus Capuam venire iussi sumus (Cic.). 6) Quod iussi sunt, faciunt (Caes.). 7)
Sacerdotes supplices ivisse ad castra hostium traditum est (Liv.). 8) Caesar adpropinquare
dicebatur (Caes.). 9) Pater parum pie tractatus esse a filio dicebatur (Cic.). 10) Flaminius consul
auspiciis pugnare prohibebatur (Cic.). 11) Simonides vetitus est navigare (Cic.). 12) Prohibiti estis
in provinciam pedem ponere (Cic.). 13) Dictum erat hostes copias in aciem produxisse. 14)
Magister egerat ut discipuli semper veritatem dicere cogerentur. 15) Hannibalis milites vetiti erant
in castris manere.
Esercizio 10
Traduci:
1) Si tramanda che i Persiani furono sconfitti duramente dagli Ateniesi di Milziade nella battaglia di
Maratona. 2) Ai consoli fu ordinato di organizzare leve militari. 3) Ai soldati fu permesso di
saccheggiare la città, ma fu vietato di uccidere donne e bambini. 4) A Catilina e ai suoi seguaci fu
ordinato di uscire da Roma. 5) È stato tramandato che Brenno sconfisse i Romani presso il fiume
Allia, nel 390 a.C. 6) Avvicinandosi i barbari, ai contadini fu ordinato di abbandonare le campagne
e di rifugiarsi nelle città. 7) Si stima che a Canne furono uccisi quarantamila Romani. 8) Si racconta
che Ettore fu il prediletto tra i figli di Priamo, e che Paride fu la causa della guerra di Troia. 9) Si
diceva che i Romani avessero paura dei Germani. 10) Alla flotta fu proibito di avvicinarsi alle coste
dell’isola. 11) Ai prigionieri non fu permesso di vedere i loro figli. 12) Si tramanda che agli
Spartani fu vietato di indietreggiare di fronte al nemico. 13) Molto spesso agli uomini si ordina, ma
non si permette. 14) In passato alle donne era proibito stare alla presenza degli uomini. 15) Si era
pensato di distribuire il grano alla plebe perché non si ribellasse.
Esercizio 11
Traduci (ricapitolazione):
1) Quidam memoratur Athenis sordidus ac dives, populi contemnere voces sic solitus (esse):
“Populus me sibilat, at mihi plaudo ipse domi simul ac nummos comtemplor in arca” (Hor.). 2)
Caesari commodissimum visum est C. Valerium Procillum, C. Valerii Caburii filium, summa virtute
et humanitate adulescentem, ad Ariovistum mittere (Caes.). 3) Bellum in Gallia maximum gestum
est; domitae sunt a Caesare maximae nationes, sed nondum legibus, nondum iure certo, nondum
satis firma pace devinctae (Cic.). 4) Bellum Gallicum Caesare imperatore gestum est, antea
tantummodo repulsum (Cic.). 5) Quis est hic senex, quem video in ultima platea? (Ter.). 6)
Nicostratus quidam, fidelis Oppianici servolus, percuriosus et minime mendax, multa dicitur
domino renuntiare solitus esse (Cic.). 7) Legati iussi sunt inclitas leges Solonis describere et
aliarum Graeciae civitatum instituta moresque noscere (Liv.). 8) Maurus dicitur secum ipse multum
agitavisse (Sall.). 9) C. Mucio indignum videbatur populum Romanum ab Etruscis obsideri (Liv.).
10) Obiurgavi senatum, ut visus sum, summa cum auctoritate (Cic.). 11) Si qua in parte nostri
laborare aut gravius premi videbantur, eo signa inferri Caesar aciemque constitui iubebat (Caes.).
12) Hamilcar, dux Carthaginiensium, cum Syracusas obsideret, per somnum exaudisse visus est
vocem nuntiantem: “Cras Syracusis cenabis “ (Liv.). 13) Quod tegitur, maius creditur esse malum
(Mart.). 14) Sulpicius eum magistratum petiturus putabatur (Cic.). 15) In timore ruinae versantur
(Cic.). 16) Omnia aliena sunt, tempus tantum nostrum est (Sen.). 17) Pompeius visus est mihi
vehementer esse perturbatus (Cic.). 18) Aristaeus inventor olei fuisse dicitur (Cic.). 19) Albucius
392
perfectus Epicureus evaserat (Cic.). 20) Vere dici potest magistratus lex esse loquens, lex autem
mutus magistratus (Cic.).
Esercizio 12
Traduci (ricapitolazione):
1) L’intelligenza è una dote naturale, la diligenza invece è conseguenza della volontà. 2) I poemi
omerici sono considerati i più antichi. 3) A Giugurta non fu permesso di rimanere a lungo a Roma.
4) A Cesare piaceva essere detto discendente di Enea. 5) Benché considerato nemico pubblico,
Catilina si presentava regolarmente in senato. 6) Si tramanda che i re di Roma fossero stati Romani,
Sabini ed Etruschi. 7) I soldati di Annibale erano costretti ad ubbidire con la violenza. 8) Quando
sembrò conveniente, ai marinai fu ordinato di saltare giù dalle navi. 9) Nell’antica Roma ai senatori
era concesso di portare i bambini in senato, ma in seguito fu vietato. 10) Sembrava che Fedro
scherzasse con le sue favole, ma in realtà diceva sempre cose vere. 11) Ovidio è considerato tra i
più grandi poeti dell’amore. 12) I più grandi poeti del passato, a mio avviso, bisogna stimare che
siano stati Virgilio ed Orazio. 13) Da Cornelio Nepote sono state tramandate molte notizie sui
grandi greci e romani. 14) Sembrava che Cincinnato si sarebbe dedicato alla politica, ma egli preferì
tornare privato cittadino. 15) Mario e Cicerone sono detti uomini nuovi. 16) Si è tramandato che
Cesare fu ucciso a pugnalate, e che tra i congiurati ci fu il figlio adottivo. 17) La disciplina dei
Druidi si dice che sia stata inventata in Britannia. 18) La storia ha tramandato che ogni anno
venivano mangiati dal Minotauro sette fanciulli e sette fanciulle che gli Ateniesi erano costretti a
fornire a Minosse. 19) Sembrava doveroso liberare i prigionieri perché non venisse condannato un
innocente. 20) A volte sembra esagerato l’amore dei genitori per i figli, ma non lo è.
Esercizio 13
Completa le frasi che seguono individuando le espressioni giuste tra quelle proposte:
1) A senatu populoque Romano dux consulis / consulem / consul appellatus est.
2) Romulus Quirinum / Quirine / Quirinus, Romani a Quirino Quiritium / Quirites / Quiritibus
dicuntur (Fest.)
3) Pompeiani vicisse videbatur / videbamini / videbantur.
4) Perfugis videbatur / videbantur / videbaris veritatem dicere.
5) Militibus iussum est / Milites iussi sunt / Milites iussum est in castris manere.
6) Migi cogitur / Me cogitur / Cogor, quem laudavi semper, reprehendere (Cic.).
7) Puellae sitae non sunt / Puellis situm non est / Puellas situm non est sertis deorum aras
ornare.
8) Filii sibi visum est / Filios sibi visum est / Filii sibi visi sunt patrem redeuntemvidere.
9) Tibi videbaris / videbatur / te videbatur multa scire.
10) Illis honesti visi erant / honestus visus erat / honestum visum erat suum officium agere.
Esercizio 14
Individua gli errori nella traduzione delle frasi che seguono:
1) Cesare non volle essere chiamato re = Caesar noluit regis appellari.
2) I soldati nell’accampamento sembravano impauriti = Milites in castris timidos videbantur.
3) La legge contro il solito sembrò dura = Lex praeter solitum dura visum est.
4) Al tribuno sembrò opportuno che egli difendesse il progetto di legge = Tribunus sibi visum est
legem suadere.
5) La storia narra che a Roma ai ragazzi era vietato entrare nella curia = Historia narrat Romae
pueri vetiti esse in curiam adire.
6) Al tribuno sembrò opportuno sostenere il progetto di legge = Tribunus visus est legem suadere.
393
7) Ai gladiatori veniva ordinato di combattere nell’arena fino alla morte = Gladiatoribus iubebatur
usque ad mortem in arena pugnare.
8) Schierate le truppe a battaglia, agli eserciti fu vietato di combattere = Exercitibus prohibitum est
acie instructa confligere.
9) L’ambasciatore disse al senato ciò che gli parve opportuno dire = Legatus senatui dixit quod sibi
visus est dicere.
10) Al prigioniero fu ordinato di rivelare i complici ai magistrati = Captivo iussum est magistratibus
conscios prodere.
Hodieque
Inter nos: “Fra noi”, con valore confidenziale, spesso in senso ironico, a suggellare un piccolo
imbroglio, magari, che si fa in nome dell’amicizia.
Dulcis in fundo: “Il dolce alla fine”; ma sarebbe più logico dire, col neutro, Dulce in fundo. Con
valore proverbiale, indica la conclusione di un discorso con una sorpresa imprevista, non
necessariamente bella.
Carpe diem: “Cogli il giorno”. Quello di Orazio è un chiaro invito a godere le bellezze che la vita ti
riserva quotidianamente, senza troppe preoccupazioni per il domani. Spesso la frase viene usata con
valore negativo, esortandosi con essa il prossimo ad approfittare di una qualunque occasione, senza
farsi scrupolo alcuno.
Absit iniuria verbis: “Sia detto senza offesa”. Nel discorso ha valore di inciso, come ad avvertire
l’interlocutore che stiamo per dire qualcosa che può parere strano, ma che non c’è nessuna cattiveria
in quanto si dice.
Versione 1
Il re Poro viene trattato onorevolmente da Alessandro Magno.
Alessandro il Grande viene esaltato, come sempre, dallo storico latino, che dipinge il Macedone grandissimo
stratega, dominatore della stessa fortuna.
Magnis itineribus pervenit (1) ad fIumen Hydaspen, qui in Indum influit. Porus, Indorum rex,
conatus est eum repellere, at victus est. Cum Alexander eum catenis vinctum (2) vidit: «Quae
amentia, inquit, te impulit experiri belli fortunam?». Porus, minime perterritus, ita respondisse
fertur: «Mihi videbar, nondum tuas vires expertus, fortissimus omnium regum esse. Belli eventus
autem ostendit te fortiorem fuisse». Cum iussus esset dicere quid vellet sibi fieri: «Fac, inquit, ut
tibi videtur». Ita loquendo plus sibi profuit, quam si precatus esset. Alexander enim, illius animi
magnitudinem admiratus, magnos honores ei tribuit. Etenim Indorum rex in captivitatem ductus
non est. Praeterea situs est in suo regno manere dignitatemque suam conservare.
Curzio Rufo
(1) sott. Alexander; (2) vinctum: da vincio, is.
Versione 2
I libri sibillini: una leggenda simpatica.
Protagonisti, il re Tarquinio ed una vecchia sconosciuta, che il re giudica pazza. L’insistenza della donna ha la
394
meglio sulla resistenza del sovrano, che conclude… un vero affare.
Quaedam anus narratur olim ad Tarquinium regem se contulisse, novem libros secum
ferens, quos divina oracula continere dicebat et vendere cupiebat. Cum Tarquinius pretium
percontatus esset, anus maximam pecuniam petivit; quare eam gravi aetate consilium amisisse
putans, rex derisit. Tum illa, foculo ante eum posito, tres ex novem libris combussit et ex eo num sex
reliquos eodem pretio emere vellet quaesivit. Sed Tarquinio, multo magis ridenti, anus sine dubio
delirare visa est. At statim anus, aliis tribus libris combustis, placide ex rege iterum quaesivit num
ultimos tres libros eodem pretio emere vellet. Tum Tarquinius attentior factus esse dicitur; nam
mulierem tam constantem securamque de se contemnendam sibi non esse putavit; itaque libros
statim maximo pretio emit. Cum a Tarquinio anus abisset, nemo umquam quo (1) ea se contulisset
scivit, quod nusquam gentium iam visa est.
Gellio
(1) Quo…quod: avverbio di moto a luogo e congiunzione causale.
Versione 3
Un medaglione sallustiano: il confronto fra Cesare e Catone.
Grandi entrambi, ma assai diversi tra loro per stile di vita, i due uomini: di famiglia nobile il primo, di origini
plebee il secondo, che però nobilitò egli la sua famiglia.
Caesar beneficiis ac munificentia magnus habebatur, integritate vitae Cato. Ille (1)
mansuetudine et misericordia clarus factus est, huic severitas dignitatem addiderat. Caesar dando,
sublevando, ignoscendo, Cato nihil largiundo gloriam adeptus est. In altero miseris perfugium erat,
in altero malis pernicies. Illius facilitas, huius constantia laudabilis videbatur. Caesar sibi magnum
imperium, exercitum, bellum novum exoptabat, ubi virtus enitescere posset, at Catoni studium
modestiae, decoris, sed maxime severitatis erat. Non divitiis cum divite, neque factione cum factioso
certabat, sed cum strenuo virtute, cum modesto pudore, cum innocente abstinentia. Esse quam
videri bonus malebat; ita quo minus (2) petebat gloriam, eo magis gloria illum assequebatur.
Sallustio
(1) Ille…huic: si noti la variatio, come ancora tra poco Caesar…Catoni. (2) quo minus…eo magis: “quanto meno…tanto più”.
Versione 4
Fondazione di Cirene
Batto acquisterà l’uso della lingua e fonderà la città di Cirene. È la profezia dell’oracolo, profezia che si avvera
puntualmente.
Cyrene condita est ab Aristaeo, cui nomen Battus propter linguae obligationem fuit. Huius
pater Grinus, rex Therae insulae, cum ad oraculum Delphos, propter dedecus adulescentis filii
nondum loquentis, deum deprecaturus (1) venisset, responsum accepit quo iubebatur eius filius
Battus Africam petere et urbem Cyrenem condere: usum ibi linguae accepturum (2). Cum responsum
ludibrio simile videretur, propter solitudinem Therae insulae, ex qua coloni ad urbem condendam
in Africam proficisci iubebantur, res omissa est. lnteriecto deinde tempore, contumaces pestilentia
deo parere(3) compelluntur; quorum(4) tam insignis paucitas fuit, ut vix unam navem complerent.
Cum venissent in Africam, pulsis accolis, montem Cyram et propter amoenitatem loci et propter
fontium ubertatem occupavere. 1bi Battus, dux eorum, linguae nodis solutis recte loqui coepit.
Positis igitur castris, Battus urbem Cyrenem condidit.
Giustino
(1) deprecaturus: con valore finale. (2) accepturum: sott. esse. (3) parere: “ubbidire”. (4) quorum=et eorum.
395
Versione 5
Breve autobiografia di un soldato
Un centurione parla di se stesso al popolo, raccontando della sua vita poche cose, ma significative. Di origine
sabina, di famiglia povera, si è guadagnato da vivere col servizio militare.
Permissu omnium, ita locutus esse fertur: “Sp. Ligustinus Crustumina (1) ex Sabinis sum oriundus,
Quirites. Pater mihi iugerum agri reliquit et parvum tugurium, in quo natus educatusque sum,
hodieque ibi habito. Cum primum in aetatem veni, (2) pater mihi uxorem fratris sui filiam dedit,
quae secum nihil adtulit praeter libertatem pudicitiamque, et cum his fecunditatem, quanta vel in
diti domo satis esset. (3) Sex filii nobis, duae filiae sunt, utraeque iam nuptae. Filii quattuor togas
viriles habent, duo praetextati sunt. Miles sum factus P. Sulpicio C. Aurelio consulibus. In eo
exercitu, qui in Macedoniam est transportatus, biennium miles gregarius fui adversus Philippum
regem; tertio anno virtutis causa mihi T. Quinctius Flamininus (4) decumum ordinem hastatum
adsignavit.
(1) Crustumina: «(della città) di Crustumerio ». (2) in aetatem veni: “raggiunsi l’età” adatta al matrimonio. (3) esset: rendi con
l’indicativo. (4) T. Quinctius Flamininus: console, sconfisse Filippo v di Macedonia nella battaglia di Cinocefale (197 a.C. ).
Versione 6
Uno scontro tra Romani e Sanniti
Uno scontro dall’esito incerto, fiduciosi entrambi i nemici nelle proprie forze, ma non superbi da disprezzare
quelle dell’avversario. Eroico il comportamento del console, che si trasforma egli stesso in un fante.
Proelium pari spe utrimque, aequis viribus, cum fiducia sui sine contemptu hostium commissum est.
Samnitibus ferociam augebant novae res gestae et paucos ante dies geminata victoria, Romanis
contra quadringentorum (1) annorum decora et conditae urbi aequalis victoria; utrisque tamen
novus hostis curam addebat. Namque ita conflixerunt ut aliquamdiu in neutram partem inclinarent
acies. Tum consul trepidationem (2) iniciendam ratus, quando (3) vi pelli non poterant, equitibus
immissis turbare prima signa hostium conatur. Ubi vidit non posse aperire in hostem viam, revectus
ad antesignanos legionum, cum desiluisset ex equo: ”Nostrum “(4) -inquit- “peditum illud, milites,
est opus; agitedum, ut me videritis, quacumque incessero in aciem hostium ferro viam facientem,
sic pro se quisque obvios sternite; illa omnia, (5) qua (6) nunc erectae micant hastae, patefacta
strage vasta cernetis”.
Livio
(1) quadringentorum…victoria: le grandi vittorie riportate durante quattrocento anni, che eguagliavano esse stesse gli anni di Roma.
(2) trepidationem (sibi) iniciendam (esse) ratus: ”pensando di dover causare scompiglio”. (3) quando…poterant: causale. (4)
Nostrum…opus: ”Questo è compito nostro “- esclamò- “o soldati, di noi fanti”. (5) illa omnia (loca)…patefacta: accusativi
dipendenti da cernetis. (6) qua: avverbio, “dove”.
Versione 7
Epaminonda
Nel proemio, lo Storico ha avvertito che ogni uomo va giudicato nell’ambito della cultura del suo popolo, e
non secondo il metro di chi scrive o legge. E cita in proposito Epaminonda, del quale si accinge a scrivere
ora una breve biografia.
Epaminondas, Polymnidis filius, Thebanus. De hoc priusquam scribimus, haec (1) praecipienda
videntur lectoribus, ne alienos mores ad suos referant, neve ea, quae ipsis leviora sunt, pari modo
apud ceteros fuisse arbitrentur. Scimus enim musicen (2) nostris moribus abesse a principis persona,
396
saltare vero etiam in vitiis poni: quae omnia apud Graecos et grata et laude digna ducuntur. Cum
autem exprimere imaginem consuetudinis atque vitae velimus Epaminondae, nihil videmur debere
praetermittere, quod pertineat ad eam declarandam. Quare dicemus prius de genere eius, deinde
quibus disciplinis et a quibus sit eruditus, tum de moribus ingeniique facultatibus, postremo de
rebus gestis, quae a plurimis animi (3) anteponuntur virtutibus.
Cornelio Nepote
(1) haec…ne: “sembra che si debbano consigliare ai lettori queste cose, che non “. (2) musicen…abesse: ” che la musica… non si
addice”. (3) animi anteponuntur virtutibus: ”vengono anteposte alle qualità morali”.
Versione 8
Il lupo e la volpe al tribunale della scimmia
Un lupo si lamenta di essere stato derubato da una volpe, e la volpe si dichiara innocente. Sibillina la
sentenza: il lupo non è stato derubato, ma la volpe ha commesso il furto.
Quicumque turpi fraudi semel innotuit,
etiam si verum dicit, amittit fidem.
Hoc attestatur brevis Aesopi fabula.
Lupus arguebat vulpem furti crimine;
5
negabat illa se esse furti proximam.
Tunc iudex inter illos sedit simius.
Uterque causam cum perorassent suam,
dixisse fertur simius sententiam:
“Tu non videris perdidisse quod petis;
10
te credo subripuisse quod pulchre negas ».
Fedro
1-5) Quicumque…innotuit (innotesco): “Chi…si è fatto conoscere”. furti crimine: semplicemente, “ di furto”. culpae…proximam:
“colpevole”. 6-10) Uterque…cum perorassent (=peroravissent): con valore temporale, ”Dopo che entrambi… ebbero perorato”. Tu
non videris: “Non sembra che tu”; ovviamente, il lupo.
Versione 9
Le città sul mare
In tali città la vita è soggetta a mutamenti continui, per via di quanto in esse si diffonde proveniente da altri
luoghi. Gli stessi abitanti poi sono portati a fantasticare, e ad evadere mentalmente; e non soltanto. Le
vicende di Cartagine e di Corinto…
Est autem maritimis urbibus (1) etiam quaedam corruptela ac demutatio morum; admiscentur enim
novis sermonibus ac disciplinis et importantur (2) non merces solum adventiciae, sed etiam mores,
397
ut nihil possit in patriis institutis manere integrum. Iam qui incolunt eas urbes non haerent in suis
sedibus, sed volucri semper spe et cogitatione rapiuntur a domo longius, atque etiam cum manent
corpore, animo tamen exulant et vagantur. Nec vero ulla res magis (3) labefactatam diu (4) et
Carthaginem et Corinthum pervertit aliquando, quam hic error ac dissipatio civium, quod (5)
mercandi cupiditate et navigandi et agrorum et armorum cultum reliquerant. Multa etiam ad
luxuriae invitamenta perniciosa civitatibus subpeditantur mari, quae vel capiuntur vel importantur;
atque habet etiam amoenitas ipsa vel sumptuosas vel desidiosas inlecebras multas cupiditatum.
Cicerone
(1) Est autem maritimis urbibus: “ Nelle città sul mare si verifica”. (2) admiscentur…importantur: “ le città prendono l’abitudine a
nuovi linguaggi e a nuove culture, e vi si importano”. (3) magis…quam: “più…che”. (4) labefactatam diu: riferiscilo ad entrambe le
città,” già da tempo indebolite”. (5) quod…reliquerant: attenzione ai genitivi!. . .
Versione 10
Ritorno a Sirmione
Catullo è tornato dalla Bitinia nella sua villa di Sirmione, nel lago di Garda. “In qusto carme si esprime con
straordinaria freschezza la viva gioia per il ritorno, una gioia a cui sono chiamati a partecipare, con il poeta,
la casa stessa e la natura circostante, di cui Catullo celebra la luminosa bellezza”(M. Citroni).
Paene insularum, Sirmio, insularumque
ocelle, quascumque in linquentibus stagnis
marique vasto fert uterque Neptunus,
quam te libenter quamque laetus inviso,
5
vix mi ipse credens Thuniam atque Bithunos
liquisse campos et videre te in tuto.
O quid solutis est beatius curis,
cum mens onus reponit, ac peregrino
labore fessi venimus ad larem nostrum,
10
desideratoque acquiescimus lecto?
Hoc est quod unum est pro laboribus tantis.
Salve, o venusta Sirmio, atque ero gaude:
gaudete vosque, o Lydiae lacus undae:
ridete quidquid est domi cachinnorum.
Catullo
1-6) Sirmio…ocelle: “O Sirmione…perla”. uterque Neptunus: Nettuno era il dio e dei laghi e del mare. inviso: ”ti rivedo”. mi=mihi.
Thuniam atque Bithunos…campos: regioni dell’Asia Minore. 7-10) solutis…curis: ablativo di paragone, “del liberarsi dagli
affanni”. larem: intendi la casa. 11-14) Hoc est…tantis: “ Questo, è questo l’unico compenso per tante fatiche”. ero: il poeta era
padrone di una villa. Lydiae lacus undae: il lago è detto lidio in ricordo degli Etruschi che, originari della Lidia, avevano abitato la
regione. ridete quidquid…: “risuonino nella casa solo grida di gioia”(M. Ramous).
398
RAGIONIAMO INSIEME
Versione 11
I vantaggi di cui gode una città sul mare
In precedenza Cicerone ha parlato degli inconvenienti di cui soffre una città sul mare, ed ora espone invece i
vantaggi di cui gode. A testimonianza di ciò, Romolo e Roma. (Il passo, tratto dal De Republica, non è
proprio semplice… perciò leggi attentamente quanto segue).
Tamen in his vitiis inest illa magna commoditas, (1) et, quod ubique gentium est, (2) ut ad eam
urbem quam incolas, possit adnare, et rursus ut id, quod agri efferant sui, (3) Quascumque velint in
terras, portare possint ac mittere. Qui (4) potuit igitur divinius (5) et utilitates complecti maritimas
Romulus, et vitia vitare, quam quod urbem perennis (6) amnis et aequabilis et in mare late influentis
posuit in ripa ? Quo posset urbs (7) et accipere a mari, quo egeret, et reddere, quo redundaret, (8)
eodemque ut flumine (9) res ad victum cultumque maxime necessarias non solum mari absorberet,
sed etiam invectas acciperet ex terra, ut mihi (10) iam tum divinasse ille videatur hanc urbem (11)
sedem aliquando et domum summo esse imperio praebituram; nam hanc (12) rerum tantam
potentiam non (13) ferme facilius alia ulla in parte Italiae posita urbs (14) tenere potuisset.
Cicerone
(1) illa magna commoditas…: bada che i vantaggi sono due, et…ut…et rursus ut. (2) quod ubique
gentium est: l’intera frase funge da soggetto di possit adnare. (3) id quod agri efferant sui: attento
alla variazione della costruzione. L’intera frase funge da complemento oggetto dell’espressione
portare possint ac mittere. Soggetto sottinteso di possint, gli abitanti della città. (4) Qui: avverbio
interrogativo. (5) divinius: “in maniera più divina”; dal comparativo avverbiale, la proposizione
quam quod…posuit. (6) urbem perennis…: costruisci: posuit urbem in ripa amnis perennis et
aequabilis et late influentis in mare? (7) Quo posset urbs et…et: gli scopi che Romolo si
prefiggeva. (8) quo egeret…quo redundaret: per entrambe le frasi si sottintende un pronome neutro
in accusativo, in dipendenza dai transitivi occupare…reddere. (9) eodemque ut flumine = et (-que)
ut eodem flumine. (10) ut mihi… videatur: costruisci : ut ille mihi videatur iam tum divinasse
(=divinavisse). (11) hanc urbem: soggetto di praebituram esse. (12) nam hanc… potentiam: il
complemento oggetto cerca di mantenerlo, nella traduzione, all’inizio del periodo. (13) non:
uniscilo con tenere potuisset. (14) urbs: non una qualunque città, ma sempre Roma, che è
testimonianza evidente della oculatezza di Romolo nella scelta della sede. Roma caput mundi!
Qualche riflessione
1) quam incolas… quod agri efferant… quascumque velint in terras: frasi al congiuntivo che
tu rendi all’indicativo. Chiedi al tuo insegnante della cosiddetta attrazione modale.
2) Quo posset… quo egeret… quo redundaret: che valore hanno i vari quo?
3) ut flumine… ut mihi: le congiunzioni quali proposizioni introducono?
Versione 12
Saggezza di Romolo secondo Cicerone
Per fondare la sua città, Romolo scelse un luogo ricco di sorgenti e salubre, pure in una regione
malsana; i colli sono esposti ai venti, ma danno anche riparo alle valli. Agì egli molto velocemente
nella fondazione della città, che ordinò che dal suo nome fosse chiamata Roma. Per rafforzare la sua
399
città, ricorse ad uno stratagemma che può sembrare rozzo, ma che è considerato importante per il
futuro destino di Roma. Organizzò in onore del dio Conso i giochi che pertanto furono chiamati
Consuali, e ordinò che fossero rapite le donne sabine, che subito diede in moglie ai Romani. A farla
breve, dopo una guerra con i Sabini, guerra che fu conclusa con un trattato di pace, unì a sé nel
regno il re dei Sabini, Tito Tazio.
Sententiae
1. Nescio quid agitat, cum bonum imitatur malus (P. Syr.).
2. Inops, potentem dum vult imitari, perit (Phaedr).
3. Tua res agitur, paries cum proximus ardet (Hor.).
4. Quam multi, quod nati sunt, queruntur (Sen.).
5. Nihil est quod fieri non possit (Cic.).
6. Vive memor quam sis aevi brevis (Hor.).
7. Impedit ira animum ne possit cernere verum (Cat.).
8. Virtus amicitiam et gignit et continet (Cic.).
9. Cogito, ergo sum (Cart.).
10. Nihil agendo, homines male agere discunt (Cat.).
400
Capitolo 24
L’accusativo
L’accusativo semplice. Forme particolari di accusativo.
Costruzione dei verbi impersonali.
Accusativo dell’oggetto e del suo complemento predicativo, dell’oggetto e del luogo.
Accusativo della persona e della cosa (doceo – celo – posco – reposco – flagito).
Accusativo con i verbi di pregare, interrogare, chiedere.
L’accusativo con i complementi.
È interessante sapere che
401
Un vero professionista
Un uomo ligio al dovere il bravo Diaulo! Medico ieri, becchino oggi, egli ha cambiato soltanto il nome della sua
professione: il lavoro…è sempre lo stesso!
Nuper erat medicus, nunc est vispillo Diaulus:
quod vispillo facit, fecerat et medicus.
Marziale
Nuper…nunc:” Qualche tempo fa…ora”.
vispillo…medicus:” da becchino…da medico”.
Accusativo semplice – Forme particolari di accusativo
Esercizio 1
Traduci:
1) Nostros vires lassitudine deficiebant (Caes.). 2) Nec sitio honoris nec desidero gloria (Cic.). 3)
Indignam necem Maelii queri non destiterant (Liv.). 4) Valerius post consulis reditum curia
egressus, dictatura se abdicavit (Liv.). 5) Non omnes possunt olere unguenta exotica (Pl.). 6) Non
censo lugendam esse mortem, quam immortalitas consequatur (Cic.). 7) Quis bonus non luget
mortem Trebonii? Quis non dolet interitum talis et civis et viri? (Cic.). 8) Campani Cumanos
sollicitaverunt ut a Romanis deficerent (Liv.). 9) Lacrimis oculos suffusa adloquitur Venus (Verg.).
10) Animo non deficiam et id quod suscepi perferam (Cic.). 11) Suebi, gens bellicosissima
Germanorum omnium, non multum frumento, sed maximam partem lacte atque pecore vivunt
(Caes.). 12) Alii fontemque ignemque ferebant, velati lino et verbena tempora vincti (Verg.). 13)
Medea ingreditur nuda pedes, humeris infusa capillos (Ov.). 14) Olim deficere sol hominibus
exstinguique visus est (Cic.). 15) Vercingetorix animo non defecerat neque se in occultum abdiderat
(Caes.).
Esercizio 2
Traduci:
1) Rideo istos, qui turpe existimant cum servo suo cenare (Sen.). 2) Tertiam iam aetatem hominum
Nestor vivebat (Cic.). 3) Illam labem atque ignominiam rei publicae queror (Cic.). 4) Negandi
causa avarum numquam deficit (P. Syr.). 5) Hac nocte mirum atque inscitum somniavi somnium
(Pl.). 6) Hannibalem aiunt dixisse, cum fossam sanguine humano plenam vidisset: “O formosum
spectaculum!” (Sen.). 7) Invidiam dictator abdicando dictatura fugerat (Liv.). 8) Saepissime
homines fortunam suam iniuste queruntur. 9) Milites in pugnam euntes vires defecerunt. 10) Pyrrhi
elephantos Romani horrebant, sed strenue contra hostes pugnabant. 11) In pugna apud Cannas
Romanorum quadraginta milia perierunt et plurimae matres filiorum mortem doluerunt. 12)
Elogium sepulcri: Optimum virum! Fuisti semper nobiscum, nobiscum semper eris. 13) In deum
aris multas hostias antiqui immolabant. 14) Hannibal cum suis copiis flumina Alpesque transivit ut
contra Romanorum legiones pugnaret. 15) Homines aetatem agunt pericula ac labores obeuntes:
nihil sine magno labore dedit natura mortalibus.
402
Esercizio 3
Traduci:
1) I seguaci di Cesare volevano vendicare la sua morte. 2) I nemici, disperando ormai della vittoria,
si arresero. 3) Ho letto la tua lettera con grande piacere. 4) Gli esploratori sfuggirono
all’avanguardia nemica e tornarono all’accampamento. 5) Gli uomini si lamentano sempre delle
sventure proprie, e a volte ridono di quelle degli altri. 6) Leggiamo nei libri che molti uomini hanno
compiuto grandi imprese perché avevano sete di gloria. 7) L’eroismo dei Greci sconfisse una
sterminata moltitudine di Persiani. 8) Giugurta si presentò in senato per perorare la sua causa. 9)
Sono pochi gli uomini che vivono una vita che deve essere considerata veramente vita. 10) Silla non
si lamentava mai dei pericoli che affrontava, perché era assai ambizioso. 11) Cosa strana davvero!
Spesso gli uomini si dolgono per la morte degli animali, e causano pure essi la morte dei loro simili.
12) La natura umana è così varia che alcuni si contentano di poco, ed altri, e questi sono i più, si
lamentano del molto. 13) L’esercito entrò vittorioso in città passando in mezzo a due ali di folla. 14)
A volte le donne hanno un buon profumo perché non profumano di niente. 15) I nemici si
rivestivano delle spoglie dei nostri soldati caduti in battaglia.
Costruzione dei verbi impersonali
Esercizio 4
Traduci:
1) Quamvis multa me fugiant, plura tamen memini (Ov.). 2) Me eius miseritum est (Cic.). 3) Ita
plerique sumus: nostri nosmet paenitet (Ter.). 4) Valde ego Clodio paenitendum esse puto (Cic.). 5)
Decemvirorum vos pertaesum est (Liv.). 6) Solet eum, cum aliquid furiose fecit, paenitere (Cic.). 7)
Antiochum paenitere neglecti consilii coepit (Iust.). 8) Voluntatis meae me numquam paenitebit,
consilii paenitet (Cic.). 9) Sapientis est proprium nihil quod paenitere possit facere (Cic.). 10)
Candida pax homines, trux decet ira feras (Ov.). 11) Me puduit fere civem Romanum esse (Cic.).
12) Carthaginienses pigebat inriti incepti (Liv.). 13) Hominem amentem hoc fugit (Cic.). 14)
Camillus negabat neque se neque populum Romanum aut consilii sui aut fortunae paenituisse
(Liv.). 15) Eum vidi miserum et me eius miseritum est (Plaut.).
Esercizio 5
Traduci:
1) Quae postea fecerit incertum habeo pudeat magis me an pigeat disserere (Sall.). 2) Oratorem
irasci minime decet, simulare non dedecet (Cic.). 3) Neque vero haec Dionysium fugiebant: nam
quanto esset sibi ornamento sentiebat (Nep.). 4) Neque hoc te fallit, Crasse, quam multa sint et
quam varia genera dicendi (Cic.). 5) Nemo vestrum praeterit omnem utilitatem Siciliae consistere
in re frumentaria (Cic.). 6) Nonnullos id facere piget (Liv.). 7) Consilii nostri, nisi eos paeniteret,
nobis paenitendum esse putarem (Cic.). 8) Eorum nos magis miseret qui nostram misericordiam
non requirunt quam qui illam efflagitant (Cic.). 9) Me constantiae puto fore ut numquam paeniteat
(Cic.). 10) Illud quam sit difficile non fugit (Cic.). 11) Neque eos, qui ea fecere, pudet aut paenitet,
sed incedunt per ora vostra magnifici (Sall.). 12) Neque me pudet fateri nescire quod nesciam
(Cic.) 13) Te non latet me semper cum honore et dignitate voluisse vivere et cuiuscumque noxae
semper puduisse (Cic.). 14) In summa infamia sum et meo patri minus sum obsequens, cuius nunc
pudet me et miseret (Ter.). 15) Mei miseret neminem (Plaut).
403
Esercizio 6
Traduci:
1) Catilina non si vergognava della sua sfrontatezza, ed i suoi compagni lo seguivano con audacia.
2) Vergognati! Hai commesso un’azione veramente scandalosa. 3) Cicerone diceva di non aver fatto
mai nulla di cui pentirsi. 4) Ai governanti si addice particolarmente la giustizia. 5) Vorrei che vi
pentiste di quello che avete fatto. 6) Quando emette una sentenza, il bravo giudice deve applicare la
legge, ma anche aver compassione del condannato. 7) Ai prigionieri non sfuggivano le parole di
comprensione del console. 8) Numa Pompilio diceva che gli piaceva parlare di pace. 9) Annibale
non si pentì mai di aver dichiarato guerra al popolo romano. 10) Riguarda il dovere di ogni buon
generale prevedere tutte le eventuali mosse del nemico. 11) A nessuno di voi, o senatori, sfugge
l’utilità della Sicilia. 12) Aver commiserazione di chi soffre è una grande virtù. 13) Ho pietà di voi,
che avete tradito, e non mi pento di aver mantenuto la parola data. 14) A Pompeo non sfuggiva
l’eroismo dei soldati di Cesare. 15) Molti sogliono vergognarsi solo per sembrare onesti.
Accusativo dell’oggetto e del suo complemento predicativo – Accusativo dell’oggetto e del
luogo
Esercizio 7
Traduci:
1) Plerique Belgae antiquitus transducti erant Rhenum (Caes.). 2) Dolorem existimo maximum
malorum omnium (Cic.). 3) Epaminondas omnem civilem victoriam funestam putabat (Nep.). 4)
Timoleon Corinthium eam praeclaram victoriam ducebat in qua plus esset clementiae quam
crudelitatis (Nep.). 5) Senatum bene firmum firmiorem vestra auctoritate fecistis (Cic.). 6)
Maximam voluptatem illam habemus quae percipitur omni dolore detracto (Cic.). 7) Hannibal
nonaginta milia peditum, duodecim milia equitum Hiberum traduxit (Liv.). 8) Per exploratores
Caesar certior factus est tres iam partes copiarum Helvetios flumen Ararim traduxisse (Caes.). 9)
Dareus ad eum locum, quem Amanicas Pylas vocant, pervenit (Curt.). 10) Caesar, vacuam urbam
ingressus, dictatorem se fecit (Eutr.). 11) P. Sextius duxit uxorem filiam P. Scipionis (Cic.). 12)
Omnes labores et pericula consueta habeo (Sall.). 13) Caesar Germanos levis armaturae pontem
traiecit (Caes.). 14) Inimicos habeo cives Romanos, quod sociorum iura ac commoda defendi
(Cic.). 15) Agesilaus Hellespontum copias traiecit (Nep.).
Accusativo della persona e della cosa ( doceo, celo, posco, reposco, flagito)
Esercizio 8
Traduci:
1) Ea maiores nostri docuisse illos, non ab illis didicisse videntur (Cic.). 2) Haec sunt illa, quae me
ludens Crassus flagitabat (Cic.). 3) Multi quod ipsi experti non sunt, id docent ceteros (Cic.). 4)
Veteres oratores grammatica, musica, geometria imbuebantur (Tac.). 5) Id ex omnibus partibus ab
eo flagitabatur (Caes.). 6) Belli artem victos quoque fortuna docet (Curt.). 7) Bassus noster me de
hoc libro celavit (Cic.). 8) Postulatur a te iam diu vel flagitatur potius historia (Cic.). 9) Numa
Pompilius docuit Romanos cultum deorum (Val. Max.). 10) Pericles docuisse cives suos dicitur id
quod ab Anaxagora, cuius auditor fuerat, acceperat (Cic.). 11) Aulam auri te reposco, quam tu
confessus est te abstulisse (Plaut.). 12) Adherbal Romam miserat legatos, qui senatum docerent de
caede fratris (Sall.). 13) Syracusani hoc me docent, sese non laudationem Verris, sed potius
irrisionem fecisse (Cic.). 14) Non est profecto de illo veneno celata mater (Cic.).
404
Esercizio 9
Traduci:
1) Magnum malum me celas (Cic.). 2) Catilina iuventute quam, ut supra diximus, inlexerat, multis
modis mala facinora edocebat (Sall.). 3) Interim cotidie Caesar Aeduos frumentum, quod erant
publice polliciti, flagitabat (Caes.). 4) Pacem te poscimus omnes (Verg.). 5) Romanos fugam suam
celare cupiebat (Iust.). 6) Id Alcibiades diutius celari non potuit (Nep.). 7) Verres Milesios naves
poposcit (Cic.). 8) Militares artes, quas me a puero fortuna docuit, probe videor scire (Liv.). 9)
Sestertios mille fratres me poposcerunt (Cic.). 10) Discipuli a magistro erudiendi sunt maxime
humanitate. 11) Aliquot milites consulem certiorem fecerunt de servorum seditione. 12)
Hannibalem numquam paenituit perfidia et simulatione contra Romanos uti. 13) Persae mare
exercitum traduxerunt ut bellum Greciae inferrent. 14) Tarpeia Sabinos monilia poposcit eosque in
Capitolium introduxit. 15) Multa ab exploratoribus edoctus, exercitum consul per silvas duxit.
Verbi di pregare, interrogare, chiedere
Esercizio 10
Traduci:
1) Te rogo ne te tam longae navigationi et viae committas (Cic.). 2) Alius ex alio causam tumultus
quaerit (Caes.). 3) Id parentes suos liberi orabant (Cic.). 4) Ambianorum de natura moribusque
Caesar quaerebat (Caes.). 5) D. Iunius Silanus, primus sententiam rogatus, de iis, qui in custodiis
tenebantur, supplicium sumendum esse decreverat (Sall.). 6) Dic nunc Roscium a te petisse ut
familiarem suum sumeres arbitrum (Cic.). 7) A te peto ut tu quoque aequum te iudicem dolori meo
praebeas (Cic.). 8) Bello deinde Aborigines Troianique simul petiti sunt (Liv.). 9) Hostes quibus in
locis sit Caesar ex captivis quaerunt (Caes.). 10) Multi rogabantur sententiam (Cic.). 11) Uti
oratione perpetua malo quam interrogare aut interrogari (Cic.). 12) Cotta tribunatum plebis
petebat (Cic.). 13) Scito me non esse rogatum sententiam (Cic.). 14) Nolite pati me frustra a vobis
auxilium petere (Sall.). 15) Ubii Caesarem magnopere orabant ut exercitum Rhenum transportaret
(Caes.).
Esercizio 11
Traduci:
1) Hasdrubal cum paucis Afrorum urbem proximam petierat (Liv.). 2) Cum Artaxerxes Aegyptio
regi bellum inferre voluit, Iphicratem ab Atheniensibus ducem petivit (Nep.). 3) Ne rogemus res
turpes (Cic.). 47) Caesar animadvertit undique se pugionibus peti et toga caput obvolvit (Suet.). 5)
Quaesivit a medicis quemadmodum ille se haberet (Nep.). 6) Per Macedoniam Cyzicum petebamus
(Cic.). 7) Sententiae interrogari coeptae sunt (Cic.). 8) Quaerit ex solo ea quae in conventu dixerat
(Caes.). 9) Hostis fuga salutem petivit (Nep.). 10) Caesar atque Cato, sententiam rogati, in senatu
de Catilinae coniuratione locuti sunt. 11) Tarentini auxilium a Pyrrho petiverunt, qui decem annos
contra Romanos pugnavit. 12) Vir improbus magistratum petivit, sed honorem non habuit. 13)
Homines nequam et improbos non pudet magistratus petere. 14) Caesar celatus non est de
coniuratorum consilio. 15) Eruditus artificio simulationis, proditor mendax multa non vera
consulem docebat.
405
Esercizio 12
Traduci:
1) Il console vincitore si mostrò benevolo e non distrusse la città nemica. 2) Cesare trasportò le
truppe al di là del Reno per fare guerra ai Germani. 3) Prusia accolse nel suo regno Annibale
fuggiasco, che gli insegnò molte cose della strategia militare. 4) Scipione andò in Africa per
costringere Annibale a tornare nella sua terra. 5) L’ateniese Cimone sposò sua sorella, e non si
vergognò di ciò: era normale per la cultura della sua gente. 6) In molti aspiravano al consolato,
elessero consoli Gabinio e Pisone. 7) I giovani cominciarono a pentirsi di aver trasgredito le leggi.
8) Arria nascose al marito la morte del figlio. 9) Ariovisto, volendo nascondere a tutti le sue vere
intenzioni, parlava apertamente di falsi piani di battaglia. 10) Cesare non sposò Cleopatra, che gli
aveva dato il figlio Cesarione.
Accusativo con i complementi
Esercizio 13
Traduci:
1) Teanum abest a Larino duodeviginti milia passuum (Cic.). 2) Zama quinque dierum iter a
Carthagine abest (Liv.). 3) Caesar annum agens sextum decimum patrem amisit (Suet.). 4) Quinque
milium intervallo castra distantia Romani et Carthaginienses habuere (Liv.). 5) Ante id oppidum
planities circiter milia passuum tria in longitudinem patebat (Caes.). 6) Est in carcere locus, quod
Tullianum appellatur, circiter duodecim pedes depressus (Sall.). 7) Curio Uticam cum exercitu
proficiscitur, biduique iter progressus, ad flumen Bagradam pervenit (Caes.). 8) Hannibal minor
quinque et viginti annos natus imperator factus est (Nep.). 9) Cato primum stipendium meruit
annorum decem septemque (Nep.). 10) Caesar noctu progressus milia passuum circiter duodecim
hostium copias conspicatus est (Caes.). 11) Scrobes trium in altitudinem pedum fodiebantur (Cic.).
12) Atticus matrem extulit annorum nonaginta, cum ipse esset septem et sexaginta (Nep.). 13)
Fauces Oceani quindecim milia passuum in longitudinem, quinque milia in latitudinem patent
(Plin. S. ). 14) Hadrumetum abest a Zama circiter milia passuum trecenta (Nep.). 15) Romani trium
milium spatio procul a castris hostium posuerant castra (Liv.).
Esercizio 14
Traduci:
1) M. Catonem senectus non fregit qui sextum et octogesimum annum agens causam dixit (Liv.). 2)
Rex cum omnibus copiis insequebatur et sex milium passuum intervallo ab Saburra consederat
(Caes.). 3) Haec loca a Brundisio absunt biduum ac triduum (Cic.). 4) Flaminius quinque milia
passuum a Thebis, quod caput est Boeotiae, posuit castra (Liv.). 5) Ennius fuit maior natu quam
Plautus (Cic.). 6) Hanno, cum Benevento iam appropinquaret, tria milia passuum ab ipsa urbe loco
edito castra posuit (Liv.). 7) Milites aggerem latum pedes trecentos triginta extruxerunt (Caes.). 8)
Viridovix contra Sabinum duum milium spatio consedit (Caes.). 9) Syphax octo milium ferme inde
spatio consedit (Liv.). 10) Hostes castra posuerunt a milibus passuum tribus. 11) Ariovisti copiae a
nostris militibus aberant quattuor et viginti milia passuum. 12) Augusti filii a senatu populoque
romano consules designati sunt annum quintum et decimum agentes. 13) Caesar septemdecim
annos natus Cornelii Cinnae filiam uxorem duxit. 14) Hannibalem vicesimum quintum annum
agentem imperatorem milites creaverunt. 15) Hostis ab urbe quindecim ferme milium spatio castra
posuit.
406
Esercizio 15
Traduci (ricapitolazione):
1) Candidatus honorem desperasse videtur (Cic.). 2) Ipsum Hectorem, toto pectore trementem,
provocasse Aiacem ad pugnam paenituit (Cic.). 3) Facere docet philosophia, non dicere (Sen.). 4)
Odi hominem et odero: utinam ulcisci possem! Sed ulciscuntur illum mores sui (Cic.). 5) O
hominem nequam! (Cic.). 6) Multos castra iuvant bellaque matribus detestata (Hor.). 7) Caesar
Boios de suo adventu docet (Caes.). 8) Audistis, iudices, legatos Hennenses dicere sese a suis
civibus haec habere mandata, ut ad Verrem adirent et eum simulacrum Cereris reposcerent (Cic.).
9) Neque solum haec ipse debebit docere praeceptor, sed frequenter interrogare et iudicium
discipulorum experiri (Quint.). 10) Tranquillas etiam naufragus horret aquas (Ov.). 11) Treviri,
positis castris a milibus passuum quindecim, auxilia Germanorum exspectare constituerunt (Caes.).
12) Iam te nihil miseret, dure, tui dulcis amiculi ? (Cat. ). 13) Iam, Dolabella, neque me tui neque
tuorum liberorum quos tu miseros in egestate atque in solitudine reliquisti, misereri potest? (Cic.).
14) Te oro atque obsecro, T. Pomponi, ut me tua misericordia iuves et Quintum fratrem, qui potest
esse salvus, sustentes, Terentiam liberosque meos tuearis (Cic.). 15) Saepe piget longi ferre laboris
onus (Ov.). 16) Defecere ad Poenos hi populi (Liv.). 17) Philippus filium Alexandrum decem et octo
annos natum, ut sub militia patris tirocinii rudimenta deponeret, ad se arcessit (Iust. ). 18) Quem,
quaeso, nostrum fefellit ita vos esse factoros? (Cic.). 19) Geminat peccatum (is) quem delicti non
pudeat (Publ. Sir. ). 20) Nemo forsitan deorum nec hominum est qui vestra peccata puniat,
Quirites; vosmet tantum eorum peccatorum paeniteat (Liv.).
Esercizio 16
Traduci (ricapitolazione):
1) Quella notte la luna si eclissò, gettando lo scompiglio nell’esercito. 2) Gli isolani si lamentavano
giustamente delle continue incursioni dei pirati. 3) Al custode fu ordinato di fare il giro della casa
per controllare tutte le porte. 4) A giudizio di molti, gli uomini sforniti di ragione vivono una vita
serena. 5) Poveri voi! Avete fatto davvero un bel guaio. 6) Degli alunni, alcuni erano usciti, altri
erano rimasti in classe con gli insegnanti. 7) L’omicida si pentì dell’assassinio, ma alcuni
giudicavano falso il suo pentimento. 8) Al buon padre di famiglia non rincresce affrontare i sacrifici
per il bene dei figli. 9) Parole vergognose! Non si addicevano affatto ad una persona onesta. 10) I
vincitori ebbero pietà di quelli che si erano arresi, e salvarono loro la vita. 11) Lo ritenevano
difensore degli oppressi, ma in realtà si dimostrò poi un vigliacco. 12) Le truppe, se si accorgevano
che il comandante nascondeva loro le sue intenzioni, si ribellavano. 13) Le madri supplici
chiedevano a gran voce il perdono per i loro figli. 14) Ti prego, aiutami. 15) L’esercito era ormai
lontano dall’accampamento quando il nemico apparve sui monti vicini. 16) Cornelia, madre dei
Gracchi, definiva gioielli i suoi figli. 17) Spesso non abbiamo commiserazione di quelli che sono
lontani da noi. 18) I barbari si accamparono su una collina a tre miglia dalla città. 19) Insegnate ai
ragazzi le cose che a loro devono essere insegnate. 20) Ormai più che trentenne, l’uomo aveva a
noia la vita in famiglia.
Esercizio 17
Volgi le frasi che seguono, quando è possibile, nella forma passiva:
1) Caesar contra hostes Romanorum copias duxit.
2) Milites dux hortatus est ne animo deficerent.
3) Barbarorum dux dixit Romanos omnia loca vastaturos esse.
4) Arduum opus conatae sunt legiones cum iter per montes fecerunt.
5) In somnio mater patrem senem in iuvenem redeuntem vidit.
407
Esercizio 18
Completa le frasi che seguono individuando l’espressione giusta tra quelle proposte:
1) Transfugas paenitent / Transfugas paenitet / Transfugae paenitent suos deseruisse.
2) Marius / A Mario / Mario paenitendum fuit consiliorum suorum.
3) Exploratores ducem certiores fecerunt / certiorem fecit / certiorem fecerunt de hostium
profectione.
4) Improbos non solet / Improbi non solent / Improbos non solent suorum facinorum pudere.
5) Romani Cincinnatus dictatorem / Cincinnatum dictatorem / Cincinnati dictatores creaverunt ut
bellum contra hostes gereret.
6) Ad bellum profecturus, dux tribunorum sententiam / tribunos sententiam / tribunis sententiam
rogavit.
7) Usus rei militaris multa homines / multa hominibus / multis hominibus docet.
8) Arte militari homines antea rudes / hominibus antea rudibus / homines antea rudibus a
consule eruditi sunt.
Esercizio 19
Individua gli errori nella traduzione delle frasi che seguono:
1)Camillo fu chiamato il secondo Romolo = Camillus secundum Romulum appellatus est.
2) Nella battaglia ai nostri soldati mancarono le forze = In pugna nostris militibus vires defecerunt.
3) I soldati venivano esortati spesso dal generale a combattere col massimo valore = Milites
hortabantur saepe a duce ut maxima cum virtute pugnarent.
4) A loro rincrebbe vivere la vita nell’ozio = Eos vitam otiosam vivere taeduerunt.
5) Antonio sposò una bella donna che aveva già sposato Virgilio = Antonius pulchram puellam
nupsit quae iam uxorem duxit Vergilius.
6) Vergognatevi, scellerati! = Pudete vos, scelesti homines!
) Gli uomini onesti sogliono vergognarsi delle loro colpe = Culparum suarum viri probi pudere
solent.
8) I barbari chiesero aiuto al senato di Roma = Romanorum senatui barbari auxilium petiverunt.
Hodieque
Ad usum Delphini: “Per uso del delfino”, dal nome del primogenito di Luigi XIV, il Re Sole, per il
quale venivano curate apposite edizioni di classici latini. A volte con valore spregiativo, più spesso
in senso ironico, la locuzione allude alla pubblicazione di libri scritti ed adottati per dare valore ad
idee o a tesi particolari… o per favorire la mancanza di volontà di certi studenti!
A latere: “A fianco”. Tipica del linguaggio ecclesiastico e di quello giuridico, l’espressione nel
primo caso indica un alto prelato (legato a latere) che ha l’incarico di rappresentare il papa in
determinate condizioni; nel secondo, il magistrato (giudice a latere) che collabora in tribunale col
presidente.
Ad hoc: “Per questo”, con riferimento ad una particolare predisposizione per qualche lavoro. Più
comunemente, vale “al momento opportuno”, come quando si riceve una visita inaspettata di
qualcuno che si voleva incontrare.
Intellegenti pauca: “A buon intenditor, poche parole”. L’espressione spesso viene usata a
conclusione di uno scritto col quale si vuole dire e non dire, a giustificarne, oltre la brevità, il
significato magari ambiguo.
408
Versione 1
Eroismo delle donne sabine
All’indomani del celebre ratto, le donne sabine si frappongono fra le schiere romane e quelle sabine, e riescono a
convincere i contendenti a fare la pace e a formare un unico stato.
Sabinae mulieres, quarum ex iniuria bellum ortum erat, crinibus passis scissaque veste, victo
malis muliebri pavore, ausae (1) se inter tela volantia inferre, ex transverso impetu facto dirimere
infestas acies, dirimere iras, hinc patres, hinc viros orantes (2) ne se sanguine nefando soceri
generique respergerent, ne parricidio macularent partus suos, nepotum illi, hi liberum progeniem.
“Si adfinitatis inter vos, si conubii piget, in nos vertite iras; nos causa belli, nos vulnerum ac
caedium viris ac parentibus sumus; melius peribimus quam sine alteris vestrum viduae aut orbae
vivemus “. Movet res cum multitudinem tum duces; silentium et repentina fit quies; inde ad foedus
faciendum duces prodeunt; nec pacem modo, sed civitatem unam ex duabus faciunt. Regnum
consociant; imperium omne conferunt Romam. Ita geminata urbe, ut Sabinis tamen aliquid daretur,
Quirites a Curibus appellati (3).
Livio
(1) ausae: sott. sunt, regge i tre infiniti che seguono. (2) orantes: “pregando”, regge le due finali negative. (3) appellati: sott. sunt.
Versione 2
Alessandro incendia la reggia di Persepoli
Sintetica, ma triste descrizione della fine della reggia di Persepoli, incendiata da Alessandro Magno per istigazione,
durante un banchetto, della cortigiana Taide.
Omnes incaluerant mero: itaque surgunt temulenti ad incendendam urbem, cui armati pepercerant
(1). Primus rex ignem regiae iniecit; tum convivae et ministri pelicesque (2). Multa cedro aedificata
erat regia: quae (3) celeriter, igne concepto, late fudit incendium. Quod ubi exercitus, qui haud
procul urbe tendebat, conspexit, fortuitum ratus, ad opem ferendam concurrit; sed ut ad vestibulum
regiae ventum est, vident regem ipsum adhuc aggerentem faces. Omissa igitur, quam portaverant,
aqua, igni aptam materiem in incendium iacere coeperunt. Hunc exitum habuit regia totius
Orientis, unde tot gentes antea iura petebant, patria tot regum, unicus quondam Graeciae terror,
molita (4) mille navium classem et exercitus quibus Europa inundata est, contabulato mari molibus,
perfossisque montibus, in quorum specus fretum immissum est.
Curzio Rufo
(1) cui… pepercerant: “che… avevano risparmiato”; il verbo parcere regge il dativo. (2) pelicesque: “e le cortigiane”; tra loro,
Taide. (3) Multa…quae: Costruisci: Multa regia edificata erat cedro, quae… (4) molita: “quella che aveva allestito”.
Versione 3
Descrizione di Babilonia
L’ingresso trionfale di Alessandro Magno in Babilonia è l’occasione per descrivere le meraviglie della città, delle quali
nel brano che segue abbiamo un primo cenno.
Ipsius urbis pulchritudo ac vetustatis non regis modo, sed etiam omnium oculos in semet haud
immerito convertit. Semiramis eam condiderat, non, ut plerique credidere (1), Belus, cuius regia
ostenditur. Murus instructus laterculo coctili, bitumine interlitus, spatium XXX et duorum pedum in
latitudinem amplectitur; quadrigae inter se occurrentes (2) sine periculo commeare dicuntur.
Altitudo muri L cubitorum eminet spatio: turres denis pedibus quam murus altiores sunt. Totius
operis ambitus CCCLXV stadia (3) complectitur: singulorum stadiorum structuram singulis diebus
perfectam esse memoriae proditum est. Aedificia non sunt admota muris, sed fere spatium iugeri (4)
409
unius absunt. Ac ne totam quidem urbem tectis occupaverunt; per LXXX stadia habitabatur; nec
omnia continua sunt, credo, quia tutius visum est, pluribus locis spargi; cetera serunt coluntque, ut,
si externa vis ingruat, obsessis alimenta ex ipsius urbis solo subministrentur.
Curzio Rufo
(1) credidere = crediderunt (forma apocopata). (2) inter se occurrentes: “incrociandosi”. (3) CCCLXV stadia: grosso modo, 65
chilometri, intendendo la lunghezza media dello stadio 180 metri. (4) iugeri; lo iugero, misura di superficie, qui è indicata come
misura di lunghezza (120 piedi)
Versione 4
Incursione dei Romani nella selva Ciminia
L’episodio che segue risale al 310 a.C.: due romani, travestiti da pastori, penetrano nella regione boscosa dei monti
Cimini, là dove non arrivavano –ha precisato Livio- nemmeno i mercanti.
Ex iis qui aderant, consulis frater - M. Fabium Caesonem alii, C. Claudium quidam matre eadem
qua consulem genitum tradunt -speculatum se iturum professus (1) brevique omnia certa allaturum.
Caere educatus apud hospites, Etruscis in litteris eruditus erat linguamque Etruscam probe
noverat. […] Servus ei dicitur comes unus fuisse, nutritus una eoque (2) haud ignarus linguae
eiusdem; nec quicquam aliud proficiscentes quam summatim regionis quae intranda erat naturam
ac nomina principum in populis accepere (3), ne qua (4) inter conloquia insigni nota haesitantes
deprendi possent. Iere pastorali habitu, agrestibus telis, falcibus gaesisque binis armati. Sed neque
commercium linguae nec vestis armorumve habitus sic eos texit quam quod abhorrebat ab fide
quemquam externum Ciminios saltus intraturum. Usque ad Camertes Umbros penetrasse dicuntur.
Livio
(1) speculatum…professus: costruisci: professus (est) se iturum (esse) speculatum (sup. finale). (2) nutritus una eoque: « cresciuto
insieme a lui e per questo ». (3) accepere…Iere = acceperunt… Ierunt. (4) qua… insigni nota: “Per una qualche… incertezza di
particolare importanza”.
Versione 5
Diogene: povero, ma felice
Il filosofo è povero in canna, ma è felice. Lo è tanto da essere simile agli dei, lui che non si cura affatto che sia fuggito
l’unico suo schiavo: questo scrive Seneca all’amico Lucilio.
Num parum beatam vivunt vitam dii, qui nec praedia nec hortos habent, nec rura pretiosa, nec
grande fenus? (1) Respice, Lucili mi, mundum: nudos videbis deos; omnia dant, nihil habent.
Diogenem tu putas pauperem an diis immortalibus similem, qui omnes divitias abdicavit ?
Feliciorem tu hominem putas quem non pudet locupletiorem esse Croeso ? (2) Paupertas decet
sapientem. O beatum Diogenem! Olim servus eius unicus fugit, nec illum reducere Diogenes
conatus est. “Turpe est –inquit- servum sine Diogene posse vivere, Diogenem sine servo non
posse”. Videtur mihi potius dixisse: “Age tuum negotium, Fortuna; nihil apud Diogenem iam tu es:
fugit mihi servus, sed id non curo, immo etiam a servo liber sum”.
adattamento da Seneca
(1) nec grande fenus?: “né grandi rendite”? (2) Croeso: antico re della Lidia, famoso per le sue immense ricchezze.
410
Versione 6
Morte di Cicerone
Il grande oratore fu ucciso (43 a.C. ) per volontà di M. Antonio, che egli aveva attaccato con le famose Filippiche,
orazioni denominate in tal modo in ricordo di quelle pronunciate da Demostene contro Filippo II di Macedonia.
Marcus Cicero sub adventu triumvirorum ab urbe cesserat. Primo in Tusculanum (1) fugit, inde
transversis itineribus in Formianum, ut ab Caieta navem conscenderet, proficiscitur. Unde
aliquotiens in altum provectus est, sed cum venti adversi navem ad litus rettulissent nec ipse
iactationem navis pati non posset, taedium vitae et fugae eum cepit. Regressus ergo est ad
superiorem villam, quae paulo plus mille passibus a mari abest. Cum autem a satellitibus Antonii in
via interceptus esset, “Moriar-inquit- in patria a me saepe servata”. Satis constat servos paratos
fuisse ad dimicandum, sed ipse deponi lecticam iussit et quietos pati quod sors iniqua cogeret. Ei,
prominenti ex lectica praebentique immotam cervicem, caput praecisum est. Neque hoc satis
stolidae crudelitati militum fuit: nam manus quoque praeciderunt, adfirmantes eas scripsisse
orationes contra Antonium. Ita relatum caput ad Antonium iussuque eius inter duas manus in
rostris (2) positum est.
Livio
(1) Tusculanum… Formianum: le ville di Tuscolo e di Formia. (2) rostris: la tribuna, nel foro, riservata agli oratori.
Versione 7
Pitagora a Crotone
Conoscitore ormai delle leggi di Minosse e di Licurgo, Pitagora si trasferì a Crotone, dove insegnò una cultura tutta
nuova a uomini e donne, conseguendo risultati veramente significativi.
Cretam et Lacedaemona ad cognoscendas Minois et Lycurgi inclitas ea tempestate leges
contenderat. (1) Quibus omnibus instructus Crotonam venit populumque in luxuriam lapsum
auctoritate sua ad usum frugalitatis revocavit. Matronarum quoque separatam a viris doctrinam et
puerorum a parentibus frequenter habuit. Docebat nunc has pudicitiam et obsequia in viros, nunc
illos modestiam et litterarum studium. Inter haec velut genetricem virtutum frugalitatem omnibus
ingerebat (2) consecutusque disputationum adsiduitate erat, ut matronae auratas vestes ceteraque
dignitatis suae ornamenta velut instrumenta luxuriae deponerent eaque omnia delata (3) in Iunonis
aedem ipsi deae consecrarent, prae se ferentes vera ornamenta matronarum pudicitiam, non vestes
esse.
Giustino
(1) contenderat: sogg. sott. Pitagora. (2) frugalitatem omnibus ingerebat: ”inculcava in tutti l’amore per la frugalità”. (3)
delata…consecrarent: =deferrent…et consecrarent.
Versione 8
Dalla Pro M. Marcello (1)
Marco Claudio Marcello, console nel 51 a.C., era stato sempre un convinto anticesariano. All’indomani di Farsalo, si
era ritirato in esilio a Mitilene, nell’isola di Lesbo. Cicerone con la sua orazione ringrazia Cesare per avergli concesso il
ritorno. L’ex console non giunse mai a Roma: fu ucciso al Pireo da un compagno di viaggio. La gloria che a Cesare
deriva dal suo atto di clemenza appartiene tutta a lui: nessuno, nemmeno la dea Fortuna può rivendicarne la benchè
minima parte.
411
Vero huius gloriae, (1) C. Caesar, quam es paulo ante adeptus, socium habes neminem: totum hoc
quantumcumque est, quod certe maximum est, totum est, inquam, tuum. Nihil sibi (2) ex ista laude
centurio, nihil praefectus, nihil cohors, nihil turma decerpit; quin etiam illa ipsa rerum humanarum
domina, Fortuna, in istius se (3) societatem gloriae non offert: tibi cedit, tuam esse totam et
propriam fatetur. Numquam enim temeritas cum sapientia commiscetur nec ad consilium casus
admittitur.
Cicerone
(1) huius gloriae: quella derivante dalla grazia concessa ad un suo avversario. (2) Nihil sibi…decerpit: “nulla per sé…toglie”. (3) in
istius se…offert: “ non partecipa a questa gloria”.
Versione 9
Dalla Pro M. Marcello (2)
Cesare ha compiuto imprese indubbiamente grandi, ma tutte possibili per un uomo. L’ultima, la concessione della
grazia, è unica per grandezza: un tale nobile gesto rende chi lo compie simile ad un dio.
Domuisti gentis (1) immanitate barbaras, multitudine innumerabilis, locis infinitas, (2) omni
copiarum genere abundantis: ea tamen vicisti quae et naturam et condicionem, ut vinci possent,
habebant. Nulla est enim tanta vis quae non ferro et viribus debilitari frangique possit. Animum
vincere, iracundiam cohibere, victo temperare, adversarium nobilitate, ingenio, virtute praestantem
non modo extollere iacentem sed etiam amplificare eius pristinam dignitatem, haec qui faciat, non
ego eum cum summis viris comparo, sed simillimum deo iudico.
Cicerone
(1) gentis… innumerabilis… abundantis: = gentes… innumerabiles… abundantes. (2) locis infinitas: “sparse in territori
sconfinati”(G. Bellardi).
Versione 9
Conclusione della Pro Q. Ligario
La cosa più grande che Cesare vincitore sia in grado di fare è poter concedere la grazia; la cosa più nobile nell’indole di
lui, il volerla concedere. Per la storia, Quinto Ligario fu graziato e tornò dall’esilio, ma, riconoscenza meravigliosa! fu
tra i Cesaricidi.
Ut concessisti illum (1) senatui, sic da hunc populo, cuius voluntatem carissimam semper habuisti,
et, si ille dies tibi gloriosissimus, populo Romano gratissimus fuit, noli, (2) obsecro, dubitare, C.
Caesar, similem (3) illi gloriae laudem quam saepissime quaerere. Nihil est tam populare quam
bonitas, nulla de virtutibus tuis plurimis nec admirabilior nec gratior misericordia est. Homines
enim ad deos nulla re propius accedunt quam (4) salutem hominibus dando. Nihil habet nec fortuna
tua maius quam ut possis, nec natura melius quam ut velis servare quam plurimos. Longiorem
orationem forsitan causa postulet, tua certe natura breviorem. Qua re cum utilius esse arbitrer te
ipsum quam aut me aut quemquam loqui tecum, finem iam faciam: tantum te admonebo, si illi
absenti salutem dederis, praesentibus te his daturum.
Cicerone
(1) Ut concessisti illum: allude alla grazia concessa a M. Marcello. (2) noli…C. Caesar: “non esitare, Cesare, ti prego”. (3)
similem…quaerere: ordina quaerere quam saepissime laudem similem illi gloriae. (4) quam… dando: ”che…col concedere”.
412
RAGIONIAMO INSIEME
Versione 10
Decimo Bruto difensore dello Stato
È il 20 dicembre del 44 a.C. quando Cicerone pronuncia la terza Filippica, dalla quale è stato tratto il brano
seguentep. Partito Antonio per la Gallia Cisalpina per toglierla a Decimo Bruto che ne è il governatore, questi emana un
editto col quale, promettendo fedeltà al senato, dichiara di opporsi ad Antonio nell’interesse di Roma. Di qui
l’esaltazione che ne fa Cicerone accostandogli l’avo Lucio Bruto, fautore della cacciata di Tarquinio il Superbo, al quale
degnamente si accompagna la figura di Marco Antonio.
Hoc vero recens edictum (1) D. Bruti, quod paulo ante propositum est, certe silentio non
potest praeteriri (2). Pollicetur enim (3) se provinciam Galliam retenturum in senatus populique (4)
Romani potestate. O civem natum rei publicae (5), memorem sui nominis imitatoremque maiorum!
Neque enim Tarquinio expulso maioribus nostris tam fuit optata libertas quam est depulso Antonio
(6) retinenda nobis. Illi regibus parere iam a condita urbe didicerant: nos post reges exactos
servitutis oblivio ceperat. Atque ille Tarquinius, quem maiores nostri non tulerunt, non crudelis,
non impius, sed superbus est habitus et dictus; quod (7) nos vitium in privatis saepe tulimus (8), id
maiores nostri ne in rege quidem ferre potuerunt. L. Brutus regem superbum non tulit; D. Brutus
sceleratum atque impium regnare patietur (9)? Quid Tarquinius tale (10) qualia innumerabilia et
facit et fecit Antonius? Senatum etiam reges habebant; nec tamen, ut Antonio senatum habente, in
consilio regis versabantur (11) barbari armati. Servabant auspicia reges; quae hic consul augurque
neglexit (12), neque solum legibus contra auxilia ferendis, sed etiam collega una ferente eo quem
ipse ementitis auspiciis (13) vitiosum fecerat.
Cicerone
1) recens edictum: l’editto è successivo alla partenza di Antonio, che è del 29 novembre, e perciò
paulo ante. 2) non potest praeteriri: nota la costruzione del verbo servile col verbo passivo. 3)
Pollicetur enim: sott. D. Brutus. 4) senatus populique: il populus è l’insieme di tutti i cittadini,
patrizi e non; il senatus è il suo rappresentante. 5) O civem natum rei publicae: accusativo
esclamativo e dativo di vantaggio. 6) Tarquinio expulso… depulso Antonio: ablativi assoluti
temporali; nota il chiasmo. 7) quod… vitium… id: tutti accusativi; “l’essere superbi”. 8) tulimus:
nota l’insistenza sull’uso del verbo (tulerunt… ferre potuerunt… tulit). 9) L. Brutus… regnare
patietur: evidente il parallelismo, ma con una variatio; al complemento oggetto della prima frase fa
seguito una proposizione oggettiva nella seconda. 10) Quid Tarquinius tale: sott. fecerat,
interrogativa diretta cui fa seguito una comparativa (qualia…). 11) nec tamen…in consilio
versabantur: e tuttavia…all’assemblea presieduta dai re non partecipavano”. 12) quae…hic
neglexit: relativa; Antonio non viene nominato, ma indicato in maniera sprezzante col pronome. 13)
ementitis auspiciis: ablativo strumentale,”con falsi auspici”.
Qualche piccola considerazione
1) maioribus nostris…nobis: entrambi dativi d’agente, con un normale verbo passivo (optata est) il
primo, con la perifrastica passiva (retinenda est) il secondo. 2) regibus parere: pareo (intransitivo
col dativo) e non pario. 3) a condita urbe… post reges exactos: da notare l’uso di urbe per Roma,
la variatio e il chiasmo. 4) legibus… ferendis… collega… ferente eo: ablativi assoluti temporali,
col gerundivo il primo, col participio presente il secondo.
413
Versione 11
Un insegnante benvoluto
I suoi allievi lo guardavano con ammirazione, tanto che lo consideravano un secondo padre. Si
lamentavano che dovesse lasciare il lavoro in ancor giovane età, per motivi di salute: avrebbero
voluto che insegnasse a loro ancora per tanto tempo. Gli rincresceva se commetteva qualche errore
involontario, ma a volte ci rideva anche: si considerava giustamente un uomo qualunque; ed ogni
uomo può sbagliare, ripeteva spesso. Non aveva mai motivo di vergognarsi: non faceva o diceva
cosa alcuna di cui poi potesse pentirsi. I ragazzi gli volevano bene tutti, e tutti egli considerava
come figli.
Sententiae
1. Nemo casu bonus: discenda est virtus (Sen.)
2. Difficile est longum subito deponere amorem (Ov.).
3. Rapere est accipere quod non possis reddere (P. Syr.).
4. Deorum Manium iura sancta sunto (XII Tab.).
5. Inferior rescit, quiquid pecat superior (P. Syr.)
6. Nullum magnum ingenium sine mixtura dementiae fuit (Sen.).
7. Cito rumpes arcum, semper si tensum habueris (Phaedr.).
8. Moratur hominum proposita fortuna (Vell.).
9. Aptari onus viribus debet (Sen.).
10. Omnia sunt incerta, cum a iure discessum est (Cic.).
414
Capitolo 25
Il genitivo
Genitivo dipendente da sostantivi.
Genitivo partitivo.
Genitivo di qualità.
Genitivo dipendente da aggettivi e da participi.
Genitivo dipendente da verbi.
Genitivo con verbi di memoria.
Genitivo con interest e refert.
Genitivo con i verbi di stima.
Genitivo con i verbi di prezzo.
Genitivo con i verbi giudiziari (colpa e pena).
415
La mia poesia sa di uomo
Ad un tal Mamurra, al quale evidentemente non piace conoscere se stesso, e che preferisce leggere racconti mitologici
di pura fantasia, Marziale consiglia i propri versi: trattano della realtà della vita.
Quid te vana iuvant miserae ludibria carthae?
Hoc lege, quod possit dicere vita :” Meum est”.
Non hic Centauros, Gorgonas Harpyasque
invenies: hominem pagina nostra sapit.
Sed non vis, Mamurra, tuos cognoscere mores
Nec te scire: legas Aetia Callimachi.
Marziale
Hoc lege…: ”Leggi questo, che la vita potrebbe dire: E’ mio”. hominem…sapit: ” la mia pagina sa di uomo”. Legas: congiuntivo
esortativo, ” leggi pure”. Aetia Callimachi:” gli Aitia di Callimaco” di Cirene, quattro libri di elegie sull’origine di culti e riti, di cui
possediamo poco.
Genitivo dipendente da sostantivi
(Genitivo soggettivo e genitivo oggettivo- Genitivo possessivo- Genitivo dichiarativo o
epesegetico- Genitivo di convenienza o di pertinenza)
Esercizio 1
Traduci:
1) Virorum est fortium toleranter dolorem pati (Cic.). 2) Feminarum praecipue et gaudia insignia
erant et metus (Liv.). 3) Vulgare amici nomen, sed rara est fides (Phaedr.). 4) Boni pastoris est
tondere pecus, non deglubere (Suet.). 5) Statuam videmus Q. Tremuli, qui Hernicos devicit, ante
Castoris (Cic.). 6) Habitabat rex ad Iovis Statoris (Liv.). 7) Est eius qui dat, non qui petit,
condiciones dicere pacis (Liv.). 8) Fuit quondam proprium populi Romani longe a domo bellare
(Cic.). 9) Terentia Ciceronis septimum et centesimum explevit annum (Val. Max.). 10) Non
pudendo, sed non faciendo id quod non decet, impudentiae nomen effugere debemus (Cic.). 11)
Tardi ingenii est rivulos consectari, fontes rerum non videre (Cic.). 12) Et facere et pati fortia
Romanum est (Liv.). 13) Pompeius principum munus esse ducebat resistere et levitati multitudinis et
perditorum temeritati (Cic.). 14) Sit sanctum apud vos hoc poetae nomen (Cic.). 15) Pauperis est
numerare pecus (Ov.).
Esercizio 2
Traduci:
11) Marius, haud dubie iam victor, pervenit in oppidum Cirtam (Sall.). 2) Securae et quietae mentis
est in omnes vitae suae partes discurrere (Sen.). 3) Magna est vis humanitatis (Cic.). 4) Meam
tuorum erga me meritorum memoriam nulla umquam delebit oblivio (Cic.). 5) Tuum est consulere
et incolumitati et vitae et fortunis tuis (Cic.). 6) Vestrum est, qui consules estis, decernere quid
optimum rei publicae sit (Liv.). 7) Grata mihi vehementer est memoria nostri tua quam significasti
litteris (Cic.). 8) Ardentissimo aestatis tempore exoritur Caniculae sidus (Plin.). 9) Cuiusvis
hominis est errare, nullius, nisi insipientis, in errore perseverare (Cic.). 10) Sapientis est consilium
explicare suum de maximis rebus (Cic.). 11) Tempori cedere, id est necessitati parere, semper
sapientis est habitum (Cic.). 12) Imperatoris est proelia vincere, sed etiam in victoria sibi
temperare. 13) Sapientis non est errare atque nihil facere ne rursus erret. 14) Cato senex cognomen
sapientis habuit. 15) Artificis proprium est effingere aliquid animo.
416
Esercizio 3
Traduci:
1) A egregie cose il forte animo accendono le urne dei forti (Foscolo). 2) L’ignoranza del futuro è
vantaggiosa per la vita dell’uomo. 3) La grandezza dello Stato è nella libertà del suo popolo. 4) Il
rispetto per i genitori è il fondamento per il bene della famiglia. 5) Il verificarsi degli eventi
favorevoli fa insuperbire gli sciocchi. 6) La paura della morte rende infelici gli uomini. 7) La
bellezza della dea Venere è rimasta proverbiale. 8) Molti uomini vivono esclusivamente per il
godimento dei piaceri. 9) Il disprezzo per i poveri è vergognoso: dobbiamo aiutarli in maniera
concreta. 10) Il Cato Maior di Cicerone è un grande elogio della vecchiaia. 11) Tristemente note
sono rimaste nella storia le liste di proscrizione di Silla. 12) Spesso i giovani commettono
imprudenze perché agiscono sotto la forza dell’istinto. 13) Il primo dovere di ogni buon legislatore
è ubbidire alle leggi che egli stesso ha stabilito. 14) Il senato considerava la Sicilia il granaio di
Roma. 15) Cantami, o diva, del pelide Achile l’ira funesta.
Genitivo partitivo – Genitivo di qualità
Esercizio 4
Traduci:
1) Velim dicas qua facie fuerit, qua statura (Cic.). 2) Darius ut Graeciam redigeret in suam
potestatem classem quingentarum navium comparavit eique Datim praefecit et Artaphernem, iisque
ducenta peditum, decem equitum milia dedit (Nep.). 3) Germani deorum maxime Mercurium colunt
(Tac.). 4) Tibi idem consilii do quod mihimet ipsi (Cic.). 5) In Britannia nihil esse audio neque auri
neque argenti (Cic.). 6) Eodem tempore equites nostri levisque armaturae pedites, cum se in castra
reciperent, adversis hostibus occurrebant (Caes.). 7) Caesar magnam partem hostium concidit
(Caes.). 8) Iustitia nihil expetit praemii (Cic.). 9) Iuvenis evasit vere indolis regiae filiamque ei
suam rex despondit (Liv.). 10) Nihil rerum humanarum sine dei numine geritur (Nep.). 11) Classis
communis Graeciae trecentarum navium apud Artemisium conflixit (Nep.). 12) Quid habet ista res
aut laetabile aut gloriosum? (Cic.). 13) Maior pars mortalium de naturae malignitate conqueritur,
quod in exiguum aevi fingimur (Sen.). 14) Caesar quidquid navium longarum habebat, id quaestori
legatis praefectisque distribuit (Caes.). 15) Tum Aduatuci magni ponderis saxa et praeacutas trabes
in muro conlocabant (Caes.).
Esercizio 5
Traduci:
1) Scis Bassum Anfidium semper infirmi corporis et exsucti fuisse (Sen.). 2) Non multum aestatis
supererat (Caes.). 3) O di immortales ! Ubinam gentium sumus ? In qua urbe vivimus? (Cic.). 4)
Aequorum legati indutias annorum octo impetraverunt (Liv.). 5) Terentius poeta fuisse dicitur
mediocri statura, gracili corpore, colore fusco (Suet.). 6) Tantae molis erat Romanam condere
gentem! (Verg.). 7) Bonus animus in mala re dimidium est mali (Plaut.). 8) Praeceptores plus
laboris ab iis discipulis exigunt, in quibus certior spes est (Sen.). 9) Homines magna statura non
semper magnas corporis vires habent. 10) Neuter exercitus extra munitiones processit. 11) Viri
magnae auctoritatis in senatum venerunt. 12) Hostium copiae vastaverunt quod est agri inter
urbem lacumque. 13) Caesar fuit excelsa statura, colore candido, oculis nigris (Suet.). 14) Magni
ponderis saxa oppidani in hostem de muro deiciebant. 15) Levis armaturae milites in hostem celeri
cursu impetum fecerunt.
417
Genitivo dipendente da aggettivi e da participi.
Esercizio 6
Traduci:
1) Erat Iugurtha appetens gloriae militaris (Sall.). 2) Epaminondas erat peritus belli, fortis manu,
adeo veritatis diligens ut ne ioco quidem mentiretur (Nep.). 3) Exercitus Metello traditur a Sp.
Albino proconsule iners, imbellis, neque periculi neque laboris patiens (Sall.). 4) Vos semper
appetentes gloriae praeter ceteras gentes atque avidi laudis fuistis (Cic.). 5) Cera impatiens est
caloris (Ov.). 6) Amicum mei amantiorem cognovi quam temporis (Cic.). 7) Apud Platonem
Socrates se omnium rerum fingit et rudem. (Cic.). 8) Duo iuvenes, imprudentes religionis, cum
cetera turba templum Cereris ingressi sunt (Liv.). 9) Omnis est natura diligens sui (Cic.). 10) Manet
sub Iove frigido venator, tenerae coniugis immemor (Hor.). 11) Omnia circa plena civium ac
sociorum sunt (Liv.). 12) Apronium Verres nequitia, luxuria, audacia sui simillimum iudicavit
(Cic.). 13) Viri magni fuerunt semper gloriae appetentes. 14) Marius homines belli insolentes in
Africa habuit eosque exercitum disciplina fecit. 15) Tenerae coniugis immemor, venator in silvis
vitam agit.
Esercizio 7
Traduci:
1) Due degli esploratori caddero nelle mani dei nemici. 2) Molti scrivono un gran numero di versi
che nessuno legge. 3) Entrambi gli eserciti escono dalle fortificazioni per combattere in campo
aperto. 4) Non sempre sono di animo nobile gli uomini nati di nobile famiglia. 5) Molti animali
sono dotati di forza fisica, gli uomini di intelligenza. 6) L’esercito in marcia attraverso zone
desertiche si imbatté in serpenti di grandezza smisurata. 7) Il figlio non era per nulla somigliante al
padre; lo avresti detto figlio di un altro uomo. 8) Il popolino è sempre amante di novità. 9)
L’ateniese Temistocle si tramanda che sia stato un uomo di grande intelligenza. 10) Le orde dei
Persiani, intolleranti della disciplina, entrarono in Grecia, ma furono sconfitte da uomini di grande
coraggio. 11) Spettacoli di vario genere venivano organizzati in Roma per la gioia del popolo. 12)
Gente di ogni età e sesso accorreva gioiosa per festeggiare il console vincitore. 13) Ulisse con un
grande palo aguzzo accecò Polifemo pieno di vino. 14) I nemici devastavano a ferro e fuoco campi
ricchi di grano e di pascoli. 15) Per avidità di potere gli uomini commettono a volte nefandezze di
ogni genere.
Genitivo dipendente da verbi
(Genitivo con i verbi di memoria)
Esercizio 8
Traduci:
1) Senes omnia quae curant meminerunt (Cic.). 2) Divico, Helvetiorum legatus, Caesarem monuit
ut reminisceretur pristinae virtutis Helvetiorum (Caes.). 3) Venit mihi fani, loci, religionis illius in
mentem (Cic). 4) Obliviscor iniurias tuas, depono memoriam doloris mei (Caes.). 5) Est proprium
stultitiae aliorum vitia cernere, oblivisci suorum (Cic.). 6) Faciam ut eius diei locique meique
semper is meminerit (Plaut.). 7) Memini neque umquam obliviscor noctis illius (Cic.). 8) Immensam
illam sapientiam, quae ne in ipso quidem vitae excessu oblivisci sui non potuit (Val. Max.). 9)
Memini etiam quae nolo, oblivisci non possum quae volo (Cic.). 10) Ne me moneatis; memini ego
418
officium meum (Plaut.). 11) Caecina milites temporis ac necessitatis monet (Tac.). 12) Nunc
uxorem me esse meministi tuam ? (Plaut.). 13) Meministine eius orationis tuae, quam, vixdum
pueritia egressus, in senatu habuisti?(Front. ). 14) Quando recordabor omnia dierum illorum
feriatorum? (Agost. ). 15) Dux ante pugnam admonebat milites domus, parentum, filiorum suorum.
Esercizio 9
Traduci:
1) Ci ricordiamo dei torti subiti, ci ricordiamo di quelli fatti. 2) Il rivoluzionario, per spronare con
più ardore i congiurati, ricordava loro la triste situazione in cui vivevano. 3) Le gioie del passato
spesso ci vengono in mente nei momenti di tristezza. 4) Ricordati sempre il bene ricevuto, e sii
grato a chi te lo ha fatto. 5) In punto di morte ogni uomo ricorda tutto il suo passato. 6) Preferisco
dimenticare le offese che mi hai fatto, e ricordare i momenti belli che ho vissuto con te. 7) Nessuno
può dimenticare i genitori: il loro ricordo è sempre vivo in ognuno di noi. 8) Mi vengono in mente i
grandi del passato, che molte cose ci hanno insegnato col loro agire. 9) A volte ci ricordiamo degli
avvenimenti lontani, e dimentichiamo quelli recenti. 10) Mi viene in mente Cesare: ”Anche tu,
Bruto, figlio mio”!
Genitivo con interest – refert
Esercizio 10
Traduci:
1) Tua et mea interest te valere (Cic.). 2) Quid refert qualis status tuus sit, si tibi videbitur malus?
(Sen.). 3) Nunc ego, patres conscripti, intellego quid mea intersit (Cic.). 4) Vestra, qui cum summa
elegantia et integritate vixistis, hoc maxime interest (Cic.). 5) Magni illi sua interesse arbitrabantur
hunc a causa demoveri (Cic.). 6) Id ego et mea et rei publicae et maxime tua interesse arbitror
(Cic.). 7) Ostendam quantum salutis communis intersit duos consules in re publica esse (Cic.). 9)
Hoc interest inter testimonium et exemplum, exemplo demonstratur id quod dicimus, testimonio
confirmatur (Cic.). 9) Si nihil interest regis, peto ut vinculis liberer (Curt.). 10) Inter pacem et
servitutem plurimum interest (Cic.). 11) Clodii intererat Milonem perire (Cic.). 12) Vestra,
commilitones, interest, ne imperatorem pessimi faciant (Tac.). 13) Permultum etiam interest
fortunam variam experiri (Front. ). 14) Rei publicae omnium hominum interest ut leges vim suam
habeant. 15) Consul dictitabat sua multum interesse hostes dedi.
Esercizio 11
Traduci:
1) A Roma per la sua salvezza interessava moltissimo che Annibale andasse via dall’Italia. 2) Se
questo ti interessa davvero, fa pure quello che ti pare. 3) Per essersi interessato della questione, un
uomo, pur innocente, venne citato in tribunale. 4) C’è gran differenza tra le parole e i fatti. 5) A
Catilina interessava moltissimo la sua elezione a console. 6) Ci interessammo della storia
dell’antico Egitto, e scoprimmo molte cose a noi sconosciute. 7) La brava madre si interessa della
salute dei figli più che della sua. 8) Cosa strana davvero! Il magistrato fu processato per essersi
interessato dell’applicazione della legge. 9) Interessandosi al bene di tutti, l’uomo è stato elogiato
pubblicamente. 10) Gli uomini a volte si interessano troppo della salute, e trascurano questioni della
massima importanza.
419
Genitivo con i verbi di stima- Genitivo con i verbi di prezzo
Esercizio 12
Traduci:
1) Me a te plurimi fieri sentio (Cic.). 2) Magno emerat, magno vendidit (Cic.). 3) Qui homo timidus
erit in rebus dubiis, nauci non erit (Cic.). 4) Ego semper pluris feci potioremque habui libertatem
multo quam pecuniam (Nev. ). 5) Si callidi rerum aestimatores prata et areas quasdam magno
aestimant, quanti est aestimanda virtus! (Cic.). 6) Magna frumenti copia ex Sicilia advecta,
agitatum in senatu est quanti plebi daretur (Liv.). 7) Formica et musca contendebant acriter quae
pluris esset (Phaedr.). 8) Te trecentis talentis regi vendidisti (Cic.). 9) Haec consuetudine pro nihilo
habentur (Sall.). 10) Moneo te ne minoris vendas quam ego emi (Plaut.). 11) M. Cato ex Africa
decedens Q. Ennium poetam deduxerat, quod non minoris aestimamus quam quemlibet
amplissimum Sardiniensem triumphum (Nep.). 12) Caesar magni faciebat militum virtutes, illisque
in contione saepe gratias agebat. 13) Fortissimi viri nihili mortem faciunt atque ideo in pugna
maxima cum virtute in mediam aciem hostium irruunt. 14) Captivi magno ab hoste veneunt. 15)
Homines sua existimant pluris quam aliena.
Genitivo con i verbi giudiziari (colpa e pena)
Esercizio 13
Traduci:
1) Principes nostrae civitatis, insimulati proditionis, indicta causa, interfecti sunt (Caes.). 2)
Repetundarum convictos etiam ordine senatorio Caesar movit (Suet.). 3) Antonius Flamma
damnatur exilio ob saevitiam (Tac.). 4) Vibius Secundus, eques Romanus, accusantibus Mauris,
repetundarum damnatur (Tac.). 5) Furius Camillus absens quindecim milibus gravis aeris
damnatur (Liv.). 6) Caligula multos honesti ordinis ad metalla et munitiones viarum aut ad bestias
condemnavit (Suet.). 7) Omne hominum genus, quodque est quodque erit, morte damnatum est
(Sen.). 8) Fuere qui hoc die regem temeritatis, consulem segnitiae accusarent (Cic.). 9) Quanti
damnandi sunt qui Romae manserunt ? (Caes.). 10) Cimon custodia tenebatur neque emitti poterat,
nisi pecuniam, qua pater multatus erat, solvisset (Nep.). 11) Socratis responso iudices sic
exarserunt ut capitis hominem innocentissimum condemnarent (Cic.). 12) Q. Hortensius de pecuniis
repetundis damnatus est (Cic.). 13) Parricidii accusatus, tribunus multa locutus est de vita sua, ut
se culpa vacuum praeberet. 14) Barbari transfugas capite damnatos arboribus suspenderunt.
Esercizio 14
Traduci:
1) Spesso si è verificato che i grandi uomini venissero accusati di tradimento. 2) Benché condannato
a morte, il prigioniero non volle tradire i suoi compagni. 3) Accusato di cospirazione con il nemico,
il generale venne condannato ad una multa di cento talenti. 4) Ha comperato una casa ad un piccolo
prezzo, e poi l’ha rivenduta ad un prezzo altissimo. 5) Molti stimano il denaro più di qualunque
altra cosa. 6) Il dittatore non apprezzava per niente i consigli di quanti lo circondavano. 7) I
commilitoni non stimavano affatto il centurione che era stato accusato di vigliaccheria. 8) Ci costa
di più il lavoro che non ci piace. 9) Sappi che da me sei stimato moltissimo. 10) Sono stati
condannati a morte per aver commesso crimini orrendi.
420
Esercizio 15
Traduci (ricapitolazione) :
1) Pausanias accusatus capitis absolvitur, multatur tamen pecunia (Nep.). 2) Iuvat meminisse beati
temporis (Ov.). 3) Nostra nihil interest scire quae eventura sunt (Cic.). 4) Et monere et moneri
proprium est verae amicitiae (Cic.). 5) Hic L. Tarquinius fratrem habuerat Arruntem Tarquinium,
mitis ingenii iuvenem (Liv.). 6) Nihil est virtute amabilius; quam qui adeptus erit, ubicumque erit
gentium, a nobis diligetur (Cic.). 7) Domus utriusque nostrum aedificatur strenue (Cic.). 8) Ludi ne
id quidem leporis habuerunt, quod solent mediocres ludi (Cic.). 9) O qui tuarum, corve, pennarum
est nitor ! Quantum decoris corpore et vultu geris ! (Phaedr.). 10) Ira impotens sui est, decoris
oblita, necessitudinum immemor (Sen.). 11) Si quid est in philosophia boni, hoc est, quod stemma
non inspicit ( Sen. ). 12) Ager aridus et frugum vacuus ea tempestate erat (Sall.). 13) Quid mea
refert Athenis natae haec an Thebis sint ? (Plaut.). 14) Merito vostro amo vos, quia me colitis et
magni facitis (Plaut.). 15) Ea vos rata habeatis necne magis rei publicae interest quam meas (Liv.).
16) Refert quantum aquae sit (Sen.). 17) Torquatus filium morte multavit (Cic.). 18) Caesarem vini
parcissimum fuisse ne inimici quidem negaverunt (Suet.). 19) Non habeo denique nauci augurem
(Cic.). 20) Omnis iuventus, omnes etiam gravioris aetatis eo convenerant (Caes.).
Esercizio 16
Traduci:
1) L’amore delle madri per i figli è spesso per loro motivo di grande angoscia. 2) Lo stato di salute
dei vecchi è più preoccupante di quello dei giovani. 3) La campagna di Gallia di Cesare rafforzò il
dominio dell’Urbe. 4) In Sallustio leggiamo che il re di Numidia Micipsa fu un amico fedele dei
Romani. 5) Fu tipico un tempo delle legioni di Roma combattere in terre lontane per difendere gli
alleati. 6) Quale speranza di vita può esserci per chi è affetto da gravi malattie? 7) L’esercito
distrusse gran parte della città, e portò via un bottino di grande valore. 8) Dei prigionieri cinque
soltanto furono uccisi, ai più fu concessa la grazia. 9) Siate sempre di animo sereno, anche nelle
difficoltà della vita. 10) Interessiamoci del bene di tutti, anche se gli altri non si comportano allo
stesso modo. 11) Al sapiente interessa particolarmente la serenità dell’animo. 12) Inesperto dei
luoghi, il generale prese come guide uomini di quelle regioni. 13) Ricordiamoci possibilmente di
chi soffre, e aiutiamolo. 14) Se si fosse interessato della salute di suo figlio, non avrebbe agito in
qual modo. 15) Sembra giusto dimenticare le offese, e ricordare il bene che abbiamo ricevuto. 16) I
fratelli sono tanto diversi che non sembrano nemmeno parenti. 17) Cesare sicuramente era al
corrente, se non proprio complice, della congiura di Catilina. 18) L’uomo fu condannato all’esilio,
ma dopo qualche tempo fu richiamato in patria per volontà del popolo. 19) Il nome di Caligola è
rimasto tristemente noto per aver condannato molti ai lavori forzati. 20) Allo studioso interessa
conoscere le condizioni di vita della massa.
Esercizio 17
Completa le frasi che seguono individuando l’espressione giusta tra quelle proposte:
1) Patris / Patrem / Patri est providere filiorum saluti.
2) Mater semper meminit filiis suis / filiorum suorum / filios suos neque umquam eis / eos /
eorum oblivisci potest.
3) Iudex recordatus est homines / hominum / de hominibus qui pro re publica bene meruerunt.
4) Senatus / Senatum / Senatui intererat quam primum exercitum contra hostes mitti.
5) Ut captivus omnia duci diceret, accusatore / accusatoris / accusatori interfuit.
421
Esercizio 18
Individua gli errori nella traduzione delle frasi che seguono:
1) Interessa molto per la salvezza di tutti che tutti facciano il proprio dovere = Magni / Magnum /
Magno interest omnium salute / ad omnium salutem / omnium saluti omnes officium suum
agere.
2) Mi interessa che tu venga al più presto = Mihi / Mea / Meum interest te quam primum venire.
3) Interessa a loro, non a noi, che vengano approvate le leggi = Eis / Eorum non nobis / nostra
refert ut leges iubeantur.
4) All’oratore viene in mente Cicerone, uomo assai eloquente = Oratori in mentem venit Cicero, vir
eloquentissimus / Ciceronis, viri eloquentissimi.
5) Interessa moltissimo per il bene di tutti che non ci siano lotte civili = Permagnum / Permagni /
Permagno interest bono publico / ad bonum publicum / bonum publicum discordias civiles non
esse.
Hodieque
Brevi manu: “A mano, personalmente”; si usa con riferimento a lettere, documenti riservati,
somme di denaro… che devono essere consegnate direttamente all’interessato.
A divinis: “Dalle cose divine”. La sospensione a divinis, e cioè la proibizione di amministrare i
sacramenti o di celebrare la Messa, viene inflitta al sacerdote colpito da particolare censura
ecclesiastica.
Ad honorem: lo stesso che Honoris causa, “A titolo onorifico”, senza che se ne ricavi un qualche
vantaggio materiale. È detto –ad esempio- con riferimento ad una qualunque laurea che venga
concessa senza che siano stati sostenuti gli esami dovuti.
Ad astra per aspera: lo stesso che Ad augusta per angusta, col che si intende che si arriva
“all’immortalità attraverso grosse difficoltà”. La gloria, in altre parole, costa sacrifici.
Versione 1
Esilio di Temistocle
Esempio eloquente della volubilità del destino, l’ateniese Temistocle, pur grande, viene non solo cacciato dalla sua
città, ma perseguitato continuamente anche in esilio, e costretto quindi a fuggire da una città all’altra.
Themistocles non effugit civium suorum invidiam. Namque ob eundem timorem, quo damnatus
erat Miltiades, testularum suffragiis e civitate eiectus Argos habitatum (1) concessit. Hic cum
propter multas eius virtutes magna cum dignitate viveret, Lacedaemonii legatos Athenas miserunt,
qui eum absentem accusarent, quod (2) societatem cum rege Perse ad Graeciam opprimendam
fecisset. Hoc crimine absens proditionis damnatus est. Id ut audivit, quod non satis tutum se Argis
videbat, Corcyram demigravit. Ibi cum eius principes civitatis animadvertisset timere, ne propter se
bellum iis Lacedaemonii et Athenienses indicerent, ad Admetum, Molossum regem, cum quo ei
hospitium erat (3) confugit. Huc cum venisset et in praesentia rex abesset, quo (4) maiore religione
se receptum tueretur, filiam eius parvulam arripuit et cum ea se in sacrarium, quod summa
colebatur caerimonia, coniecit. Inde non prius egressus est, quam rex eum data dextra in fidem
reciperet, quam praestitit. Nam cum (5) ab Atheniensibus et Lacedaemoniis exposceretur publice,
supplicem non prodidit monuitque ut consuleret sibi: difficile enim esse in tam propinquo loco tuto
eum versari. Itaque Pydnam eum deduci iussit et quod satis esset praesidii dedit.
Cornelio Nepote
422
(1) habitatum: supino finale. (2) quod… fecisset; causale, « di aver fatto ». (3) cum…erat: “col quale aveva rapporti di ospitalità”.
(4) quo… tueretur: finale (quo = ut). (5) cum…exposceretur publice: concessiva, “benché… venisse richiesto ufficialmente”.
Versione 2
Il nodo di Gordio
Il noto aneddoto secondo il quale Alessandro il Grande, entrato nella città di Gordio, dopo aver tentato inutilmente di
sciogliere il nodo del carro, crede di soddisfare l’oracolo tagliando il nodo con la spada.
Alexander, urbe (1) in dicionem suam redacta, Iovis templum intrat. Vehiculum quo Gordium, Midae
patrem, vectum esse constabat, aspexit, cultu haud sane (2) a vilioribus vulgatisque usu abhorrens.
Notabile erat iugum, astrictum compluribus nodis in semetipsos implicatis et celantibus nexus.
Incolis deinde affirmantibus editam esse oraculo sortem, Asiae potiturum, qui inexplicabile
vinculum solvisset, cupido incessit animo sortis eius explendae. Circa regem erat et Phrygum turba
et Macedonum, illa exspectatione suspensa, haec sollicita ex temeraria regis fiducia. […] Ille
nequaquam diu luctatus cum latentibus nodis: «Nihil, inquit, interest quomodo solvantur»
gladioque ruptis omnibus loris, oraculi sortem vel elusit vel implevit.
Curzio Rufo
(1) urbe: la città di Gordio. (2) cultu haud sane…abhorrens: “sicuramente non diverso… nell’aspetto”.
Versione 3
Esempi di antiche leggi ad Atene
Le leggi draconiane, che prevedevano la condanna a morte per i ladri, vengono modificate da Solone, che condanna il
ladro a pagare il doppio del valore di ciò che ha rubato.
Draco Atheniensis, vir bonus multaque esse prudentia existimatus est iurisque divini et humani
peritus fuit. Is Draco leges, quibus Athenienses uterentur, primus omnium tulit. In illis legibus
furem cuiusmodicumque (1) furti supplicio capitis puniendum esse et alia pleraque nimis severe
censuit sanxitque. Eius igitur leges, quoniam videbantur impendio acerbiores, non decreto
iussoque, sed tacito inlitteratoque Atheniensium consensu oblitteratae sunt. Postea legibus aliis
mitioribus a Solone compositis usi sunt. Is Solo e septem illis inclutis sapientibus fuit. Is sua lege in
fures (2) non, ut Draco antea, mortis sed dupli poena vindicandum existimavit.
Gellio
(1) cuiusmodicumque: = cuiuscumque modi. (2) in fures…vindicandum (esse): costr. impers. , “che i ladri … si dovessero punire”.
Versione 4
La gioventù nell’antica Roma
Con la caduta della monarchia, Roma comincia a pulsare di una nuova vita, con un progresso in continuo crescendo
grazie all’agire operoso dei giovani.
Civitas incredibile memoratu est adepta libertate quantum brevi creverit (1): tanta cupido gloriae
incesserat. Iam primum iuventus, simul ac belli patiens erat, in castris per laborem usum militiae
discebat, magisque in decoris armis et militaribus equis quam in scortis atque conviviis lubidinem
habebant (2). Igitur talibus viris non labor insolitus, non locus ullus asper aut arduos (3) erat, non
armatus hostis formidulosus: virtus omnia domuerat. Sed gloriae maxumum certamen inter ipsos
erat: quisque hostem ferire, murum adscendere, conspici dum tale facinus faceret, properabat. Eas
divitias, eam bonam famam magnamque nobilitatem putabant. Laudis avidi, pecuniae liberales
erant: gloriam ingentem, divitias honestas volebant. Memorare possum, quibus in locis maxumas
hostium copias populus Romanus parva manu fuderit, quas urbis natura munitas pugnando ceperit,
423
ni ea res longius nos ab incepto traheret.
Sallustio
(1) quantum brevi creverit: « quanto crebbe in poco tempo ». (2) habebant: sogg. iuventus. (3) arduos: = arduus.
Versione 5
Le divinità dei Galli
Parlando degli dei che i Galli venerano, Cesare li indica col nome dei corrispondenti dei romani, in base alle doti che ad
essi attribuiscono. Fra loro, spiccano in primo luogo Mercurio, di cui esistono tante statue, e poi Marte, dio della guerra.
Deum maxime Mercurium colunt. Huius sunt plurima simulacra, hunc omnium inventorem artium
ferunt, hunc viarum atque itinerum ducem, hunc ad quaestus pecuniae mercaturasque habere vim
maximam arbitrantur. Post hunc Apollinem et Martem et Iovem et Minervam. De his eandem fere,
quam reliquae gentes, (1) habent opinionem: Apollinem morbos depellere, Minervam operum atque
artificiorum initia tradere, Iovem imperium caelestium tenere, Martrem bella regere. Huic, cum
proelio dimicare constituerunt, ea, quae bello ceperint, (2) plerumque devovent; cum superaverunt,
animalia capta immolant reliquasque res in unum locum conferunt. Multis in civitatibus harum
rerum extructos tumulos locis consecratis cospicari licet; neque saepe accidit ut neglecta quispiam
religione aut capta apud se occultare aut posita tollere auderet, gravissimeque ei rei supplicium
cum cruciatu constitutum est.
Cesare
(1) quam reliquae gentes: sott. habent. (2) ea, quae bello ceperint: il futuro bottino di guerra.
Versione 6
I Galli: matrimoni e funerali
All’atto del matrimonio, ha inizio la comunione dei beni: la donna porta la dote, ed altrettanta, dopo attenta valutazione, ne porta
l’uomo. Questi ha il diritto di vita e di morte sulla moglie e sui figli. Sontuosi poi i funerali: insieme al marito, viene bruciato tutto
ciò che a lui era particolarmente caro in vita.
Viri, quantas pecunias ab uxoribus dotis nomine acceperunt, tantas ex suis bonis aestimatione facta
cum dotibus communicant. Huius omnis pecuniae coniunctim ratio habetur fructusque servantur;
uter eorum vita superavit, (1) ad eum pars utriusque cum fructibus superiorum temporum pervenit.
Viri in uxores, sicuti in liberos, vitae necisque habent potestatem; et cum pater familiae illustriore
loco natus decessit, eius propinqui conveniunt et, de morte si res in suspicionem venit, de uxoribus
in servilem modum (2) quaestionem habent et, si compertum est, igni atque omnibus tormentis
excruciatas interficiunt. (3) Funera sunt pro cultu Gallorum magnifica et sumptuosa; omniaque,
quae vivis cordi fuisse arbitrantur, in ignem inferunt, etiam animalia, ac paulo supra hanc
memoriam (4) servi et clientes, quos ab iis dilectos constabat, iustis funeribus confectis una
cremabantur.
Cesare
(1) vita superavit: il verbo con l’ablativo vale rimanere in vita. (2) in servilem modum: “come con gli schiavi”. (3) excruciatas
interficiunt = excruciant et interficiunt. (4) ac paulo…memoriam: ” e fino a qualche tempo fa”.
424
Versione 7
Antonio ormai è considerato nemico pubblico
Ha inizio la quarta Filippica, che Cicerone pronuncia di fronte all’assemblea popolare. Si congratula l’oratore per
l’affluenza numerosa di popolo, conferma questa che esso stesso è d’accordo col giudizio del senato su Antonio, e trova
quindi ottima l’occasione per difendere la repubblica.
Frequentia vestrum incredibilis, Quirites, contioque tanta quantam meminisse non videor et
alacritatem mihi summam (1) defendendae rei publicae adfert et spem reciperandae. Quamquam (2)
animus mihi quidem numquam defuit: tempora defuerunt, quae simul ac primum aliquid lucis
ostendere visa sunt, princeps vestrae libertatis defendendae fui. Quod si ante facere conatus essem,
nunc facere non possem. Hodierno enim die, Quirites, ne (3) mediocrem rem actam arbitremini,
fundamenta iacta sunt reliquarum actionum. Nam est hostis a senatu nondum verbo appellatus, sed
re iam iudicatus Antonius. Nunc vero multo sum erectior quod vos quoque (4) illum hostem esse
tanto consensu tantoque clamore approbavistis.
Cicerone
(1) summam: riferiscilo sia ad alacritatem che a spem, “un’immensa voglia… una grandissima speranza”. (2) Quamquam: “ Per
quanto”. (3) ne…arbitremini: ”perché non…crediate”. (4) quod vos quoque…approbavistis: ”perché anche voi…avete
confermato”.
Versione 8
Una gara di poesia
Nominato membro della commissione giudicatrice in una gara poetica, Aristofane è praticamente lui a designare il
vincitore, perché…
Ptolomaeus maxima industria bibliothecam Alexandriae comparaverat. Itaque Apollini ludos
dedicavit, et scriptorum victoribus praemia constituit. Et cum eius magnopere interesset praemia
poetis dignis tribui, iam sex iudicibus lectis, septimum addidit Aristophanem grammaticum, qui
magni ducebatur propter librorum omnium notitiam (1); qui, ad conventum ludorum cum ceteris
citatus, loco designato sedit. Poetae ad certationem inducti sunt. Ubi sententiae sunt rogatae, sex
iudices primum praemium ei, qui maxime placuerat multitudini, tribuerunt. Aristophanes vero eum
(2) primum pronuntiari iussit, qui minime populo placuerat. Cum autem rex et universi mirarentur,
docuit unum eum esse poetam, ceteros aliena recitavisse. Tum ex armariis volumina educendo et
cum recitatis conferendo, coegit reos confiteri; quos rex furti condemnavit.
(1) propter…notitiam: ” per la conoscenza di libri di ogni genere”. (2) eum…qui: “volle che venisse proclamato vincitore quello
che”.
Versione 9
Istituzione dei collegi sacerdotali
Numa sacerdotibus creandis (1) animum adiecit, quamquam ipse plurima sacra obibat, ea maxime
quae nunc ad Dialem flaminem (2) pertinent. Sed quia in civitate bellicosa plures Romuli quam
Numae similes reges putabat fore iturosque ipsos ad bella, ne sacra regiae vicis (3) desererentur,
flaminem Iovi adsiduum sacerdotem creavit insignique eum veste et curuli regia sella adornavit.
Huic duos flamines adiecit, Marti unum, alterum Quirino, virginesque Vestae legit, Alba oriundum
sacerdotium et genti conditoris haud alienum. Iis, ut adsiduae templi antistites essent, stipendium
de publico statuit, virginitate aliisque caerimoniis venerabiles ac sanctas fecit.
425
Livio
(1) sacerdotibus creandis: “all’istituzione di collegi sacerdotali”. (2) ad Dialem flaminem: i flamini erano sacerdoti addetti al culto
di determinati dei. Il flamine Diale era addetto al culto di Giove. (3) sacra regiae vicis: “ le cerimonie spettanti al re”.
Versione 10
Alla vigilia della battaglia di Zama
Annibale e Scipione si preparano per lo scontro decisivo, in un clima di estrema incertezza per entrambi gli eserciti.
Chiamato con disprezzo il generale cartaginese il Punico, quello romano Scipione.
Ad hoc discrimen procedunt postero die duorum opulentissimorum populorum duo longe clarissimi
duces, duo fortissimi exercitus, multa ante parta decora (1) aut cumulaturi eo die aut eversuri.
Anceps igitur spes et metus miscebant animos; contemplantibusque modo suam modo hostium
aciem, cum (2) oculis magis quam ratione pensarent vires, simul laeta simul tristia observabantur.
Quae ipsis sua sponte non succurrebant, ea duces admonendo atque hortando subiciebant. Poenus
sedecim annorum in terra Italia res gestas, tot duces Romanos, tot exercitus occidione occisos et
sua cuique decora, ubi (3) ad insignem alicuius pugnae memoria militem venerat, referebat; Scipio
Hispanias et recentia in Africa proelia.
Livio
1) Multa ante parta decora: “ le molte glorie conseguite in passato”. 2) Cum…pensarent vires: “soppesando le forze”. 3)
ubi…venerat: costruisci ubi venerat ad militem insignem memoria alicuius pugnae.
RAGIONIAMO INSIEME
Versione 11
Timoteo
L’ateniese Timoteo condannato, pur dopo una vita gloriosa, viene riabilitato dopo la morte. A testimonianza del favore
popolare di cui aveva goduto fin da giovane, si riferisce che a difenderlo in tribunale era arrivato ad Atene persino
Giasone, tiranno della Tessaglia. Ciò nonostante, quando l’interesse supremo della patria lo pretese, Timoteo non esitò a
fare guerra contro l’amico potente.
Huius (1) post mortem cum populum (2) iudicii sui paeniteret, multae novem partis (3) detraxit et
decem talenta Cononem, (4) filium eius, ad muri quandam partem reficiendam iussit dare. In quo (5)
fortunae varietas est animadversa. Nam quos avus Conon (6) muros ex hostium praeda (7) patriae
restituerat, eosdem nepos cum summa ignominia familiae ex sua re familiari reficere coactus est.
Timothei autem moderatae sapientisque vitae cum pleraque proferre possimus testimonia, uno
erimus contenti, quod (8) ex eo facile conici poterit, quam (9) carus suis fuerit. Cum (10) Athenis
adulescentulus causam diceret, non solum amici privatique hospites ad eum defendendum
convenerunt, (11) sed etiam in eis Iason, tyrannus Thessaliae, qui illo tempore fuit omnium
potentissimus. Hic cum in patria sine satellitibus se tutum non arbitraretur, Athenas sine ullo
praesidio venit tantique hospitem fecit, ut mallet (12) se capitis periculum adire quam Timotheo de
fama dimicanti deesse. Hunc adversus tamen Timotheus populi iussu postea bellum gessit: patriae
sanctiora iura quam hospitii esse duxit.
Cornelio Nepote
426
1) Huius: Timoteo. 2) Cum populum…paeniteret: ricordi le varie costruzioni dei verbi
impersonali? 3) multae novem partis =partes: “nove decimi della multa”. Timoteo era stato
condannato ad una multa di cento talenti. 4) Cononem…iussit dare: prova a volgere la frase al
passivo. 5) In quo: neutro,” In ciò”. 6) avus Conon: Conone il vecchio, padre di Timoteo e quindi
nonno di Conone il giovane. 7) ex hostium praeda…ex sua re familiari: differenza sostanziale; a
spese del nemico, a spese proprie, oltre che, e forse ancor più importante, con grande gloria nel
primo caso, con somma vergogna nel secondo. 8) quod…poterit: causale. 9) quam…fuerit:
interrogativa indiretta. 10) Cum…causam diceret: l’espressione equivale al nostro difendersi. 11)
convenerunt: nel verbo, venire con, l’idea dell’andare insieme, radunarsi, riunirsi. 12) ut mallet…:
costruisci: ut mallet se adire periculum capitis quam deesse Timotheo de fama dimicanti.
Qualche riflessione
1) Ad muri…reficiendam: finale col gerundivo. In quali altri modi si potrebbe esprimere lo stesso
concetto? 2) Omnium potentissimus: che valore ha il genitivo? E al suo posto quale altra
costruzione è possibile? 3) Hic cum…arbitraretur: cum narrativo, con valore avversativo o
concessivo?
Versione 12
La battaglia del Metauro (207 a.C. )
Durante quella guerra non fu mai ucciso in una sola battaglia un numero tanto grande di nemici:
sembrava che fosse stata eguagliata la sconfitta di Canne, e per l’uccisione del generale e per la
distruzione dell’esercito. Dei nemici, cinquantaseimila furono uccisi, cinquemilaquattrocento
furono fatti prigionieri. Furono liberati altresì oltre quattromila cittadini romani, che erano
prigionieri nelle mani dei nemici. Fu questo motivo di conforto per i soldati caduti in quella
battaglia. La vittoria del resto non fu senza perdite: furono uccisi quasi ottomila tra Romani e
alleati. Il giorno seguente, essendo stato detto al console Livio che molti nemici si allontanavano in
massa, senza alcun comandante, e che potevano essere sterminati facilmente da un solo squadrone
di cavalleria, egli rispose: “Sopravvivano dei testimoni e della sconfitta dei nemici e del nostro
valore”.
Sententiae
1. Ipse se quisque diligit (Cic.).
2. Nemo se avarum esse intellegit (Sen.).
3. Omnia sunt misera in bellis civilibus (Cic.).
4. Lacrima nihil citius arescit(Cic.).
5. Viri boni est nescire facere iuniuriam (P. Syr.).
6. Nulla res maius tempore robur habet (Ov.).
7. Saepe summa ingenia in occulto latent (Pl.).
8. Magistratus lex est loquens; lex, mutus magistratus (Cic.).
9. Turpitudo peius quam dolor (Cic.).
10. Dulce et decorum est pro patria mori (Hor.).
427
Capitolo 26
Il dativo
Dativo dipendente da aggettivi.
Dativo dipendente da verbi.
Costruzione passiva dei verbi che reggono il dativo.
Verbi con diverse costruzioni; dativo con i verbi composti.
Dativo con i verbi di eccellenza; verbi col doppio dativo.
Dativo di possesso e dativo di interesse.
Dativo etico, d’agente, di fine, di relazione.
428
A Marone
Marone non dà nulla al poeta, con la promessa però di lasciargli l’eredità. Stando così le cose, il poeta che cosa può
augurare a Marone?
Nil mihi das vivus; dicis post fata daturum.
Si non es stultus, scis, Maro, quid cupiam.
Marziale
vivus: “ da vivo”. dicis…daturum: intendi dicis te mihi daturum esse omnia post fata.
indiretta, “che cosa desidero”.
quid cupiam: interrogativa
Dativo dipendente da aggettivi.
Esercizio 1
Traduci:
1) Legatus Rhodiorum orationem habuit invisam senatui, inutilemque sibi et civitati suae (Liv.). 2)
Quem hominem inveniemus ad eam rem utilem? (Plaut.). 3) Aristides aequalis fere fuit Themistocli
(Nep.). 4) Etiam solitario homini atque in agro vitam agenti opinio iustitiae necessaria est (Cic.). 5)
Dictator leges secundissimas plebi, adversas nobilitati tulit (Liv.). 6) Mortem somni simillimam
esse voluit (Cic.). 7) Loca sunt ad castrorum munitiones parum idonea (Caes.). 8) Id facilius
credebatur, quia simile veri videbatur (Cic.). 9) Mors individua est, noxia corpori nec parcens
animae (Sen.). 10) Ille noster amicus, vir mehercule optimus et mihi amicissimus, sane tibi iratus
est (Cic.). 11) Amicitia esse debet ad omnem comitatem facilitatemque proclivis (Cic.). 12) Nostri
milites non apti erant ad huius generis hostem (Caes.). 13) Puer vultu interrito ab igni proximus
stetit. 14) Pueri ad bellum inutiles in castellis latebant. 15) In illis ignotis regionibus loca castellis
idonea hostes quaerebant.
Esercizio 2
Traduci:
1) Il malato dormiva un sonno profondo simile alla morte. 2) Il generale aveva allestito una flotta
idonea alle onde del mare aperto. 3) L’agricoltura è utile per tutti gli uomini. 4) I Galli confinanti
con i Germani erano spesso in guerra con loro. 5) Informato dell’avvicinarsi delle tribù ostili a
Roma, il console fortificò l’accampamento con una palizzata. 6) Le guerre civili sono per tutte le
nazioni pù rovinose di quelle contro altri popoli. 7) Mario conduceva l’esercito attraverso luoghi a
lui ignoti, ma assai conosciuti dai suoi nemici. 8) Per la salvezza dello Stato è assai utile che tutti
obbediscano alle sue leggi. 9) Seneca scrisse di argomenti ben noti all’amico al quale erano
destinate le lettere. 10) Assai diverso dai suoi, l’uomo non riscuoteva la stima di quanti gli erano
vicini.
Dativo dipendente da verbi
Esercizio 3
Traduci:
1) M. Cato senex se historiae dedit. 2) Dicto paruit consul magnisque itineribus ad Menaviam, ubi
tum copiae Umbrorum erant, perrexit (Liv.). 3) Tulliolae Cicero salutem dicit. 4) Caesar Germanis,
429
qui remanere se apud eum dixerunt, libertatem concessit (Caes.). 5) Populus me sibilat, at mihi
plaudo domi, simul ac nummos contemplor in arca (Hor. ). 6) Iam antea Iugurthae filia Bocchi
nupserat. 7) Quintus Lucretiam uxorem duxit, Fulvia Marco nupsit. 8) Iustitiae primum munus est
ut ne cui quis noceat nisi lacessitus iniuria, deinde ut communibus pro communibus utatur, privatis
ut suis. 9) Magister poetarum libros discipulis donaverat. 10) Suis quis nescit parcere, inimicis
favet (P. Syr.). 11) Caesar dicit militibus facillime centurionem suasisse. 12) Quidam enim non
modo armatis, sed interdum etiam otiosis minabantur (Cic.). 13) Consul auxiliatus est hominibus
illis miserrimis. 14) Gratulor tibi tibique maiora semper opto. 15) Necessitati quis succenset ?
(Cic.).
Esercizio 4
Traduci:
1) Saepe maiores vestrum, miseriti plebis Romanae, decretis suis inopiae eius opitulati sunt (Sall.).
2) Nota fabula Menenius Agrippa facile plebi suasit. 3) Metello homini sapienti prorsus non
possum ignoscere, si quid stulte facit. 4) Iratus, cum ad se rediit, sibi tum irascitur (Sen.). 5)
Temporibus antiquis multis populis Roma civitatem donavit. 6) Thrasybulus cives civibus parcere
aequum esse censebat (Nep.) 7) Caesar cohortem duplici stipendio, frumento, veste, cibariis
militaribusque donis amplissime donavit (Caes.). 8) Consul praeter militaria alia dona aurea
corona P. Decium et centum bubus donat( Liv. ). 9) Piraei portus moenibus circumdatus est ( Nep.
). 10) Numidae maledicebant Romanis, Mario vecordiam obiectabant, militibus nostris Iugurthae
servitium minabantur. (Sall.). 11) Hostes non mulieribus, non infantibus pepercerunt, necaverunt
omnes urbemque incenderunt. 12) Non solum vivis, sed etiam mortuis invidere (Cic. ).
Esercizio 5
Traduci:
1) Silla non parlava mai male del suo generale. 2) Cesare confidava nel valore dei suoi soldati e
spesso li ringraziava per il loro coraggio. 3) Col suo discorso, Mario convinse molti a partire con lui
per la guerra contro Giugurta. 4) Molti uomini invidiano il prossimo, ed in tal modo ammettono la
propria inferiorità. 5) La volpe con le sue parole non convinse il gallo a scendere dal tetto. 6) Spesso
gli uomini sposano le donne soltanto per la loro bellezza. 7) Annibale minacciava i prigionieri e li
costringeva a svelare i piani dei nemici. 8) Il padre si arrabbiò con i figli perché non avevano fatto il
loro dovere, ma li perdonò subito. 9) Se Cesare non si fosse fidato del tribuno, non lo avrebbe
mandato a fare rifornimento di grano. 10) Chi comanda agli altri, ubbidisca anzitutto lui alle leggi.
Costruzione passiva dei verbi che reggono il dativo
Esercizio 6
Traduci:
1) Militibus persuasum est ut arma caperent contra gentes Romae infestissimas. 2) Nulli civitati
Germanorum persuaderi potuit ut Rhenum transiret (Caes.). 3) Aliorum rebus invideri solet. 4)
Multis propter sapientiam, multis propter iustitiam invidetur (Sen.). 5) A Caesaris militibus omnium
rerum egenis labori non parcebatur. 6) Iuvenes magna spectare debent, quia non modo non
invidetur illi aetati, verum etiam favetur(Cic.). 7) Rex confossus est vulneribus, priusquam ei
succurri potuit (Liv.). 8) Raro invidetur eorum honoribus quorum vis non timetur (Vell.). 9)
Omnibus infantibus temperatum est in oppidi expugnatione. 10) Qui invident, egent; illi quibus
invidetur, illi rem habent( Pl. ). 11) Persuasum omnibus est, mihique maxime, a te nos unice diligi
(Cic.). 12) Non senibus, non feminis, non infantibus parcitur (Curt.) 13) Orantibus legatis
Sabinorum dictatorem senatumque ut veniam erroris hominibus adulescentibus veniam darent,
responsum est ignosci adulescentibus posse (Liv.). 14) Apud historiarum scriptores legimus multis
430
hominibus persuasum esse ad coniurationem contra rem publicam. 15) Hominum est magnis viris
invideri.
Esercizio 7
Traduci:
1) Si risparmi la fatica, se non si può raggiungere lo scopo. 2) Antonio sposò Fulvia che, vedova, in
precedenza aveva sposato un amico di lui. 3) Ai nemici prigioneri fu concessa la vita, ma non la
libertà. 4) I templi degli dei non furono risparmiati dai barbari vincitori. 5) Non si può invidiare un
grande: dobbiamo imitarlo! 6) Il prigioniero fu minacciato, ed egli tradì i suoi per salvarsi la vita. 7)
Si disse male del generale che aveva preferito la pace alla guerra. 8) I gladiatori furono convinti
facilmente a ribellarsi contro Roma. 9) Dai nostri fu opposta resistenza contro nemici più agguerriti.
10) Il topo di campagna fu convinto a trasferirsi in città.
Verbi con diverse costruzioni - Dativo con i verbi composti
Esercizio 8
Traduci:
1) Interdum nobis non cavemus atque aliis consilia damus. 2) Post eam cladem de perfugis gravius
consultum est. 3) Senatus frumentatione plebi consuluit ne ab negotiis avocaretur. 4) Cicero
philosophiae foroque vacavit. 5) Transfuga, ne in hostis potestatem veniret, in gladium incubuit. 6)
Cave tibi, sed cave fortiter a malis artibus et facinorosis illecebris. 7) Marcellus non solum sociis in
eo bello consuluit, verum etiam superatis hostibus temperavit (Cic.). 8) Consilio tuo accedo (Sen.).
9) In equos legionarii milites impositi sunt (Caes.). 10) Ne studio quidem operis pulcherrimi vacare
mens, nisi omnibus vitiis libera, potest (Quint.). 11) Apud Vergilium legimus: Timeo Danaos et
dona ferentes. 12) In pugna milites saluti suae timent. 13) Saepe bonum est linguae temperare ne
inimicitias suscipiamus. 14) Cave malorum convictus si vis beatam vitam vivere. 15) Mos est parva
magnis conferre.
Dativo con i verbi di eccellenza - Verbi col doppio dativo
Esercizio 9
Traduci:
1) Minima animi praestantia omnibus bonis corporis anteit (ic. ). 2) Ego illud scio, quam cordi sit
carus meo (Pl.). 3) Res tuae mihi maximae curae sunt (Cic.). 4) Veneti scientia nauticarum rerum
reliquos antecedunt (Caes.). 5) Archias poeta omnibus ingenii gloria antecellebat (Cic.). 6) Boni
viri et nunc et saepe antea magno praesidio rei publicae fuerunt (Cic.). 7) Iugurtha in tantam
claritudinem brevi pervenerat ut nostris vehementer carus, Numantinis maxumo terrori esset
(Sall.). 8) Evenit facile quod dis cordi est (Liv.). 9) Nihil est deo similius et gratius quam vir animo
perfecte bonus, qui hominibus ceteris antecellit. 10) Magno gaudio fuit parentibus filiorum salutis
nuntius. 11) Ducem auxilio suis laborantibus cum exercitu ivisse consuli miles confirmavit. 12)
Dicendi artifices omnibus ingenii gloria antecellunt. 13) In bello omnibus barbarorum gentibus
virtute Germani anteibant. 14) Aristidi cives culpae iustitiam tribuerunt eumque exsilio affecerunt.
15) Interdum parentes filiis aetate non ingenio antecedunt.
Esercizio 10
Traduci:
1) Il prigionero si uccise gettandosi sulla spada per non tradire i suoi compagni. 2) Il console
consultò i centurioni prima di attaccare battaglia in campo aperto. 3) Il senato deliberò sulla sorte
delle città che erano passate dalla parte del nemico. 4) A giudizio di molti, Virgilio supera nella
431
poesia tutti i poeti latini. Superiore a lui è soltanto Omero. 5) Di grave danno per ogni Stato sono le
discordie tra i cittadini. 6) Motivo di lode fu per Attico la sua generosità con il prossimo. 7) Gli
alleati chiamati in aiuto non fecero il loro dovere, cosa che Roma ascrisse loro a colpa. 8) Nella
vecchiaia spesso gli uomini, essendo liberi da impegni di lavoro, si dedicano allo studio delle
lettere. 9) Il bravo governante si guarda dall’interesse personale e provvede al bene di tutti. 10)
Molte volte non giovano affatto alla collettività quelli che pur eccellono per le loro capacità.
Dativo di possesso - Dativo di interesse
Esercizio 11
Traduci:
1) Ut aegroto, dum anima est, spes esse dicitur, sic ego, quoad Pompeius in Italia fuit, sperare non
destiti. 2) C. Marcio postea cognomen Coriolano fuit (Liv.). 3) Ei virile ingenium inest (Sall.). 4)
Non sibi, sed domino venatur vertragus acer (Mart. ). 5) Quintilius praetor cum filio, cui Marco
praenomen erat, ad equites pergit (Liv.). 6) Dux falsa sub proditione incolumis rei publicae
conservatus est. 7) Tarquinio, septimo atque ultimo Romanorum regum, cognomen Superbo
dederunt. 8) Duobus filiis Numitoris filiae nomina Romulo atque Remo fuerunt. 9) Nulla societas
cum tyrannis potest esse hominibus probis. 10) Iustum est vivere non solum nobis, sed omnibus. 11)
In Phaedri fabula cervo erant cornua ramosa et crura gracilia. 12) Non sibi sed filiis agricolas
arbores serere notum est. 13) Multa commilitonibus egit tribunus cui postea omnes gratias egerunt
maximas. 14) Saepe homines, quibus maximae fortunae sunt, nihil aliis dono dant. 15) Cannensis
clades Romanorum legionibus gravissima fuit.
Esercizio 12
Traduci:
1) Quell’uomo aveva una grande intelligenza, ma nessuna voglia di impegnarsi. 2) Tra i congiurati,
una donna, di nome Sempronia, che ebbe un’indole particolare. 3) Assai pochi vivono anche per gli
altri, i più per sé soltanto. 4) Vincitore di Annibale a Zama fu Scipione, cui fu dato il soprannome di
Africano. 5) Crasso ebbe immense ricchezze, e grazie ad esse fu accolto nel cosiddetto triumvirato.
6) Un proverbio moderno dice che chi ha i denti non ha il pane, e chi ha il pane non ha i denti. 7) Il
grande Cicerone si chiamava Tullio. 8) Cornelia ebbe due figli, Tiberio e Caio, che sono rimasti
famosi nella storia. 9) La donna ebbe una grande forza d’animo, tanto che nascose al marito malato
la morte del figlio. 10) L’oratore parlò per la patria, non per il console che pure tutti stimavano.
Dativo etico – Dativo d’agente – Dativo di fine – Dativo di relazione
Esercizio 13
Traduci:
1) Virtus sola neque datur dono neque accipitur (Sall.). 2) Xerxes, rex Persarum, terror antea
gentium, bello in Graecia infeliciter gesto, etiam suis contemptui esse coepit (Iust.). 3) Comitia
pontifici maximo creando habita sunt (Liv.). 4) Hannibal se tenebat in castello quod ei a rege
Prusia datum erat muneri (Nep.). 5) Nullas Germanorum populis urbes habitari satis notum est
(Tac.). 6) Tarquinius Superbus Volscos, quae gens ad Campaniam euntibus non longe ab urbe est,
vicit (Eutr.). 7) Athenienses Lacedaemoniorum victorias suae culpae tribuebant (Nep.). 8) Amicus
aliquis aegro adsidet: probamus. At hoc hereditatis causa facit: vultur est, cadaver exspectat (Sen.).
9) Omnia leviora accidunt exspectantibus (Sen.). 10) Homo homini lupus, sententia quorumdam;
homo homini deus, aliorum. 11) Patrum bene facta filiis lumen sunt. 12) A patribus valendum est
filiis, quibus illi semper colendi sunt. 13) Apud Tacitum legimus Germanorum feminis in funeribus
432
lugere honestum fuisse. 14) Quidquid nascitur, moritur, quare omnibus moriendum est. 15) Consuli
castra ponenda fuerunt loco non idoneo, longe a flumine. 16) Hic, milites, aut vincendum aut
moriendum nobis est. 17) Omnes legibus pareant, maximeque legum auctores. 18) Laeva in urbem
intranti Iovis signum aeneum est. 19) Ut suis obsessis saluti esset, equitatum contra hostes consul
misit. 20) Amicis saepe facimus quae nobis ipsis saepe non facimus.
Esercizio 14
Traduci:
1) Figlio mio, ma che mi combini ! 2) Dovendo partire per l’Africa, Mario arruolò un grande
esercito. 3) Roma per chi viene dalla Gallia è a sud, per chi arriva dalla Sicilia è a nord. 4) I nemici
furono avvistati dagli uomini che erano stati mandati in esplorazione. 5) Entrambi i generali sul far
dell’alba si presentarono nel luogo fissato per il colloquio. 6) Annibale dovette tenere a freno
uomini di costumi assai diversi tra loro. 7) Roma sosteneva di combattere per la diffusione della
civiltà tra i barbari. 8) Molti attribuiscono a colpa del destino i propri insuccessi, ed alla propria
grandezza i successi. 9) La partenza dei figli verso luoghi lontani è sempre stata motivo di
preoccupazione per i genitori. 10) Il generale suonò la ritirata, quando sui monti apparvero
improvvise le orde dei barbari.
Esercizio 15
Traduci (ricapitolazione):
1) Nasidianae naves nulli usui fuerunt celeriterque pugna excesserunt (Caes.). 2) Non male dixit
regi, nullum emisit verbum (Sen.). 3) Epaminondas imperium non sibi, sed patriae semper quaesivit
(Iust.). 4) Mihi consuli designato, Catilina, insidiatus es (Cic.). 5) Caesar, consecutus id quod sibi
proposuerat, receptui cani iussit (Caes.). 6) Tibi nunc omnia belli vulnera sananda sunt, quibus
praeter te mederi nemo potest (Cic.). 7) Quis poterit aut corporis firmitate aut fortunae stabilitate
confidere? (Cic.). 8) Rex confossus est vulneribus prius quam ei succurri posset (Liv.). 9) Stulti sero
sentiunt frustra se aut pecuniae studuisse aut imperiis aut opibus aut gloriae (Cic.). 10) Haec
civitas longe iure libertatis ceteris gentibus antecellit (Cic.). 11) Crudeliter in victos consultum est
(Liv.). 12) Magnae nobis est sollicitudini valetudo tua (Cic.). 13) Caesar in expugnatione
Mytilenarum corona civica donatus est (Suet.). 14) Marius, fugatis equitibus, accurrit auxilio suis
quos pelli iam acceperat /(Sall.). 15) Quam multa poetae dicunt, quae philosophis aut dicta sunt aut
dicenda (Sen.). 16) Omnia quae reprehendis in altero tibi ipsi vehementer fugienda sunt (Cic.). 17)
Themistoclis vitia ineuntis adulescentiae magnis sunt emendata virtutibus, adeo ut anteferatur huic
nemo, pauci pares putentur (Nep.). 18) Neque mihi aut praesidia periculis aut adiumenta honoribus
quaeram (Cic.). 19) Is omnibus exemplo debet esse (Cic.). 20) Nostri consules regem
inimicissimum, moenibus iam appropinquantem, monuerunt a veneno ut caveret (Cic.).
Esercizio 16
Traduci:
1) Cesare era solito dare doni ai soldati che si erano distinti in battaglia. 2) Perfido come era,
Annibale tendeva insidie di ogni genere ai suoi nemici. 3) Annibale si uccise col veleno per non
dare ai Romani la possibilità di farlo prigioniero. 4) La morte di Cleopatra fu motivo di gioia per
Roma. 5) A molti fu concessa la cittadinanza romana perché erano rimasti fedeli all’Urbe pur nei
momenti di grande difficoltà. 6) Fu utile per Mario l’operato di Silla per la conclusione della guerra
giugurtina. 7) Le discordie tra patrizi e plebei furono per Roma motivo di debolezza non soltanto
interna. 8) Da Nerone, con un comportamento a dir poco vergognoso, l’incendio di Roma fu ascritto
a colpa dei cristiani. 9) Nelle offerte agli dei, gli antichi non badavano a spese. 10) Vergogna!
Adirarsi col prossimo innocente solo per nascondere le proprie colpe. 11) Molti furono persuasi a
seguire il rivoluzionario, e poi si pentirono della propria decisione. 12) Spesso conseguiamo
433
qualche piccolo successo solo perché la sorte ci ha favorito, e ci gloriamo di meriti non nostri. 13)
Dobbiamo soccorrere, e non schernire i bisognosi. 14) Gli attori furono applauditi da tutti gli
spettatori. 15) Calgaco attribuiva all’ingordigia dei Romani la distruzione delle terre.
Esercizio 17
Completa le frasi che seguono individuando i vocaboli giusti tra quelli proposti:
1) In hac pugna a nostris resistitur hostium de multis incursionibus / multas incursiones / multis
incursionibus.
2) Menenius Agrippa plebem / plebe / plebi suasit ut in gratiam cum patriciis redeta / redierit /
rediret.
3) Scimus Paulam Antonium, Livii filium / cum Antonio, Livii filio / Antonio, Livii filio nubere
velle.
4) A mure rustico, fabula narrat , invidebatur mus urbanus / muri urbano / murem urbanum.
5) Nuntius de caede consulis adlatus fuit maximi doloris civium / maximus dolor civibus / maximo
dolori civibus.
Esercizio 18
Individua gli errori nella traduzione delle frasi che seguono:
1) I soldati furono convinti ad attaccare la città dei nemici = Milites suasi sunt ut hostium oppidum
oppugnarent.
2) Non si poté convincere le donne a restare in casa = Mulieres persuaderi non potuerunt ut domi
manerent.
3) Dal maestro furono donati dei libri agli allievi diligenti = Discipulos diligentes libris a magistro
donati sunt.
4) Motivo di ribellione fu per i soldati l’eccessiva severità del generale = Seditionis militum fuit
ducis nimia animi atrocitas.
5) Il senato provvide alla plebe contro la quale aveva in precedenza preso provvedimenti = Senatus
plebem consuluit de qua antea consulerat.
Hodieque
Ad interim: lo stesso che Pro tempore, “per il momento”. La locuzione indica l’assunzione di un
determinato incarico allo scopo di procedere ad operazioni di ordinaria amministrazione.
Ad maiora: “A cose più grandi”; in tal modo ci si congratula con chi ha conseguito qualche
successo, augurandogli nel contempo traguardi ancor più significativi.
Sine die: “Senza (fissare) il giorno”, e quindi a tempo indeterminato. Tipica del linguaggio
burocratico, l’espressione indica, ad esempio che l’incontro previsto non avrà più luogo… rinviato
sine die.
Spes ultima dea: “La speranza è l’ultima a morire”, ad intendere che l’uomo, per triste che sia la
sua condizione, dentro di sé nutre sempre un filo di speranza che qualcosa possa cambiare.
Versione 1
Morte di Cabria
L’ateniese Cabria, pur privato cittadino, gode di una particolare autorità presso i suoi; autorità meritata, a giudicare
dall’eroismo col quale affronta la morte nell’assedio di Chio, nell’Egeo.
434
Chabrias (1) periit bello sociali tali modo. Oppugnabant Athenienses Chium. Erat in classe
Chabrias privatus, sed omnes, qui in magistratu erant, auctoritate anteibat, eumque magis milites
quam qui praeerant (2) aspiciebant. Quae res ei maturavit mortem. Nam dum (3) primus studet
portum intrare gubernatoremque iubet eo (4) dirigere navem, ipse sibi perniciei fuit: cum enim eo
penetrasset, ceterae non sunt secutae. Quo facto circumfusus hostium concursu cum fortissime
pugnaret, navis rostro percussa coepit sidere. Hinc refugere cum posset, si se in mare deiecisset,
quod suberat classis Atheniensium, quae exciperet (5) natantis, perire maluit quam armis abiectis
navem relinquere, in qua fuerat vectus(6). Id ceteri facere noluerunt, qui nando in tutum
pervenerunt. At ille, praestare honestam mortem existimans turpi vitae, comminus pugnans telis
hostium interfectus est.
Cornelio Nepote
(1) Chabrias: generale ateniese, si distinse nelle guerre contro Sparta. (2) quam qui: = quam eos qui. (3) dum…studet…iubet:
“mentre…cercava…comandava”. (4) eo…eo: moto a luogo. (5) quae exciperet: relativa finale. (6) fuerat vectus: nota l’espressione
insolita.
Versione 2
La favola di Gige
Secondo la tradizione greca, Gige avrebbe ucciso, con l’aiuto di un anello che lo rendeva invisibile, il re di Lidia,
Candaule, del quale sposò la vedova, diventando re egli stesso. Il tutto, intorno al 683 a.C.
Giges, cum terra discessisset magnis quibusdam imbribus, descendit in illum hiatum, aeneumque
equum, ut ferunt fabulae, animadvertit, cuius in lateribus fores essent (1); quibus apertis corpus
hominis mortui vidit magnitudine inusitata anulumque aureum in digito; quem ut detraxit, ipse
induit ( erat autem regius pastor), tum in concilium se pastorum recepit. Ibi cum palam eius anuli
ad palmam converterat, a nullo videbatur, ipse autem omnia videbat: idem rursus videbatur, cum
(2) in locum anulum inverterat. ltaque hac opportunitate anuli usus, regina adiutrice regem
dominum interemit, sustulit quos obstare arbitrabatur, nec in his eum facinoribus quisquam potuit
videre. Sic repente anuli beneficio rex exortus est Lydiae.
Cicerone
(1) fores essent: “c’erano degli sportelli”. (2) cum … inverterat: rendi con “quando rimetteva l’anello nella sua giusta posizione”.
Versione 3
Un eroe: il centurione Marco Petronio
Siamo in Gallia, durante l’assedio di Gergovia da parte delle truppe di Cesare. Il centurione non esita a sacrificare la
propria vita per salvare i suoi, tutti in un momento pericoloso accerchiati come sono dai Galli.
Eodem tempore Lucius Fabius centurio quique (1) una murum ascenderant, circumventi atque
interfecti de muro praecipitabantur. Marcus Petronius, eiusdem legionis centurio, cum portas
excidere conatus esset, a multitudine oppressus ac sibi desperans multis iam vulneribus acceptis,
manipularibus suis, qui illum erant secuti « quoniam» inquit « me una vobiscum servare non
possum, vestrae quidem certe vitae prospiciam, quos (2) cupiditate gloriae adductus in periculum
deduxi. Vos data facultate vobis consulite ». Simul in medios hostes inrupit duobusque interfectis
reliquos a porta paulum submovit. Conantibus auxiliari suis «Frustra » inquit « meae vitae subvenire conamini, quem (3) iam sanguis viresque deficiunt. Proinde abite, dum est facultas, vosque
ad legionem recipite ». Ita pugnans post paulo concidit ac suis saluti fuit.
Cesare
(1) quique: =et ei qui. (2) quos: concordanza a senso col precedente vestrae…vitae, « di voi che ». (3) quem: nuova concordanza a
senso, con meae vitae.
435
Versione 4
Misera fine di una traditrice
Del tradimento di Tarpea esistono varie versioni, e qualcuno ne fa persino un’eroina sfortunata: aveva tentato di
disarmare con l’inganno i Sabini, però, scoperta, fece una fine triste ma immeritata.
Novissimum ab Sabinis bellum ortum, multoque id maximum fuit; nihil enim per iram aut
cupiditatem actum est, nec ostenderunt (1) bellum prius quam intulerunt. Consilio etiam additus
dolus. Sp. Tarpeius Romanae praeerat arci. Huius filiam virginem auro corrumpit Tatius ut
armatos in arcem accipiat; aquam forte ea tum sacris (2) extra moenia petitum ierat. Accepti
obrutam armis necavere, seu ut vi capta potius arx videretur, seu prodendi exempli causa (3), ne
quid usquam fidum proditori esset. Additur fabula, quod (4) vulgo Sabini aureas armillas magni
ponderis bracchio laevo gemmatosque magna specie anulos habuerint, pepigisse eam quod in
sinistris manibus haberent; eo (5) scuta illi pro aureis donis congesta.
Livio
(1) ostenderunt…intulerunt: sott. Sabini. (2) sacris: “per i riti sacri”. (3) prodendi exempli causa: “per mostrare con un esempio”.
(4) quod … habuerint: traduci con l’indicativo. (5) eo: avverbio di causa, “perciò”.
Versione 6
Lotte tra i successori di Alessandro Magno (I)
Morto Alessandro il Grande, nelle guerre che seguirono per la successione, soprattutto contro Perdicca, che era parso
l’erede designato dal grande scomparso, parte non piccola ebbe Eumene, fedele a Perdicca. Costretto a fronteggiare i
Macedoni, di provata esperienza militare, con truppe del tutto inesperte di guerra, Eumene non si perse d’animo, e si
premunì con una strategia insolita…
Interim conflata sunt illa bella, quae ad internecionem (1) post Alexandri mortem gesta sunt,
omnesque concurrerunt ad Perdiccam opprimendum. Quem (2) etsi infirmum videbat (3), quod unus
omnibus resistere cogebatur, tamen amicum non deseruit neque salutis quam fidei fuit cupidior.
Praefecerat hunc Perdiccas ei parti Asiae, quae inter Taurum montem iacet atque Hellespontum, et
illum unum opposuerat Europaeis adversariis (4) ipse Aegyptum oppugnatum adversus Ptolemaeum
erat profectus. Eumenes neque magnas copias neque firmas habebat, quod et inexercitatae et non
multo ante erant contractae, cum adventare autem dicerentur Hellespontumque transisse Antipater
et Crateros magno cum exercitu Macedonum, viri (5) cum claritate tum usu belli praestantes.
Cornelio Nepote
(1) Ad internecionem: “ fino allo sterminio totale”. (2) Quem: Perdicca. (3) videbat: intendi, Eumene. (4) Europaeis adversariis:
Antipatro e Cratero. (5) viri… praestantes: i due generali.
Versione 7
Lotte tra i successori di Alessandro Magno (II)
Macedones milites ea tum erant fama, qua nunc Romani feruntur: etenim semper habiti sunt
fortissimi, qui (1) summa imperii potirentur. Eumenes intellegebat, si copiae suae cognossent (2)
adversus quos ducerentur, non modo non ituras, sed simul cum nuntio dilapsuras. Itaque (3) hoc
eius fuit prudentissimum, ut deviis itineribus milites duceret, in quibus vera audire non possent, et
iis persuaderet se contra quosdam barbaros proficisci. Itaque tenuit hoc propositum et prius in
aciem exercitum eduxit et proelium commisit, quam milites sui scirent cum quibus arma conferrent.
Effecit (4) etiam illud locorum praeoccupatione, ut equitatu potius dimicaret, quo plus valebat,
quam peditatu, quo erat deterior.
Cornelio Nepote
436
(1) Qui…potirentur: rendi con l’indicativo. (2) cognossent: = cognovissent. (3) Itaque…ut: “Fu quindi assai accorta questa sua
strategia di”. (4) Effecit…ut: “ Con l’occupazione preventiva di alcune posizioni ottenne anche questo, di”.
Versione 8
Annibale tenta inutilmente di riprendere la guerra contro Roma
Annibale vorrebbe indurre i Cartaginesi ad una nuova guerra, facendo leva sull’aiuto di Antioco di Siria. Il tentativo
fallisce miseramente, con la morte di Magone. Annibale non abbandona Antioco pur nelle avversità, e mentre il re di
Siria viene sconfitto, egli invece consegue vari successi.
Hannibal anno tertio, postquam domo profugerat, L. Cornelio Q. Minucio consulibus, cum quinque
navibus Africam accessit in finibus Cyranaeorum, si forte Karthaginienses ad bellum Antiochi spe
fiduciaque (incitarentur), cui iam persuaserat, ut cum exercitibus in Italiam proficisceretur. Huc
Magonem fratrem excivit. Id ubi Poeni resciverunt, Magonem eadem, qua fratrem, absentem
affecerunt poena. Illi (1) desperatis rebus cum solvissent naves ac vela ventis dedissent, Hannibal ad
Antiochum pervenit. De Magonis interitu duplex memoria prodita est: namque alii naufragio, alii a
servulis ipsius interfectum eum scriptum reliquerunt. Antiochus autem si tam in agendo bello
consiliis eius (2) parere voluisset, quam in suscipiendo instituerat, propius Tiberi quam Thermopylis
de summa imperii dimicasset. (3) Quem (4) etsi multa stulte conari videbat, tamen nulla deseruit in
re. Praefuit paucis navibus, quas ex Syria iussus erat in Asiam ducere, iisque adversus Rhodiorum
classem in Pamphylio mari conflixit. Cum multitudine adversariorum sui superarentur, ipse quo
cornu rem gessit fuit superior.
Cornelio Nepote
(1) Illi: Annibale e Magone. (2) eius: Annibale. (3) de summa imperii dimicasset (=dimicavisset): “avrebbe combattuto per
l’egemonia”, in Italia, come consigliava Annibale, e non in Grecia, come invece fece. (4) Quem: Antioco.
Versione 9
Sulla tranquillità d’animo
Per avere la tranquillità interiore, bisogna liberarsi da tutte le passioni, come hanno fatto filosofi famosi, che,
rinunciando ad attività pubbliche, hanno goduto la libertà vivendo secondo il proprio capriccio.
Vacandum omni est animi perturbatione, cum cupiditate et metu, tum etiam aegritudine et voluptate
animi et iracundia, ut tranquillitas animi et securitas adsit, (1) quae adfert cum constantiam tum
etiam dignitatem. Multi autem et sunt et fuerunt, qui (2) eam, quam dico, tranquillitatem expetentes
a negotiis publicis se removerint ad otiumque perfugerint; in his et nobilissimi philosophi longeque
principes et quidam homines severi et graves, nec populi nec principum mores ferre potuerunt,
vixeruntque nonnulli in agris delectati sua re familiari. His idem propositum fuit quod regibus, ut
ne qua re egerent, ne cui parerent, libertate uterentur, cuius proprium (3) est sic vivere, ut velis.
Cicerone
(1) adsit…adfert: traduci al plurale. (2) qui…se removerint… -que perfugerint: “ che…si allontanarono… e si rifugiarono”. (3)
cuius proprium: “ la cui sostanza”.
Versione 10
La medicina nell’antichità
In passato, scrive lo Storico, la medicina curava soltanto le ferite, mentre per le altre malattie valevano unicamente…le
preghiere. Significativo il comportamento del Calcante omerico.
437
Antiquissimi medici vulneribus tantummodo medebantur; scriptum enim apud Homerum videmus
Podalirium et Machaonem vulneratis modo succurrisse. Antiqui enim censebant ceteris morbis
nulla re posse quemquam mederi nisi precibus. Dicebant deos hominibus benedicere; at cum iis
irascerentur vel eorum beatae vitae inviderent, tum graves de caelo demittere morbos. Itaque a diis
quoque beatis hominibus invideri solere putabant. Quamobrem Calchas vates Graecorum ducibus
persuasit, ut diis supplicarent, qui (1) contra pestilentiam succurrerent exercitui: putabant enim
milites diis vel maledixisse vel alio modo displicuisse: quod ita esse certissimum omnibus fuit, cum
exercitum saevo morbo liberatum vidissent.
adattamento da Plinio il Vecchio
(1) qui…succurrerent: relativa finale, “perché essi…”.
Versione 11
Un plebeo parla all’assemblea popolare
Aricini ed Ardeati stanno perorando ognuno la propria causa dinanzi al popolo di Roma, quando prende la parola un
plebeo, al quale, essendosi egli appellato ai tribuni, i consoli non possono impedire di parlare.
Aricini atque Ardeates de ambiguo agro (1) cum saepe bello certassent, multis in vicem cladibus
fessi (2) iudicem populum Romanum cepere. (3) Cum ad causam orandam venissent, concilio populi
a magistratibus dato magna contentione actum. Iamque editis testibus cum tribus vocari et populum
inire suffragium oporteret, consurgit P. Scaptius de plebe magno natu, et “Si licet –inquitconsules, de re publica dicere, errare ego populum in hac causa non patiar”. Cum ut (4) vanum eum
negarent consules audiendum esse vociferantemque prodi publicam causam submoveri iussissent,
tribunos appellat. Tribuni, ut fere semper reguntur a multitudine magis quam regunt, dedere (5)
cupidae audiendi plebi ut quae vellet Scaptius diceret.
Livio
(1) de ambiguo agro: ” per un territorio conteso”. (2) multis…fessi: ” stanchi per le molte sconfitte reciproche “ (in vicem = invicem,
avverbio). (3) cepere = ceperunt. (4) Cum ut… iussissent: costruisci Cum consules negarent eum audiendum esse ut vanum et (-que)
iussissent submoveri vociferantem causam publicam prodi. (5) dedere…plebi ut: “concessero (= dederunt)… alla plebe che”.
RAGIONIAMO INSIEME
Versione 12
Due guerre di durata assai breve
Siamo nel 495 a.C. e, stando a quanto scrive Livio, in una sola notte ha inizio e fine una guerra contro i Sabini, grazie
all’intervento immediato della cavalleria prima e della fanteria poi. Né maggior durata ha una guerra contro gli Aurunci,
il cui esito è deciso in una sola battaglia.
Confestim et Sabini (1) Romanos territavere; tumultus enim fuit verius quam (2) bellum. Nocte in
urbem (3) nuntiatum est exercitum Sabinum praedabundum (4) ad Anienem amnem pervenisse; ibi (5)
passim diripi atque incendi villas. Missus (6) extemplo eo (7) cum omnibus copiis equitum A.
Postumius qui (8) dictator bello latino fuerat; secutus (9) consul Servilius cum delecta peditum
manu. Plerosque palantes (10) eques circumvenit, (11) nec advenienti (12) peditum agmini restitit
Sabina legio; (13) fessi (14) cum itinere tum populatione nocturna, magna pars (15) in villis repleti
cibo vinoque, vix fugae (16) quod satis esset virium habuere. Nocte una audito perfectoque bello
Sabino, postero die in magna (17) iam spe undique partae pacis legati Aurunci senatum adeunt, ni
decedatur (18) Volsco agro bellum indicentes. Cum legatis simul (19) exercitus Auruncorum domo
profectus erat; cuius fama (20) haud procul iam ab Aricia visi tanto tumultu concivit Romanos, ut
438
nec consuli ordine patres nec pacatum responsum arma inferentibus arma ipsi capientes dare
possent. Ariciam infesto agmine itur, (21) nec procul inde cum (22) Auruncis signa conlata
proelioque uno debellatum est.
Livio
MANCA LA NOTA 8
1) Confestim et Sabini: “ Subito dopo anche i Sabini”; qualche tempo prima c’era stata una guerra
contro i Volsci. 2) Verius quam: “piuttosto che”. 3) In urbem: naturalmente, Roma. 4)
praedabundum: aggettivo con valore finale. 5) ibi…villas: sempre in dipendenza da nuntiatum est.
6) Missus: sott. est. 7) eo: moto a luogo. 8) qui…fuerat: qualche anno prima. 9) secutus: sott. est.
10) Plerosque palantes: non tutto, ma gran parte dunque del precedente exercitum Sabinum. 11)
eques circumvenit: singolare collettivo. 12) nec advenienti…agmini: dativo dipendente da restitit.
13) Sabina legio: non legione, perché questa era esclusiva dsell’esercito romano. 14) fessi: variatio
rispetto a Sabina legio. 15) magna pars… repleti… habuere: nota le concordanze, ”gran parte…
appesantiti… ebbero”. 16) fugae: dativo di fine. 17) in magna… pacis: costruisci iam in magna spe
pacis partae undique. 18) ni decedatur: chi deve ritirarsi è l’esercito romano. 19) Cum legatis
simul: “Insieme agli ambasciatori”. 20) cuius fama…visi: costruisci fama cuius (exercitus) visi iam
haud procul ab Aricia. 21) itur: ”si va”. 22) cum… conlata: signa conferre cum aliquo, e cioè
“azzuffarsi con qualcuno”. 23) debellatum est: “ si pose termine alla guerra”.
Qualche piccola considerazione
1) Nocte in urbem nuntiatum est: Una notte -dice Livio- con un’affermazione generica. Più oltre
essa diventa nocte una, una notte sola, che è lo spazio temporale della guerra classificata in
precedenza scorreria. Nota poi la costruzione col moto a luogo: la notizia arriva in città…
2) Concivit Romanos, ut…possent: costruisci concivit Romanos ut nec patres possent consuli
ordine nec ipsi capientes arma possent dare responsum pacatum inferentibus arma.
Versione 13
In tribunale
Accusato di furto, un uomo viene citato in tribunale per difendersi. A dire determinate cose viene
convinto dal suo avvocato difensore, che è un suo lontano parente per avere sposato una cugina di
lui. Fidando su tale parentela, l’accusato spera in una soluzione positiva, e dichiara che l’oggetto
che è stato trovato in casa sua in realtà gli è stato regalato per un favore che egli ha fatto ad un
amico. Il giudice pare non credere alle sue parole, e perciò chiede ulteriori spiegazioni. L’uomo lo
informa allora di altri particolari, facendo anche il nome della persona dalla quale gli è stato
regalato ciò il cui possesso gli viene ascritto a furto. Il giudice però non è convinto e rinvia la
discussione ad altra data.
Sententiae
1.
2.
3.
4.
5.
6.
Ibi semper victoria ubi concordia est (P. Syr.).
Verecundia est magistra innocentiae (Val. Max).
Semper avarus eget (Hor.).
Saepe etiam sub palliolo sordido sapientia (Stat.).
Otium sine litteris mors est et hominis vivi sepultura (Sen.).
Invidia gloriae comes est (Nep.).
439
7. Calamitas virtutis occasio est (Sen.).
8. Virtus hominem iungit deo (Cic.).
9. Manus manum lavat (Sen.).
10. Paratae lacrimae insidias , non fletum indicant (P. Syr.).
440
Capitolo 27
L’ablativo
Ablativo di allontanamento,
privazione.
ablativo di origine, ablativo di
Costruzione di opus est, ablativo di agente e di causa efficiente.
Ablativo di materia, ablativo di argomento, ablativo di paragone.
Ablativo di mezzo, ablativo con i verbi utor, fungor, fruor, potior,
vescor, ablativo di abbondanza.
Ablativo di compagnia e di unione, ablativo di modo o maniera,
ablativo di causa.
Ablativo di limitazione, ablativo di differenza, costruzione di dignus e
indignus.
441
Un grande avvocato!
C’è baccano nel foro,e Nevolo ne approfitta per parlare, perché tanto tra le urla dei presenti nessuno può sentirlo. Prova a dire qualcosa adesso- lo esorta Marziale, - ora tacciono tutti.
Cum clamant omnes, loqueris tunc, Naevole, tantum,
et te patronum causidicumque putas.
Hac ratione potest nemo non esse disertus.
Ecce, tacent omnes : Naevole, dic aliquid !
Marziale
Cum…tunc…tantum : “Quando…allora…soltanto”. patronum causidicumque: endiadi, “un grande avvocato”. potest nemo
non esse:” tutti possono essere”.
Ablativo di allontanamento – Ablativo di origine – Ablativo di privazione
Esercizio 1
Traduci:
1) Istae nationes a ceterarum gentium more ac natura dissentiunt (Caes.). 2) Mihi a spe, metu,
partibus rei publicae animus liber erat (Sall.). 3) Qui est natus matre libera, liber est (Cic.) . 4)
Arce et urbe orba sum (Enn.). 5) Vacare culpa maximum est solacium (Cic.). 6) Homines tenues,
obscuro loco nati, navigant, adeunt ad ea loca quae numquam antea viderunt (Cic.). 7) Doleo ab
animo, doleo ab oculis, doleo ab aegritudine (Pl.). 8) Multos fortuna liberat poena, metu neminem
(Sen.). 9) E principio oriuntur omnia, ipsum autem nulla ex re alia nasci potest (Cic.). 10)
Romanorum exercitus multas gentes e servitute liberaverunt. 11) Aristides ita bene se gessit ut cives
invidia eum ex urbe expulerint. 12) Belgas ortos esse a Germanis omnes consentiunt.
Esercizio 2
Traduci:
1) Coriolano fu cacciato da Roma, ma tornò presto in città per liberarla dai nemici. 2) L’eroe
troiano Enea nacque da Venere e Anchise. 3) In passato i giovani nati dalle famiglie più nobili
venivano affidati ai migliori precettori. 4) Le acque del fiume Po scaturiscono da una vetta assai alta
delle Alpi. 5) Di famiglia assai illustre fu Solone, il celebre legislatore ateniese. 6) La plebe era
priva di frumento, e chiese aiuto ai tribuni. 7) Sapendo che stavano arrivando i nemici, il console
fece uscire immediatamente la cavalleria dall’accampamento. 8) Le legioni di Cesare si
allontanarono dal fiume per indurre i nemici a combattere. 9) Nulla nasce dal nulla, leggiamo in
Lucrezio. 10) Gli uomini allontanarono dalla città donne e bambini e li portarono in un luogo
sicuro.
Costruzione di opus est - Ablativo di agente e di causa efficiente
Esercizio 3
Traduci:
1) Quaecumque ad proximi diei oppugnationem opus sunt, noctu comparantur (Liv.). 2) Et studio
perpetuo et praestantissimis praeceptoribus et pluribus disciplinis opus est (Quint.). 3) Ad quod
sacrificium vasis sacris quae in Capitolio servabantur opus erat (Liv.). 4) Themistocles celeriter
quae opus erant reperiebat (Nep.). 5) Si ostenderitis auxilia vestra, ne bello quidem arbitror opus
442
fore (Liv.). 6) Confugi ad te exagitatus a cuncta Graecia, tuam petens amicitiam (Nep.). 7) Non
semper viator a latrone, nonnumquam etiam latro a viatore occiditur (Cic.). 8) Animus eius vultu,
flagitia parietibus tegebantur (Cic.). 9) Sapientia nihil a dis immortalibus uberius hominum vitae
datum est (Cic.). 10) Helvetii, omnium rerum inopia adducti, legatos de deditione ad eum miserunt
(Caes.). 11) Facile remedium est ubertati; sterilia nullo labore vincuntur (Quint.). 12) Mitto cetera
intolerabilia; etenim fletu umpedior (Cic.).
Esercizio 81
Traduci:
1) Quando ci fu bisogno di aiuto, ognuno offrì la sua collaborazione. 2) Dal prigioniero furono dette
cose assai interessanti. 3) I vari misfatti non vengono nascosti sempre dalle pareti di casa. 4)
Occorrono fatti, non parole. 5) Nell’imminenza dello scontro i soldati si sentivano abbandonati
dalla fortuna. 6) I bagagli venivano portati dai muli attraverso montagne coperte di neve. 7) Il
generale nel suo discorso ai soldati disse che egli da solo non poteva nulla, ma che aveva bisogno
dell’aiuto di tutti. 8) Animali e viveri furono portati dalle navi su un’isola deserta. 9) Si disse che
c’era bisogno di grano per tenere buona la plebe. 10) I soldati di Pompeo erano forniti di ogni cosa,
quelli di Cesare erano bisognosi di tutto.
Ablativo di materia - Ablativo di argomento - Ablativo di paragone.
Esercizio 4
Traduci:
1) Nihil est incertius vulgo, nihil obscurius voluntate hominum, nihil fallacius ratione tota
comitiorum (Cic.). 2) Quid tua potest oratione esse aut subtilius aut ornatius? (Cic.). 3) Minor fuit
ipsa infamia vero (Ov.). 4) Domos fundatas et latericiis parietibus aut e lapide structas et tegula
tectas perficere coeperunt (Vitr.). 5) Nihil de eius audacia, nihil de superbia, nihil de contumacia,
nihil de crudelitate disputo (Cic.). 6) Nihil meo fratre lenius, nihil asperius tua sorore mihi visum
est (Cic.). 7) Hannibal columnam auream, quae erat in fano Iunonis, abstulit (Cic.). 8) Fulvius per
eos dies solito magis immolaverat (Liv.). 9) Melior tutiorque certa pax quam sperata victoria (Liv.).
10) Urbem exornaverunt templis de marmore atque statuis aeneis. 11) In senatu orator multa de
virtute militum, multa de paupertate populi, multa de ferocia hostium disputavit. 12) Nihil in pueris
castitate pulchrius.
Esercizio 5
Traduci:
1) L’uomo onesto nulla ha più caro della sua dignità. 2) Il rimedio a volte si rivela peggiore
dell’errore. 3) Nella casa il ladro ha rubato preziosi vasi d’argento. 4) Il nemico mandò degli
ambasciatori per trattare la resa. 5) Per pochi l’onestà è più importante del denaro. 6) In tribunale si
discusse a lungo dei delitti commessi dagli accusati e delle loro pene. 7) Nei giardini pubblici hanno
messo numerosi sedili di legno a disposizione di tutti. 8) Gli scienziati hanno discusso a lungo degli
astri e dei loro movimenti, i filosofi della bellezza del creato e della grandezza di Dio. 9) Per i pirati
non c’era niente di più bello delle ricchezze di Siracusa. 10) Sull’altare di marmo ci sono statue
d’argento di rara bellezza.
443
Ablativo di mezzo – Ablativo con i verbi utor, fruor, fungor, vescor, potior – Ablativo di
abbondanza
Esercizio 6
Traduci:
1) Tutus est sapiens, nec nulla affici nec iniuria nec contumelia potest (Sen.). 2) Per tres
potentissimos ac firmissimos populos totius Galliae sese potiri sperant (Caes.). 3) Stulti homines
bona praeterita non meminerunt, praesentibus non fruuntur, futura modo expectant et, quia haec
certa esse non possunt, conficiuntur et angore et metu (Cic.). 4) Per legatum Cineam Pyrrhus non
virorum modo, sed etiam mulierum animos donis temptavit (Liv.). 5) Alias bestias nantes aquarum
incolas voluit natura, alias volucres caelo frui libero (Cic.). 6) Natura oculos membranis
tenuissimis vestivit et saepsit (Cic.). 7) Possunt oculi non fungi suo munere (Cic.). 8) Caesar in
agmine nonnumquam equo, saepius pedibus anteibat (Suet.). 9) Capua nunc splendissimorum
hominum, fortissimorum virorum, optimorum civium multitudine redundat (Cic.). 10) Eam ipsam
tibi epistulam misissem per meos, nisi audissem postridie te e rustico exiturum esse (Cic.). 11)
Omnibus eum contumeliis onerasti (Cic.). 12) Rex Ptolemaeus pacatus, quietus, fretus imperio
populi Romani, regno paterno atque avito otio perfruebatur (Cic.). 13) Animis usi sumus virilibus,
consiliis, mihi crede, puerilibus (Cic.). 14) Liberi nostri praetextatis purpura togis utentur (Liv.).
15) M. Fabio, viro optimo et homine doctissimo, familiarissime utor (Cic.). 16) Perseus, potitus
regno, interfici Antigonum iussit (Liv.)
Esercizio 7
Traduci:
1) Il foro era pieno di sfaccendati durante tutto il giorno. 2) Portato a termine il suo compito, il
tribuno informò di ogni cosa il generale tramite due uomini fidati. 3) Per impadronirsi del potere,
molti uomini fanno uso di mezzi anche disumani. 4) Chi vuole vivere una vita serena, deve
contentarsi e non aspirare a cose impossibili. 5) La città, abbandonata dai pochi uomini che vi erano
a presidio, si riempì immediatamente di nemici. 6) Il rivoluzionario si era convinto che avrebbe
portato a termine il suo disegno tramite uomini scellerati pronti a tutto. 7) I nemici contavano di
impossessarsi della città corrompendo alcuni notabili con doni di valore. 8) Nell’antica Roma i
messaggi viaggiavano da una regione all’altra dell’impero grazie a corrieri veloci. 9) Gli amici si
fanno con l’onestà, non si comprano con l’oro. 10) Puoi servirti di me, se vuoi, ma solo se ti
comporti bene.
Ablativo di compagnia - Ablativo di modo - Ablativo di causa
Esercizio 8
Traduci:
1) Nuntiatum est Caesari Ariovistum cum suis omnibus copiis ad occupandum Vesontionem, quod
est oppidum maximum Sequanorum, contendere (Caes.). 2) Tum Sabinae mulieres, quorum ex
iniuria bellum ortum erat, crinibus passis scissaque veste, ausae sunt se inter tela volantia inferre
(Liv.). 3) Ob eam causam serius ad te scribo, quod sero intellexi quid timendum esset (Cic.). 4)
Prae strepitu ac tumultu nec consilium nec imperium accipi poterat (Liv.). 5) Prima luce Caesar
omnem equitatum praemisit; Titum Labienum legatum cum legionibus tribus subsequi iussit
(Caes.). 6) Amittit merito proprium qui alienum appetit (Phaedr.). 7) Caesar, cum Pompeii castris
appropinquasset, ad hunc modum aciem eius instructam animadvertit (Caes.). 8) Tiberius ingenti
socordia imperium gessit, gravi crudelitate, celesta avaritia, turpi libidine (Eutr. ). 9) Domum
revertor maestus atque animo fere perturbato atque incerto prae aegritudine (Ter.). 10) Solliciti
444
eramus de tua valetudine mirum in modum (Cic.). 11) M. Caeparius dixit te in lecto esse, quod ex
pedibus laborares (Cic.). 12) Et laetamur amicorum laetitia aeque atque nostra et pariter dolemus
angoribus (Cic.). 13) Consules cum victrici classe redeuntes circa Siciliam naufragium passi sunt
(Eutr.). 14) Tullus Hostilius, fulmine ictus, cum tota domo conflagravit (Val. Max.). 15) Propter
virtutem iure laudamur (Cic.).
Esercizio 9
Traduci:
1) Didone ardeva d’amore per Enea, ma per volontà del fato non poteva vivere con lui. 2) Ulisse
con un palo aguzzo accecò Polifemo in maniera a dir poco crudele. 3) Per il grande freddo le nevi
erano talmente gelate che in esse non affondavano nemmeno gli zoccoli dei cavalli. 4) L’uomo
passeggiava tranquillo con sua moglie quando in strada venne aggredito da un pazzo. 5) Essendo
oppressi dai debiti, quei poveri disgraziati speravano di risolvere i loro problemi con la lotta armata.
6) Le donne con gli abiti strappati si prostrarono ai piedi dell’oppressore implorando la vita per i
propri figli. 7) Le labbra erano riarse per la grande sete, e l’esercito non era più in grado di
procedere per l’immensa stanchezza. 8) I vecchi, le donne con i figli: tutti correvano esultanti
incontro all’esercito che tornava vincitore. 9) Gli uomini ascoltano sempre con gioia le belle notizie.
10) La notizia della vittoria contro i Persiani giunse ad Atene grazie a un uomo molto veloce nella
corsa.
Ablativo di limitazione – Ablativo di differenza – Costruzione di dignus / indignus
Esercizio 10
Traduci:
1) Qui postulabant indigni erant qui impetrarent (Cic.). 2) Dignos nos existimasti qui aequo iure
uteremur (Cic.). 3) Turres denis pedibus quam murus altiores erant (Curt. Ruf. ). 4) Xersen copias
suas, quia numero non poterat, spatio mensum esse ferunt (Mel. ). 5) Non te dignum fecisti; nam si
ego digna hac contumelia sum maxime, at tu indignus qui faceres (Ter.). 6) Consilio, auctoritate,
sententia non modo non orbari, sed etiam augeri senectus solet (Cic.). 7) Non sum indignus cui
copiam scientiae tuae facias (Plin. ). 8) Exercitus hostium et numero maior et militum genere
aliquanto melior erat (Liv.). 9) Postea Probus, vir illustris gloria militari, ad administrationem rei
publicae accessit (Eutr.). 10) Quid potest esse sole maius? Quem mathematici amplius duodeviginti
partibus confirmant maiorem esse quam terram ? (Cic.). 11) Indignos vos esse arbitror qui in meo
exercitu ordines ducatis (Caes.). 12) Hannibal, quamquam parte dimidia auctas copias hostium
cernebat, tamen adventu consulum inire gavisus est (Liv.). 13) Livianae fabulae non satis dignae
sunt quae iterum legantur (Cic.). 14) Ipse idoneam tempestatem nanctus paulo post mediam noctem
naves solvit (Caes.). 15) Horatius habitu corporis fuit brevis atque obesus (Suet.).
Esercizio 11
Traduci:
1) Spesso i fratelli differiscono tra loro per il carattere. 2) Se ci comportiamo male, non
uguaglieremo mai una persona onesta in dignità. 3) Per esser degno di comandare, l’uomo deve
anzitutto imparare ad ubbidire. 4) Per le sue preziose informazioni, il prigioniero fu degno di essere
lasciato libero. 5) Data la tua bontà, certe affermazioni non sono degne di te. 6) L’uomo che è
grande di nome non sempre è grande di fatto. 7) A mio giudizio Cicerone, se non il più colto,
certamente fu tra i più colti dell’antichità. 8) Degno di ricevere aiuto per la sua condotta
irreprensibile, l’uomo fu aiutato da tutti in maniera concreta. 9) Nessuno è degno di minacciare il
445
prossimo, specialmente se è lui a sbagliare. 10) Non siete degni di dare consigli, voi che avete tante
volte raggirato persino gli amici.
Esercizio 12
Traduci (ricapitolazione):
1) Imperiti, cum sunt docti a periti, desistunt facile sententia (Cic.). 2) Ex maxima libertate
tyrannus gignitur (Sen.). 3) Domesticis me parietibus vix tueor, sine amicorum custodiis (Cic.). C.
Laelius, cum ei quidam malo genere natus diceret indignum esse suis maioribus, “at hercle –inquittu tuis indignus” (Cic.). 5) Et nox gaudio praedaque laeta victoribus fuit (Tac.). 6) Utor
familiaribus et quotidianis convictoribus (Cic.). 7) Deinde, tibi si videbitur, villis iis utere, quae
longissime aberunt a militibus (Cic.). 8) Longiore luce ad id certamen quod instat nobis opus est
(Liv.). 9) Non enim tam rebus novis quam tuis litteris delector (Cic.). 10) Parentes obiurgatione
digni sunt qui nolunt liberos suos severa lege proficere (Petr.). 11) Qui lingua, qui consilio meo,
qui pecunia voluere, usi sunt (Sall.). 12) Germani prope soli barbarorum singulis uxoribus contenti
sunt (Tac.). 13) Cum aetate iam provectus esset, Timoleon sine ullo morbo lumina oculorum amisit
(Nep.). 14) Cum decimum iam diem graviter ex intestinis laborarem, fugi in Tusculanum (Cic.). 15)
Utendum est aetate: cito pede labitur aetas (Ov.). 16) Sapiens, cum stultorum vitam suam
comparat, magna afficitur voluptate (Cic.). 17) Facto, non consulto in tali periculo opus esse dixit
(Sall.). 18) Latini ingenti praeda potiti sunt (Liv.). 19) Fretus vestra prudentia, iudices, non
pertimesco (Cic.). 20) Concordia parvae res crescunt, maximae dilabuntur (Sall.).
Esercizio 13
Traduci (ricapitolazione):
1) La malattia più grave probabilmente è quella che parte dalla testa. 2) In una società civile,
nessuno può essere libero totalmente da impegni, ma ognuno deve fare qualcosa. 3) Il valore è
sempre invidiato, solo la sofferenza è priva di invidia. 4) Quasi tutti attraverso i secoli discendiamo
da un antenato nobile. 5) Tutti nominiamo Dio, ma nessuno è in grado di parlare della natura di Dio.
6) Esistono ancora nel mondo costruzioni in pietra che hanno sfidato lo scorrere dei secoli. 7) Per
l’uomo forse nulla è più bello di una vita serena. 8) Tutto trae origine da Dio, perché tutto è stato
creato da Dio. 9) Con la buona volontà si possono fare molte cose, con la svogliatezza non si
combina niente di buono. 10) Chi si nutre di frutta e verdura evita molte malattie. 11) Dobbiamo
trattare amichevolmente tutti, soprattutto gli inferiori. 12) Molti governanti si rivelano indegni delle
cariche che ricoprono, e degni soltanto di essere allontanati dall’amministrazione pubblica. 13) Non
c’è bisogno soltanto di ricchezze per vivere una vita tranquilla. 14) Simili con simili, recita un
vecchio proverbio. 15) Gioirono in maniera straordinaria per la vittoria insperata. 16) Per le nuvole
in cielo e per la pioggia fitta, il giorno sembrava esser diventato notte. 17) L’uomo era ammirato per
la sua intelligenza, ma biasimato anche per la sua abulia. 18) Spesso soffriamo di invidia, ma non
facciamo nulla per eguagliare chi invidiamo. 19) Il leggendario Creso non potè godere pienamente
le sue immense ricchezze. 20) Tutto viene dalla terra, e tutto torna alla terra.
Esercizio 14
Completa le frasi che seguono individuando i vocaboli giusti tra quelli proposti:
1) Ad oppugnationem urbis dux dixit sibi opus esse multorum militum / multis militibus / multi
milites.
2) Ad terras ignotas explorandas dux usus est homines peritos / hominum peritorum / hominibus
peritis earum regionum.
3) Dominus donavit frumentum / frumenti / frumento servos dignos praemiorum / praemia /
praemiis.
4) Captivus indignus qui parceretur / quem parcerent / cui parceretur in vincula coniectus est.
446
5) Homines qui bona valetudine / bonam valetudinem / bonae valetudinis fruuntur saepe non
cogitant se in morbum incidere posse.
Esercizio 15
Individua gli errori nella traduzione delle frasi che seguono:
1) Spesso i figli si servono del padre come guida, perciò i genitori devono comportarsi bene =
Saepe filii utuntur patris ducis, quare parentes bene agendum est.
2) Adempiono i doveri del buon cittadino gli uomini che pensano all’interesse di tutti = Funguntur
probi civis officia homines qui bono publico consulunt.
3) Che bisogno c’era di violenza, di uomini armati, di strage, di sangue? = Quid opus fuit roboris,
armatorum hominum, caedis, sanguinis?
4) I colpevoli non devono essere puniti con crudeltà, a volte sono anche degni di perdono = Sontes
crudelitate puniendi non sunt, interdum digni sunt etiam qui ignoscantur.
5) I giovani hanno bisogno di esempi, non di parole = Iuvenibus opus est exempla, non verba.
Hodieque
Summum ius, summa iniuria: “Assoluta giustizia è assoluta ingiustizia”. In altri termini,
l’eccessiva severità nell’applicazione della legge può portare a commettere un’ingiustizia,
distruggendosi in tal modo il valore della legge stessa, che cessa di essere un freno per l’uomo.
Currenti calamo: “A penna corrente”, e quindi scritto di getto, senza riflettere molto sulla forma. È
un modo di chiedere scusa per eventuali errori di lingua, quelli che, con un altro vocabolo latino di
uso comune, chiamiamo lapsus.
Cum grano salis: “Con una presina di sale”. È una raccomandazione ad agire con un po’ di buon
senso, senza fretta alcuna.
Terminus a quo… terminus ad quem: “Base di partenza… Punto di arrivo”. Pronunciate spesso in
tono enfatico, le locuzioni indicano i punti estremi nell’interno dei quali va collocato un certo
concetto.
Versione 1
Come bisogna trattare gli schiavi
Un estratto da una lettera famosa, il cui succo è riassunto in una esortazione: Comportati con chi ti è inferiore così come
vorresti che si comportasse con te chi ti è superiore.
Vis tu cogitare istum, quem servum tuum vocas, ex isdem seminibus ortum eodem frui caelo, aeque
spirare, aeque vivere, aeque mori! tam tu illum videre ingenuum (1) potes quam ille te servum.
Mariana clade multos splendidissime natos, senatorium per militiam auspicantes gradum, fortuna
depressit, alium (2) ex illis pastorem, alium custodem casae fecit: contemne nunc eius fortunae
hominem, in quam transire, dum contemnis, potes. Nolo in ingentem (3) me locum inmittere et de
usu servorum disputare, in quos superbissimi, crudelissimi, contumeliosissimi sumus. Haec tamen
praecepti mei summa est: sic cum inferiore vivas, quemadmodum tecum superiorem velis vivere.
Quotiens in mentem venerit, quantum tibi in servum tuum liceat, veniat in mentem tantundem in te
domino tuo licere. «At ego, inquis, nullum habeo dominum.» Bona aetas est; forsitan habebis.
Seneca
(1) ingenuum…servum: “nato libero…schiavo”. (2) alium…alium: “uno…un altro”. (3) in ingentem … locum: “in una
materia…tanto ampia”.
447
Versione 2
L’ateniese Trasibulo
Numerose le imprese di lui, la più grande fu la cacciata da Atene dei trenta tiranni che Sparta aveva imposto
all’indomani della guerra del Peloponneso.
Thrasybulus, Lyci filius, Atheniensis. Si per se virtus sine fortuna ponderanda est, dubito an (1)
hunc primum omnium ponam. Illud sine dubio: neminem huic praefero fide, constantia, magnitudine animi, in patriam amore. Nam, quod multi voluerunt paucique potuerunt, ab uno tyranno
patriam liberare, huic contigit, ut (2) a triginta oppressam tyrannis e servitute in libertatem
vindicaret. Sed nescio quo modo, cum (3) eum nemo anteiret his virtutibus, multi nobilitate
praecucurrerunt. […] Quare illud magnificentissimum factum proprium est Thrasybuli. Nam cum
triginta tyranni praepositi a Lacedaemoniis servitute oppressas tenerent Athenas, plurimos civis,
quibus in bello parserat (4) fortuna, partim patria expulissent partim interfecissent, plurimorum
bona publicata inter se divisissent, non solum princeps, sed etiam solus initio bellum iis indixit.
Cornelio Nepote
(1) dubito an: “dubito se”. (2) ut…e servitute in libertatem vindicaret: “di…liberare dalla schiavitù”. (3) cum…anteiret:
concessiva. (4) parserat: parco, is.
Versione 3
Un bagno pericoloso
Entrato in Tarso, nella Cilicia, Alessandro non resiste alla tentazione di un bagno nelle acque del fiume Cidno, che
attraversa la città. Si spoglia, si tuffa accaldato nel fiume, però…
Mediam (1) Cydnus amnis, de quo paulo ante dictum est, interfluit. Et tunc aestas erat, cuius calor
non aliam magis quam Ciliciae oram vapore solis accendit, et diei fervidissimum tempus (2) esse
coeperat. Pulvere simul ac sudore perfusum regem invitavit liquor fluminis, ut calidum adhuc
corpus ablueret. Itaque, veste deposita, in conspectu agminis, decorum quoque futurum ratus, si
ostendisset suis levi ac parabili cultu corporis se esse contentum, descendit in flumen. Vixque
ingressi subito horrore artus rigere coeperunt: pallor deinde suffusus est, et totum propemodum
corpus vitalis calor reliquit. Exspiranti similem ministri manu excipiunt, nec satis compotem mentis
in tabernaculum deferunt. Ingens sollicitudo et paene iam luctus in castris erat. Flentes
querebantur (3), in tanto impetu cursuque rerum, omnis aetatis ac memoriae clarissimum regem,
non (4) in acie saltem, non ab hoste deiectum, sed abluentem aqua corpus ereptum esse et
exstinctum.
Curzio Rufo
(1) Mediam: sott. urbem. Tarso, la città di San Paolo. (2) tempus: “l’ora”. (3) Flentes querebantur: “Piangevano e si lamentavano”.
(4) non…saltem: semplicemente, “non”.
Versione 4
La Gallia
È l’inizio del De bello Gallico, con le primissime presentazioni dei popoli d’oltralpe, popoli tra i quali si distinguono i
Belgi, grazie, si fa per dire, alle loro continue battaglie contro i Germani.
Gallia est omnis divisa in partes tres, quarum unam incolunt Belgae, aliam Aquitani, tertiam, qui
ipsorum lingua Celtae, nostra Galli appellantur. Hi omnes lingua, institutis, legibus inter se
differunt. Gallos ab Aquitanis Garumna flumen, a Belgis Matrona et Sequana dividit. Horum
omnium fortissimi sunt Belgae, propterea quod a cultu atque humanitate provincia longissime
absunt, minimeque ad eos mercatores saepe commeant atque ea, quae ad effeminandos animos
pertinent, important, proximique sunt Germanis, qui trans Rhenum incolunt, quibuscum continenter
bellum gerunt.
Cesare
448
Versione 5
Protagora e Democrito
Protagora ragazzo porta sulle spalle una fascina di legna da ardere, quasi senza avvertirne il peso. Democrito lo guarda
con meraviglia, chiede spiegazioni sulla fascina, e Protagora…
Protagoras adulescens baiulus erat. Is rure in urbem caudices ligni plurimos funiculo brevi
circumdatos portabat. Tum forte Democritus philosophus, egrediens extra urbem, videt eum cum
illo genere oneris facile incedentem et, prope accedens, iuncturam ligni perite factam considerat,
petitque ut paululum acquiescat. Quod Protagoras, ut erat petitum, fecit. Tum Democritus acervum
illum caudicum ratione quadam geometrica librari animadvertit atque interrogavit iuvenem quis id
lignum ita composuisset; et, cum ille id a se compositum dixisset, hortatus est philosophus ut
solveret ac denuo in modum eundem vinciret. (1) At postquam ille solvit ac similiter composuit, tum
Democritus animi aciem (2) hominis non docti demiratus, secum eum abduxit et philosophiam
docuit.
adattamento da Valerio Massimo
(1) Vinciret: vincio, is. (2) aciem: “l’intelligenza”.
Versione 6
Camillo e il maestro di Falerii
Mentre cinge d’assedio la città, si presenta da Camillo un maestro con un gruppo di ragazzi che egli si dichiara disposto
a consegnare come ostaggi. Naturalmente, dietro adeguato compenso. E Camillo lo ripaga davvero in maniera degna!
Cum Falerios Camillus obsideret, videreturque diuturnus futurus esse obsidionis labor, magister
quidam, quem Falisci omnes optimum et magistrum et civem existimabant, turpissimi lucri causa,
scelestissimum facinus ausus, impium se praebuit patriaeque suae proditorem. Cum enim perfidum
consilium quod animo agitabat tam callide omnes celavisset ut (1) nulla in eum suspicio cadere
posset, nobilissimarum familiarum pueros, (2) quos prima litterarum rudimenta edocebat, lusu
sermonibusque variatis e moenibus eductos, stationes hostium castraque Romana traduxit, donec in
praetorium Camilli pervenit, eique, scelesto facinori scelestiorem sermonem addens, obsides
obtulit, per quos facile urbem in deditionem acciperet. Quae cum Camillus audivisset, indignatus,
hominem denudatum manusque post tergum vinctum pueris tradidit, ut Falerios reducerent.
adattamento da Livio
(1) ut…posset: “che nessun sospetto poteva ricadere su di lui “. 2) pueros: in dipendenza da traduxit.
Versione 7
Le leggi di Licurgo
I contenuti delle leggi che qui vengono sinteticamente riportate non hanno bisogno di commento alcuno: parlano da
soli.
Fundos omnium aequaliter inter omnes divisit, ut aequata patrimonia neminem potentiorem altero
redderent. Convivari omnes publice iussit, ne cuius divitiae vel luxuria in occulto essent. Iuvenibus
non amplius una veste uti toto anno permissum est, nec quemquam cultius quam alterum progredi
nec epulari opulentius, ne imitatio in luxuriam verteretur. Pueros puberes non in forum, sed in
agrum deduci praecepit, ut primos annos non in luxuria, sed in opere et in laboribus agerent. Nihil
eos somni causa substernere et vitam sine pulmento degere neque prius in urbem redire, quam viri
449
facti essent, statuit. Virgines sine dote nubere iussit, ut uxores eligerentur, non pecuniae,
severiusque matrimonia sua viri coercerent, cum nullis frenis dotis tenerentur. Maximum honorem
non divitum et potentium, sed pro gradu aetatis senum esse voluit, nec sane usquam terrarum locum
honoratiorem senectus habet.
Giustino
Versione 8
Testimonianza di amore vero
Durante il viaggio verso la provincia d’Asia, a Marco Plauzio muore la moglie Orestilla. Non resiste egli al dolore per
la perdita della donna, e si uccide gettandosi sulla sua spada. Per i due, un unico sepolcro, chiamato Degli Innamorati.
Marcus Plautius, cum in Asiam iussu senatus classem sociorum nonaginta navium reduceret,
Tarentum in Lucaniam appulit, ut ibi Horestillam uxorem, navigationis sociam et undarum
iactatione lassam et gravi morbo aegram, in terra deponeret. Horestilla autem, ubi primum navi
egressa est, (1) animam efflavit. Cuius morte ita perfractus est animus Marci Plautii ut (2) nihil aliud
magis cupiverit quam vitam suam deponere. Propositum suum tamen in praesentia dissimulavit et
uxoris funus quam piissime paravit. Iam aderant unguenta, iam ad rogum incendendum faces
parabantur, cum Plautius, suprema oscula uxori se velle dare simulans, gladium nudavit et in eum
ita incubuit ut mortuus super corpus exstinctae uxoris statim ceciderit. Quare vehementer commoti,
qui aderant Marci Plautii corpus, togatum et calceatum, cum uxore coniunxerunt et uno rogo duo
corpora cremaverunt. Postea eo loco, ubi uxor et vir combusti erant, Tarentini, ut tantam pietatem
honorarent, sepulcrum extruxerunt quod Amantium vocaverunt ne tam insigne exemplum pietatis
inter uxorem et virum (3) longiquitas et edacitas temporis obruere (4) posset.
adattamento da Valerio Massimo
(1) ubi primum navi egressa est: “appena sbarcò”. (2) ut…cupiverit: consecutiva col perfetto. (3) inter uxorem et virum: “ tra
moglie e marito”. 4) obruere: “cancellare”.
Versione 9
La battaglia delle Egadi
Siamo nel 242 a.C.: la flotta romana, al comando del console Gaio Lutazio Catulo, consegue una vittoria sulla flotta
cartaginese di Annone, ponendo fine alla prima guerra punica.
Gaius Lutatius consul finem primo bello Punico imposuit. Ei in Siciliam advenienti nuntiatum est
maximam classem Poenorum ex Africa venire: erant autem quadringentae naves onustae
commeatu, quem ad exercitum portabant, cui (1) in Sicilia praeerat Hamilcar Carthaginiensis. Dux
classis Hanno: cui animus erat (2) naves onere levare, easque deinde acceptis ab Hamilcare
delectis viris complere. At Lutatius, optimum ratus praevertere Hannonis adventum et cum classi
gravi suisque oneribus impedita confligere, adversus eum ad Aegates insulas cursum intendit. Nec
longa fuit victoriae mora: (3) nam omnes Carthaginiensium naves brevi aut captae aut depressae
sunt. Ingens fuit praeda. Poeni, victi, pacem postularunt, quae eis hac condicione concessa est, ut
omnibus insulis, quae sunt inter Italiam et Africam, decederent, et certum populo Romano vectigal
per viginti annos penderent.
Eutropio
(1) cui… praeerat: “a capo del quale…c’era”. (2) cui animus erat: “la sua intenzione era di”. (3) Nec longa…mora: “ Non occorse
molto tempo per la vittoria”; e letteralmente?. . .
450
Versione 10
Una richiesta di pace
Gli Elvezi chiedono la pace a Cesare, ed egli impone loro la consegna di armi e uomini. Durante la notte migliaia di
Elvezi fuggono dal campo verso il territorio dei Germani, in cerca di salvezza.
Helvetii omnium rerum inopia adducti legatos de deditione (1) ad eum miserunt. Qui cum eum in
itinere convenissent seque ad pedes proiecissent suppliciterque locuti flentes pacem petissent atque
eos in eo loco quo tum essent suum adventum exspectare iussisset, (2) paruerunt. Eo postquam
Caesar pervenit, obsides arma servos qui ad eos perfugissent poposcit. Dum ea conquiruntur et
conferuntur, (3) nocte intermissa, circiter hominum milia sex eius pagi qui Verbigenus appellatur,
sive timore perterriti, ne (4) armis traditis supplicio adficerentur, sive spe salutis inducti quod (5) in
tanta multitudine dediticiorum suam fugam aut occultari aut omnino ignorari posse existimarent,
prima nocte e castris Helvetiorum egressi ad Rhenum finesque Germanorum contenderunt.
Cesare
(1) de deditione: “ per trattare la resa”. (2) iussisset: naturalmente, Cesare. (3) Dum…conferuntur: rendi con l’imperfetto,
“Mentre…”. (4) ne…adficerentur: “che, cosegnate le armi, venissero giustiziati”. (5) quod…existimarent: causale; rendi con
l’indicativo.
RAGIONIAMO INSIEME
Versione 11
Invettiva di Calgaco contro i Romani
Il capo dei Caledoni, nella rivolta contro Roma (siamo nell’83 d. C. ), parlando ai suoi accusa violentemente i Romani
di essere raptores orbis. Nel discorso di lui, del quale qui si riporta una parte, hai tutta l’ammirazione di Tacito per la
fierezza dei vinti.
Quotiens (1) causas belli et necessitatem nostram intueor, magnus (2) mihi (3) animus est hodiernum
diem (4) consensumque vestrum initium libertatis toti Britanniae fore; nam et universi coistis et
servitutis expertes et nullae ultra terrae ac ne mare quidem securum imminente (5) nobis classe
Romana. Ita proelium atque arma, (6) quae fortibus honesta, eadem etiam ignavis tutissima sunt.
Priores pugnae, (7) quibus (8) adversus Romanos varia fortuna certatum est, spem ac subsidium (9)
in nostris manibus habebant, quia (10) nobilissimi totius Britanniae (11) eoque in ipsis penetralibus
siti nec ulla (12) servientium litora aspicientes, oculos quoque (13) a contactu dominationis
habebamus(…). Nunc (14) nulla iam ultra gens, nihil nisi fluctus ac saxa, et infestiores Romani, (15)
quorum superbiam frustra per obsequium ac modestiam (16) effugias. Raptores orbis, postquam (17)
cuncta vastantibus defuere terrae, mare scrutantur: si locuples hostis est, avari, si pauper,
ambitiosi, quos (18) non Oriens, non Occidens satiaverit: soli omnium opes atque inopiam pari
adfectu concupiscunt. Auferre (19) trucidare rapere falsis nominibus imperium, atque ubi (20)
solitudinem faciunt, pacem appellant.
Tacito
1) Quotiens…intueor: “ Ogni volta che…rifletto su”. 2) magnus…est: sottintendi semper. 3)
mihi…est: ”io…ho”. 4) hodiernum diem…fore: oggettiva con due soggetti ( fore= futuros esse). 5)
imminente nobis classe Romana: ablativo assoluto causale. 6) proelium atque arma: reduplicatio;
“guerra ed armi”. 7) Priores pugnae: non le battaglie, ma gli uomini, e quindi “ I Britanni che
hanno combattuto prima di noi”. 8) quibus…certatum est: relativa. 9) spem ac subsidium: endiadi,
“speranza di aiuto”. 10) quia…habebamus: causale, al cui soggetto, sottinteso, si riferiscono le tre
451
espressioni intermedie. 11) nobilissimi totius Britanniae: nota il confronto tra gli uomini e l’isola.
12) ulla…litora: riferimento alle coste della Gallia. 13) oculos quoque: “ anche gli occhi”. 14)
Nunc…nisi: “ Ora ormai non c’è nessun popolo più in là, non c’è niente tranne che”. 15) et
infestiores Romani: “ e i Romani ancor più pericolosi” che in passato, ma anche di onde e scogli.
16) per obsequium ac modestiam: endiadi,” con una umile sottomissione”. 17) postquam…terrae:
con valore temporale e causale. 18) quos…satiaverit: “ loro che né l’Oriente né l’Occidente hanno
saziato”. 19) Auferre trucidare rapere: infiniti con valore di complemento oggetto. 20) ubi
solitudinem faciunt: locativa temporale, che funge pure essa da complemento oggetto.
Qualche piccola considerazione
1)…et universi coistis… mare quidem securum: espressione stilisticamente interessante, con
l’accostamento di quattro principali per tre delle quali è da sottintendere il verbo esse. Pensiamoci
un attimo! Le prime due proposizioni indicano concetti che fanno bene sperare, e soggetto di
entrambe sono i Caledoni ai quali Calgaco sta parlando (si sono riuniti tutti insieme e sono tutti
abituati a non essere schiavi); i concetti delle altre due proposizioni (soggetto, in tal caso, non
l’uomo, ma terra e mare!) paiono avere valore negativo, ma indicano pure essi un dato di fatto che
deve spronare ulteriormente alla guerra.
2) …in ipsis penetralibus: rendi con “nella parte interna”. L’espressione latina è comunque più
efficace, in quanto i penetrali erano “la parte più interna della casa e del tempio, contrassegnata da
un’atmosfera di religiosa intimità” (Devoto- Oli).
3) Raptores orbis: è indubbiamente apposizione del precedente Romani, soggetto di scrutantur,
però ha il sapore evidente di un accusativo esclamativo pieno di odio e di disprezzo.
Versione 12
L’errore di Scipione Nasica
Degno di essere ricordato è l’errore commesso da Scipione Nasica, un giovane romano di nobile
famiglia. Intenzionato ad intraprendere la carriera politica, cercava naturalmente di cattivarsi la
simpatia del popolo, e, secondo l’abitudine tipica dei candidati alle elezioni, passeggiava nel foro in
mezzo alla folla, dando la mano a tutti. Tra i tanti, un contadino dall’aspetto piuttosto rozzo per il
lavoro nei campi. Stringendogli la mano evidentemente rugosa, il giovane Scipione, volendo
scherzare, chiese ironicamente se per caso usava le mani per camminare. La sua battuta di spirito
parve a molti un’offesa per la povera gente che, indignata, gli negò il voto. Scipione Nasica non fu
eletto edile.
Sententiae
1. Levis est fortuna: cito reposcit quod dedit (P. Syr.).
2. Cantabit vacuus coram latrone viator (Iuv.).
3. Pars maior ridet et lacrimas intus habet ( Mart.).
4. Qui potest nocere, timetur etiam cum non adest (P. Syr.).
5. Ars longa, vita brevis (Sen.).
6. Multum legendum est, non multa (Pl.).
7. Ibi potest valere populus, ubi leges valent (P. Syr.).
8. Stultum est queri de adversis ubi culpa tua est (P. Syr.).
9. Stultum est timere quod vitare non potes (P. Syr.).
10. Amicitia semper prodest, amor etiam nocet (P. Syr.).
452
Capitolo 28
Determinazioni di luogo e di tempo
Stato in luogo, moto a luogo, moto per luogo, moto da luogo.
Costruzione con i nomi di città accompagnati da appellativi.
Costruzione di domus e rus. Stato o moto nelle vicinanze
Tempo determinato e altre costruzioni per il tempo determinato.
Tempo continuato e altre costruzioni per il tempo continuato.
453
La bellezza di Fabulla
Ovunque vada, Fabulla si fa accompagnare da amiche particolari, tutte vecchiette assai brutte: in mezzo ad esse, Fabulla
riesce a sembrare giovane e bella.
Omnis aut vetulas habes amicas
aut turpis vetulisque foediores.
Has ducis comites trahisque tecum
per convivia, porticus, theatra.
Sic formonsa, Fabulla, sic puella es.
Marziale
Omnis… turpis: = Omnes… turpes. foediores: non più semplicemente turpes, ma persino “ripugnanti”. ducis… trahisque tecum:
“porti…e ti trascini dietro”, dappertutto. per… theatra: complementi di moto per luogo.
Stato in luogo – Moto a luogo – Moto per luogo – Moto da luogo
Esercizio 1
Traduci:
1) Galli per exploratores adventu Caesaris cognito, carros impedimentaque sua in artiores silvas
abdiderunt, copias omnes in loco edito atque aperto instruxerunt (Caes.). 2) Philippus, neque
terrestri neque navali certamini satis fore parem se fidens, subductis navibus aut incensis, terra
Macedoniam petivit (Liv.). 3) Nos beatam vitam in animi securitate et in omnium vacatione
munerum ponimus (Cic.). 4) Archias poeta domicilium Romae multos iam annos habet (Cic.). 5)
Deus ad hominem venit, immo in homines venit (Sen.). 6) Relinquebatur una per Sequanos via, qua,
Sequanis invitis, propter angustias ire non poterant (Caes.). 7) Per idem tempus P. Clodius a
patribus ad plebem transierat (Cic.). 8) Xerxes et mari et terra bellum universae intulit Europae
cum tantis copiis quantas neque ante neque postea habuit quisquam (Nep.). 9) Pauci, ex proelio
elapsi, incertis itineribus per silvas ad Titum Labienum in hiberna perveniunt (Caes.). 10) Hoc ubi
senex rescivit, heri ea causa rure huc advenit (Ter.). 11) Plato rationem in capite sicut in arce
posuit, iram in pectore locavit (Cic.). 12) Caesar dilectum tota provincia habere instituit (Caes.).
13) Is, ut primum potuit, de provincia decessit (Cic.). 14) Ego Capuam veni eo ipso die quo tu
Teano Sidicino es profectus (Cic.). 15) Coriolanus, ad fossas Cluilias quinque ab urbe milia
passuum castris positis, populatur inde agrum Romanorum (Liv.).
Esercizio 2
Traduci:
1) L’esercito rimase nell’accampamento, mentre alcuni esploratori andarono sui monti vicini. 2) Il
loro cammino attraverso luoghi boscosi si rivelò pieno di insidie. 3) Visto il nemico nelle vicinanze,
dalle cime dei monti gli esploratori tornarono velocemente dal console. 4) I mercanti trasportarono
per mare le loro merci, e le portarono in terre lontane. 5) Per terra e per mare dovettero fare fronte a
molti pericoli. 6) Gli Etruschi avevano intenzione di entrare in città attraverso il ponte Sublicio. 7) Il
potente passeggiava per le strade accerchiato continuamente da una folla di clienti. 8) Annibale
condusse in Italia le sue truppe via mare e via terra. 9) Venendo dalla Gallia in Italia attraverso le
Alpi, perse moltissimi uomini. 10) Nelle terre lontane gli uomini non trovavano sempre gli alimenti
necessari. 11) Per fare la guerra in Africa, Mario trasferì dall’Italia un gran numero di uomini. 12)
In un noto libro di Cicerone troviamo un grande elogio della vecchiaia. 13) Con un altro libro
Cicerone esaltò l’amicizia. 14) I nemici arrivarono al decimo miglio dall’Urbe. 15) I nostri
tentarono una sortita improvvisa attraverso due porte contemporaneamente.
454
Costruzione con i nomi di città accompagnati da appellativi _Costruzione di domus e rus Stato o moto nelle vicinanze.
Esercizio 3
Traduci:
1) Clamor fit tota domo (Cic.). 2) Tribuni militum porta Collina urbem intravere sub signis
mediaque urbe agmine in Aventinum pergunt (Liv.). 3) Cumis, in arce, Apollo triduum ac tres
noctes lacrimavit (Liv.). 4) De amicitia alio libro dictum est, qui inscribitur Laelius (Cic.). 5) A te e
domo Caesaris multa delata sunt (Cic.). 6) Hesterno die, Quirites, cum domi meae paene
interfectus essem, senatum in aedem Iovis Statoris convocavi (Cic.). 7) Nobiles adulescentulos
Neapoli, in celeberrimo oppido, cum Graeca palla saepe vidimus (Cic.). 8) Pausaniae
illustrissimum est proelium apud Plataeas (Nep.). 9) Vis est, quae nos alicunde cedere cogit (Cic.).
10) Ille in ea opinione erat ut putaret se scire quod quisquam in domo sua sciret (Sen.). 11) “Ubi ea
mulier habitat?” “Hic”. “Unde eam esse aiunt?” “Ex Samo” (Pl.). 12) Rus mane hinc ire me iussit
pater, ut bubus glandem depromerem (Pl.). 13) Sanum hominem oportet varium habere vitae
genus: modo ruri, modo in urbe, saepius in agro (Cels. ). 14) A Carthagine in Sardiniam classis
missa est duce Asdrubale (Liv.). 15) Vos in patriam domum redisse video (Plaut.).
Esercizio 4
Traduci:
1) Mario, homo novus, nacque nella piccola città di Arpino. 2) Ad Arpino nacque un altro grande,
Cicerone, che morì a Formia, pure essa una piccola città. 3) Cicerone visse per qualche tempo in
Grecia, ad Atene, ma trascorse quasi tutta la vita a Roma, la città più grande del tempo. 4) Vengo
volentieri a casa tua: da te mi sento come a casa mia. 5) La seconda guerra punica ebbe termine con
la battaglia combattuta a Naraggara, non lontano da Zama. 6) Cincinnato trascorreva la vita in
campagna, ma dalla campagna fu portato a Roma per combattere contro i Volsci. 7) In Orazio
leggiamo che un topo dalla campagna si trasferì in città, nelle grandi case dei ricchi. 8) Nelle case il
topolino teneva tutto a disposizione, ma, terrorizzato dai cani, preferì tornare nella sua casa, in
aperta campagna. 9) Nella città di Capua l’esercito di Annibale si abbandonò ai piaceri e perse
l’antico valore. 10) I Galli, sconfitti in battaglia campale, fuggirono tutti verso le proprie case. 11)
Domani andremo da Mario; vieni pure tu. 12) Silla entrò in Roma con le armi, e mise in fuga Mario.
13) In Firenze, città assai bella, ci sono monumenti meravigliosi. 14) La vita in campagna è più
tranquilla che in città. 15) In casa gli antichi romani veneravano i lari, le cui immagini erano
accanto al focolare.
Ricapitolazione complementi di luogo
Esercizio 5
Traduci:
1) Milites Albae constiterunt, in urbe opportune munita, propinqua (Liv.). 2) Sanguis per venas in
omne corpus diffunditur (Cic.). 3) Omnibus locis re bene gesta, dictator senatus consulto iussuque
populi triumphans in urbem rediit (Liv.). 4) Tiberius Drusum fratrem in Germania amisit, cuius
corpus pedibus toto itinere praegrediens Romam usque pervexit (Suet.). 5) Virtute cepistis locum,
virtute hinc oportet evadatis. Veniendo huc exercitum egregium populo Romano servavistis;
erumpendo hinc vosmet ipsos servate (Liv.). 6) Consul haud dubie iam victor pervenit in oppidum
Cirtam, quo initio profectus intenderat (Sall.). 7) Caesari renuntiatur Helvetiis esse in animo per
agrum Sequanorum iter in Santonum fines facere (Caes.). 8) Roscius ruri assiduus fuit (Cic.). 9)
Pedites ea transeunt flumen, qua traductus erat equitatus (Caes.). 10) Via illa nostra, quae per
455
Macedoniam est usque ad Hellespontum, excursionibus barbarorum est infesta (Cic.). 11) Video
rure redeuntem senem (Ter.). 12) Undique diversis itineribus in castra milites se receperunt (Liv.).
13) Totis trepidatur castris atque alius ex alio causam tumultus quaerit (Caes.). 14) Quod reliquum
est vitae, in otio Rhodi degam (Cic.). 15) Pater filium ab hominibus relegavit et ruri habitare dixit
(Cic.). 16) Henna tu simulacrum Cereris tollere audebas, Henna tu de manu Cereris Victoriam
eripere et deam deae detrahere conatus es (Cic.). 17) Hic manebimus optime (Liv.). 18) Pompeius,
ne duobus circumdaretur exercitibus, idoneo loco castra posuit (Caes.). 19) Livium, praefectum
Romanae classis, Deli per aliquot dies adversi venti tenuerunt (Liv.). 20) Caesar audierat
Pompeium per Mauritaniam cum legionibus iter in Hispaniam facere (Caes.).
Tempo determinato; altre costruzioni per il tempo determinato
Esercizio 6
Traduci:
1) Athenienses, propter Pisystrati tyrannidem, quae paucis annis ante fuerat, omnium civium
suorum potentiam extimescebant (Nep.). 2) Ante senectutem curavi ut bene viverem, in senectute ut
bene moriar; bene autem mori est libenter mori (Sen.). 3) Helvetii in tertium annum profectionem
lege confirmant (Caes.). 4) Urbs intra paucos dies capta et direpta est (Liv.). 5) Caesar cognoverat
magnam partem equitatus a Germanis aliquot diebus ante praedandi frumentandique causa trans
Mosam missam (Caes.). 6) Scrofa bis parit in anno (Varr. ). 7) Sub vesperum Caesar portas claudi
militesque ex oppido exire iussit, ne quam iniuriam noctu oppidani a militibus acciperent (Caes.).
8) Aelius Hadrianus pacem omni imperii sui tempore habuit, semel tantum per praesidem dimicavit
(Eutr.). 9) Minucius consul edixit ut legiones duae urbanae post diem decimum Arretium adessent
(Liv.). 10) Milites continenti labore diebus viginti quinque aggerem extruxerunt (Caes.). 11) Hoc in
tempore nulla civitas Atheniensibus auxilio fuit praeter Plataeenses (Nep.). 12) Iugurtha paucis
diebus cum auro et argento multo Romam legatos mittit, quibus praecipit ut veteres amicos
muneribus expleant, novos adquirant (Sall.). 13) Conon Peloponnesio bello accessit ad rem
publicam in eaque opera eius magni fuit (Nep.). 14) Tertio quoque verbo orationis suae mihi
minabantur (Cic.). 15) Trigesimo quoque die talenta trigina tria Pompeio persolvuntur (Cic.).
Esercizio 7
Traduci:
1) Le varie questioni vennero affrontate e risolte entro pochi mesi. 2) Le elezioni per il consolato in
Roma c’erano ogni anno. 3) Gli esploratori partirono intorno alla mezzanotte e tornarono dal
console alle nove del giorno seguente. 4) Nella prima guerra punica Roma conseguì una vittoria
navale presso le Egadi, nel 242 a.C. 5) Verrò di nuovo da te, a casa tua, tra quattro mesi. 6) Nella
vecchiaia Catone si dedicò alla storia. 7) Le truppe uscirono dalla città sul far dell’alba, e tornarono
verso le nove di sera. 8) Nel corso dell’anno le stagioni si alternano ogni tre mesi. 9) Cincinnato fu
eletto dittatore, ma dopo solo sedici giorni rinunciò alla dittatura. 10) Tu dici che tornerai tra un
anno, ma io spero che tornerai tra pochi mesi. 11) Entro la notte c’erano quattro turni di guardia. 12)
Cesare fu ucciso le idi di marzo del 44 a.C. .
456
Tempo continuato; altre costruzioni per il tempo continuato
Esercizio 8
Traduci:
1) Publius Sextius diem iam quintum cibo caruerat; hic diffisus suae atque omnium saluti inermis
ex tabernaculo prodit (Caes.). 2) His litteris acceptis, Scipio iter in Macedoniam parare incipit,
paucisque post diebus est profectus (Caes.). 3) Mei consilii in dies singulos fructum voluptatemque
capio (Cic.). 4) Ex eo proelio circiter milia hominum centum triginta superfuerunt eaque tota nocte
continenter ierunt (Caes.). 5) Lucullus admodum adulescens in Asiam quaestor profectus, ibi per
multos annos admirabili quadam laude provinciae praefuit (Cic.). 6) Hanc omnem disputationem in
adventum tuum differo (Cic.). 7) Hoc toto proelio, cum ab hora septima ad vesperum pugnatum sit,
aversum hostem videre nemo potuit (Caes.). 8) Ex eo die dies continuos quinque Caesar pro castris
suas copias produxit (Caes.). 9) Tu sermone abhinc multis annis iam desito uteris, quod scire atque
intellegere neminem vis quae dicas (Gell. ). 10) Octavianus Augustus rem publicam per
quadraginta et quattuor annos solus obtinuit; antea enim duodecim annis cum Antonio et Lepido
tenuerat (Eutr.). 11) Agitabatur magis magisque in dies animus ferox Catilinae inopia rei familiaris
et conscientia scelerum (Sall.). 12) Quinctius sexto decimo die dictatura in sex menses accepta se
abdicavit (Liv.). 13) Hannibal tot annos de imperio cum populo Romano certavit (Cic.). 14)
Defectiones solis et lunae cognitae praedictaeque sunt in omne posterum tempus (Cic.). 15)
Laberius mimorum scriptor decimo mense post C. Caesaris interitum Puteolis mortuus est (Suet.).
Esercizio 9
Traduci:
1) Le elezioni sono state fissate per il mese prossimo. 2) La terza guerra punica durò dal 149 al 146
a.C. . 3) Per tutta la giornata il foro era pieno di gente che gridava. 4) I fuggitivi camminarono per
tutta la notte, e all’alba raggiunsero le loro terre. 5) Ogni settimana mio padre si recava in campagna
per due giorni. 6) Mi sono trasferito in città da dieci anni, e vivo in una bella casa. 7) Le olimpiadi
si celebravano ogni quattro anni in onore di Zeus; la prima secondo la tradizione ci fu nel 776 a.C. .
8) Entro pochi anni il paese verrà abbandonato da tutti. 9) In molti paesi i bambini non frequentano
le scuole nemmeno per un anno. 10) Trenta anni fa, quando costruimmo la casa, questa zona era
completamente disabitata. 11) Il malato ha dormito tutto il giorno; si è svegliato alle otto di sera.
12) Si discusse fino a tarda notte, e non fu presa nessuna decisione.
Esercizio 10
1) Completa il brano che segue individuando le espressioni giuste tra quelle suggerite
2) Da’ una risposta motivata alle domande in calce
Il console Metello parte per la Numidia per fare guerra a Giugurta
Post Auli foedus exercitusque nostri foeda fuga / foedae fugae / foedam fugam Q. Metellus et
M. Silanus, consules designati, provincias inter se partiverant; Metelloque Numidia evenerat, acri
viro et, quamquam advorso populi partium, famae tamen aequabilis et inviolatae / famam tamen
aequabilem et inviolatam / fama tamen aequabili et inviolata. Is ubi primum magistratum
ingressus est, alia omnia sibi cum conlega ratus, ad bellum, quod gesturus erat, animum intendit.
Igitur diffidens veteri exercitui / veteris exercitus / vetere exercitu, milites scribere, (1) praesidia
undique arcessere, arma tela equos et cetera instrumenta militiae parare; ad hoc commeatum
adfatim, denique omnia, quae in bello vario et multarum rerum egenti (2) usui esse solent. Ceterum
ad ea patranda (3) senatus (4) auctoritate, socii nomenque Latinum et reges ultro auxilia mittundo,
postremo omnis civitas summo studio adnitebatur. Itaque ex sententia omnes res paratae
compositaeque / omnibus rebus paratis compositisque, in Numidiam proficiscitur magna spe
457
civium, cum propter artis bonas tum maxume quod advorsum divitias invictum animum gerebat, et
avaritia (5) magistratuum ante id tempus in Numidia nostrae opes contusae hostiumque auctae
erant.
Sallustio
(1) scribere… arcessere… parare: che tempi sono? (2) egenti: che caso è? A chi si riferisce? (3) ad ea patranda: sai rendere in altro
modo tale concetto? (4) senatus: genitivo o nominativo? (5) avaritia magistratuum…: sai volgere il periodo nella forma attiva?
Hodieque
Unicuique suum: “A ciascuno il suo”, massima derivata dalle Institutiones di Giustiniano. È il
concetto evangelico Caesaris Caesari, Dei Deo.
Errando discitur: “Sbagliando si impara”. È un’esortazione a non perdersi d’animo, quando ci si
accorge che è stato commesso un qualche errore. Vale anche, e perché no? “Girando si impara”.
Coram populo: “Alla presenza del popolo”, pubblicamente. Si dice, ad esempio, quando si vuole
mettere in evidenza che si è agito, o si agisce, alla luce del sole, senza nascondere nulla.
Aquila non capit muscas: “L’aquila non prende le mosche”, come dire che chi ha grandi
responsabilità non perde tempo in questioni di poco conto.
Versione 1
La battaglia di Filippi
Siamo nel 42 a.C. , in Macedonia. Lo scontro è tra i Cesaricidi, Bruto e Cassio, da una parte, ed Ottaviano e Antonio,
dall’altra. La vittoria è per i vendicatori della morte di Cesare.
Interea Brutus et Cassius, interfectores Caesaris, ingens bellum moverunt. Erant enim per
Macedoniam et Orientem multi exercitus, quos occupaverant. Profecti sunt igitur contra eos
Caesar Octavianus Augustus et M. Antonius; remanserat enim ad defendendam Italiam Lepidus (1).
Apud Philippos, Macedoniae urbem, contra eos pugnaverunt. Primo proelio victi sunt Antonius et
Caesar, periit tamen dux nobilitatis Cassius; secundo Brutus periit et infinitam nobilitatem, quae
cum illis bellum gesserat, victam interfecerunt (2). Ac sic inter eos divisa est res publica, ut
Augustus Hispanias, Gallias et Italiam teneret, Antonius Asiam, Pontum, Orientem. Sed in Italia L.
Antonius consul bellum civile commovit, frater eius, qui cum Caesare contra Brutum et Cassium
dimicaverat. Is apud Perusiam, Tusciae civitatem, victus et captus est, neque occisus.
Eutropio
(1) Octavianus…Antonius…Lepidus: il secondo triumvirato. (2) victam interfecerunt: “sconfissero ed uccisero”.
Versione 2
Morte di Attico (I)
Tito Pomponio Attico, amico ed editore di Cicerone, malato da diversi mesi, convinto ormai di non poter guarire,
decide di porre fine alle sofferenze lasciandosi morire d’inedia. Siamo nel 32 a.C.
Tali modo cum
(1)
septem et septuaginta annos complesset atque ad extremam senectutem non
458
minus dignitate quam gratia fortunaque crevisset (multas enim hereditates nulla alia re quam bonitate consecutus est) tantaque prosperitate usus esset valetudinis, ut (2) annis triginta medicina non
indiguisset, nactus est morbum, quem initio et ipse et medici contempserunt: nam putarunt esse
tenesmon (3), cui remedia celeria faciliaque proponebantur. In hoc (4) cum tres menses sine ullis
doloribus, praeterquam quos ex curatione capiebat, consumpsisset, subito tanta vis morbi in imum
intestinum prorupit, ut extremo tempore per lumbos fistulae puris eruperint. Atque hoc priusquam
ei accideret, postquam in dies dolores accrescere febresque accessisse sensit, Agrippam generum
ad se accersi iussit et cum eo L. Cornelium Balbum Sextumque Peducaeum.
Cornelio Nepote
(1) cum: regge i successivi complesset (= complevisset)…crevisset…usus esset: temporali. (2) ut…non indiguisset: consecutiva, col
piuccheperfetto congiuntivo! (3) tenesmon: “tenesmo”, malattia intestinale. (4) In hoc: “In queste condizioni”.
Versione 3
Morte di Attico (II)
Hos ut venisse vidit, in cubitum innixus (1) “Quantam” inquit "curam diligentiamque in valetudine
mea tuenda (2) hoc tempore adhibuerim, cum vos testes habeam, nihil necesse est pluribus verbis
commemorare. Quibus quoniam (3), ut spero, satisfeci, me nihil reliqui fecisse, quod ad sanandum
me pertineret, reliquum est ut egomet mihi consulam. Id vos ignorare nolui: nam mihi stat alere
morbum desinere (4). Namque his diebus quidquid cibi sumpsi, ita produxi vitam, ut auxerim
dolores sine spe salutis. Quare a vobis peto, primum ut consilium probetis meum, deinde ne frustra
dehortando impedire conemini” […]. Sic cum biduum cibo se abstinuisset, subito febris decessit
leviorque morbus esse coepit. Tamen (5) propositum nihilo setius peregit itaque die quinto,
postquam id consilium inierat, pridie kal. Aprilis Cn. Domitio C. Sosio consulibus decessit.
Cornelio Nepote
(1) in cubitum innixus: “appoggiatosi su un gomito”. (2) in valetudine mea tuenda: “nel curare la mia salute”. (3) Quibus
quoniam…satisfeci: “Poiché vi (quibus = vobis) ho dimostrato sufficientemente” che non ho trascurato alcun mezzo. (4) nam mihi
stat…desinere: “ho preso la decisione appunto di cessare di alimentare la malattia. (5) Tamen…nihilo setius: “Tuttavia…nonostante
ciò”.
Versione 4
Alessandro e il medico Filippo
Abbiamo ascoltato la voce di Curzio Rufo (Un bagno pericoloso, versione 3 - ablativo); ascoltiamo ora una voce
diversa, mentre ci racconta il seguito della storia.
Cum Tarsum venisset Alexander, captus Cydni fluminis amoenitate per mediam urbem influentis,
proiectis armis, plenus pulveris et sudoris in perfrigidam undam se proiecit: tum repente tantus
nervos eius occupavit rigor ut, interclusa voce, non spes modo remedii sed nec dilatio periculi
inveniretur. Unus erat ex medicis, nomine Philippus, qui solus (1) remedium polliceretur; sed et
ipsum Parmenionis pridie a Cappadociae missae epistulae suspectum faciebant, qui (2), ignarus
infirmitatis Alexandri, scripserat ut a Philippo medico caveret: nam corruptum illum a Dario
ingenti pecunia esse. Tutius tamen Alexander ratus est dubiae se fidei medici credere (3) quam
indubitata morte perire. Accepto igitur poculo, epistulas medico tradidit atque ita inter bibendum
oculos in vultum legentis intendit. Ut securum conspexit, laetior factus est sanitatemque quarta die
recepit.
Giustino
(1) qui…polliceretur: rendi all’indicativo. (2) qui…scripserat: Parmenione. (3) se…credere: “affidarsi”.
459
Versione 5
Raucillo ed Ego
Tra i cavalieri di Cesare, due fratelli Allobrogi, Raucillo ed Ego, ai quali Cesare, come premio per il loro valore in
guerra, affida diversi incarichi, rendendoli ricchi da poveri che erano. I due approfittano della propria posizione,
causando il risentimento dei loro che si rivolgono a Cesare.
Erant apud Caesarem in equitum numero Allobroges duo fratres, Raucillus et Egus, Abducilli filii,
qui principatum in civitate multis annis obtinuerat, singulari virtute homines, quorum opera
Caesar, omnibus Gallicis bellis, optima fortissimaque erat usus. His domi ob has causas
amplissimos magistratus mandaverat atque eos extra ordinem (1) in senatum legendos curaverat (2)
agrosque in Gallia ex hostibus captos praemiaque rei pecuniariae magna tribuerat locupletesque
ex egentibus fecerat. Hi propter virtutem non solum apud Caesarem in honore erant, sed etiam
apud exercitum cari habebantur; sed freti (3) amicitia Caesaris ac stulta ac barbara adrogantia
elati despiciebant suos stipendiumque equitum fraudabant et praedam omnem domum avertebant.
Quibus illi rebus permoti, universi Caesarem adierunt palamque de eorum iniuriis sunt questi.
Cesare
(1) extra ordinem: “in via eccezionale”. (2) legendos curaverat: ” aveva fatto eleggere”. (3) freti…elati: “confidando…baldanzosi”.
Versione 6
La rivolta dei gladiatori
La guerra servile, del 73 a.C., ebbe origine con la rivolta dei gladiatori nella scuola di Capua. Li comandava Spartaco,
che riuscì a mettere insieme un’enorme massa di diseredati. La guerra fu conclusa da M. Licinio Crasso.
Anno urbis Romae sexcentesimo septuagesimo octavo Macedoniam provinciam M. Licinius
Lucullus accepit, consobrinus Luculli, qui contra Mithridatem bellum gerebat. Et in Italia novum
bellum (1) subito commotum est. Septuaginta enim et quattuor gladiatores, ducibus Spartaco, Crixo
et Oenomao, effracto Capuae ludo, (2) effugerunt et per Italiam vagantes paene non levius bellum in
ea, quam (3) Hannibal moverat, paraverunt. Nam multis ducibus et duobus simul Romanorum
consulibus victis, sexaginta fere milium armatorum exercitum congregaverunt, victique sunt in
Apulia a M. Licinio Crasso proconsule; et, post multas calamitates Italiae, tertio anno bello huic
est finis impositus.
Eutropio
(1) Novum bellum: “una guerra insolita”. (2) effracto…ludo: “sfondate le porte…della scuola di gladiatori”. (3) quam: sottinteso,
bellum quod.
Versione 7
I druidi
Una casta sacerdotale potente presso le popolazioni galliche: esentati tra l’altro dalla partecipazione alla guerra e dal
pagamento delle tasse, i druidi godono numerosi privilegi, ed è comprensibile quindi che in molti aspirassero ad entrare
nella casta.
Druides a bello abesse consuerunt neque tributa una cum reliquis pendunt, militiae vacationem
omniumque rerum habent immunitatem. Tantis excitati praemiis et sua sponte multi in disciplinam
conveniunt et a parentibus propinquisque mittuntur. Magnum ibi numerum versuum ediscere
dicuntur. Itaque annos nonnulli vicenos in disciplina permanent. Neque fas esse existimant ea
litteris mandare, cum (1) in reliquis fere rebus, publicis privatisque rationibus, Graecis litteris
utantur. Id mihi duabus de causis instituisse videntur, quod (2) neque in vulgum (3) disciplinam
efferri velint neque eos, qui discunt, litteris confisos minus memoriae studere; quod (4) fere
plerisque accidit ut praesidio litterarum diligentiam in perdiscendo ac memoriam remittant.
460
Inprimis hoc volunt persuadere, non interire animas, sed ab aliis post mortem transire ad alios,
atque hoc maxime ad virtutem excitari putant, metu mortis neglecto. Multa praeterea de sideribus
atque eorum motu, de mundi ac terrarum magnitudine, de rerum natura, de deorum immortalium vi
ac potestate disputant et iuventuti tradunt.
Cesare
(1) cum…Graecis litteris utantur: “essi…che pure si servono dell’alfabeto greco”. (2) quod…velint: causale ipotetica al
congiuntivo. (3) in vulgum: nota l’uso del genere maschile. (4) quod…accidit: “cosa che…accade”; ma anche causale,
“perché…accade”.
Versione 8
Siface prigioniero a Roma
Siface di Numidia viene condotto prigioniero a Roma, ed i senatori, informati di quanto è successo in Africa, decretano
solenni festeggiamenti di ringraziamento agli dei, con immensa partecipazione, naturalmente, della folla.
Multis ante diebus Laelius cum Syphace primoribusque Numidarum captivis Romam venit quaeque
in Africa gesta essent omnia ordine exposuit patribusque ingenti (1) hominum et in praesens laetitia
et in futurum spe. Consulti inde patres regem in custodiam Albam mittendum censuerunt, Laelium
retinendum, donec legati Carthaginienses venirent. Supplicatio in quadriduum decreta est. P.
Aelius praetor senatu misso et contione inde advocata cum C. Laelio in rostra escendit. Ibi vero
audientes (2) fusos Carthaginiensium exercitus, devictum et captum ingentis nominis regem,
Numidiam omnem egregia victoria peragratam, tacitum continere gaudium non poterant, quin (3)
clamoribus quibusque aliis (4) multitudo solet laetitiam immodicam significarent.
Livio
(1) ingenti…spe: “ con immensa gioia dei presenti (hominum) per il momento (in praesens) e viva speranza per il futuro”. (2)
audientes: rendi col gerundio,”ascoltando”. Dal verbo dipendono tutte le oggettive che seguono. (3) quin: “ senza che”, con valore
consecutivo dopo l’espressione negativa continere… non poterant. (4) quibusque aliis: “ con gli altri modi con i quali”.
RAGIONIAMO INSIEME
Versione 9
Organizzazione sociale dei Germani
Per i Germani, popolazioni bellicose, motivo di gloria è fare il deserto intorno ai centri abitati; in tal modo si sentono
anche più sicuri. I magistrati vengono eletti soltanto in tempo di guerra; in tempo di pace, non esistono affatto. Sentito il
culto dell’ospitalità.
Civitatibus maxima laus (1) est quam latissime (2) circum se vastatis finibus (3) solitudines (4)
habere. Hoc (5) proprium virtutis existimant, expulsos agris finitimos cedere neque quemquam
prope audere consistere; simul hoc (6) se fore tutiores arbitrantur, repentinae incursionis timore
sublato. Cum bellum (7) civitas aut inlatum (8) defendit aut infert, magistratus, qui (9) ei bello
praesint et vitae necisque habeant potestatem, deliguntur. In pace (10) nullus est communis
magistratus, sed principes regionum atque pagorum inter suos (11) ius dicunt controversiasque
minuunt. Latrocinia (12) nullam habent infamiam, quae extra fines cuiusque civitatis fiunt, atque ea
iuventutis (13) exercendae ac desidiae minuendae causa fieri praedicant. Atque ubi quis ex
principibus in concilio dixit se ducem fore, qui (14) sequi velint profiteantur, consurgunt ii, qui et
causam et hominem probant, suumque auxilium pollicentur atque a multitudine conlaudantur; qui
ex his secuti non sunt, in desertorum ac proditorum numero ducuntur, omniumque his rerum postea
fides derogatur. Hospitem violare fas non putant; qui (15) quacumque de causa ad eos venerunt, ab
iniuria prohibent, sanctos habent, hisque (16) omnium domus patent victusque communicatur.
Cesare
461
1) Maxima laus: “la lode più grande”; apposizione del successivo habere, infinito con valore di
soggetto. 2) quam latissime: “per un’estensione profonda il più possibile”. 3) vastatis finibus:
ablativo assoluto. Significativo il concetto: i territori li hanno devastati loro stessi. 4) solitudines:
“deserti”. 5) Hoc… consistere: ordina e traduci “Questa (hoc, prolettico delle infinitive che
seguono) giudicano testimonianza inconfutabile (proprium) di valore, che i confinanti cacciati dalle
(loro) terre si allontanino e che nessuno abbia il coraggio di porre la propria sede nelle vicinanze
(prope)”. 6) simul hoc: “nello stesso tempo (simul) per tale motivo (hoc: ablativo neutro)”. 7)
bellum… inlatum… infert: guerra difensiva la prima, offensiva la seconda. 8) Inlatum:
naturalmente, ab aliis. 9) qui… praesint… habeant: relativa finale e relativa consecutiva. 10) In
pace: con valore avversativo, “In tempo di pace invece”. 11) inter suos: “tra i loro” concittadini.
12) Latrocinia… quae… fiunt: “Non producono nessuna infamia le razzie che… si fanno”. 13)
iuventutis …causa: finali col gerundivo. 14) qui sequi velint, profiteantur: “(invitando) a
pronunciarsi quanti vogliono seguirlo”. 15) qui…ab iniuria prohibent, sanctos habent: “quanti …
(costoro li) proteggono da ogni offesa, (li) ritengono sacri”. 16) hisque: il pronome va tradotto due
volte, e quindi: “e per costoro… e con costoro”.
Qualche piccola considerazione
1) Cum bellum…: secondo quanto afferma Tacito nella Germania, sono i sacerdoti, diremmo noi, i
politici che dirigono la guerra, offensiva o difensiva che sia, ed essi, leggiamo qui in Cesare,
vengono nominati di volta in volta.
2) Principes regionum et pagorum: l’espressione è ambigua. Che intende Cesare?. . . Che i primi
hanno un’autorità superiore rispetto ai secondi, essendo la regio più ampia del pagus, o che i due
complementi indicano lo stesso unico concetto?
3) Qui ex his…ducuntur: “quanti tra costoro si rifiutano poi di seguirlo, vengono considerati
disertori e traditori”. Il consenso spontaneo del singolo diventa quindi un obbligo; e se in un primo
tempo la folla dei presenti tributa onori al volontario, successivamente, se egli viene meno
all’impegno assunto, perde ogni credibilità presso l’intera comunità.
Versione 10
La pratica dei sacrifici umani presso i Galli
Tutto il popolo dei Galli è dedito alle pratiche religiose, e per tale motivo quelli che soffrono per
malattie piuttosto gravi e quelli che vanno in guerra o si trovano in qualche pericolo, costoro
sacrificano uomini o fanno voto di sacrificarne. Per celebrare sacrifici simili ricorrono all’opera dei
druidi: sono convinti che per placare l’ira degli dei devono essere sacrificati degli uomini, e non
solo i privati, ma anche le comunità celebrano tali sacrifici. Qualche popolo dà fuoco a fantocci di
vimini di smisurata grandezza dopo averli riempiti di uomini, che muoiono tra sofferenze atroci.
Ricorrono di preferenza, per suppliziarli, ad uomini che abbiano commesso un qualche delitto, però,
se uomini tali non ci sono, non esitano a sacrificare vittime innocenti.
(libera traduzione da Cesare)
Sententiae
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
Non scire fas est omnia (Hor.).
Nequam aurum est (Pl.).
Discipulus est prioris posterior dies (P. Syr.).
Omnia praeclara rara (Cic.).
Prima est eloquentiae virtus perspicuitas (Quint.). Negli altri due versi
Veritatis una facies est (Sen.).
Medice, cura te ipsum (Vang.).
462
8. Senectus ipsa morbus (Cic.).
9. Aliena nobis, nostra plus aliis placent (P. Syr.).
10. Pecunia plura mala nobis exhibet quam aliud quicquam (Sen.).
463
Capitolo 29
Particolarità sintattiche e stilistiche
Sostantivi e aggettivi.
Particolarità nell’uso del comparativo e del superlativo.
Pronomi e aggettivi possessivi e riflessivi. Azione reciproca.
Pronomi dimostrativi
Pronome relativo e pronomi indefiniti.
464
Una giovane troppo tronfia
Nei primi due versi, le doti di Fabulla, ad ognuna delle quali segue la conferma, via via più precisa. Negli altri due versi,
le doti cadono tutte, per colpa dell’eccesso di presunzione da parte della donna.
Bella es, novimus, et puella, verum est,
et dives, quis enim potest negare?
Sed cum te nimium, Fabulla, laudas,
nec dives neque bella nec puella es.
Marziale
novimus… verum est… quis enim potest negare?: nota il crescendo delle tre affermazioni. novimus: perfetto logico (memini, odi,
novi), ”sappiamo.” quis…potest: ”chi…potrebbe (potest: falso condizionale)”. nimium: avverbio, “troppo”.
Sostantivi - Aggettivi
Esercizio 1
Traduci:
1) Catilina vicinitatem antea sollicitatam armis exornat (Sall.). 2) Saguntini omne aurum et
argentum in forum contulerunt (Liv. ). 3) Stulti malorum memoria torquentur (Cic.). 4) Militares
artes me a puero fortuna nunc publica nunc privata docuit (Liv.). 5) Dedit natura beluis sensum ut
secernerent pestifera a salutaribus (Cic.). 6) Postero die Romanus in acie descendit, Poenus tacita
etiam confessione victus castris se tenuit (Liv.). 7) Ea tempestate in exercitu nostro fuere complures
novi atque nobiles, quibus divitiae bono honestoque potiores erant (Sall.). 8) Regibus boni quam
mali suspectiores sunt (Sall.). 9) Mihi vero nihil istorum placet (Cic.). 10) Ab oppugnanda Neapoli
Hannibalem absterruerunt conspecta moenia (Liv.). 11) Matres familiae de muro vestem
argentumque iactabant (Caes.). 12) Quae a condita urbe Roma ad captam eandem urbem Romani
gessere, quinque libris exposui (Liv.). 13) Metellus edixit ne miles gregarius in castris neve in
agmine servum aut iumentum haberet (Sall.). 14) Ante Carthaginem deletam populus et senatus
Romanus placide modesteque inter se rem publicam tractabant (Sall.). 15) Levior fit senectus
eorum qui ab iuventute coluntur (Cic.).
Esercizio 2
Traduci:
1) Annibale manteneva l’ordine tra i suoi con una disciplina ferrea. 2) L’oro e l’argento sono stati
sempre una preda ambita. 3) Secondo la leggenda, le famose oche del Campidoglio salvarono Roma
dai Galli. 4) Si racconta che, ucciso il tribuno, i suoi combatterono con grande accanimento per
salvare il loro console. 5) Ai tuoi sta a cuore la tua salute. 6) Fanti e cavalieri combatterono tutti con
grande impegno per respingere le orde dei barbari. 7) Dissentiamo su molte cose, ma tutti vogliamo
cose oneste. 8) Era parso che i ricchi volessero aiutare i poveri, ma fu solo un’illusione. 9) I soldati
più giovani erano nelle prime linee, i veterani al centro dello schieramento. 10) I lottatori ungevano
il corpo di olio prima di affrontare l’avversario. 11) In molti libri non c’è niente di nuovo: ripetono
spesso storie inventate da altri. 12) Crastino, un soldato dell’esercito di Cesare, è rimasto famoso
per il suo grande eroismo.
465
Particolarità nell’uso del comparativo e del superlativo
Esercizio 3
Traduci:
1) Quis est qui possit conferre vitam Trebonii cum Dolabella? (Cic.). 2) Quia Samnites passim in
fuga dissipati sunt, minor caedes quam pro tanta victoria fuit (Liv.). 3) Pauli Aemilii contio fuit
verior quam gratior populo (Liv.). 4) Hoc inferius est quam ut avo tuo dignum esse videatur (Cic.).
5) Sueborum gens est longe maxima et bellicosissima Germanorum omnium (Caes.). 6) Maiora
deliquerant Campani quam quibus ignosci posset (Liv.). 7) Optimi cuiusque animus maxime ad
immortalitatem et gloriam nititur (Cic.). 8) Haec quae dixi sentio fuisse longiora (Cic.). 9) Ut
quisque optime dicit, ita maxime dicendi difficultatem timet (Cic.). 10) Tam gratum mihi id erit,
quam quod gratissimum (Cic.). 11) Tu velim quam longissime poteris obviam nobis properes (Cic.).
12) Iugurtha quam maximas potest copias armat (Sall.). 13) Nitebatur Caesar ut quam plurimos
colles occuparet (Caes.). 14) Hic dies nostris militibus longe gravissimus fuit (Caes.). 15) Eorum
longe maxima ingenia fuerunt (Cic.).
Esercizio 4
Traduci:
1) Quanto erat gravior oppugnatio, tanto crebriores litterae ad Caesarem mittebantur (Caes.). 2)
Carinae Venetorum navium erant aliquanto planiores quam nostrarum navium(Caes.). 3) Miltiades
et antiquitate generis et gloria maiorum et sua modestia unus omnium maxime florebat Athenis
(Nep.). 4) Alexander, cum acrius quam cautius dimicat, confossus undique obruitur (Curt.). 5)
Caspici maris aqua dulcior est ceteris maribus (Curt.). 6) Maior sum quam ut mancipium sim mei
(Sen.). 7) Eloquentia res una est omnium difficillima (Cic.). 8) Visa est legato maior acies quam
quae posset ab uno praesidio sustineri (Liv.). 9) Veneti oppida muniunt, frumenta ex agris in
oppida comportant, naves quam plurimas possunt cogunt (Caes.). 10) Haec civitas longe plurimum
valet, magnasque habet copias peditum (Caes.). 11) Cum Libo vidisset Antonii naves audacius
progressas, quadriremes quinque ad eas misit (Caes.). 12) Vos oro et obtestor, iudices, ut totam
causam contemplemini oculis quam maxime intentis (Cic.).
Esercizio 5
Traduci:
1) Fabio Massimo, che ebbe il soprannome di Temporeggiatore, ad alcuni sembrò assai pauroso. 2)
Il tiranno, indubbiamente assai crudele, in quell’occasione si mostrò benevolo come pochi. 3)
Catilina sin da giovane visse in maniera fin troppo licenziosa. 4) Il più grande amico di Alessandro
forse fu Clito, che fu ucciso dallo stesso re in stato di ebbrezza. 5) La storia annovera la sconfitta di
Canne tra quelle più gravi subite da Roma. 6) Molti si dichiarano amici, ma quelli veramente sinceri
sono assai pochi. 7) L’oratore fu assai eloquente con le sue argomentazioni, e convinse facilmente
l’uditorio che lo ascoltava con la massima attenzione. 8) Mi sei stato di grande aiuto nelle più gravi
difficoltà, e ti sarò sempre molto riconoscente. 9) Le profondità del mare sono di gran lunga più
grandi di quelle dei laghi. 10) La neve era troppo alta perché l’esercito potesse passare per i monti.
11) Credo di aver detto fin troppe cose. Basta! 12) La volpe era troppo furba per essere ingannata.
466
Pronomi e aggettivi possessivi e riflessivi - Azione reciproca
Esercizio 6
Traduci:
1) M. Fulvius Nobilior Q. Ennium, qui cum patre eius in Aetolia militaverat, civitate donavit (Cic.).
2) Semper Brutum amavi propter eius ingenium (Cic.). 3) His mandavit ut quae diceret Ariovistus
cognoscerent et ad se referrent (Caes.). 4) Acuto homine nobis opus est, qui sagaciter investiget
quid sui cives cogitent, sentient, opinentur, exspectent (Cic.). 5) Alexander urbem Celaenas,
destitutam ab suis, intrat, arcem vero, in quam confugerant, oppugnare adortus est (Curt.). 6) Suas
copias Haedui in finem Bellovacorum introducent et eorum agros populabuntur (Caes.). 7)
Philippus hostium manus saepe vitavit, suorum effugere non valuit (Curt.). 8) Chersoneso tali modo
constituta, Lemnum revertitur et ex pacto postulat ut sibi urbem tradant (Nep.). 9) Is homo semper
me delectavit, fraterque eius mecum est multum (Cic.). 10) Ad eorum voluntatem conciliandam
maximo te mihi usui fore video (Cic.). 11) Perfuga a Pyrrho venit in castra Fabricii eique est
pollicitus, si pecuniam sibi proposuisset, se eum veneno necaturum esse (Cic.). 12) Cum alius alii
subsidium ferret, audacius resistere ac fortius pugnare coeperunt (Caes.). 13) Has adversus copias
spes omnis consistebat Datami in se locique natura (Nep.). 14) Caesar vehementer centuriones
incusavit: cur de sua virtute aut de ipsius diligentia desperarent ? (Caes.). 15) Ad imitationem sui
vocat alios, ut sese sicut speculum praebeat civibus (Cic.). 16) Ita faciam, ut frater censuit, ut
uxorem eius huc adducam (Ter.).
Esercizio 7
Traduci:
1) Amicitiae effectrices sunt voluptatum tam amicis quam sibi (Cic.). 2) Petreius, summae
nobilitatis adulescens, suis ac suorum opibus Caesarem enixe iuvabat (Caes.). 3) Sicca dixerat se
mecum fore, sed Brundisio discessit (Cic.). 4) Era puellam educavit magna industria, quasi si esset
ex se nata (Plaut.). 5) A Caesare valde liberaliter invitor sibi ut sim legatus (Cic.). 6) Rex tantum
spe valuit ut se Oceanum cum Ponto, Sertori copias cum suis coniuncturum putaret (Cic.). 7)
Sapientis est proprium omnia ad suum arbitrium referre, suis stare iudiciis (Cic.). 8) Me a portu
praemisit domum ut haec nuntiem uxori suae (Plaut.). 9) Ariovistus ad postulata Caesaris pauca
respondit, de suis virtutibus multa praedicavit (Caes.). 10) Patres conscripti legatos in Bithyniam
miserunt qui ab rege peterent ne inimicissimum suum secum haberet (Nep.). 11) Ceres ab Iove
impetravit ut Proserpina dimidia parte anni apud se, dimidia apud Plutonem esset (Ig.). 12) Haec
ego non dicerem, si Caesarem beneficii sui paeniteret (Cic.). 13) Ipsi homines sibi sunt per se et
sua sponte cari (Caes.). 14) Adfirmabat Postumus se vivo illam domum istius numquam futuram
(Cic.). 15) Praesente matre sua, Dinaea uxorem suam interrogavit essetne praegna (Cic.). 16)
Amore captus Alcmenes, Iuppiter mutavit sese in formam eius coniugis (Plaut.).
Esercizio 8
Traduci:
1) Grazie alle famose bisacce di Giove, gli uomini –scrive Fedro- vedono i difetti degli altri e non
vedono i propri. 2) Da bravo generale, Cesare elogiava spesso i suoi soldati e riconosceva
pubblicamente i loro meriti. 3) Il console concesse la tregua al capo dei barbari a patto che gli
consegnasse i disertori. 4) Nel suo discorso, il futuro console si dichiarava intenzionato a difendere
gli interessi del suo popolo. 5) Prima della battaglia, il comandante esortò i suoi perché
combattessero con valore per difendere i loro cari e le loro cose. 6) Nel corso della storia padri e
madri hanno spesso offerto la loro vita per salvare quella dei loro figli. 7) Lo schieramento della
467
falange era tale che nessuno poteva resistere alla sua potenza. 8) L’uomo pare avere una
caratteristica innata, di non essere mai contento della sua condizione. 9) Il generale affermò di
essere sicuro che i suoi soldati lo avrebbero seguito ovunque egli li avesse condotti. 10) Le donne
dei barbari scongiuravano i loro uomini di non consegnarle schiave ai Romani. 11) Verre fu
accusato dai suoi uomini di aver rubato le ricchezze dei Siciliani. 12) L’aquilifero della decima
legione saltò giù dalla nave, ed i soldati si esortarono l’un l’altro e lo seguirono tutti quanti. 13) Suo
padre ha garantito per lui, ed egli si fa forte del suo aiuto. 14) I genitori fanno tutto per i propri figli,
ma i figli non fanno altrettanto per i loro genitori. 15) Ogni uomo si affida soprattutto a se stesso e
alle sue forze.
Pronomi dimostrativi
Esercizio 9
Traduci:
1) Dividamus iniuriam a contumelia: prior illa natura gravior est, haec levior (Sen.). 2) In ipso
fluminis vado deprehensus Indutiamarus interficitur caputque eius refertur in castra (Caes.). 3)
Illud scio, alicui me profuturum si multos admonuero (Sen.). 4) Illa cognosces ex aliis; a me pauca
et ea summatim (Cic.). 5) Laudantur oratores veteres, Crassii illi et Antonii (Cic.). 6) Non enim
sumus in quibus nihil verum esse videatur (Cic.). 7) Eum non paenitebat idem facere, quod tu
(Cic.). 8) Nosmet ipsos valde amabimus (Cic.). 9) Ipse seram maturo tempore vites (Tib. ). 10)
Honestum illud Solonis est, quod ait versiculo quodam, senescere se in dies multa addiscentem
(Cic.). 11) Miltiades, Cimonis filius, ea erat aetate ut de eo bene sperare cives possent sui (Nep.).
12) Ego iudicabo, si modo is sum qui id possim aut sciam iudicare (Cic.). 13) Virtus eadem in
homine ac deo est (Cic.). 14) Protexi viros optimos eosdemque gratissimos (Plin. ).
Esercizio 10
Traduci:
1) Eius me miseret, ei nunc timeo, is nunc me retinet (Plaut.). 2) Nobis sermo, et is multus, de te fuit
(Cic.). 3) Onerariae naves eosdem portus quos reliquae capere non potuerunt (Caes.). 4) Prima
societas in ipso coniugio est (Cic.). 5) Miles fratrem, dein se ipsum interfecit (Tac.). 6) Neque ipsam
amicitiam tueri possumus, nisi amicos aeque et nosmet ipsos diligamus (Cic.). 7) Scaevola augur
peritissimus iuris idemque percomis est habitus (Cic.). 8) Illud animorum corporumque dissimile,
quod animi valentes morbo temptari non possunt, corpora possunt. 9) Non quaesivit ubi ipse tuto
viveret, sed unde praesidio posset esse civibus suis (Nep.). 10) Re quidem vera exercitui praefuit
Conon eiusque omnia arbitrio gesta sunt (Nep.). 11) Illis cohortibus praeposuit quos putavit fore
ministros cupiditatum suarum (Cic.). 12) Numquam est ille miser cui facile est mori (Sen.).
Esercizio 11
Traduci:
1) Quello che dici è vero, ma non è onesto. 2) Lo conosco come un uomo attivo, e per di più
disinteressato. 3) Chi ha agito in buona fede, anche se ha sbagliato, non può essere considerato
colpevole. 4) L’uomo non sempre è soddisfatto di possedere quello che ha bramato per tanto tempo.
5) Gli esploratori non ubbidirono agli ordini del loro comandante, e per questo furono puniti da lui
in maniera piuttosto severa. 6) Nella buona sorte molti non riescono a mantenere il controllo di se
stessi, e vanno facilmente in rovina. 7) Enea si innamorò di Didone, ma non poté vivere con lei per
volontà del fato. 8) Spesso molti uomini si perdono in cose non belle e per di più futili. 9) Il famoso
detto di Orazio… si definiva un porcellino del gregge di Epicuro. 10) Nella traversata della catena
montuosa, coperta da un’abbondante nevicata, perse la vita il re stesso.
468
Pronome relativo -Pronomi indefiniti
Esercizio 12
Traduci:
1) Nos, quae patientia nostra est, spernimur (Ov.). 2) Caesari nuntiatur Sulmonenses cupere ea
facere quae vellet (Caes.). 2) Cui spes omnis et ratio et cogitatio pendet ex fortuna, huic nihil potest
esse certi (Cic.). 4) Oro te ut, quae didicisti ab adulescentia, iis hoc tempore utaris (Cic.). 5) Quae
pars civitatis Helvetiae insignem calamitatem populo Romano intulerat, ea princeps poenas
persolvit (Caes.). 6) Multi divitias despiciunt, quos parvo contentos tenuis victus cultusque delectat
(Cic.). 7) Ad quas res aptissimi erimus, in iis potissimum elaborabimus (Cic.). 8) Reliqua tu pro tua
prudentia considerabis (Cic.). 9) Quod ego fui ad Trasumenum, ad Cannas, id tu hodie (Liv.). 10)
Ego, quae mea neglegentia est, multos saepe dies, cum hic eras, ad te non accedebam (Cic.).
Esercizio 13
Traduci:
1) Quid? Hoc cuiquam ferendum putas esse? (Cic.). 2) Puella spectatur ab omnibus, laudatur ab
omnibus, nec quisquam eius nuptiarum petitor accedit (Apul. ). 3) Velim, si quid forte novi habes,
scribas ad me; si nihil habebis, tamen scribas aliquid (Cic.). 4) Nemo vir magnus sine aliquo afflatu
divino numquam fuit (Cic.). 5) Haud quid sit scio, sed grande quiddam est (Sen.). 6) Quaeso
ignoscas si quid stulte dixi atque imprudens tibi (Pl.). 7) Quae sciebat quisque docuit (Quint.). 8)
Tibi facetum videtur quicquid ego dixi (Cic.). 9) Sua quisque fortia facta ad caelum fert (Sall.). 10)
Non numquam errorem creat similitudo (Cic.). 11) Filiam quis habet: pecunia opus est (Cic.). 12)
Nulla vitae pars neque publicis neque privatis neque forensibus neque domesticis in rebus vacare
officiis debet (Cic.). 13) Negat sine furore Democritus quemquam poetam magnum esse posse
(Cic.). 14) Locutus est pro his Divitiacus Aeduus: Galliae totius factiones esse duas; harum alterius
principatum tenere Aeduos, alterius Arvernos (Caes.). 15) Corpus natura, ut quandam vestem,
animo circumdedit (Cic.).
Ricapitolazione
Esercizio 14
Traduci:
1) Credamus summis oratoribus, qui veterum poemata vel ad fidem causarum vel ad ornamenta
eloquentiae adsumunt (Quint.). 2) Sed opprimor interdum et vix resisto dolori, quod ea me solacia
deficiunt quae ceteris, quorum mihi exempla propono, simili in fortuna non defuerunt (Cic.). 3)
Pecunia publica, quae ex metallis redibat, Themistocles persuasit populo ut classis centum navium
aedificaretur (Nep.). 4) Longe alia mihi mens est, patres conscripti, cum res atque pericula nostra
considero, et cum sententias nonnullorum ipse mecum puto (Sall.). 5) Qui requirunt quid quaque de
re sentiamus, curiosius id faciunt quam necesse est (Cic.). 6) Pro di immortales ! Oppianicum
quisquam his rebus cognitis circumventum esse dicet ? (Cic.). 7) Est aliquid valida sceptra tenere
manu (Ov.). 8) Miluo est quoddam bellum quasi naturale cum corvo; ergo alter alterius, ubicumque
nactus est, ova frangi (Cic.). 9) Qua mollitia sum animi, numquam illius lacrimis ac precibus restiti
(Cic.). 10) Referta Gallia negotiatorum est; nemo Gallorum quidquam negotii gerit sine cive
Romano (Cic.). 11) Video de istis, qui se populares haberi volunt, abesse non neminem (Cic.). 12)
Quem quisque in castris notum aut municipem habebat, conquirit atque evocat (Caes.). 13) Num
quis igitur est tam demens qui hoc contingere potuisse arbitretur? (Cic.).
469
Esercizio 15
Traduci:
1) Il tribuno di cui si è parlato in precedenza fu ampiamente elogiato dal console. 2) L’amico che mi
hai presentato è veramente una brava persona. 3) Nessuno è tanto potente da non avere bisogno
degli altri. 4) In qualunque società ognuno deve collaborare con gli altri. 5) Degli eserciti, uno fu
mandato in Gallia, l’altro rimase in Italia. 6) Gli assediati resistevano con grande accanimento, e
nessuno dava segno di resa. 7) Paziente come sei, non perdi mai la calma, ed ascolti tranquillamente
tutti. 8) Il sapiente non dice mai una parola di cui poi possa pentirsi. 9) Attico era talmente umano
che non negava a nessuno il suo aiuto. 10) Il famoso Socrate, del quale tutti conosciamo la
grandezza, era il primo a rispettare ciò che insegnava agli altri. 11) Non fuggì nessuno dei nemici;
caddero tutti in battaglia, chi in un luogo e chi in un altro. 12) Per natura nessuno ha tutto, ma chi ha
una cosa e chi un’altra.
Esercizio 16
1) Completa il brano che segue individuando le espressioni giuste tra quelle suggerite.
2) Da’ una risposta motivata alle domande in calce.
Il console Metello trova in Africa un esercito indisciplinato e non in grado di fare una guerra
Ubi in Africam venit, exercitus ei traditur a Sp. Albino proconsule iners, inbellis, neque periculo
neque labori patiens / neque periculum neque laborem patiens / neque periculi neque laboris
patiens, lingua quam manu promptior praedator ex sociis et ipse praeda hostium, sine imperio et
modestia habitus. Ita imperatori novo plus (1) ex malis moribus sollicitudinis, quam ex copia
militum auxili aut spei bonae adcedebat. Statuit autem Metellus, quamquam et aestivorum tempus
(2) comitiorum mora imminuerat et expectatione eventus civium animis intentis / civium animos
intentorum / civium animos intentos putabat, non prius bellum attingere quam maiorum disciplina
(3) milites laborare coegisset… More militari / Moris militaris / Mori militari vigiliae non
deducebantur: uti cuique lubebat, ab signis aberat. Lixae, permixti cum militibus, diu noctuque
vagabantur: et palantes agros vastare, (4) villas expugnare, pecoris et mancipiorum praedas
certantes agere, eaque mutare cum mercatoribus vino advecticio et alis talibus; praeterea
frumentum publice datum vendere, panem indies mercari; postremo quaecumque dicere aut fingere
queunt / dici aut fingi queunt / dicuntur aut funguntur queunt ignaviae luxuriaeque probra, in
illo exercitu cuncta fuere, (5) et alia amplius.
Sallustio
(1) plus…quam: con quali sostantivi vanno collegati? (2) aestivorum tempus… imminuerat: il concetto è che si è ridotto il tempo
utile per fare la guerra. Come lo spieghi? (3) disciplina: è nominativo o ablativo? (4) vastare… expugnare…: sai volgere in altra
forma le voci verbali? (5) fuere: è un infinito come i precedenti?
Hodieque
Vox populi, vox dei: “Voce di popolo, voce di Dio”. La frase viene usata per affermare qualcosa di
cui –si fa notare- non si hanno prove concrete.
Semel in anno licet insanire: usata con valore di scusa da parte di chi si concede una qualche
piccola libertà (“Una volta all’anno è lecito impazzire” –secondo l’accezione comune), in realtà
dovrebbe essere un freno alle piccole mancanze commesse con una certa frequenza: “Una sola
volta all’anno è lecito impazzire”.
470
Quot capita, tot sententiae: “Quante le teste, tanti i pareri”. Se la sostanza è che ognuno la pensa a
modo suo, spesso rivela sfiducia, a sentire affermazioni piuttosto balzane.
Non plus ultra: “Non più oltre”, secondo quanto ha scritto Ercole – per la mitologia- sulle famose
colonne. Con tono altamente elogiativo, si dice per celebrare qualcosa che ha raggiunto –si
intende- la perfezione assoluta.
Versioni di ricapitolazione
Versione 1
La guerra di Numanzia
A concludere la guerra contro Numanzia, nel 133 a.C. , fu Scipione Emiliano, quello che nel 146 aveva distrutto
Cartagine, e che per questo ebbe pure egli il titolo onorifico di Africano.
Q. Pompeius deinde consul, a Numantinis, quae Hispaniae civitas fuit opulentissima, superatus,
pacem fecit infamem quam populus et senatus iussit infringi atque ipsum Mancinum hostibus tradi,
ut in illo, quem auctorem foederis habebant, iniuriam soluti foederis vindicarent. Post tantam igitur
ignominiam, qua a Numantinis bis Romani exercitus fuerant subiugati, P. Scipio Africanus secundo
consul factus est (1) et ad Numantiam missus. Is primum militem (2) vitiosum et ignavum exercendo
magis quam puniendo sine aliqua acerbitate correxit, tum multas Hispaniae civitates partim(3) bello
cepit, partim in deditionem accepit, postremo ipsam Numantiam, diu obsessam, fame confecit et a
solo evertit, reliquam provinciam in fidem accepit.
Eutropio
(1) secundo consul factus est: nel 134 a.C. (2) militem: singolare collettivo. (3) partim…partim: “alcune…altre”.
Versione 2
Tentativo di Tarquinio di rientrare in Roma
Veienti e Tarquiniesi si alleano contro Roma, e tentano di ristabilire il trono di Tarquinio. Il tentativo fallisce. Tra gli
altri, sul campo muoiono Arrunte e Bruto.
Incensus Tarquinius non dolore solum, sed etiam odio iraque, bellum aperte moliendum ratus,
oravit maxime Veientes Tarquiniensesque, ne se eiusdem sanguinis cum liberis adulescentibus
perire sinerent. Haec moverunt Veientes et Tarquinienses. Ita duo duarum civitatum exercitus ad
repetendum regnum belloque persequendos Romanos secuti sunt Tarquinium. Postquam in agrum
Romanum ventum est, obviam hosti consules eunt. Valerius peditem ducit (1), Brutus ad
explorandum cum equitatu antecessit. Eodem modo primus eques (2) hostium agminis fuit; rex ipse
cum legionibus sequebatur. Aruns (3), ubi Brutum cognovit, inflammatus ira concitat calcaribus
equum atque in ipsum infestus consulem dirigit. Sensit in se Brutus iri et avide se certamini offert;
adeo infestis animis concurrerunt, ut (4) transfixi et moribundi ex equis lapsi sint. Simul et (5) cetera
equestris pugna coepit, neque ita multo post et pedites superveniunt. Veientes vinci ab Romano
milite assueti fusi fugatique sunt.
Livio
(1) peditem ducit: “comanda la fanteria”. (2) primus eques: singolare collettivo. (3) Aruns: Arrunte, figlio di Tarquinio il
Superbo. (4) ut…lapsi sint: consecutiva col perfetto. (5) et…et: “anche…anche”.
471
Versione 3
Amilcare
Nota bene: l’Amilcare di cui si parla è il padre del grande Annibale, protagonista della seconda guerra punica. La
battaglia navale delle Egadi pose fine alla prima guerra punica.
Hamilcar, Hannibalis filius, cognomine Barca, Karthaginiensis, primo Poenico bello, sed
temporibus extremis, admodum adulescentulus in Sicilia praeesse coepit exercitui. Cum ante eius
adventum (1) et mari et terra male res gererentur Karthaginiensium, ipse ubi (2) adfuit, numquam
hosti cessit neque locum nocendi dedit, saepeque e contrario occasione data lacessivit semperque
superior discessit. Quo facto, cum paene omnia in Sicilia Poeni amisissent, ille Erycem sic defendit,
ut bellum eo loco gestum (3) non videretur. Interim Karthaginienses classe apud insulas Aegatis a
C. Lutatio, consule Romanorum, superati statuerunt belli facere finem eamque rem arbitrio
permiserunt Hamilcaris. Ille etsi flagrabat bellandi cupiditate, tamen paci serviundum (4) putavit,
quod patriam exhaustam sumptibus diutius calamitates belli ferre non posse intellegebat.
Cornelio Nepote
(1) Cum ante eius adventum: “Mentre prima del suo arrivo”. (2) ubi: temporale, “non appena”. (3) gestum: sott. esse. (4)
serviundum: = serviendum (esse).
Versione 4
Prime imprese di Annibale
Tra i generali più grandi di tutti i tempi, acerrimo nemico di Roma, inflisse all’ Urbe sconfitte memorabili: tra esse, la
più grave, nella battaglia di Canne.
Hac igitur qua diximus aetate (1) cum patre in Hispaniam profectus est, cuius post obitum,
Hasdrubale imperatore suffecto (2), equitatui omni praefuit. Hoc quoque interfecto exercitus
summam imperii ad eum detulit. Id Karthaginem delatum publice comprobatum est. Sic Hannibal
minor quinque et viginti annis natus imperator factus proximo triennio (3) omnes gentes Hispaniae
bello subegit, Saguntum, foederatam civitatem, vi expugnavit (4), tres exercitus maximos
comparavit. Ex his unum in Africam misit, alterum cum Hasdrubale fratre in Hispania reliquit,
tertium in Italiam secum duxit. Saltum Pyrenaeum transiit. Quacumque iter fecit, cum omnibus
incolis conflixit: neminem nisi victum dimisit. Ad Alpes posteaquam venit, quae Italiam ab Gallia
seiungunt, quas nemo umquam cum exercitu ante eum praeter Herculem Graium transierat (quo
facto is hodie saltus Graius appellatur), Alpicos conantes prohibere transitu concidit, loca
patefecit, itinera muniit, effecit ut ea elephantus ornatus ire posset, qua antea unus homo inermis
vix poterat repere. Hac copias traduxit in Italiamque pervenit.
Cornelio Nepote
(1) Hac…aetate: a nove anni. (2) Hasdrubale imperatore suffecto: “succedutogli come comandante Asdrubale”, genero di Amilcare.
(3) proximo triennio: “nei tre anni successivi”. (4) Saguntum …expugnavit: nel 219 a. C.; fu la causa della seconda guerra punica.
Versione 5
Damone e Finzia
Testimonianza leggendaria di vera amicizia questa che vede protagonisti due filosofi. Il tiranno Dionigi resta ammirato,
e chiede di far parte pure egli dell’amicizia che lega i due.
Damonem et Phintiam (1) Pythagoreos ferunt hoc animo (2) inter se fuisse, ut, cum eorum alteri
Dyonisius tyrannus diem necis destinavisset et is, qui morti addictus esset, paucos sibi dies
commendandorum suorum causa (3) postulavisset, vas factus sit alter eius sistendi, ut, si ille non
revertisset, moriendum esset sibi; qui cum ad diem se recepisset, admiratus eorum fidem tyrannus
petivit ut se ad amicitiam tertium adscriberent.
472
Cicerone
(1) Damonem et Phintiam: filosofi siracusani. (2) hoc animo ut: va collegato con vas factus sit. (3) commendandorum suorum
causa: finale col gerundivo,”per salvare i suoi”.
Versione 6
Abilità politica di Eumene
Impegnato nella guerra contro Antigono, Eumene, greco di origine, riesce ad imporre la sua strategia ai generali
macedoni, dando l’impressione di fare ogni cosa secondo la volontà di Alessandro Magno.
Itaque copias contraxit, (1) bellum adversus Antigonum comparavit. Quod una erant Macedones
complures nobiles, in his Peucestes, qui corporis custos fuerat Alexandri, tum autem obtinebat
Persidem, et Antigenes, cuius sub imperio erat phalanx Macedonum, invidiam verens (quam tamen
effugere non potuit), si potius ipse (2) alienigena summi imperii potiretur quam alii Macedonum,
quorum ibi erat multitudo, in principiis (3) Alexandri nomine tabernaculum statuit in eoque sellam
auream cum sceptro ac diademate iussit poni eoque omnes cotidie convenire, ut ibi de summis
rebus consilia caperentur, credens minore se invidia fore, si specie imperii nominisque simulatione
Alexandri bellum videretur administrare. Quod effecit. Nam cum (4) non ad Eumenis principia, sed
ad regia conveniretur atque ibi de rebus deliberaretur, quodam modo latebat, (5) cum tamen per
eum unum gererentur omnia.
Nepote
(1) contraxit… comparavit: Eumene. (2) si potius ipse… Macedonum: « se il comando supremo lo assumeva lui, straniero, anziché
uno dei Macedoni”. (3) in principiis: “ nel quartier generale”. (4) Nam cum…: il consiglio di guerra non si riunisce nel quartier
generale di Eumene, ma in quello di Alessandro, e lì vengono prese le varie decisioni. (5) quodam modo latebat: “in un certo modo
restava nell’ombra”, ma in realtà era lui a decidere ogni mossa.
Versione 7
Un animale riconoscente
Una pantera caduta in una fossa rischia di essere uccisa da alcuni pastori. Qualcuno ne ha pietà, ed essa, una volta libera e in forze, si
comporta di conseguenza…
Panthera imprudens olim in foveam decidit. Quam cum viderunt agrestes, alii fustes in eam
congerunt, alii onerant saxis. Quidam contra, miseriti periturae, quamvis iam nemo eam laederet,
panem miserunt ut spiritum sustineret. Cum nox insecuta esset, agrestes abeunt securi domum,
quasi (1) inventuri illam mortuam postridie. At illa, ut vires languidas refecit, veloci saltu fovea se
liberat et concito gradu in cubile properat. Paucis diebus interpositis, provolat, pecus trucidat,
ipsos pastores necat, et cuncta vastans saevit irato impetu. Tum sibi timentes, qui ferae nihil male
fecerant, damnum haud recusant, tantum pro vita rogant. At panthera: “ Memini eorum qui me
saxis petiverunt, qui panem dederunt: vos timere absistite; revertor hostis illis (2) qui me laeserunt”.
adattamento da Fedro
(1) quasi…postridie: «come se l’avessero (sicuramente) trovata morta il giorno seguente ». (2) hostis illis: “ come nemica per
quelli”.
473
Versione 8
Gerone di Siracusa
Personaggio storico del terzo secolo avanti Cristo, alleato di Cartagine durante la prima guerra punica, qui è visto come
protagonista di un’infanzia leggendaria…fu nutrito dalle api!
Post profectionem e Sicilia Pyrrhi, magistratus Hiero creatur, cuius tanta moderatio fuit ut,
consentiente omnium civitatum favore, dux adversus Carthaginienses primum, mox rex crearetur.
Huius futurae maiestatis ipsa infantis educatio quasi praenuntia fuit. Quippe genitus erat patre
Hieroclito, nobili viro, cuius origo a Gelone, antiquo Siciliae tyranno, manabat, sed maternum illi
genus sordidum atque adeo pudibundum fuit. Ex ancilla natus, a patre velut dehonestamentum
generis (1) expositus fuerat. Sed parvulum et humanae opis egentem apes congesto circa iacentem
melle multis diebus aluere. (2) Ob quam rem responso haruspicum admonitus pater, qui (3) regnum
infanti portendi canebant, parvulum recolligit omnique studio ad spem maiestatis, quae
promittebatur, instituit.
Giustino
(1) dehonestamentum generis: “disonore della stirpe”. (2) aluere = aluerunt. (3) qui…canebant: “che (gli aruspici)…vaticinavano”.
Versione 9
Numa re di pace
Di origine sabina, il successore di Romolo si impegnò per rendere più umani i Romani bellicosi. Fece costruire il
tempio di Giano, che, se aperto, era indizio che Roma era in guerra; se chiuso, che Roma era in pace.
Qui (1) regno ita potitus urbem novam, conditam vi et armis, iure eam legibusque ac moribus de
integro condere parat. Quibus (2) cum inter bella adsuescere videret non posse, mitigandum
ferocem populum armorum desuetudine ratus, Ianum (3) ad infimum Argiletum indicem pacis
bellique fecit, apertus ut (4) in armis esse civitatem, clausus pacatos circa omnes populos
significaret. Bis deinde post Numae regnum clausus fuit, semel T. Manlio consule post Punicum
primum perfectum bellum, iterum, quod (5) nostrae aetati dii dederunt ut videremus, post bellum
Actiaticum ab imperatore Caesare Augusto pace terra marique parta.
Livio
(1) Qui: Numa Pompilio. (2) Quibus: sott. rebus. (3) Ianum ad infimum Argiletum: “ il tempio di Giano, nella parte bassa
dell’Argileto”, nei pressi del foro. (4) apertus ut…significaret: rendi con una principale, “aperto…indicava”. (5) quod nostrae
aetati…videremus: “ cosa che gli dei hanno concesso alla nostra generazione di vedere”.
Versione 10
Quinto Fabio Massimo graziato a furor di popolo
Durante la guerra sannitica il dittatore Papirio Cursore, partendo per Roma, ordina al comandante della cavalleria di non
combattere in sua assenza. Fabio Massimo, presentataglisi una buona occasione, non ubbidisce agli ordini, conseguendo
una grande vittoria. Viene per questo condannato a morte, ma…
Iam Romani potentes esse coeperunt. Bellum enim in centesimo et tricesimo fere miliario apud
Samnitas (1) gerebatur, qui medii sunt inter Picenum, Campaniam et Apuliam. L. Papirius Cursor
cum honore dictatoris ad id bellum profectus est. Qui cum Romam redisset, Q. Fabio Maximo,
magistro equitum, quem apud exercitum reliquit, praecepit ne se absente pugnaret. Ille, occasione
reperta, felicissime dimicavit et Samnitas delevit. (2) Ob quam rem a dictatore capitis damnatus,
quod se vetante pugnasset, ingenti favore militum et populi liberatus est, tanta Papirio (3) seditione
commota, ut paene ipse interficeretur.
Eutropio
474
(1) apud Samnitas (=Samnites): “ nel Sannio”. (2) Samnitas delevit: “distrusse i Sanniti”. (3) Papirio: dativus incommodi,” contro
Papirio”.
RAGIONIAMO INSIEME
Versione 11
Onestà di Agesilao
All’indomani della battaglia di Leuttra, nel 371, che segnò la fine dell’egemonia spartana sul Peloponneso, a favore di
Tebe, Agesilao fu di aiuto a Sparta con i grandi doni che riceveva, e dei quali nulla trattenne per sé.
Sine dubio post Leuctricam pugnam Lacedaemonii se numquam refecerunt neque (1) pristinum
imperium recuperarunt, cum (2) numquam interim Agesilaus destitit (3) quibuscumque rebus posset
patriam iuvare. Nam cum (4) praecipue Lacedaemonii indigerent pecunia, ille omnibus, (5) qui a
rege defecerant, praesidio fuit: a quibus magna donatus pecunia (6) patriam sublevavit. Atque in
hoc (7) illud (8) in primis fuit admirabile, cum (9) maxima munera ei ab regibus ac dynastis
civitatibusque conferrentur, quod nihil umquam domum suam contulit, nihil de victu, nihil de
vestitu Laconum mutavit. Domo eadem fuit contentus, qua (10) Eurysthenes, progenitor maiorum
suorum, fuerat usus: quam qui intrarat, (11) nullum signum libidinis, nullum luxuriae videre poterat,
contra ea (12) plurima (13) patientiae atque abstinentiae. Sic (14) enim erat instructa, ut (15) in nulla
re differret a cuiusvis (16) inopis atque privati.
Nepote
1) se numquam refecerunt neque… recuperarunt (=recuperaverunt): “non si risollevarono più e
non… riacquistarono” l’egemonia che in passato avevano avuto sul Peloponneso. 2) cum…interim:
temporale avversativa. 3) destitit…: ordina: destitit iuvare patriam rebus quibuscumque posset. 4)
cum…indigerent: con valore causale, “poiché gli Spartani erano privi soprattutto”. 5) omnibus…
praesidio fuit: costrutto col doppio dativo. 6) magna donatus pecunia: donare aliquem aliqua re; e
l’altra costruzione? E la forma passiva della seconda?... 7) in hoc: Agesilao. 8) illud: con valore
prolettico, anticipa le frasi quod nihil… contulit, nihil… mutavit. 9) cum… conferrentur:
espressione con molte sfumature, temporale-avversativa-concessiva. 10) qua… fuerat usus:
“che…aveva abitato”. 11) quam qui intrarat: = et is qui (in) eam intraverat. Nota l’uso transitivo
del verbo. 12) contra ea: libido/luxuria. 13) plurima: sott. signa. 14) Sic…ut: (domus) enim
instructa erat sic ut. 15) ut… differret a (domo)…: consecutiva. 16) cuiusvis inopis atque privati:
“di qualunque cittadino privato di modesta condizione”
Qualche piccola considerazione
1) indigerent pecunia: intransitivo con l’ablativo. Ma non è questo l’unico costrutto del verbo.
Cerca gli altri sul vocabolario.
2) qui a rege defecerant: relativa, con un verbo particolare che può essere sia transitivo che
intransitivo. Naturalmente, con costruzioni e significati diversi. Li conosci?. . .
Versione 12
Miracoli della filosofia
Un giovane ateniese era stimato da tutti stolto e dissoluto, perché banchettava non solo di sera, ma
anche al mattino, e perché spesso beveva un’eccessiva quantità di vino. Un giorno, tornando a casa
ubriaco, vide aperta la porta del filosofo Senocrate. Quel giovane entrò e si sedette, profumato e
avvinazzato, tra i dotti che ivi disputavano. Mentre tutti erano irati, Senocrate non rimproverò il
giovane, ma tentò di correggerlo con sagge parole. Cominciò quindi a parlare della temperanza, che
475
è la somma virtù dell’uomo sapiente. Quello sembrò stupito e turbato: gettò via le corone che
ornavano il suo capo e ringraziò il filosofo per i suoi saggi consigli. Divenne poi amico di Senocrate
e suo discepolo. Così, per la potenza della filosofia, un pessimo giovane divenne ottimo cittadino.
Sententiae
1. Bis vincit qui se vincit in victoria (P. Syr.).
2. Minus est quam servus dominus qui servos timet (P. Syr.).
3. Omnium malorum stultitia est mater (Cic.).
4. Gaudia principium nostri saepe sunt doloris (Ov.).
5. Motus sine causa nullus est (Cic.).
6. Parva necat morsu spatiosum vipera taurum (Ov.).
7. Imago animi vultus est, indices oculi (Cic.).
8. Homo sacra res homini (Sen.).
9. Fortuna rerum humanarum domina est (Cic.).
10. Nondum omnium rerum sol occidit (Liv.).
476
Ricapitolazione della sintassi dei casi
Versione 1
Matrimoni sui generis
Cimone sposa Elpinice, sua sorella per parte di padre, e la donna, per far uscire il marito dal carcere, non esita a sposare
Callia, che paga la multa per conto di Cimone. Vera riconoscenza…
Cimon, Miltiadis filius, Atheniensis, duro admodum initio usus est adulescentiae (1). Nam cum pater
eius litem aestimatam populo solvere non potuisset ob eamque causam in vinclis publicis decessisset, Cimon eadem custodia tenebatur neque legibus Atheniensium emitti poterat, nisi pecuniam,
qua pater multatus erat, solvisset. Habebat autem in matrimonio sororem germanam suam, nomine
Elpinicen, non magis amore quam more ductus: namque Atheniensibus licet eodem patre natas (2)
uxores ducere. Huius coniugii cupidus Callias quidam, non tam generosus quam pecuniosus, qui
magnas pecunias ex metallis fecerat, egit cum Cimone ut eam sibi uxorem daret: id si impetrasset,
se pro illo pecuniam soluturum. Is cum talem condicionem aspernaretur, Elpinice negavit se
passuram Miltiadis progeniem in vinclis publicis interire, quoniam prohibere posset, seque Calliae
nupturam, si ea quae polliceretur praestitisset.
Cornelio Nepote
(1) duro…adulescentiae: “ebbe una prima adolescenza molto dura”. (2) eodem patre natas: “sorelle nate dallo stesso padre”.
Versione 2
Scipione Emiliano incontra Massinissa
È l’inizio del celebre Somnium Scipionis, sogno che, in Cicerone, è lo stesso Scipione Emiliano a raccontare agli amici.
Cum in Africam venissem M. Manilio consuli ad quartam legionem tribunus (1), ut scitis, militum,
nihil mihi fuit potius (2), quam ut Masinissam convenirem, regem familiae nostrae iustis de causis
amicissimum. Ad quem ut veni, conplexus me senex conlacrimavit aliquantoque post suspexit ad
caelum et: « Grates, inquit, tibi ago, summe Sol, vobisque, reliqui Caelites (3) quod, ante quam ex
hac vita migro, conspicio in meo regno et his tectis P. Cornelium Scipionem (4), cuius ego nomine
ipso recreor; itaque numquam ex animo meo discedit illius optumi atque invictissimi viri (5)
memoria“. Deinde ego illum de suo regno, ille me de nostra re publica percontatus est, multisque
verbis ultro citroque habitis ille nobis (6) consumptus est dies.
Cicerone
(1) tribunus…militum: apposizione di un sott. ego, “in qualità di tribuno militare”. (2) potius: vedi potior, comp. di potis. (3)
Caelites: “abitatori del cielo”. (4) P. Cornelium Scipionem: l’Emiliano, poi chiamato l’Africano Minore. (5) illius…viri: l’Africano
Maggiore, ill vincitore di Annibale. (6) nobis: dativo d’agente.
Versione 3
Usanze degli Sciti
Popolo nomade delle regioni che si affacciano sull’attuale Mar Nero, gli Sciti vivevano sui carri, contentandosi di poco.
Scytharum gens antiquissima semper habita est. Scythia includitur ab uno latere Ponto, ab
altero montibus Rhipaeis; a tergo Asia et Phasi flumine. Multum in longitudinem et latitudinem
patet. Hominibus inter se nulli fines sunt: neque enim agrum exercent; nec domus illis ulla, aut
tectum, aut sedes est, armenta et pecora semper pascentibus, et per incultas solitudines errare
solitis. Uxores liberosque secum in plaustris vehunt, quibus, coriis (1) imbrium hiemisque causa
tectis, pro domibus utuntur. Nullum scelus apud eos furto gravius; aurum et argentum perinde
477
aspernantur ac reliqui mortales appetunt. Lacte et melle vescuntur. Lanae iis usus ac vestium
ignotus; pellibus tamen ferinis aut murinis utuntur.
Giustino
(1) quibus, coriis…tectis: “dei quali, coperti…di pelli”
Versione 4
Morte di Cesare
La causa dell’uccisione di Cesare, nella sintesi veloce di Eutropio, la superbia di lui, che si comporta con arroganza con
tutti.
Caesar, Romam regressus, quarto (1) se consulem fecit et statim ad Hispaniam est profectus, ubi
Pompei filii, Cnaeus et Sextus, ingens bellum reparaverant. Multa proelia fuerunt, ultimum apud
Mundam civitatem (2), in quo Caesar paene victus est. Denique, reparatis suis, vicit, et Pompei
filius maior occisus est, minor fugit. Inde Caesar, bellis civilibus toto orbe compositis, Romam
rediit; agere insolentius coepit et contra consuetudinem Romanae libertatis. Cum ergo et honores
ex sua voluntate praestaret, qui a populo antea deferebantur, nec senatui ad se venienti assurgeret,
aliaque regia ac paene tyrannica faceret, coniuratum est in eum a sexaginta vel amplius
senatoribus equitibusque Romanis. Praecipui fuerunt inter coniuratos duo Bruti, ex eius genere
Bruti, qui primus Romae consul fuerat et reges expulerat, C. Cassius et Servilius Casca. Ergo Caesar, cum senatus die inter ceteros venisset ad curiam, viginti tribus vulneribus confossus est.
Eutropio
(1) quarto: avverbio, “per la quarta volta”. (2) apud Mundam civitatem: nel 45 a.C.
Versione 5
Una morte che fa pensare
Siamo meno che nulla – ci dice Seneca. E lo dimostra con la morte improvvisa di un tal Senecione Cornelio.
Omnis dies, omnis hora quam nihil simus ostendit. Senecio Cornelius eques Romanus splendidus et
officiosus erat: ex tenui principio se ipse promoverat et iam declivis erat cursus ad cetera. Facilius
enim crescit dignitas quam incipit. Iam Senecio divitiis imminebat, ad quas illum duae res ducebant
efficacissimae, et quaerendi et custodiendi scientia. Hic homo summae frugalitatis, non minus
patrimonii quam corporis diligens, cum ex consuetudine me mane vidisset, cum per totum diem
amico graviter adfecto et sine spe iacenti usque in noctem adsedisset, cum hilaris cenavisset,
genere valetudinis praecipiti arreptus, anginā, intra paucissimas horas decessit .
Seneca
Versione 6
Problemi tra gli eredi di Micipsa
Morto il vecchio re, sorgono immediatamente problemi tra i principi ereditari, soprattutto tra Iempsale, il più giovane, e
il cugino Giugurta.
Postquam illi (1) more regio iusta magnifice fecerant, reguli in unum convenerunt, ut inter se de
cunctis negotiis disceptarent. Sed Hiempsal, qui minumus ex illis erat, natura (2) ferox et iam antea
ignobilitatem Iugurthae, quia materno genere inpar erat, despiciens, dextra Adherbalem adsedit, ne
medius ex tribus, quod apud Numidas honori ducitur, Iugurtha foret. Dein tamen, ut aetati
concederet fatigatus a fratre, vix in partem alteram transductus est. Ibi cum multa de
administrando imperio dissererent, Iugurtha inter alias res iacit (3) oportere quinquenni consulta et
decreta omnia rescindi: nam per ea tempora confectum annis Micipsam parum animo valuisse.
Tum idem Hiempsal placere sibi respondit: nam ipsum illum (4) tribus proxumis annis (5)
478
adoptatione in regnum pervenisse. Quod verbum in pectus Iugurthae altius quam quisquam ratus
erat descendit.
Sallustio
(1) illi: dativo; Micipsa. (2) natura: ablativo. (3) iacit: “avanza la proposta”. (4) ipsum illum: Giugurta. (5) tribus proxumis annis:
“proprio tre anni prima”.
Versione 7
Costumi dei Suebi
Praticano l’agricoltura e si dedicano alla guerra, con avvicendamento annuale degli uomini. Amanti della caccia, sono
uomini di corporatura gigantesca.
Sueborum gens est longe maxima et bellicosissima Germanorum omnium. Hi centum pagos habere
dicuntur, ex quibus quotannis singula milia armatorum bellandi causa ex finibus educunt. Reliqui,
qui domi manserunt, se atque illos alunt; hi rursus in vicem anno post in armis sunt, illi domi remanent. Sic neque (1) agricoltura nec ratio atque usus belli intermittitur. Sed privati ac separati
agri apud eos nihil est, neque longius anno remanere uno in loco colendi causa licet. Neque
multum frumento, sed maximam partem lacte atque pecore vivunt, multumque sunt in venationibus
quae res et cibi genere et cotidiana exercitatione et libertate vitae, […] et vires alit et immani
corporum magnitudine homines efficit. Atque in eam se consuetudinem adduxerunt, ut (2) locis
frigidissimis (3) neque vestitus praeter pellis haberent quicquam, quarum propter exiguitatem
magna est corporis pars aperta, et lavarentur in fluminibus.
Cesare
(1) Sic neque…intermittitur: « In tal modo non…si interrompe nè ». (2) ut: regge sia haberent che lavarentur. (3) locis
frigidissimis: con valore concessivo, “benché in regioni assai fredde”.
Versione 8
Culto di Alessandro Magno per Omero
Immensa l’ammirazione del macedone per il poeta Omero, i libri del quale custodisce in uno scrigno di squisita fattura.
Ex veterum monumentis Alexander nihil antehabuit Homero, quem unum omnem sapientiam,
qua imperia constant, optime complexum esse existimabat: adeoque eum cordi habuit ut, Graeco
cognomento, amator Homeri diceretur. Libros eius semper secum ferre solitus, etiam cum
quiesceret (1), una cum pugione sub cervicali reponebat, militiae suae viaticum et institutionem
bellicae virtutis appellans. Achillem praedicabat felicem, quod (2) tantum virtutis suae praeconem
invenisset. Reperto inter Damascenam praedam materiae curaeque exquisitissimae scrinio, et
disquirentibus amicis, cuinam usui convenientissime destinaretur, ipse: «Homero, inquit,
dedicabimus, ut pretiosissimum humani ingenii monumentum elegantissimo etiam opere (3)
servetur».
Curzio Rufo
(1) cum quiesceret: “quando dormiva “. (2) quod…invenisset: “ perchè aveva trovato. ” Causale al congiuntivo, perché riporta il
pensiero di Alessandro. (3) opere: opera d’arte.
Versione 9
Morte di Pompeo
Sconfitto a Farsalo, Pompeo fugge in Egitto, sperando nell’aiuto di Tolomeo. Il re invece lo fa decapitare, e consegna la
sua testa a Cesare.
Pompei acies habuit XL milia peditum, equites in sinistro cornu sexcentos, in dextero
479
quingentos, praeterea totius Orientis auxilia, totam nobilitatem, innumeros senatores, consulares et
qui (1) magnorum iam bellorum victores fuissent . Caesar in acie sua habuit peditum non integra
XXX milia, equites mille. Numquam adhuc Romanae copiae in unum neque maiores neque
melioribus ducibus convenerant, totum terrarum orbem facile subacturae (2), si contra barbaros
ducerentur. Pugnatum tum est ingenti contentione, victusque ad postremum Pompeius et castra eius
direpta sunt. Ipse fugatus Alexandriam petiit, ut a rege Aegypti, cui tutor a senatu datus fuerat
propter iuvenilem eius aetatem, acciperet auxilia. Qui (3) fortunam magis quam amicitiam secutus,
occidit Pompeium, caput eius et anulum Caesari misit. Quo conspecto Caesar etiam lacrimas
fudisse dicitur, tanti viri intuens caput et generi quondam sui (4).
Eutropio
(1) et qui…fuissent: “e che…erano stati ». (2) facile subacturae: “in grado di conquistare facilmente”. (3) Qui: nesso relativo,
“Ma quegli”. (4) generi quondam sui: Pompeo aveva sposato Giulia, figlia di Cesare.
Versione 10
Pirro in Italia
Arrivato in Italia dall’Epiro, in aiuto dei Tarentini in guerra contro Roma, Pirro è per l’Urbe il primo nemico
d’oltremare. Vince grazie ai suoi elefanti, sconosciuti ai Romani.
Eodem tempore Tarentinis, qui in ultima Italia sunt, bellum indictum est, quia (1) legatis
Romanorum iniuriam fecissent. Hi Pyrrum, Epiri regem, contra Romanos auxilium poposcerunt,
qui ex genere Achillis originem trahebat. ls mox ad ltaliam venit tumque primum Romani cum
transmarino hoste dimicaverunt. Missus est contra eum consul P. Valerius Laevinus, qui, cum
exploratores Pyrri cepisset, iussit eos per castra duci, ostendi omnem exercitum tumque dimitti, ut
renuntiarent Pyrro quaecumque a Romanis agerentur. Commissa mox pugna, cum iam Pyrrus
fugeret, elephantorum auxilio vicit, quos incognitos Romani expaverunt. Sed nox proelio finem
dedit; Laevinus tamen per noctem fugit. Pyrrus Romanos mille octingentos cepit et eos summo
honore tractavit, occisos sepelivit. Quos (2) cum adverso vulnere et truci vultu etiam mortuos
vidisset, tulisse ad caelum manus dicitur cum hac voce: se totius orbis dominum esse potuisse, si
tales sibi milites contigissent.
Eutropio
(1) quia…fecissent: rendi con l’indicativo. (2) Quos: = Et eos.
Versione 11
Inizi della carriera politica di Catone
Trasferitosi da Tuscolo a Roma, a diciassette anni entrò nell’esercito. Tribuno militare, questore, edile, pretore, compì
una impresa particolare…
M. Cato, ortus municipio Tuscolo, adulescentulus, priusquam honoribus operam daret, versatus est
in Sabinis, quod ibi heredium a patre relictum habebat. Inde hortatu L. Valerii Flacci, quem in
consulatu censuraque habuit collegam, ut M. Perpenna censorius narrare solitus est, Romam
demigravit in foroque esse coepit. Primum stipendium meruit annorum decem septemque. Q. Fabio
M. Claudio consulibus tribunus militum in Sicilia fuit. Inde ut rediit, castra secutus est C. Claudii
Neronis, magnique opera eius existimata est in proelio apud Senam (1), quo cecidit Hasdrubal,
frater Hannibalis. Quaestor obtigit P. Africano consuli, cum quo non pro sortis necessitudine vixit:
namque ab eo perpetua dissensit vita. Aedilis plebis factus est cum C. Helvio. Praetor provinciam
obtinuit Sardiniam, ex qua quaestor superiore tempore ex Africa decedens Q. Ennium poetam
deduxerat, quod (2) non minoris aestimamus quam quemlibet amplissimum Sardiniensem
triumphum.
480
Cornelio Nepote
(1) Senam: l’attuale Senigallia. (2) quod: “cosa che”.
Versione 12
Ercole uccide Caco
Un pastore ruba le giovenche di Ercole con un’astuzia particolare, ma viene scoperto e ucciso.
Herculem in ea loca Geryone interempto boves mira specie abegisse memorant ac prope Tiberim
fluvium, loco herbido, ut quiete et pabulo laeto reficeret boves, et ipsum fessum via procubuisse. Ibi
cum eum cibo vinoque gravatum sopor oppressisset, pastor accola eius loci, nomine Cacus, ferox
viribus, captus pulchritudine boum, aversos boves (1), eximium quemque pulchritudine, caudis in
speluncam traxit. Hercules ad primam auroram somno excitus cum gregem perlustrasset oculis et
partem abesse numero sensisset, pergit ad proximam speluncam, si forte (2) eo vestigia ferrent.
Quae ubi omnia (3) foras versa vidit nec in partem aliam ferre, confusus atque incertus animi ex
loco infesto agere porro armentum occepit. lnde cum actae boves quaedam (4) ad desiderium, ut fit,
relictarum mugissent, reddita inclusarum ex spelunca boum vox Herculem convertit. Quem cum
vadentem ad speluncam Cacus vi prohibere conatus esset, ictus clava fidem pastorum nequiquam
invocans morte occubuit.
Livio
(1) aversos boves…caudis in speluncam traxit: “trascinò i buoi per la coda…all’indietro nella spelonca”. (2) si forte: “(per vedere)
se per caso”. (3) Quae ubi omnia: =Sed ubi ea omnia. (4) Inde cum actae boves quaedam…mugissent: “Avendo muggito…alcune
giovenche portate via di lì”.
Versione 13
Pericle e l’eclissi di sole
Impressionati gli Ateniesi dall’eclissi di sole, Pericle spiega loro il perché del fenomeno. Una testimonianza del poeta
Ennio.
Bello illo maximo, quod Athenienses et Lacedaemonii summa inter se contentione
gesserunt, Pericles ille (1), et auctoritate et eloquentia et consilio princeps civitatis suae, cum
obscurato sole tenebrae factae essent repente Atheniensiumque animos summus timor occupavisset,
docuisse cives suos dicitur, id quod ipse ab Anaxagora, cuius auditor fuerat, acceperat, certo illud
tempore fieri et necessario (2), cum tota se luna sub orbem solis subiecisset. Quod (3) cum
disputando rationibusque docuisset, populum liberavit metu; erat enim tum haec nova et ignota
ratio, solem lunae oppositu solere deficere, quod Thaletem Milesium primum vidisse dicunt. Id
autem postea ne nostrum quidem Ennium fugit, qui scribit: anno trecentesimo quinquagesimo fere
post Romam conditam « Nonis Iunis (4) soli luna obstitit et nox (5)».
Cicerone
(1) Pericles ille: “Il grande Pericle”. (2) necessario: avverbio. (3) Quod: = Et id. (4) Nonis Iunis (= Iuniis): “Il cinque
giugno”. (5) nox: sott. facta est.
Versione 14
Conclusione della guerra contro Priverno
Siamo nel 329 a.C.: ai Privernati, pur sconfitti in battaglia, viene concessa, grazie anche al console in carica, la
cittadinanza romana.
Priverno capto interfectisque qui id oppidum ad rebellandum incitaverant, senatus, indignatione
481
accensus, consilium agitabat quidnam sibi (1) de reliquis quoque Privernatibus esset faciendum.
Ancipiti igitur casu salus eorum fluctuabatur eodem tempore et victoribus et iratis subiecta.
Ceterum, cum (2) auxilium unicum in precibus restare animadverterent, ingenui et italici sanguinis
oblivisci non potuerunt: princeps enim eorum in curia interrogatus quam poenam mererentur, respondit: «Quam merentur qui se dignos libertate iudicant». Verbis arma sumpserat exasperatosque
patrum conscriptorum animos inflammaverat. Sed Plautius consul, favens Privernatium causae,
regressum (3) animoso eius dicto obtulit quaesivitque qualem cum eis Romani pacem habituri essent
impunitate donata. At is constantissimo vultu: « Si bonam dederitis, - inquit - perpetuam, si malam,
non diuturnam». Qua voce perfectum est ut victis non solum venia, sed etiam ius et beneficium
nostrae civitatis daretur.
Valerio Massimo
(1) sibi: dativo d’agente. (2) cum…animadverterent: “pur…rendendosi conto”. (3) regressum…obtulit: “offrì…una via d’uscita”.
Versione 15
L’isola di Faro e la sua terra
Il termine faro deriva dall’isola omonima di fronte ad Alessandria. In essa, trasformata praticamente in penisola dagli
antichi Egiziani, un piccolo villaggio ed un’alta torre: il futuro faro.
Pharus est in insula turris magna altitudine, mirifìcis operibus exstructa; quae (1) nomen ab insula
cepit. Haec insula obiecta Alexandriae portum efficit; sed a superioribus regibus in longitudinem
passuum DCCC in mare iactis molibus angusto itinere et ponte cum oppido coniungitur. In hac
sunt insula domicilia Aegyptiorum et vicus oppidi magnitudine; quaeque (2) ubique naves
imprudentia aut tempestate paulum suo cursu decesserunt, has more praedonum diripere
consuerunt. Iis autem invitis, a quibus Pharos tenetur, non potest esse propter angustias navibus
introitus in portum.
Cesare
(1) quae: “essa”, la torre. (2) quaequae…consuerunt: costruisci: (incolae) consuerunt diripere more praedonum has naves quae
(quaequae)…
Versione 16
Alessandro e l’asinaio
Per soddisfare il responso dell’oracolo, Alessandro sta per uccidere un povero innocente, che riesce a salvarsi con quella
che parrebbe una battuta spiritosa.
Cum Alexander, Macedonum rex, sorte monitus ut eum (1), qui sibi porta egresso primus
occurrisset, interfici iuberet, asinarium forte ante omnes obviam factum ad mortem abripi
imperasset, eoque quaerente quidnam se immerentem capitali supplicio innocentemque addiceret,
cum ad excusandum factum suum oraculi praeceptum rettulisset, asinarius: "Si ita est - inquit - rex,
alium sors huic morti destinavit: nam asellus, quem ego ante me agebam, prior tibi occurrit".
Delectatus Alexander et illius tam callido dicto et quod ipse ab errore revocatus erat, occasionem
(2) aliquanto viliore animali expiandae religionis rapuit.
Valerio Massimo
(1) ut eum …iuberet: costruisci: ut iuberet interfici eum qui occurrisset primus sibi egresso porta. (2) occasionem…: costruisci:
rapuit occasionem expiandae religionis animali aliquanto viliore.
482
Versione 17
Un’eclissi di luna
Un ufficiale romano predice e spiega ai suoi soldati un’eclissi di luna, conquistandosi l’ammirazione dei suoi, mentre
nel campo macedone si diffonde lo spavento per l’insolito fenomeno.
Bello Macedonico C. Sulpicius Gallus, tribunus militum secundae legionis, qui praetor
superiore anno fuerat, cum ad contionem consulis permissu milites convocasset, pronuntiavit, ne
quis (1) id portentum (2) deorum censeret, portendens iacturam: «Nocte proxima ab hora secunda
usque ad quartam horam noctis luna obscurabitur, cum terra inter solem et lunam erit; id cum
naturali ordine statis temporibus fiat, et sciri ante et praedici potest; ideo ne obscurari quidem
lunam (3), cum condatur umbra terrae, in prodigium est trahendum». Nocte, quam (4) pridie nonas
Septembres insecuta est dies, edita hora luna cum defecisset, Romanis militibus Galli sapientia
prope divina visa est; Macedonas ut triste prodigium, occasum regni perniciemque portendens,
movit. Clamor ululatusque in castris Macedonum fuit, donec luna in suam lucem emersit.
Livio
(1) ne quis: “perché nessuno”. (2) id portentum: compl. oggetto e apposizione. (3) ideo…lunam: “perciò nemmeno il
fatto che la luna si oscuri”. (4) Nocte, quam…: la notte tra il tre e il quattro settembre.
Versione 18
Il tradimento di Bocco
Il re di Mauritania tratta separatamente con Silla e con Giugurta, incerto se tradire questo o quello. Dopo tanti
ripensamenti, consegna il Numida al Romano: è la fine della guerra giugurtina.
Tempore et loco constituto in colloquium uti de pace veniretur, Bocchus Sullam modo, modo
Iugurthae legatum appellare (1), benigne habere, idem ambobus polliceri: illi pariter laeti ac spei
bonae pleni esse. Sed nocte ea, quae proxuma fuit ante diem colloquio decretum, Maurus (2),
adhibitis amicis ac statim, inmutata voluntate, remotis, dicitur secum ipse multum agitavisse, voltu
et oculis pariter atque animo varius. Tamen postremo Sullam accersi iubet et ex illius sententia
Numidae insidias tendit. Deinde, ubi dies advenit et ei nuntiatum est Iugurtham haud procul abesse,
cum paucis amicis et questore nostro quasi obvius honoris causa procedit, in tumulum facillumum
visu insidiantibus. Eodem Numida cum plerisque necessariis suis inermis (3), uti dictum erat,
accedit; ac statim, signo dato, undique simul ex insidiis invaditur. Ceteri obtruncati; Iugurtha
Sullae vinctus traditur, et ab eo ad Marium deductus est.
Sallustio
(1) appellare: infinito storico, come gli altri che seguono. (2) Maurus: Bocco, re della Mauritania. (3) inermis: abl. plur., da inermus,
-a,- um.
Versione 19
Gli abitanti della Britannia
Autoctone le popolazioni delle zone interne, provenienti da altre regioni quelle sulla costa, non mangiano animali da
cortile, che però allevano per un puro piacere.
Britanniae pars interior ab iis incolitur quos natos (1) in insula ipsi memoria proditum dicunt,
marittima pars ab iis qui praedae ac belli inferendi causa ex Belgio transierunt -qui omnes fere iis
nominibus civitatum appellantur, quibus orti eo pervenerunt - et bello inlato ibi remanserunt atque
agros colere coeperunt. Hominum est infinita multitudo creberrimaque aedificia fere Gallicis
consimilia, pecorum numerus ingens. Utuntur (2) aut aere aut nummo aureo aut taleis ferreis ad
certum pondus examinatis (3) pro nummo. Nascitur ibi plumbum album in mediterraneis regionibus,
483
in maritimis ferrum, sed eius exigua est copia; aere utuntur importato. Materia cuiusque generis, ut
in Gallia, est praeter fagum atque abietem. Leporem (4) et gallinam et anserem gustare fas non
putant; haec (5) tamen alunt animi voluptatisque causa. Loca (6) sunt temperatiora quam in Gallia
remissioribus frigoribus.
Cesare
(1) quos natos…dicunt: completa e costruisci: quos ipsi dicunt memoria proditum (esse) natos (esse) in insula. (2) Utuntur…pro
nummo: “Come monete…usano”. (3) ad certum pondus examinatis: “coniate secondo un certo peso”. (4) Leporem: “Carne di…”.
(5) haec: sott. animalia. (6) Loca…quam: “Il clima della regione è più temperato che…”
Versione 20
Il Nilo
Nella prima parte, i vantaggi delle inondazioni; nella seconda, un’immagine indubbiamente romantica, grazie
soprattutto alle città che emergono dalle acque a mo’ di isole.
Nilus arenoso ac sitienti solo et aquam inducit et terram; nam, cum turbulentus fluat, omnem (1) in
siccis atque hiantibus locis faecem relinquit, et, quidquid pingue secum tulit, arentibus locis adlinit,
iuvatque agros duabus ex causis, et quod inundat et quod oblimat. Itaque quicquid non adiit, sterile
ac squalidum iacet. Illa facies pulcherrima est, cum (2) iam se in agros Nilus ingessit; latent campi
opertaeque sunt valles, oppida insularum modo exstant, nullum in mediterraneis nisi per navigia
commercium est, maiorque est laetitia gentibus, quo minus terrarum suarum vident.
Seneca
(1) omnem…faecem: “depositi…di ogni genere”. (2) Illa …cum: “È meraviglioso davvero lo spettacolo che si gode quando”.
Versione 21
Abitanti e prodotti dell’India
Il prodotto principale della regione, il lino, usato per i vestiti. Tra gli animali, pappagalli, rinoceronti ed elefanti. L’oro
di alcuni fiumi, ed ancor più le pietre preziose e le perle che il mare regala: sono queste la maggiore ricchezza degli
abitanti, che ne fanno largo uso.
Terra lini ferax: inde plerisque sunt vestes. Libri arborum teneri, haud secus quam carthae,
litterarum notas (1) capiunt. Aves ad imitandum humanae vocis sonum dociles sunt. Eadem terra
rhinocerotas (2) alit, non generat. Elephantorum (3) maior est vis, quam quos in Africa domitant, et
viribus magnitudo respondet. Aurum flumina vehunt, quae leni modicoque lapsu segnes aquas
ducunt. Gemmas margaritasque mare litoribus infundit: neque alia illis maior opulentiae causa est,
utique postquam vitiorum commercium vulgavere in exteras gentes. Ingenia hominum, sicut ubique,
apud illos locorum quoque situs format. Corpora usque pedes carbaso velant; soleis pedes, capita
linteis vinciunt; lapilli ex auribus pendent, brachia quoque et lacertos auro colunt, quibus (4) inter
populares aut nobilitas aut opes eminent. Capillum pectunt saepius quam tondent, mentum semper
intonsum est, reliquam oris cutem ad speciem levitatis exaequant.
Curzio Rufo
(1) litterarum notas: « le lettere dell’alfabeto », e quindi « la scrittura ». (2) Rhinocerotas: il termine, di etimo greco, vale “che ha un
corno sul naso”. (3) Elephantorum… quos: prova a completare la frase. (4) quibus: neutro, l’insieme di orecchini e braccialetti.
484
Versione 22
Ultime parole di Alessandro morente
Alessandro, pur moribondo, riesce a mantenere un aspetto regale davvero davanti ai soldati che sfilano davanti a lui per
rendergli l’estremo omaggio. Ultimata la cerimonia, finalmente si rilassa, e dà a Perdicca l’anello simbolo del potere,
unitamente alle ultime raccomandazioni.
Maeror circumstantium lectum (1) eminebat; quos ut rex aspexit: “ Invenietis –inquit- cum
excessero dignum talibus viris regem?”. Incredibile dictu audituque, in eodem habitu corporis, in
quem se composuerat, cum admissurus milites esset, durasse, donec a toto exercitu illud ultimum
persalutatus est; (2) dimissoque vulgo, velut omni vitae debito liberatus, fatigata membra reiecit.
Propiusque assidere iussis amicis (3) - et vox deficere iam coeperat - detractum anulum digito
Perdiccae tradidit adiectis mandatis, ut corpus suum ad Hammonem ferri iuberent.
Quaerentibusque his cui relinqueret regnum, respondit ei qui esset optimus: ceterum providere iam
se, ob id certamen, magnos funebres ludos parari sibi. Rursus Perdicca interrogante, quando
caelestes honores haberi sibi vellet, dixit tum velle cum ipsi felices essent. Suprema haec vox fuit (4)
regis et paulo post extinguitur.
Curzio Rufo
(1) circumstantium lectum: “di quelli che stavano intorno al letto” di morte. (2) illud ultimum persalutatus est: “ricevette l’estremo
saluto”. (3) Propiusque assidere iussis amicis: “Dopo aver ordinato agli amici di avvicinarsi”. (4) Suprema…fuit: “Furono queste le
ultime parole”.
Versione 23
Lealtà romana nei confronti di Pirro
Pirro sta conseguendo diverse vittorie in Italia, ed un suo amico progetta di ucciderlo. La sua proposta non viene
accettata dal console Fabrizio, che la rifiuta e ne informa il re nemico: Roma non vince col tradimento!
Cum Pyrrhus rex in Italia esset et unam atque alteram pugnas prospere pugnasset, Ambraciensis
quispiam Timochares, regis Pyrrhi amicus, ad C. Fabricium consulem furtim venit ac praemium
petivit et, si de praemio conveniret, (1) promisit regem venenis necaturum. Litteras quas ad regem
Pyrrhum super ea causa miserunt, Claudius Quadrigarius (2) scripsit fuisse hoc exemplo: (3)
“Consules Romani salutem dicunt Pyrrho regi. Nos pro tuis iniuriis continuis animo tenus commoti
inimiciter bellum tecum bellare studemus. Sed communis exempli et fidei ergo visum est ut te
salvum velimus, ut esset quem armis vincere possemus. Ad nos venit familiaris tuus, qui sibi
praemium a nobis peteret si te clam interfecisset. Id nos negavimus velle, neve ob eam rem
quicquam commodi expectaret, et simul visum est ut te certiorem faceremus ne, quid eiusmodi si
accidisset, nostro consilio civitates putarent factum et, quod nobis non placet, pretio aut praemio
aut dolis nos pugnare. Tu, nisi caves, iacebis ».
Gellio
(1) si de praemio conveniret: “se si fossero messi d’accordo sulla ricompensa”. (2) Claudius Quadrigarius: storico del I sec. a.C. (3)
hoc exemplo: “di questo tenore”.
Versione 24
Si muore anche per la troppa gioia
Generica la notizia sulla morte di una donna di Nasso, Policrita; qualche particolare in più su quella di un
commediografo, Filippide; circostanziata la descrizione della morte di Diagora di Rodi. Tre infarti?...
Cognito repente insperato gaudio expirasse animam refert Aristoteles philosopus Polycritam,
nobilem feminam Naxo insula. Philippides quoque, comoediarum poeta haud ignobilis, (1) aetate
iam edita cum in certamine poetarum praeter spem vicisset et laetissime gauderet, inter illud
485
gaudium repente mortuus est. De Rhodio etiam Diagora celebrata historia est. Is Diagoras tres
filios adulescentes habuit, unum pugilem, alterum pancratiasten, tertium luctatorem. Eos omnis
vidit vincere coronarique Olympiae eodem die, et, cum (2) ibi eum tres adulescentes amplexi,
coronis suis in caput patris positis, saviarentur, cum populus gratulabundus flores undique in eum
iaceret, ibidem (3) in stadio, inspectante populo, in osculis atque in manibus filiorum animam
efflavit.
Gellio
(1) comoediarum… ignobilis: “un commediografo tutt’altro che spregevole”. (2) cum… saviarentur… cum iaceret: con valore
temporale. (3) ibidem… populo: “ proprio lì, nello stadio, sotto gli occhi del popolo”.
Versione 25
Lisimaco e il leone
Avvenimenti che sanno tanto di aneddoti, con tanta crudeltà il primo, e forse ancor più fantasia il secondo. Ad unirli,
Lisimaco: pietoso nel primo caso, fin troppo audace nel secondo.
Cum (1) Alexander Callisthenen philosophum, truncatis crudeliter omnibus membris, abscissisque
auribus ac naso labiisque, deforme ac miserandum spectaculum reddidisset, insuper cum cane in
cavea clausum ad metum ceterorum circumferret, (2) Lysimachus audire Callisthenem et praecepta
ab eo virtutis accipere solitus, miseritus tanti viri, non culpae sed libertatis poenas pendentis,
venenum ei in calamitatum remedium dedit. Quod adeo aegre Alexander tulit, ut eum obici
ferocissimo leoni iuberet. Sed ut ad conspectum eius (3) concitatus leo impetum fecisset, manum
amiculo involutam Lysimachus in os leonis immersit arreptaque lingua feram exanimavit. Quod
cum nuntiatum regi esset, admiratio in satisfactionem cessit carioremque eum propter constantiam
tantae virtutis habuit.
Giustino
(1) Cum…reddidisset: “ Avendo… trasformato in”. (2) circumferret: sempre in dipendenza da cum. (3) eius: Lisimaco.
Versione 26
Stratagemma di Ciro
Ciro col suo esercito penetra nel territorio degli Sciti, senza trovare opposizione nella regina Tamiri. Finge poi di
fuggire, lasciando l’accampamento pieno di ogni ben di Dio, ed attirandovi in realtà gli uomini di Tamiri, al comando
del giovane figlio di lei. Gli Sciti vengono sterminati tutti.
Cyrus subacta Asia et universo Oriente in potestatem redacto, Scythis bellum infert. Erat eo
tempore regina Scytarum Tamyris, quae non muliebriter (1) adventu hostium territa, cum (2)
prohibere eos transitu (3) Oaxis fluminis posset, transire permisit, et ibi faciliorem pugnam intra
regni sui terminos rata (4) et hostibus obiectu fluminis fugam difficiliorem. Itaque Cyrus, traiectis
copiis, cum aliquantisper in Scythiam processisset, castra metatus est. Dein postero die, simulato
metu, quasi refugiens castra deseruisset, vim adfatim et ea, quae epulis erant necessaria, reliquit.
Quod cum nuntiatum reginae esset, adulescentulum filium ad insequendum eum cum tertia parte
copiarum mittit. Cum ventum (5) ad castra Cyri esset, ignarus rei militaris adulescens, velut ad
epulas non ad proelium (6) venisset, omissis hostibus insuetos barbaros vino se onerare patitur,
priusque Scythae ebrietate quam bello vincuntur. Nam cognitis his (7) Cyrus, reversus per noctem,
saucios opprimit omnesque Scythas cum reginae filio interfecit.
Giustino
(1) muliebriter: “come una qualunque donna”. (2) cum…posset: concessiva, “ pur potendo”. (3) prohibere eos transitu: attenzione
alla costruzione. (4) rata: “pensando che”, sott. fore, per i soggetti pugnam… fugam. (5) Cum ventum… esset: semplicemente,
“Giunti”. (6) ad epulas, non ad proelium: “per banchettare, non per combattere”. (7) cognitis his: sott. rebus.
486
Versione 27
Crudele rivincita della regina Tamiri
La regina degli Sciti vendica la morte di suo figlio su Ciro, del quale distrugge un esercito sterminato. Taglia la testa del
re, e la getta dentro un recipiente pieno di sangue umano… perché beva a sazietà!
Amisso tanto exercitu et, quod gravius dolendum, (1) unico filio, Tamyris orbitatis dolorem non in
lacrimas effudit, sed in ultionis solacia intendit hostesque recenti victoria exultantes pari
insidiarum fraude circumvenit; quippe, simulata diffidentia propter vulnus acceptum, refugiens
Cyrum ad angustias usque (2) perduxit. Ibi, compositis in montibus insidiis, ducenta milia Persarum
cum ipso rege trucidavit. In qua victoria etiam illud memorabile fuit, quod ne nuntius quidem
tantae cladis superfuit. Caput Cyri amputatum in utrem humano sanguine repletum conici regina
iubet cum hac exprobratione crudelitatis: “ Satia te –inquit- sanguine, quem sitisti cuiusque
insatiabilis fuisti”.
Giustino
(1) quod gravius dolendum: “cosa di gran lunga più dolorosa”. (2) ad angustias usque: “ fino ad una gola tra i monti”.
Versione 28
Cicero Attico salutem dicit
Nella lettera, del 65 a.C., si allude alla candidatura al consolato per l’anno successivo. La congiura di Catilina è ancora
di là da venire. Lapidaria la notizia della nascita di un figlio: l’uomo pare essere assente; al suo posto, il politico.
L. Iulio Caesare C. Marcio Figulo consulibus filiolo me auctum scito, salva Terentia. (1) Abs te tam
diu nihil litterarurm! Ego de meis ad te rationibus scripsi antea diligenter. Hoc tempore Catilinam
competitorem nostrum defendere cogitamus. (2) Iudices habemus quos voluimus, summa accusatoris
voluntate. Spero, si absolutus erit, coniunctiorem illum in ratione fore petitionis; sin aliter
acciderit, humaniter feremus. Tuo (3) adventu nobis opus est maturo; nam prorsus summa hominum
est opinio tuos familiaris nobilis homines adversarios nostros fore. Ad eorum voluntatem mihi
conciliandam maximo (4) te mihi usui fore video. Qua re Ianuario mense, ut constituisti, cura ut
Romae sis.
Cicerone
(1) filiolo…Terentia: comunicazione fin troppo immediata! (2) cogitamus… habemus: rendi al singolare. (3) Tuo… maturo: “ Ho
bisogno che tu venga immediatamente”. (4) maximo… video: ” sono convinto che tu mi sarai di assai grande aiuto”.
Versione 29
Relegatus mihi videor
La lettera è del 59. Cicerone dalla sua villa di Formia scrive all’amico Attico, chiedendogli notizie su quanto accade a Roma. Egli
non ne sa nulla, tranne quel poco che può dirgli qualcuno di passaggio.
Narro tibi, plane relegatus mihi videor posteaquam in Formiano sum. Dies enim nullus erat, Anti
cum essem, quo die non melius (1) scirem Romae quid ageretur quam ii qui erant Romae. Etenim
litterae tuae non solum quid Romae sed etiam quid in re publica, neque solum quid fieret verum
etiam quid futurum esset indicabant. Nunc nisi si quid (2) ex praetereunte viatore exceptum est,
scire nihil possumus. Qua re quamquam iam te ipsum exspecto, tamen isti puero, (3) quem ad me
statim recurrere iussi, da ponderosam aliquam epistulam plenam omnium non modo actorum sed
etiam opinionum tuarum, ac diem, quo Roma sis exiturus, cura ut sciam. Nos in Formiano esse
487
volumus usque (4) ad pridie nonas Maias. Eo si ante diem non veneris, Romae te fortasse videbo;
nam Arpinum quid ego te invitem? Haec igitur. Cura ut valeas.
Cicerone
(1) melius… quam ii qui erant Romae: “meglio…di quelli che erano a Roma”. (2) Nunc nisi si quid: “ Ora a meno che una qualche
notizia”. (3) isti puero: “ a questo schiavo”. (4) usque… Maias: “fino al sei maggio”.
Versione 30
Sono quest i miei incantesimi, o Quiriti
Uno schiavo affrancato viene accusato di raccogliere da un suo poderetto prodotti troppo abbondanti. Viene sospettato
di stregoneria, e si difende in maniera molto efficace.
C. Furius Chresimus, e servitute liberatus, cum in parvo admodum agello fructus perciperet quam
ex amplissimis vicinitas, (1) in invidia magna erat, ceu (2) fruges alienas perliceret veneficiis.
Quamobrem, a Spurio Albino curule die dicta, (3) metuens damnationem, cum in suffragium tribus
(4) oporteret ire, instrumentum rusticum omne in forum attulit et adduxit familiam validam atque
bene curatam ac vestitam, ferramenta egregie facta, gravis ligones, vomeres ponderosos, boves
saturos. Postea dixit: “ Veneficia mea, Quirites, haec sunt; nec possum vobis ostendere aut in
forum adducere lucubrationes meas vigiliasque et sudores”. Omnium sententis absolutus itaque est.
Plinio il Vecchio
(1) vicinitas: “i vicini”. (2) ceu: avverbio, “come se”. (3) die dicta: “ fissato il giorno” di comparizione in giudizio. (4) tribus: “della
massa popolare”.
Versione 31
Uvas melius pinxi quam puerum
Zeusi dipinge grappoli di uva, Parrasio una tela di lino. Quest’ultimo l’ha dipinta così bene che Zeusi la scambia per vera. E si
dichiara sconfitto.
Descendisse Parrhasius in certamen cum Zeuxide traditur. Et cum ille (1) detulisset uvas pictas
tanto successu ut in scaenam aves advolarent, ipse detulisse linteum pictum ita veritate
repraesentata ut Zeuxis, alito iudicio tumens, flagitaret tandem remoto linteo ostendi picturam,
atque intellecto errore concederet palmam ingenuo pudore, quoniam ipse volucres fefellisset,
Parrhasius autem se artificem. (2) Fertur et postea Zeuxis pinxisse puerum uvas ferentem, ad quas
cum advolassent aves, eadem ingenuitate processit iratus operi et dixit: “ Uvas melius pinxi quam
puerum, nam si et hoc consummassem, aves timere debuerant”.
Plinio il Vecchio
(1) ille… ipse: Zeusi…Parrasio. (2) se artificem: “lui artista”, Zeusi.
Versione 32
Pirro contro Roma
Pirro, alleatosi (1) con i Sanniti, con i Lucani e con i Bruzii, marciò contro Roma, mise tutto a ferro
e fuoco, devastò la Campania e giunse a Preneste, (2) a diciotto miglia dall’Urbe. Ma presto, per
paura dell’esercito che lo incalzava sotto la guida del console, si ritirò nella Campania. Gli
ambasciatori mandati a Pirro per riscattare i prigionieri furono da lui ricevuti con molti onori, ed
egli rimandò a Roma i prigionieri senza esigerne il prezzo. Sentì inoltre tanta stima per Fabrizio,
uno degli ambasciatori romani, che, conosciutolo povero, volle promettergli la quarta parte del suo
488
regno per stimolarlo a passare dalla sua parte, ma fu disprezzato da Fabrizio. Preso allora da grande
ammirazione per i Romani, Pirro inviò loro come ambasciatore Cinea, a chiedere la pace a giuste
condizioni, che egli conservasse quella parte dell’Italia che aveva già conquistato con le armi.
(1) alleatosi: allearsi con qualcuno= cum aliquo se coniungere. (2) Preneste: Praeneste-is.
Versione 33
L’avarizia
Un povero chiese ad un ricco concittadino di prestargli del denaro. “Dovere dei ricchi –disse- è
aiutare i poveri”. Quello non volle, andò nel suo campo, e sotterrò una grande quantità d’oro. Era
stato visto da un ladro, il quale di notte tornò nel campo e portò via il tesoro. Quando l’avaro volle
riprendere il suo oro, non lo trovò più, e cominciò a lamentarsi della sua disgrazia. Giunse per caso
quel povero, il quale gli ricordò la sua crudele risposta, e disse: “ A me sembra (1) che ti lamenti a
torto; infatti, quando avevi tanto denaro nascosto nella terra, in realtà tu ne eri privo, perché non lo
usavi. (2) Che ti importa ora se esso è stato portato via? Nulla di nuovo è successo, e ben piccola è la
tua disgrazia”.
(1) a me sembra: “ mihi videris”. (2) perché non lo usavi: “ quod ea (pecunia) non utebaris”.
Versione 34
Vicende di Cesare dopo la conquista della Gallia
Mentre Cesare si trovava (1) in Gallia, il senato, per consiglio di Pompeo, gli rifiutò il secondo
consolato. Egli allora venne in Italia e vendicò con le armi la gravissima ingiuria ricevuta. (2)
Occupò dapprima moltissime città, poi si diresse a Brindisi, dove (3) si erano rifugiati Pompeo e
molti altri. Quindi raggiunse la Tessaglia, vinse e distrusse l’esercito di Pompeo e dei suoi alleati. In
seguito i Romani crearono Cesare dittatore a vita. (4) Fu uomo di grande ingegno e clemente con i
nemici; amò il popolo e fu sempre molto utile allo Stato; inoltre, ampliò e abbellì Roma. Ebbe però
dei nemici che lo uccisero le idi di marzo del 44 a.C., con ventitré pugnalate. Fra i congiurati, Bruto,
figlio adottivo del dittatore, e Cassio.
(1) Mentre… si trovava: “Dum… est”. (2) ricevuta: acceptus, -a, -um. (3) dove: moto a luogo, “quo”. (4) a vita: “in perpetuum”.
Versione 35
Tarpea
I Sabini erano in guerra con i Romani. A capo della rocca romana era Spurio Tarpeo, la figlia del
quale, Tarpea, era stata corrotta da Tazio, comandante dei Sabini, e convinta ad accogliere (1) nella
rocca i soldati armati. La giovane si dichiarò disposta a tradire la patria a patto che i Sabini le
dessero ciò che portavano (2) al braccio sinistro, intendendo braccialetti e anelli ornati di gemme.(3) I
Sabini ebbero quindi la possibilità di entrare nella rocca, ed effettivamente diedero alla sventurata
ciò che portavano al braccio sinistro: pesanti scudi sotto i quali la sommersero. Il tradimento della
giovane Tarpea venne degnamente ricompensato.
(1) ad accogliere: finale. (2) portavano: rendi al congiuntivo. (3) ornati di gemme: gemmatus, -a, -um.
Versione 36
Frasi storiche
Ampiamente elogiato fu dagli antichi Curio Dentato in virtù della sua onesta condotta di vita. Di lui
si racconta che, quando i Romani erano in guerra con i Sanniti, degli ambasciatori nemici gli
489
portarono una grande quantità d’oro e d’argento per corromperlo. (1) Egli rifiutò ogni cosa, dicendo:
“Preferisco essere povero, e comandare ai ricchi”. E ancora. Dopo la battaglia di Eraclea, Pirro
mandò ambasciatori ai Romani per offrire loro la pace a condizioni favorevoli. Si racconta che
molti senatori avevano intenzione di porre fine alla guerra, ma che Appio Claudio, vecchio e cieco,
fece sì che (2) agli ambasciatori si rispondesse con queste parole: “ I Romani faranno (3) la pace con
Pirro quando egli partirà dall’Italia”.
(1) per corromperlo: traduci col gerundivo finale. (2) fece sì che: “effecisse ut”. (3) faranno…partirà: attento ai due futuri.
Versione 37
Un vero amico
Tiberio Gracco fu stimato nemico della patria, e non senza ragione, poiché, quantunque fosse nato
da nobilissima famiglia, antepose la sua ambizione alla salvezza di Roma. La sua sedizione, infatti,
più malvagia che audace, fu di gravissimo danno allo Stato. (1) Egli era molto amico di un certo C.
Blosio, di Cuma. Quando Gracco fu condannato a morte e privato persino dell’onore della
sepoltura, Blosio non solo non lo ritenne indegno della sua amicizia, ma con grande ardore ne difese
la memoria presso i magistrati. Eppure, avendo il senato deciso (2) di punire, secondo il costume
degli antenati, anche gli amici di Gracco, Blosio stesso era in grande pericolo ed aveva bisogno di
aiuto. Tuttavia egli mantenne fede a quell’amicizia della quale niente aveva di più caro.
(1) fu di gravissimo danno allo Stato: usa il doppio dativo. (2) avendo il senato deciso: causale.
Versione 38
Consiglio di Erennio Ponzio al figlio
Quando il padre del vittorioso C. Ponzio venne a sapere che i Romani si trovavano chiusi tra due
passi, alle forche Caudine, al messo mandatogli dal figlio disse che bisognava liberarli al più presto.
Respinto questo consiglio, al messo che era tornato per consultarlo nuovamente, espresse l’opinione
che bisognava ucciderli utti, fino all’ultimo. Siccome le sue parole sembravano i responsi ambigui
dell’oracolo, si dice che fu portato su un carro all’accampamento dei Sanniti, e che qui chiarì che
col primo consiglio egli avrebbe voluto stringere amicizia con un popolo potentissimo; col secondo,
rimandare la guerra per molti anni, perché, dopo la perdita di due eserciti, sarebbe stato molto
difficile per i Romani ricostruire le loro forze: non c’era, a giudizio di lui, una terza possibilità. I
Sanniti presero una via diversa, e prepararono la loro rovina.
Versione 39
Un dono assai gradito
Oltre mille cittadini romani si trovavano in Grecia in condizione di schiavi, e come tali erano
costretti a servire i loro padroni. Tutti costoro furono regalati al grande Tito Flaminio: essi
riacquistarono la libertà, ed il console ebbe indubbiamente il dono più gradito che potesse ricevere.
I cittadini romani, una volta giunti a Roma, per onorare maggiormente Flaminio, vollero essi stessi
(questo si racconta) seguire il carro trionfale del vincitore nella vecchia acconciatura di schiavi, col
capo raso e col berretto caratteristico degli schiavi affrancati.
Versione 40
Un leone riconoscente
In Roma era stato organizzato uno spettacolo di gladiatori alla presenza dell’imperatore Caligola.
C’era un numero infinito di spettatori, tutti curiosi di vedere soprattutto un enorme leone. Tra gli
490
schiavi costretti a combattere, un uomo di nome Androclo: proprio contro di lui si lanciò l’animale,
appena fu liberato dalle catene. Androclo era pieno di spavento, ma il leone, fra la meraviglia di
tutti, non solo non assalì lo schiavo, ma addirittura gli leccò le mani in segno di amicizia. Lo
schiavo, riavutosi dallo spavento, riconobbe nell’animale un vecchio leone che egli aveva curato
alcuni anni prima dentro una grotta, dove si era rifugiato ferito dai cacciatori. Di fronte a tale
prodigio, l’imperatore Caligola liberò lo schiavo e gli regalò il leone.
Versione 41
La ninfa Callisto viene trasformata nella costellazione dell’orsa
Diana era solita girovagare tra le montagne dell’Arcadia per andare a caccia di belve. Insieme a lei
c’erano sempre un’infinità di ninfe, tra le quali Callisto, di gran lunga la più bella di tutte. Diana
evitava personalmente l’amore, ma pretendeva la stessa cosa dalle sue compagne. Callisto ebbe
l’ardire di opporsi alla volontà della dea, e ciò per corrispondere all’amore di Giove che si era
invaghito sommamente di lei. Giunone, moglie di Giove, punta dalla gelosia, mutò Callisto in orsa e
ordinò a Diana di cacciarla continuamente. La ninfa, pertanto, quando tornò da Diana, fu uccisa
dall’arco infallibile della dea. Giove ne ebbe compassione, e volle trasformarla nella costellazione
dell’orsa, perché ne potesse ammirare eternamente il bell’aspetto.
491
SINTASSI DEL VERBO
492
Capitolo 30
Il verbo e le sue proprietà
Verbi transitivi e verbi intransitivi.
Verbi fraseologici. Il verbo “fare” seguito da un infinito.
493
Elia non ha più i denti
Ad Elia erano rimasti quattro denti, ma talmente traballanti che due colpi di tosse sono bastati perché le cadessero. Un
lato positivo c’è: ora Elia può tossire tranquillamente… non ci sono altri denti che la tosse le possa togliere.
Si memini, fuerant tibi quattuor, Aelia, dentes:
expulit una duos tussis et una duos.
Iam secura potes totis tussire diebus :
Nil istic, quod agat, tertia tussis habet.
Marziale
Si memini, fuerant tibi: “Se ricordo bene, ti erano rimasti”. Expulit…duos: “due li ha cacciati fuori (dalle gengive) un colpo di
tosse, due un altro”. totis…diebus: “tutto…il giorno”. Nil istic…: “Un terzo colpo di tosse non ha niente da fare (quod agat: relativa
consecutiva) costì (nella tua bocca)”.
Verbi transitivi e verbi intransitivi
Esercizio 1
Traduci:
1) Themistocles, e civitate eiectus, Argos habitatum concessit (Nep.). 2) Titus tribunus militum et in
Germania et in Britannia meruit summa industria nec minore modestiae fama (Suet.). 3) Ex summo
retro volvi fortuna consuevit (Liv.). 4) Quibus hic pretiis porci veneunt? (Pl.). 5) Ipse sibi
assentatur et se maxime ipse delectat (Cic.). 6) Nec ipsi Laelio morandum in Africa erat (Liv.). 7)
Caesar meruit sub Servilio Isaurico in Cilicia, sed brevi tempore (Suet.). 8) Conventus fieri
desierunt (Cic.). 9) Comitia nostra haberi coepta sunt (Cic.). 10) Id Romae cognitum est et res in
senatu coepta agitari (Sall.). 11) Ex hoc intelligi debet Ciceronem conscium fuisse (Cic.). 12) Di
immortales! Sine gemitu hoc dici non potest (Cic.). 13) Post diem quartum quam est in Britanniam
ventum, naves duodeviginti ex superiore portu leni vento solverunt (Caes.). 14) Subulcus suem, cum
peperit, largiore cibatu sustentare debet, quo facilius lac suppeditare possit (Varr. ). 15) Facies
locorum cum ventis simul mutatur (Sall.).
Esercizio 2
Traduci:
1) Vapulabis, verbum si addes isti unum (Pl.). 2) Pugnatum est ab hostibus ita acriter ut a viris
fortibus in estrema spe salutis pugnari debuit (Caes.). 3) Caesar exercitum traducere maturavit
(Caes.). 4) Ex superiore portu solverunt (Caes.). 5) Oppugnari coepta est urbs (Liv.). 6) In sole
sidera desinunt cerni (Quint.). 7) Repetam paulo altius, iudices, et omnia quae in diuturna
obscuritate latuerunt sic aperiam ut ea cernere oculis videamini (Cic.). 8) Caligulae nomine
imperator Gaius, in castris natus, vocari solebat (Sen.). 9) Non cotidie lavor: aqua enim dentes
habet (Petr.). 10) Multis iuvenibus Catilina suasit eumque illi secuti sunt. 11) Augusto Tiberius
successit, anno quarto decimo. Regnavit usque ad annum vicesimum septimum. 12) Livii libros qui
exstant non omnes legi. 13) Senatus a consulibus quid sentirent quaesivit. 14) Omnes equites in
hostem dux immisit cum illum superioribus locis in planitiem descendere vidit. 15) Hominum oculos
in se converterunt geometricae formae in harena descriptae.
494
Verbi fraseologici – Il verbo “fare” seguito da un infinito
Esercizio 3
Traduci:
1) Cimon complures pauperes mortuos suo sumptu extulit (Nep.). 2) Caesar ea quae sunt usui ad
armandas naves ex Hispania apportari iubet (Caes.). 3) Tu, quidquid indagaris de re publica,
facito ut sciam (Cic.). 4) Persarum rex pontem fecit in Histro flumine, quo copias traduceret (Nep.).
5) Hoc tuus amor in me sperare me cogit (Cic.). 6) Optimus quisque maxime gloria ducitur (Cic.).
7) Plato construi a deo atque aedificari mundum facit (Cic.). 8) In libris de re publica Cicero
Laelium facit pro iustitia dicentem (Cic.). 9) Fecerunt ut consimilis fugae profectio videretur
(Caes.). 10) Augurem Tiresiam numquam poetae inducunt deplorantem caecitatem suam (Cic.). 11)
Marcellus damnatos proditionis securi percussit (Liv.). 12) De M. Lepido vereri me cogit
reliquorum timor (Cic.). 13) Caesar pontem in Arare faciendum curat atque ita exercitum traducit
(Caes.). 14) Omnibus rebus exploratis, Petreius tuba signum dat cohortesque paulatim incedere
iubet (Sall.).
Esercizio 4
Traduci:
1) Il console fece tagliare il ponte sul fiume per impedire la fuga al nemico. 2) Fammi avere al più
presto qualche notizia; da molto tempo non ricevo una tua lettera. 3) Quando si diffuse la notizia
della sconfitta, uomini e donne furono tutti presi dal panico. 4) A giudizio di qualcuno, a volte sono
utili anche gli insuccessi, perché ci scuotono dal torpore. 5) I grandi del passato non devono essere
dimenticati, perché ci insegnano sempre qualcosa. 6) Pirro non si lasciò commuovere, e uccise
Priamo davanti l’altare di Zeus. 7) Annibale portò i suoi uomini attraverso le Alpi in Italia, e si
spinse fino alla Campania. 8) I più grandi poemi dell’antichità dalla tradizione vengono attribuiti ad
Omero. 9) Con le sue navi Cesare si spinse fino alla Britannia. 10) Le famose colonne di Ercole
furono raggiunte da Ulisse durante i suoi viaggi per i mari. 11) Non abbiamo molte notizie sul poeta
greco Euripide, ma possiamo affermare che non prese parte alla vita politica. 12) Mecenate fu
amico e protettore dei poeti. Di origine etrusca, visse a fianco di Ottaviano Augusto. 13) La flotta si
spinse verso terre sconosciute, e fu costretta a tornare indietro dalle forti tempeste sul mare. 14)
Numerose le leggende sull’antica Roma, ma tutte originate da una qualche verità. 15) Nella
conquista di Troia i Greci furono favoriti dal famoso cavallo di legno, nell’interno del quale si
nascosero i migliori guerrieri.
Esercizio 5
1) Completa il brano che segue individuando le espressioni giuste tra quelle suggerite.
2) Da’ una risposta motivata alle domande in calce.
Metello saccheggia qua e là la Numidia, e improvviso sopraggiunge Giugurta che fa strage dei
Romani.
In loca Numidiae opulentissima pergit, agros vastat, multa castella et oppida, temere munita aut
sine praesidio, capit incenditque, puberes interficiantur iubet / puberes iunterficere iubet /
puberes interfici iubet, alia omnia militum praedam esse. Ea formidine multi mortales Romanis
dediti (1) obsides, frumentum et alia, quae usui forent, (2) adfatim praebita: ubicumque res
postulabat, praesidium inpositum. Quae negotia multo magis proelio male pugnato / quam
proelium male pugnatum / quam proelio male pugnato ab suis regem terrebant; quippe cuius (3)
spes omnis in fuga sita erat, sequi cogebatur, et qui suos locos / sua loca / in suis locis defendere
nequiverat, in alienis bellum gerere. (4) Tamen ex copia (rerum) quod optumum videbatur consilium
495
capit: exercitum plerumque in eisdem locis opperiri iubet, ipse cum delectis equitibus Metellum
sequitur, ignoratus Romanos palantis (5) repente adgreditur. Eorum plerique inermes cadunt, multi
capiuntur, nemo omnium intactus profugit ; et Numidae… sicuti iussum erat / Numidae… sicuti
iussi erant / Numidae… sicuti iusserant in proxumos collis discedunt.
Sallustio
(1) dediti… praebita: che cosa è sottinteso? (2) quae usui forent: espressione particolare per più di un motivo. Quali?
(3) cuius: a chi o a che cosa si riferisce il pronome relativo? (4) gerere: infinito retto da?… (5) palantis: che caso è?
Versione 1
Muzio Scevola
Eroe leggendario dell’antica Roma che, entrato nel campo etrusco per uccidere Porsenna, uccise invece, ingannato
dall’abbigliamento di lui, il suo segretario. Catturato, mise la destra su un braciere acceso, per punirla di avere sbagliato
il colpo.
Cum (1) a Porsena, rege Etruscorum, urbem nostram gravi ac diutino bello urgeri aegre ferret,
castra eius clam ferro cinctus intravit, immolantemque ante altaria conatus occidere est. Ceterum
inter molitionem (2) pii pariter ac fortis propositi oppressus, causam adventus non texit et tormenta
quantopere contemneret mira patientia ostendit: perosus (3) enim, credo, suam dexteram, quod eius
ministerio in caede regis uti nequisset, (4) iniectam foculo exuri passus est. Nullum profecto dii
immortales admotum aris cultum adtentioribus oculis viderunt. Ipsum quoque Porsenam oblitum
periculi sui ultionem suam vertere in admirationem coegit, nam: »Revertere -inquit- ad tuos, Muci,
et eis refer te, cum vitam meam petieris, (5) a me vita donatum ». Cuius clementiam non adulatus,
Mucius, tristior Porsenae salute quam sua laetior, urbi se cum aeternae gloriae cognomine
Scaevolae (6)reddidit.
Valerio Massimo
(1) Cum…aegre ferret: “Sopportando…malvolentieri”. Soggetto sottinteso, Mucius. (2) inter molitionem: “durante l’esecuzione”.
(3) perosus: “avendo in odio”. (4) quod…nequisset: causale; rendila con l’indicativo. (5) cum…petieris: concessiva. (6) Scevola
equivale a “Mancino” .
Versione 2
Scipione e i predoni
L’Africano Maggiore è nella sua villa di Literno, in Campania, quando riceve, inaspettata del tutto, la visita di un gruppo di predoni.
Pensa a difendersi con gli uomini di cui dispone, ed invece si vede venerato come un dio.
Ad Africanum, in Liternina villa se tenentem, complures praedones duces videndum eodem tempore
forte confluxerant. Quos cum ad vim faciendam venire existimasset, praesidium domesticorum in
tecto collocavit, eratque in his repellendis (1) et animo et apparatu occupatus. Quod ut praedones
animadverterunt, dimissis militibus abiectisque armis, ianuae appropinquant, clara voce nuntiantes
non vitae eius hostes sed virtutis admiratores (2) venisse, conspectum et congressum tanti viri, quasi
caeleste aliquod beneficium, expetentes, proinde securum se spectandum praebere (3) ne
gravaretur. Haec postquam Scipioni domestici rettulerunt, fores reserari, eosque intromitti iussit.
Praedones postes ianuae, tamquam aliquam religiosissimam aram sanctumque templum venerati,
cupide Scipionis dexteram apprehenderunt, ac, diu deosculati, positis ante vestibulum donis, quae
deorum immortalium numini consecrari solent, laeti, quod Scipionem vidisse contigisset, ad lares
reverterunt.
Valerio Massimo
496
(1) in his repellendis: “ a respingerli”. (2) hostes… admiratores: apposizioni di un sottinteso se, soggetto di venisse. (3) se
spectandum praebere: “di farsi vedere”.
Versione 3
Imprese di Cesare in Gallia
Nove anni di guerra, e Cesare sottomette a Roma tutta la Gallia; combatte contro i Britanni, che non conoscono Roma
nemmeno di nome; consegue vittorie sui Germani. Infinite le vittorie, tre soltanto gli insuccessi.
Anno urbis conditae sexcentesimo nonagesimo tertio C. Iulius Caesar, qui postea imperavit, cum L.
Bibulo consul est factus. Decreta est ei Gallia et Illyricum cum legionibus decem. Is primo vicit
Helvetios, qui nunc Sequani appellantur, deinde vincendo bella gravissima usque ad Oceanum
Britannicum (1) processit. Domuit autem annis novem fere omnem Galliam, quae inter Alpes,
flumen Rhodanum, Rhenum et Oceanum est et circuitu patet ad bis (2) et tricies centena milia
passuum. Britannis mox bellum intulit, quibus ante eum ne nomen quidem Romanorum cognitum
erat, et eos quoque victos, obsidibus acceptis, stipendiarios fecit. Galliae autem tributi nomine
annuum imperavit sestertium quadringenties (3), Germanosque trans Rhenum aggressus
immanissimis proeliis vicit. Inter tot successus ter male pugnavit, apud Arvernos semel praesens et
absens in Germania bis. Nam legati eius duo, Titurius et Aurunculeius, per insidias caesi sunt.
Eutropio
(1) oceanum Britannicum = Il canale della Manica. (2) ad bis…passuum: “circa 3200 miglia”; quasi 4800 Km. (3) sestertium
quadringenties: sott. centena milia (= quadringenties centena milia sestertiorum, cioè 40.000.000 di sesterzi).
Versione 4
Guerra civile tra Cesare e Pompeo
Entrato in Roma, Cesare si proclama dittatore, ed in tale veste va in Spagna contro gli eserciti dei generali pompeiani, li
vince, passa in Grecia, e qui viene sconfitto. Veloce, come sempre, la trattazione di Eutropio. Qualche particolare in più
sulla battaglia di Farsalo.
Caesar, vacuam urbem ingressus, dictatorem se fecit. Inde Hispanias petiit. Ibi Pompeii exercitus
validissimos et fortissimos cum tribus ducibus L. Afranio, M. Petreio, M. Varrone superavit. Inde
regressus in Graeciam transiit, adversum Pompeium dimicavit. Primo proelio victus est et fugatus,
evasit tamen quia nocte interveniente Pompeius sequi noluit, dixitque Caesar nec Pompeium scire
vincere et illo tantum die se potuisse superari. Deinde in Thessaliam apud Paleopharsalum
productis utrimque ingentibus copiis dimicaverunt. Pompei acies habuit XL peditum, equites in
sinistro cornu sexcentos, in dextero quingentos, praeterea totius Orientis auxilia, totam nobilitatem,
innumeros senatores, praetorios, consulares et qui (1) magnorum iam bellorum victores fuissent.
Caesar in acie sua habuit peditum non integra XXX milia, equitum mille. Numquam adhuc
Romanae copiae in unum neque maiores neque melioribus duces convenerant, totum (2) terrarum
orbem facile subacturae, si contra barbaros ducerentur. Pugnatum est ingenti contentione,
victusque ad postremum Pompeius et castra eius direpta sunt.
Eutropio
(1) et qui…fuissent: “ ed uomini che erano già stati vincitori di grandi guerre”. (2) totum… subacturae: “ in grado di conquistare
facilmente tutto il mondo”.
Sententiae
1. Omnium rerum principia parva sunt (Cic.).
2. Omnia vincit amor (Verg.).
3. Cotidie est deterior posterior dies (P. Syr.).
497
4. Spes ultimum solacium adversarum rerum (Sen.).
5. Bis repetita placent (Hor.).
6. Dimitte fratri septuagies septies (Vang.).
7. Habet suum venenum blanda oratio (P. Syr.).
8. Nihil domo sua dulcius (Cic.).
9. Ignoti nulla cupido (Ov.).
10. Quod commune cum alio, desinit esse proprium (Quint.).
498
Capitolo 31
I tempi dell’indicativo; lo stile epistolare
Presente e imperfetto.
Perfetto e piuccheperfetto.
Futuro semplice e futuro anteriore.
I tempi dello stile epistolare.
499
Il sorriso di Taide e di Lecania
I denti di Taide sono neri, fin troppo bianchi quelli di Lecania. Il motivo? Lecania porta la dentiera, Taide no.
Thais habet nigros, niveos Laecania dentes.
Quae ratio est? Emptos haec habet, illa suos.
Marziale
niveos : «bianchi come la neve». haec…illa: rispettivamente, Lecania e Taide.
Presente e imperfetto
Esercizio 1
Traduci:
1) Socrates se omnium rerum inscium fingit (Cic.). 2) Hostes ex silvis rari propugnabant
nostrosque intra munitiones ingredi prohibebant (Caes.). 3) Adulescens moritur quem di diligunt
(Plaut.). 4) Notabili constantia centurio Iulius Agrestis Vitellium ad virtutem frustra accendebat
(Tac.). 5) Galli, re cognita per exploratores, obsidionem relinquunt, ad Caesarem omnibus copiis
contendunt (Caes.). 6) Lege Caesaris iustissima atque optima populi liberi plane et vere erant liberi
(Cic.). 7) Conferta frumentatione, milites nostri clamorem exaudiunt; praecurrunt equites, quanto
res in periculo sit cognoscunt (Caes.). 8) Omnes humanos sanat medicina dolores (Prop. ). 9)
Appius Claudius et caecus et senex tenebat non modo auctoritatem, sed etiam imperium in suos
(Cic.). 10) Dulce et decorum est pro patria mori (Hor.). 11) T. Pomponius Atticus mendacium
neque dicebat neque pati poterat (Nep.). 12) Belgae pertinent ad inferiorem partem fluminis Rheni
(Caes.).
1) Il padre gli ha lasciato in eredità un terreno con una casetta dove egli trascorre giornate serene. 2)
I nemici facevano irruzione con tanto impeto e tutti ne erano spaventati. 3) Ci sembra di aver detto
tutto, ma siamo pronti a ripetere ogni cosa. 4) Mentre si discuteva in senato, le legioni erano
impegnate in aspri combattimenti. 5) I Germani -leggiamo negli storici- non si dedicavano
all’agricoltura, ed ogni anno si trasferivano da un luogo ad un altro. 6) Mentre Cesare giungeva a
Roma, Pompeo fuggì a Brindisi. 7) Il generale cercava di spaventare il prigioniero perché parlasse.
8) Tirone era un liberto ed amico di Cicerone.
Perfetto e piuccheperfetto
Esercizio 3
Traduci:
1) Mortem sapientes numquam inviti, fortes saepe etiam libenter oppetiverunt (Cic.). 2) Marius ad
Zamam pervenit. Id oppidum, in campo situm, magis opere quam natura munitum erat (Sall.). 3)
Quod nemo novit, paene non fit (Apul. ). 4) Veneram in suburbanum meum et querebar de impensis
aedificii dilabentis (Sen.). 5) In hac fuga Numidae, qui simul cum Hannibale ex acie excesserant,
insidiati sunt ei (Nep.). 6) Verum decus in virtute positum est (Cic.). 7) Odi falsas inscriptiones
statuarum (Cic.). 8) Habebas exercitum tantum quantum tibi non senatus aut populus Romanus
dederat, sed quantum tua libido conscripserat (Cic.). 9) Hannibal Saguntinos adortus est,
quibuscum Romani societatem et amicitiam iunxerant (Liv.). 10) Multa memini, multa audivi, multa
legi: nihil ex omnium saeculorum memoria tale cognovi (Cic.). 11) Bene qui latuit, bene vixit (Ov.).
500
12) Scipio summam spem civium, quam de eo iam puero habuerant, adulescens incredibili virtute
superavit (Cic.).
Esercizio 4
Traduci:
1) Gli uomini sono stati creati da Dio, le case sono state costruite dagli uomini. 2) La strada colpita
dalla frana rimase interrotta per diversi giorni. 3) Sappiamo con certezza che Cicerone fu ucciso per
ordine di Antonio. 4) Il console era partito con le sue legioni, quando in città ci fu una ribellione. 5)
Ricordo bene quello che mi disse mio padre prima della sua partenza. 6) L’uomo si era comportato
male tante volte, ma con la sua buona azione ottenne il perdono di tutti. 7) Per via della guerra molti
campi erano stati abbandonati, ma dopo che era tornata la pace furono coltivati di nuovo. 8) So per
certo, figli miei, che voi avete fatto sempre il vostro dovere.
Futuro semplice e futuro anteriore
Esercizio 5
Traduci:
1) Verum haec et dicentur alio loco et dicta sunt; nunc proficiscemur ad reliqua, si ante fuerimus a
vobis, iudices, deprecati (Cic.). 2) Fortasse vitium, de quo quereris, si te diligenter excusseris, in
sinu invenies (Sen.). 3) Tu interea non cessabis et ea, quae habes instituta, perpolies (Cic.). 4)
Obsequar voluntati tuae, si potero (Cic.). 5) Si urbem restitueris, Caesar, quis te clarior, quis maior
in terris fuerit ? (Sall.). 6) Numquam sero te venisse putabo si salvus veneris (Cic.). 7) Ego certe
meum rei publicae officium praestitero (Caes.). 8) Si quid acciderit novi, facies ut sciam (Cic.). 9)
Cum perspexero voluntates nobilium, scribam ad te (Cic.). 10) Quae fuerit causa mox videro (Cic.).
11) Vicerit qui consul factus erit (Cic.). 12) Ego certe rei publicae non deero, et, quidquid acciderit,
animo forti feram (Cic.).
Esercizio 6
Traduci:
1) I giudici applicheranno la legge, ed i colpevoli saranno puniti giustamente. 2) Se, come dici,
vedrai tuo padre, lo saluterai a nome mio. 3) Quando il freddo diverrà pungente, ce ne staremo tutti
a casa. 4) Questo lo farà tuo figlio; tu riposati. 5) Come seminerai, così raccoglierai. 6) Ora non
posso dirti nulla; domani forse saprai ogni cosa. 7) Se mi giungeranno notizie, ti informerò di ogni
minimo particolare. 8) L’ingiustizia verrà punita, e la giustizia trionferà.
I tempi dello stile epistolare
Esercizio 7
Traduci:
1) Tertiam ad te hanc epistulam scripsi eo die (Cic.). 2) Haec tibi scripsi, quae ignota tibi
credebam (Cic.). 3) Ego, etsi nihil habeo quod ad te scribam, scribo tamen, quia tecum loqui videor
(Cic.). 4) Ante diem VIII Kalendas Decembres haec ego scribebam hora noctis nona (Cic.). 5)
Pridie Idus Februarias haec scripsi ante lucem; eo die apud Pomponium eram cenaturus (Cic.). 6)
Ego me in Cumano et in Pompeiano satis commode delectabam, et eram futurus in iisdem locis
usque ad Kalendas Iunias (Cic.). 7) Plura scribere non possum, ita sum animo perculso et abiecto.
Cura ut valeas. D. a. d. VI Idus Apriles (Cic.). 8) Nihil habebam quod scriberem (Cic.). 9) Duas a
501
te adhuc accepi epistulas; quarum alteram in ipso discessu nostro, alteram Arimino datam. Plures
quas scribis te dedisse non acceperam (Cic.). 10) Tulliam adhuc mecum teneo. Valetudinem tuam
cura diligenter. Vale. XII Kalendas Quinctiles. Brundisio (Cic.).
Esercizio 8
Traduci:
1) Oggi finalmente ho ricevuto tue notizie. Sono contento che tu stia bene. 2) Ieri sono venuti a casa
nostra i tuoi, domani forse andremo noi da loro. 3) Ancora non abbiamo ricevuto ciò che ci avete
spedito. Forse lo avremo domani. 4) Salutami affettuosamente i tuoi nonni; li ricordo sempre con
piacere. 5) Oggi andrò da Mario: ieri mi ha invitato con tanto calore. 6) Se state bene, mi fa piacere.
Anch’io sto bene. 7) Scrivo queste lettera in tutta fretta: aspetto visite a casa. 8) Mi hai scritto dei
tuoi, ma non di te.
Esercizio 9
1) Completa il brano che segue individuando le espressioni giuste tra quelle proposte.
2) Da’ una risposta motivata alle domande in calce.
Comportamento di Attico dopo l’uccisione di Cesare
Occiso Caesare, cum res publica penes Brutos videretur esse et Cassium ac tota civitas se ad eos
convertisse, sic M. Brutum usus est / M. Bruti usus est / M. Bruto usus est, ut (1) nullo ille
adulescens aequali familiarius quam hoc sene, neque solum eum principem consilii haberet, sed
etiam in convictu. Excogitatum est a quibusdam, ut privatum aerarium Caesaris interfectoribus ab
equitibus Romanis institueretur. Id facile efficere posse / effici posse / se effici posse arbitrati sunt,
si principes eius ordinis pecunias contulissent. Itaque appellatus est a C. Flavio, Bruto familiari /
Bruti familiari / Bruto familiare Atticus ut eius rei princeps esse vellet. At ille, qui officia amicis (2)
praestanda sine factione existimaret semperque a talibus se consiliis removisset, respondit: si quid
(3) Brutus de suis facultatibus uti voluisset, usurum, quantum eae paterentur, sed neque cum
quoquam de ea re collocuturum neque coiturum. Sic ille consensionis… dissensione /
consensione… dissensionis / consensione… dissensione disiectus est.
Cornelio Nepote
(1) ut: considerando attentamente quello che segue, quale voce verbale sottintendi? (2) amicis: dativo di vantaggio o d’agente? (3) si
quid… uti voluisset: nota l’uso del verbo utor con valore transitivo. Più comunemente come sarebbe?
Hodieque
Nemo propheta in patria: “Nessuno (è) profeta nella (sua) patria”, si ripete con una certa tristezza
quando si nota che l’uomo non è apprezzato come merita da quanti gli vivono intorno.
Laudatores temporis acti: “Elogiatori del passato” gli uomini che, facendo spesso di necessità
virtù, elogiano il buon tempo antico per condannare la decadenza del presente. È la caratteristica di
ogni generazione che si confronta con quella che la segue.
In vino veritas: “La verità sta nel vino”. Ironicamente si fa notare che l’uomo, quando ha bevuto
qualche bicchiere di troppo, dice senza volerlo cose che in altri momenti si guarderebbe bene dal
dire.
Homo homini lupus: “L’uomo è un lupo per l’uomo”, si ripete con tristezza quando si vuole
502
evidenziare la cattiveria umana. Così ai tempi di Plauto, così ai nostri giorni.
Versione 1
Parole di Minucio ai suoi
Minucio Rufo, maestro della cavalleria, riconosce la grandezza del Cunctator, che lo ha aiutato contro Annibale, e si
sottomette alla sua autorità.
Ita per variam fortunam diei maiore parte exacta cum in castra reditum esset, Minucius
convocatis militibus: «Saepe ego - inquit - audivi, milites, eum primum esse virum, qui ipse
consulat, quid in rem sit (1), secundum eum, qui bene monenti oboediat; qui nec ipse consulere nec
alteri parere sciat, eum extremi ingenii esse (2). Nobis quoniam prima animi ingeniique negata sors
est, secundam ac mediam teneamus et, dum imperare discimus, parere prudenti in animum
inducamus! Castra cum Fabio iungamus; ad praetorium eius signa cum tulerimus, ubi ego eum
“parentem” appellavero, quod (3) beneficio eius erga nos ac maiestate eius dignum est, vos, milites,
eos, quorum vos modo arma dexterae (4) texerunt, “patronos” salutabitis, et, si nihil aliud,
gratorum certe nobis animorum gloriam dies hic dederit».
Livio
(1) quid in rem sit: “che cosa sia vantaggioso”. (2) extremi ingenii esse: “essere un buono a nulla”. (3) quod…dignum est: “titolo
che…è degno”. (4) arma dexterae: =arma et dexterae.
Versione 2
Movimenti di truppe nella guerra gallica
Informato della marcia dei Galli verso di lui, Cesare toglie l’accampamento, e ne costruisce un secondo volutamente più
piccolo per trarre in inganno i nemici.
Galli re cognita per exploratores obsidionem (1) relinquunt, ad Caesarem omnibus copiis
contendunt. Haec erant armata circiter milia IX. Cicero data facultate Gallum ab eodem Verticone
(2) quem supra demonstravimus repetit, qui litteras ad Caesarem deferat; hunc admonet, iter caute
diligenterque faciat; perscribit in litteris hostes ab se discessisse omnemque ad eum multitudinem
convertisse. Quibus litteris circiter media nocte Caesar adlatis suos facit certiores eosque ad
dimicandum animo confirmat. Postero die luce prima movet castra et circiter milia passuum
quattuor progressus trans vallem magnam et rivum multitudinem hostium conspicatur. Erat magni
periculi res tantulis copiis iniquo loco dimicare; tum, quoniam obsidione liberatum Ciceronem
sciebat, aequo animo remittendum de celeritate (3) existimabat; consedit et, quam aequissimo potest
loco, castra communit, atque haec etsi erant exigua per se, vix hominum milium septem, praesertim
nullis cum impedimentis, tamen angustiis viarum quam maxime potest contrahit, eo consilio ut in
summam contemptionem hostibus veniat. Interim speculatoribus in omnes partes dimissis explorat,
quo (4) commodissime itinere vallem transire possit.
Cesare
(1) obsidionem; l’assedio all’accampamento di Quinto Cicerone, fratello dell’oratore e luogotenente di Cesare. (2) Verticone: un
nobile gallo amico dei Romani. (3) remittendum de celeritate: rallentare. (4) explorat, quo…itinere: “cerca di scoprire per
quale…strada”.
Versione 3
La Roma del buon tempo antico
Da buon laudator temporis acti, Sallustio per condannare il presente elogia il passato, durante il quale i maiores erano
grandi sia in pace che in guerra.
503
Igitur domi militiaeque boni mores colebantur; concordia maxuma, minuma (1) avaritia erat; ius
bonumque apud eos non legibus magis quam natura valebat (2). Iurgia discordias simultates cum
hostibus exercebant, cives cum civibus de virtute certabant. In suppliciis deorum magnifici, domi
parci, in amicos fideles erant. Duabus his artibus, audacia in bello, ubi pax evenerat aequitate,
seque remque publicam curabant. Quarum rerum ego maxuma documenta haec habeo, quod in
bello saepius vindicatum est in eos, qui contra imperium in hostem pugnaverant quique tardius
revocati proelio excesserant, quam qui (3) signa relinquere aut pulsi loco cedere ausi erant; in pace
vero quod beneficiis magis quam metu imperium agitabant et accepta iniuria ignoscere quam
persequi malebant.
Sallustio
(1) maxuma, minuma: =maxima, minima. (2) valebat: rendi al plurale. (3) quam qui: =quam in eos qui.
Versione 4
Un invito sui generis.
Il poeta invita un amico a cena, con un avvertimento particolare. Se vorrà mangiar bene, dovrà portare una buona cena e
una bella ragazza… Catullo non ha una lira!
Cenabis bene, mi Fabulle, apud me
paucis, si tibi di favent, diebus,
si tecum attuleris bonam atque magnam
cenam, non sine candida puella
et vino et sale (1) et omnibus cachinnis.
5
Haec si, inquam, attuleris, venuste noster,
cenabis bene: nam tui Catulli
plenus sacculus est aranearum.
Sed contra accipies meros amores
seu quid suavius elegantiusve est:
10
nam unguentum dabo, quod meae puellae
donarunt Veneres Cupidinesque:
quod tu cum (2) olfacies, deos rogabis,
totum ut te faciant, Fabulle, nasum.
Catullo
(1) et vino et sale: il poeta gioca sul doppio senso, visto che il secondo termine vale sia “sale” che “battuta di spirito”. (2) quod tu
cum…: “quando tu l’annuserai, Fabullo mio, pregherai gli dei perchè ti facciano tutto naso”.
Versione 5
Il regno di Numidia da Masinissa a Micipsa (I)
Accingendosi a narrare la guerra di Roma contro Giugurta, Sallustio spiega i motivi della scelta di questo specifico
avvenimento. Partendo da Masinissa, diventato amico di Roma all’indomani della seconda guerra punica, egli parla del
regno di Numidia che, dopo la morte del vecchio re, passa in eredità al figlio Micipsa. Questi accoglie in casa il nipote
Giugurta, che educa come un figlio.
Bellum scripturus sum, quod populus Romanus cum Iugurtha, rege Numidarum, gessit, primum
quia magnum et atrox variaque victoria (1) fuit, dehinc quia tunc primum (2) superbiae nobilitatis
obviam itum est: quae contentio divina et humana cuncta permiscuit eoque vecordiae (3) processit,
ut studiis civilibus bellum atque vastitas Italiae finem faceret. Sed prius quam huiusce modi rei
504
initium expedio, pauca supra repetam, quo (4) ad cognoscundum omnia illustria magis magisque in
aperto sint. Bello Punico secundo, quo dux Carthaginiensium Hannibal post magnitudinem nominis
Romani Italiae opes maxume adtriverat, Masinissa, rex Numidarum in amicitiam receptus a
Scipione, cui postea Africano cognomen ex virtute fuit, multa et praeclara rei militaris facinora
commiserat.
Sallustio
(1) variaque victoria (abl. ): “ di vittoria varia ed incerta”. (2) dehinc quia tunc primum…: il vero motivo che ha indotto Sallustio
alla stesura delle Giugurtina. (3) eoque vecordiae… ut: “e a tal punto di pazzia…che”. (4) quo…in aperto sint: “affinché tutti gli
avvenimenti risultino più evidenti e più chiari a comprendersi”.
Versione 6
Il regno di Numidia da Masinissa a Micipsa (II)
Ob quae, victis Carthaginiensibus et capto Syphace, cuius (1) in Africa magnum atque late
imperium valuit, populus Romanus quascumque urbis et agros manu ceperat, regi dono dedit. (2)
Igitur amicitia Masinissae bona atque honesta (3) nobis permansit, sed imperii vitaeque eius finis
idem fuit. Dein Micipsa filius regnum solus obtinuit, Mastanabale et Gulussa fratribus morbo
absumptis. Is Adherbalem et Hiempsalem es sese genuit, Iugurthamque, filium Mastanabalis fratris,
quem Masinissa, quod ortus ex concubina erat, privatum dereliquerat, eodem cultu quo liberos
suos domi habuit.
Sallustio
(1) Cuius… valuit: liberamente, « il cui vasto impero fu in Africa assai potente ». (2) regi dono dedit: costrutto col doppio dativo,
“diede in dono al re”. (3) bona atque honesta: “ utile ed onorevole”.
Versione 7
Tullius Tironi s. d.
Una lettera affettuosa, come altre, di Cicerone a Tirone, suo liberto ed amico. L’oratore è preoccupato per lo stato di
salute di lui, e lo esorta a riguardarsi.
Andricus postridie ad me venit quam expectaram; itaque habui noctem plenam timoris ac miseriae.
Tuis litteris nihilo sum factus certior quo modo te haberes, sed tamen sum recreatus. Ego omni
delectatione litterisque omnibus careo, quas ante quam te videro attingere non possum. Medico,
mercedis quantum poscet, promitti iubeto. Id scripsi ad Ummium. Audio te animo angi et medicum
dicere te ex eo laborare. Si me diligis, excita e somno tuas litteras humanitatemque, propter quam
mihi es carissimus. Nunc opus est te animo valere, ut corpore possis. Id cum tua cum mea causa
facias a te peto. Acastum retine, quo (1) commodius tibi ministretur. Conserva te mihi. Dies
promissorum adest, quem etiam repraesentabo, si adveneris. Etiam atque etiam, vale. III Idus
Apriles h.VI. (2)
Cicerone
(1) quo…ministretur: “perché tu venga assistito meglio”. (2) =Ante diem tertium Idus Apriles, hora sexta: “11 aprile,
mezzogiorno”.
505
Versione 8
Cicerone è preoccupato per la salute di Tirone
L’oratore ha ricevuto qualche notizia confortante sulla salute dell’amico, ma non ne è convinto, e lo esorta ancora una
volta a badare a se stesso.
Aegypta ad me venit pridie Idus apriles. (1) Is etsi mihi nuntiavit te plane febri carere et belle
habere, tamen, quod negavit te potuisse ad me scribere, curam mihi attulit et eo magis quod
Hermia, quem eodem die venire oportuerat, non venerat. Incredibili sum sollicitudine de tua
valetudine; qua si me liberabis, ego te omni cura liberabo. Plura scriberem, si iam putarem
libenter te legere posse. Ingenium tuum, quod ego maximi facio, confer ad te mihi tibique
conservandum; cura te etiam atque etiam diligenter. Vale. Scripta iam epistula, Hermia venit.
Accepi tuam epistulam vacillantibus litterulis, (2) nec mirum tam gravi morbo. Ego ad te Aegyptam
misi, quod nec inhumanus est et te mihi visus est diligere, ut is tecum esset, et cum eo cocum, quo
uterere. (3) Vale.
Cicerone
(1) pridie Idus apriles: “il dodici aprile”. (2) vacillantibus litterulis: “dai caratteri piccoli e tremolanti”. (3) uterere =utereris.
Sententiae
1. In iudicando criminosa est celeritas (P. Syr.).
2. Non parvas animo dat gloria vires (Ov.).
3. Amantes amentes (Ter.).
4. Ut ameris, amabilis esto (Ov.).
5. Saepius ventis agitatur ingens pinus (Hor.).
6. Facilius dissimulatur gaudium quam metus (Tac.).
7. Audendum est ; fortes adiuvat ipse deus (Tac.).
8. Prohibenda est maxime ira in puniendo (Cic.).
9. Diu apparandum est bellum, ut vincas celerius (P. Syr.).
10. Numquam periculum sine periculo vincitur (P. Syr.).
506
Capitolo 32
I modi del verbo nelle proposizioni indipendenti
Falso condizionale; indicativo latino e congiuntivo italiano.
Congiuntivo esortativo e congiuntivo ottativo.
Congiuntivo concessivo e congiuntivo dubitativo.
Congiuntivo potenziale e congiuntivo suppositivo.
Imperativo positivo e imperativo negativo.
507
Un grande seccatore
Un uomo insopportabile Lino, che rivolge al poeta una domanda precisa, alla quale l’interpellato dà una risposta secca.
Quid mihi reddat ager quaeris, Line, Nomentanus.
Hoc mihi reddit ager: te, Line, non video.
Marziale
Quid mihi reddat ager…: interrogativa indiretta. “Che cosa mi renda, Lino, il poderetto di Nomento tu mi chiedi”. te, Line, non
video: la risposta immediata, “non vedo te, Lino caro”.
Falso condizionale – Indicativo latino e congiuntivo italiano
Esercizio 1
Traduci:
1) Bonus vates poteras esse: nam quae sunt futura dicis (Pl.). 2) Turpissimam aiebat Fabius
imperatori excusationem esse: “ Non putavi”. (Cic.) 3) Quisquis es, hoc poteras mecum considere
saxo (Ov.). 4) Quidvis patiendum fuit, ut hoc bellum non haberemus . (Cic.). 4) Longum est nunc me
omnia explanare (Cic.). 6) Est operae pretium diligentiam maiorum recordari (Cic.). 7) Quis mihi
potest aut debet esse coniunctior quam is ? (Cic.). 8) Id audire aliunde non potueras (Cic.). 9) Sive
habes quid, sive non habes, scribe tamen aliquid (Cic.). 10) Mori milliens praestitit, quam haec pati
(Cic.). 11) Nunc quidquid est, quocumque vestrae mentes inclinant atque sententiae, statuendum
vobis ante lucem est (Cic.). 12) Bellum ego populo Romano neque feci neque factum numquam
volui (Sall.). 13) Licuit vobis, cum summa turpitudine in exsilio aetatem agere (Sall.). 14) Quos
ferro trucidari oportebat, eos nondum voce vulnero (Cic.). 15) Pro di immortales! In aqua
numquam credidi voluptatem inesse tantam (Plaut.). 16) Si homines rationem bono consilio a dis
immortalibus datam in fraudem malitiamque convertunt, non dari illam quam dari humano generi
melius fuit (Cic.). 17) Quos cruciatus, quanta mala pertuli! Nemo me surrecturum putavit (Sen.).
Esercizio 2
Traduci:
1) Avrebbe dovuto raccontare ogni cosa per salvare un innocente, ma da vigliacco non l’ha fatto. 2)
Quella disgrazia si sarebbe potuta evitare. 3) Dovunque il figlio vada, la madre pensa sempre a lui.
4) Chiunque tu sia, fermati ed ascolta. 5) Sarebbe meraviglioso assistere ad uno spettacolo simile. 6)
Sarebbe stato necessario impegnarsi di più per il buon esito dell’impresa. 7) Sia che dicesse cose
false, sia che dicesse cose vere, nessuno prestava attenzione alle sue parole. 8) Sarebbe stato da
pazzi rinunciare all’impresa. 9) Sarebbe necessario farlo, ma non abbiamo avuto il coraggio. 10) Ci
sarebbe bisogno di aiuto, ma non è facile trovarlo. 11) Che cosa non si sarebbe dovuto fare in quel
frangente? 12) Sarebbe lungo raccontarvi ogni cosa, e non ho intenzione di darvi fastidio.
Congiuntivo esortativo – Congiuntivo ottativo (o desiderativo)
Esercizio 3
Traduci:
1) Tu velim saepe ad nos scribas; si rem nullam habebis, quod in buccam venerit scribito (Cic.). 2)
Miser Catulle, desinas ineptire, et quod vides perisse perditum ducas (Cat. ). 3) Di tibi dent
quaecumque optes (Pl.). 4) Non delectent verba nostra, sed prosint. Eloquentia sit talis ut res potius
508
quam se ostendat (Sen.). 5) Postremus loquaris, primus taceas (Mart.). 6) Utinam continuo ad
complexum meae Tulliae possem currere (Cic.). 7) Serviant deteriora melioribus (Sen.). 8) Utinam
pro decore tantum hoc vobis et non pro salute esset certamen (Liv.). 9) Rebus secundis nemo
confidat, adversis nemo deficit: alternae sunt vices rerum (Sen.). 10) Vellem Idibus Martiis me ad
cenam invitasses (Cic.). 11) Haec sit propositi nostri summa: quod sentimus loquamur, quod
loquimur sentiamus; concordet sermo cum vita (Sen.). 12) Utinam ea res ei voluptati sit! Gloriae
quidem video fore (Cic.). 13) Agamus igitur pingui, ut aiunt, Minerva (Cic.). 14) Utinam res
publica stetisset nec in homines evertendarum rerum cupidos incidisset! (Cic.). 15) Ne destiteris ad
me, quidquid in mentem venerit, scribere; mihi nihil potest esse gratius (Cic.).
Esercizio 4
Traduci:
1) Sta attento, figlio mio; la vita è piena di insidie. 2) Oh se fosse ancora vivo mio padre! 3)
Facciamo al meglio il nostro dovere. 4) Non diciamo idiozie, per favore. 5) Vorrei aver detto cose
interessanti, ma ho sbagliato. 6) Vorrei che tu dicessi cose interessanti. 7) Avrei voluto tanto che
fossi rimasto ancora con me. 8) Oh se la vita ti insegnasse solo cose belle! 9) Non facciamo
sciocchezze; comportiamoci da veri uomini. 10) Non pentitevi di aver fatto il vostro dovere. 11)
Amiamo la patria: è la madre di noi tutti. 12) Oh se non avessi mai conosciuto quell’uomo!
Congiuntivo concessivo – Congiuntivo dubitativo
Esercizio 5
Traduci:
1) Cotidie cantabat; quid faceret aliud? (Cic.). 2) Fruatur sane Gabinius hoc solacio (Cic.). 3)
Quid ego nunc faciam? Domum ire cupio, uxor mea non sinit (Pl.). 4) Milia frumenti tua triverit
area centum: non tuus hoc capiet venter plus ac meus (Hor.). 5) Ne sit sane summum malum dolor,
malum certe est (Cic.). 6) Ut desint vires, tamen est laudanda voluntas (Ov.). 7) Quo me vertam ?
Ego quid faciam aut quo me pacto geram? (Cic.). 8) Quid ea memorem quae nisi eis qui videre
nemini credibilia sunt ? (Sall.). 9) Quid ego de Cicerone dicam? (Cic.). 10) Ne sint in senectute
vires; ne postulantur quidem vires a senectute (Cic.). 11) Archiam poetam ego non diligam? non
admirer? non omni ratione defendendum putem? (Cic.). 12) Omnia possideat: non possidet aëra
Minos (Ov.). 13) Quid facerem? Neque servitio me exire licebat, nec tam praesentis alibi
cognoscere divos (Verg.). 14) Licet undique omnes immineant terrores periculaque impendeant
omnia, succurram atque subibo (Cic.). 15) Ego tibi irascerer? Tibi ego possum irasci? ( Cic. ).
Esercizio 6
Traduci:
1) Che fare? Denunciare ogni cosa o tacere? 2) Ammettiamo che abbia tante colpe, però ha
compiuto davvero una bella azione. 3) Sia pure colpevole, la legge deve essere giusta con lui. 4)
Che cosa avrebbero dovuto fare in quell’occasione? Gettare le armi e arrendersi al nemico? 5) Dove
dovrebbe andare quell’infelice? A chi dovrebbe chiedere aiuto? 6) Ammetto che non abbia rubato,
ma chi gli ha dato tutti quei soldi? 7) Perché non dovrebbero dire tutta la verità? C’è un innocente
da salvare. 8) Ammettiamo pure che sia un imbroglione, il delitto non l’ha commesso lui. 9) Sarei
dovuto restare a casa? Non avrei dovuto partecipare alla protesta? 10) Sia pure un tentativo
rischioso, dobbiamo farlo.
509
Congiuntivo potenziale – Congiuntivo suppositivo
Esercizio 7
Traduci:
1) Adversus Hannibalem ducem quis melius quam Africani frater crearetur, cum vincere Poenos
opus Scipionum esset? (Iust.). 2) Longiorem orationem causa forsitan postulet, sed finem iam
faciam (Cic.). 3) Riserit aliquis fortasse hoc praeceptum (Cic.). 4) Tibi, quod in alia causa non
concederem, in hac concedam, fretus huius innocentia (Cic.). 5) Nec tamen adfirmaverim nullam
Germaniae venam argentum aurumve gignere; quis enim scrutatus est? (Tac.). 6) Vicissent
improbos boni, fortes inertes. Quis reliqua praestaret? (Cic.). 7) Quis rem tam veterem pro certo
adfirmet? (Liv.). 8) Non negaverim tristem atrocemque vobis visam esse orationem meam (Liv.). 9)
Non exercitus neque thesauri praesidia regni sunt, verum amici, quos neque armis cogere neque
auro parare queas: officio et fide pariuntur (Sall.). 10) Cum illo quis neget actum esse preclare?
(Cic.). 11) Roges me quid aut quale sit deus; auctore utar Simonide, de quo cum quaesivisset hoc
idem tyrannus Hiero, deliberandi sibi unum diem postulavit (Cic.). 12) Moveat ille mihi risum, ego
fortasse illi lacrimas movebo (Sen.). 13) Quo me, miser, conferam, quo me vertam? (Cic.). 14) Res
vero bonas verbis electis dictas quis non legat? (Cic.). 15) Dedisses huic animo par corpus: fecisses
quod oportebat (Plin. ).
Esercizio 8
Traduci:
1) Chi non ammirerebbe l’onestà di Aristide? 2) Qualcuno forse potrebbe affermare ciò; io non lo
dirò mai. 3) Terminata la battaglia avresti potuto vedere il volto dei tuoi nemici. 4) Supponiamo che
fosse incappato in un’insidia: si sarebbe salvato sicuramente. 5) Nessuno potrebbe mai dubitare
della tua buona fede. 6) Supponiamo che tu mi chieda aiuto: io non te lo negherei.
Imperativo positivo – Imperativo negativo
Esercizio 9
Traduci:
1) Tu posse te dicito, quoniam quidem potes; debere ne dixeris (Cic.). 2) Caesar, cave credas
(Cic.). 3) Mementote non tam exercitum illum esse nobis quam hos, qui exercitum deseruerunt,
pertimescendos (Cic.). 4) Cave quidqam incipias quod te paeniteat postea (Publ. Sir. ). 5) Durate et
vosmet rebus servate secundis (Verg.). 6) Id numquam putaveris (Sall.). 7) Pete tu tuum et aufer
quod debetur (Cic.). 8) Hominem mortuum in urbe ne sepelito neve urito (XII Tab.). 9) Vide ne ista
lectio auctorum multorum et omnis generis voluminum habeat aliquid vagum et instabile (Sen.). 10)
Tu vero istam artem ne reliqueris quam semper ornasti (Cic.). 11) Secreto hoc, audi, tecum habeto,
ne Apellae quidem, liberto tuo, dixeris; praeter duo nos loquitur isto modo nemo ( Sen. ). 12) Ne
fugite hospitium neve ignoratis Latinos, Saturni gentem (Verg.). 13) Vos vestros servate, meos mihi
linquite mores (Petrarca). 14) Mihi scito in dies maiori curae esse dignitatem tuam (Cic.). 15) Hoc
unum scito: si te habebo, non mihi videbor plane perisse (Cic.).
510
Ricapitolazione
Esercizio 10
Traduci:
1) Virgis Verres caederet sine causa socium populi Romani ? (Cic.). 2) Sic cum inferiore vivas,
quemadmodum cum superiore velis vivere (Sen.). 3) Ne fortunam quidem vatum comparare
timuerim cum inquieta et anxia oratorum vita (Tac.). 4) Id autem sit magnum et difficilem ceteris,
sicut est difficillimum; tibi fuit hoc semper facillimum (Cic.). 5) Trebatium nostrum videre sane
velim (Cic.). 6) Praeceptor interrogantibus libenter respondeat, non interrogantes percontetur ultro
(Quint.). 7) Hanc altitudinem animi ubi nunc in uno inveneris, quae tum populi universi fuit ?
(Liv.). 8) Quis dubitaret rem publicam liberare? (Cic.). 9) Tantum, quantum potest, quisque nitatur
(Cic.). 10) Quid ? Nunc te, asine, litteras doceam ? Non opus est verbis, sed fustibus (Cic.). 11)
Haec cum viderem, quid agerem, iudices ? Contenderem, privatus, contra tribunum plebis armis ?
(Cic.). 12) Quis Cereris ritus ausit vulgare profanis ? (Ov.). 13) Utinam malitiam et fraudem
hominibus di ne dedissent ! (Cic.). 14) Fuerint illi cupidi, fuerint irati; parricidii vero crimine liceat
iis carere (Cic.). 15) Utinam extarent illa carmina Catonis !(Cic.). 16) Fremant omnes licet, dicam
quod sentio (Cic.). 17) Illum spoliatum stipatumque lictoribus videres (Cic.). 18) Utinam saluti
nostrae consulere possimus! (Cic.).
Esercizio 11
Traduci:
1) Supponiamo che il nemico vi attacchi alle spalle, non fuggite, soldati, ma opponetevi
eroicamente. 2) Chi mai vi accuserebbe di vigliaccheria, voi che siete stati sempre veri eroi? 3) I
migliori verranno premiati pubblicamente, perciò tutti faranno del loro meglio. 4) Non
domandiamoci il perché di tante cose, ma facciamo sempre quello che possiamo. 5) Per cortesia,
signora, non dica una cosa simile. 6) Tacciano tutti: il discorso dell’oratore sarà più chiaro. 7) Chi
potrebbe mai pentirsi di fare del bene? 8) Abbiate pietà del prossimo, non rifiutate a nessuno il
vostro aiuto. 9) Cerca di stare bene, amico, e guardati dal commettere abusi. 10) Sia pure un agire
pericoloso, lo faremo nell’interesse di tutti.
Esercizio 12
1) Completa il brano che segue individuando le espressioni giuste tra quelle proposte.
2) Da’ una risposta motivata alle domande in calce.
Neutralità di Attico durante la guerra civile tra Cesare e Pompeo
Incidit Caesarianum civile bellum, cum (Atticus) haberet (1) annos circiter sexaginta. Usus est
aetate vacatione / aetatis vacatione / aetatis vacationis neque se quoquam movit ex urbe. Quae
amicis suis opus fuerat / amici sui opus fuerant / amicis suis opus fuerant ad Pompeium
proficiscentibus, omnia ex sua re familiari dedit, ipsum Pompeium coniunctum non offendit. Nullum
ab eo habebat ornamentum, ut ceteri, qui per eum aut honores aut divitias ceperant: quorum partim
invitissimi castra sunt secuta / castra sunt secuti / castra est secuta, partim summa cum eius
offensione domi remanserunt / domum remanserunt / domi remansit. Attici autem quies tantopere
Caesari fuit grata, ut (2) victor, cum (3) privatis pecunias per epistulas imperaret, huic non solum
molestus non fuerit, sed etiam sororis filium et Q. Ciceronem ex Pompei castris concesserit. Sic
vetere instituto vitae effugit nova pericula.
Cornelio Nepote
(1) cum… haberet: che proposizione è? (2) ut: quali proposizioni introduce? (3) cum… imperaret: di che proposizione si tratta?
511
Hodieque
Finis coronat opus: “La fine corona l’opera”. Un qualunque lavoro, se soltanto cominciato, non
serve a nulla. È la sua conclusione a renderlo utile.
Fiat voluntas tua: “Sia fatta la tua volontà”, come recita il Pater noster. Nell’uso corrente,
l’espressione indica la rassegnazione che si prova quando si è costretti ad accettare un qualcosa che
non piace.
Festina lente: ”Affrettati lentamente”. Paradossale all’apparenza, l’espressione ha un significato
ben preciso: una qualunque meta la si consegue non con un fare precipitoso e confusionario, ma
con la riflessione e la ponderatezza.
Fama volat: “La fama vola”, si ammette con una certa amarezza quando ci si accorge che si è
diffusa una qualche notizia che si voleva che rimanesse segreta o quasi.
Versione 1
Morte di L. Emilio Paolo
Il console Terenzio Varrone è additato dalla storia come il responsabile della sconfitta patita dai Romani a Canne, ma a
farne le spese è il collega Emilio Paolo, che muore nella battaglia.
Cn. Lentulus tribunus militum, cum praetervehens equo sedentem in saxo cruore oppletum
consulem vidisset: . “L. Aemili - inquit - quem unum insontem culpae cladis hodiernae dei respicere
debent, cape hunc equum, dum et tibi virium aliquid superest et comes ego te tollere possum ac
protegere. Ne funestam hanc pugnam morte consulis feceris; etiam sine hoc lacrimarum satis
luctusque est”. Ad ea consul: «Tu quidem, Cn. Corneli, macte virtute esto (1), sed cave frustra
miserando exiguum tempus e manibus hostium evadendi absumas. Abi, nuntia publice patribus, urbem Romanam muniant ac, priusquam victor hostis adveniat, praesidiis firment; privatim Q. Fabio
(2) L. Aemilium praeceptorum eius memorem et vixisse adhuc et mori. Me in hac strage militum
meorum patere exspirare (3), ne aut reus iterum e consulatu sim aut accusator collegae existam, ut
alieno crimine innocentiam meam protegam!”. Haec eos agentis (4) prius turba fugientium civium,
deinde hostes oppressere; consulem ignorantes quis esset, obruere telis, Lentulum in tumultu
abripuit equus.
Livio
(1) Tu…macte virtute esto: “Gloria a te per la tua virtù”. (2) Q. Fabio: Q. Fabio Massimo, il Cunctator. (3) Me…patere expirare:
“Lascia…che io muoia”. (4) agentis: = agentes.
Versione 2
Il docente ideale
Quasi due millenni sono trascorsi da quando sono state consigliate le norme che seguono, norme che, a dispetto del
tempo, conservano tuttora la loro validità.
Sumat igitur ante omnia parentis erga discipulos suos animum ac succedere se in eorum locum, a
quibus sibi liberi tradantur, existimet. Ipse nec habeat vitia nec ferat. Non austeritas eius tristis,
non dissoluta sit comitas, ne inde odium, hinc contemptus oriatur. Plurimus ei de honesto ac bono
512
sermo sit: nam quo saepius monuerit, hoc rarius castigabit, minime iracundus, nec tamen eorum
quae (1) emendanda erunt dissimulator, simplex in docendo, patiens laboris, adsiduus potius quam
inmodicus. Interrogantibus libenter respondeat, non interrogantes percontetur ultro. In laudandis
discipulorum dictionibus nec malignus nec effusus (2), quia res altera (3) taedium laboris, altera
securitatem parit. In emendando quae corrigenda erunt non acerbus minimeque contumeliosus;
nam id (4) quidem multos a proposito studendi fugat, quod quidam sic obiurgant, quasi oderint. Ipse
aliquid, immo multa cotidie dicat, quae secum auditores referant. Licet enim satis exemplorum ad
imitandum ex lectione suppeditet, tamen viva illa, ut dicitur, vox (5) alit plenius praecipueque
praeceptoris, quem discipuli, si modo recte sunt instituti, et amant et verentur. Vix autem dici
potest, quanto libentius imitemur eos, quibus favemus.
Quintiliano
(1) eorum quae: “di quelle cose che”. (2) nec malignus nec effusus: “non sia né severo né prodigo di lodi”. (3) res altera…altera:
“la prima cosa…la seconda”. (4) nam id…quod: “questo infatti…il fatto che”. (5) viva illa…vox: “la famosa, come viene chiamata,
viva voce”.
Versione 3
Sbarco dei Cesariani in Britannia
I Britanni si oppongono naturalmente allo sbarco dei Romani nell’isola, ma questi riescono nel loro intento e mettono in
fuga i nemici.
Pugnatum est ab utrisque acriter. Nostri tamen, quod neque ordines servare neque firmiter insistere
neque signa subsequi poterant, atque alius alia ex navi (1) quibuscumque signis occurrerat se
adgregabat, magno opere perturbabantur. Hostes vero notis omnibus vadis, ubi ex litore aliquos
singulares ex navi egredientes conspexerant, incitatis equis impeditos adoriebantur, plures paucos
circumsistebant, alii ab latere aperto in universos tela coniciebant. Quod cum animum advertisset
Caesar, scaphas longarum navium (2), item speculatoria navigia militibus compleri iussit, et quos
(3) laborantes conspexerat, his subsidia submittebat. Nostri simul in arido constiterunt, suis
omnibus consecutis in hostes impetum fecerunt atque eos in fugam dederunt, neque longius
prosequi potuerunt, quod equites cursum tenere atque insulam capere non potuerant. Hoc unum ad
pristinam fortunam Caesari defuit.
Cesare
(1) atque alius alia ex navi…se adgregabat: “e poiché ognuno, saltando chi da una nave chi da un’altra, si univa ai reparti che
incontrava”. (2) longarum navium…speculatoria navigia: navi da guerra e navi vedetta. (3) quos…his: “a quelli…che”.
Versione 4
In senato, contro Catilina
Cicerone inveisce contro Catilina, parlando degli incontri di lui in casa di uno dei congiurati, Leca, e riferisce ai senatori
il piano per sovvertire lo Stato.
Recognosce tandem mecum noctem illam superiorem (1): iam intelleges, multo me vigilare acrius ad
salutem quam te ad perniciem rei publicae. Dico te priore nocte venisse inter falcarios (non agam
oscure) in M. Laecae domum; convenisse eodem complures eiusdem amentiae scelerisque socios.
Num negare audes? Quid taces? Convincam, si negas (2). Video enim esse hic in senatu quosdam,
qui tecum una fuerunt. O di immortales! ubinam gentium sumus? in qua urbe vivimus? quam rem
publicam habemus? Hic, hic sunt (3) in nostro numero, patres conscripti, in hoc orbis terrae
sanctissimo gravissimoque consilio, qui de nostro omnium interitu, qui de huius urbis atque adeo
de orbis terrarum exitio cogitent. Hos ego video consul et de re publica sententiam rogo, et, quos
ferro trucidari oportebat, eos nondum voce vulnero. Fuisti igitur apud Laecam illa nocte, Catilina,
distribuisti partes Italiae, statuisti (4), quo quemque proficisci placeret, delegisti, quos Romae
relinqueres, quos tecum educeres, discripsisti urbis partes ad incendia, confirmasti, te ipsum iam
513
esse exiturum, dixisti paulum tibi esse etiam nunc morae, quod ego viverem.
Cicerone
(1) noctem illam superiorem…priore nocte: la notte scorsa. (2) Convincam, si negas: “Ti dimostrerò colpevole, se anche lo neghi”.
(3) Hic, hic sunt…qui…cogitent: “Qui, qui ci sono… (uomini) che…pensano. (4) statuisti…placeret: « hai deciso dove (quo: moto
a luogo) era opportuno che ognuno si recasse ».
Versione 5
Grazie a te, o Cesare, oggi ho visto gli dei
Più che un fatto storico, pare un aneddoto. Un barbaro attraversa un fiume su una piccola imbarcazione, si avvicina al
nemico con un unico scopo: vedere Cesare. Ottiene poi di toccargli la mano… e per lui è quasi un miracolo.
Cum citeriorem ripam praedicti fluminis castris occupassemus (1) et ulterior armata (2) hostium
iuventute fulgeret, sub omnem motum conatumque nostrarum navium protinus refugientium, unus e
barbaris aetate senior, corpore excellens, dignitate, quantum ostendebat cultus, eminens, cavatum,
ut illis mos est, conscendit alveum solusque id navigii genus temperans ad medium processit
fluminis et petiit, liceret sibi sine periculo in eam, quam armis tenebamus, egredi ripam ac videre
Caesarem. Data petenti facultas. Tum adpulso lintre et diu tacitus contemplatus Caesarem:
“Nostra quidem –inquit- furit iuventus, quae cum vestrum numen absentium colat, praesentium
potius arma metuit quam sequitur fidem. Sed ego beneficio et permissu tuo, Caesar, quos ante
audiebam, hodie vidi deos, nec feliciorem ullum vitae meae aut optavi aut sensi diem”,
impetratoque (3) ut manum contingeret, reversus in naviculam, sine fine respectans Caesarem ripae
suorum adpulsus est.
Velleio Patercolo
(1) occupassemus = occupavissemus. (2) armata…iuventute: “ di giovani…armati”. (3) impetrato: abl. ass. senza sostantivo.
Versione 6
Omero ed Esiodo
Prima di Omero, nessuno che egli potesse imitare; dopo di Omero, nessuno che fosse in grado di imitare lui. Oltre un
secolo più tardi, Esiodo: l’autore della Teogonia, a differenza del primo, ci ha dato notizie sulla patria e sui genitori.
Clarissimum deinde Homeri illuxit ingenium, sine exemplo maximum: qui magnitudine operis et
fulgore carminum solus appellari poeta meruit. In quo hoc maximum est, quod neque ante illum,
quem ille imitaretur, neque post illum, qui eum imitari possit, inventus est. Neque quemquam alium,
cuius operis primus auctor fuerit, in eo perfectissimum, praeter Homerum et Archilocum,
reperiemus. Hic longius a temporibus belli, quod composuit, Troici, quam quidam rentur, abfuit.
Huius temporis aequalis Hesiodus fuit, circa CXX annos distinctus ab Homeri aetate, vir
perelegantis ingenii, et mollissima dulcedine carminum memorabilis, otii quietisque cupidissimus,
ut tempore tanto viro, ita operis auctoritate proximus; qui vitavit ne in id, quod Homerus, incideret:
patriam et parentes testatus est; sed patriam, quia multatus ab ea erat, contumeliosissime.
Velleio Patercolo
RAGIONIAMO INSIEME
514
Versione 7
Enea, Turno e i Rutuli
Sconfitto da Enea, Turno, re dei Rutuli, in cerca di aiuto si rivolge agli Etruschi di Mezenzio. Fusione degli Aborigeni e
dei Troiani in un unico popolo, i Latini, e vittoria di questi sugli Etruschi. Morte di Enea.
Bello deinde (1) Aborigines (2) Troianique simul petiti. (3) Turnus, rex Rutulorum, cui pacta (4)
Lavinia ante adventum Aeneae fuerat, praelatum sibi advenam 5) aegre patiens, simul Aeneae
Latinoque bellum intulerat. Neutra acies (5) laeta ex eo certamine abiit: victi (6) Rutuli, victores
Aborigines Troianique ducem Latinum amisere. (7) Inde Turnus Rutulique diffisi rebus (8) ad
florentes opes (9) Etruscorum Mezentiumque, regem eorum, confugiunt, qui Caere, (10) opulento tum
oppido, imperitans, iam inde ab initio minime laetus novae origine urbis, et tum nimio (11) plus
quam satis tutum esset accolis rem Troianam crescere ratus, haud gravatim socia (12) arma Rutulis
iunxit. Aeneas, adversus tanti belli terrorem ut animos Aboriginum sibi conciliaret nec sud eodem
iure solum, sed etiam nomine (13) essent, Latinos utramque gentem appellavit. Nec deinde
Aborigines Troianis (14) studio ac fide erga regem Aeneam cessere. Fretusque (15) his animis
coalescentium in dies magis duorum populorum, quamquam tanta (16) opibus Etruria erat, ut iam
non terras solum, sed mare etiam per totam Italiae longitudinem ab Alpibus ad fretum Siculum
fama nominis sui implesset, tamen, cum (17) moenibus bellum propulsare posset, in aciem copias
eduxit. Secundum (18) inde proelium Latinis, Aeneae etiam ultimum operum mortalium fuit. Situs
est, (19) quemcumque eum dici ius fasque (20) est, super Numicum flumen; Iovem Indigetem
appellant. (21)
Livio
1) deinde: dopo le nozze di Enea con Lavinia. 2) Aborigines: gli abitanti più antichi del Lazio, re
dei quali era Latino. 3) petiti: sott. sunt, secondo il costrutto aliquem petere. 4) cui pacta…fuerat:
nota la costruzione. A parte il piuccheperfetto del verbo esse, il deponente non ha significato attivo,
come sempre, ma passivo, e quindi “ al quale prima dell’arrivo di Enea era stata promessa in moglie
Lavinia”, figlia di Latino. 5) Neutra acies: “Nessuno dei due eserciti”. Aborigeni e Troiani sono già
un unico popolo. 6) Victi Rutuli: sott. sunt. 7) amisere= amiserunt. 8) diffisi rebus: “ diffidando
della situazione”. 9) ad florentes opes: “al potente esercito”. 10) Caere: dativo (opulento tum
oppido: apposizione) è l’attuale Cerveteri. 11) et tum nimio…ratus: ordina, et ratus tum rem
Troianam crescere nimio plus quam esset satis tutum accolis. 12) socia…iunxit: espressione
ridondante; semplicemente: “unì”. 13) nomine: sott. sub eodem. 14) Troianis studio ac
fide…cessere: cedere alicui aliqua re = essere inferiore a qualcuno in qualche cosa. 15) Fretusque:
“Confidando in”, con l’ablativo. 16) tanta…ut…implesset: nota l’uso del piuccheperfetto (=
implevisset) nella consecutiva, per indicare l’anteriorità rispetto alla concessiva da cui dipende. 17)
cum… posset: concessiva,” pur potendo”. 18) Secundum: sott. fuit, “ Fu favorevole”. 19) Situs est:
“È sepolto” (situs, -a, -um, agg. part. di sino). 20) ius fasque: norme umane e norme divine. 21)
Iovem Indigetem appellant: ora lo chiamano Giove Indigete – precisa Livio – perché, aggiungiamo,
per un’antica tradizione era anche Pater Indiges, oltre che Iuppiter Indiges. Perciò l’Autore scrive:
quemcumque eum dici ius fasque est.
Sententiae
1.
2.
3.
4.
5.
Iudex damnatur, cum nocens absolvitur (P. Syr.).
Una salus victis, nullam sperare salutem (Verg.).
In malis sperare bene, nisi innocens, nemo solet (P. Syr.).
Sequitur superbos victor a tergo deus (Sen.).
Incidis in Scyllam, cupiens vitare Charybdin (Hor.).
515
6.
7.
8.
9.
In voluptate spernenda virtus cernitur ( Cic.).
Rem tene, verba sequentur (Hor.).
Avarus, nisi cum moritur, nihil recte facit (P. Syr.).
Exire magnus ex tugurio vir potest (P. Syr.).
516
Capitolo 33
L’infinito
Uso nominale dell’infinito.
Uso verbale dell’infinito - Il soggetto della proposizione infinitiva - I
tempi dell’infinito - Particolarità nell’uso dell’infinito futuro.
Soggettive con altre costruzioni.
Oggettive con altre costruzioni.
Infinitive in funzione dichiarativa - Infinito storico - Infinito
esclamativo.
517
Un individuo gretto
Gellio ha da fare sempre lavori di manutenzione della casa, ma con uno scopo ben preciso: avere un pretesto per non
dare nemmeno un soldo ad un amico che glielo chieda.
Gellius aedificat semper: modo limina ponit,
nunc foribus claves aptat emitque seras,
nunc has, nunc illas reficit mutatque fenestras ;
dum tantum aedificet, quidlibet ille facit,
oranti nummos ut dicere possit amico
unum illud verbum Gellius “Aedifico”.
Marziale
aedificat semper: “è sempre impegnato in lavori di ricostruzione”. modo limina ponit, nunc… nunc … nunc: nota il lungo elenco di
impegni che lo spilorcio si sobbarca, egli che – continua più o meno Marziale – pur di avere lavori da fare per la casa, è disposto a
fare qualunque cosa. oranti nummos…: la spiegazione di tanta operosa attività. Qualcuno gli chiede un prestito, e Gellio, pronto:
“Costruisco”.
Uso nominale dell’infinito
Esercizio 1
Traduci:
1) Admonebant alii alios supplicium ex se, non victoriam peti (Liv.). 2) Locupletem Fabricium
faciebat non multa possidere, sed modica desiderare (Val. Max.). 3) Sine pennis volare haud facile
est (Pl.). 4) Nihil est aliud bene et beate vivere, nisi honeste et recte vivere (Cic.). 5) Nunc, neque
vivere libet neque mori licet sine dedecore (Sall.). 6) Intueri solem adversum nequitis eiusque radiis
acies vestra sensusque vincitur (Cic.). 7) Vivere volunt, mori nesciunt (Sen.). 8) Vincere scis,
Hannibal; victoria uti nescis (Liv.). 9) Facinus est vincire civem Romanum, scelerum verberare,
prope parricidium necare: quid dicam in crucem attollere? (Cic.). 10) Nihil agere delectat (Cic.).
11) Aliud est male dicere, aliud accusare (Cic.). 12) Omnibus expedit salvam esse rem publicam
(Cic.). 13) Vivere, Lucili, militare est (Sen.). 14) Fieri studebam doctior (Cic.). 15) Loquor de
homine docto et erudito, cui vivere cogitare est (Cic.)
Esercizio 2
Traduci:
1) La plebe giudicò conveniente seguire i consigli dell’oratore. 2) Vivere non è trascorrere il tempo,
ma agire. 3) Tipico degli eroi è affrontare imprese pericolose. 4) Generalmente gli uomini giudicano
meraviglioso vivere, solo agli infelici non sempre piace vivere. 5) Almeno a parole, tutti
giudichiamo vergognoso non aiutare i poveri. 6) Non è possibile essere sempre indulgenti con i
figli, a volte occorre essere severi. 7) Tra i doveri del buon padre è dare un buon esempio. 8) Gli
uomini sono soliti considerare proprie le cose che trovano. 9) Trovare qualcosa non significa
esserne i padroni: sarebbe giusto riconsegnarla al vero proprietario. 10) Subire passivamente una
violenza è assecondarla. 11) Assai triste per un vecchio è non avere uno che si prenda cura di lui.
12) Non a tutti è lecito fare grandi cose, ma è dovere di tutti fare qualche cosa.
518
Uso verbale dell’infinito - Il soggetto nella proposizione infinitiva - I tempi dell’infinito Particolarità nell’uso dell’infinito futuro
Esercizio 3
Traduci:
1) Constat ad salutem civium inventas esse leges (Cic.). 2) Causam qua terra concutitur alii in
aqua esse, alii in ignibus, alii in ipsa terra, alii in spiritu putaverunt (Sen.). 3) Fuit fama
Themistoclem venenum sua sponte sumpsisse (Nep.). 4) Ab eo te diligi intellegebam (Cic.). 5)
Veientes minabantur se Romam oppugnaturos esse (Liv.). 6) Tu tam egregios viros censes tantas
res fecisse sine causa ? (Cic.). 7) Romani fatebantur numquam cum pertinaciore hoste conflictum
esse (Liv.). 8) Video te alte spectare et velle in caelum migrare. Spero fore ut contingat id nobis
(Cic.). 9) Omnino spero paucis mensibus opus perfectum fore (Cic.). 10) Sperant fore ut filius ab
illo furore revocetur (Cic.). 11) Fateor ea sine mundi conversione efficere non potuisse (Cic.). 12)
Pati necesse est multa mortales mala (Nev. ). 13) Caesar in magnam spem veniebat fore ut
Ariovistus pertinacia desisteret (Caes.). 14) Legationes reiectum iri puto (Cic.). 15) De Crassi
oratione sic existimo, eum fortasse melius potuisse scribere (Cic.).
Esercizio 4
Traduci:
1) Pompeius sperabat fore ut, duplicato cursu, Caesaris milites exanimarentur et lassitudine
conficerentur (Caes.). 2) Eius litteris omnia certiora perlatum iri ad senatum putabam (Caes). 3)
Marcius respondit ea mansuetudine atque misericordia senatum populi Romani semper fuisse
(Sall.). 4) Videbam hos pro me lugere, gemere, velle pro meo capite decertare (Cic.). 5) Valde
suspicor fore ut infringatur hominum improbitas (Cic.). 6) Te quidem id modice ac sapienter sicut
omnia et ferre et laturum esse scio (Cic.). 7) Legatos ad Caesarem mittunt pollicenturque sese ei
dedituros atque imperata facturos (Caes.). 8) Scio Tuberonem domi manere voluisse (Cic.). 9)
Omnes – Alexander inquit – iurant esse me Iovis filium, sed vulnus hoc hominem esse me clamat
(Curt.). 10) Caesar in eam spem venerat se sine pugna et vulnere suorum rem conficere posse
(Caes.).
Esercizio 5
Traduci:
1) Mario garantì che avrebbe condotto a termine la guerra contro Giugurta. 2) Il triumviro era sicuro
che egli si sarebbe impadronito del potere. 3) In Sallustio leggiamo che gli antichi romani erano
assai morigerati, e corrotti invece i suoi contemporanei. 4) La storia ha tramandato che un’amica di
Catilina, di nome Sempronia, compì molti misfatti e non si vergognò mai delle sue azioni. 5) Era
parso che il traditore si sarebbe pentito della sua turpe condotta. 6) Cesare pianse quando gli fu
detto che Pompeo era stato ucciso in Egitto. 7) Ci eravamo convinti tutti che loro ci sarebbero stati
riconoscenti. 8) Sono fermamente convinto che si dovrebbe fare una cosa simile nell’interesse di
tutti. 9) Sappi per certo che non ti condannerà nessuno se hai detto veramente tutto ai giudici. 10)
Aveva promesso che sarebbe tornato immediatamente, ma da allora non l’abbiamo più visto.
519
Soggettive con altre costruzioni
Esercizio 6
Traduci :
1) Vetus est lex illa iustae veraeque amicitiae, ut idem amici semper velint (Cic.). 2) Placuit ut duae
coloniae deducerentur (Liv.). 3) Neque mihi licet neque est integrum ut meum laborem hominum
periculis sublevandis non impertiam (Cic.). 4) Atqui ita dicas necesse est (Cic.). 5) Mos est
hominum ut nolint eundem pluribus rebus excellere (Cic.). 6) Necesse est multos timeat quem multi
timent (Labien). 7) Necesse est aut similes aut dissimiles bonis simus (Quint.). 8) Animus oportet
tuus te indicet divitem, non hominum sermo neque possessiones tuae (Cic.). 9) Certum est otii vitia
negotio discuti (Sen.). 10) Hos hostes necesse est iudicemus (Cic.). 11) Ipsum Crassum ego
praedicantem audivi sibi a Cicerone impositam esse contumeliam (Sall.). 12) Caesar legiones, quas
expeditas esse iusserat, portis incensis intromittit, atque oppido potitur (Caes.) 13) Galli statuunt ut
decem milia hominum, delecta ex omnibus gentibus, in oppidum submittantur (Caes.). 14) Stoici
censent sapientes sapientibus etiam ignotis esse amicos (Cic.). 15) Segestani certiorem te faciunt P.
Africanum maioribus suis restituisse Dianae simulacrum (Cic.).
Oggettive con altre costruzioni
Esercizio 7
Traduci:
1) Abi, nuntia publice patribus urbem Romanam muniant ac praesidio firment (Liv.). 2) Q. Metellus
censor censuit ut omnes cogerentur ducere uxores (Liv.). 3) Lex est quae vetat plus quingenta
iugera habere civem Romanum (Varr. ). 4) Eius auctoritate commotus, ut ante noctem Volsci
abirent decrevit (Liv.). 5) Pervellem adessent ii qui adfuerant ante causamque cognorant (Cic.). 6)
Claudendas cuncti portas et custodiendam urbem censebant (Liv.). 7) Caesar milites certiores facit
ut se ex labore reficerent, postea, dato signo, e castris erumperent (Caes.). 8) Senatus non censuit
captivos Romanos redimendos esse, quamvis id parva pecunia fieri posset (Cic.). 9) M. Calidius
censebat ut Pompeius in suas provincias proficisceretur (Caes.). 10) Senatus decreverat ne prius
comitia haberentur quam lex lata esset (Cic.). 11) Attico Antonius sua manu scripsit ne timeret
statimque ad se veniret (Nep.). 12) Illi magnopere auctor fui, ne differret tempus petitionis suae
(Cic.). 13) Missi iuniores patrum in castra nuntiant decemviris ut omni ope ab seditione milites
contineant (Liv.). 14) Caesar Brutum adulescentem monet ut in omnes partes equites quam
altissime pervagentur (Caes.). 15) Cato mirari se aiebat quod non rideret haruspex haruspicem
cum vidisset (Cic.).
Esercizio 8
Traduci:
1) Ad Annibale pareva giusto che i suoi affrontassero grandi sacrifici per vincere la guerra. 2) I
soldati nell’accampamento gridavano a gran voce di voler combattere contro i numerosi nemici. 3)
Il tempo chiede che ognuno faccia quanto può: la situazione è critica. 4) Era necessario che si
arruolassero nuovi soldati, data la gravità della guerra. 5) Molte volte abbiamo visto i padri
discutere con i figli, ma non abbiamo mai visto che li punivano. 6) Il console aveva vietato ai
soldati di allontanarsi dall’accampamento perché il nemico era nelle vicinanze. 7) Ariovisto ai legati
di Cesare rispose che non gli piacevano le condizioni della pace. 8) Si sa che occorre anzitutto
rispettare le leggi per avere una buona società. 9) Tacito scrive che il capo dei Caledoni parlò
aspramente contro Roma. 10) Pare fuori discussione che i vinti debbano essere rispettati dai
vincitori.
520
Infinitive in funzione dichiarativa – Infinito storico – Infinito narrativo
Esercizio 9
Traduci:
1) In eam spem civitas venerat, in Africa eo anno bellatum iri (Liv.). 2) Ruere cuncti in castra,
increpare Galbam, laudare militum iudicium, exosculari Othonis manum (Tac.). 3) Spes tamen una
est, aliquando populum Romanum maiorum similem fore (Cic.). 4) Essene quemquam tanta audacia
praeditum! (Cic.). 5) Illud perlibenter audivi, te esse Caesari familiarem (Cic.). 6) Tene haec posse
ferre! (Cic.). 7) Haec est condicio liberorum populorum, posse suffragiis vel dare vel detrahere
quod velit cuique (Cic.). 8) Sic sentio, maximo in periculo rem esse (Cic.). 9) Ludibrio esse urbis
gloriam et populi Romani nomen! (Cic.). 10) Id est viri et ducis, non deesse fortunae praebenti se
(Liv.). 11) Sic enim volo tibi persuaderi, mihi neminem cariorem te esse (Cic.). 12) Te Romae non
fore! (Cic.). 13) Brevi tempore interiecto, hostes ex omnibus partibus, signo dato, decurrere,
lapides gaesaque in vallum conicere (Caes.). 14) Haec est illa praestans ac divina sapientia: nihil
admirari, cum acciderit; nihil arbitrari non posse evenire (Cic.). 15) Inania sunt ista delectamenta,
mihi crede, paene puerorum: captare plausus, vehi per urbem, conspici velle (Cic.).
Esercizio 10
Traduci:
1) Su questo concordiamo tutti, che la giustizia è una gran cosa. 2) Apprezzo molto questo, il
riconoscere i propri errori. 3) Che vergogna! Comportarti tu in questo modo! 4) E la folla accorrere
nel foro, e gridare, e reclamare i propri diritti. 5) Su questo non c’è dubbio, che siamo stati
ingannati. 6) Il colpevole essere libero, e l’innocente condannato. 7) Tu fare una simile
affermazione! 8) Il generale esortava tutti, correva egli per primo a battaglia.
Ricapitolazione
Esercizio 11
Traduci:
1) Catonem vidi in bibliotheca sedentem, multis circumfusum Stoicorum libris (Cic.). 2) Bellatum
esse cum Gallis eo anno circa Anienem flumen auctor est Claudius (Liv.). 3) Amicos spero brevi
tempore societate victoriae tecum copulatos fore (Cic.). 4) Sic decerno, sic sentio, sic adfirmo,
nullam rerum publicarum conferendam esse cum ea quam patres nostri nobis reliquerunt (Cic.). 5)
Gaudeo tibi consilium probari meum (Cic.). 6) Dico te priore nocte venisse inter falcarios –non
agam oscure- in M. Lecae domum (Cic.). 7) Memini Catonem mecum et cum Scipione disserere
(Cic.). 8) Clodius sacra et religiones neglegi, violari, pollui passus est (Cic.). 9) Iste tum petere,
tum minari, tum spem tum metum ostendere (Cic.). 10) Male salsus ridens dissimulare, meum iecur
urere bilis (Hor.). 11) Saguntini maluerunt parentes suos liberos emori quam servos vivere (Cic.).
12) Pollicetur Piso sese iturum ad Caesarem (Caes.). 13) Hoc possum dicere, me satis adeptum
fore, si ex tanto in omnes mortales beneficio nullum in me periculum redundarit (Cic.). 14) Quidam
demonstrarunt, prima legione pulsa impedimentisque direptis, futurum esse ut reliquae resistere
non auderent (Caes.). 15) Futurum puto ut hostes iudicemur (Cic.). 16) Propediem video lautorum
et locupletum urbem refertam fore (Cic.). 17) Si existimasti te utrique negotio satisfacere posse,
vehementer errasti (Cic.). 18) Senatus statuit hoc non esse licitum (Cic.). 19) Labienus iurat se
Pompeium non deserturum eundemque casum subiturum (Caes.). 20) Multo rem turpiorem fore et
iniquiorem visum iri intellegebant (Cic.).
521
Esercizio 12
Traduci:
1) Era lecito supporre che l’accusato fosse innocente finché non fosse stata emessa la sentenza. 2)
Tutti gli uomini possono impegnarsi per il bene comune. 3) Se è piacevole essere elogiati, è ancor
più doveroso meritare le lodi. 4) Quando siamo innanzi negli anni cominciamo a tirare le somme. 5)
In caso di vittoria, tutti affermano di avere fatto la loro parte; in caso di sconfitta, tutti dichiarano di
essere innocenti. 6) Il presidente ha garantito che la procedura sarà regolare, secondo le norme di
legge. 7) Tutti si erano convinti che il console avrebbe rinunciato all’impresa. 8) Bisogna
impegnarsi seriamente, se si vuole conseguire un buon risultato. 9) Siamo certi che tu e i tuoi ci
sarete di grande aiuto nei momenti del bisogno. 10) I vecchi li vediamo sempre passeggiare, mai
correre. 11) Agli esploratori fu ordinato di rientrare prima di sera. 12) I soldati di Annibale furono
persuasi dal loro generale che essi avrebbero conquistato Roma. 13) Mi vergogno delle mie azioni.
Aver sofferto voi per le mie colpe! 14) Non infierire contro i vinti, questa è una bella virtù del
vincitore. 15) Che Polifemo fu accecato da Ulisse, è una favola che tutti conosciamo.
Esercizio 13
1) Completa il brano che segue individuando le espressioni giuste tra quelle suggerite.
2) Da’ una risposta motivata alle domande in calce.
I principali re della Persia
Hi fere fuerunt Graeciae gentis duces, qui (1) memoria digni videantur, praeter reges: namque eos
attingere noluimus, quod (2) omnium res gestas / rerum gestarum / res gestae separatim (3) sunt
relatae. Neque tamen ii admodum sunt multi. Laecedaemonius autem Agesilaus nomine, non
potestate fuit rex, sicut ceteri Spartani. Ex iis vero, qui dominatum imperio tenuerunt,
excellentissimi fuerunt, ut nos iudicamus, Persarum Cyrus et Darius, Hystaspi filius, quorum
uterque privatus virtute regnum est adeptus. Prior horum apud Massagetas in proelio cecidit, (4)
Darius senectute diem obiit supremum. Tres sunt praeterea eiusdem gentis: Xerxes et duo
Artaxerxae, Macrochir cognominis / cognomine / cognomen et Mnemon. Xerxi maxime est illustre,
quod (5) maximis post hominum memoriam exercitibus terra marique bellum intulit Graeciae. At
Macrochir praecipuam habet laudem amplissimae pulcherrimaeque corporis formae, quam
incredibilis ornavit virtutibus / incredibilis ornavit virtutem / incredibili ornavit virtute belli:
namque illo (6) Perses nemo manu fuit fortior. Mnemon autem iustitiae fama / iustitiae famae /
iustitiam famam floruit.
Cornelio Nepote
(1) qui…videantur : come spieghi l’uso del congiuntivo ? (2) quod… sunt relatae: di che proposizione si tratta? (3) separatim:
sapresti spiegare il perché dell’avverbio con la produzione dello storico? (4) cecidit: da cadere o caedere? (5) quod: ha lo stesso
valore del quod del n.2? (6) illo: che complemento è?
Hodieque
Ex cathedra: « Dalla cattedra ». Se nella dottrina cattolica indica l’infallibilità del pontefice
quando parla ex cathedra, spesso la locuzione viene adoperata in senso ironico contro chi, in una
conversazione ad esempio, pretende di essere la verità rivelata.
Ex abrupto: « All’improvviso », come fa un oratore che parla improvvisando, senza nessuma
precedente preparazione o senza essersi scritte le cose da dire. Insomma, il nostro “parlare a
braccio”.
522
Est modus in rebus: « C’è un limite nelle cose ». C’è un limite a tutto, si dice quando si nota che si
è arrivati ad un qualche eccesso, fosse anche soltanto durante un discorso.
Errare humanum est: « Errare è umano », si precisa nel tentativo di minimizzare un qualche
errore, come a chiedere scusa. La frase continua con perseverare diabolicum.
Versione 1
Ercole ed Evandro
L’agitazione dei pastori in seguito all’uccisione di Caco da parte di Ercole fa intervenire Evandro che, conosciuta
l’identità dell’uomo, gli svela la profezia della madre propria su di lui.
Euander tum ea (1) profugus ex Peloponneso auctoritate magis quam imperio regebat loca,
venerabilis vir miraculo litterarum, rei novae inter rudes artium homines, venerabilior divinitate
credita Carmentae matris (2): quam fatiloquam (3) ante Sibyllae in Italiam adventum miratae eae
gentes fuerant. ls tum Euander, concursu pastorum trepidantium circa advenam manifestae reum
caedis excitus, postquam facinus facinorisque causam audivit, habitum formamque viri aliquantum
ampliorem augustioremque humana intuens rogitat qui vir esset. Ubi nomen patremque ac patriam
accepit, “Iove nate, Hercules, salve” inquit; “te mihi mater, veridica interpres deum, aucturum
caelestium numerum cecinit, tibique aram hic dicatum iri, quam opulentissima olim in terris gens
Maximam vocet tuoque ritu colat “. Dextra Hercules data accipere se omen impleturumque fata
ara condita ac dicata (4) ait.
Livio
(1) tum ea…regebat loca: “in quel tempo…reggeva quei luoghi”. (2) divinitate…matris: “per la natura considerata divina della
madre Carmenta”, (3) quam fatiloquam…miratae…fuerant: “della quale…avevano ammirato l’arte profetica”. (4) ara condita ac
dicata: “con la costruzione e la consacrazione dell’altare”.
Versione 2
Grandezza di Giugurta e preoccupazioni di Micipsa
Nella prima parte del brano, il ritratto di Giugurta, che riscuote l’ammirazione dei Numidi; nella seconda, le
preoccupazioni del vecchio re che, se potesse, ucciderebbe volentieri il figlio che egli ha adottato.
Qui (1) ubi primum adolevit, pollens viribus (2), decora facie, sed multo maxume (3) ingenio
validus, non se luxu neque inertiae conrunpendum dedit, sed, uti mos gentis illius est, equitare, iaculari, cursu cum aequalibus certare; et cum omnis gloria anteiret, omnibus tamen carus esse: ad
hoc pleraque tempora in venando agere, leonem atque alias feras primus aut in primis ferire:
plurumum facere, minumum ipse de se loqui. Quibus rebus Micipsa tametsi initio laetus fuerat,
existumans virtutem Iugurthae regno suo gloriae fore, tamen, postquam hominem adulescentem,
exacta sua aetate et parvis liberis, magis magisque crescere intellegit, vehementer eo negotio
permotus, multa cum animo suo volvebat. Terrebat eum natura mortalium avida imperi et praeceps
ad explendam animi cupidinem, praeterea opportunitas suae liberorumque aetatis (4), quae etiam
mediocris viros spe praedae transvorsos agit; ad hoc studia Numidarum in Iugurtham accensa, ex
quibus, si talem virum dolis interfecisset, ne qua seditio aut bellum oriretur, anxius erat.
Sallustio
(1) Qui: Giugurta. (2) pollens viribus, decora facie…ingenio validus: variatio e chiasmo. (3) maxume…uti…: forme arcaiche,
come altre in seguito. (4) opportunitas…aetatis: “l’occasione offerta dall’età sua e dei figli”.
523
Versione 3
Morte di Catilina
Il capo dei rivoluzionari trova la morte a Pistoia combattendo contro le truppe di M. Petreio. Sallustio descrive lo
scontro tra le forze opposte e mette in evidenza l’eroismo del congiurato.
Sed ubi omnibus rebus exploratis Petreius (1) tuba signum dat, cohortis paulatim incedere iubet;
idem facit hostium exercitus. Postquam eo (2) ventum est, unde a ferentariis proelium committi
posset, maxumo clamore cum infestis signis concurrunt; pila omittunt, gladiis res geritur. Veterani
pristinae virtutis memores comminus acriter instare, illi haud timidi resistunt: maxuma vi certatur.
Interea Catilina cum expeditis in prima acie vorsari, laborantibus succurrere, integros pro sauciis
arcessere, omnia providere, multum ipse pugnare, saepe hostem ferire; strenui militis et boni
imperatoris officia simul exequebatur. Petreius ubi videt Catilinam, contra ac ratus erat (3), magna
vi tendere, cohortem praetoriam in medios hostis inducit eosque perturbatos atque (4) alios alibi
resistentis interficit. Deinde utrimque ex lateribus ceteros adgreditur. Manlius et Faesulanus (5) in
primis pugnantes cadunt. Catilina postquam fusas copias seque cum paucis relictum videt, memor
generis atque pristinae suae dignitatis, in confertissumos hostis incurrit ibique pugnans confoditur.
Sallustio
(1) Petreius: luogotenente del console C. Antonio. (2) eo…unde: moto a luogo e moto da luogo. (3) contra ac ratus erat:
“contrariamente a quanto aveva creduto”. (4) atque…interficit: “e uccide gli altri che resistevano qua e là”. (5) Manlius et
Faesulanus: “Manlio e il Fiesolano”, due luogotenenti di Catilina.
Versione 4
Giudizio di Labieno sull’esercito di Cesare
Siamo alla vigilia della battaglia di Farsalo. A prender la parola qui è Labieno, un ex luogotenente di Cesare passato
dalla parte di Pompeo: nelle parole di lui, disprezzo totale per un esercito di cui pure è stato parte.
Hunc Labienus excepit (1), ut, cum Caesaris copias despiceret, Pompei consilium summis laudibus
efferret: “Noli” inquit “ existimare, Pompei, hunc esse exercitum, qui Galliam Germaniamque
devicerit. Omnibus interfui proeliis neque temere incognitam rem pronuntio. Perexigua pars illius
exercitus superest; magna pars deperiit, quod accidere (2) tot proeliis fuit necesse, multos autumni
pestilentia in Italia consumpsit, multi domum discesserunt, multi sunt relicti in continenti. An non
exaudistis ex iis qui per causam valetudinis remanserunt, cohortes esse Brundisii factas? Hae
copiae quas videtis, ex dilectibus horum annorum in citeriore Gallia sunt refectae, et plerique sunt
ex coloniis Transpadanis. Ac tamen, quod fuit roboris (3) duobus proeliis Dyrrachinis interiit ».
Haec cum dixisset, iuravit se nisi victorem in castra non reversurum, reliquosque ut idem facerent
hortatus est. Hoc laudans Pompeius idem iuravit; nec vero ex reliquis fuit quisquam qui iurare
dubitaret.
Cesare
(1) Hunc Labienus excepit: « Dopo di lui (hunc = Pompeo) prese la parola Labieno ». (2) quod accidere…fuit necesse: “ cosa
che…era necessario che accadesse”. (3) quod fuit roboris: “quello che era il fior fiore” dell’esercito.
Versione 5
Le quattro età del popolo romano
Paragonando l’impero romano alla vita di un uomo, l’autore parla di una sua infanzia (sotto i re), adolescenza
(sottomissione dell’Italia), giovinezza ( conquista del mondo, fino ad Augusto), vecchiaia (i primi dodici imperatori), e,
infine, di un suo ritorno alla giovinezza per merito di Traiano.
524
Si quis ergo populum Romanum quasi unum hominem consideret, totamque eius aetatem
percenseat, ut coeperit, utque adoleverit, ut quasi ad quandam iuventae frugem pervenerit, ut
postea velut consenuerit, quattuor gradus processusque eius inveniet. Prima aetas sub regibus fuit,
prope per annos quadringentos, quibus circa urbem ipsam cum finitimis luctatus est: haec erit eius
infantia. Sequens a Bruto Collatinoque consulibus, in Appium Claudium Quintum Fulvium
consules, centum quinquaginta annos patet, quibus Italiam subegit: hoc fuit tempus viris armisque
incitatissimum, ideoque quis adulescentiam dixerit. Dehinc ad Caesarem Augustum centum
quinquaginta anni, quibus totum orbem pacavit: hic iam ipsa iuventa imperii, et quasi quaedam
robusta maturitas. A Caesare Augusto in saeculum nostrum (1) haud multo minus anni ducenti,
quibus inertia Caesarum quasi consenuit atque decoxit; nisi quod sub Traiano imperatore movit
lacertos, et praeter spem omnium senectus imperii, quasi reddita iuventute, revirescit.
Anneo Floro
(1) in saeculum nostrum: lo Storico è del I-II secolo.
Versione 6
La terza età del popolo romano
Haec est illa tertia aetas populi Romani transmarina, qua, Italia progredi ausus, orbe toto arma
circumtulit. Cuius aetatis superiores centum anni, sancti, pii, et, ut diximus, aurei, sine flagitio, sine
scelere, dum sincera adhuc et innoxia pastoriae illius sectae integritas, dumque Poenorum hostium
imminens metus disciplinam veterem continebant. Posteri centum, quos a Crthaginis, Corinthi
Numantiaeque excidiis, et Attali regis Asiatica hereditate, deduximus in Caesarem et Pompeium,
secutumque hos, de quo dicemus, Augustum, ut claritate rerum magnifici, ita domesticis cladibus
miseri et erubescendi. Quippe sicut Galliam, Thraciam, Ciliciam, Cappadociam, uberrimas
validissimasque provincias, Armenios etiam, et Britannos, ut non in usum ita ad imperii speciem,
magna nomina acquisivisse, pulchrum ac decorum; ita eodem tempore dimicasse (1) domi cum
civibus, sociis, mancipiis, gladiatoribus, totoque inter se senatu, turpe atque miserandum.
Anneo Floro
(1) dimicasse: = dimicavisse.
Versione 7
Cato pro Rhodiensibus (I)
Siamo al tempo della terza guerra macedonica, che si concluse con la vittoria delle armi romane di L. Emilio Paolo, nel
168 a.C. , a Pidna. La Macedonia divenne provincia romana. Il comportamento dei Rodiesi pare ambiguo in tale
occasione, ma limpido non sembra nemmeno quello di alcuni nobili di Roma. Voce autorevole e sicura di sé, quella di
Catone il Censore.
Civitas Rhodiensis, cum amica atque socia populi Romani foret, (1) Perse (2) tamen Philippi filio,
Macedonum rege , cum quo bellum populo Romano fuit, amico usa est conixique sunt Rhodienses,
legationibus Romam saepe missis, id bellum inter eos componere. Sed ubi ista pacificatio
perpetrari nequivit, verba a plerisque Rhodiensibus in contionibus eorum ad populum facta sunt,
ut, si pax non fieret, Rhodienses regem adversus populum Romanum adiutarent. Sed nullum super
ea re decretum publicum factum est; at ubi Perses victus captusque est, Rhodienses pertimuere (3)
ob ea quae compluriens in coetibus populi acta dictaque erant, legatosque Romam miserunt qui (4)
temeritatem quorumdam popularium suorum deprecarentur et fidem consiliumque publicum
expurgarent. (5)
Gellio
525
(1) foret: = esset. (2) Perse: ablativo di Perses, ae. (3) pertimuere: = pertimuerunt. (4) qui… deprecarentur: finale relativa,
“perché…adducessero come scusa”. (5) expurgarent: sempre in dipendenza da qui.
Versione 8
Cato pro Rhodiensibus (II)
Legati postquam Romam venerunt et in senatum intromissi sunt verbisque suppliciter pro causa sua
factis e curia excesserunt, (1) sententiae rogari coeptae; (2) cumque partim senatorum de
Rhodiensibus quereretur, maleque animatos eos fuisse dicerent bellumque illis faciendum
censerent, tum M. Cato exsurgit et optimos fidissimosque socios, quorum opibus diripiendis
possidendisque non pauci ex summatibus viris intenti infensique erant, defensum conservatumque
pergit; orationemque inclutam dicit, quae et seorsum fertur inscriptaque “Pro Rhodiensibus” est in
quinto Originis libro (3) .
Gellio
(1) excesserunt: sempre in dipendenza da postquam. (2) sententiae rogari coeptae: nota la costruzione passiva dei verbi. (3) in
quinto…: “ nel quinto libro delle Origini”.
Sententiae
1. Facere quam sanare vulnera facilius est (Quint.).
2. Saepe tulit aegris sucus amarus opem (Ov.).
3. Homo totiens moritur quotiens amittit suos (P. Syr.).
4. Ducunt volentem fata, nolentem trahunt (Sen.).
5. Quandoque bonus dormitat Homerus (Hor.).
6. Maesta, ubi semel prorupere, difficilius reticentur ( Tac.).
7. Bonis nocet quisquis pepercit malis (P. Syr.).
8. Male parta male dilabuntur (Cic.).
9. Miserum est tacere cogi quod cupias loqui (P. Syr.).
10. Dat veniam corvis, vexat censura columbas (Iuv.).
526
Capitolo 34
Il participio
I tempi del participio - Participio perfetto: particolarità.
Uso nominale del participio.
Uso verbale del participio.
Ablativo assoluto.
527
Un ladro matricolato
Fur notae nimium rapacitatis
compilare Cilix volebat hortum;
ingenti sed erat, Fabulle, in horto
praeter marmoreum nihil Priapum.
Dum non vult vacua manu redire,
ipsum surripuit Cilix Priapum.
Marziale
Fur notae…: costruisci Cilix fur rapacitatis nimium notae volebat compilare hortum. ingenti sed…: costruisci sed, Fabulle
(l’uomo a cui Marziale racconta), in horto ingenti (aggettivo con valore concessivo) nihil erat praeter Priapum (una statua di Priapo,
custode degli orti) marmoreum. Dum non vult: rendi all’imperfetto, in correlazione con surripuit.
I tempi del participio – Participio perfetto: particolarità
Esercizio 1
Traduci:
1) Hostes, hanc adepti victoriam, in perpetuum se fore victores confidebant (Caes.). 2) Pransus non
avide, domesticus otior (Hor.). 3) Ventidius Bassus irrumpentes in Syriam Persas tribus proeliis
vicit (Eutr.). 4) Tamquam semper victuri vivitis (Sen.). 5) Consuetudinem a maioribus traditam
commutare ausus est (Cic.). 6) Si Cluvius diceret iuratus, crederes? (Cic.). 7) In libro, qui
inscribitur Menon, pusionem quendam Socrates interrogat quaedam geometrica de dimensione
quadrati (Sen.). 8) Labienus Pompeium secum habet non dubitantem de imbecillitate Caesaris
copiarum (Caes.). 9) Quibusdam tremunt genua dicturis (Sen.). 10) Est philosophi habere non
errantem et vagam, sed stabilem certamque sententiam (Cic.). 11) Te iratum fratrem accusantem
audivi (Liv.). 12) Eum lacrimantes ac te implorantes defendebant (Cic.). 13) Eius nos virtutem
admirati, non ausi sumus adversari voluntati (Cic.). 14) Eunti mihi Antium et gladiatores M.
Metelli cupide relinquenti venit obviam tuus puer (Cic.). 15) Temeritas est florentis aetatis,
prudentia senescentis (Cic.). 16) Praeterita mutare non possumus (Cic.). 17) Caesar, inopiam
frumenti veritus, constituit non progredi longius (Caes.). 18) Adde inscitiam pransi, poti, oscitantis
ducis (Cic.).
Esercizio 2
Traduci:
1) Il prigioniero, che aveva giurato di dire la verità, raccontò invece cose tutte false. 2) Gli
esploratori che avevano pattuito una ricompensa chiesero la ricompensa pattuita. 3) Gli uomini,
osando l’impossibile, scalarono vette altissime. 4) I nemici, arrivati per combattere contro le
legioni, all’improvviso fuggirono. 5) Esortati i soldati a combattere col massimo impegno, il tribuno
si gettò per primo nella mischia. 6) I giudici giurati hanno emesso una sentenza che ha soddisfatto
tutti. 7) Ti ho visto tante volte che raccontavi favole ai bambini. 8) Ha agito in maniera avventata,
pensando forse che tutti lo avrebbero approvato. 9) Ci fidiamo di quelli dei quali abbiamo
sperimentato l’amicizia. 10) Saccheggiata la città, i nemici si allontanarono per devastare la
campagna. 11) Il generale, accompagnato dalle guardie del corpo, parlò ai soldati riuniti in
assemblea. 12) Gli uomini, dopo che hanno pranzato, amano riposare qualche minuto.
528
Uso nominale dell’infinito
Esercizio 3
Traduci:
1) Catilina, orbem terrae caede atque incendiis vastare cupientem, nos consules perferemus?
(Cic.). 2) Animo cupienti nihil satis festinatur (Sall.). 3) Uxorem tuam neque gementem neque
plorantem nostrum quisquam audivit (Plaut.). 4) Errorem labentium animorum placidi ac propitii
dii ferunt (Sen.). 5) Est lex recta ratio imperans honesta, prohibens contraria (Cic.). 6) Nullum
vitium taetrius est quam avaritia, praesertim in rem publicam gubernantibus (Cic.). 7) Nonnulli
Caesari renuntiabant non fore dicto audientes milites neque propter timorem signa laturos (Caes.).
8) Terga dabo et Turnum fugientem haec terra videbit? (Verg.). 9) Facilius est, ut aiunt, currentem
incitare quam commovere languentem (Cic.). 10) Propius inopiam erant obsidentes quam obsessi
(Liv.). 11) Verum dicentibus facile credam (Cic.). 12) Male parta male dilabuntur (Cic.).
Esercizio 4
Traduci:
1) Molti dubbi nascono nella mente dell’uomo che vuole conoscere la verità. 2) L’animo del
sapiente non viene impressionato dalle avversità. 3) I nemici spesso non risparmiavano nemmeno le
donne che imploravano la salvezza dei figli. 4) I maestri insegnano ai loro allievi i precetti dei
filosofi. 5) Le condizioni di quelli che assediavano la città non erano migliori di quelle degli
assediati. 6) Per chi lavora in continuazione, il tempo non basta mai. 7) La giornata di quanti non
fanno nulla spesso pare interminabile. 8) All’uomo che ha mentito una sola volta nessuno presta più
fede. 9) Grandissimo il numero degli uccelli che volano nell’aria, ma ancora più grande quello dei
pesci che nuotano nei mari. 10) Le madri salutavano in lacrime i figli che partivano per terre
lontane.
Uso verbale del participio
Esercizio 5
Traduci:
1) Iuranti tibi non crediderunt; mihi vero crediderunt, quoniam nummos ante acceperant (Cic.). 2)
T. Manlius Gallum caesum torque spoliavit (Liv.). 3) Marcellus Megara vi capta diruit ac diripuit
(Liv.). 4) Omne malum nascens facile opprimitur; inveteratum fit plerumque robustius (Cic.). 5)
Legati missi sunt auxilium orantes (Liv.). 6) Lusitanos, cum ingenti praeda domum redeuntes,
Scipio in ipso itinere aggressus est (Liv.). 7) Pugnantia te loqui non vides? (Cic.). 8) Rex
Alexander, Persidis fines aditurus, Susa urbem et praesidium trium milium Archelao tradidit
(Curt.). 9) Senones Galli Clusium venerunt, legionem Romanam castraque oppugnaturi (Caes.). 10)
Germani uros foveis captos interficiunt; urorum cornua, studiose conquisita, ab labris argento
circumcludunt atque in epulis pro poculis utuntur (Caes.). 11) Caesar Remos cohortatus
liberaliterque oratione prosecutus omnem senatum ad se convenire principumque liberos obsides
ad se adduci iussit (Caes.). 12) Pueri Spartiatae non ingemescunt, verberum dolore laniati (Cic.).
Esercizio 6
Traduci:
1) La volpe, costretta dalla fame, cercava di prendere l’uva da un alto pergolato. 2) Tarquinio il
Superbo perse il potere mentre assediava Ardea. 3) Nel circo molti schiavi venivano sbranati dai
leoni per il divertimento della plebe di Roma. 4) Mentre usciva da Roma, l’esiliato imprecava
contro la cattiveria della città eterna. 5) I barbari conquistarono e saccheggiarono molti villaggi. 6) I
529
nemici inseguirono i nostri che si erano rinchiusi nell’accampamento. 7) Il soldato romano uccise il
Gallo e gli strappò la collana. 8) Non impegnandovi a fondo, non farete mai nulla di buono. 9) I
soldati, benché impressionati dalla corporatura smisurata dei nemici, non rifiutarono lo scontro. 10)
Il console trasferì l’esercito in Sicilia per fare rifornimento di frumento.
Ablativo assoluto
Esercizio 7
Traduci:
1) Pontifices, augures, Romulo regnante nulli erant: ab Numa Pompilio creati sunt (Cic.). 2) Fit
protinus, hac re audita, ex castris Gallorum fuga (Caes.). 3) Caesar, nuntiis ad civitatem omissis
tribusque horis exercitui ad quietem datis, castra ad Gergoviam movit (Caes.). 4) Nunc Romani,
relictis falce et aratro, manus movere maluerunt in theatro ac circo, quam in segetibus ac vinetis
(Varr. ). 5) Perterritis ac dubitantibus ceteris C. Cornelius eques Romanus et cum eo L.
Vargunteius senator constituere ea nocte cum armatis hominibus introire ad Ciceronem ac
imparatum confodere (Sall.). 6) Tiberius cuncta per consules incipiebat, tamquam vetere re publica
(Tac.). 7) Sit tua cura sequi: me duce tutus eris (Ov.). 8) Sulpicius est progressus, nondum
comperto quam regionem hostes petissent (Liv.). 9) Impetrato ut Caesaris manum contingeret,
reversus est in naviculam (Vell.). 10) Iove tonante, Iove fulgurante, comitia populi habere nefas
(Cic.). 11) Huius viri, tot operibus mansuris in omne aevum, praedicare de ingenio supervacaneum
est (Sen.). 12) Vercingetorix, convocatis suis clientibus, facile incendit (Caes.). 13) Pace terra
marique parta, exercitu in naves imposito Scipio in Siciliam Lilybaeum traiecit (Liv.). 14) Romae,
nondum cognito qui fuisset belli exitus in Illyrico, trepida civitas incusare Tiberium (Tac.).
Esercizio 8
Traduci:
1) Venutosi a sapere che i nemici erano in armi, il console partì immediatamente con l’esercito. 2)
La situazione era talmente disperata che si dovette agire senza prendere gli auspici. 3) Conosciuta la
lealtà dell’uomo, il console gli affidò un incarico rischioso. 4) Sbarcato il nostro esercito in Sicilia,
il tiranno fu costretto a fuggire dall’isola. 5) Esortati i suoi a battaglia, il generale diede un
bell’esempio gettandosi per primo nella mischia. 6) Finita vittoriosamente la battaglia, la città
finalmente fu liberata dalla paura dei nemici. 7) Regnando Lavinio, Enea arrivò in Italia. 8)
Cadendo Troia dopo dieci anni di guerra, Enea e i suoi furono costretti a fuggire dalla città. 9)
Conquistata Troia grazie all’inganno del famoso cavallo, incendiarono e rasero al suolo la città. 10)
Gli uomini si avventurarono in regioni sconosciute senza fare prima una ricognizione. 11) Finché fu
vivo Ettore, la gloriosa città di Priamo non corse pericoli particolarmente gravi. 12) L’uomo non
può nulla contro il volere del destino.
Ricapitolazione
Esercizio 9
Traduci:
1) Siculi, populati atque vexati, cuncti ad me saepe venerunt, ut suarum fortunarum omnium
defensionem susciperem (Cic.). 2) Tunc nemo parcit morituro nec cuiquam moriturus (Curt.). 3)
Naufrago manum porrige, erranti viam monstra, cum esuriente panem tuum divide (Sen.). 4)
Persae omnes Eretriae cives abreptos in Asiam miserunt (Nep.). 5) L. Torquatus, magnis rebus
gestis, me referente, ab senatu imperator est appellatus (Cic.). 6) Nihil decet invita Minerva, ut
530
aiunt, id est adversante et repugnante natura (Cic.). 7) Infectis rebus illi domum discedunt (Sall.).
8) Viri boni est mortem iustam tolerare magis quam quaesitam obire (Sen.). 9) Casander, missis qui
per Epirum ad mare prosequerentur legatos, veneno creditur sublatus esse (Liv.). 10) Ita fit
omnibus recusantibus et plorantibus (Cic.). 11) Me suasore atque impulsore id factum audacter
dicito (Pl.). 12) Dictator auspicato e castris egressus est (Liv.). 13) Omnia collustrans, hanc
primum ad litora classem prospexi venientem (Verg.). 14) Caesar, primo suo, deinde omnium ex
conspectu remotis equis, ut, aequato omnium periculo, spem fugae tolleret, cohortatus suos
proelium commisit (Caes.). 15) Interfectus est etiam fortissime pugnans Crastinus, gladio in os
adversum coniecto (Caes.). 16) Scipio, vestimentis sumptis, e cubiculo est egressus (Cic.). 17) L.
Domitium productum in publicum circumsistunt et custodiunt (Caes.). 18) Pecora natura prona ac
ventri oboedentia finxit (Sall.). 19) Fortuna mecum bellum gerit; non sum imperata facturus (Sen.).
20) Perlectis litteris, senatus decernit uti abdicato magistratu Lentulus itemque ceteri in liberis
custodiis habeantur (Sall.).
Esercizio 10
Traduci:
1) Nessuno vide Catilina e i suoi fuggire da Roma. 2) Abbandonato da tutti i senatori, il
rivoluzionario lasciò infuriato la riunione. 3) Andato in senato per discolparsi, fu accusato da
Cicerone, che, diffidando della sua condotta, lo attaccò violentemente. 4) Vinte numerose battaglie,
Annibale si diresse verso Roma, arrivò vicino alla città, ma non ebbe il coraggio di attaccarla. 5)
Diverse le motivazioni di quelli che consigliavano e di quelli che sconsigliavano la guerra. 6)
Benché nato di nobile stirpe, il patrizio agiva sistematicamente contro lo Stato. 7) Cessata la
burrasca e calmatosi dopo tanto il mare, la flotta poté finalmente partire per la nuova terra. 8) Morto
Cicerone, entro un lasso di tempo piuttosto breve in Roma si susseguirono tre imperatori. 9)
Essendosi ordinato che si facesse una distribuzione straordinaria di frumento, la plebe si calmò
immediatamente ed in città tornò un poco di tranquillità. 10) Di Annibale, che Livio dice di perfidia
più che punica, nessuno aveva il coraggio di fidarsi pur quando sembrava che dicesse la verità. 11)
Pur numerose le orde galliche e intenzionate a combattere contro le legioni, Cesare non esitò ad
attaccarle, e, conquistata Alesia, pose fine alla guerra gallica. 12) Scoppiata la guerra civile tra
Cesare e Pompeo, Roma attraversò un periodo assai pericoloso, superato il quale poté finalmente
godere un momento di pace.
Esercizio 11
1) Completa il brano che segue individuando le espressioni giuste tra quelle suggerite.
2) Da’ una risposta motivata alle domande in calce.
Su alcuni re stranieri
Ex Macedonum autem gente duo multo ceteros antecesserunt rerum gestarum gloriam / rerum
gestarum gloria / rebus gestis gloriae: Philippus, Amyntae filius, et Alexander Magnus. Horum
alter Babylone (1) morbo conumptus est, Philippus Aegiis a Pausania, cum spectatum (2) ludos iret,
iuxta theatrum occisus est. Unus Epirotes, Pyrrhus, qui cum populo Romano bellavit. Is, cum (3)
Argos oppidum oppugnaret in Peloponneso, lapide ictu / lapide ictus / lapidis ictus interiit. Unus
item Siculus, Dionysius prior. Nam et manus fortis / manu forti / manu fortis et belli peritus fuit et,
id quod in tyranno non facilis / non facilem / non facile reperitur, minime libidinosus, non
luxuriosus, non avarus, nullius denique rei cupidus nisi singularis perpetuique imperii ob eamque
rem crudelis : nam dum id studuit munire, nullam pepercit vitam / nulli pepercit vitam / nullius
pepercit vitae, quem (4) eius insidiatorem putaret.
Cornelio Nepote
531
(1) Babylone… Aegiis : che complementi sono ? (2) spectatum: perché il supino? (3) cum… oppugnaret: di che proposizione si
tratta? (4) quem… putaret: perché il congiuntivo?
Hodieque
Dura lex, sed lex: “La legge (è) dura, ma (è) la legge”. È la constatazione, a volte amara, di una
verità indiscutibile: la legge può comportare sacrifici, ma va rispettata.
Deo gratias: « Grazie a Dio », recita la Chiesa a conclusione della Messa. Comunemente
l’espressione indica la soddisfazione per un successo conseguito, oppure, e ancor più, la
liberazione da un precedente stato d’ansia.
Curriculum vitae: “La carriera della vita”. È l’insieme dei dati significativi della carriera di ogni
individuo, dati la cui conoscenza è necessaria per giudicarne l’idoneità a ricoprire un determinato
incarico.
In mente Dei: “Nella mente di Dio”, si dice tristemente con allusione a cosa di cui non si intravede
la benché minima possibilità di realizzazione.
Versione 1
L’ingresso della casa di Trimalchione
Non manca nessuno sfarzo nella casa del cafone arricchito, a cominciare dalla gabbia d’oro per la gazza. E poi un
enorme dipinto, con schiavi in vendita, e poi Mercurio, Minerva… e naturalmente Trimalchione.
In aditu autem ipso stabat ostiarius prasinatus, cerasino succinctus cingulo, atque in lance
argentea pisum purgabat. Super limen autem cavea pendebat aurea, in qua pica varia (1) intrantes
salutabat. Ceterum ego dum omnia stupeo, paene resupinatus crura mea fregi. Ad sinistram enim
intrantibus non longe ab ostiarii cella canis ingens, catena vinctus, in pariete erat pictus superque
quadrata littera scriptum “Cave canem”. Et collegae quidem mei riserunt, ego autem collecto
spiritu non destiti totam parietem persequi (2): erat autem venalicium cum titulis pictum, et ipse Trimalchio capillatus caduceum tenebat Minervaque ducente Romam intrabat. Hinc quemadmodum
ratiocinari didicisset, denique dispensator factus esset, omnia diligenter curiosus pictor cum
inscriptione reddiderat. In deficiente vero iam porticu levatum mento in tribunal excelsum
Mercurius rapiebat. Praesto erat Fortuna cornu abundanti copiosa et tres Parcae aurea pensa
torquentes. Notavi etiam in porticu gregem cursorum cum magistro se exercentem. Praeterea
grande armarium in angulo vidi, in cuius aedicula erant Lares argentei positi Venerisque signum
marmoreum et pyxis aurea non pusilla, in qua barbam (3) ipsius conditam esse dicebant.
Petronio
(1) pica varia: “una gazza con penne di vario colore”. (2) persequi: “passare in rassegna”. (3) barbam: la prima barba di
Trimalchione, offerta agli dei come dono.
Versione 2
Proposta di dichiarazione di guerra
I tribuni militari presentano, per volontà del senato, una proposta di dichiarazione di guerra ai Veienti, ma cozzano
contro la decisa opposizione della plebe.
532
Insequenti anno, P. et Cn. Corneliis Cossis, Cn. Fabio Ambusto, L. Valerio Potito tribunis militum
consulari potestate, Veiens bellum motum (1) ob superbum responsum Veientis senatus, qui legatis
repetentibus res, ni facesserent propere urbe fìnibusque, daturos quod Lars Tolumnius dedisset
responderi iussit. Id patres aegre passi decrevere ut (2), tribuni militum de bello indicendo
Veientibus primo quoque die ad populum ferrent. Quod ubi primo promulgatum est (3), fremere
iuventus (4) nondum debellatum cum Volscis esse; modo duo praesidia occidione occisa, cetera cum
periculo retineri; nullum annum esse quo non acie dimicetur; et tamquam paeniteat laboris, novum
bellum cum finitimo populo et potentissimo parari, qui omnem Etruriam sit concitaturus.
Livio
(1) Motum: sott. est. (2) decrevere ut…ferrent: “decretarono che…presentassero una proposta di legge”. (3) Quod …est: “Non
appena tale proposta fu resa nota”. (4) fremere iuventus: “i giovani cominciarono a mormorare”.
Versione 3
Riconoscenza di Alessandro Magno per Clito
Il governo della Sogdiana viene affidato da Alessandro a Clito. Questi, che aveva già militato agli ordini di Filippo,
aveva salvato Alessandro nella battaglia presso il Granico, contro l’esercito di Dario.
Inde Maracanda (1) reditum est; acceptaque aetatis excusatione ab Artabazo (2), provinciam eius
destinat Clito. Hic erat, qui apud Granicum amnem nudo capite regem dimicantem clipeo suo texit,
et Rhosacis manum capiti regis imminentem gladio amputavit: vetus Philippi miles, multisque
bellicis operibus clarus. Hellanice, quae Alexandrum educaverat, soror eius, haud secus quam (3)
mater a rege diligebatur. Ob has causas validissimam imperii partem fidei eius tutelaeque
commisit.
Curzio Rufo
(1) Maracanda: Samarcanda, capitale della Sogdiana. (2) Artabazo: satrapo persiano. (3) haud secus quam: semplicemente, “come”.
Versione 4
Defezione di Galli ausiliari
Siamo alla vigilia della battaglia sul fiume Trebbia, 218 a.C. Truppe ausiliarie di Galli abbandonano i Romani per
passare con Annibale. Conseguenze del loro tradimento.
Insequenti nocte caedes in castris Romanis, tumultu tamen quam re maior, ab auxiliaribus Gallis
facta est. Ad duo milia peditum et ducenti equites vigilibus ad portas (1) trucidatis ad Hannibalem
transfugiunt, quos Poenus benigne adlocutus et spe ingentium donorum accensos in civitates
quemque suas ad sollicitandos popularium animos dimisit. Scipio caedem eam signu defectionis
omnium Gallorum esse ratus contactosque (2) eo scelere velut iniecta rabie ad arma ituros,
quamquam gravis adhuc vulnere erat, tamen quarta vigilia noctis insequentis tacito agmine
profectus ad Trebiam fluvium iam in loca altiora collisque impeditiores equiti castra movet. Minus
quam ad Ticinum fefellit (3); missisque Hannibal primum Numidis, deinde omni equitatu, turbasset
utique novissimum agmen, ni (4) aviditate predae in vacua Romana castra Numidae devertissent.
Livio
(1) ad portas: le quattro porte sui lati dell’accampamento. (2) contactosque: “e che (essi, i Galli) contagiati”. (3) Minus…fefellit:
“Passò inosservato meno che sul Ticino”. (4) ni: =nisi.
533
Versione 5
Alessandro si accinge alla guerra contro i Persiani
Nell’imminenza della guerra contro i Persiani Alessandro prende ogni precauzione per evitare una qualunque ribellione
in Macedonia durante la sua assenza, non esitando a sbarazzarsi di quanti possono costituire un pericolo in tal senso.
Proficiscens ad Persicum bellum, omnes novercae suae cognatos, quos Philippus in excelsiorem
dignitatis locum provehens imperiis praefecerat, interfecit. Sed nec suis, qui apti regno videbantur,
pepercit, ne qua materia seditionis, procul se agente, in Macedonia remaneret; reges stipendiarios
conspectioris ingenii (1) ad commilitium (2) secum trahit, segniores ad tutelam regni relinquit.
Adunato deinde exercitu, naves onerat, unde conspecta Asia incredibili ardore mentis accensus
duodecim deorum aras in belli vota statuit. Patrimonium omne suum quod in Macedonia
Europaque habebat, amicis dividit, sibi Asiam sufficere praefatus. Priusquam ulla navis litore
excederet, hostias caedit, petens victoriam bello, quo totiens (3) a Persis adpetitae Graeciae ultor
electus sit.
Giustino
(1) conspectioris ingenii…segniores: nota la variatio. (2) ad commilitium: “come compagni d’armi”. (3) quo totiens…: costruisci:
quo electus sit ultor Graeciae totiens adptetitae a Persis.
Versione 6
I Galli si danno alle orge…come previsto dall’oracolo.
Siamo nel 279 a.C.: Brenno (non il vincitore degli eserciti romani presso il fiume Allia, che è del secolo precedente)
invade la Macedonia e la Grecia, tentando inutilmente di saccheggiare Delfi, la città dell’oracolo di Apollo.
Igitur Brennus, cum in conspectu haberet templum, diu deliberavit an (1) confestim rem
adgrederetur an fessis via militibus noctis spatium ad resumendas vires daret. Aenianum et
Thessalorum duces, qui se ad praedae societatem iunxerant, amputari moras iubebant, dum
imparati hostes et recens adventus sui terror esset; (2) interiecta nocte et animos hostibus, forsitan
et auxilia accessura, (3) et vias, quae tunc patebant, obstructum iri. Sed Gallorum vulgus ex longa
inopia, ubi primum vino ceterisque commeatibus referta rura invenit, non minus abundantia quam
victoria laetum, per agros se sparserat, desertisque signis, ad occupanda omnia (4) pro victoribus
vagabantur. Quae res dilationem Delphis dedit. Prima namque opinione adventus Gallorum,
prohibiti agrestes oraculis fuerant messes vinaque villis efferre. Cuius rei salutare praeceptum non
prius intellectum est quam, vini ceterarumque copiarum abundantia, velut mora Gallis obiecta,
auxilia finitimorum convenirent. Prius itaque urbem suam aucti viribus sociorum permunivere
quam Galli vino velut praedae incubantes ad signa revocarentur.
Giustino
(1) diu deliberavit an…an: “rifletté a lungo se…o se”. (2) esset: con riferimento anche ad imparati hostes. (3) accessura: sott. esse,
vale anche per animos. (4) omnia: sott. loca.
Versione 7
Condizione dei dediticii
Assai triste la vita dei dediticii, ai quali la legge vieta di ereditare, di fare testamento, di ottenere la cittadinanza…
534
Hi vero qui dediticiorum (1) numero sunt, nullo modo ex testamento capere possunt, (2) non magis
quam quilibet peregrinus, nec ipsi testamentum facere possunt secundum id quod magis placuit.
Pessima itaque libertas (3) eorum est qui dediticiorum numero sunt; nec ulla lege aut
senatusconsulto aut constitutione principali aditus (4) illis ad civitatem Romanam datur. Quin etiam
in urbe Roma vel intra centesimum urbis Romae miliarium morari prohibentur; et si qui contra ea
fecerint, ipsi bonaque eorum publice venire (5) iubentur ea condicione, ut ne in urbe Roma vel intra
centesimum urbis Romae miliarium serviant neve umquam manumittantur; et si manumissi fuerint,
servi populi Romani esse iubentur. Et haec ita lege Aelia Sentia comprehensa sunt.
Gaio
(1) dediticiorum: al plurale, il termine indica l’insieme dei “popoli assoggettati da Roma”. (2) ex testamento capere possunt: “non
possono ereditare secondo le disposizioni testamentarie”. (3) Pessima itaque libertas…: ma è libertà quella di chi deve sottostare a
leggi simili?. . . (4) aditus…ad civitatem Romanam: “la possibilità di ottenere la cittadinanza romana”. (5) venire: attenzione al
verbo!
Versione 8
Come i Latini ottengono la cittadinanza romana
La legge Elia, assai restrittiva nei confronti dei dediticii, detta norme precise a favore dei Latini perché diventino
cittadini di Roma a tutti gli effetti.
Latini multis modis ad civitatem Romanam perveniunt. Statim enim ex lege Aelia Sentia minores
triginta annorum manumissi et Latini facti, si uxores duxerint vel cives Romanas vel Latinas
coloniarias vel eiusdem condicionis cuius et ipsi essent, idque testati fuerint adhibitis non minus
quam septem testibus civibus Romanis puberibus, et filium procreaverint, cum is filius anniculus
esse coeperit, datur eis potestas (1) per eam legem adire praetorem vel in provinciis praesidem
provinciae, et approbare se ex lege Aelia Sentia uxorem duxisse et ex ea filium anniculum habere;
et si apud quem causa probata est, id ita esse pronuntiaverit, (2) tunc et ipse Latinus et uxor eius, si
et ipsa eiusdem condicionis sit, et filius, si et ipse eiusdem condicionis sit, cives Romani esse
iubentur.
Gaio
(1) datur eis potestas…: regge gli infiniti adire…approbare. Da questo secondo dipendono le infinitive che seguono. (2)
pronuntiaverit: sott. is, cui si riferisce il precedente quem.
Sententiae
1. Non turpis est cicatrix quam virtus peperit (P. Syr.).
2. Semel emissum volat irrevocabile verbum (Hor.).
3. Nimium altercando veritas amittitur (P. Syr.).
4. In oculis animus habitat (Plin.).
5. Mutare quod non possumus, ut natum est feramus (P. Syr.).
6. Spes inopem, res avarum, mors miserum levat (P. Syr.).
7. Quidvis egestas imperat ( Pl.).
8. Oculi amorem incipiunt, consuetudo perficit(P. Syr.).
9. Quidquid praecipies, esto brevis (Hor.).
10. Certa amittimus, dum incerta petimus (Pl.).
535
Capitolo 35
Gerundio, gerundivo, supino.
Gerundio – Gerundivo.
Coniugazione perifrastica passiva.
Supino attivo e supino passivo. Costruzioni latine da rendere con
“senza” seguito da un verbo.
536
Chi è l’autore dei versi ?
Fidentino è un pessimo recitatore dei versi altrui, al punto che Marziale, a sentirlo, pare rinnegare la paternità della sua
poesia.
Quem recitas meus est, o Fidentine, libellus :
sed male cum recitas, incipit esse tuus.
Marziale
Quem…libellus: prolessi della relativa. Costruisci Libellus quem recitas, o Fidentine, est meus. sed: con forte valore avversativo.
Dopo la rivendicazione della paternità, quasi l’attribuzione di essa ad altri. cum recitas: temporale. incipit esse tuus:”comincia ad
essere tuo”.
Gerundio – Gerundivo
Esercizio 1
Traduci:
1) Et mihi discendi et tibi docendi facultatem otium praebuit (Plin. Ep. ). 2) Nulla omnino causa
iusta cuiquam esse potest contra patriam arma capiendi (Cic.). 3) Ludis faciendis praeerit praetor
(Liv.). 4) Hasdrubal, pro ope ferenda sociis, pergit ire ad urbem oppugnandam (Liv.). 5) Hannibal,
cum primum fallendi eos qui in portu erant tempus habuit, navem solvit (Liv.). 6) Pereundi scire
tempus assidue est mori (P. Syr.). 7) Me credo huic esse natum: ferendis miseriis (Ter.). 8) Inita
sunt in hac civitate consilia urbis delendae, civium trucidandorum, nominis Romani exstinguendi
(Cic.). 9) Laelia, Gai filia, reddidisse in loquendo paternam elegantiam dicitur (Quint.). 10)
Epistulas ad me perferendas tradidisti, ut scribis, amico tuo (Sen.). 11) Haedui ad Caesarem
legatos sui purgandi causa mittunt (Caes.). 12) Saepe ad retinendam vitam prosunt ista pericula
(Quint.). 13) Me meorum malorum memoria in scribendo impedit (Cic.).
Esercizio 2
Traduci:
1) Non c’è tempo da perdere: è il momento di agire. 2) Le cose da fare erano molte, e non mancava
la possibiltà di farle. 3) Costruendo un terrapieno, i nostri tolsero ai nemici la voglia di attaccarli. 4)
Leggendo le opere dei grandi autori, ci sembra di parlare con loro. 5) Per allestire flotta ed esercito
occorreva molto denaro. 6) Tanti i tentativi da fare, se vogliamo raggiungere lo scopo. 7)
Interrogando i prigionieri il console fu informato di tanti particolari. 8) Gli uomini furono inviati in
terre lontane per fondare nuove colonie. 9) La voglia di partire indusse molti a seguire il console
che si accingeva ad una nuova guerra. 10) Per conquistare la libertà, gli uomini sono disposti a fare
la guerra.
537
Coniugazione perifrastica passiva
Esercizio 3
Traduci:
1) Quibusdam remedia monstranda, quibusdam inculcanda sunt (Sen.). 2) Caesari omnia uno
tempore erant agenda: signum tuba dandum, ab opere revocandi milites, acies instruenda (Caes.).
3) Maiores nostros non venerandos a nobis et colendos putatis? (Cic.). 4) Una est catena quae nos
alligatos tenet, amor vitae, qui, ut non est abiciendus, ita minuendus est ut, si quando res exiget,
parati simus quod quandoque faciendum est statim facere (Sen.). 5) Omni in re consensio omnium
gentium lex naturae putanda est (Cic.). 6) Hac tempestate serviendum aut imperitandum, habendus
metus est aut faciendus (Sall.). 7) Corrigendus est qui peccat et admonitione et vi, et molliter et
aspere, meliorque tam sibi quam aliis faciendus non sine castigatione, sed sine ira (Sen.). 8)
Deliberandum est diu, statuendum est semel (P. Syr.). 9) Consules intellexerunt sibi omnia agenda
esse ad patriam servandam. 10) Nostris hostium impetus strenue propulsandi erant: magnae
barbarorum copiae. 11) Omnibus opibus atque viribus nobis nitendum est rei publicae causa. 12)
Vitia spernenda sunt si optima valetudine uti volumus.
Esercizio 4
Traduci:
1) Se c’è da affrontare una qualche difficoltà, i vigliacchi si tirano indietro, gli onesti sono pronti a
combatterla. 2) I Romani dovettero combattere contro i marosi per condurre le navi in porto. 3) Si
doveva agire con coraggio, in quella triste contingenza, se si voleva risolvere la situazione. 4) Si
dovrà fare un grande rifornimento di frumento prima di partire per la guerra: fu questo il consiglio
principale del console. 5) Nei momenti critici tutti sostengono che si deve agire con fermezza, ma
poi quasi tutti pensano che debbano farlo gli altri. 6) I gladiatori dovevano affrontare la morte
combattendo con le belve perché si divertisse il popolo di Roma. 7) Bisogna avere rispetto della vita
umana, perché è sacra. 8) Si deve combattere, se necessario, per difendere la libertà, non per
opprimere il prossimo. 9) Non dobbiamo mentire mai: se lo facciamo una sola volta, nessuno si
fiderà più di noi. 10) Dicevano di non dover fare nulla solo perché non volevano fare nulla.
Supino attivo e supino passivo- Costruzioni latine da rendere con “senza” seguito da un verbo
Esercizio 5
Traduci:
1) Cuivis facile est scitu quam fui miser (Ter.). 2) Placet Stoicis suo quamque rem nomine
appellare: nihil esse turpe dictu (Cic.). 3) Ipsae ferae, nullo insequente, saepe in plagas incidunt
(Cic.). 4) Non possunt in una civitate multi rem ac fortunas amittere, ut non plures secum in
eandem trahant calamitatem (Cic.). 5) Consurrexisse omnes illi dicuntur et senem sessum recepisse
(Cic.). 6) Ex oppido legati ad Caesarem venerunt oratum ut sibi ignosceret suaeque vitae
consuleret (Caes.). 7) Non speciosa dictu, sed usu necessaria sequenda sunt (Curt.). 8) Hac pugna
pugnata, Romam profectus est nullo resistente (Nep.). 9) Nihil per collegam meum, me insciente, est
factum (Cic.). 10) Difficile est dictu quanto in odio simus (Cic.). 11) Galli gallinacei cum sole eunt
538
cubitum (Plin. ). 12) Difficile dictu est quantopere conciliet animos comitas affabilitasque sermonis
(Cic.). 13) Haud facile dictu est legati Helvetiorum minus placabilem imperatorem an militem
invenerint (Tac.). 14) Perfacile factu esse illis Caesar probat conata perficere (Caes.)). 15) Fabius,
nec die nec nocte itinere intermisso, ad exercitum rediit (Liv.).
Esercizio 6
Traduci:
1) Dopo una giornata di intenso lavoro nei campi, sul far della sera i contadini stanchi tornano a
casa a riposare. 2) Davvero incredibile a dirsi quanto sia progredita la gente della regione. 3)
Quando vanno per chiedere la pace, i vinti parlano sempre con grande umiltà. 4) Per allestire la
flotta, il comandante dovette chiedere l’aiuto di tutti gli abitanti dell’isola; è meraviglioso a
ricordarsi come tutti si siano dimostrati disponibili. 5) L’uomo aveva commesso un errore senza
volerlo, e si dichiarò senza esitare disposto a rimediare. 6) Gli uomini mandati in esplorazione
controllarono i movimenti dei nemici senza che essi se ne accorgessero. 7) Era convinto che sarebbe
stato aiutato semplicemente perché era andato a chiedere aiuto, ma, triste a dirsi, nessuno prestò
ascolto alle sue richieste. 8) I martiri affrontano la morte senza versare una lacrima. 9) Irascibile
come era, non trascorreva un giorno senza che litigasse con qualcuno. 10) Il figlio partì di sua
volontà senza informare i suoi delle sue intenzioni.
Esercizio 7
1) Completa il brano che segue individuando le espressioni giuste tra quelle suggerite.
2) Da’ una risposta motivata alle domande in calce.
Il cesariano Curione respinge un attacco delle forze di Giuba, re di Numidia
His rebus gestis Curio se in castris ad Bagradam recipit atque universus exercitus conclamatione
/universi exercitus conclamatio / universi exercitus conclamatione imperator appellatur,
posteroque die Uticam exercitum ducit et prope oppidum castra ponit. Nondum (1) opere castrorum
perfecto, equites ex statione nuntiant (2) magna auxilia equitum peditumque ab rege missa Uticam
venire ; eodemque tempore vim magnam pulveris / vis magna pulveris / vis magnae pulveris
cernebatur, et vestigio temporis primum agmen erat in conspectu. Novitate rei Curio permotus
praemittit equites, qui (3) primum impetum sustineant ac morentur ; ipse celeriter ab opere deductis
legionibus (4) aciem instruit. Equitesque committunt proelium, et, priusquam plane legiones
explicare et consistere / explicari et consistere possent, tota auxilia regis impediti ac perturbati /
impeditas ac perturbatos / impedita ac perturbata, quod nullo ordine et sine timore iter fecerant, in
fugam se coniciunt, equitatuque omni fere incolumi, (5) quod se in litora / litorum / per litora
celeriter in oppidum recipit ; magnum peditum numerum interficiunt.
Cesare
(1) Nondum…perfecto: che costruzione è? Che valore ha? (2) nuntiant: che cosa introduce? (3) qui… sustineant ac morentur:
perché il congiuntivo nelle relative? (4) deductis legionibus: sai trasformare la costruzione in una principale coordinata? (5)
equitatu…incolumi: manca il verbo; che costruzione è?
Versione 1
Pridem filius…
Nei passi che seguono l’Autore mette a confronto l’educazione che in passato si impartiva ai figli e quella tipica del suo
tempo. Da buon laudator temporis acti elogia la prima e condanna la seconda, ed a testimonianza della bontà della sua
539
tesi ricorda alcune madri del buon tempo antico: Cornelia, Aurelia, Azia. Ad esse si contrappone l’anonima schiava
greca, per la quale già il termine stesso, chiunque lei sia, denuncia disprezzo.
Pridem filius, ex casta parente natus, non in cellula emptae nutricis, sed gremio ac sinu matris
educabatur, cuius praecipua laus erat tueri domum et inservire liberis. Eligebatur autem maior
aliqua natu propinqua, cuius (1) probatis spectatisque moribus omnis eiusdem familiae suboles
committeretur; coram qua neque dicere fas erat quod turpe dictu neque facere quod inhonestum
factu videretur. Ac non studia modo curasque, sed remissiones etiam lususque puerorum sanctitate
quadam ac verecundia temperabat. Sic Corneliam Gracchorum, (2) sic Aureliam Caesaris, sic
Atiam Augusti matrem praefuisse educationibus ac produxisse principes liberos accepimus. Quae
disciplina ac severitas (3) eo pertinebat, ut (4) sincera et integra et nullis pravitatibus detorta unius
cuiusque natura toto statim pectore arriperet artes honestas et, sive ad rem militarem sive ad iuris
scientiam sive ad eloquentiae studium inclinasset, id solum ageret, id universum hauriret.
Tacito
(1) cuius…committeretur: relativa finale. (2) Sic Corneliam Gracchorum…: tutte grandi le donne ricordate, tra le quali in ogni
modo spicca Cornelia, figlia dell’Africano. (3) Quae disciplina ac severitas: endiadi, “ Questa severa disciplina”. (4) eo pertinebat,
ut: “ a questo mirava, che”.
Versione 2
At nunc…
At nunc natus infans (1) delegatur Graeculae (2) alicui ancillae, cui (3) adiungitur unus aut alter ex
omnibus servis, plerumque vilissimus (4) nec cuiquam serio ministerio accomodatus. Horum fabulis
et erroribus virides statim et rudes animi imbuuntur; nec quisquam in tota domo pensi habet quid
coram infante domino aut dicat aut faciat. Quin etiam ipsi parentes non probitati neque modestiae
parvulos assuefaciunt, sed lasciviae et dicacitati, per quae (5) paulatim impudentia irrepit et sui
alienique contemptus. Iam vero propria et peculiaria huius urbis vitia paene in utero matris concipi
mihi videntur, histrionalis favor et gladiatorum equorumque studia: quibus occupatus et obsessus
animus quantulum loci bonis artibus relinquit ? Quotum quemque invenies qui domi quicquam
aliud loquatur ? Quos alios adulescentulorum sermones excipimus, si quando auditoria
intravimus?
Tacito
(1) At nunc natus infans…: in forte contrapposizione con quanto precede, “Ora invece il bambino appena nato”. (2) Graeculae:
diminutivo spregiativo. (3) cui…alter: “alla quale si aggiungono uno o due”. (4) vilissimus…accomodatus: rendi al plurale. (5) per
quae: nota la concordanza.
Versione 3
Biante, uno dei sette sapienti
La città natale del filosofo sta per cadere nelle mani dei nemici, e tutti fuggono cercando di portare con sé le proprie
cose, meravigliandosi che Biante non faccia altrettanto. Egli invece…
Bias, unus ex septem sapientibus Graeciae, qui beneficia in societatem contulerunt, indolis
praestantia, vitae peritia atque sagacitate, in Caria vixit sexto saeculo a. Chr. n. Clarior fuit aetate
sua, sed quid de eius virtute dicamus? Nemo scit quantum meruerit, nec quisquam sciret. Futurum
olim erat ut urbs (1) Priene, in qua natus erat, a regis Cyri ducibus caperetur; et omnes cives, veriti
ne occiderentur neve servi fierent, passim fugiebant curantes ut (2) secum, quam plurimas possent
540
divitias, ferrent. Dicunt Biantem, ab amicis monitum ut eadem faceret, respondisse: “Ne mihi
consulueritis; vobismet consulite ! Mea autem nihil interest urbem incendi. Nescitisne sapientem
omnia secum ferre?”
adattamento da Valerio Massimo
(1) Futurum olim erat ut urbs…caperetur: “Una volta la città… stava per essere conquistata”. (2) curantes ut…ferrent:
“preoccupandosi… di portare”.
Versione 4
Risposta di Solone a Creso
Il re Creso mostra le sue ricchezze a Solone, convinto per questo di essere considerato –come egli stesso crede- l’uomo
più felice della terra. Alla sua domanda precisa, Solone risponde in maniera inequivocabile… e deludente per il re della
Lidia.
Cum Solon, unus ex septem sapientibus, olim ad Croesum, Lydorum regem, se contulisset, hic
hospiti regiam gazam monstravit, ac se putans omnium, quot in orbe terrarum essent, hominum
beatissimum: “Athenienses- inquit- et tu, Solon, in primis, sapientia et consilio, ut fama est,
omnibus anteitis; tu autem in multas terras te contulisti, civitates gentesque multas adisti. Dic mihi
igitur: Quisnam mecum divitiis conferri potest? Quis me beatior vocari”? (1) Cui Solon: “ Beatus
es, Croese, sed tibi dico hominem in terra te beatiorem esse: hic est Tellus Atheniensis, cui, dum in
vita permansit, corpus semper validum fuit et mens sana et boni liberi, et munera et honores a
civibus delata; (2) sed beatior de hac vita ad alteram transiit, cum pro patria mortem subisset”.
adattamento da Valerio Massimo
(1) vocari: sott. potest. (2) delata: sott. sunt.
Ragioniamo insieme
Versione 5
Non c’è cosa umana che possa durare per sempre
Se la crescita delle cose è lenta e graduale, la loro rovina può essere immediata e improvvisa: per questo è bene essere
sempre pronti contro quanto può accadere in ogni istante.
Quidquid (1) longa series (2) multis (3) laboribus, multa deum indulgentia struxit, id unus dies (4)
spargit ac dissipat. Longam moram dedit malis properantibus (5) qui diem dixit: hora
momentumque temporis (6) evertendis imperis (7) sufficit. Esset (8) aliquod inbecillitatis nostrae (9)
solacium rerumque nostrarum si tam tarde perirent cuncta quam fiunt: (10) nunc incrementa (11)
Lente exeunt, festinatur in damnum. Nihil privatim, nihil publice stabile est; tam hominum quam
urbium fata volvuntur (12) . Inter (13) placidissima terror existit nihilque extra tumultuantibus causis
mala unde minime expectabantur erumpunt. Quae domesticis (14) bellis steterant regna, quae
externis, inpellente nullo ruunt: quota quaeque (15) felicitatem civitas pertulit ! Cogitanda ergo sunt
omnia et animus adversus ea quae possunt evenire (16) firmandus. Exilia, tormenta morbi, bella,
naufragia meditare. (17) Potest (18) te patriae, (19) potest patriam tibi casus eripere, potest te in
solitudines abigere, potest hoc ipsum (20) in quo turba suffocatur fieri solitudo. Tota ante oculos
sortis humanae condicio ponatur, nec quantum (21) frequenter evenit sed quantum plurimum potest
evenire praesumamus animo, si nolumus (22) opprimi nec illis inusitatis velut novis obstupefieri; in
plenum cogitanda fortuna (23) est.
Seneca
541
1) Quidquid: prolettico di id, complemento oggetto della principale. 2) longa series: “ una lunga
serie di generazioni”. 3) multis…indulgentia: ablativi strumentali; gli sforzi degli uomini e la
condiscendenza degli dei. 4) unus dies: in netta antitesi con la precedente longa series. 5) malis
properantibus: “ai mali che si affrettano ad arrivare”; per essi lo spazio di un giorno è un periodo
troppo lungo. 6) hora momentumque temporis: climax discendente. 7) evertendis imperis
(=imperiis): finale col dativo del gerundivo. 8) Esset aliquod…solacium: “Sarebbe un
qualche…sollievo”; apodosi di un periodo ipotetico del terzo tipo, la cui protasi è si… perirent. 9)
inbecillitatis nostrae… rerumque nostrarum: dando all’insieme valore di endiadi, intendi “ per la
debolezza della nostra situazione”. 10) quam fiunt: comparativa, sott. tarde. 11) nunc
incrementa… damnum: la frase rende conto del perché del periodo precedente. Il sollievo non può
esserci perché la realtà è che “ora gli aumenti si sviluppano con lentezza, verso la rovina ci si
affretta”. Significativa la variatio, per cui ad una frase con soggetto e verbo in terza persona plurale
segue un’altra con verbo impersonale. Le due frasi formano un chiasmo. 12) fata volvuntur: “sono
determinati i casi degli eventi”. 13) Inter… existit: “ Il terrore nasce dalla tranquillità più totale”. Il
concetto viene ampliato nella frase seguente, “ e senza che cause di alcun genere facciano tumulto
all’esterno”, i mali vengono fuori donde non erano affatto prevedibili. 14) Quae
domesticis…ruunt: si insiste ancora sul concetto precedente, con immagini fortemente
rappresentative. Se inpellente nullo richiama il precedente ablativo assoluto –prima il soggetto era
un astratto causis, ora è un preciso nullo (= nessun uomo)- dando a domesticis bellis… externis
(bellis) valore causale, rendi il tutto con “quei regni che non erano crollati (steterant) con le guerre
civili, quelli che (non erano crollati) con le guerre contro popoli stranieri, crollano (all’improvviso)
senza che nessuno li spinga”. 15) quota quaeque: da quotusquisque. 16) quae possunt evenire:
relativa,” che possono succedere”. 17) meditare: imperativo di meditor, aris, richiama il precedente
cogitanda. I complementi oggetto che il verbo regge sono degli exempla di omnia, a sua volta
nominativo. 18) Potest… potest… potest… potest: anafora. Ricollegandosi al precedente possunt,
Seneca fa degli esempi di cose possibili a verificarsi. 19) te patriae… patriam tibi: chiasmo. 20)
hoc ipsum: soggetto di potest fieri, con solitudo apposizione. 21) nec quantum… praesumamus
animo: “pensiamo (praesumamus animo) non a quanto accade frequentemente ma soprattutto
(plurimum) a quanto può accadere”. 22) si nolumus opprimi nec…obstupefieri: “ se non vogliamo
essere oppressi né… sbalorditi”. 23) fortuna: “ la sorte”.
Sententiae
1) Quod vult cupiditas cogitat, non quod decet (P. Syr.).
2) Nemo avarus inventus est, cui esset satis quod haberet (Cic.).
3) Bis est gratum, quod opus est, ultro si offeras (P. Syr.).
4) Hectora quis nosset, si felix Troia fuisset ? (Ov.)
5) Prius quam incipias, consulto opus est ; ubi consulueris, mature facto (Sall.).
6) Cum victor arma posuit, et victum decet deponere odia (Sen.).
7) Nihil est quod non intereat (Cic.).
8) Nihil satis est, quia tanti, quantum habeas, sis (Hor.).
9) Non ut diu vivamus curandum est, sed ut satis (Sen.).
10) Vultu an natura sapiens sis, multum interest (P. Syr.).
542
Ricapitolazione della sintassi del verbo
Versione 1
Il ponte sul fiume Istro
Impegnato nella guerra contro gli Sciti, Dario costruisce un ponte sul fiume Istro, ponte che l’ateniese Milziade
vorrebbe venisse distrutto nell’interesse della guerra.
Eisdem temporibus Persarum rex Darius ex Asia in Europam exercitu traiecto Scythis bellum
inferre decrevit. Pontem fecit in Histro (1) flumine, qua (2) copias traduceret. Eius pontis, dum ipse
abesset, custodes reliquit principes, quos secum ex Ionia et Aeolide duxerat, quibus singulis
ipsorum urbium (3) perpetua dederat imperia. Sic enim facillime putavit se Graeca lingua
loquentes, qui Asiam incolerent, sub sua retenturum potestate, si amicis suis oppida tuenda
tradidisset, quibus se oppresso nulla spes salutis relinqueretur. In hoc fuit tum numero Miltiades
cui illa custodia crederetur. Hic cum crebri afferrent nuntii male rem gerere Darium premique a
Scythis, Miltiades hortatus est pontis custodes, ne a fortuna datam occasionem liberandae Graeciae
dimitterent. Nam si cum iis copiis, quas secum transportarat (4), interiisset Darius, non solum Europam fore tutam, sed etiam eos, qui Asiam incolerent Graeci genere, liberos a Persarum futuros
dominatione et periculo: id et facile effici posse. Ponte enim rescisso regem vel hostium ferro vel
inopia paucis diebus interiturum.
Cornelio Nepote
(1) Histro: il corso inferiore del Danubio. (2) qua: avverbio, “per dove”. (3) ipsorum urbium: “delle città degli stessi”. (4)
transportarat: =transportaverat.
Versione 2
Il tempio di Giunone a Crotone
Nella città di Crotone, di origine greca, parzialmente distrutta nella guerra contro Pirro, un tempio dedicato a Giunone
Lacinia, sacro a tutte le popolazioni della regione.
Urbs Croto murum in circuitu patentem duodecim milia passuum habuit ante Pyrrhi in Italiam
adventum. Post vastitatem eo bello factam vix pars dimidia habitabatur: flumen (1), quod medio
oppido fluxerat, extra frequentia tectis loca praeterfluebat, et arx procul eis, quae habitabantur, sex
milia aberat. In urbe nobili templum erat ipsa urbe nobilius, Laciniae Iunonis, sanctum omnibus
circa populis. Lucus ibi frequenti silva et proceris abietis arboribus saeptus laeta in medio pascua
habuit, ubi omnis generis sacrum deae pecus pascebatur sine ullo pastore; separatimque greges sui
cuiusque generis nocte remeabant ad stabula, numquam insidiis ferarum, non fraude violati
hominum. Magni igitur fructus ex eo pecore capti, columnaque inde aurea solida facta et sacrata
est; inclitumque templum divitiis etiam, non tantum sanctitate fuit. Ac miracula aliqua adfìngunt (2)
ut plerumque (3) tam insignibus locis. Fama est aram esse in vestibulo templi, cuius cinerem nullo
umquam moveri vento.
Livio
(1) flumen: il fiume Esaro. (2) Ac miracula aliqua adfingunt: “E gli attribuiscono fatti prodigiosi”. (3) ut plerumque: “come in
genere (accade)”.
543
Versione 3
Il primo triumvirato
Il cosiddetto primo triumvirato (60 a.C. ) è opera di Cesare che, console, per contrastare l’autorità del senato, riconcilia
tra loro Pompeo e Crasso, e con loro stringe un patto a tre nell’interesse personale di ognuno.
E duobus consulatus competitoribus, Lucio Lucceio Marcoque Bibulo, Lucceium sibi adiunxit (1),
pactus ut is (2), quoniam inferior gratia esset pecuniaque polleret, nummos de suo, communi nomine
(3), per centurias pronuntiaret. Qua cognita re optimates, quos metus ceperat nihil non ausurum
eum in summo magistratu concordi et consentiente collega, auctores Bibulo fuerunt tantundem
pollicendi, ac plerique pecunias contulerunt, ne Catone quidem abnuente eam largitionem e re
publica fieri. Igitur cum Bibulo consul creatur. Eandem ob causam opera ab optimatibus data est,
ut provinciae (4) futuris consulibus minimi negotii, id est silvae callesque, decernerentur. Qua
maxime iniuria instinctus, omnibus officiis Gnaeum Pompeium adsectatus est, offensum patribus,
quod, Mithridate rege victo, cunctantius confirmarentur acta sua: Pompeioque Marcum Crassum
reconciliavit, veterem inimicum ex consulatu, quem summa discordia simul gesserant; ac
societatem cum utroque iniit, ne quid ageretur in re publica, quod displicuisset ulli e tribus.
Svetonio
(1) sibi adiunxit: sott. Caesar. (2) is: Lucceio. (3) communi nomine: “in nome di entrambi”. (4) provinciae: “incarichi”.
Versione 4
Primi intrighi politici di Cesare
Cesare prima sposa la figlia del console designato, poi dà sua figlia in moglie a Pompeo, al quale chiede il parere prima
che agli altri, andando contro una consolidata consuetudine.
Sub idem tempus Calpurniam, L. Pisonis filiam successuri sibi (1) in consulatu, duxit uxorem,
suamque, Iuliam, Gnaeo Pompeio conlocavit, repudiato priore sponso Servilio Caepione, cuius vel
praecipua opera paulo ante (2) Bibulum impugnaverat. Ac post novam adfinitatem Pompeium
primum rogare sententiam coepit, cum Crassum soleret (3) essetque consuetudo (4), ut quem
ordinem interrogandi sententias consul Kal. Ianuariis instituisset, eum toto anno conservaret.
Svetonio
(1) successuri sibi: “destinato a succedergli”. (2) paulo ante: “qualche tempo prima”. (3) cum Crassum soleret: sott. primum rogare
sententiam. (4) esset consuetudo: retta da cum, concessiva.
Versione 5
Verre e la nave dei pirati
Viene catturata una nave di pirati, e consegnata a Verre, il quale, come sempre, pensa soltanto a privarla di ogni cosa.
Cum navis quaedam, piratarum praeda referta, plena iuventutis formosissimae, plena argenti facti
atque signati, multa cum stragula veste (1), a classe nostra ad Megaridem, qui locus non longe a
Syracusis est, capta esset, ubi hoc Verri nuntiatum est, statim custodes misit (2) complures, ut omnia
sibi integra quam primum exhiberentur. Appellitur navis Syracusas. Iste, quasi praeda sibi advecta,
non praedonibus captis, si qui senes ac deformes erant, eos in hostium numero ducit; qui (3) aliquid
formae, aetatis artificiique habebant, abducit omnes, nonnullos scribis cohortique distribuit,
symphoniacos homines sex cuidam amico suo Romam muneri misit. Nox illa tota in exinanienda
nave consumitur.
Cicerone
(1) multa cum stragula veste: “con molti tappeti”. (2) misit: sogg. sott. Verres. (3) qui…abducit omnes: “porta via tutti
quelli…che”.
544
Versione 6
I Galli in vista di Roma
La vittoria conseguita sul fiume Allia lascia increduli gli stessi Galli che, giunti in vista dell’Urbe, assaliti da dubbi, si
accampano tra Roma e l’Aniene.
Gallos quoque velut obstupefactos miraculum victoriae tam repentinae tenuit: et ipsi pavore defìxi
primum steterunt velut ignari quid accidisset; deinde insidias vereri (1) postremo caesorum spolia
legere armorumque cumulos, ut mos eis est, coacervare. Tum demum postquam nihil usquam
hostile cernebatur viam ingressi, haud multo ante solis occasum ad urbem Romam perveniunt. Ubi
cum praegressi equites non portas clausas, non stationem pro portis excubare, non armatos esse in
muris rettulissent, aliud priori simile miraculum (2) eos sustinuit; noctemque veriti et ignotae situm
urbis, inter Romam atque Anienem consedere, exploratoribus missis (3) circa moenia aliasque
portas quaenam hostibus in perdita re consilia essent.
Livio
(1) vereri…legere…coacervare: infiniti storici. (2) aliud…miraculum: “un altro sentimento strano simile al precedente”. (3)
exploratoribus missis: “dopo aver mandato però degli esploratori” che cercassero di capire.
Versione 7
Un tentativo di furto andato a vuoto
Gli sgherri di Verre tentano di rubare una statua di Ercole, ad Agrigento, ma gli abitanti della città accorrono in massa e
costringono i ladri alla fuga.
Herculis templum est apud Agrigentinos (1) non longe a foro, sane sanctum apud illos et religiosum.
Ibi est ex aere simulacrum ipsius Herculis, quo non facile dixerim quicquam me vidisse pulchrius.
Ad hoc templum, cum esset Verres Agrigenti, duce Timarchide (2) repente nocte intempesta
servorum armatorum fit concursus atque impetus. Clamor a vigilibus fanique custodibus tollitur;
qui primo, cum obsistere ac defendere conarentur, male mulcati clavis ac fustibus repelluntur.
Postea, convolsis repagulis effractisque valvis, demoliri signum ac vectibus labefactare conantur.
lnterea ex clamore fama tota urbe percrebuit expugnari deos patrios. Nemo Agrigenti neque aetate
tam adfecta neque viribus tam infirmis fuit, qui non illa nocte, eo nuntio excitatus, surrexerit
telumque arripuerit. ltaque brevi tempore ad fanum tota urbe concurritur. Horam amplius iam (3) in
demoliendo signo permulti homines moliebantur; illud interea nulla lababat ex parte. Ac repente
Agrigentini concurrunt; fit magna lapidatio; dant sese in fugam istius praeclari imperatoris
nocturni milites.
Cicerone
(1) apud Agrigentinos: “nei pressi di Agrigento”. (2) duce Trimarchide: “sotto la guida di Trimarchide”. (3) Horam amplius iam:
“Da più di un’ora ormai”.
Versione 8
Disgrazie varie al tempo di Nerone
Avvenimenti negativi di varia natura, in presenza dei quali Nerone stranamente non reagisce alle offese del popolo.
Accesserunt tantis ex principe
(1)
malis probrisque quaedam et fortuita: pestilentia unius autumni,
545
quo triginta funerum milia in rationem Libitinae (2) venerunt; clades Britannica, qua duo praecipua
oppida magna civium sociorumque caede direpta sunt; ignominia ad Orientem, legionibus in
Armenia sub iugum missis aegreque Syria retenta. Mirum et vel praecipue notabile inter haec
fuerit, nihil eum (3) patientius quam maledicta et convicia hominum tulisse, neque in ullos leniorem
quam qui (4) se dictis aut carminibus lacessissent extitisse.
Svetonio
(1) ex principe: “causati dal principe”. (2) Libitinae: dea della morte. (3) nihil eum…tulisse: “il fatto che egli non…sopportasse in
niente”. (4) quam qui: intendi: quam in eos qui.
Versione 9
Fine della dinastia Giulio – Claudia
Con la morte di Nerone ha termine la dinastia Giulio – Claudia, cosa significata già da prodigi di vecchia data, sin dal
matrimonio di Livia con Augusto.
Progenies Caesarum in Nerone defecit: quod futurum (1), compluribus quidem signis, sed vel
evidentissimis duobus apparuit. Liviae, olim post Augusti statim nuptias Veientanum suum
revisenti, praetervolans aquila gallinam albam ramulum lauri rostro tenentem, ita ut rapuerat,
demisit in gremium; cumque nutriri alitem, pangi ramulum placuisset, tanta pullorum suboles
provenit, ut hodieque ea villa ad Gallinas vocetur, tale vero lauretum, ut triumphaturi Caesares (2)
inde laureas decerperent; fuitque mos triumphantibus, illas confestim eodem loco pangere; et
observatum est, sub cuiusque obitum arborem ab ipso institutam elanguisse. Ergo novissimo
Neronis anno et silva omnis exaruit radicitus, et quidquid ibi gallinarum erat interiit; ac subinde
tacta de caelo Caesarum aede, capita omnibus simul statuis deciderunt, Augusti etiam sceptrum e
manibus excussum est.
Svetonio
(1) quod futurum: “che questo sarebbe successo”. (2) triumphaturi Caesares: “i Cesari per celebrare i trionfi”.
Versione 10
Un insuccesso dei Cesariani
Cesare tenta di occupare una collina nei pressi di Ilerda, ma i suoi vengono respinti dai soldati di Afranio.
Erat inter oppidum Ilerdam et proximum collem, ubi castra Petreius atque Afranius habebant,
planities circiter passuum CCC, atque in hoc fere medio spatio tumulus erat paulo editior. Quem si
occupavisset Caesar et communivisset, ab oppido et ponte et commeatu omni, quem in oppidum
contulerant, se interclusurum adversarios confidebat. Hoc sperans legiones III ex castris educit
acieque in locis idoneis structa unius legionis antesignanos procurrere atque eum tumulum
occupare iubet. Qua re cognita celeriter, quae in statione pro castris erant Afrani cohortes,
breviore itinere ad eundem occupandum locum mittuntur. Contenditur proelio, et, quod prius in
tumulum Afraniani venerant, nostri repelluntur atque aliis submissis subsidiis terga vertere seque
ad signa legionum recipere coguntur.
Cesare
546
Versione 11
Tattica di combattimento
Cesare descrive la tattica dei soldati di Afranio, tattica che sorprende i Cesariani, abituati a combattere in ben altro
modo.
Genus erat pugnae militum illorum (1), ut magno impetu primo procurrerent, audacter locum
caperent, ordines suos non magno opere servarent, rari dispersique pugnarent, si premerentur,
pedem referre et loco excedere non turpe existimarent, cum Lusitanis reliquisque barbaris
continenter bellum gerentes barbaro quodam genere pugnae adsuefacti; quod fere fit (2), quibus
quisque in locis miles inveteraverit, ut multum earum regionum consuetudine moveatur. Haec tum
ratio nostros perturbavit insuetos huius generis pugnae; circumiri enim sese ab aperto latere
procurrentibus singulis arbitrabantur; ipsi autem suos ordines servare neque ab signis discedere
neque sine gravi causa eum locum, quem ceperant, dimitti censuerant oportere. Itaque perturbatis
antesignanis legio, quae in eo cornu constiterat, locum non tenuit atque in proximum collem sese
recepit.
Cesare
(1) militum illorum: i soldati di Afranio. (2) quod fere fit: “perché generalmente accade” ut quisque miles moveatur.
Versione 12
Umanità di Annibale
L’umanità –avverte lo storico- è anche nei barbari, e gli esempi che di essa ha dato Annibale ne sono testimonianza
eloquente.
Hannibal Aemilii Pauli apud Cannas trucidati quaesītum corpus, quantum in ipso fuit,
inhumatum iacere passus non est. Hannibal Ti. Gracchum Lucanorum circumventum insidiis cum
summo honore sepulturae mandavit et ossa eius in patriam portanda militibus nostris tradidit.
Hannibal M. Marcellum in agro Bruttio, dum conatus Poenorum cupidius quam consideratius
speculatur, interemptum legitimo funere extulit Punicoque sagulo et corona donatum aurea rogo
imposuit. Ergo humanitatis dulcedo etiam in efferata barbarorum ingenia penetrat torvosque et
truces hostium mollit oculos ac victoriae insolentissimos spiritus flectit. Nec illi (1) arduum ac
difficile est inter arma contraria, inter destrictos comminus mucrones placidum iter reperire. Vincit
iram, prosternit odium hostilemque sanguinem hostilibus lacrimis miscet.
Valerio Massimo
(1) illi: l’umanità.
Versione 13
Sul mantenimento delle promesse
Ogni promessa è debito –recita un vecchio adagio-. Gli esempi che si riportano parrebbero dimostrare il contrario.
Servanda non sunt promissa quae non sunt iis ipsis utilia, quibus promiseris. Sol Phaetonti filio
facturum se esse dixit quidquid optasset (1), hic optavit ut in currum patris tolleretur: sublatus est.
Atque is, ante quam constitit, ictu fulminis deflagravit. Quanto melius fuerat (2) promissum patris
non esse servatum. Neptunus tres optationes dederat Theseo, qui optavit interitum Hippolyti filii,
cum is patri suspectus esset de noverca; quo optato impetrato, Theseus in maximis fuit luctibus.
Agamemnon, cum devovisset Dianae quod in suo regno pulcherrimum natum esset illo anno,
immolavit Iphigeniam, qua nihil erat eo quidem anno natum pulchrius. Promissum potius non
faciendum quam tam taetrum facinus admittendum fuit.
Cicerone
547
(1) optasset: =optavisset. (2) Quanto melius fuerat: “Quanto sarebbe stato meglio”.
Versione 14
Dall’autobiografia di Augusto.
Il passo è tratto dal Monumentum Ancyranum… “di importanza capitale perché è, più che un elogium testamentario, un
fedele resoconto delle varie imprese (res gestae) da lui (= Augusto) compiute dai diciannove anni in poi “ (B. Riposati).
Annos undeviginti natus exercitum privato consilio et privata impensa comparavi, per quem rem
publicam a dominatione factionis oppressam in libertatem vindicavi. Eo nomine senatus decretis
honorificis in ordinem suum me adlegit C. Pansa et A. Hirtio consulibus consularem locum
sententiae ferendae tribuens et imperium mihi dedit. Res publica ne quid detrimenti caperet me pro
pretore simul cum consulibus providere iussit. Populus autem eodem anno me consulem, cum
consul uterque in bello cecidisset, et triumvirum rei publicae constituendae creavit. Qui parentem
meum interfecerunt, eos in exilium expuli iudiciis legitimis ultus eorum facinus et postea bellum
inferentis rei publicae vici bis acie. Bella terra et mari civilia externaque toto in orbe terrarum
saepe gessi victorque omnibus veniam petentibus civibus peperci. Externas gentes, quibus tuta
ignosci potuit, conservare quam excidere malui.
Augusto
Versione 15
Un bugiardo…
Una storiella ripresa da un’orazione di M. Catone. Un ragazzo, pressato dall’insistenza di sua madre, racconta una bugia
particolare, bugia che…
Mos antea senatoribus Romae fuit in curiam cum praetextatis filiis (1) introire. Tum, cum in
senatu res maior quaepiam consultata eaque in diem posterum prolata est, placuitque (2), ut eam
rem, super qua tractavissent, ne quis enuntiaret, priusquam decreta esset, mater Papirii pueri, qui
cum parente suo in curia fuerat, percontata est filium, quidnam in senatu patres egissent. Puer
respondit tacendum esse neque id dici licere. Mulier fit audiendi cupidior; secretum rei et silentium
pueri animum eius ad inquirendum everberat: quaerit igitur compressius violentiusque. Tum puer
matre urgente lepidi atque festivi mendacii consilium capit. Actum in senatu dixit, utrum (3)
videretur utilius exque republica esse, unusne ut duas uxores haberet, an ut una apud duos nupta
esset.
Gellio
(1) cum praetextatis filiis: “con i figli vestiti con toga pretesta”, nella fanciullezza. (2) placuitque: “si decise”. (3) utrum…esse:
“se sembrava più utile e nell’interesse dello Stato”.
Versione 16
…intelligente…
…suscita non poca preoccupazione tra le matrone… col premio finale per il ragazzo bugiardo.
Hoc illa ubi audivit, animus compavescit, domo trepidans egreditur ad ceteras matronas perfert.
Venit ad senatum postridie matrum familias caterva; lacrimantes atque obsecrantes orant, una
potius ut (1) duobus nupta fieret, quam ut uni duae. Senatores ingredientes in curiam, quae illa
mulierum intemperies et quid sibi postulatio istaec vellet, mirabantur. Puer Papirius in medium
curiae progressus, quid mater audire institisset, quid ipse matri dixisset, rem, sicut fuerat, denarrat.
Senatus fidem atque ingenium pueri exosculatur, consultum facit, uti posthac pueri cum patribus in
curiam ne introeant, praeter ille unus Papirius, atque puero postea cognomentum honoris gratia
inditum « Praetextatus » ob tacendi loquendique in aetate praetextae prudentiam.
Gellio
548
(1) una potius ut…duae: « che una sola (donna) fosse moglie di due (uomini) piuttosto che due (donne) di un solo (uomo).
Versione 17
Un cavallo meraviglioso…
Un cavallo straordinario, di proprietà prima di Diomede e poi di Ercole, perseguitato da un assai triste destino: di
causare la rovina del padrone e della sua famiglia.
Gavius Bassus in commentariis suis, item Iulius Modestus in secundo quaestionum confusarum
historiam de equo Seiano tradunt dignam memoria atque admiratione: Gnaeum Seium quempiam
scribam fuisse eumque habuisse equum natum Argis in terra Graecia, de quo (1) fama constans
esset, tamquam de genere equorum progenitus foret, qui Diomedis Thracis fuissent, quos Hercules
Diomede occiso e Thracia Argos perduxisset. Eum equum fuisse dicunt magnitudine inusitata,
cervice ardua, colore poeniceo, flora et comanti iuba, omnibusque aliis equorum laudibus quoque
longe praestitisse; sed eundem equum tali fuisse fato sive fortuna ferunt, ut, quisquis haberet eum
possideretque, is cum omni domo familia fortunisque omnibus suis ad internecionem deperiret.
Gellio
(1) de quo fama constans esset, tamquam…progenitus foret: « sul quale c’era notizia sicura che…fosse stato generato ».
Versione 18
…che porta iella.
Un elenco di uomini, e tutti ben noti alla storia, vittime della malasorte, hanno fatto nascere il proverbio…
Itaque primum illum Gnaeum Seium, dominum eius, a M. Antonio, qui postea triumvirum (1)
reipublicae constituendae fuit, capitis damnatum miserando supplicio affectum esse; eodem
tempore Cornelium Dolabellam consulem in Syriam proficiscentem fama istius equi adductum
Argos devertisse cupidineque habendi eius exarsisse emisseque eum sestertiis centum milibus; sed
ipsum quoque Dolabellam in Syria bello civili obsessum atque interfectum esse; mox eundem
equum, qui Dolabellae fuerat, C. Cassium, qui Dolabellam obsederat, abduxisse. Eum Cassium
postea satis notum est victis (2) partibus fusoque exercitu suo miseram mortem oppetisse; deinde
post (3) Antonium, post interitum Cassii parta victoria, equum illum nobilem Cassii requisisse et,
cum eo potitus esset, ipsum quoque postea victum atque desertum detestabili exitio interisse. Hinc
proverbium de hominibus calamitosis ortum dicique solitum: « Ille homo habet equum Seianum ».
Gellio
(1) triumvirum…fuit: « fu…uno dei triumviri ». (2) victis partibus fusoque exercitu suo: “sconfitto il suo partito e sbaragliato il suo
esercito”, (3) deinde post: “quindi successivamente”.
Versione 19
Cesare ed Afranio, l’un contro l’altro armati
Le truppe di Afranio tentano di disturbare i lavori di fortificazione, ma i Cesariani non si lasciano intimidire, e quelle
sono costrette a desistere dal loro tentativo.
Postero die omnem exercitum intra fossam continet (1), et, quod longius erat agger petendus, in
praesentia similem rationem operis (2) instituit, singulaque latera castrorum singulis attribuit
legionibus munienda, fossasque ad eandem magnitudinem perfici iubet; reliquas legiones in armis
expeditas contra hostem constituit. Afranius Petreiusque terrendi causa atque operis impediendi
copias suas ad infimas montis radices producunt et proelio lacessunt. Neque idcirco Caesar opus
intermittit confisus praesidio legionum trium et munitione fossae. Illi non diu commorati nec (3)
549
longius ab infimo colle progressi copias in castra reducunt. Tertio die Caesar vallo castra communit, reliquas cohortes, quas in superioribus castris reliquerat, impedimentaque ad se traduci iubet.
Cesare
(1) continet: sott. Caesar. (2) similem rationem belli: “lo stesso sistema di fortificazione”, usato in precedenza. (3) non diu
commorati nec: “senza essersi fermati a lungo e senza”.
Versione 20
I consolati di Claudio
Il futuro imperatore si mostrò, durante i suoi consolati, assai zelante nell’amministrare la giustizia, pur se non sempre
rispettoso delle leggi, che spesso applicava secondo un metro del tutto personale.
Consulatus super pristinum quattuor gessit; ex quibus duos primos iunctim, sequentis per
intervallum, quarto quemque anno, semenstrem novissimum bimenstris ceteros, tertium autem,
novo circa principem exemplo, in locum demortui suffectus. Ius (1) et consul et extra honorem
laboriosissime dixit, etiam suis suorumque diebus sollemnibus, nonnumquam festis quoque
antiquitus et religiosis. Nec semper praescripta legum secutus, duritiam lenitatemve multarum ex
bono et aequo, perinde ut adficeretur (2), moderatus est; nam et iis, qui apud privatos iudices plus
petendo formula excidissent, restituit actiones, et in maiore fraude convictos, legitimam poenam
supergressus ad bestias condemnavit.
Svetonio
(1) Ius…laboriosissime dixit: « amministrò la giustizia…con grande impegno ». (2) perinde ut adficeretur: “a seconda
dell’impressione che riceveva”.
Versione 21
Preghiera agli dei protettori della città nemica
Macrobio nei suoi Saturnali ci informa che i Romani, sul punto di impossessarsi di una città nemica, “ne chiamavano
fuori gli dei protettori con una formula di evocazione (carmen)”, convinti che significasse sacrilegio imprigionare gli
dei.
Est autem carmen huius modi quo di evocantur cum oppugnatione civitas cingitur: “Si deus, si dea
est cui populus civitasque Carthaginiensis est in tutela, teque (1) maxime qui urbis huius populique
tutelam recepisti, precor venerorque veniamque a vobis peto ut vos populum civitatemque
Carthaginiensem deseratis, loca, templa, sacra urbemque eorum relinquatis, absque his abeatis;
eique populo, civitati, metum, formidinem, oblivionem iniciatis, proditique Romam ad me meosque
veniatis, nostraque vobis loca, templa, sacra, urbs acceptior probabiliorque (2) sit, mihique
populoque Romano militibusque meis praepositi sitis ut sciamus intellegamusque. Si ita feceritis,
voveo vobis templa ludosque facturum”.
Macrobio
(1) teque: sott. illos, gli eventuali dei protettori. (2) acceptior probabiliorque: endiadi; concorda con urbs, ma si riferisce anche ai
termini precedenti.
550
Versione 22
Nerone
Ritratto breve ma eloquente dell’imperatore rimasto tristemente famoso nella storia. Sono soltanto cenni, ma tutti su
fatti assai gravi, culminanti con l’incendio di Roma.
Successit huic (1) Nero, Caligulae, avunculo suo, simillimus, qui Romanum imperium et deformavit
et minuit, inusitatae (2) luxuriae sumptuumque, ut qui (3) exemplo C. Caligulae in calidis et frigidis
lavaretur unguentis, retibus aureis piscaretur, quae blattinis funibus extrahebat. Infinitam senatus
partem interfecit, bonis omnibus hostis fuit. Ad postremum se tanto dedecore prostituit ut et saltaret
et cantaret in scaena citharoedico habitu vel tragico. Parricidia multa commisit, fratre uxore matre
interfectis. Urbem Romam incendit, ut spectaculi eius imaginem cerneret, quali olim Troia capta
arserat. In re militari nihil omnino ausus, Britanniam paene amisit. Nam duo sub eo nobilissima
oppida capta illic atque eversa sunt. Armeniam Parthi sustulerunt legionesque Romanas sub iugum
miserunt. Duae tamen sub eo provinciae factae sunt, Pontus Polemoniacus concedente rege
Polemone, et Alpes Cottiae, Cottio rege defuncto.
Eutropio
(1) huic: l’imperatore Claudio. (2) inusitatae: riferiscilo anche a sumptuum. (3) ut qui: causale, “poiché egli”.
Versione 23
Roma all’indomani di Canne
Disastrosa senza dubbio la sconfitta patita, ma Roma non si perde d’animo. Assai grande la collaborazione tra i
cittadini, con la partecipazione di ognuno, per quanto in suo potere. La prima vittoria contro Annibale la ottiene il
famoso Temporeggiatore con una tattica tutta particolare: non combattere.
Interim respirare (1) Romanus (2) et quasi ab inferis emergere. Arma non erant: detracta sunt
templis. Deerat iuventus: in sacramentum liberata servitia. Egebat aerarium: opes suas in medium
senatus libens protulit; nec praeter quod in bullis singulisque anulis erat, quicquam sibi auri
reliquerunt. Eques secutus (3) exemplum imitataeque equitem tribus. Denique vix suffecere (4)
scribarum manus Laevino Marcelloque consulibus, cum privatorum opes in publicum deferrentur.
Quid autem? In eligendis magistratibus (5) quae centuriarum sapientia, cum iuniores a senioribus
consilium de creandis consulibus petiverunt. Quippe adversus hostem totiens victorem, tam
callidum, non virtute tantum, sed suis etiam pugnare consiliis oportebat. Prima redeuntis et, ut sic
dixerim, (6) reviviscentis imperii spes Fabius fuit, qui novam de Hannibale victoriam commentus
est, non pugnare. Hinc illi cognomen novum et rei publicae salutare Cunctator.
Floro
(1) respirare… emergere: infiniti storici. (2) Romanus: con valore collettivo, “ il popolo di Roma”. (3) Eques secutus (sott. est): “I
cavalieri seguirono”. (4) suffecere: (forma apocopata) = suffecerunt. (5) In eligendis magistratibus: “ Nella scelta dei magistrati”.
(6) ut sic dixerim: “ per così dire”.
Versione 24
Vespasiano
Di umili origini, il primo imperatore della gens Flavia occupa un posto significativo nella storia di Roma, con meriti
che lo stesso Eutropio gli attribuisce.
551
Vespasianus huic successit, (1) factus apud Palaestinam imperator, princeps obscure quidem natus,
sed optimis comparandus, ut qui (2) a Claudio in Germaniam et deinde in Britanniam missus tricies
et bis cum hoste conflixerit, duas validissimas gentes, viginti oppida, insulam Vectam, Britanniae
proximam, imperio Romano adiecerit. Romae se in imperio moderatissime gessit. Pecuniae tantum
avidior fuit, ita tamen, ut eam nulli iniuste auferret. Quam tamen studiosissime largiebatur,
praecipue indigentibus. Nec facile ante eum cuiusquam principis vel maior est liberalitas comperta,
vel iustior. Placidissimae lenitatis, ut qui maiestatis quoque contra se reos non facile puniret ultra
exilii poenam. Sub hoc Iudaea Romano accessit imperio et Hierosolyma, quae fuit urbs nobilissima
Palaestinae. Achaiam, Lyciam, Rhodum, Byzantium, Samum, quae liberae ante id tempus fuerant,
item Thraciam, Ciliciam, Commagenen in provinciarum formam redegit.
Eutropio
(1) Vespasianus huic successit: tra la morte di Nerone e l’ascesa al potere da parte di Vespasiano Roma attraversò un periodo, breve
per fortuna, di triste fama, durante il quale si avvicendarono ben tre imperatori: Galba, Ottone, Vitellio. (2) ut qui: causale, “dal
momento che”, regge i congiuntivi conflixerit…adiecerit.
Versione 25
Primi successi di Ottaviano
Marco Antonio, nipote di Cesare del quale è stato collega nel consolato nel 44 a.C. , mal sopporta la posizione di
Ottaviano, contro il quale intraprende la guerra che si conclude con la sua sconfitta a Modena, nel 43 a.C..
Prima civilium motuum causa testamentum Caesaris fuit, cuius secundus heres Antonius, praelatum
sibi Octavium furens, inexpiabile contra adoptionem acerrimi iuvenis susceperat bellum. Quippe
cum (1) intra octavum decimum annum tenerum et obnoxium et opportunum iniuriae iuvenem
videret, ipse, plena ex commilitio Caesaris dignitate, lacerare (2) furtim hereditatem, illum insectari
probris, cunctis artibus cooptationem Iuliae gentis inhibere, denique ad opprimendum iuvenem
palam arma moliri, etiam parato exercitu in Cisalpina Gallia resistentem motibus suis Decimum
Brutum obsidere. At Octavius Caesar, et aetate favorabilis et nominis maiestate quod sibi induerat,
revocatis ad arma veteranis, privatus (3) –quis crederet?- consulem adgreditur, obsidione Mutinae
liberat Brutum, Antonium exuit castris.
Floro
(1) Quippe cum… videret: « Dal momento che… vedeva”. (2) lacerare… insectari: infiniti storici come gli altri che seguono. (3)
privatus: con valore concessivo, “benché privato cittadino”.
552
Sintassi del periodo
553
Capitolo 36
La coordinazione
Coordinazione copulativa.
Coordinazione disgiuntiva - Coordinazione avversativa.
Coordinazione dichiarativa - Coordinazione conclusiva.
554
Vacerra e i poeti
A Vacerra piacciono solamente i poeti del passato, ma Marziale preferisce vivere: non gli importa piacere a lui.
Miraris veteres, Vacerra, solos
nec laudas nisi mortuos poetas.
Ignoscas petimus, Vacerra: tanti
non est, ut placeam tibi, perire.
Marziale
Miraris…solos: “Tu ammiri…soltanto”. veteres: conosci il comparativo e il superlativo dell’aggettivo? Ignoscas: intransitivo,
regge il dativo, e quindi un sottinteso nobis. petimus … placeam: nota il cambiamento del soggetto. tanti: genitivo di stima. tanti
non est: “non vale la pena”; soggetto, perire. ut placeam tibi: finale.
Coordinazione copulativa
Esercizio 1
Traduci :
1) Vivite fortes, fortiaque adversis opponite pectora rebus (Hor. ). 2) Conlaudatis a senatu tribunis,
et ipse Camillus gratias egit (Liv.). 3) Tempora sic fugiunt pariter, pariterque sequuntur, et nova
sunt semper (Ov.). 4) Helvetii quoque reliquos Gallos virtute praecedunt (Caes.). 5) Vos etiam
atque etiam imploro et appello, sanctissimae deae, quae illos lucos incolitis (Cic.). 6) Horae
quidem cedunt et dies et menses et anni; nec praeteritum tempus umquam revertitur, nec quid
sequatur sciri potest (Cic.). 7) Gorgias centum et septem complevit annos, neque umquam in suo
studio cessavit (Cic.). 8) Fortuna plurimum potest cum in reliquis rebus tum praecipue in bello
(Cic.). 9) Hanc tu legem, Lentule, umquam esse putavisti, neque privatus neque consul (Cic.). 10)
Cives Capuae meo consilio cum universam rem publicam tum suam urbem meminerant esse
servatam (Cic.). 11) Nihil est simul et inventum et perfectum (Cic.). 12) Publio neque opere neque
consilio neque labore neque gratia neque testimonio defui (Cic.).
Coordinazione disgiuntiva – Coordinazione avversativa
Esercizio 2
Traduci :
1) Hic vincendum aut moriendum est (Liv.). 2) Cimmeriis aspectum solis sive deus aliquis sive
natura ademerat (Cic.). 3) Necesse est aut imiteris aut oderis (Sen.). 4) Quod munus rei publicae
afferre maius meliusve possumus ? Cic. ). 5) Non sentiunt viri fortes in acie vulnera, vel sentiunt,
sed mori malunt quam de dignitatis gradu demoveri (Cic.). 6) Omnis lex aut tribuit aut adimit aut
punit aut iubet aut vetat aut permittit (Quint.). 7) Credo hunc me non amare. At ego me amavi
(Cic.). 8) Mors aut neglegenda est aut etiam optanda, si nos aliquo deducit ubi animus futurus sit
aeternus (Cic.). 9) Hic tamen vivit. Vivit ? Immo vero in senatum venit (Cic.). 10) Croesus hostium
vim se perversurum putavit, pervertit autem suam (Cic.). 11) A te bis terve summum, et eas quidem
perbreves, litteras accepi (Cic.). 12) Galli spatia omnis temporis non numero dierum, sed noctium
finiunt (Caes.).
555
Coordinazione dichiarativa – Coordinazione conclusiva
Esercizio 3
Traduci :
1) Tyrannus morum immanitate vastissimas vincit beluas; quis enim hunc dixerit hominem? (Cic.).
2) Nam magna pars eius exercitus avaritia aut temeritate ducum adtrita est (Sall.). 3) Iacet enim
corpus dormientis ut mortui; viget autem et vivit animus (Cic.). 4) Afranius Petreiusque proelio
lacesserunt, neque idcirco Caesar opus intermittit (Caes.). 5) Frustra meae vitae subvenire
conamini, proinde abite (Caes.). 6) Venenum aliquando pro remedio fuit; non ideo enumeratur
inter salubria (Sen.). 7) Non patiar manere ad perniciem civitatis ea quae resecanda erant, proinde
aut exeant aut quiescant (Cic.). 8) Desinite ergo de compositione loqui; nam nobis nisi Caesaris
capite relato pax esse ulla potest (Caes.). 9) Pudet enim me uxori meae optimae, suavissimis liberis
virtutem et diligentiam non praestitisse (Cic.). 10) Videbat id sine rege Persarum non posse fieri,
ideoque eum amicum sibi cupiebat adiungi (Nep.). 11) Nihil est praeclarius mundi administratione;
deorum igitur consilio administratur (Cic.). 12) Igitur Marius in Africam profectus paucis diebus
Uticam pervenit (Sall.).
Ricapitolazione
Esercizio 4
Traduci:
1) Abbiamo dunque due strade per giungere alla meta: una lunga e facile, l’altra breve e difficile. 2)
Questa è la realtà, e quindi dobbiamo comportarci di conseguenza. 3) Lo scontro fu lungo e
sanguinoso, ed infatti le nostre forze subirono molte perdite. 4) Ci aspetta una giornata
particolarmente faticosa, perciò diamoci subito da fare. 5) Con la morte o cessiamo di esistere o
entriamo in un’altra vita. 6) Bisogna vivere non solo con impegno, ma anche con onestà. 7) Aveva
molte cose da dire, però si vergognava di parlare in pubblico. 8) Si è impegnato per il bene di tutti, e
nessuno ha riconosciuto i suoi meriti. 9) Vigliacco come è, non parla e non dice la verità. 10) Ora
dicono una cosa, ora un’altra. 11) I nostri erano assai inferiori di numero, tuttavia i nemici non
osavano attaccare. 12) Il disertore ha tradito tutti, e dunque sia punito severamente.
Esercizio 5
1) Completa il brano che segue individuando le espressioni giuste tra quelle suggerite
2) Da’ una risposta motivata alle domande in calce
Le forze di Curione attaccano gli uomini di Azio Varo, del partito pompeiano
Erat vallis inter duas acies, ut supra demonstratum est, non ita magna, at difficilis et ardui
ascensus / difficilis et arduus ascensus / difficili et arduo ascensu. Hanc uterque dux si
adversariorum copiae transire conarentur exspectabat, quo (1) aequiore loco proelium committeret.
Simul ab sinistro cornu P. Atti equitatus omnis et una levi armatura interiecta / leves armaturae
interiectae / levis armaturae interiecti complures, cum se in valle demitterent / cum se de valle
demitterent / cum se in vallem demitterent, cernebantur. Ad eos Curio equitatum et duas
Marrucinorum cohortis mittit ; quorum primus impetus equitum hostium / primum impetum
equites hostium / primum impetum equitum hostes non tulerunt, sed admissis equis ad suos
refugerunt ; relicti ab his, qui una procurrerant levis armaturae, circumveniebantur atque
556
interficiebantur ab nostris. Huc totius Vari conversae aciei / totam Vari conversam aciem / tota
Vari conversa acies suos fugere et concidi (2) videbat. Tum Rebilius, legatus Caesaris, quem Curio
secum ex Sicilia duxerat, quod magnum habere usum in re militari sciebat, “perterritum- inquithostem vides, Curio; quid dubitas uti temporis opportunitate / tempore opportunitate / tempore
opportunitatis?” Ille unum elocutus, ut memoria tenerent milites ea quae (3) pridie sibi
confirmassent, sequi se iubet (4) et praecurrit ante omnes.
Cesare
(1) quo… committeret: perché l’uso del relativo ? (2) concidi: composto di cado o di caedo? (3) quae… confirmassent: perché
l’uso del congiuntivo? (4) iubet: conosci la costruzione del verbo al passivo?
Versione 1
Caio Fabrizio e gli ambasciatori sanniti
Ambasciatori sanniti fanno visita al generale Caio Fabrizio, e gli offrono una grande somma di denaro per ringraziarlo
di quanto egli ha fatto per loro, somma di denaro che però il generale romano si rifiuta di accettare.
Iulius Hyginus in libro “ De vita rebusque illustrium virorum” sexto legatos dicit a Samnitibus ad
C. Fabricium imperatorem populi Romani venisse, et, memoratis multis magnisque rebus, quae
bene ac benevole post redditam pacem Samnitibus fecisset, obtulisse dono grandem pecuniam,
orasseque uti (1) acciperet utereturque; atque id facere Samnites dixisse, quod viderent multa
splendori domus atque victui deesse, neque pro magnitudine dignitateque laute paratum esse. Tum
Fabricium planas manus ab auribus ad oculos, et infra deinceps ad nares et ad os et ad gulam,
atque inde porro ad ventrem imum deduxisse, et legatis ita respondisse: dum illis omnibus membris,
quae attigisset, obsistere atque imperare posset, numquam quidquam defuturum; propterea
pecuniam, qua nihil sibi esset usus (2), ab iis, quibus eam sciret usui esse, non accipere.
Gellio
(1) orasseque uti: = et oravisse ut. (2) esset usus: = opus esset.
Versione 2
Morte di Milone
Milone di Crotone resta con le mani imprigionate nelle fessure di una quercia che egli vorrebbe dividere in due, facendo
pertanto una fine assai triste, facile preda per gli animali.
Milo Crotoniensis, athleta inlustris, quem in chronicis scriptum est Olympiade LXII primum
coronatum esse, exitum habuit e vita miserandum et mirandum. Cum iam natu grandis artem
athleticam desisset iterque faceret solus in locis Italiae silvestribus, quercum vidit proxime viam
patulis in parte media rimis hiantem. Tum experiri, credo, etiam tunc volens an ullae sibi reliquae
vires adessent, immissis in cavernas arboris digitis deducere et rescindere quercum conatus est. Ac
mediam quidem partem discidit divellitque; quercus autem in duas diducta partes, cum ille quasi
perfecto, quod erat conixus, manus levasset, cessante vi rediit in naturam manibusque eius retentis
inclusisque stricta denuo et cohaesa dilacerandum hominem feris praebuit.
Gellio
557
Sententiae
1. Quid est pietas, nisi voluntas grata in parentes?(Cic.)
2. Nisi per te sapias, frustra sapientem audias (P. Syr.).
3. Dolor decrescit, ubi quo crescat non habet (P. Syr.).
4. Dum vitant stulti vitia in contraria currunt (Hor.).
5. Tela supervacua sunt nescienti quid petat (Quint.).
6. Quae parare arduum fuit, nescio an tueri difficilius sit (Liv.).
7. Non est in parietibus res publica, at in aris et focis (Cic.).
8. Aut prodesse volunt aut delectare poetae (Hor.).
9. Praeterita mutare non possumus (Cic.).
10. Gravis est culpa tacenda loqui (Ov.).
558
Capitolo 37
Consecutio temporum
Consecutio temporum in proposizioni dipendenti dalla principale
(subordinate di 1° grado).
Consecutio temporum in proposizioni dipendenti da subordinate
(subordinate di 2°, 3° grado…).
Particolarità nell’uso della consecutio - Il congiuntivo futuro L’attrazione modale.
559
A Mamerco
Mamerco vuol dare l’impressione di essere un poeta, ma non ha versi da recitare. Sia pure un poeta, ma non reciti nulla.
Nil recitas et vis, Mamerce, poeta videri.
Quidquid vis esto, dummodo nil recites.
Marziale
Consecutio temporum in proposizioni dipendenti dalla principale (subordinate di 1° grado)
Esercizio 1
Traduci:
1) Saepe fit ut ii non respondeant ad tempus (Cic.). 2) Haec propterea scripsi, ut me non sine causa
laborare intellegeres (Cic.). 3) Post hoc non scribam ad te quid facturus sim, sed quid fecerim
(Cic.). 4) Pomponius Atticus sic Graece loquebatur ut Athenis natus videretur (Nep.). 5) Patrem
huc orato ut veniat (Plaut.). 6) Favonius mihi, Nasicam quod defendissem, leniter suscensuit (Cic.).
7) Caesar copias celeriter misit, ut hostes transitu prohiberent (Caes.). 8) Quae in toga per tot
annos egregie fecisset principem admonuit (Tac.). 9) Quantus in L. Crasso pudor fuerit, quis
ignorat? (Cic.). 10) Cupio scire quid agas, et ubi sis hiematurus (Cic.). 11) Cleantes docet quanta
vis insit caloris in omni corpore (Cic.). 12) Nunc fabularum cur sit inventum genus brevi docebo
(Phaedr.). 13) Quid ageres, quid acturus esses, ubi denique esses, nesciebam (Cic.). 14) Quam me
amares, facile perspexi (Cic.). 15) Videbam quanto periculo de iure publico disceptaretur armis
(Cic.).
Esercizio 2
Traduci:
1) Dalla vita ho imparato quando devo tacere e quando devo parlare. 2) Il capo dei barbari urlava ai
suoi perché non evitassero lo scontro e affrontassero il nemico. 3) Da te voglio sapere non quello
che farai, ma quello che hai fatto. 4) Fai sempre il tuo dovere perché nessuno ti rimproveri. 5)
Piovve tanto in quella triste giornata che non si poteva uscire di casa. 6) La storia racconta le
imprese dei grandi per spronarci a fare altrettanto. 7) Il figlio durante la sua malattia capì quanto gli
volesse bene la madre. 8) Le madri pregavano gli dei perché assistessero i loro figli in guerra. 9)
Nonostante il freddo fosse assai pungente, i soldati insistevano ugualmente nella loro marcia di
avvicinamento al nemico. 10) Per molti è regola di vita anteporre il denaro alla propria reputazione.
Consecutio temporum in proposizioni dipendenti da subordinate (subordinate di 2°, 3°
grado…)
Esercizio 3
Traduci:
1) Hic quae agantur quaeque acta sint te cognovisse arbitror (Cic.). 2) At sunt qui vos hortentur ut
a nobis desciscatis (Caes.). 3) Ea vis est conscientiae, ut neque timeant qui nihil commmiserint, et
poenam semper ante oculos habeant qui peccarint (Cic.). 4) Nemo mihi umquam persuadere potuit
animos, dum in corporibus essent mortalibus, vivere, cum exissent ex iis, emori (Cic.). 5) Lacrimae
meorum me molliunt precantium ut exspectemus (Cic.). 6) Aristo dixit solum bonum esse quod
honestum esset, malumque quod turpe (Cic.). 7) Cupido incessit animos iuvenum sciscitandi ad
quem eorum regnum Romanum venturum esset (Liv.). 8) Turpe est odisse eum quem laudes (Sen.).
9) Cicero anxius erat dubitans quid facto opus esset (Sall.). 10) Incertos quid agerent nox oppressit
560
(Liv.). 11) Quaesivi quae causa fuisset cur bona non venissent (Cic.). 12) Spero me a te impetrasse
ut privares me ista molestia (Cic.). 13) Exegisti a me ut scriberem quemadmodum posset ira leniri
(Sen.). 14) Campani legatos ad Hannibalem oratum miserunt ut Capuam exercitum admoveret
(Liv.).
Esercizio 4
Traduci:
1) Fammi sapere quello che intendi fare perché io possa regolarmi di conseguenza. 2) Il console
decise di portare la guerra in Africa per non danneggiare la Sicilia. 3) Non sappiamo quale strategia
sia stata seguita per non cedere agli attacchi continui dei nemici. 4) Si racconta che Aristide non si
sia meravigliato vedendo un tale che lo condannava senza conoscerlo. 5) Era talmente onesta che
non teneva conto degli sguardi maliziosi di quanti le stavano accanto. 6) I barbari mandarono
ambasciatori per sapere a quali condizioni potevano ottenere la pace. 7) Non chiederti cosa accadrà
domani, perché è impossibile saperlo. 8) Sono commoventi gli sguardi delle madri che gioiscono
quando i figli hanno avuto un qualche successo. 9) Il bravo maestro insegna agli allievi come
debbano comportarsi per diventare veri uomini. 10) Nessuno sa con quanti uomini hanno
combattuto i Persiani per conquistare la Grecia.
Particolarità nell’uso della consecutio - Il congiuntivo futuro - L’attrazione modale
Esercizio 5
Traduci:
1) Ego is sum qui illi concedi putem utilius esse quod postulabat (Cic.). 2) Dicebas omnia quae
fierent futurave essent fato contineri (Cic.). 3) Suscipienda bella sunt ob eam causam, ut sine
iniuria in pace vivatur (Cic.). 4) Omni Gallia pacata, tanta huius belli ad barbaros opinio perlata
est ut ab iis nationibus, quae trans Rhenum incolerent, mitterentur legationes ad Caesarem (Caes.).
5) Non est consentaneum, qui metu non frangatur, eum frangi cupiditate, nec, qui invictum se a
labore praestiterit, vinci a voluptate (Cic.). 6) In eum locum res deducta est ut, nisi qui deus
subvenerit, salvi esse nequeamus (Cic.). 7) Veri simile non est ut ille homo tam locuples, tam
honestus religioni suae monumentisque maiorum pecuniam anteponeret (Cic.). 8) Quid est stultius
quam venditorem eius rei, quam vendat, vitia narrare ? (Cic.). 9) Qui fit, Maecenas, ut nemo quam
sibi sortem / seu ratio dederit seu Fors obiecerit, illa / contentus vivat ? (Hor.). 10) Non videbam
quanto usui rei publicae essem futurus (Cic.). 11) Natura praescribit ut homo homini, quicumque
sit, ob eam ipsam causam quod is homo sit, consultum (esse) velit (Cic.). 12) Quid faceret? Si
amabat, rogas quid faceret? (Plin. ). 13) Verres omnia fecit quasi reus numquam esset futurus
(Cic.). 14) In hoc me longa vita et infelix senecta traxit, ut exulem te, deinde hostem viderem (Liv.).
15) Ii ita vixerunt ut, quicquid dicerent, nemo esset qui non aequum putaret (Cic.). 16) His de
rebus, quid acturus sis, si tibi non est molestum, rescribas velim mihi (Cic.). 17) Orator efficit ut ii
qui audiunt ita afficiantur ut velit (Cic.). 18) Iam procedente oratione, ostendam quam non sint
quae videntur mala (Sen.). 19) Omnes cupiebant Caesarem stare condicionibus iis quas tulisset
(Cic.).
Esercizio 6
Traduci:
1) La bontà di tale insegnamento è tanto grande che in passato esso era considerato di ispirazione
divina. 2) Cicerone per quello che ho sentito era un uomo di grande cultura. 3) Ti prometto che farò
tutto quello che vorrai, purché sia onesto. 4) Non bisogna mai disperare di trovare un modo per
risolvere i vari problemi. 5) Ti esorto non solo a parlare, ma ancor più ad agire bene. 6) Era di un
ottimismo tale che sperava sempre che avrebbe superato qualunque difficoltà. 7) Accadde che
561
fuggisse la cavalleria, nella quale aveva riposto ogni speranza di vittoria. 8) Benché non sia
pienamente convinto, sono pronto a comportarmi come gli ordini esigono. 9) Il generale promise
che avrebbe avuto il massimo rispetto per i nemici che si fossero arresi prima della battaglia. 10)
Non so se faccio bene a comportarmi in questo modo, ma non posso sottrarmi alla legge.
Ricapitolazione
Esercizio 7
Traduci:
1) Caesar dixit consuesse deos immortales, quo (= ut) gravius homines ex commutatione rerum
doleant, quos pro scelere eorum ulcisci velint, his secundiores interdum res et diuturniorem
impunitatem concedere (Caes.). 2) Tantum amor erga Pompeium apud me valet, ut, quae illi utilia
sunt et quae ille vult, ea mihi omnia iam et recta et vera videantur (Cic.). 3) Numquam illum ne
minima quidem re offendi, quod quidem senserim (Cic.). 4) Roma ab exiguis profecta initiis eo
crevit ut iam magnitudine sua laboret (Liv.). 5) Caesar milites hortatus est ne ea, quae accidissent,
graviter ferrent (Caes.). 6) Athenienses iurare etiam publice solebant omnem suam esse terram
quae oleam frugesque ferret (Cic.). 7) Primum illud est in officio ut ei plurimum tribuamus a quo
plurimum diligamur (Cic.). 8) Summa militum alacritate, iubentium quocumque vellet Alexander
duceret, oratio excepta est (Curt.). 9) Vides tempus venisse quo necesse sit de nobis constitui (Cic.).
10) Quamdiu vos eritis in spe, non deficiam, ne omnia mea culpa cecidisse videantur (Cic.). 11)
Omnes labores te excipere video: timeo ut sustineas (Cic.). 12) Numquam mihi persuaderi poterit
ea quae eventura sint posse a mortalibus cognosci (Nep.). 13) Velim recorderis quae ego in senatu
egerim, quae in contionibus dixerim (Cic.). 14) Caesar prius ad hostium castra pervenit quam quid
ageretur Germani sentire possent (Caes.). 15) Cognosce itinera nostra, ut statuas ubi nos visurus
sis (Cic.). 16) Illud est probabilius, omnes in eo quod sciant satis esse eloquentes (Cic.). 17)
Themistocles Atheniensibus praecepit ne ulli loco parcerent, sive sacer esset sive profanus sive
privatus sive publicus (Nep.). 18) Quaero quid Sextius in hac re facere possit (Cic.). 19) Mihi
mirum videtur unde hanc tu imaginem, quam tu habes, inveneris (Cic.).
Esercizio 8
Traduci:
1) Non credere che il tuo pensiero sia sempre giusto. 2) Non sempre siamo in grado di esprimere i
concetti che abbiamo in mente. 3) Ti dirò in poche parole quale è lo stato dei fatti. 4) Il console
ordinò agli esploratori di fare il giro del territorio per vedere se c’erano delle sorgenti. 5) Benché
fossero sicuri delle loro capacità, gli atleti si allenavano continuamente per non perdere la tensione.
6) Quando leggiamo i classici, a volte abbiamo l’impressione di vedere il mondo che fu. 7) Vorrei
che ricordaste sempre quello che i vostri hanno fatto per voi. 8) Tanto grande era l’ammirazione che
suscitava nel prossimo, che molti lo consideravano maestro di vita. 9) Ti parve strano che dicessi le
cose che dicevo, ma poi ti rendesti conto che erano tutte vere. 10) Nell’arena i gladiatori urlavano
talmente forte che sembrava che stessero per ribellarsi.
Esercizio 9
1) Completa il brano che segue individuando le espressioni giuste tra quelle suggerite.
2) Da’ una risposta motivata alle domande in calce.
I cesariani prima e i pompeiani poi occupano e abbandonano lo stesso accampamento
Qua perfecta munitione animadversum est (1) a speculatoribus Caesaris, cohortes quasdam, quod
instar (2) legionis videretur, esse post silvam et in vetera castra ducere / vetera castra ducere / in
vetera castra duci. Castrorum hic situs (3) erat: superioribus diebus nona Caesaris legio cum se
562
obiecisset Pompeianis copiis atque opere, ut demonstravimus, circummuniret, castra eo loco posuit.
Haec silvam quandam contingebant neque longius a mari passibus CCC aberant. Post mutatis
consilio quadam de causis / mutato consilio quasdam de causis / mutato consilio quibusdam de
causis Caesar paulo ultra eum locum castra transtulit, paucisque intermissis diebus eosdem hos
Pompeius occupaverat / eadem haec Pompeius occupaverat / idem hic Pompeius occupaverat, et,
quod is locus plures erat legiones habiturus / quod eo loco plures erat legiones habiturus / quod
eo loco plures erant legiones habiturae, relicto interiore vallo maiorem (4) adiecerat munitionem.
Ita minora castra inclusa maioribus castellum atque arcem locum obtinebant / castellum atque
arx locus otinebat / castelli atque arcis locum obtinebant. Item ab angulo castrorum sinistro
munitionem ad flumen perduxerat circiter passus CCCC, quo liberius ac sine periculo milites
aquarentur. Sed is quoque mutato consilio quibusdam de causis, quas commemorari (5) necesse non
est, eo loco excesserat.
Cesare
(1) animadversum est…: come trasformi la frase in attiva? (2) instar : lo conosci questo vocabolo? Guarda attentamente sul
vocabolario. (3) situs: participio o sostantivo? (4) maiorem…minora: conosci il positivo e il superlativo di questi aggettivi? (5)
commemorari: il verbo ha più di una costruzione. Le conosci?
Versione 1
Aristide viene condannato all’esilio
Uno sconosciuto sta votando per l’esilio di Aristide: questi gli chiede il perché della condanna, e la risposta che ne
ottiene è a dir poco sconcertante.
Quamquam adeo excellebat Aristides abstinentia, ut unus post hominum memoriam, quem quidem
nos audierimus, cognomine Iustus sit appellatus, tamen a Themistocle conlabefactus, testula illa
exsilio decem annorum multatus est. Qui quidem cum intellegeret reprimi concitatam multitudinem
non posse, cedensque animadvertisset quemdam scribentem ut patria pelleretur, quaesisse ab eo
dicitur qua re id faceret aut quid Aristides commisisset cur tanta poena dignus duceretur. Cui ille
respondit se (1) ignorare Aristiden, sed sibi non placere quod tam cupide elaborasset (2) ut praeter
ceteros Iustus appellaretur.
Cornelio Nepote
(1) Cui ille respondit se…sed sibi non: “Quegli gli rispose che egli…ma che non gli”. (2) elaborasset: =elaboravisset (forma
sincopata).
Versione 2
L’esempio negativo dei principi è assai pericoloso
Indubbiamente grave di per sé, il comportamento scorretto di chi comanda si rivela ancora più grave per l’imitazione
che suscita nelle masse.
Tantum mali non est peccare principes, quamquam est magnum hoc per se ipsum malum, quantum
illud, quod (1) permulti imitatores principum exsistunt. Nam licet videre, si velis replicare
memoriam temporum, qualescumque summi civitatis viri fuerint, talem civitatem fuisse:
quaecumque mutatio morum in principibus exstiterit, eandem in populo secuturam. Idque haud
paulo est verius quam quod Platoni nostro placet, qui musicorum cantibus ait mutatis mutari
civitatum status. Ego autem nobilium vita victuque mutato (2) mores mutari civitatum puto. Quo (3)
perniciosius de re publica merentur vitiosi principes, quod non solum vitia concipiunt ipsi, sed ea
infundunt in civitatem, neque solum obsunt, quod ipsi corrumpuntur, sed etiam quod corrumpunt,
plusque exemplo quam peccato nocent.
Cicerone
563
(1) quantum illud, quod: “quanto il fatto che”. (2) vita victuque mutato: abl. assoluto causale, “per essere cambiato il tenore di vita”.
(3) Quo…quod: “Per questo…perché”.
Versione 3
I Soziati tentano una sortita, ma il loro tentativo fallisce
Siamo in Aquitania, con i Soziati al comando di Adiatuano. Elogio degli uomini a lui fedeli, tutti legati da un vincolo.
Atque in ea re (1) omnium nostrorum intentis animis alia ex parte oppidi (2) Adiatuanus, qui
summam imperii tenebat (3), cum DC devotis, quos illi soldurios appellant, quorum haec est
condicio uti omnibus in vita commodis una cum iis fruantur quorum se amicitiae dediderint, siquid
his per vim accidat, aut eundem casum una ferant aut sibi mortem consciscant; neque adhuc
hominum memoria repertus est quisquam qui eo interfecto, cuius se amicitiae devovisset, mortem
recusaret. Cum his Adiatuanus eruptionem facere conatus clamore ab ea parte munitionis sublato
cum ad arma milites concurrissent vehementerque ibi pugnatum esset, repulsus in oppidum tamen
uti eadem deditionis condicione uteretur a Crasso impetravit.
Cesare
(1) in ea re: intendi: la consegna delle armi. (2) alia ex parte oppidi: “da un’altra parte della città”, dei Soziati, della quale non si
fa il nome. (3) Adiatuanus, qui…tenebat: “Adiatuano, che teneva il comando supremo”. Il periodo resta in sospeso, privo come è di
verbo. Il concetto lo si deduce da quanto è detto in seguito. Si capisce che Adiatuano…”tentò di fare una sortita”.
Versione 4
Comportamento ambiguo del dittatore di Alba
All’indomani della vittoria degli Orazi sui Curiazi, il dittatore di Alba Mezio Fufezio medita il tradimento contro Roma.
Nec diu pax Albana (1) mansit. Invidia vulgi, quod tribus militibus (2) fortuna publica commissa
fuerit, vanum ingenium dictatoris corrupit, et quoniam recta consilia haud bene evenerant, pravis
(3) reconciliare popularium animos coepit. Igitur, ut prius in bello pacem, sic in pace bellum
quaerens, quia suae civitati animorum plus quam virium cernebat esse, ad bellum palam atque ex
edicto gerundum (4) alios concitat populos, suis per speciem societatis proditionem reservat.
Livio
(1) pax albana: “la pace con Alba”; Alba Longa, poi distrutta da Tullo Ostilio. (2) tribus militibus: i tre fratelli Curiazi. (3) pravis:
sott. consiliis. (4) ad bellum…gerundum (= gerendum): “a muovere…guerra”.
Versione 5
Navale proelium in lacu Fucino
Cesare concepì il disegno di prosciugare il lago, ma l’impresa riuscì un secolo più tardi all’imperatore Claudio, che nel
52 organizzò una grande naumachia, sui cui preparativi leggiamo la testimonianza di un grande storico.
Sub idem tempus, inter lacum Fucinum amnemque Lirim, perrupto monte, quo (1) magnificentia
operis a pluribus viseretur, lacu in ipso navale proelium adornatur, ut quondam Augustus ediderat,
structo trans Tiberim stagno, sed levibus navigiis et minore copia. Claudius triremes
quadriremesque et undeviginti hominum milia armavit, cincto ratibus ambitu (2) ne effugia forent,
ac tamen spatium amplexus (3) ad vim remigii, gubernantium artes, impetus navium et proelio solita
(4). In ratibus praetoriarum cohortium manipuli turmaeque adstiterant, antepositis propugnaculis,
ex quibus (5) catapultae balistaeque tenderentur. Reliqua lacus (6) classiarii tectis navibus
564
obtinebant. Ripas et colles et montium edita, (7) in modum theatri, multitudo innumera complevit,
quae venerat proximis a municipiis et Urbe ex ipsa aut visendi cupidine aut officio in principem.
Tacito
(1) quo…viseretur: finale. (2) cincto… ambitu: ablativo assoluto temporale. (3) amplexus: Claudio. (4) vim… artes… impetus…
solita: accusativi dipendenti da ad. (5) ex quibus… tenderentur: relativa finale. (6) Reliqua lacus: “ Le rimanenti parti del lago”. (7)
montium edita: “le sommità dei monti”.
Versione 6
Grandi virtù di Agricola
“Augurio di pace all’anima di Agricola, e di fortezza a coloro che rimangono. Il modo migliore per rinnovare la
memoria dell’estinto è di tenerne presenti le virtù morali, perché simulacra vultus imbecilla ac mortalia sunt, forma
mentis aeterna”(B. Zanco).
Si quis piorum manibus locus, (1) si, ut sapientibus placet, non cum corpore extinguuntur magnae
animae, placide quiescas, (2) nosque, domum tuam, ab infirmo desiderio et muliebribus lamentis ad
contemplationem virtutum tuarum voces, quas (3) neque lugeri neque plangi fas est. Admiratione te
potius et immortalibus laudibus et, si natura suppeditet, similitudine colamus: is est verus honos, ea
coniunctissimi cuiusque (4) pietas. Id filiae quoque uxorique praeceperim: sic patris, sic mariti
memoriam venerari ut omnia facta dictaque eius secum revolvant, formamque (5) ac figuram animi
magis quam corporis complectantur, non quia (6) intercedendum putem imaginibus, quae marmore
aut aere finguntur, sed quia, ut vultus hominum, ita simulacra vultus (7) imbecilla ac mortalia sunt,
forma vero mentis aeterna.
Tacito
(1) si quis… locus:= si aliquis… locus (est). (2) quiescas… voces: congiuntivi ottativi. (3) quas… est: “(virtù) che non devono
essere commiserate né piante”. (4) coniunctissimi cuiusque: “di tutti i più intimi”. (5) formamque ac figuram: “ l’immagine e i
lineamenti”. (6) non quia… sed quia:= non quod… sed quia. 7) vultus: genitivo.
RAGIONIAMO INSIEME
Consigli a Cesare
Rivolgendosi a Cesare, Sallustio gli consiglia di essere molto attento con i senatori, i quali, contrariamente a quanto
accadeva nel buon tempo antico, sono vigliacchi e disonesti. Il brano- come vedremo- è assai interessante dal punto di
vista stilistico. Paulo maiora canamus…(Verg.).
Nunc quoniam, (1) sicut mihi videor, de plebe renovanda corrigendaque (2) satis disserui, de senatu
(3) quae tibi agenda videntur, dicam. Postquam (4) mihi aetas ingeniumque adolevit, haud ferme (5)
armis atque equis corpus exercui, sed animum in litteris agitavi: quod natura (6) firmius erat, id in
laboribus habui. Atque ego (7) in ea vita (8) multa legendo atque audiendo (9) ita comperi, omnia
regna, (10) item civitates et nationes usque eo (11) prosperum imperium habuisse, dum apud eos (12)
vera consilia valuerunt: ubicumque (13) gratia timor voluptas ea corrupere, post paulo (14)
imminutae opes, (15) deinde ademptum imperium, postremo servitus imposita est. Equidem ego (16)
sic apud animum meum statuo: cuicumque (17) in sua civitate amplior inlustriorque locus quam aliis
(18) est, ei magnam curam esse rei publicae. Nam ceteris, salva urbe, (19) tantum modo libertas tuta
est; qui (20) per virtutem sibi divitias, decus, honorem pepererunt, ubi paulum (21) inclinata res
publica agitari coepit, multipliciter animus curis (22) atque laboribus fatigatur: aut gloriam aut
libertatem aut rem familiarem defensat, (23) omnibus locis adest festinat. Quanto (24) in secundis
565
rebus florentior fuit, tanto in adversis asperius magisque anxie agitat. Igitur ubi plebs senatui, (25)
sicut corpus animo, oboedit eiusque (26) consulta exsequitur, patres (27) consilio valere decet,
populo supervacanea est calliditas. Itaque maiores nostri, (28) cum bellis asperrumis premerentur,
(29) equis, viris, pecunia amissa, (30) numquam defessi sunt (31) armati de imperio certare. Non
inopia aerarii, (32) non vis hostium, non adversa res ingentem eorum animum subegit quin, (33) quae
virtute ceperant, (34) simul cum anima retinerent. Atque ea (35) magis fortibus consiliis quam bonis
proeliis patrata sunt. Quippe (36) apud illos una res publica erat, ei omnes cosulebant, (37) factio
contra hostis parabatur, (38) corpus (39) atque ingenium patriae, non suae quisque potentiae
exercitabat. At hoc tempore contra ea (40) homines nobiles (41), quorum animos socordia atque
ignavia (42) invasit, ignari laboris hostium militiae, (43) domi factione instructi, (44) per superbiam
cunctis gentibus moderantur (45).
Sallustio
1) quoniam…satis disserui: causale con l’indicativo, da collegare con la principale Nunc…dicam.
2) de plebe renovanda corrigendaque… de senatu quae tibi agenda videntur: a parte il
parallelismo (de plebe… de senatu), si noti la variatio con l’uso della relativa (tibi: dativo d’agente)
rispetto ai gerundivi renovanda corrigendaque, i quali, per conto loro, di significato simile, sono un
esempio di reduplicatio. 3) de senatu… dicam: ordina dicam (ea) quae videntur agenda (esse) tibi
de senatu. 4) Postquam… adolevit: temporale con l’indicativo; da notare l’uso del verbo al
singolare, quasi che i due soggetti, tra loro strettamente uniti dall’enclitica, esprimessero un’unica
idea. 5) haud ferme… agitavi: accostamento significativo di due principali, grazie anche alla
sfumatura di avversativa nella seconda (sed…). A parte la litote haud ferme, si noti la figura
chiastica armis atque equis corpus… animum in litteris, con la leggera variatio dovuta alla
preposizione in. 6) quod natura… habui: da notare e la posizione prolettica della relativa
(quod…id = id…quod, con riferimento logico al precedente animum), e l’espressione in laboribus
habui, in perfetto parallelismo con in litteris agitavi. 7) Atque ego… ita comperi: “In quanto a me,
questo ho scoperto”; evidente il valore prolettico dell’avverbio rispetto al concetto che segue. 8) in
ea vita: liberamente, “vivendo in tal modo”, con riferimento a quanto affermato con le precedenti
principali. 9) multa legendo atque audiendo: i mezzi dei quali Sallustio si è servito, e cioè letture e
conversazioni continue (legendo …audiendo: ablativi strumentali). 10) omnia regna, item civitates
et nationes: soggetti di habuisse, per i quali è bene notare la variatio item rispetto ad omnia, e la
reduplicatio civitates et nationes. 11) usque eo…dum: semplicemente, “finché”. 12) apud eos:
strano l’uso del maschile, visto che si usano termini neutri e femminili; evidentemente, si allude agli
homines dei vari regna civitates nationes. 13) ubicumque: l’avverbio ha sfumatura temporale oltre
che locativa, “ in qualunque luogo, quando”. 14) post paulo: anastrofe. 15) imminutae opes
(sunt)… ademptum imperium(est)… servitus imposita est: da notare anzitutto il susseguirsi delle
principali, con una evidente variatio rispetto alle precedenti oggettive, e poi la gradazione dei
concetti espressi, bene evidenziata anche dall’uso degli avverbi. 16) Equidem ego: “ In quanto a
me, io” di questo sono pienemante convinto. 17) cuicumque…ei: prolettico il pronome relativo,
entrambi dativi di possesso. 18) aliis: secondo termine di paragone, introdotto da due comparativi.
19) salva urbe: ablativo assoluto con valore ipotetico, “se è salvo lo Stato”. 20) qui: in
contrapposizione al precedente ceteris; è bene sottintendere illis, cui va collegata l’espressione
multipliciter… fatigatur. 21) ubi paulum…coepit: “quando lo Stato, che ha preso una cattiva
piega, comincia appena ad inclinarsi”. 22) curis… laboribus: ancora una reduplicatio. 23)
defensat… adest festinat: il susseguirsi dei verbi bene esprime l’idea dell’animus che multipliciter
fatigatur. Liberamente, esso “ si dà da fare (festinat) per difendere (defensat)… per essere presente
(adest). 24) Quanto…agitat: nota la simmetria delle proposizioni (in adversis, sott. rebus), nella
seconda delle quali (nuovo esempio di variatio), abbiamo due comparativi avverbiali. Il verbo
agitat, infine, è usato in senso assoluto, “ si comporta”. 25) plebs senatui… corpus animo oboedit:
esempio di parallelismo. 26) eiusque: del senato, ma anche dell’animo. 27) patres: accusativo retto
da decet, per il quale valere funge da soggetto, mentre consilio è dativo di fine. 28) Itaque maiores
566
nostri…: da buon laudator temporis acti, Sallustio mette in evidenza un passato ideale per far
meglio risaltare, per contrasto, la corruzione del presente. 29) cum…premerentur: temporale al
congiuntivo, con sfumatura di concessiva per il superlativo; “quando erano oppressi da guerre pur
assai aspre”. 30) equis, viris, pecunia amissa: il participio va riferito, ovviamente, pure agli altri
sostantivi, avendosi, in tal modo, tre ablativi assoluti con valore causale, “persi…”. 31) numquam
defessi sunt: “ non si stancarono mai” (defetiscor). 32) Non inopia aerarii, non vis hostium, non
adversa res: anafora; i tre soggetti hanno un unico predicato, al singolare (subegit). 33)
quin…retinerent: “ senza che non… conservassero”. 34) quae virtute ceperant: relativa in
posizione prolettica. 35) Atque ea: le cose che virtute ceperant. 36) Quippe…erat: causale. 37) ei
omnes consulebant: nota il costrutto del verbo, in tal caso col dativo. Questo è un verbo particolare:
guarda attentamente sul vocabolario! 38) factio contra hostis parabatur: se hostis equivale ad
hostes, come spesso in Sallustio, da notare factio, termine che in tal caso ha valore decisamente
negativo. 39) corpus… exercitabat: costruisci quisque exercitabat corpus atque ingenium patriae,
non suae potentiae (entrambi i dativi sono di vantaggio). 40) At hoc tempore contra ea: espressione
forse ridondante, con forte valore avversativo. “Attualmente, invece, al contrario” di quanto
accadeva in passato. 41) homines nobiles… moderantur: nota la distanza tra soggetto e verbo,
distanza colmata da espressioni tutte di valore negativo. 42) socordia atque ignavia: endiadi, col
verbo al singolare. 43) ignari laboris hostium militiae: un susseguirsi di genitivi; il primo è in
dipendenza dell’aggettivo, il secondo è retto dal terzo. “ Ignari della fatica della guerra contro i
nemici esterni”. 44) domi factione instructi: locativo il primo sostantivo, ablativo retto
dall’aggettivo il secondo. 45) moderantur: il verbo, a volte transitivo, qui è usato intransitivamente,
col dativo.
Sententiae
1. Nemo umquam sapiens proditori credendum putavit (Cic.).
2. Una salus victis, nullam sperare salutem (Verg.).
3. Quaemcumque quaerit calamitas, facile invenit (P. Syr.).
4. Consilio melius vincas quam iracundia (P. Syr.).
5. Qui mentiri solet, peierare consuevit (Cic.).
6. Ingeni egregia facinora, sicuti anima, immortalia sunt (Sall.).
7. Vitiis principum infici solet tota civitas (Cic.).
8. Non temptanda, quae omnino effici non possunt (Quint.).
9. Praeterita mutare non possumus (Cic.).
10. Qui amant ipsi sibi somnia fingunt (Verg.)
567
Capitolo 38
Proposizioni interrogative dirette
Interrogative dirette semplici
Interrogative dirette disgiuntive - Risposta alle domande
568
Sei un cigno…e vuoi sembrare un corvo
Bianco come un cigno, Letino è diventato all’improviso nero come un corvo: non è ringiovanito miracolosamente, si è
semplicemente tinto i capelli. Può ingannare il prossimo, ma non la morte, che gli toglierà la maschera.
Mentiris iuvenem tinctis, Laetine, capillis,
tam subito corvus, qui modo cycnus eras.
Non omnes fallis; scit te Proserpina canum:
personam capiti detrahet illa tuo.
Marziale
Mentiris…capillis:” Tingendoti i capelli, Letino, vuoi farti credere un giovanotto” (Castiglioni – Mariotti). iuvenem : apposizione
dell’oggetto sottinteso. subito… modo: i due avverbi esprimono efficacemente la repentinità della trasformazione. Proserpina: la
regina dell’Averno; qui rappresenta la morte. personam:” la maschera” che Letino ha indossato tingendosi i capelli.
Interrogative dirette semplici
Esercizio 1
Traduci:
1) Num infitiari potes te illo ipso die commovere te contra rem publicam non potuisse? (Cic.). 2)
Quousque tandem abutere, Catilina, patientia nostra? Quamdiu etiam furor iste tuus nos eludet?
(Cic). 3) Cur anni tempora morbos adportant? Quare mors immatura vagatur? 4) Nihilne te
nocturnum praesidium Palatii, nihil urbis vigiliae, nihil timor populi, nihil hic munitissimus
habendi senatus locus, nihil horum ora vultusque moverunt? (Cic.). 5) Nonne emori per virtutem
praestat quam vitam miseram atque inhonestam per dedecus amittere ? (Sall.). 6) Illi, qui ex aliis
propositis in alia transiliunt aut ne transiliunt quidem, sed casu quodam transmittuntur, quomodo
habere quicquam certum mansurumve possunt? (Sen.). 7) Quid? Poetae nonne post mortem
nobilitari volunt? (Cic.). 8) Quando Socrates quicquam tale fecit? (Cic.). 9) Ex aede Iovis
religiosissimum simulacrum nonne abstulistis ? (Cic.). 10) Satisne est praesidii in virtute? (Cic.).
11) Num, tibi cum fauces urit sitis, aurea quaeris pocula? (Hor. ). 12) Potestne in tam diversis
mentibus pax aut amicitia esse ? (Sall.). 13) Cur res tam dissimiles eodem nomine appellas ? (Cic.).
14) Autronio nonne sodales, non collegae sui, non veteres amici, quorum ille copia quondam
abundarat, non hi omnes, qui sunt in re publica principes, defuerint? (Cic.).
Esercizio 2
Traduci:
1) C’è qualcosa di più bello dell’onestà? 2) Come possiamo difenderci dalle avversità? 3) Perché
non dovremmo riconoscere le nostre colpe? 4) Chi sconfisse Annibale a Zama? Quando ci fu la
battaglia? 5) Chi era Verre? Sapete qualcosa di lui? 6) Hai fatto il tuo dovere? 7) Ma tu hai fatto il
tuo dovere? 8) Ma tu non hai fatto il tuo dovere? 9) Credi che i padri stiano sempre a cuore ai figli?
10) Hai paura? Vuoi che ti accompagni? 11) Conosci i poemi omerici? Li trovi interessanti? 12) Chi
dice la verità? L’accusatore? L’accusato?
569
Interrogative dirette disgiuntive- Risposta alle domande
Esercizio 3
Traduci:
1) Vosne verum L. Domitium an vos L. Domitius deseruit ?(Caes.). 2) Haec utrum lex est an
omnium legum dissentio? (Cic.). 3) Haruspices haec loquuntur an patrii Penatesque di? (Cic.). 4)
Utrum merito mihi ista accidunt an immerito? (Sen.). 5) Uter nostrum tandem, Labiene, popularis
est, tune an ego? (Cic.). 6) An tu haec non credis? –Minime vero (Cic.). 7) Quid exspectatis
amplius? An aliquam vocem putatis ipsam pro se causam et veritatem posse mittere? (Cic.). 8)
Gabinio dicam an Pompeio an utrique? (Cic.). 9) Utrum de imperatore populi Romani an de
Hannibale loquimur? (Cic.). 10) An tu civem ab hoste natura et loco, non animo factisque
distinguis? (Cic.). 11) Quid ego faciam? Maneam an abeam? (Pl.). 12) Capuaene te putabas
consulem esse non Romae? (Cic.).
Esercizio 4
Traduci:
1) Chi era nel giusto? Cesare o Pompeo? 2) Ha meritato il successo lui o lo ha favorito la buona
sorte? 3) Che pensate di fare? Di ripartire subito o di fermarvi qualche giorno? 4) Il comando
appartiene al popolo o a chi è al potere? 5) L’eredità è toccata alla mamma o ai figli? E lei l’ha
tenuta per sé o l’ha data a loro? 6) Cincinnato fu a lungo dittatore? –Niente affatto. Rimase in carica
solo sedici giorni. 7) Aristide fu veramente un uomo giusto? –Certo. 8) Come è il tempo da voi?
Piove o c’è il sole? 9) Aspetti qualcuno o possiamo andar via? 10) Ti decidi una buona volta? Vieni
o non vieni? –Vengo, vengo. 11) Ma tu credi o no alle favole? 12) Non ho capito. Chi ha ragione?
L’uomo o la donna?
Esercizio 5
1) Completa il brano che segue individuando le espressioni giuste tra quelle suggerite.
2) Da’ una risposta motivata alle domande in calce.
Cesare schiera i suoi uomini nell’imminenza della battaglia di Farsalo
Caesar superius institutum servans X legionem in dextro cornu, nonam in sinistro conlocaverat,
tametsi erat (1) Dyrrachinorum proeliorum / Dyrrachina proelia / Dyrrachinis proeliis vehementer
attenuata, et huic sic adiunxit octavam, ut (2) paene unam ex duabus efficeret, atque alteram alteri
praesidio esse (3) iusserat. Cohortes in acie LXXX constitutas habebat, quae summa erat milium
XXII; cohortes VII castris praesidio reliquerat. Sinistro cornu (4) Antonium, dextro P. Sullam,
mediae aciei Cn. Domitium praeposuerat. Ipse contra Pompeium constitit. Simul eas res
animadversas / iis rebus animadversis / eae res animadversae, quas demonstravimus, timens ne a
multitudine equitum / a multitudinis equitibus / multitudine equites dextrum cornu
circumveniretur, celeriter ex tertia acie singulas cohortes detraxit atque ex his quartam instituit
equitatuique opposuit, et quid fieri vellet (5) ostendit, monuitque eius diei victoriam in iis cohortibus
virtutem / in eas cohortes virtutem / in earum cohortium virtute constare. Simul tertiae aciei
totique exercitui imperavit ne iniussu suo concurrerent; se cum id fieri vellet vexillum signo daturo
/ vexillum signo daturum / vexillo signum daturum.
Cesare
570
(1) tametsi erat…adtenuata: che proposizione è? (2) ut…efficeret: finale o consecutiva? (3) alteri praesidio esse: di che
costruzione si tratta? (4) Sinistro cornu: dativo o ablativo? 5) quid fieri vellet: di che proposizione si tratta?
Versione 1
Il matrimonio presso i Germani
Qui, come in altri passi, a Tacito interessa porre in evidenza l’integrità della società germanica, per un confronto
sottinteso con quella di Roma. Nel matrimonio non la donna porta la dote, ma… e la donna –aggiungiamo- godeva di
una grande considerazione, senza che si interrompessero col matrimonio i suoi rapporti con la famiglia d’origine.
Severa illic (1) matrimonia, nec ullam morum partem magis laudaveris. (2) Nam prope soli
barbarorum singulis uxoribus contenti sunt, exceptis admodum paucis, qui non libidine, sed ob
nobilitatem plurimis nuptiis ambiuntur. Dotem non uxor marito, sed (3) uxori maritus offert.
Intersunt parentes et propinqui ac probant munera, non ad delicias muliebres quaesita, nec talia ut
iis nova nupta comatur, sed boves et frenatum equum et scutum cum framea gladioque. In haec
munera uxor accipitur atque invicem ipsa armorum aliquid (4) viro affert: hoc maximum vinculum,
haec arcana sacra, hos coniugales deos arbitrantur. Ne se mulier extra virtutum cogitationes
extraque bellorum casus putet, ipsis incipientis matrimonii auspiciis admonetur venire se laborum
periculorumque sociam, idem in pace idem in proelio passuram ausuramque: hoc vincti boves, hoc
paratus equus, hoc data arma denuntiant.
Tacito
(1) illic: presso i Germani. (2) laudaveris: congiuntivo potenziale. (3) non uxor marito… sed… non ad delicias… sed: la negazione
di un qualcosa che invece accade a Roma, e l’affermazione di un qualcosa che a Roma è impensabile. (4) armorum aliquid: “
qualche arma”.
Versione 2
Come scelgono i capi i Germani
I re vengono scelti in base alla nobiltà, i comandanti in base al valore. Conservano la loro carica con l’esempio che
danno, né a loro è concesso punire chicchessia, cosa che possono soltanto i sacerdoti che paiono agire secondo la
volontà di un dio che…
Reges ex nobilitate, duces ex virtute sumunt. Nec regibus (1) infinita est aut libera potestas, et duces
exemplo potius quam imperio praesunt, idest si prompti, si conspicui, si ante aciem agant. Ceterum
neque animadvertere neque vincire, ne verberare quidem nisi sacerdotibus permissum, idque (2)
non quasi in poenam nec ducis iussu, sed velut deo imperante, quem adesse bellantibus credunt.
Effigies et signa quaedam detracta lucis (3) in proelium ferunt; quodque praecipuum fortitudinis
incitamentum est, non casus nec fortuita conglobatio turmam aut cuneum facit, sed familiae et
propinquitates; praeterea in proximo sunt pignora, (4) unde feminarum ululatus audiri possint, unde
vagitus infantium.
Tacito
(1) Nec regibus… est: “ I re non… hanno”. (2) idque… iussu: “ e questo non come per (infliggere) una pena né per ordine del
comandante”. (3) detracta lucis: “ tirati fuori dai boschi sacri”. (4) pignora: “le persone care” (feminae… infantes).
571
Quondam
Cursus honorum
Nell'antica Roma era la carriera politica dei cives, carriera che prevedeva la successione
questura-pretura-consolato-censura. Gradi intermedi, ma non obbligatori, erano, dopo la questura,
il tribunato della plebe e l'edilità. Nel cursus si indicavano e l'età necessaria per accedere alle
singole cariche, e l'intervallo obbligatorio tra una carica e l'altra. Una sua prima regolamentazione
significativa risale al 342 a.C. , quando si decise per legge che nessuno poteva essere eletto di
nuovo alla stessa carica, se prima non erano passati dieci anni dalla precedente elezione. Nuove
regole vennero fissate nel l80 a.C. , con la lex Villia annalis, del tribuno L. Villio, con la quale si
fissarono le età minime per accedere alle singole cariche, e forse un intervallo di almeno due anni
per passare dall' una all’altra. E se per essere eletti tribuni militari occorreva aver prestato servizio
nell'esercito per almeno cinque anni, a ventidue anni si poteva accedere al tribunato, a ventisette
alla questura, a trenta all'edilità, a trentatré alla pretura, a trentasei al consolato.
Una riforma significativa del cursus venne fatta da Silla, che elevò l'età minima per
concorrere alle varie cariche (trenta anni per la questura, quaranta per la pretura, quarantatré per il
consolato) e che fissò un intervallo di dieci anni dal primo consolato per una eventuale nuova
elezione. Novità significativa: entravano di diritto nel senato quanti avevano ricoperto almeno la
carica di questore.
Queste, in sintesi, le norme legali, che spesso, more solito, non furono rispettate affatto.
Mario, ad esempio, ricoprì più volte di seguito la carica di console.
Sententiae
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
Iracundiam qui vincit, hostem superat maximum (P. Syr.).
Gravius nocet quidquid inexpertum accidit (P. Syr.).
Obcoecat animos fortuna (Liv.).
Vitam regit fortuna, non sapientia ( Sen.).
Divitiarum et formae gloria fluxa est ( Sall.).
Avaritia miseriae causa est (Sen.).
Iniuriarum remedium est oblivio (Sen.).
Habent insidias hominis blanditiae mali (Phaedr.).
572
Capitolo 39
Proposizioni
indirette
subordinate
sostantive:
Interrogative
Interrogative indirette semplici.
Interrogative indirette disgiuntive.
573
Un bugiardo parassita
Un uomo si vanta di non pranzare mai a casa propria. Ed è verità – commenta Marziale -; non pranza proprio se nessuno
lo invita.
Numquam se cenasse domi Philio iurat, et hoc est:
non cenat quotiens nemo vocavit eum.
Marziale
se cenasse (= cenavisse) : oggettiva retta da iurat. et hoc est: “ed è così”. quotiens: “quando (ogni volta che)”. vocavit: rendi al
presente.
Interrogative indirette semplici
Esercizio 1
Traduci:
1) Videndum est cum omnibusne pax esse possit (Cic.). 2) Iusserunt speculari num sollicitati animi
ab rege essent (Liv.). 3) Quaeris quid existimem de legionibus: dubitabam venturaene essent (Cic.).
4) Quid de Oppianico Cn. Magius suspicatus sit videtis; quid iudicarit, obscurum non est (Cic.). 5)
Quaeris an omne bonum optabile sit (Cic.). 6) Quo de genere mortis difficile dictu est quid homines
suspicentur, videtis (Cic.). 7) Mihi vetustas res scribenti nescio quo pacto antiquus fit animus et
quaedam religio tenet (Liv.). 8) Qua ratione constent caelestia, quae illis sit vis atque natura
sapiens scit (Sen.). 9) Quid ageret, quo se verteret nesciebat (Cic.). 10) Non qui fuerimus, sed qui
nunc simus vide (Phaedr.) 11) Exspectabam si quid de eo ad me scriberes ( Cic.). 12) Avida est
periculi virtus et quo tendat, non quid passura sit cogitat (Sen.). 13) Si alia sentit, alia loquitur,
numquam intelligam quid sentiat (Cic.). 14) Si C. Gracchus diutius vixisset, eloquentia nescio an
habuisset parem neminem (Cic.).
Esercizio 2
Traduci:
1) Dimmi se posso fare qualcosa per te. 2) Venendogli chiesto se diceva la verità, l’ambasciatore si
mostrò offeso. 3) Il console domandò al tribuno se aveva fatto davvero del suo meglio. 4) Voglio
sapere perché sei venuto, e quali sono le tue intenzioni. 5) Ti farò sapere quando ci vedremo. 6)
Nessuno è in grado di dire come si possa agire in una tale occasione. 7) Si discusse molto se i
contenuti della legge erano giusti. 8) Si rivolsero all’oracolo per sapere chi mettere a capo della
spedizione. 9) Quando conoscerò quale è la realtà, allora agirò di conseguenza. 10) Molti, non so
perché, avevano l’abitudine di parlare a vanvera.
Interrogative indirette disgiuntive
Esercizio 3
Traduci:
1) Quaero potueritne Roscius ex societate suam partem petere necne (Cic.). 2) Deliberatur de
Avarico in communi concilio incendi placeat an defendi (Caes.). 3) Iugurtha praesens an absens,
pacem an bellum gerens perniciosior esset in incerto erat (Sall.). 4) Agitur liberine vivamus an
574
mortem obeamus (Cic.). 5) Statuite utrum nos semper miseri lugeamus an, diu vexati a perditissimis
civibus, per vos recreemur (Cic.). 6) Considerandum est utrum natura tua agendis rebus an otioso
studio contemplationique aptior sit (Sen.) 7) Quaeramus igitur utrum melius fuerit libertati populi
Romani sceleratorum arma an libertatem nostram armis tuis cedere (Cic.). 8) Ex illius sermone
statuam Arpinumne mihi eundum sit an alio (Cic.). 9) Id vanum necne sit, extemplo sciri potest
(Liv.). 10) Vultu an natura sapiens sis, multum interest ( Publ. Syr. ). 11) Dicit se missum a consule
venisse quaesitum ab eo pacem an bellum agitaturus foret (Sall.) 12) Nunc vos exsistumate facta an
dicta pluris sint (Sall.). 13) Decernitur hoc bello utrum simus necne (Cic.). 14) Honestum factu sit
an turpe dubitant (Cic.).
Esercizio 4
Traduci:
1) Molte volte non sappiamo se tacere o parlare. 2) Ci chiedevamo perplessi se dovessimo
intervenire o no. 3) Le madri, conosciuta la sconfitta dell’esercito, domandavano ai superstiti se i
loro figli erano vivi o morti. 4) Il console non sapeva se credere alle parole dei prigionieri o non
fidarsi di loro. 5) Prima di farti sapere ciò che penso, voglio sapere io se eri presente o meno alla
riunione. 6) Chi può dire con tutta certezza se l’anima è immortale o se essa muore col corpo? 7) Ci
domandammo tutti, per la verità, se tu fossi partito o se fossi rimasto a casa. 8) Il prigioniero rifletté
a lungo se raccontare tutto o se trarre in inganno i nemici. 9) Non si è discusso se approvare o
respingere la legge, si è parlato soltanto dell’interesse dell’accusato. 10) Ci si chiede se la gloria
conseguita sia duratura o momentanea.
Esercizio 5
1) Completa il brano che segue individuando le espressioni giuste tra quelle suggerite.
2) Da’ una risposta motivata alle domande in calce.
Metello invia uomini sulle tracce di Giugurta in fuga
Metellus in eadem castra / eisdem castris / in eisdem castris quatriduo moratus, saucios cum cura
reficit, meritos (1) in proeliis more militiae donat, univorsos in contione laudat atque agit gratias,
hortatur ut ad cetera, quae levia sint, (2) parem animum gerant: pro victoria (3) satis iam pugnatum,
reliquos labores pro praeda fore. Tamen interim transfugas et alios opportunos, Iugurtha ubi
gentium (esset) aut quid agitaret, cum paucisne esset an exercitum haberet, ut sese victus gereret,
exploratum misit / explorare misit. At ille sese in locis saltuosis et natura munitis / in locos
saltuosos et natura munitos / in loca saltuosa et natura munita receperat; ibique cogebat
exercitum numero (4) hominum ampliorem, sed hebetem infirmumque, agri ac pecoris magis quam
belli cultorem. Id ea gratia eveniebat, quod praeter regios equites nemo omnium Numida ex fuga
regem sequitur: quo (5) cuiusque animus fert, eo discedunt, neque id flagitium militiae ducitur: ita
se mores habent.
Sallustio
(1) meritos…donat: manca la precisazione di ciò che si dà. Quale è il costrutto completo? (2) quae levia sint: come giustifichi l’uso
del congiuntivo? (3) pro victoria…pro praeda: che valore hanno in concreto le due espressioni? (4) numero: di quale complemento
si tratta? (5) quo…eo: che valore hanno?
575
Quondam
Consulatus
La più importante delle magistrature, lo si vuole istituito nel 509 a.C. , con la cacciata da Roma di
Tarquinio il Superbo e la fine del potere monarchico. I poteri dei re passarono quindi nelle mani di
due magistrati eletti annualmente, denominati consoli, col nome dei quali si indicò l'anno, grazie al
privilegio dell'eponimia. Assai importante il fatto che la carica avesse natura elettiva, ma non meno
significative altre caratteristiche della magistratura, e cioè: la temporaneità (la nomina aveva valore
annuale), la collegialità (i consoli erano due), l'autorità( i consoli erano superiori a tutti gli altri
magistrati).
Per tanto tempo prerogativa esclusiva del patriziato, l'accesso al consolato da parte della plebe
venne sancito soltanto nel 367 a.C. , grazie alle leggi Licinie Sestie. E se queste prevedevano che
per l'avvenire uno dei due consoli dovesse essere plebeo, e se ancora (siamo nel 342 a.C. ) si volle
che entrambi i consoli potessero essere plebei, in realtà si dovette aspettare molto tempo prima che
un qualunque plebeo ricoprisse la carica. La storia vuole che dal 364 al 63 a.C. siano diventati
consoli soltanto quindici homines novi, appartenenti cioè a famiglie i cui membri non avevano mai
ricoperto una carica. Nel periodo repubblicano, l'elezione alla magistratura era riservata ai comizi
centuriati; l'imperatore Tiberio la riservò al senato, mentre da Diocleziano essa venne affidata
esclusivamente all'imperatore.
Ai consoli (come simboli del potere essi avevano la toga praetexta, la sella curulis e dodici
littori) erano riservati il supremo potere militare e la libera conduzione della guerra, ma non la
possibilità di concludere trattati di pace , che invece necessitavano dell'autorizzazione del senato.
Vari, poi, i compiti dei consoli nella vita civile; tra gli altri, obbligo di convocare e presiedere
adunanze del senato, facoltà di proporre nuove leggi, di imporre nuove tasse, di sostituirsi ai
censori in caso di loro assenza…
In età imperiale, infine, la carica di console perse ogni potere effettivo e divenne puramente
onorifica.
Leggiamo ora tre passi dalla prima Catilinaria, pronunciata da Cicerone l’8 novembre del 63 a.C..
Le Catilinarie, complessivamente quattro, “sono il capolavoro dell’eloquenza politica ciceroniana”
(B. Riposati).
Versione 1
Sono le prime battute dell’azione, con le quali Cicerone entra immediatamente in medias res… e Catilina è ancora vivo!
Quo usque tandem abutere, Catilina, patientia nostra? quam diu etiam furor iste tuus nos
eludet? quem ad finem sese effrenata iactabit audacia? Nihilne te nocturnum praesidium Palatii,
nihil urbis vigiliae, nihil timor populi, nihil concursus bonorum omnium, nihil hic munitissimus
habendi senatus locus (1), nihil horum ora vultusque moverunt? Patere tua consilia non sentis?
constrictam iam omnium horum scientia teneri coniurationem tuam non vides? Quid proxima, quid
superiore nocte egeris, ubi fueris, quos convocaveris, quid consilii ceperis, quem nostrum ignorare
arbitraris? O tempora! o mores! senatus haec intellegit, consul videt: hic tamen vivit. Vivit? immo
vero etiam in senatum venit, fit publici consilii particeps, notat et designat oculis ad caedem unum
quemque nostrum. Nos autem, fortes viri (2), satisfacere rei publicae videmur, si istius furorem ac
tela vitemus.
Cicerone
576
(1) habendi senatus locus: “luogo dove si tengono le sedute del senato”; e letteralmente? (2) fortes viri: ironia amara, e tanta:
“uomini coraggiosi davvero”.
Versione 2
Catilina entra in senato, e nessuno gli rivolge un cenno di saluto, preoccupandosi invece tutti di fare il vuoto accanto a
lui. Il rivoluzionario pare non curarsene affatto.
Venisti paulo ante in senatum. Quis te ex hac tanta frequentia, tot ex tuis amicis ac necessariis
salutavit? Si hoc post hominum memoriam contigit nemini (1), vocis exspectas contumeliam, cum sis
gravissimo iudicio taciturnitatis oppressus? Quid, quod (2) adventu tuo ista subsellia vacuefacta
sunt, quod omnes consulares, qui tibi persaepe ad caedem constituti fuerunt, simul atque adsedisti,
partem istam subselliorum nudam atque inanem reliquerunt, quo tandem animo hoc tibi ferendum
putas? Servi mehercule mei si me isto pacto metuerent, ut te metuunt omnes cives tui, domum meam
relinquendam putarem: tu tibi urbem non arbitraris? et, si me meis civibus iniuria (3) suspectum
tam graviter atque offensum viderem, carere me aspectu civium, quam infestis oculis omnium
conspici mallem: tu, cum (4) conscientia scelerum tuorum agnoscas odium omnium iustum et iam
diu tibi debitum, dubitas, quorum mentes sensusque vulneras, eorum aspectum praesentiamque
vitare?
Cicerone
(1) contigit nemini: “non è toccato a nessuno”. (2) quod…quod…hoc: “il fatto che…il fatto che…questo”. (3) iniuria: con valore
avverbiale, “ingiustamente”. (4) cum agnoscas: concessiva.
Versione 3
Cicerone finge che la patria parli a lui e che lo rimproveri di non avere il coraggio di chiudere Catilina in carcere e di
farlo morire tra atroci sofferenze.
Etenim si mecum patria, quae mihi vita mea multo est carior, si cuncta Italia, si omnis res publica
sic loquatur: “M. Tulli, quid agis? Tune eum (1), quem esse hostem comperisti, quem ducem belli
futurum vides, quem exspectari imperatorem in castris hostium sentis, auctorem sceleris, principem
coniurationis, evocatorem servorum et civium perditorum, exire patiere, ut abs te non emissus ex
urbe, sed immissus in urbem esse videatur? Nonne hunc in vincula duci, non ad mortem rapi, non
summo supplicio mactari imperabis? Quid tandem te impedit? Mosne maiorum (2)? At persaepe
etiam privati in hac re publica perniciosos cives morte multarunt. An leges, quae de civium
Romanorum supplicio rogatae sunt? At numquam in hac urbe qui a re publica defecerunt, civium
iura tenuerunt”.
Cicerone
(1) Tune eum…exire patiere (= patieris): “Tu…permetterai che esca quello”. (2) Mosne maiorum?: “Il costume degli antenati
forse?”
Versione 4
Sul concetto di povertà
Traendo spunto da un pensiero di Epicuro, Seneca spiega chi a suo avviso è veramente povero…qui plus cupit.
Hoc ipse facio; ex pluribus (1), quae legi, aliquid adprehendo. Hodiernum hoc est, quod
apud Epicurum nactus sum - soleo enim et in aliena castra transire, non tamquam transfuga, sed
tamquam explorator -: « honesta, inquit, res est laeta paupertas. » Illa vero non est paupertas, si
laeta est: non qui parum habet, sed qui plus cupit, pauper est. Quid enim refert, quantum illi (2) in
arca, quantum in horreis iaceat, quantum pascat aut feneret, si alieno inminet (3), si non adquisita
sed adquirenda computat? Quis sit divitiarum modus, quaeris? primus habere quod necesse est,
577
proximus quod sat est. Vale.
Seneca
(1) ex pluribus: è neutro. (2) illi: dativo di vantaggio. (3) si alieno inminet: “se aspira all’altrui”.
Sententiae
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
Spes praemii solacium est laboris (Sen.).
Fides supremum rerum humanarum vinculum est (Quint.)
Vitae brevis est cursus, gloriae sempiternus (Cic.).
Metus improbos compescit, non clementia (P. Syr.).
Memoria beneficiorum fragilis est, iniuriarum tenax (Sen.).
Iustitia omnium est domina et regina virtutum (Cic.).
Rebus in angustis facile est contemnere vitam (Mart.).
Ab Iove principium: Iovis omnia plena (Verg.).
578
Capitolo 40
Proposizioni subordinate sostantive
Sostantive introdotte dal quod dichiarativo.
Sostantive introdotte da ut/ne.
Sostantive introdotte da ut/ ut non.
Sostantive introdotte da quin.
579
Non è tosse, è golosità
Partenopeo è afflitto da una tosse insistente, che il suo medico fa di tutto per curare, facendogli mangiare leccornie
varie. Niente da fare: Partenopeo tossisce tutto il giorno…è goloso.
Leniat ut fauces medicus, quas aspera vexat
adsidue tussis, Parthenopeae, tibi,
mella dari nucleosque iubet dulcesque placentas
et quidquid pueros non sinit esse truces.
At tu non cessas totis tossire diebus:
non est haec tussis, Parthenopeae: gula est.
Marziale
1) Leniat ut : anastrofe (= ut leniat, finale). fauces… quas… vexat adsidue tussis: “la gola… che … tormenta continuamente la
tosse “. mella…quidquid: accusativi, tutti soggetti di dari; il tutto è retto da iubet. et quidquid… truces: “e tutto ciò che non
permette che i bambini siano cattivi”. totis…diebus: “intere…giornate”.
Proposizioni introdotte dal quod dichiarativo
Esercizio 1
Traduci:
1) Me una haec res torquet, quod non Pompeium secutus sum (Cic.). 2) Accidit quod Caesar
mirifice ingeniis excellentibus delectatur (Cic.). 3) De animo meo bene facis quod non dubitas
(Cic.). 4) Dupliciter delectatus sum tuis litteris, quod ipse risi et quod intellexi iam posse ridere
(Cic.). 5) Hoc loco illud non queo praeterire, quod senatus frequens retinendum me in urbe censuit
(Cic.). 6) Cecidit mihi opportune quod venisti (Cic.). 7) Mitto quod invidiam subieris (Cic.). 8) Huc
accedebat quod Sulla nimis liberaliter exercitum habuerat contra maiorum morem (Sall.). 9) Gallis
magno erat impedimento quod satis commode pugnare non poterant (Caes.). 10) Adicite quod
civitatem dedimus (Liv.). 11) Multae res Caesarem hortabantur quare sibi eam rem cogitandam et
suscipiendam putaret; in primis quod Aeduos, fratres consanguineosque saepenumero a senatu
appellatos, in servitute atque in dicione videbat Germanorum teneri eorumque obsides esse apud
Ariovistum ac Sequanos intellegebat (Caes.). 12) Fecisti mihi pergratum quod librum ad me misisti,
ex quo ego millesimam partem vix intellego (Cic.).
Esercizio 2
Traduci:
1) Tralascio il fatto che tu ti sia trovato sul luogo del delitto. 2) Quanto a quello che hai detto in mia
difesa, io ti sono veramente grato. 3) Avete agito bene per il fatto che avete aiutato degli sventurati.
4) Oltre al fatto che ti comporti male, non ti vergogni nemmeno di quello che dici. 5) Ai numerosi
inconvenienti si aggiunse anche che il tempo fosse particolarmente inclemente in quelle giornate. 6)
Mi ha fatto piacere veramente che tu sia riuscito in un compito così arduo. 7) Purtroppo i nostri
erano superiori ai nemici in questo soltanto, che erano in numero maggiore. 8) Non possiamo
trascurare il fatto che il popolo non trae nessun vantaggio da un tale provvedimento.
580
Proposizioni introdotte da ut ( negazione: ne)
Esercizio 3
Traduci:
1) Discipulos id moneo, ut praeceptores suos non minus quam ipsa studia ament (Quint.). 2) Latini
a Romanis exigebant ut unus consul ex eorum, alter ex Romanorum populo crearetur (Eutr.). 3) Illi
orant atque obsecrant ut in Siciliam navibus reportentur (Caes.). 4) Ne quid iis noceatur neu quis
invitus sacramentum dicere cogatur a Caesare cavetur (Caes.). 5) Hoc volebam nescius ne esses
(Pacuv.). 6) Obtinuit ut legiones inter se dividerent (Liv.). 7) Primum deprecor ne Antonius
irascatur, deinde, si hoc non impetro, peto ut sic irascatur ut civis. 8) Dignitas tua facit ut
animadvertatur quidquid facias (Cic.). 9) Hoc te rogo, ne dimittas animum neve te obrui
magnitudine negotii sinas (Cic.). 10) Catilina, demisso vultu, voce supplici, postulare a patribus
coepit ne quid temere de se crederent (Sall.). 11) Masinissa nos ita instituit ne quem coleremus nisi
populum Romanum (Sall.). 12) Lex permittit ut furem noctu liceat occidere (Cic.).
Esercizio 4
Traduci:
1) La legge non può permettere che si compiano azioni simili. 2) Dobbiamo adoperarci sempre per
ottenere i migliori risultati. 3) I genitori raccomandano continuamente ai figli di non comportarsi
male. 4) Il generale con il suo discorso convinse i soldati a non arrendersi di fronte alle difficoltà
della marcia attraverso i monti innevati. 5) L’esperienza insegna all’uomo a non sperare in cose
impossibili. 6) I soldati furono esortati dal tribuno a tentare un’impresa assai rischiosa. 7) È
interesse dei genitori che i figli non frequentino cattive compagnie. 8) Le madri supplici pregavano
il nemico che risparmiasse la vita dei figli.
Proposizioni introdotte da ut (negazione: ut non)
Esercizio 5
Traduci:
1) Nullo umquam de homine factum est ut absens accusaretur (Cic.). 2) Non potest fieri ut non
aliquando succedat multa temptanti (Sen.). 3) Fieri nullo pacto potest ut non dicas quid non probes
(Cic.). 4) Iniquum est ut id exigas (Pl.). 5) Communi fit vitio naturae ut invisitatis atque incognitis
rebus magis confidamus vehementiusque exterreamur (Caes.). 6) Ita plerumque evenit ut quem vos
imperare iussistis is imperatorem alium quaerat (Sall.). 7) Ad Appii Claudii senectutem accedebat
etiam ut caecus esset (Cic.). 8) Accidit Athenis ut una nocte omnes Hermae deicerentur (Nep.). 9)
Tantum abest ut ornem libertatis inimicos, ut eos oderim (Cic.). 10) Iam in eo erat ut milites muros
invaderent, sed deditio facta est (Caes.). 11) Reliquum est ut de felicitate dicamus (Cic.). 12) Saepe
fit ut de domino loquantur servi quibus coram domino loqui non licet (Sen.).
Esercizio 6
Traduci:
1) Resta soltanto che si parli dell’importanza dell’onestà. 2) Non può succedere che in una gara
arrivino al traguardo tutti insieme. 3) Non era il momento di discutere, bisognava agire con
581
tempestività. 4) Non c’era la possibiltà che si affrontasse il nemico in campo aperto. 5) Accadde che
alle donne non fu permesso di entrare nei templi degli dei. 6) Stando così le cose, rimane
semplicemente che diciate ogni particolare al giudice. 7) È giusto che ognuno contribuisca al bene
della collettività. 8) Era legge che tutti offrissero una somma per la costruzione della flotta.
Proposizioni introdotte da quin
Esercizio 7
Traduci:
1) Non enim dubito quin probaturus sim vobis defensionem meam (Cic.). 2) Non dubitabam quin te
frater meus aut Dyrrachi aut in istis locis uspiam visurus esset (Cic.). 3) Mihi numquam dubium fuit
quin tibi essem carissimus (Cic.). 4) Dubitandum non existimavit quin ad eos proficiscerentur
(Caes.). 5) Nullum tempus intercessit quin aliquem de conciliis ac motu Gallorum nuntium Caesar
acciperet (Caes.). 6) Facere non possum quin in singulas res meritaque tua tibi gratias agam
(Cic.). 7) Parum afuit quin Varum interficeret Fabius (Caes.). 8) Nemo tam fortis erat quin
perturbaretur (Caes.). 9) Non dubito quin tibi quoque id molestum sit (Cic.). 10) De aqua et de via
nihil praetermisi quin enucleate ad te perscriberem (Cic.). 11) Quis est quin cernat quanta vis sit in
sensibus?(Cic.). 12) Dubium non est quin illa benignitas honestior sit (Cic.).
Esercizio 8
Traduci:
1) Nessuno aveva dubitato che il console si fosse comportato bene. 2) Non si può dubitare che i
primi uomini siano esistiti in tempi antichissimi. 3) I plebei non poterono fare a meno di seguire i
consigli di Menenio Agrippa. 4) Non mancò il sospetto che anche Cesare avesse partecipato alla
congiura. 5) Chi poteva dubitare che le leggi fossero state approvate dopo ampia discussione? 6)
Nessuno mise in dubbio che si potesse agire in maniera diversa, ma nessuno seppe dare un altro
consiglio.
Esercizio 9
1) Completa il brano che segue individuando le espressioni giuste tra quelle suggerite:
2) Da’ una risposta motivata alle domande in calce:
Alessandro fa visita alla madre e alla moglie di Dario, sue prigionere
Iamque iusta defuncta corporibus soluta / iusta defunctis corporibus soluta / iustis defunctorum
corporibus solutis, praemittit ad captivas, qui (1) nuntiarent ipsum venire inhibitaque comitantes
turba / inhibitaeque comitantium turbae / inhibitaque comitantium turba, tabernaculum cum
Hephaestione intrat. Is longe omnium amicorum carissimus erat regi, cum ipso pariter educatus,
secretorum omnis arbitri / secreta omnia arbiter / secretorum omnium arbiter; libertatis (2)
quoque in admonendo eo non alius magis ius habebat, quod tamen ita usurpabat ut (3) magis a rege
permissum quam vindicatum ab eo videretur: et, sicut aetati par erat regi, ita corpus habitus
praestabat / ita corpore habitum praestabat / ita corporis habitu praestabat. Ergo reginae, illum
esse regem ratae, suo more veneratae sunt. Inde ex captivis spadonibus (4) quem Alexandrum esset
/ quis Alexandri esset / quis Alexander esset monstrantibus, Sisigambis advoluta est pedibus eius,
ignorationem numquam antea visi regis excusans; quam manu allevans rex:” Non errasti – inquit –
mater; nam et hic Alexander est”.
Curzio Rufo
582
(1) qui: a chi si riferisce? (2) libertatis : da che cosa dipende il genitivo?
spadonibus…monstrantibus: che valore ha l’ablativo assoluto?
(3) ut…videretur: finale o consecutiva?
(4)
Versione 1
Due schiavi fedeli
Due schiavi fingono di voler uccidere la loro padrona, ma in realtà la sottraggono alla crudeltà del nemico. Finita la
guerra, tornano nella condizione di schiavi di loro volontà, ma vengono affrancati dalla donna che essi hanno salvato.
Claudius Quadrigarius in duodevicesimo annalium tradit, cum obsideretur Grumentum et iam ad
summam desperationem ventum esset, duos servos ad hostem transfugisse et operae pretium
fecisse. Deinde urbe capta, passim (1) discurrente victore, illos per nota itinera ad domum, in qua
servierant, praecucurrisse et dominam suam ante egisse. Quaerentibus (2) quaenam esset,
dominam, et quidem crudelissimam, ad supplicium ab ipsis duci professos esse. Eductam deinde
extra muros summa cura celasse, donec hostilis ira consideret; deinde, ut satiatus miles cito ad
mores Romanos rediit, illos quoque ad suos rediisse et dominam sibi ipsos dedisse. Manumisit
utrumque e vestigio (3) illa nec indignata est ab his se vitam accepisse, in quos vitae necisque
potestatem habuisset.
Seneca
(1) passim discurrente victore: “mentre il nemico vincitore correva qua e là”. (2) quaerentibus quaenam esset: “ a quelli che
domandavano chi fosse”. (3) e vestigio: “ immediatamente”.
Versione 2
Fedeltà di schiavi
Uno schiavo uccide il suo padrone per impedire che diventi schiavo a sua volta del nemico vincitore. Un altro invece
disubbidisce al padrone che vorrebbe essere ucciso per non diventare schiavo, e lo salva.
Vettius, praetor Marsorum, ducebatur ad Romanum imperatorem; servus eius gladium militi illi
ipsi, a quo trahebatur, eduxit et primum dominum occidit, deinde “tempus est –inquit- me et mihi
consulere! (1) Iam dominum manumisi”, atque ita traiecit se uno ictu. Da mihi quemquam, qui
magificentius dominum servaverit! Corfinium Caesar obsidebat, tenebatur inclusus Domitius;
imperavit (2) medico, servo suo, ut sibi venenum daret. Cum tergiversantem videret: “Quid
cunctaris –inquit- tamquam in tua potestate totum istud sit? Mortem rogo armatus”. Tum ille
promisit et medicamentum innoxium bibendum illi dedit; (3) quo cum sopitus esset, accessit ad
filium eius et: “Iube –inquit- me adservari, dum ex eventu intellegas an venenum patri tuo
dederim”. Vixit Domitius et servatus a Caesare est; prior tamen illum servus servaverat.
Seneca
(1) me et mihi consulere: “che io pensi anche a me” . (2) imperavit: sogg. Domizio. (3) bibendum illi dedit: “gli fece bere”.
Versione 3
La Germania fisica
In poche righe hai qui i confini della Germania transrenana, segnati essi per lo più dai fiumi Reno e Danubio, dei quali
si indica sommariamente il corso, dalla sorgente alla foce.
Germania omnis (1) a Gallis (2) Raetisque et Pannoniis Rheno et Danuvio fluminibus, a Sarmatis
Dacisque mutuo metu aut montibus separatur; cetera Oceanus ambit, latos sinus (3) et insularum
immensa spatia complectens, nuper cognitis quibusdam gentibus ac regibus, quos bellum aperuit.
(4) Rhenus, Raeticarum Alpium inaccesso ac praecipiti vertice ortus, modico flexu in occidentem
583
versus, septentrionali Oceano miscetur. Danuvius, molli et clementer edito montis Abnobae iugo
effusus, pluris populos (5) adit, donec in Ponticum mare sex meatibus erumpat; septimum os
paludibus hauritur.
Tacito
(1) Germania omnis: “ Tutto l’insieme della Germania”. (2) a Gallis…: i popoli per i territori. (3) latos sinus…complectens: “che
abbraccia…estese penisole”. (4) quos bellum…aperuit: “che la guerra…(ci) ha fatto conoscere”. (5) plures populos: “ le terre di più
popoli”.
Versione 4
Gli abitanti della Germania
I Germani vengono considerati indigeni, visto che, avvenendo le migrazioni via mare, l’Oceano non le permette
facilmente, né d’altra parte abitanti di altre regioni erano invogliati a recarsi in una terra per loro inospitale.
Ipsos Germanos indigenas crediderim minimeque aliarum gentium adventibus et hospitiis mixtos,
quia nec terra olim, sed classibus advehebantur qui mutare sedes quaerebant, et immensus (1) ultra
utque sic dixerim Oceanus raris ab orbe nostro navibus aditur. Quis porro, praeter periculum
horridi et ignoti maris, Asia aut Africa aut Italia relicta, Germaniam peteret, informem terris,
asperam caelo, tristem cultu aspectuque, nisi (2) si patria sit?
Tacito
(1) et immensus…Oceanus: “l’oceano sconfinato e per così dire opposto ( a noi, che si estende) al di là della Germania”. (2) nisi si
patria sit: “a meno che non sia la sua patria”.
Quondam
Senatus
La tradizione vuole che il senato sia nato insieme a Roma. Secondo lo storico greco Dionigi
di Alicarnasso, vissuto a Roma al tempo di Augusto, il primitivo senato era composto da cento
patrizi, dei quali soltanto uno era di nomina regia: il viceré. Gli altri erano eletti dalle tribù dei
Ramnensi, Tiziensi e Luceri, e da ognuna delle trenta curie nelle quali era divisa la plebe: tre
ciascuna. Al tempo di Tarquinio Prisco , probabilmente, accanto ai patres maiorum gentium
apparvero i patres minorum gentium: senatori aggiunti, la cui presenza è significativa di una
trasformazione in atto; i senatori sarebbero diventati trecento. Si ebbe, insomma (ma non si sa con
certezza quando ciò sia realmente accaduto) un gruppo di patres (il più antico) e un gruppo di
conscripti, "gli aggiunti alla lista dei senatori", che potrebbero essere stati i patres minorum
gentium. Seicento al tempo di Silla, divennero addirittura novecento con Cesare, per tornare ad
essere di nuovo seicento con Augusto. Le sedute duravano l'intera giornata; apriva i lavori il
magistrato presidente -in genere un console- che presentava le questioni da trattare, invitando poi,
secondo una ben precisa scala gerarchica, i singoli senatori ad esprimere il proprio parere. Primo
ad essere interpellato era il princeps senatus, il più anziano ex censore patrizio. Esposti i vari pareri
(sententiae), il presidente, che teneva la facoltà di non sottoporli ai voti, procedeva alle votazioni
finché uno di essi otteneva la maggioranza. La votazione la si faceva con la discessio: i patres si
separavano in due gruppi -favorevoli e contrari- e si riunivano separatamente in due parti
dell'edificio. Al senato spettavano le decisioni in materia "di politica interna ed estera, di
amministrazione, di finanza pubblica; talora, di culto. Il più grande potere di cui disponeva e la cui
costituzionalità fu più volte messa in discussione, era la facoltà di emettere il senatus consultum
ultimum"(G. Garbarino)
584
Sententiae
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
Amicum perdere est damnorum maximum (P. Syr.).
Iustitia omni auro carior (Cic.).
Beneficium est unus in fame panis (Sen.).
Dominus deus unus est (Vang.).
Necessitas dat legem, non ipsa accipit (P. Syr.).
Peior est bello timor ipse belli (Sen.).
Hominis vita nihil aliud quam ad mortem iter (Sen.).
Mea mihi, sua cuique cara (Pl.).
585
Capitolo 41
Proposizioni subordinate sostantive
Sostantive dipendenti dai verba timendi.
Sostantive dipendenti dai verba impediendi – recusandi.
586
Un poeta da strapazzo
Strana l’abitudine del poeta che, accingendosi a recitare i suoi versi, si mette una sciarpa di lana intorno al collo.
Marziale si chiede perché lo faccia, e lo informa che la sciarpa sarebbe più utile per le orecchie degli ascoltatori.
Quid recitaturus circumdas vellera collo?
Conveniunt nostris auribus ista magis.
Marziale
Quid recitaturus: “Perché per recitare”; l’espressione fa pensare ad un’azione che si ripete continuamente.
l’altra costruzione del verbo? ista: naturalmente, vellera.
circumdas: conosci
Proposizioni dipendenti dai verba timendi
Esercizio 1
Traduci:
1) Timebam ne evenirent ea quae acciderunt (Cic.). 2) Omnes labores te suscipere video; timeo ut
sustineas (Cic.). 3) Vereor ne longior fuerim (Cic.). 4) Ille quidem semper impendebit timor, ne rex,
quod plerumque evenit, exsistat iniustus (Caes.). 5) Quam metui ne quid Lybiae tibi regna nocerent!
(Verg.). 6) Timor patres incessit ne civitatem sine imperio, exercitum sine duce, vis aliqua externa
adoriretur (Liv.). 7) Vereor ut Dolabella ipse satis nobis prodesse possit (Cic.). 8) Vereor ne quis
forte vestrum miretur quid haec tam longa oratio velit (Cic.). 9) Haec dicere vix audeo: vereor ne
qui sit qui istius insignem nequitiam nondum cernat (Cic.). 10) Nec sine metu fui ne quid
philosophia perversi suaderet (Front.). 11) Hoc foedus veretur Hiempsal ut satis firmum sit (Sall.).
12) Periculum est plane ne tu quicquam pueriliter aut inconsulte suadeas (Front.).
Esercizio 2
Traduci:
1) Temiamo tutti che si siano presi un impegno troppo grande. 2) Accingendosi all’impresa
pericolosa, temevano di non riuscire, pur animati da grande ardore. 3) In guerra molti uomini si son
data la morte temendo di cadere nelle mani dei nemici. 4) Pur costretti ad una strenua resistenza, i
soldati non temevano affatto che non sarebbero arrivati i rinforzi. 5) Era grande il timore che non
partissimo, per questo vennero a casa nostra. 6) Se avessi temuto di darti fastidio, non ti avrei
chiesto il favore. 7) In città si era diffusa la paura che stessero arrivando i nemici. 8) Temo che la
verità nuda e cruda non piaccia a molti.
Proposizioni dipendenti dai verba impediendi /recusandi
Esercizio 3
Traduci:
1) Plura ne dicam tuae me lacrimae impediunt (Cic.). 2) Epaminondas non recusavit quominus
legis poenam subiret (Nep.). 3) Teneri non potui quin tibi illud declararem (Cic.). 4) Nox atque
praeda castrorum hostes quominus victoria uterentur remorata sunt (Sall.). 5) Nihil impedit
quominus id, quod maxime placet, facere possimus (Cic.). 6) Caesar, ubi cognovit per Afranium
stare quominus proelio dimicaretur, castra facere constituit (Caes.). 7) Obstitisti ne ex Italia
transire in Siciliam fugitivorum copiae possent (Cic.). 8) Regulus in senatum venit, mandata
exposuit, sententiam ne diceret recusavit (Cic.). 9) Nihil ne ego quidem moror quominus
587
decemviratu abeam (Liv.). 10) Quid est quod me impediat ea quae mihi probabilia videantur sequi?
(Cic.). 11) Non possumus, quin alii a nobis dissentiant, recusare (Cic.). 12) Male faciunt qui
peregrinos urbibus uti prohibent (Cic.).
Esercizio 4
Traduci:
1) Nessuno ti ha mai impedito di seguire la tua strada. 2) La folla, istigata dall’oratore, si opponeva
a che venisse approvata la legge. 3) Non dipende dalla mancanza di volontà che non si riesca
nell’impresa. 4) Il comandante non impedì che alcuni uomini partissero di loro spontanea volontà.
5) Il colpevole non rifiutò di affrontare il giudizio della legge. 6) La malattia non gli ha impedito di
dedicarsi alla lettura dei poeti. 7) Non è dipeso da te che io partissi: sono andato via perché l’ho
voluto io. 8) Nessuno deve rifiutarsi di obbedire alle leggi: il rispetto per esse è vitale per l’intera
società.
Esercizio 5
1) Completa il brano che segue individuando le espressioni giuste tra quelle suggerite.
2) Da’ una risposta motivata alle domande in calce.
Comportamento di Alessandro con le donne di Dario
Virgines regias excellentis formae tam sancte habuit, quam si eodem, quo ipse, parente genitae
forent; coniugem eiusdem, quam nullius aetatis suae pulchritudinis corporis / nulli aetate sua
pulchritudo corporis / nulla aetatis suae pulchritudine corporis vicit, adeo ipse non violavit, ut (1)
summam adhibuerit curam ne quis (2) captivo corpori illuderet: omnem cultum reddi feminis iussit,
nec quicquam ex pristina fortuna magnificentiae / ex pristina fortunae magnificentiae / ex
pristinae fortunae magnificentia captivis, praeter fiduciam defuit. Itaque Sisigambis: « Rex –
inquit – mereris (3) ut ea precemur tibi, quae Dareo nostro quondam praecatae sumus; et tu ideo
dignus es qui (4) tantum regem non felicitate solum, sed etiam aequitate superaveris. Tu quidem me
matrem et reginam vocas, sed ego me tuam famulam esse confiteor. Et praeteritae fortunae
fastigium capio et praesentem iugum / praesentis iugum / praesenti iugo pati possum : tua interest
/ tuum interest / tui interest, quantum in nos licuerit, si id (5) potius clementia quam saevitia vis
esse testatum » .
Curzio Rufo
(1) ut…curam : sai volgere la frase nella forma attiva ? (2) ne quis…illuderet: che proposizione è? (3) mereris: forma passiva o
verbo deponente? (4) dignus es qui: quale verbo regge? (5) id: pronome neutro; a che cosa si riferisce?
Quondam
Imperator
Il titolo, che in un primo tempo ebbe significato sacrale (il magistrato, qualunque fosse la sua
carica, riceveva l’imperium in base agli auspici) designò col passar del tempo il comandante
dell'esercito, detentore dell' imperium, supremo comando militare. In quanto tale, l' imperator
reclutava egli stesso i soldati, col diritto di condurre personalmente la guerra nominando tra l’altro
gli ufficiali inferiori, tributando onori ai soldati particolarmente meritevoli, e, nel caso, emanando
sentenze di morte. Da ultimo, divenne un titolo puramente onorifico per i generali vincitori,
concesso per acclamazione da parte degli eserciti: l'appellatio. Il primo privatus cum imperio fu
probabilmente Publio Scipione Africano. Quando poi imperator divenne titolo a vita, il trapasso
588
verso la Roma imperiale era ormai maturo. Imperator fu Cesare, allorché ebbe il potere
proconsolare a vita. Augusto in seguito usò il titolo come prenome, e Cesari vennero detti i principi
della sua famiglia. Dai Flavi in poi, il titolo fini con l'assumere l'accezione di “capo dello Stato”.
Versione 1
Sul carattere di Attico
Attico rifiuta la cittadinanza ateniese, ma non può evitare che si innalzino statue in suo onore. Pare avere due patrie:
Roma ed Atene.
Hic (1) autem sic se gerebat, ut communis infimis, par principibus videretur. Quo factum est ut huic
omnes honores, quos possent, publice haberent (2) civemque facere studerent: quo beneficio ille uti
noluit. Quamdiu adfuit (3), ne qua sibi statua poneretur, restitit, absens prohibere non potuit. Itaque
aliquot ipsi effigies locis sanctissimis posuerunt: hunc enim in omni procuratione rei publicae actorem auctoremque habebant. Igitur primum illud munus fortunae, quod in ea potissimum urbe natus
est, in qua domicilium orbis terrarum esset imperii, ut eandem et patriam haberet et domum; hoc
specimen prudentiae, quod, cum in eam se civitatem contulisset, quae antiquitate, humanitate
doctrinaque praestaret omnes, unus (4) ei fuerit carissimus.
Cornelio Nepote
(1) Hic…huic: Attico. (2) haberent…studerent…: sott. Athenienses. (3) adfuit…absens: si intende, rispetto ad Atene. (4)
unus…carissimus: “più caro…di qualunque altro”. Nota unus col superlativo.
Versione 2
Cesare parla in difesa dei seguaci di Catilina
Il brano è parte del discorso di Cesare in senato, discorso col quale il futuro dittatore propone l’esilio per i congiurati
Maiores nostri, patres conscripti, neque consilii neque audaciae unquam eguere; neque illis
superbia obstabat, quo minus aliena instituta, si modo proba erant, imitarentur. Arma atque tela
militaria ab Samnitibus, insignia magistratuum ab Tuscis pleraque sumpserunt. Postremo, quod
ubique apud socios aut hostis idoneum videbatur, cum summo studio domi exequebantur: imitari
quam invidere bonis malebant. Sed eodem illo tempore Graeciae morem imitati verberibus
animadvortebant in civis (1), de condemnatis summum supplicium sumebant. Postquam res publica
adolevit et multitudine civium factiones valuere (2), circumveniri innocentes, alia huiusce modi fieri
coepere, tum lex Porcia aliaeque leges paratae sunt, quibus legibus exilium damnatis permissum
est. Ego hanc causam, patres conscripti, qua minus novom consilium capiamus, in primis magnam
puto. Profecto virtus atque sapientia maior illis fuit, qui ex parvis opibus tantum imperium fecere,
quam in nobis, qui ea bene parta vix retinemus.
Sallustio
(1) animadvortebant in civis: = animadvertebant in cives. (2) valuere…coepere: forme apocopate, come altre nel brano.
Versione 3
Parole di Annibale ai suoi
Annibale, per spronare i suoi prima di dare l’assalto a Nola, li rimprovera aspramente accusandoli di non essere più
quelli che hanno vinto al Trasimeno e a Canne.
589
Cum Marcellus suorum militum animos erigeret, Hannibal multo gravioribus probris increpabat
(1): arma signaque eadem se noscere, quae ad Trebiam Trasumenumque, postremo ad Cannas
viderit habueritque; militem alium profecto se in hiberna Capuam duxisse, alium inde eduxisse.
“Legatumne Romanum et legionis unius atque alae magno certamine vix toleratis pugnam, quos (2)
binae acies consulares numquam sustinuerunt? Marcellus tirone milite ac Nolanis subsidiis inultus
nos iam iterum lacessit? Ubi ille miles meus est, qui derepto ex equo C. Flaminio consuli caput
abstulit (3)? Ubi, qui L. Paulum ad Cannas occidit ? Ferrum nunc hebet? An quid prodigii est
aliud ? Qui (4) pauci plures vincere soliti estis, nunc paucis plures vix restatis? Romam vos
expugnaturos, si quis duceret, fortes lingua iactabatis; en, hic (5) minor res est, hic experiri vim
virtutemque volo. Expugnate Nolam, campestrem urbem, non flumine, non mari saeptam ! Hinc vos
e tam opulenta urbe praeda spoliisque onustos vel ducam, quo voletis, vel sequar.
Livio
(1) increpabat: sott. suos milites. (2) quos: da riferire ad un precedente vos, sott. (3) abstulit?: il console Flaminio fu ucciso nella
battaglia del Trasimeno. (4) Qui: “Voi che”. (5) hic…hic: “qui…qui”.
Versione 4
La purezza della razza germanica
Tacito ribadisce e chiarisce un concetto già accennato, quello dei Germani non mescolati con altri popoli. Da ciò deriva
un aspetto fisico quasi uguale per tutti, con corporature grandi e capelli rossi.
Ipse eorum opinionibus accedo, qui Germaniae populos, (1) nullis aliis aliarum nationibus conubiis
infectos, propriam et sinceram et tantum sui similem (2) gentem extitisse arbitrantur. Unde habitus
quoque corporum, tamquam (3) in tanto hominum numero, idem omnibus: truces et caerulei oculi,
rutilae comae, magna corpora et tantum ad impetum valida. Laboris atque operum non eadem
patientia, minimeque sitim (4) aestumque tolerare, frigora atque inediam caelo solove assueverunt.
Tacito
(1) qui Germaniae populos…arbitrantur: = qui arbitrantur populos Germaniae…extitisse gentem propriam… (2) et tantum sui
similem. “e somigliante soltanto a se stessa”. (3) tamquam…numero: “per quanto è possibile in un numero così elevato di uomini”.
(4) minimeque sitim…: non abituati a sopportare la sete e il caldo, sopportano invece freddo e fame, vivendo in una regione povera e
dal clima rigido.
Sententiae
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
Nemo, nisi victor, pace bellum mutavit (Sall.).
Famam omnes curant, pauci conscientiam (P. Syr.).
Avarus animus nullo satiatur lucro (Sen.).
Melior tutiorque est certa pax quam sperata victoria (Liv.).
Tenenda nobis ea vita est quam natura praescripsit (Sen.).
Et monere et moneri proprium est verae amicitiae (Cic.).
Corruptissima re publica plurimae leges (Tac.).
Gratius ex ipso fonte bibuntur aquae (Ov.).
590
Capitolo 42
Proposizioni subordinate avverbiali: finali e consecutive
Proposizioni finali.
Proposizioni consecutive.
591
I poveri rimangono poveri
Nel primo verso una realtà amara; nel secondo, un altro aspetto della stessa realtà.
Semper eris pauper, si pauper es, Aemiliane :
dantur opes nullis nunc nisi divitibus.
Marziale
Semper eris…: povero sei e povero resti, Emiliano caro!
Proposizioni finali
Esercizio 1
Traduci:
1) Vercingetorix animo laborabat ut reliquas civitates adiungeret (Caes.). 2) Catilina adfirmabat se
in exsilium proficisci ut res publica salva foret neve seditio oriretur (Sall.). 3) Quo facilius
barbaros repellerent, si forte bellum renovare conarentur, delectus est Aristides, qui constitueret
quantum pecuniae quaeque civitas daret ad aedificandas classes comparandosque exercitus (Nep.).
4) Supplicatum iere frequentes viri feminaeque (Liv.). 5) Galli inter equites sagittarios
interiecerant, qui nostrorum equitum impetum sustinerent (Caes.). 6) Legati ad Metellum venerant
orantes ut praesidium praefectumque mitteret (Sall.). 7) Caladius praesidium in vestibulo relinquit,
ne quis adire curiam neve inde egredi possit (Liv.). 8) Legem brevem esse oportet, quo facilius ab
imperitis teneatur (Sen.). 9) Maxima voce, ut omnes audire possint, dico semperque dicam (Cic.).
10) Legati Rhodii gratulatum se de victoria purgatumque civitatis crimina dixerunt venisse (Liv.).
Esercizio 2
Traduci:
1) Ne genus belli neve hostes ignoretis, cum iis est vobis, milites, pugnandum, quos terra marique
priore bello vicistis (Liv.). 2) Haec propterea scripsi, ne me non sine causa laborare intellegeres
(Cic.). 3) Itaque, ut plura non dicam, a Pompeio exempla sumantur (Cic.). 4) Confer te ad
Manlium, ut a me non eiectus ad alienos, sed invitatus ad tuos esse videaris (Cic.). 5) Quid haec
vita desiderat quo sit beatior? (Cic.). 6) Caesar munitione flumen a monte seclusit ne noctu aquari
Pompeiani possent (Caes.). 7) Pauca admodum vi tractata sunt quo ceteris quies esset (Tac.). 8)
Haec propterea de me dixi ut mihi Tubero, cum de se eadem dicerem, ignosceret (Cic.). 9) Nullas
tibi proponam difficultates, ne despondeas animum, ne laborum ac longae servitutis expectatione
deficias (Sen.). 10) Quaerit quibus locis sit Aspis; cognoscit haud longe abesse profectum eum
venatum (Nep.).
Esercizio 3
Traduci:
1) Agli ambasciatori nemici che erano andati a chiedere la pace, Cesare la concesse a condizioni
ben precise. 2) I congiurati si erano riuniti in casa di Leca per definire gli ultimi dettagli della
congiura. 3) Per non essere da meno degli altri, il soldato, pur ferito, volle partecipare ugualmente
alla battaglia. 4) Il centurione si gettò per primo nella mischia perché i suoi facessero altrettanto. 5)
Affinché nessuno sforzo fosse invano, tutti agirono in perfetta armonia. 6) I Greci si diressero con le
navi verso terre lontane per fondare nuove colonie. 7) Il leggendario filo di Arianna servì a Teseo
592
per orientarsi nel labirinto. 8) I Persiani misero insieme un esercito sterminato per invadere la
Grecia, ma la loro impresa fallì miseramente.
Proposizioni consecutive
Esercizio 4
Traduci:
1) Quae contentio divina et humana cuncta permiscuit eoque vecordiae processit ut studiis civilibus
bellum atque vastitas Italiae finem faceret (Sall.). 2) Adeo excellebat Aristides abstinentia ut unus
post hominum memoriam cognomine Iustus appellatus sit (Nep.). 3) Eos consules habemus ut
nullam calamitatem res publica accipere possit (Cic.). 4) Nullus dolor est quem non longinquitas
temporis minuat et molliat (Cic.). 5) Quid tamen admisi ut loqui non audeam ? (Plaut.) 6) Siciliam
Verres ita vexavit ac perdidit ut ea restitui in antiquum statum nullo modo possit (Cic.). 7) Non sum
tam demens ut aegrotare cupiam (Sen.). 8) Praesens tempus brevissimum est, adeo quidem ut
quibusdam nullum videatur (Sen.). 9) Interim alii suos in castra invitandi causa adducunt, alii ab
suis adducuntur, adeo ut una castra iam facta ex binis viderentur (Caes.). 10) Plinius dicere solebat
nullum esse librum ut non aliqua parte prodesset (Plin. ).
Esercizio 5
Traduci:
1) Nulla gens tam barbara aut tam immanis umquam fuit in qua non unus tam crudelis hostis
patriae sit inventus (Cic.). 2) Cum iam in eo esset ut Miltiades oppido potiretur, procul in continenti
lucus incensus est (Nep.). 3) Numquam tam male est Siculis quin aliquid facete dicant (Cic.). 4)
Quis est quin cernat quanta vis sit in sensibus? (Cic.). 5) Fuit Epaminondas disertus ut nemo ei
Thebanus par esset eloquentia, neque minus concinnus in brevitate respondendi quam in perpetua
oratione ornatus (Nep.). 6) Primum in Hortensio memoriam fuisse tantam quantam in nullo
cognovisse me arbitror, ut, quae secum commentatus esset, ea sine scripto verbis eisdem redderet
quibus cogitavisset (Cic.). 7) Avitus ita me diligebat, ita verebatur ut me formatore morum, me
quasi magistro uteretur (Plin. ). 8) Siculi tantum labore suo frumenti exarabant ut populo Romano
totique Italiae suppeditare possent (Cic.). 9) Adeone me delirare censes ut ista esse credam?(Cic.).
10) Non possunt multi rem atque fortunas amittere ut non plures secum in eandem calamitatem
trahant (Cic.).
Esercizio 6
Traduci:
1) Il manto nevoso era talmente alto che l’esercito non poté proseguire nella sua marcia attraverso i
monti. 2) Tanto tuonò che piovve: così recita un antico detto. 3) Era talmente evidente la colpa
dell’accusato che nessuno osò difenderlo in tribunale. 4) Eri così preso dalla lettura che non sentivi
quanto accadeva intorno a te. 5) Annibale, pur vincitore, non ebbe tanto coraggio da attaccare
Roma. 6) I Romani abbellirono la loro città con monumenti così grandi che hanno superato lo
scorrere dei secoli. 7) Cleopatra era talmente bella da legare a sé i potenti della terra. 8) La Sicilia
produceva quantità enormi di grano, tanto da essere considerata il granaio di Roma.
593
Ricapitolazione
Esercizio 7
Traduci:
1) Senones Galli multitudine ingenti ad Clusium venerunt, legionem Romanam castraque
oppugnaturi (Liv.). 2) Verres dabat se laboribus atque itineribus, in quibus usque eo se praebebat
patientem atque impigrum ut eum nemo numquam in equo sedentem viderit (Cic.). 3) Sulla cum
Mario et Carbone bellum civile gessit ne dominarentur indigni et ut clarissimorum hominum
puniretur nex (Cic.). 4) Hoc videtur esse altius quam ut id nos humi strati suspicere possimus
(Cic.). 5) Caesar arbitros dat, qui litem aestiment poenamque constituant (Caes.). 6) Tantum abes a
perfectione maximorum operum ut fundamenta nondum ieceris (Cic.). 7) Codrus se in medios
immisit hostes veste familiari ne posset agnosci (Cic.). 8) Equidem is sum qui istos plausus semper
contempserim (Cic.). 9) Africani innocentiam, ut alia non dicam, maxima laude digna est (Cic.).
10) Quis est, cui non perspicua sint illa? (Cic.). 11) Noctem unam aegre ad consultandum sumpsi,
qua vos certiores periculi instantis facerem (Liv.). 12) Iam prope erat ut milites in summum clivi
iugum evaderent, cum terga hostes dedere (Liv.). 13) Servius Sulpicius Rhodum profectus est quo
melior esset et doctior (Cic.). 14) Cum aut scribo ad vos aut vestras litteras lego, conficior lacrimis
sic ut ferre non possim (Cic.). 15) Ea tanta tempestas fuit ut, ex quadringentis sexaginta quattuor
navibus, octoginta tantum servari potuerint (Eutr.). 16) Arar in Rhodanum tam incredibili lenitate
influit ut in utram partem fluat iudicare non possis (Caes.). 17) Pervenere deinde in tam opacum
iter ut prae densitate arborum immissorumque aliorum in alios ramorum perspici caelum vix posset
(Liv.). 18) Eudoxus in cacumine excelsissimi montis consenuit ut astrorum caelique motus
deprehenderet (Petr.). 19) Palinurus est apud Inferos petens ab Aenea ut suum corpus reperiendum
et sepeliendum curet (Gell. ). 20) Socrates primus a rebus occultis avocavit philosophiam et ad
vitam humanam adduxit ut de virtutibus et de vitiis omninoque de bonis rebus et malis quaereret
(Cic.).
Esercizio 8
Traduci:
1) L’erede di Micipsa venne a Roma per chiedere aiuto contro la prepotenza di Giugurta. 2) Si
verificò un evento talmente insolito da sembrare impossibile. 3) Per vivere più serenamente la vita,
non bisogna nutrire ambizioni irrealizzabili. 4) In città sono arrivati gruppi così numerosi che quasi
non c’è posto per tutti. 5) Non c’è cosa che non piaccia di quello che fai, perché sei talmente bravo
che tutti ti ammirano. 6) La città di Siracusa era così grande che la si diceva formata dall’unione di
quattro città. 7) La cultura di Cicerone era talmente profonda che è rimasta proverbiale. 8) Per non
essere tentato di tradire, l’uomo si diede la morte con una decisione tale da suscitare l’ammirazione
dei presenti. 9) Il dittatore in Roma aveva pieni poteri, tanto da poter decidere da solo in momenti
particolarmente gravi. 10) Provvedano i consoli a che la repubblica non riceva alcun danno, recitava
il senatoconsulto col quale si autorizzavano i due alti magistrati alla nomina del dittatore.
Esercizio 9
1) Completa il brano che segue individuando le espressioni giuste tra quelle suggerite.
2) Da’ una risposta motivata alle domande in calce.
Con Dario, che ha esortato i suoi a continuare la guerra, è Artabazo, ma altri preparano una
congiura contro di lui.
Haec dicente Dareo, praesenti periculo speciem / praesenti periculi specie / praesentis periculi
species omnium simul corda animosque horrore perstrinxerat, nec aut consilium suppetebat aut
594
vox, cum Artabazus, vetustissimus amicorum, qui hospes fuisse Philippi / quo hospite fuisse
Philippo / quem hospitem fuisse Philippi supra diximus:” Nos vero –inquit – pretiosissimam
vestem induti, (1) armisque quanto maximo cultu possumus adornati, regem in aciem sequemur, ea
quidem mente, ut (2) victoriam speremus, mortem non recusemus”. Assensus excepere ceterorum
hac voce / Assensum excepere ceteri huius vocis / Assensu excepere ceteri hanc vocem; sed
Nabarzanes, qui in eodem consilio erat, cum Besso inaudita antea facinora societate inita /
inauditum antea facinus societatis initae / inauditi antea facinoris societate inita, regem suum per
milites, quibus (3) ambo praeerant, comprehendere et vincire decreverant, ea mente ut, si Alexander
ipsos insecutus foret, tradito rege vivo, inirent gratiam victoris, magni (4) profecto cepisse Dareum
aestimaturi; (5) sin autem eum effugere potuissent / is effugere potuisset / eum effugisse possent,
interfecto Dareo, regnum ipsi occuparent, (6) bellumque renovarent.
Curzio Rufo
(1) induti: verbo con diverse costruzioni; le conosci? (2) ut: che proposizione introduce? (3) quibus: dativo o ablativo? (4) magni:
genitivo di?... (5) aestimaturi: a chi si riferisce? (6) occuparent… renovarent: i verbi da che cosa sono retti?
Quondam
Dictator
Secondo un’ antica tradizione, i primi dittatori sarebbero stati eletti, come magistrati annui, ad
Alba Longa, dopo la morte di Numitore e di Amulio. Il più antico dittatore del quale, sempre
secondo la tradizione, si conosce il nome, sarebbe stato Egerio Levio di Tuscolo, al quale si
attribuiva l' istituzione del culto di Diana nel bosco di Nemi.
Primo dittatore di Roma, invece, si vuole sia stato T. Larcio, al tempo del quale (50l a.C. )
magister equitum sarebbe stato Spurio Cassio. Nell' Urbe il dittatore -cui si ricorreva soltanto in
momenti particolarmente gravi, e che decadeva dalla carica, di regola, col ristabilirsi della
situazione- disponeva di pieni poteri civili e militari, senza però che ciò comportasse la revoca
degli altri magistrati; e questo a garanzia della continuità delle istituzioni repubblicane. Videant
consules ne quid res publica detrimenti capiat, recitava il senatoconsulto col quale si autorizzavano
i due alti magistrati alla nomina del dictator. Questi, le cui insegne furono la sedia curule(simbolo
del potere giudiziario), la pretesta ed i littori (prima dodici, poi ventiquattro) con i fasci e la scure,
sceglieva a sua volta il magister equitum, che gli subentrava in caso di necessità, ma che era
soggetto a lui nella maniera più assoluta. Nell’ 82 a.C. ottenne la carica L. Cornelio Silla, al quale
fu concesso, col titolo di dictator rei publicae constituendae causa, il potere senza limiti di tempo:
esso sarebbe dovuto cadere soltanto con l'attuazione di una nuova costituzione. Anormale fu anche
la dittatura cesariana (49 a.C. ); nel 44 a.C. Cesare venne eletto dictator perpetuus. Augusto invece
rifiutò la nomina che il popolo gli offriva: ma di fatto disponeva di pieni poteri, avendo, con la
quasi totalità delle magistrature repubblicane, anche l' imperium proconsulare.
Versione 1
Ificrate di Atene
Grande generale, ebbe il merito di migliorare le armi della fanteria, rendendo più leggera l’armatura e quindi i soldati
più spediti negli assalti.
Iphicrates Atheniensis non tam magnitudine rerum gestarum quam disciplina militari nobilitatus
est. Fuit enim talis dux, ut non solum aetatis suae cum primis compararetur, sed ne maioribus natu
595
quidem quisquam anteponeretur. Multum vero in bello est versatus, saepe exercitibus praefuit,
nusquam culpa male rem gessit, semper consilio vicit tantumque eo valuit, ut (1) multa in re militari
partim nova attulerit, partim meliora fecerit. Namque ille pedestria arma mutavit. Cum ante illum
imperatorem (2) maximis clipeis, brevibus hastis, minutis gladiis uterentur, ille e contrario peltam
pro parma fecit (a quo postea peltastae pedites appellabantur), ut ad motus concursusque essent
leviores, hastae modum duplicavit, gladios longiores fecit. Idem genus loricarum mutavit et pro
sertis atque aeneis linteas dedit. Quo facto expeditiores milites reddidit.
(Cornelio Nepote)
1) tantumque…valuit, ut: “e prevalse…tanto che”. Si noti il tempo delle consecutive: imperfetto nelle precedenti, perfetto in quelle
che seguono. 2) ante illum imperatorem: “prima che diventasse comandante supremo”.
Versione 2
Amilcare ristabilisce la pace a Cartagine
Il padre di Annibale, il futuro protagonista della seconda guerra punica, riesce a domare una rivolta di soldati mercenari,
ribellatisi perché Cartagine non è più in grado di pagare loro lo stipendio.
Ut Karthaginem venit (1), multo aliter ac sperarat rem publicam se habentem cognovit. Namque
diuturnitate externi mali tantum exarsit intestinum bellum, ut numquam pari periculo fuerit
Karthago nisi cum deleta est. Primo mercennarii milites, quibus usi adversus Romanos fuerant (2),
desciverunt, quorum numerus erat viginti milium. Hi totam abalienarunt Africam, ipsam
Karthaginem oppugnarunt. Quibus malis adeo sunt Poeni perterriti, ut etiam auxilia ab Romanis
petierint eaque impetrarint. Sed extremo, cum prope iam ad desperationem pervenissent,
Hamilcarem imperatorem fecerunt. Is non solum hostis a muris Karthaginis removit, cum amplius
centum milia facta essent (3) armatorum, sed etiam eo compulit, ut (4) locorum angustiis clausi
plures fame quam ferro interirent. Omnia oppida abalienata, in his Uticam atque Hipponem,
valentissima totius Africae, restituit patriae. Neque eo fuit contentus, sed etiam finis imperii
propagavit, tota Africa tantum otium reddidit, ut nullum in ea bellum videretur multis annis fuisse.
(Cornelio Nepote)
1) ut Karthaginem venit: “(Amilcare) quando tornò a Cartagine”, all’indomani della sconfitta cartaginese presso le isole Egadi, che
segnò la fine della prima guerra punica (241 a.C. ) 2) quibus usi…fuerant: “dei quali (i Cartaginesi) si erano serviti”. 3) cum…facta
essent: concessiva. 4) eo…ut: “al punto. . che”.
Versione 3
Frenetico agire di Catilina prima dello scontro decisivo
È il 5 gennaio del 62 a.C.: sta per avere inizio la battaglia di Pistoia. Febbrile l’agire di Catilina, la cui prima azione è di
mandar via liberi i cavalli, compreso il suo.
Remotis omnium equis, quo militibus exaequato periculo animus amplior esset (1), ipse pedes
exercitum pro loco atque copiis instruit. Nam, uti (2) planities erat inter sinistros montis et ab dextra
rupe aspera, octo cohortis in fronte constituit, reliquarum signa in subsidio artius conlocat. Ab iis
centuriones omnis, lectos et evocatos, praeterea ex gregariis militibus optumum quemque armatum
(3) in primam aciem subducit. C. Manlium in dextra, Faesulanum quendam in sinistra parte curare
iubet. Ipse cum libertis et colonis propter aquilam (4) adsistit, quam bello Cimbrico C. Marius in
exercitu habuisse dicebatur.
(Sallustio)
1) quo militibus…esset: finale, col dativo di possesso: “perché i soldati…avessero”. 2) uti: avverbio, con valore esplicativo,
“siccome”. 3) optumum quemque armatum: “tutti i meglio armati”. 4) propter aquilam: “accanto all’aquila”.
596
Versione 4
Un serpente di lunghezza straordinaria
L’episodio cui si fa cenno risale al 256 a.C.: Attilio Regolo era consul suffectus. Evidente l’esagerazione dell’insieme,
che assume un valore puramente leggendario.
Tubero in historiis scriptum reliquit bello primo Poenico Atilium Regulum consulem in Africa,
castris apud Bagradam flumen positis, proelium grande atque acre fecisse adversus unum
serpentem in illis locis stabulantem (1) invisitatae immanitatis eumque magna totius exercitus
conflictione (2) balistis atque catapultis diu oppugnatum, eiusque interfecti corium longum pedes
centum et viginti (3) Romam misisse.
Gellio
(1) stabulantem: “ che dimorava”. (2) magna…conflictione: “ con grande…combattimento”. (3) pedes centum et viginti: oltre 35
metri.
Sententiae
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
Hominem experiri multa paupertas iubet (P. Syr.).
Quocumque venerimus, virtus nostra nos sequetur (Sen.).
Male vivit quisquis nesciet mori (P. Syr.).
Malos faciunt malorum contubernia (Flor.).
Vinculum amoris est idem velle (Sen.).
Ferre in maius incertas res fama solet (Liv.).
Quas dederis solas semper habebis opes Mart.).
Beneficium dando accepit qui digno dedit (P. Syr.).
597
Capitolo 43
Proposizioni
temporali.
subordinate
avverbiali :
causali
e
Causali.
Temporali - Cum e l’indicativo - Cum e il congiuntivo.
Dum, donec, quoad, quamdiu - Antequam, priusquam - Proposizioni
temporali rette da altre congiunzioni.
598
Un modo di fare facilmente spiegabile
Sicuramente non di buon gusto in tal caso l’ironia del poeta, che pare ridere beffardamente della sventura altrui.
Oculo Philaenis semper altero plorat.
Quo fiat istud quaeritis modo? Lusca est.
Marziale
Oculo…plorat: presentazione immediata di un dato di fatto, questa di Filenide che piange sempre con un occhio solo. Quo fiat…:
ancor più immediata la risposta a quanti si chiedono come ciò sia possibile, “Ha un occhio solo”.
Proposizioni causali
Esercizio 1
Traduci:
1) Existat ille vir parumper cogitatione vestra, quoniam re non potest, ut conspiciatis eum
mentibus, quem iam oculis non potestis (Cic.). 2) Non quia sum ipse augur ita sentio, sed quia sic
existimare nos necesse est (Cic.). 3) Querimur quod et pauca nobis et incerta et abitura contingant
(Sen.). 4) Laudantur oratores veteres, quod crimina diluere dilucide, quod copiose reorum causas
defendere solerent (Cic.). 5) Id feci non quo vos hanc defensionem desiderare arbitrarer, sed ut
omnes intellegerent (Cic.). 6) Ea nos, utpote qui nihil contemnere soleamus, non pertimescebamus
(Cic.). 7) Venias oportet, primum quia homines amplius oculis quam auribus credunt, deinde quia
iter longum est per praecepta, breve et efficax per exempla (Sen.). 8) Meneclides quidam, quod in
re militari florere Epaminondam videbat, hortari solebat Thebanos ut pacem bello anteferrent, ne
illius imperatoris opera desideraretur (Nep.). 9) Me et de via fessum et qui ad multam noctem
vigilassem, somnus artior quam solebat complexus est (Cic.). 10) Quoniam amicitiae mentionem
fecisti, pergratum mihi feceris si de amicitia disputaveris (Cic.). 11) Cimoni non fuit turpe sororem
germanam habere in matrimonio, quippe cum cives eius eodem uterentur istituto (Nep.). 12) Non
est quod nos paupertas a philosophia revocet, ne egestas quidem (Sen.). 13) Ennius sanctos
appellat poetas, quod quasi deorum dono commendati nobis esse videantur (Cic.). 14) Catilina,
quoniam factioni inimicorum resistere nequiverit, fortunae cessit (Sall.). 15) Nos vero, siquidem in
voluptate sunt omnia, superamur a bestiis (Cic.).
Esercizio 2
Traduci:
1) Lo faccio non perché mi piaccia, ma perché me lo impone la legge. 2) Non c’è motivo di
lamentarsi della propria condizione se non si fa nulla per migliorarla. 3) Si congratularono con lui
per essersi comportato bene in un momento assai critico. 4) Il generale ringraziò gli abitanti del
villaggio perché essi gli avevano fornito informazioni preziose. 5) Biasimarono l’uomo perché
avrebbe avuto un comportamento scorretto. 6) Per essere caduta molta neve sui monti, l’esercito fu
costretto a restare nell’accampamento. 7) Essendo piovuto a lungo, la pianura sembrò essere
diventata un’immensa palude. 8) Avendo immaginato di dover combattere contro creature
mostruose, l’esercito in vista del deserto fu preso dal panico. 9) Proprio perché siamo dotati di
intelligenza noi uomini dobbiamo risolvere pacificamente ogni controversia. 10) Cerchiamo di non
godere eccessivamente solo perché le cose vanno bene: la fortuna può mutare all’improvviso. 11)
Che motivo c’è per vantarsi se il successo è dovuto soltanto alla buona sorte? 12) Dal momento che
599
era spuntata l’alba ed il nemico non lo si vedeva nelle vicinanze, il generale ordinò ai soldati di
riprendere la marcia.
Proposizioni temporali: Cum e l’indicativo – Cum e il congiuntivo
Esercizio 3
Traduci:
1) Utinam illum diem videam cum tibi gratias agam quod me vivere coegisti! (Cic.). 2) Cum Caesar
in Galliam venit, alterius factionis principes erant Aedui, alterius Sequani (Caes.). 3) Cum rex
Pyrrhus populo Romano bellum ultro intulisset cumque de imperio certamen esset cum rege
generoso ac potente, perfuga ab eo venit in castra Fabricii (Cic.). 4) Fuit antea tempus cum
Germanos Galli virtute superarent, ultro bella inferrent (Caes.). 5) Cum quaepiam cohors impetum
fecerat, hostes velocissimi refugiebant (Caes.). 6) Id modo plebem agitabat, cum interim mentio
comitiorum nulla fieri (Liv.). 7) Recordare tempus illud cum pater Curio maerens iacebat in lecto
(Cic.). 8) Verres cum rosam viderat tunc incidere ver arbitrabatur (Cic.). 9) Eum egomet dicere
audivi tum se fuisse miserum cum careret patria (Cic.). 10) Hannibal iam subibat muros, cum
repente in eum, patefacta porta, erumpunt Romani (Liv.). 11) Incidunt saepe causae cum repugnare
utilitas honestati videatur (Cic.). 12) Qua re, cum de P. Lentulo ceterisque statuetis, pro certo
habetote vos simul de exercitu Catilinae et de omnibus coniuratis decernere (Sall.). 13) Haec cum
facta sunt in consilio, magna spe et laetitia omnium discessum est (Caes.). 14) Post Leuctricam
pugnam Lacedemonii se umquam refecerunt neque pristinum imperium recuperarunt, cum interim
Agesilaus destitit quibuscumque rebus posset patriam iuvare (Nep.). 15) Incidunt saepe tempora
cum ea, quae maxime videntur digna esse iusto homine, commutantur fiuntque contraria (Cic.).
Esercizio 4
Traduci:
1) C’è sempre un momento in cui dobbiamo prendere decisioni importanti. 2) Combattendo contro i
Persiani, i Greci difesero con grande eroismo la loro indipendenza. 3) Avendo costruito il famoso
cavallo di Troia, i Greci entrarono con l’inganno nella città di Priamo. 4) Quando le cose ci vanno
bene, noi attribuiamo il successo alla nostra bravura; quando ci vanno male, diamo la colpa alla
sfortuna. 5) Cercavano di difendersi come potevano, ed intanto i nemici aumentavano sempre di
numero. 6) Poiché la cosa più certa è la morte, la vita va vissuta al meglio nell’interesse della
collettività. 7) Quando i gladiatori combattevano nell’arena, il pubblico sulle gradinate –triste a
dirsi!- godeva di fronte allo spettacolo di morte. 8) Le donne gioivano quando i loro uomini,
tornando dalla guerra, riportavano monili d’oro.
Dum, donec, quoad, quamdiu- Antequam, priusquam- Proposizioni temporali rette da altre
congiunzioni.
Esercizio 5
Traduci:
1) Ego ad te habebo quod scribam simul ut videro Curionem (Cic.). 2) Non proficiscar priusquam
te videro (Cic.). 3) Galli, ubi prima impedimenta nostri exercitus ab iis, qui in silvis abditi latebant,
visa sunt, subito omnibus copiis provolaverunt impetumque in nostros equites fecerunt (Caes.). 4)
Dum ea Romani parant consultantque, iam Saguntum summa vi oppugnabatur (Liv.). 5) Quo
tempore, duce Pelopida, exsules Thebas occuparunt, Epaminondas, quamdiu facta est caedes
600
civium, domi se tenuit (Nep.). 6) Ubi discrimen inter malos bonosque sublatum est, confusio
sequitur et vitiorum eruptio (Sen.). 7) Petam a vobis ut me, dum de his singulis disputo iudiciis,
attente audiatis (Cic.). 8) Nescio quo modo, dum lego, adsentior, cum posui librum et mecum ipse
de immortalitate animorum coepi cogitare, adsensio omnis illa elabitur (Cic.). 9) Homo immortalia
valutat, cum interim eum mors opprimit (Sen.). 10) Barbaros ut prima spes fefellerat, se ipsos
urbemque dediderunt (Curt.). 11) Priusquam telum adici posset aut nostri propius accederent,
omnis Vari acies terga vertit seque in castra recepit (Caes.). 12) Dum bellum in Macedonia geritur,
legati transalpini ab regulo Gallorum Romam venerant pollicentes ad Macedonicum bellum auxilia
(Liv.). 13) P. Decius populari Samnitium agros non destitit, donec hostes expulit finibus (Liv.). 14)
Ii dum aedificant tamquam beati, dum praediis lectis, familiis magnis, conviviis apparatis
delectantur, in tantum aës alienum inciderunt, ut, si salvi esse velint, Sulla sit iis ab inferis
excitandus (Cic.). 15) Horatius Cocles hostium agmen sustinuit donec pons abrumperetur (Val.
Max.). 16) Ipse, cum primum pabuli copia esse inciperet, ad exercitum venit (Caes.). 17) Data
potestate, tanta celeritate usus est ut prius in Asiam cum copiis pervenerit quam regii satrapae eum
scirent profectum (Nep.). 18) Simul ac tempora primum aliquid lucis ostendere visa sunt, princeps
vestrae libertatis defendendae fui (Cic.). 19) Hi, donec fortuna permisit, numquam ab eo
discesserunt (Nep.). 20) Prius in aciem exercitum eduxit proeliumque commisit quam milites sui
scirent cum quibus arma conferrent (Caes.).
Esercizio 6
Traduci:
1) Mentre in senato si discuteva della situazione, la plebe rumoreggiava nel foro sempre più
numerosa. 2) Finché ti comporti bene, non hai nulla da temere dalla legge. 3) Prima di accingerti ad
un’impresa rischiosa, valuta bene le tue capacità. 4) I soldati furono accusati di diserzione perché
erano fuggiti precipitosamente ancor prima che arrivasse il nemico. 5) Finché durò la battaglia, i
nostri combatterono con grande valore; appena essa ebbe termine, molti caddero sfiniti a terra per lo
sforzo patito. 6) Ancor prima che spunti l’alba, il bosco si riempie dei versi degli animali. 7) Mentre
pioveva a dirotto, gli esploratori uscirono dall’accampamento sicuri di non trovare ostacoli. 8) Non
ce ne andremo prima di aver ottenuto ciò che ci spetta di diritto.
Esercizio 7
1) Completa il brano che segue individuando le espressioni giuste tra quelle suggerite.
2) Da’ una risposta motivata alle domande in calce.
Sconcerto e confusione nel campo di Dario, ed intanto si prepara una congiura contro di lui.
In castris, quae nullius regebantur imperio, variorum animorum motus erant / varii animi
motuum erant / varii animorum motus erant; nec in commune, ut ante, consulebatur. (1) Dux
Graecorum militum, Patron, arma capere suos iubet, (2) paratosque esse ad exsequendum
imperium. Persae secesserant: Bessus cum Bactranis erat, tentabatque Persas abducere (a Dario),
Bactra et intactae regionis opulenta, (3) simulque quae manentibus (4) instarent pericula ostentans.
Persarum omnium eadem fere fuit vox, nefas esse deseri regem. Inter haec Artabazus omnes
imperatore fungebatur officia / omnium imperatorum fungebatur officiorum / omnibus
imperatoriis fungebatur officiis: ille Persarum tabernacula circumire, (5) hortari, monere nunc
singulos nunc universos non ante destitit quam satis constabat imperata facturi / satis constaret
imperaturos facta / satis constaret imperata facturos.
Curzio Rufo
601
(1) consulebatur: il verbo, transitivo e intransitivo, ha diverse costruzioni. Le conosci? (2) arma capere suos iubet: sai volgere la
frase al passivo? (3) opulenta: non è un aggettivo, ma… (4) manentibus: dativo o ablativo? (5) circumire, hortari, monere: infiniti
indipendenti?...
Quondam
Legio
La prima forma di esercito in Roma la si ebbe con Romolo: la sua divisione fondamentale
fu la legione. Dalle tribù dei Ramnensi, Tiziensi e Luceri vennero forniti, divisi in parti uguali,
complessivamente tremila fanti e trecento cavalieri, comandati rispettivamente dal tribunus
militum e dal tribunus celerum. Col passar del tempo, i milites crebbero di numero, finché, dopo la
caduta della monarchia, si ebbero due legioni, il cui comando era affidato ad ognuno dei due
consoli eletti annualmente.
Nello schieramento più antico, nella prima fila c'erano i soldati meglio armati, i principes, ai
quali seguivano gli hastati. Tale schieramento in seguito subì delle modifiche, con i legionari più
giovani (hastati) in prima linea, i meno giovani (principes) nella seconda, gli anziani (triarii) nella
terza. E se durante le guerre sannitiche le legioni divennero quattro, il numero dei soldati fu elevato
ad oltre seimila uomini per opera di Mario. Cresciute di numero durante la guerra annibalica, le
legioni vennero indicate con un numero o con nomi propri. Loro simbolo, da Mario in poi, fu
l'aquila; ed ancora Mario concesse a tutti i cittadini la possibilità di far parte dell'esercito,
assicurandosi in tal modo da vivere, trasformandoli in soldati di mestiere, ai nullatenenti del mondo
romano. E se al tempo di Cesare si cominciò ad arruolare i soldati anche tra i popoli stranieri, con
Augusto tutti i provinciali, arruolandosi nell'esercito, diventavano automaticamente cittadini
romani.
Versione 1
Datame viene ucciso a tradimento
Fingendo amicizia con Datame, Mitridate lo invita ad un colloquio per organizzare la guerra contro il re di Persia. Il
colloquio in realtà è solo un pretesto per un tranello.
Id cum satis se confirmasse arbitratus est (1), certiorem facit Datamen (2) tempus esse maiores
exercitus parari et bellum cum ipso rege (3) suscipi, deque ea re, si ei videretur, quo loco vellet, in
colloquium veniret. Probata re colloquendi tempus sumitur locusque quo conveniretur. Huc
Mithridates cum uno, cui maxime habebat fidem, ante aliquot dies venit compluribusque locis
separatim gladios obruit eaque loca diligenter notat. Ipso autem colloquii die utrique, locum qui
explorarent atque ipsos scrutarentur, mittunt; deinde ipsi sunt congressi. Hic cum aliquamdiu in
colloquio fuissent et diverse discessissent iamque procul Datames abesset, Mithridates, priusquam
ad suos perveniret, ne quam suspicionem pareret (4), in eundem locum revertitur atque ibi, ubi
telum erat infossum, resedit, ut si (5) lassitudine cuperet acquiescere, Datamenque revocavit,
simulans se quiddam in colloquio esse oblitum. Interim telum, quod latebat, protulit nudatumque
vagina veste texit ac Datami venienti ait digredientem se animadvertisse locum quendam, qui erat
in conspectu, ad castra ponenda esse idoneum. Quem cum digito demonstraret et ille respiceret,
aversum ferro transfixit priusque, quam quisquam posset succurrere, interfecit. Ita ille vir, qui
multos consilio, neminem perfidia ceperat, simulata captus est amicitia.
Cornelio Nepote
(1) arbitratus est: sogg. sott. Mitridate. (2) Datamen: satrapo persiano. (3) cum ipso rege: Artaserse II (IV sec. a.C. ) (4) pareret:
pario, is. (5) ut si: “come se”.
602
Versione 2
Catilina cerca di organizzare un esercito
Il rivoluzionario riesce a mettere insieme due legioni, ma di uomini armati alla buona. Antonio va verso di lui, ed egli
evita lo scontro aspettando tempi migliori.
Dum ea Romae geruntur, Catilina ex omni copia, quam et ipse adduxerat et Manlius habuerat,
duas legiones instituit, cohortis pro numero militum conplet (1). Deinde, ut quisque voluntarius aut
ex sociis in castra venerat, aequaliter distribuerat, ac brevi spatio legiones numero hominum
expleverat, quom (2) initio non amplius duobus milibus habuisset. Sed ex omni copia circiter pars
quarta erat militaribus armis instructa; ceteri, ut quemque casus armaverat, sparos aut lanceas,
alii praeacutas sudis portabant. Sed postquam Antonius cum exercitu adventabat, Catilina per
montis iter facere (3), modo ad urbem, modo Galliam vorsus castra movere, hostibus occasionem
pugnandi non dare. Sperabat propediem magnas copias sese habiturum, si Romae socii incepta
patravissent. Interea servitia repudiabat, quoius initio (4) ad eum magnae copiae concurrebant,
opibus coniurationis fretus, simul alienum suis rationibus existumans videri causam civium cum
servis fugitivis communicavisse.
Sallustio
(1) cohortis…conplet: =cohortes …complet. (2) quom: forma arcaica per cum. (3) iter facere: “marciavano”; infinito storico come
altri che seguono. (4) quoius initio: “dei quali all’inizio”.
Versione 3
Esempio di perfidia cartaginese
Perfidia plus quam punica, scrive Livio delineando il carattere di Annibale. E tale è la perfidia della quale si rendono
autori i Numidi agli ordini di Asdrubale.
Iam in sinistro cornu Romano, ubi sociorum equites adversus Numidas steterant, consertum
proelium erat, segne primo et a Punica coeptum fraude. Quingenti ferme Numidae, praeter solita
arma telaque gladios occultos sub loricis habentes, specie transfugarum, cum ab suis, parmas post
terga habentes, adequitassent, repente ex equis desiliunt, parmisque et iaculis ante pedes hostium
proiectis, in mediam aciem accepti, ductique ad ultimos considere ab tergo iubentur (1). Ac dum
proelium ab omni parte conseritur, quieti manserunt; postquam omnium animos oculosque
occupaverat certamen, tum arreptis scutis, quae passim inter acervos caesorum corporum strata
erant, aversam (2) adoriuntur Romanam aciem, tergaque ferientes ac poplites caedentes, stragem
ingentem ac maiorem aliquanto pavorem ac tumultum fecerunt. Cum alibi terror ac fuga, alibi
pertinax in mala iam spe proelium esset, Hasdrubal, qui in ea parte praeerat, subductos ex media
acie Numidas, quia segnis eorum cum adversis pugna erat, ad persequendos passim fugientes
mittit, Hispanos et Gallos equites Afris, iam prope fessis caede magis quam pugna, adiungit.
Livio
(1) considere…iubentur: nota il costrutto del verbo. (2) aversam: alle spalle.
Versione 4
Galli e Germani: un paragone immediato
I Galli, in passato vincitori dei Germani (occuparono il territorio della selva Ercinia) hanno cambiato tenore di vita e
perso nel contempo il coraggio di combattere contro i loro confinanti.
Ac fuit antea tempus, cum Germanos Galli virtute superarent, ultro bella inferrent, propter
hominum multitudinem agrique inopiam trans Rhenum colonias mitterent. Itaque ea quae
603
fertilissima Germaniae sunt loca circum Hercyniam siIvam (1), quam Eratostheni (2) et quibusdam
Graecis fama notam esse video, quam illi Orcyniam appellant, Volcae Tectosages occupaverunt
atque ibi consederunt; quae gens ad hoc tempus his sedibus sese continet summamque habet (3)
iustitiae et bellicae laudis opinionem. Nunc quoniam in eadem inopia egestate patientia qua ante
Germani permanent, eodem victu et cultu corporis utuntur, Gallis autem provinciarum propinquitas
et transmarinarum rerum notitia multa ad copiam atque usus largitur, paulatim adsuefacti (4)
superari multisque victi proeliis ne se quidem ipsi cum illis virtute comparant.
Cesare
(1) Hercyniam silvam: l’attuale Foresta Nera. (2) Eratostheni: Eratostene di Cirene, geografo e matematico del III sec a.C. (3)
summamque habet…opinionem: “e gode assai grande reputazione”. (4) adsuefacti…illis: Galli gli uni, Germani gli altri.
Versione 5
Le divinità dei Germani
Mercurio, al quale si sacrificano vittime umane; Ercole e Marte, ai quali vengono immolati animali; Iside, la
venerazione per la quale è di origine ignota; e poi boschi sacri…
Deorum maxime Mercurium colunt, cui certis diebus humanis quoque hostiis litare (1) fas habent.
Herculem et Martem concessis animalibus placant. Pars Sueborum et Isidi sacrificat: unde causa et
origo peregrino sacro, parum comperi, nisi quod signum ipsum in modum liburnae figuratum (2)
docet advectam religionem. Ceterum nec cohibere parietibus deos neque in ullam humani oris
speciem assimulare ex magnitudine caelestium arbitrantur: lucos ac nemora consecrant deorumque
nominibus appellant secretum illud, quod sola reverentia (3) vident.
Tacito
(1) litare: nota il costrutto del verbo, col dativo del dio cui si sacrifica e l’ablativo della vittima che si sacrifica. (2) in modum
liburnae figuratum: “fatto a modo di nave liburnica”, nave leggera e veloce usata dai Liburni, popolazione illirica. (3) sola
reverentia: “soltanto col timore religioso”.
Sententiae
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
Veritas numquam perit (Sen.).
Humilis nec alte cadere nec graviter potest (P. Syr.).
Nemo tam pauper vivit quam pauper natus est (P. Syr.).
Cum feriant unum, non unum fulmina terrent (Ov.).
Si minus errasset, notus minus esset Ulixes (Prop.).
Si amitti vita beata potest, beata esse non potest (Cic.).
Ad sensus perfruendos artes repertae sunt (Cic.)
Abeunt illuc omnia unde orta sunt (Cic.).
604
Capitolo 44
Proposizioni subordinate
concessive, avversative.
avverbiali:
comparative,
Proposizioni comparative.
Proposizioni concessive - Proposizioni avversative.
605
Cloe pose
Queste le parole sulle tombe di sette uomini che Cloe, vedova inconsolabile, ha avuto. Un po’ troppi sette mariti, che la
donna, scellerata, ha sepolto.
Inscripsit tumulis septem scelerata virorum
“Se fecisse” Chloe. Quid pote simplicius?
Inscripsit…Chloe: costruisci Chloe scelerata inscripsit tumulis septem virorum “Se fecisse”. Se fecisse: oggettiva dipendente da
Inscripsit. Più che ai monumenti funebri che Cloe fecit,l’insieme fa pensare ironicamente ai mariti che, aggiungiamo, la donna
posuit. Quid pote simplicius?: che cosa può (pote, sott. est) esserci di più sincero – si chiede Marziale – visto che la donna stessa
pare confessare le sue colpe?
Proposizioni comparative
Esercizio 1
Traduci:
1) Cavebat magis Pompeius quam timebat (Cic.). 2) Xenomenes hospes tam te diligit quam si
vixerit tecum (Cic.). 3) Eo maiore animo studioque libertatem defendite, patres conscripti, quo
maiora proposita esse victis supplicia servitutis videtis (Cic.). 4) Tamquam clausa sit Asia, sic nihil
perfertur ad nos praeter rumores de oppresso Dolabella, satis illos quidem constantes, sed adhuc
sine auctore (Cic.). 5) Diogenes, ut Cynicus, proici se iussit inhumatum (Cic.). 6) Caesar Quintum
tractat non secus ac si ego essem imperator (Cic.). 7) Pompeiani, proinde ac si virtute vicissent,
victoriam eius diei concelebrabant (Caes.). 8) Ut ictum, quem praevideris, commodius excipis, sic
praecogitatum malum minus offendit (Sen.). 9) Per Alpes iter aliud atque Hannibal, nobis
opportunius, perfeci (Sall.). 10) Sic egit ut qui poenam suam honoribus summis esset aestimaturus
(Quint.). 11) Iecissem ipse me potius in profundum quam illos in magnum vitae discrimen
adducerem (Cic.). 12) Tantus simul maeror patres misericordiaque sociorum peremptorum indigne
et pudor non lati auxilii et ira in Carthaginienses metusque de summa rerum cepit velut si iam ad
portas hostis esset (Liv.). 13) Illi genti plus inest virium quam ingenii (Nep.). 14) Sic loquere cum
deo, tamquam homines audiant (Sen.). 15) Ut ager, quamvis fertilis, sine cultura fructuosus esse
non potest, sic sine doctrina animus (Cic.). 16) Quo plus potestis, eo moderatius imperio uti debetis
(Liv.). 17) Catoni studium modestiae, decoris, sed maxime severitatis erat: esse quam videri bonus
malebat (Sall.). 18) Magis idoneum, quam ego sum, ad eam causam profecto reperies neminem
(Cic.). 19) Aetatem agunt, quasi vestros honores contemnant (Sall.). 20) Factum est ut Miltiades
cum totidem navibus atque erat profectus Athenas magna cum offensione civium suorum rediret
(Nep.).
Esercizio 2
Traduci:
1) I soldati si addestravano con tanto impegno quanto ne richiedeva la gravità della guerra
imminente. 2) Le cose sconosciute fanno sempre più paura di quanto dovrebbero. 3) L’oratore fu
meno convincente di quanto si aspettavano. 4) Spesso molti goiscono della sperata vittoria come se
già l’avessero ottenuta. 5) Che altro fece Catilina se non attentare alla sicurezza della repubblica? 6)
Molto spesso gli uomini agiscono diversamente da quanto promettono a parole. 7) Forse per
eccesso di bontà, ma il maestro con i suoi allievi è stato più clemente di quanto avrebbe dovuto. 8)
Le donne urlavano come se fosse morto qualcuno. Per fortuna, non era così.
606
Proposizioni concessive. Proposizioni avversative
Esercizio 3
Traduci:
1) Tum ille, qui paulo ante respondisset, repente tacuit (Cic.). 2) Iugurtha, tametsi regem ficta
locutum intellegebat, tamen pro tempore benigne respondit (Sall.). 3) Socrates, cum facile posset
educi e custodia, noluit (Cic.). 4) Nostri, tametsi a duce et a fortuna deserebantur, tamen omnem
spem salutis in virtute ponebant (Caes.). 5) Eorum domus, cum honore et virtute florerent, signis et
tabulis pictis erant vacuae (Cic.). 6) Homo solus est ex tot animantium generibus particeps rationis,
cum cetera sint omnia expertia (Cic.). 7) Hi ignavissimi homines ea sociis adimere quae fortissimi
viri victores reliquerant (Sall.). 8) Duces persuaserunt Romanis pro Italia atque urbe Romana eos
pugnare quamquam procul a patria pugnarent (Liv.). 9) Eloquentiae studendum est, etsi ea quidam
et private et publice perverse abutuntur (Cic.). 10) Licet ipsa vitium sit ambitio, frequenter tamen
causa est virtutis (Quint.). 11) Nihil satis paratum ad bellum in praesentia habebant Romani, non
exercitum, non ducem, cum Perseus omnia praeparata atque instructa haberet (Liv.). 12) Quidam,
cum litteras nesciant, tamen inter eruditos versari gaudent (Plin. ). 13) Patior te isto modo agere,
etsi iniquum est (Cic.). 14) Id apud imperitos humanitas vocabatur, cum pars servitutis esset (Tac.).
15) Atque equidem filium, etiamsi nolit, cogam (Ter.).
Esercizio 4
Traduci:
1) Benché le orde barbariche fossero assai superiori di numero, i nostri non si persero d’animo e
attaccarono battaglia. 2) Pur arrivando notizie confortanti, i senatori non interruppero la loro
riunione. 3) Egli, pur godendo di un patrimonio considerevole, è vissuto in maniera assai misera. 4)
Sebbene il figlio fosse morto, la donna tenne nascosta la realtà al marito malato. 5) Benché le
avessero detto che il figlio era sopravvissuto alla battaglia, la donna non resistette all’emozione:
morì per la troppa gioia. 6) La folla rumoreggiava a festa nel foro, mentre invece la realtà era ben
diversa: il nemico era ormai alle porte. 7) Nonostante il momento fosse critico per tutti, ognuno era
disposto a fare rinunce per il bene della collettività. 8) Pur non avendo raggiunto lo scopo, l’uomo
non si è arreso ed ha provato di nuovo.
Esercizio 5
1) Completa il brano che segue individuando le espressioni giuste tra quelle suggerite.
2) Da’ una risposta motivata alle domande in calce.
Gemino Mecio, comandante di uno squadrone di cavalieri di Tuscolo, sfida a duello il figlio del console
Manlio.
Forte inter ceteros turmarum praefectos qui exploratum (1) in omnes partes dimissi erant, T.
Manlius consulis filius super castris hostium cum suorum turmalium evasit / super castrorum
hostium cum suos turmales evasit / super castra hostium cum suis turmalibus evasit, ita ut (2) vix
teli iactu ab statione proxima abesset. Ibi Tusculani erant equites; praeerat Geminus Maecius, vir
cum genere inter suos tum factis clarus. Is ubi Romanos equites insignemque inter eos
praecedentem consulis filium / insignisque inter eos praecedentis consulis filii / insignique inter
eos praecedenti consule filio – nam omnes inter se, utique illustres viri, noti erant – cognovit,
“Unane (3) – inquit – turma, Romani, cum Latinis sociisque bellum gesturi estis? Quid interea
consules, quid duo exercitus consulares agent?”. Manlius: « Aderunt in tempore, et cum illis aderit
Iuppiter ipse, foederum a vobis violatorum testis, qui plus potest polletque ». Ad ea Geminus
607
paulum ab suis equo provectus : « Visne (4) igitur, dum dies ista venit qua magnus conatus exercitu
moveatis / qua magno conatui exercitui moveatis / qua magno conatu exercitus moveatis, interea
tu ipse congredi mecum ut nostro duorum iam hinc eventu / nostri duo iam hinc eventus / nostris
duobus iam hinc eventus cernatur quantum eques Latinus Romano praestet ? ».
Livio
(1) exploratum : da che cosa è retto, e che valore ha ? (2) ita ut: va collegato con?... (3) Unane: è un vocativo della seconda
declinazione o che cosa?... (4) Visne: con che cosa va unito?
Quondam
Castra
Si distinguevano due tipi di accampamento per l'esercito: temporaneo l’uno, permanente
l'altro. Il primo (castra aestiva) era formato da tende, generalmente di pelli o di tela, ed era usato in
estate, durante lo svolgimento delle operazioni di guerra. Il secondo (castra stativa o hiberna),
stabile, fatto con baracche per gli uomini e tettoie per gli animali, era usato durante la stagione
invernale, nell’intervallo tra una campagna e l'altra.
Posto preferibilmente sul pendio di un colle, si cercava di collocarlo, per quanto possibile, in
prossimità dei corsi d'acqua, ottimi e come sostentamento e come difesa contro il nemico.
Generalmente di forma quadrata, l’accampamento era circondato da un fossato (fossa) e da un
terrapieno (agger) con palizzata (vallum); al centro, il praetorium, con la tenda del generale e uno
spazio per le adunanze dei soldati, ai quali il comandante parlava dall'alto di una tribuna
(suggestus). Tra le tende e il terrapieno, tutt'intorno all'interno del castra, correva una strada
(intervallum), mentre altre due lo attraversavano in lungo e in largo: la via praetoria e la via
principalis. La prima partiva dalla porta praetoria, sul fronte del campo, e terminava nella parte
posteriore dello stesso, con la porta decumana; la seconda, perpendicolare alla prima, si estendeva
tra le due porte laterali, dextera e sinistra.
Versione 1
Agesilao si rifiuta di espugnare Corinto
Lo spartano Agesilao assedia Corinto, ma si rifiuta di espugnarla, nell’interesse supremo della Grecia.
Post hoc proelium collatum omne bellum est circa Corinthum ideoque Corinthium (1) est
appellatum. Hic (2) cum una pugna decem milia hostium Agesilao duce cecidissent eoque facto opes
adversariorum debilitatae viderentur, tantum afuit ab insolentia gloriae, ut commiseratus sit
fortunam Graeciae, quod tam multi a se victi vitio adversariorum concidissent: namque illa
multitudine, si sana mens esset, Graeciae supplicium Persas dare potuisse (3). Idem cum
adversarios intra moenia compulisset et ut Corinthum oppugnaret multi hortarentur, negavit id (4)
suae virtuti convenire: se enim (5) eum esse dixit, qui ad officium peccantis redire cogeret, non qui
urbes nobilissimas expugnaret Graeciae. “Nam si” inquit “eos exstinguere voluerimus, qui
nobiscum adversus barbaros steterunt, nosmet ipsi nos expugnaverimus illis quiescentibus. Quo
facto sine negotio, cum voluerint, nos oppriment ».
Cornelio Nepote
1) Corinthium: la guerra di Corinto ci fu negli anni 395-386 a.C. 2) Hic: avverbio, “qui”. 3) si sana mens esset…Persas…potuisse:
“se fosse prevalsa la ragione…i Persiani…avrebbero potuto”. 4) negavit…id: “disse…che ciò non”. 5) se enim eum esse dixit, qui:
“precisò infatti che egli era uno che”.
608
Versione 2
Milziade conquista il Chersoneso
Conquistato il Chersoneso tracio, Milziade ne organizza la vita con giustizia ricevendo l’approvazione del suo operato
da parte sia degli Ateniesi che dei coloni.
Ibi (1) brevi tempore barbarorum copiis disiectis, tota regione, quam petierat, potitus, loca castellis
idonea communiit, multitudinem, quam secum duxerat, in agris collocavit crebrisque excursionibus
locupletavit. Neque minus in ea re prudentia quam felicitate adiutus est. Nam cum virtute militum
devicisset hostium exercitus, summa aequitate res constituit atque ipse ibidem manere decrevit.
Erat enim inter eos dignitate regia, quamvis carebat nomine (2), neque id magis imperio quam
iustitia consecutus. Neque eo setius (3) Atheniensibus, a quibus erat profectus, officia praestabat.
Quibus rebus fiebat ut non minus eorum voluntate perpetuo imperium obtineret, qui miserant, quam
illorum, cum quibus erat profectus. Chersoneso tali modo constituta Lemnum revertitur et ex pacto
postulat ut sibi urbem tradant. Illi enim dixerant, cum vento borea (4) domo profectus eo
pervenisset, sese dedituros: se autem domum (5) Chersonesi habere.
Cornelio Nepote
1) Ibi: nel Chersoneso. 2) nomine: titolo di re, ovviamente. 3) neque eo setius: “Ciò nonostante”. 4) vento borea: il vento del Nord,
chiamato aquilone dai Romani. 5) se autem domum…: Milziade non proviene da Atene, ma dal Chersoneso, a nord di Lemno.
Versione 3
Vitium uxoris aut tollendum aut ferendum
Santippe è una moglie insopportabile, ma non per Socrate, che pare persino trarre vantaggio dal brutto carattere di lei.
Xanthippe, Socratis philosophi uxor, morosa admodum fuisse fertur et iurgiosa, irarumque et
molestiarum muliebrium per diem perque noctem scatebat. Has eius intemperies in maritum
Alcibiades demiratus, interrogavit Socraten quaenam ratio esset cur mulierem tam acerbam domo
non exigeret. “Quoniam –inquit Socrates- cum illam domi talem perpetior, insuesco et exerceor ut
ceterorum quoque foris petulantiam et iniuriam facilius feram”. Secundum hanc sententiam quoque
Varro in satura Menippea, quam de officio mariti scripsit, inquit: “Vitium uxoris aut tollendum aut
ferendum est. Qui tollit vitium, uxorem commodiorem praestat; qui fert, sese meliorem facit”.
Gellio
Versione 4
Le armi dei Germani
La scarsità di ferro condiziona necessariamente le armi dei Germani, che fanno uso per lo più di aste corte, assai utili
nella mischia. Grande invece la disponibiltà di giavellotti per i fanti.
Ne (1) ferrum quidem superest, sicut ex genere telorum colligitur. Rari gladiis aut maioribus lanceis
utuntur: hastas vel ipsorum vocabulo frameas gerunt angusto et brevi ferro, sed ita acri et ad usum
habili ut eodem telo, prout ratio poscit, (2) vel comminus vel eminus pugnent. Et eques (3) quidem
scuto frameaque contentus est, pedites et missilia spargunt, pluraque singuli, atque in immensum
vibrant, nudi aut sagulo leves. Nulla cultus iactatio; scuta tantum lectissimis coloribus distinguunt.
Paucis loricae, (4) vix uni alterive cassis aut galea.
Tacito
(1) Ne…superest: «Neppure il ferro abbonda ». (2) prout ratio poscit: “secondo la necessità”. (3) Et eques: con valore collettivo,
“Anche i cavalieri”. (4) Paucis loricae…: sott. sunt.
609
Sententiae
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
Iratus, cum ad se redit, sibi tum irascitur (P. Syr.).
Simul atque fortuna dilapsa est, devolant omnes (Cic.).
Verum cur non audimus ? Quia non dicimus (P. Syr.).
Nemo prudens punit quia peccatum est, sed ne peccetur (Sen.).
Ne, quae non opus est, forte loquare, cave (Hor.).
Videsne ut navigia, quae modum excedunt, regi nequeant ?(Curt.).
Mors aut finis aut transitus (Sen.).
In victoria vel ignavis gloriari licet (Sall.).
610
Capitolo 45
Proposizioni
condizionali
subordinate
avverbiali :
ipotetiche
e
Periodo ipotetico indipendente del primo tipo o della realtà.
Periodo ipotetico indipendente del secondo tipo o della possibilità.
Periodo ipotetico indipendente del terzo tipo o dell’irrealtà .
Periodo ipotetico dipendente.
Proposizioni condizionali introdotte da dum, modo, dummodo - Uso
delle congiunzioni condizionali nisi, si non, si minus…
611
Non avevo la febbre…
Il medico di fama va a fare visita a Marziale, accompagnato da uno stuolo di discepoli, che lo toccano tutti con mani
gelate. Risultato della visita: il poeta ora ha la febbre.
Languebam, sed tu comitatus protinus ad nos
venisti centum, Symmache, discipulis:
centum me tetigere manus Aquilone gelatae :
non habui febrem, Symmache, nunc habeo:
Marziale
Languebam: “Ero stanco“. comitatus (comito, as): “accompagnato”. ad nos: “da me”. Symmache: “o Simmaco”, il luminare che
si muove con un corteo di allievi. non habui: traduci con l’imperfetto, “non avevo”.
Periodo ipotetico indipendente del primo tipo
Esercizio 1
Traduci:
1) Si Thebani principes Graeciae volent esse, castris iis est utendum, non palestra (Nep.). 2) Si quis
vestrum aut eorum qui adsunt forte miratur me ad accusandum descendere, is, si mei consilii
causam rationemque cognoverit, id quod facio probabit (Cic.). 3) Si quis etiam a culpa vacuus in
amicitiam Catilinae inciderat, cotidiano usu atque illecebris par similisque ceteris efficiebatur
(Sall.). 4) Si me diligis, si a me diligi vis, ad me litteras, ut quam primum laetitia efficiar, mittito
(Cic.). 5) Mens atque animus, nisi tamquam lumini oleum instilles, exstinguuntur in senectute
(Cic.). 6) Si me diligis, excita e somno tuas litteras humanitatemque (Cic.). 7) Securius divites
erimus, si scierimus quam non sit grave pauperes esse (Sen.). 8) Etiam fera animalia, si clausa
teneas, virtutis obliviscuntur (Tac.). 9) Nulla est excusatio peccati, si amici causa peccaveris (Cic.).
10) Ante portas est bellum: si inde non pellitur, iam intra moenia erit (Liv.).
Esercizio 2
Traduci:
1) Se ti comporti bene, ti trattano tutti con grande rispetto. 2) Se la questione andrà a buon fine, ne
trarremo indubbiamente un grande vantaggio. 3) Se non hanno trovato ostacoli durante il viaggio,
domani saranno sicuramente a casa. 4) Fallo pure, se vuoi; avrai tutto il nostro appoggio. 5)
Catilina, se pure non fu un pazzo, fu sicuramente un pericoloso rivoluzionario. 6) L’imperatore
Tito, se non aveva fatto del bene durante la giornata, era scontento del suo comportamento. 7) Se
erano veramente persone oneste, dovevano fare quello che la legge imponeva loro. 8) Se ascoltano i
consigli dei maestri, gli scolari si preparano non solo per la scuola, ma anche per la vita. 9) Se non
vuoi avere problemi di salute, devi condurre una vita sana. 10) Se incontrerete difficoltà nel vostro
lavoro, non arrendetevi, anzi impegnatevi ancor di più.
Periodo ipotetico indipendente del secondo tipo
612
Esercizio 3
Traduci:
1) Si omnia facienda sint quae amici velint, non amicitiae tales, sed coniurationes putandae sint
(Cic.). 2) Si velim dicere omnia, multi appellandi laedendique sint (Cic.). 3) Si una tabula sit, duo
naufragi, eique sapientes, sibine uterque rapiat eam an alter cedat alteri? (Cic.). 4) Non solum
minuenda non sunt auxilia quae habemus, sed etiam nova, si fieri possit, comparanda (Cic.). 5)
Omnes ex omni aetate qui in hac civitate intelligentiam iuris habuerunt, si in unum locum
conferantur, cum Ser. Sulpicio non sint comparandi (Cic.). 6) Si velim, nonne possum? (Cic.). 7) Si
quis, iudices, forte nunc adsit ignarus legum iudiciorum consuetudinisque nostrae, miretur profecto
quae sit tanta atrocitas huiusce causae (Cic.). 8) Si quis vos interroget, quid respondeatis? (Liv.).
9) Hi te homines neque debent adiuvare, si possint, neque possunt, si velint (Cic.). 10) Si is, qui
apud te pecuniam deposuerit, bellum inferat patriae, reddasne depositum? (Cic.).
Esercizio 4
Traduci:
1) Se volessero impegnarsi a fondo, avrebbero tutte le possibilità per farlo. 2) Se mi chiedessero
queste informazioni, non saprei rispondere. 3) Se pure volessero, non potrebbero accusarlo: è un
uomo fin troppo onesto. 4) Se i governanti si comportassero bene, il popolo vivrebbe più tranquillo.
5) Se le leggi fossero state applicate, l’accordo tra le parti sarebbe stato raggiunto. 6) Se voi voleste,
potrei parlare più a lungo dei problemi e della loro soluzione. 7) Se avessimo paura del mare, non ci
metteremmo in viaggio. 8) Se ascoltassi con attenzione, capiresti ogni cosa; ma non ascolti.
Periodo ipotetico indipendente del terzo tipo
Esercizio 5
Traduci:
1) Miretur, qui sciat quomodo nos ad patiendum sufficiamus (Liv.). 2) Philosophiae qui pareat,
omne tempus aetatis sine molestia possit degere (Cic.). 3) Multi non solum improbi, verum etiam
imperiti, si in hunc animadvertissem, crudeliter et regie factum esse dicerent (Cic.). 4) Haec qui
videat, nonne cogatur confiteri esse deos? (Cic.). 5) Hasdrubal Carales perventurus erat, nisi
Manlius obvio exercitu eum continuisset (Liv.). 6) Si ibi te esse scissem, ad te ipse venissem (Cic.).
7) Ferreus si essem, plura scribere non possem isto in tempore (Front. ). 8) M. Cicero, si illo
tempore quo Catilinae sicas devitavit concidisset, tunc felix mori potuit (Sen.). 9) Nisi crebris
subsidiis ac totius diei labore milites essent defessi, omnes hostium copiae deleri potuissent (Caes.),
10) C. Caesar si foro tantum vacasset, non alius ex nostris contra Ciceronem nominaretur (Quint.).
Esercizio 6
Traduci:
1) Se avessimo detto la verità, sicuramente non saremmo stati puniti. 2) Se ci avessero convinto con
le loro proposte, noi avremmo accettato volentieri le loro richieste. 3) Se Nerone non avesse
perseguitato i cristiani, la vita nella Roma del tempo sarebbe stata più tranquilla. 4) Se si fossero
salvati dal naufragio, ora sarebbero su quest’isola. 5) Se l’accusa di tradimento non fosse stata
provata, l’uomo non sarebbe stato messo in carcere. 6) Se le pietre fossero cadute dal cielo, il tetto
della casa sarebbe stato sfondato. 7) Se l’anima non fosse immortale, non farei di sicuro tante
rinunce. 8) Se si potesse conoscere il futuro, forse sarebbe peggio per l’uomo.
613
Periodo ipotetico dipendente
Esercizio 7
Traduci:
1) Neque ego umquam bona perdidisse dicam, si quis pecus aut supellectilem amiserit (Cic.). 2)
Itaque nemini erat his temporibus dubium, si adfuisset Conon, illam Athenienses calamitatem
accepturos non fuisse (Nep.). 3) Negat Epicurus iucunde posse vivi nisi cum virtute vivatur; dicit
alio loco non posse iucunde vivi nisi etiam honeste (Cic.). 4) Fac ut isti volunt: animos non
remanere post mortem; video nos, si ita sit, privari spe beatioris vitae (Cic.). 5) Lentulus Umbreno
cuidam negotium dat uti legatos Allobrogum requirat eosque, si possit, impellat ad societatem belli
(Sall.). 6) Verendum est, si ea dixeris quae contra iustitiam dici solent, ne sic etiam sentire videare
(Cic.). 7) Anseribus cibaria publice locantur et canes aluntur in Capitolio ut significent si fures
venerint (Cic.). 8) Quis est qui hoc non intellegat, nisi Caesar exercitum paravisset, non sine exitio
nostro futurum reditum Antonii fuisse? (Cic.). 9) Caesar dixit sententiam se dicturum fuisse nisi
impediretur (Cic.). 10) Primo concursu adeo gesta res est ut, si adfuissent Etrusci et Umbri,
accipienda clades fuerit (Liv.). 11) Aiunt ipsum sapientem quod dixerit interdum, si ita rectius sit,
mutare (Cic.). 12) Si ii vicissent, intellegebam quam crudelis esset futura victoria (Cic.). 13) Multi
arbitrantur se beneficos in suos amicos visum iri, si locupletent eos quacumque ratione (Cic.). 14)
Video constare Clodio, etiam si Milonem non timuisset, accessum ad urbem fuisse metuendum
(Cic.). 15) Vide ne tua culpa futura sit, si ego quidquam timeam (Cic.). 16) Dic quidnam facturus
fueris, si eo tempore censor fuisses (Cic.). 17) Roscius facile egestatem suam se laturum putat, si
hac indigna suspicione liberatus sit (Cic.). 18) Multi etiam dolorem saepe perpetiuntur ne, si id non
faciant, incidant in maiorem (Cic.). 19) Hannibal, nisi domi civium suorum invidia debilitatus esset,
Romanos videtur superare potuisse (Nep.). 20) Eloquentia nescio an Gracchus, diutius si vixisset,
parem habuisset neminem (Cic.).
Esercizio 8
Traduci:
1) Il console è certo che, se verrà deviato il corso del fiume, il nemico si arrenderà. 2) La donna non
dubitava che, se avesse parlato col marito, egli non sarebbe partito. 3) Sono dell’avviso che
nessuno, se ci trovassimo in una situazione critica, verrebbe meno al suo dovere. 4) Nessuno mise
in dubbio che il generale, se gli veniva dato quanto chiedeva, avrebbe concluso felicemente la
guerra. 5) Dall’oracolo fu risposto che, se volevano avere una navigazione tranquilla, dovevano
offrire sacrifici al dio del mare. 6) Chi può dubitare che, se fossimo tutti onesti, la nostra diverrebbe
una società ideale? 7) Eravamo certi che fosse un bravo maestro, se tutti correvano ad ascoltare le
sue lezioni. 8) Si sa che le invenzioni, se vengono usate male, diventano necessariamente
pericolose.
Proposizioni condizionali introdotte da dum, modo, dummodo – Uso delle congiunzioni nisi, si
non, si minus…
Esercizio 9
Traduci:
1) Qui nisi exeunt, nisi pereunt, etiam si Catilina perierit, scitote hoc in re publica seminarium
Catilinarum futurum esse (Cic.). 2) Hoc ab homine exigitur, ut prosit hominibus, si fieri potest,
multis; si minus, paucis; si minus, proximis; si minus, sibi (Sen.). 3) Mancant ingenia senibus, modo
permanent studia et industria (Cic.). 4) Declinandum de via est, modo ne summa turpitudo sequatur
(Cic.). 5) Iamque dies, ni fallor, adest (Verg.). 6) Dolores, si tolerabiles sunt, feremus; sin minus,
614
aequo animo e vita exeamus (Cic.). 7) Dicatur sane Catilina eiectus esse a me, dummodo eat in
exilium (Cic.). 8) Faciat ille quidlibet, dum illum modo habeam mecum (Ter.). 9) Extra ordines
numquam pugnaverim, non si certam victoriam videam (Liv.). 10) Omnes absolventur, ne posthac
quisquam damnabitur nisi qui hominem occiderit (Cic.). 11) Quare, si iniquus es in me iudex,
condemnabo eodem ego te crimine; sin me id facere noles, te mihi aequum praebere debebis (Cic.).
12) Hoc, si assecutus sum, gaudeo; sin minus, me tamen consolor (Cic.).
Esercizio 10
Traduci:
1) Se vuoi, vieni; se no, vattene pure. 2) Se confessano le colpe, li perdoniamo; se invece non le
ammettono, non meritano il perdono. 3) Spesso gli uomini ricorrono ad azioni illecite pur di riuscire
nel loro intento. 4) Si è impegnato al massimo pur di non perdere quanto ha guadagnato. 5) Se pensi
che ti convenga agire in questo modo, fa pure; se invece non ne sei convinto, non farlo. 6) I nemici
sono disposti ad accettare le condizioni poste dal vincitore, purché non siano particolarmente
pesanti.
Esercizio 11
1) Completa il brano che segue individuando le espressioni giuste tra quelle suggerite.
2) Da’ una risposta motivata alle domande in calce.
Tito Manlio, vincitore in un duello, torna dal padre che, console, lo condanna a morte per aver egli trasgredito gli ordini.
Consul contionem classico advocari iussit. Quae ubi frequens convenit, “Quandoque (1)– inquit –
tu, T. Manli, neque imperio consulari, neque maiestati patriae veritus / neque imperii consularis
neque maiestatis patriae veritus / neque imperium consulare neque maiestatem patriam veritus,
adversus edictum nostrum extra ordinem in hostem pugnasti et, quantum in te fuit disciplinam
militarem, quae stetit ad hanc diem Romanam rem / quam stetit ad hanc diem Romanae rei / qua
stetit ad hanc diem Romana res, solvisti meque in eam necessitatem adduxisti ut aut rei publicae
mihi (2) aut mei meorumque obliviscendum sit, nos potius nostro delicto plectemur (3) quam re
publica tantum suum damnum nostra peccata luat / quam res publica tanto suo damno nostra
peccata luat / quam rei publicae tanto suo damno nostri peccati luat. Triste exemplum sed in
posterum salubre iuventuti erimus. Me quidem cum ingenita caritas liberum (4) tum specimen istud
virtutis deceptum vana imagine decoris, in te movet. Sed cum aut morte tua sancienda sint
consulum imperia, aut impunitate in perpetuum abroganda, ne (5) te quidem, si quid in te nostri
sanguinis est, recusare censeam quin (6) disciplinam militarem culpa tua prolapsam poena
restituas. I, lictor, deliga ad palum”.
Livio
(1) Quandoque: con valore causale, quali verbi regge? (2) mihi: dativo di relazione, di termine o d’agente? (3) plectemur: lo conosci
il paradigma? (4) liberum: che caso è? (5) ne… censeam: finale negativa, dalla quale dipende?… (6) quin…poena restituas: da che
cosa è retto?
Quondam
Triumphus
Era la massima onorificenza concessa dal senato al generale vittorioso, dietro richiesta di
lui. Condizione necessaria per avere l'onore del trionfo, l'imperator doveva aver vinto contro un
nemico esterno (non c'era trionfo per chi vinceva in una guerra civile), con l'uccisione di non meno
di cinquemila nemici; e ancora: la vittoria conseguita doveva porre fine alla guerra e ampliare il
615
territorio dello Stato.
Il trionfo consisteva in una festa celebrata con grande sfarzo: il generale entrava in Roma
attraverso la porta trionfale, e veniva accompagnato in corteo fino al tempio di Giove, sul
Campidoglio. In mezzo ad una folla festante, con un seguito infinito di alti dignitari e di nobili
prigionieri (questi in genere venivano uccisi subito dopo), il trionfatore procedeva su un carro
dorato tirato da quattro cavalli bianchi. Alla festa partecipavano tutti i soldati, che non solo
inneggiavano al loro generale, ma spesso lo offendevano anche (carmina triumphalia), mettendo
alla berlina i suoi difetti e dando anche libero sfogo ai rancori personali. La festa si concludeva con
l'offerta di tori bianchi a Giove e con la spartizione della preda tra i soldati.
Versione 1
Fiero discorso di uno Scita ad Alessandro Magno (I)
Senza inutili giri di parole, un anziano ambasciatore scita rimprovera Alessandro per la sua ingordigia, avvertendolo nel
contempo che non c’è nessuno, per forte che sia, che non debba aver paura degli altri. Presenta l’uomo il suo popolo, e
non esita a chiamare ladro il re dei Macedoni.
“Si di habitum corporis tui aviditati animi parem esse voluissent, orbis te non caperet: altera manu
Orientem, altera Occidentem contingeres; et, hoc assecutus, scire velles ubi tanti numinis (1) fulgor
conderetur. Sic quoque concupiscis quae non capis. Ab Europa petis Asiam; ex Asia transis in
Europam: deinde, si humanum genus omne superaveris, cum silvis et nivibus et fluminibus ferisque
bestiis gesturus es bellum. Quid? tu ignoras arbores magnas diu crescere, una hora exstirpari?
Stultus est, qui fructus earum spectat altitudinem non metitur (2). Vide ne, dum ad cacumen
pervenire contendis, cum ipsis ramis quos comprehenderis, decidas. Leo quoque aliquando
minimarum avium pabulum fuit; et ferrum rubigo consumit. Nihil tam firmum est cui periculum non
sit etiam ab invalido. ”
Curzio Rufo
(1) tanti numinis: il sole. (2) altitudinem non metitur: “senza misurare l’altezza”.
Versione 2
Fiero discorso di uno Scita ad Alessandro Magno (II)
“Quid nobis tecum est? numquam terram tuam attigimus. Quis sis, unde venias, licetne ignorare in
vastis silvis viventibus? nec servire ulli possumus, nec imperare desideramus. Dona nobis data
sunt, ne Scytharum gentem ignores, iugum boum, et aratrum, hasta, sagitta et patera. His utimur et
cum amicis, et adversus inimicos. Fruges amicis damus boum labore quaesitas; patera cum isdem
(1) vinum dis libamus; inimicos sagitta eminus, hasta comminus petimus: sic Syriae regem, et postea
Persarum Medorumque superavimus, patuitque nobis iter usque in Aegyptum. At tu, qui te gloriaris
ad latrones persequendos venire, omnium gentium quas adisti, latro es. Lydiam cepisti, Syriam
occupasti, Persidem tenes, Bactrianos habes in potestate, Indos petisti; iam etiam ad pecora nostra
avaras et insatiabiles manus porrigis. Quid tibi divitiis opus est quae (2) esurire te cogunt? Primus
omnium satietate parasti famem, ut, quo plura haberes, acrius quae non habes cuperes. ”
Curzio Rufo
(1) cum isdem: gli amici. (2) quae: “se esse”.
616
Versione 3
Scaltrezza di Agesilao
In un momento particolarmente critico per la sua città, lo Spartano riporta dalla sua parte alcuni giovani che stanno per
tradire: finge egli di non conoscere le loro intenzioni… e Sparta è salva.
Interim accidit illa calamitas apud Leuctra Lacedaemoniis. Quo ne proficisceretur, cum a plerisque
ad exeundum premeretur, ut si de exitu divinaret, exire noluit. Idem (1), cum Epaminondas Spartam
oppugnaret essetque sine muris oppidum, talem se imperatorem praebuit, ut eo tempore omnibus
apparuerit, nisi ille fuisset, Spartam futuram non fuisse. In quo quidem discrimine celeritas eius
consilii saluti fuit universis. Nam cum quidam adulescentuli hostium adventu perterriti ad Thebanos
transfugere vellent et locum extra urbem editum cepissent, Agesilaus, qui perniciosissimum fore
videret, si animadversum esset quemquam ad hostis transfugere conari, cum suis eo venit (2) atque,
ut si bono animo fecissent, laudavit consilium eorum, quod eum locum occupassent: se quoque id
fieri debere animadvertisse. Sic adulescentis simulata laudatione recuperavit et adiunctis (3) de suis
comitibus locum tutum reliquit. Namque illi, aucto numero eorum qui expertes erant consilii,
commovere se non sunt ausi, eoque libentius quod latere arbitrabantur quae cogitaverant.
Cornelio Nepote
(1) Idem: «Agesilao. (2) cum suis eo venit: « andò lì con i suoi ». (3) adiunctis: sott. quibusdam.
Versione 4
Nel senato cartaginese, all’indomani di Canne
Magone, fratello di Annibale, ha annunciato la vittoria di Canne. Di fronte al senato che esulta, Annone si dichiara
ancora contro la guerra, e sottolinea che il momento è buono per fare la pace con Roma.
Secundum haec dicta Magonis laetis omnibus (1) Himilco, vir factionis Barcinae (2), locum
Hannonis increpandi (3) esse ratus: “Quid est, Hanno? - inquit - Etiam nunc paenitet belli suscepti
adversus Romanos? Iube dedi (4) Hannibalem; veta in tam prosperis rebus grates deis immortalibus
agi; audiamus Romanum senatorem in Carthaginiensium curia!”. Tum Hanno: ” Respondeo –
inquit- Himilconi non desisse paenitere me neque desiturum ante invictum vestrum imperatorem
incusare, quam finitimum aliqua tolerabili condicione bellum videro; nec mihi pacis antiquae
desiderium ulla alia res quam pax nova finiet. Itaque ista, quae Mago modo iactavit, Himilconi
ceterisque Hannibalis satellitibus iam laeta sunt; mihi possunt laeta esse, quia res bello bene
gestae, si volumus fortuna uti, pacem nobis aequiorem dabunt; nam si praetermittimus hoc tempus,
quo magis dare quam accipere possumus videri pacem, vereor, ne haec quoque laetitia luxuriet
nobis ac vana evadat”.
Livio
(1) laetis omnibus: abl. assol. temporale. (2) vir factionis Barcinae: “uomo del partito dei Barca”, la famiglia di Annibale. (3) locum
Hannonis increpandi: “il momento buono per schernire Annone”, della fazione avversa ai Barca. (4) dedi: infinito passivo (dedo, is).
Sententiae
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
Natura duce utendum est (Sen.).
Fruenda sapientia est (Cic.).
Necessitatem ferre, non flere addecet (P. Syr.).
Quem metuit quisque perisse cupit (Ov.).
Quis tulerit Gracchos de seditione querentes? (Iuv.).
Ne delectent verba nostra, sed prosint (Sen.).
Ut sementem feceris, ita metes (Cic.).
Nihil invenietur, si contenti fuerimus inventis (Sen.).
617
618
Capitolo 46
Riepilogo dei valori di ut / cum.
619
Di quale malattia soffre?
Diodoro è impelagato in cause continue, lui che soffre di podagra, ma all’avvocato che lo assiste egli non dà nulla:
evidentemente soffre di chiragra.
Litigat et podagra Diodorus, Flacce, laborat;
sed nil patrono porrigit: haec cheragra est.
Marziale
Litigat: ovviamente in tribunale, visto che si parla di avvocato difensore. podagra…laborat: ”soffre di podagra”, la gotta dei piedi.
cheragra:” chiragra”, la gotta delle mani.
Quondam
Annona
Originariamente il termine indicava la totalità della produzione agricola, soprattutto frumento,
di un intero anno, a vantaggio di tutto lo Stato. Perché l’istituzione venisse presa in particolare
considerazione, Roma la trasformò in seguito in divinità, la dea Annona, e le dedicò feste annuali
ed una statua sul Campidoglio.
Le provviste di grano, conservate in appositi depositi, dovevano servire a far fronte a momenti
di grave carestia; in realtà, però, il frumento negli ultimi tempi della repubblica fu venduto
regolarmente a basso prezzo ai poveri, ai quali venne poi, nel periodo imperiale, offerto
gratuitamente. Quando la penisola non fu più sufficiente per soddisfare le esigenze dell’annona, si
fece ricorso alle province, soprattutto Sicilia ed Africa settentrionale.
Per avere un'idea di quanto costasse una tale istituzione, si tenga presente che già nel primo
secolo a.C. dall' annona venivano sfamate oltre trecentomila persone, numero che venne più volte
superato nei secoli seguenti. Una sua organizzazione razionale la si deve ad Augusto, che ne affidò
la cura a quattro praefecti, con una praefectura annonae alle cui dipendenze lavoravano
centuriones e procuratores. Dal 270, infine, alla distribuzione del grano fu sostituita quella del
pane.
Versione 1
Importanza della pace
La pace è fonte di ogni bene, e chi attenta ad essa con la guerra civile va espulso da ogni società, si chiami Silla o Mario
o Cinna o Carbone.
Dulce etiam nomen est pacis, res vero ipsa cum iucunda tum salutaris. Nam nec privatos focos nec
publicas leges videtur nec libertatis iura cara habere quem (1) discordiae, quem caedes civium,
quem bellum civile delectat, eumque ex numero hominum eiciendum, (2) ex finibus humanae naturae
exterminandum puto. Itaque sive Sulla (3) sive Marius sive uterque sive Octavius sive Cinna sive
iterum Sulla sive alter Marius et Carbo sive qui alius bellum civile optavit, eum detestabilem civem
rei publicae natum iudico.
Cicerone
(1) quem: da riferirsi al sogg. sott. di videtur. (2) eiciendum…exterminandum: sott. esse. (3) Sulla… Marius…: tutti protagonisti
della guerra civile degli anni 88-82 a.C..
620
Versione 2
Elogio di Marco Emilio Lepido
Il futuro triumviro è sostenitore della pace con Antonio, e la voce di lui è per Cicerone assai autorevole per vari motivi.
Su tutti, il suo amore per lo Stato.
Nos M. Lepidus, imperator (1) iterum, pontifex maximus, optime proximo civili bello de re publica
meritus, ad pacem adhortatur. Nullius apud me, patres conscripti, auctoritas maior est quam M.
Lepidi vel propter ipsius virtutem vel propter familiae dignitatem. Accedunt eodem (2) multa privata
magna eius in me merita, mea quaedam officia in illum. Maximum vero eius beneficium numero
quod hoc animo in rem publicam est, quae mihi vita mea semper fuit carior. Nam cum Magnum
Pompeium, clarissimum adulescentem, praestantissimi viri filium, auctoritate adduxit ad pacem
remque publicam sine armis maximo civilis belli periculo liberavit, tum me eius beneficio plus
quam pro virili parte obligatum puto.
Cicerone
(1) M. Lepidus, imperator: il titolo gli fu concesso per la pace conclusa in Spagna nel 44 a.C. con Sesto Pompeo. (2) Accedunt
eodem: “ A ciò si aggiungono”.
Sententiae
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
Quid foedius avaritia dici potest ? (Cic.).
Non potest amor cum timore misceri (Sen.).
Contemnit humiliorem potens (Vell.).
Trahit sua quemque voluptas (Verg.).
Quo se fortuna, eodem etiam favor hominum inclinat (Iust.).
In unoquoque virorum bonorum habitat deus (Sen.).
Gloria vanum et volubile est, aura mobilius (Sen.).
Natura vi rationis hominem conciliat homini (Cic.).
621
Capitolo 47
Proposizioni relative
Relative proprie.
Relative improprie.
622
I versi sono miei, non tuoi
Ancora Fidentino, che già conosciamo come un pessimo recitatore dei versi altrui. A lui il poeta ora chiede il
pagamento dei diritti d’autore: i versi sono di Marziale!
Fama refert nostros te, Fidentine, libellos
non aliter populo quam recitare tuos .
Si mea vis dici, gratis tibi carmina mittam:
si dici tua vis, hoc eme, ne mea sint.
Marziale
non aliter…quam: semplicemente, “come”. si dici tua…: “se vuoi che siano detti tuoi, questa cosa, cioè che non siano miei, tu la
devi comprare”.
Relative proprie
Esercizio 1
Traduci:
1) Ceterum illi qui e centuriis erant, praedocti ab duce, arma ornatumque mutaverant (Sall.). 2)
Nunc mihi Quintus frater meus mitissimam tuam orationem, quam in senatu habuisses, perscripsit
(Cic.). 3) Mos est Athenis laudari in contione eos qui sint in proelio interfecti (Cic.). 4) Marius
Plotium dilexit, cuius ingenio putabat ea, quae gesserat, posse celebrari (Cic.). 5) Metuo ne id
consilii ceperimus quod non facile esplicare possum (Cic.). 6) Quidquid oritur, qualecumque est,
causam habeat a natura necesse est (Cic.). 7) Quicumque bona patria laceraverat, Catilinae
proximus familiarisque erat (Sall.). 8) Quae est condicio pacis in qua ei, cum quo pacem facias,
nihil concedi potest? (Cic.). 9) Zeno appellat beatam vitam quae cum virtute degatur (Cic.). 10)
Quaecumque erunt impetranda, qua est humanitate Caesar, facillimum erit ab eo tibi impetrare
(Cic.). 11) Philippus dixit se, quascumque senatus dedisset leges pacis, accepturum esse (Liv.). 12)
Non semper servanda sunt promissa quae sint inutilia (Cic.). 13) Frequenter irrita est eius voluntas
qui non quae facilia sunt aggreditur sed vult facilia esse quae aggressus est (Sen.). 14) Quod ubi
Caesar animadverttit, naves longas paulum removeri ab onerariis navibus iussit; quae res magno
usui nostris fuit (Caes.). 15) Negat Cato ius esse, qui miles non sit, cum hoste pugnare (Cic.).
Relative improprie
Esercizio 2
Traduci:
1) Caesar omnem equitatum praemisit qui novissimum agmen moraretur (Caes.). 2) Miraretur qui
tum cerneret quantae copiae hostium essent (Liv.). 3) Refertae sunt Catonis orationes, quas quidem
adhuc invenerim et legerim, et verbis et rebus illustribus (Cic.). 4) Ille servos non putat dignos
quibus irascatur (Sen.). 5) Quis erit tam improbus civis qui illum civem habendum putet? (Cic.). 6)
Exposui adulescentium officia quae valeant ad gloriam adipiscendam (Cic.). 7) O fortunate
adulescens, qui tuae virtutis Homerum praeconem inveneris ! (Cic.). 8) Quae quales sint, non facile
est scribere (Cic.). 9) Reperiam qui id, quod salutis omnia causa statueritis, non putent esse suae
dignitatis recusare (Cic.). 10) Fuere item ea tempestate qui crederent M. Licinium Crassum non
ignarum eius consilii fuisse (Sall.). 11) Scribebat Aelius orationes quas alii legerent (Cic.). 12)
Consolatio certe nulla est quae levare possit dolorem meum (Cic.). 13) Fuere qui auro corrupti
623
elephantos traderent hosti (Sall.). 14) Hannibal peto pacem, qui neque peterem nisi utilem
crederem (Liv.). 15) Mihi es visus esse incostans, qui eundem et laederes et laudares (Cic.).
Ricapitolazione
Esercizio 3
Traduci:
1) I soldati che erano andati in esplorazione riferirono che i nemici erano accampati tra i monti. 2)
Data la loro onestà, essi non possono rifiutare una cosa simile. 3) Diventano sempre più impetuosi i
fiumi che scendono dai monti e ricevono numerosi affluenti. 4) Il console disse che avrebbe
perdonato quelli che avessero confessato spontaneamente le loro colpe. 5) Credo che si debba
onorare l’uomo che ha fatto quanto ha potuto nell’interesse del prossimo. 6) Quelli che sostengono
di proposito tesi sbagliate non devono essere presi nella minima considerazione. 7) Te lo garantisco
io che ho visto come si sono svolti i fatti. 8) Cesare promise salva la vita ai nemici che si fossero
arresi spontaneamente e avessero consegnato le armi. 9) Durante la notte che precedette il misfatto,
i malfattori non presero sonno nemmeno per un attimo. 10) La maggior parte degli animali, per
quanto ne sappiamo, non attaccano l’uomo se non sono disturbati.
Esercizio 4
1) Completa il brano che segue individuando le espressioni giuste tra quelle suggerite.
2) Da’ una risposta motivata alle domande in calce.
La guerra contro i Vestini: Roma infligge al nemico una sconfitta assai grave, e saccheggia il suo territorio.
Ab altero consule in Vestinis multiplicis belli nec usquam vario eventu gestum est / multiplici
bello nec usquam varius eventus gestum est / multiplex bellum nec usquam vario eventu gestum
est. Nam et pervastavit agros et populando (1) atque urendo tectorum hostium satorumque / tectis
hostium satisque / tecta hostium sataque in aciem invitos extraxit; et ita uno proelio accidit (2)
Vestinorum res, haudquaquam incruento milite suo, (3) ut non (4) in castra solum refugerent hostes
sed iam ne vallum quidem ac fossas freti / ne vallo quidem ac fossis freti / ne vallorum quidem ac
fossarum freti dilaberentur in oppida, situs urbes moeniaque se defensuri / situm urbibus
moenium se defensuri / situ urbium moenibusque se defensuri. Postremo oppida quoque vi
expugnare adortus, primo Cutinam (5) ingenti ardore militum a vulnerum ira quod haud fere
quisquam integer proelio excesserat, scalis cepit, deinde Cingiliam. Utriusque urbis praedam
militibus, quod eos neque portae nec muri hostium arcuerant, concessit.
Livio
(1) populando…urendo: che valore hanno? (2) accidit: ad + cado oppure ad + caedo? (3) incruento milite suo: che costruzione è?
(4) ut non: quali verbi regge? (5) Cutinam…Cingiliam: da che cosa sono retti?
Quondam
Aerarium
Il tesoro dello Stato era detto aerarium Saturni, dal nome del dio nel cui tempio esso era
conservato. Non deve essere confuso col fiscus, il tesoro personale dell' imperatore, che venne
creato da Augusto nel 27 a.C. , e che secoli più tardi diventò esso stesso il vero tesoro dello Stato.
Responsabili dell'amministrazione furono prima due questori (al tempo della repubblica), e
poi, con l'impero, due prefetti. Gli uni e gli altri controllavano entrate ed uscite. Le prime erano
date dai ricavati “dei vectigalia, delle vendite di cose pubbliche, delle confische, delle prede, delle
624
indennità di guerra, sia in forma di moneta coniata, sia come metallo non coniato, in blocchi e
lingotti” (G. Corradi). Le uscite, invece, erano dovute alle spese necessarie per la guerra, e ancor
più, forse, a quelle necessarie per fare fronte ad esigenze quotidiane della società, quali nuove
costruzioni o distribuzione di grano, ma anche viaggi dei magistrati o accoglienza di ambasciatori.
Versione 1
Ambiorige convince i Nervi ad attaccare i Romani
Il re degli Eburoni va prima dagli Aduatuci e poi dai Nervi, convincendo gli uni e gli altri a ribellarsi contro la legione
di Cicerone, luogotenente di Cesare.
Hac victoria sublatus Ambiorix statim cum equitatu in Atuatucos (1), qui erant eius regno finitimi,
proficiscitur; neque noctem neque diem iter intermittit peditatumque se subsequi iubet. Re
demonstrata Atuatucisque concitatis postero die in Nervios pervenit hortaturque, ne (2) sui in
perpetuum liberandi atque ulciscendi Romanos pro iis quas acceperint (3) iniuris occasionem
dimittant; interfectos esse legatos duos magnamque partem exercitus interisse demonstrat; nihil
esse negotii subito oppressam legionem, quae cum Cicerone (4) hiemet, interfici. Se ad eam rem
profitetur adiutorem. Facile hac oratione Nerviis persuadet.
(Cesare)
1) in Atuatucos: abitavano presso il fiume Mosa, a sud-est degli Eburoni. 2) ne…occasionem dimittant: finale negativa, “a
non…perdere l’occasione”. 3) quas acceperint: nota l’uso del congiuntivo nella relativa. 4) Cicerone: fratello del grande oratore e
luogotenente di Cesare.
Versione 2
La Britannia
Posizione geografica della Britannia e sua conformazione fisica. La certezza che si tratta di una grande isola è dovuta
alla flotta di Roma, che ha navigato nel mare aperto, a settentrione della terra.
Britannia, insularum quas Romana notitia complectitur maxima, spatio ac caelo in orientem
Germaniae, in occidentem Hispaniae obtenditur, Gallis in meridiem etiam inspicitur;
septentrionalia eius, nullis contra terris, (1) vasto atque aperto mari pulsantur. Formam (2) totius
Britanniae Livius veterum, Fabius Rusticus recentium eloquentissimi auctores oblongae scutulae
vel bipenni assimulavere. Et est ea facies citra Caledoniam, unde et in universum fama est:
transgressis (3) immensum et enorme spatium procurrentium extremo iam litore terrarum velut in
cuneum tenuatur. Hanc oram novissimi maris tunc primum Romana classis circumvecta insulam
esse Britanniam affirmavit, ac simul incognitas ad id tempus insulas, quas Orcadas vocant, invenit
domuitque. Dispecta est et Thule, (4) quia hactenus iussum, et hiems appetebat.
Tacito
(1) nullis contra terris: abl. assol., “non essendovi di fronte nessuna terra”. (2) Formam… assimulavere: “Hanno paragonato… la
forma”. (3) transgressis…: costruisci transgressis (= per quelli che vanno oltre) immensum et enorme spatium terrarum
procurrentium litore iam extremo, tenuatur velut in cuneum (= si assottiglia a guisa di cuneo). (4) Dispecta est et Thule: “Fu
avvistata anche Tule”, la terra più a nord per i Romani, forse l’Islanda.
Versione 3
La guerra contro Veio
Veienti e Sabini ( siamo nel 475 a.C. ) fanno guerra ai Romani, in aiuto dei quali accorrono gli alleati, Latini ed Ernici.
Grande la strage tra Sabini e Veienti, e grande quindi la vittoria romana.
625
Certamina domi finita; Veiens bellum exortum, quibus (1) Sabini arma coniunxerant. P. Valerius
consul, accitis Latinorum Hernicorumque auxiliis, cum exercitu Veios missus castra Sabina, quae
pro moenibus sociorum locata erant, confestim adgreditur, tantamque trepidationem iniecit ut, dum
(2) dispersi alii alia manipulatim excurrunt ad arcendam hostium vim, (3) ea porta (4) cui signa
primum intulerat caperetur. Intra vallum deinde caedes magis quam proelium esse. Tumultus e
castris et in urbem penetrat; tamquam Veis captis, ita pavidi Veientes ad arma currunt. Pars
Sabinis erant subsidio, pars Romanos toto impetu intentos in castra adoriuntur. Paulisper aversi
turbatique sunt; (5) deinde et ipsi utroque versis signis resistunt, et eques ab consule immissus
Tuscos fundit fugatque; eademque hora duo exercitus, duae potentissimae et maxime finitimae
gentes superatae sunt.
Livio
(1) quibus: concordanza a senso con Veiens. (2) dum dispersi…excurrunt: “mentre sparsi qua e là in piccoli gruppi correvano”. (3)
hostium vim: le forze di Roma. (4) ea porta…caperetur: in dipendenza da ut. (5) aversi turbatique sunt: i Romani.
Versione 4
I Volsci rifiutano lo scontro con le armi romane
Siamo sempre nel 475 a.C. Contro Volsci ed Equi a combattere sono soltanto Latini ed Ernici, con l’esclusione dei
Romani che, mal sopportando che gli alleati combattano una qualunque guerra di loro iniziativa, mandano forze proprie
al comando del console.
Dum (1) haec ad Veios geruntur, Volsci Aequique in Latino agro posuerant castra populatique fines
erant. Eos per se ipsi Latini adsumptis Hernicis, sine Romano aut duce aut auxilio, castris
exuerunt; ingenti praeda praeter suas reciperatas res potiti sunt. Missus tamen ab Roma consul in
Volscos C. Nautius; mos, (2) credo, non placebat sine Romano duce exercituque socios propriis
viribus consiliisque bella gerere. Nullum genus calamitatis contumeliaeque non editum (3) in
Volscos est, nec tamen perpelli potuere (4) ut acie dimicarent.
Livio
(1) Dum…geruntur: “Mentre…accadevano”. (2) mos… non placebat… socios… bella gerere: “non piaceva… l’abitudine… che gli
alleati… facessero guerra”. (3) non editum…est: “fu trascurato”. (4) potuere = potuerunt (i Volsci).
Sententiae
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
Male vincit, quem paenitet victoriae (P. Syr.).
Forma viros neglecta decet (Ov.).
Plerumque in calamitate ex amicis inimici existunt (Caes.).
Sapienti iniuria non potest fieri (Sen.).
Multis in rebus temeritas et casus valet (Cic.).
Durum est negare, superior cum supplicat (P. Syr.).
Est profecto animi medicina philosophia (Cic.).
Lex iubet quae facienda sunt, prohibet contraria (Cic.).
626
Capitolo 48
Discorso indiretto
Modi e tempi, pronomi ed avverbi nel discorso indiretto.
627
I miei versi non li regalo
Quinto chiede a Marziale di regalargli le se poesie, ed egli per tutta risposta gli dà il nome del libraio che le vende. Non
sono mica tanto scemo da comperarle! – obietta Quinto -; e nemmeno io sono tanto scemo da regalartele – ribatte
Marziale.
Exigis ut donem nostros tibi, Quinte, libellos:
non habeo, sed habet bibliopola Tryphon.
“Aes dabo pro nugis et emam tua carmina sanus?
Non – inquis – faciam tam fatue”. Nec ego.
Marziale
donem…libellos: conosci l’altra costruzione del verbo? pro nugis: “per queste idiozie”. sanus: “sano di mente”, come sono.
Non…faciam tam fatue: “Non…mi comporterò così stupidamente”. Nec ego: risposta secca, “Nemmeno io”.
Modi e tempi, pronomi ed avverbi nel discorso indiretto.
Esercizio 1
Traduci:
1) Ariovistus respondit: transisse Rhenum sese non sua sponte, sed rogatum et arcessitum a Gallis;
non sine magna spe magnisque praemiis domum propinquosque reliquisse (Caes.). 2) Theophrastus
moriens accusasse naturam dicitur quod hominibus tam exiguam vitam dedisset, quorum si aetas
potuisset esse longinquior futurum fuisse ut omnibus perfectis artibus omni doctrina hominum vita
erudiretur (Cic.). 3) Milites, qui erant Corfinii, legatos ad Caesarem mittunt: sese paratos esse
portas aperire, quaequae impetraverit facere, et L. Domitium vivum in eius potestate tradere
(Caes.). 4) Ad ea Herennius Bassus respondit: multos annos iam inter Romanum Nolanumque
populum amicitiam esse, cuius neutros ad eam diem paenitere (Liv.). 5) Ibi discit cum omni
equitatu Litaviccum ad sollicitandos Aeduos profectum: opus esse ipsos antecedere ad
confirmandam civitatem (Caes.). 6) Caesari nuntiatur Sulmonenses, quod oppidum a Corfinio
septem milium passuum intervallo est, cupere ea facere quae vellet (Caes.). 7) Ariovistus postulavit
ne quem peditem ad conloquium Caesar adduceret: vereri se ne per insidias ab eo circumveniretur;
uterque cum equitatu veniret; alia ratione sese non esse venturum (Caes.). 8) Iugurtha ad Bocchum
nuntios mittit: quam primum in Numidiam copias adduceret; proelii faciundi tempus adesse (Sall.).
9) Certiorem facit Mithridates Datamem tempus esse maiores exercitus parari et bellum cum ipso
rege suscipi, deque ea re, si ei videretur, quo loco vellet, in colloquium veniret (Nep.). 10) Q.
Fabius consul, priusquam cum hoste manum consereret, pronuntiat: qui loco cessisset, se in eum
servili supplicio animadversurum esse (Liv.).
Esercizio 2
Traduci:
1) Mario garantì che avrebbe concluso felicemente la guerra contro Giugurta. 2) L’oratore convince
la plebe che non c’è dubbio che il senato esaudirà le sue richieste. 3) L’accusato sosteneva di essere
stato costretto a compiere quell’azione. 4) Cicerone disse in senato che la notte precedente Catilina
e i suoi si erano riuniti in casa di Leca. 5) Il console fece sapere ai nemici che se volevano qualche
cosa dovevano guadagnarsela con le armi. 6) Il lupo chiese all’agnello perché gli sporcava l’acqua.
7) Si tramanda che un tale condannava Aristide all’esilio benché non lo conoscesse. 8) Ripetevano
tutti che quella per loro era un’evidente offesa.
628
Esercizio 3
1) Completa il brano che segue individuando le espressioni giuste tra quelle suggerite.
2) Da’ una risposta motivata alle domande in calce.
Operazioni belliche di varia entità nell’Apulia e nel Sannio
Dictator triumphans urbem est ingressus; et cum (1) se dictatura abdicare vellet, iussu patrum
priusquam abdicaret consules creavit C. Sulpicium Longum iterum Q. Aemilium Cerretanum.
Samnites infecta pace quia de condiciones agebantur / infectam pacem quia de condicionibus
agebantur / infecta pace quia de condicionibus agebatur indutias annuas ab urbe rettulerunt. Nec
eis ipsis sanctae fidei fuit / earum ipsarum sancta fides fuit / eas ipsas sancta fide fuerunt: adeo,
postquam Papirium abisse magistratu nuntiatum est, arrecti ad bellandum animi sunt. C. Sulpicio
Q. Aemilio (Aulium quidam annales habent) consulibus, ad defectionem Samnitium Apulum novum
bellum accessit. Utroque (2) exercitus missi. Sulpicio Samnites, Apuli Aemilio sorte evenerunt. Sunt
qui (3) non ipsis Apulis bellum illatum, (4) sed socios eius gentis populos ab Samnitium vi atque
iniuriis defensos scribant; ceterum fortuna Samnitium, vix ad se ipsos eo tempore propulsandum
bellum / vix a se ipsis eo tempore propulsantium bellum / vix a se ipso eo tempore propulsantes
bello, propius ut sit vero facit (5) non Apulis ab Samnitibus arma illata sed cum utraque simul gente
bellum Romanis fuisse. Nec tamen rei ullius memorabilis acta / re ulla memorabili acta / res ulla
memorabilis acta; ager Apulus Samniumque evastatum; hostes nec hic nec illic inventi.
Livio
(1) cum vellet: che valore ha? (2) Utroque: che cosa è? (3) qui…scribant: perché il congiuntivo nella relativa?
illatum…defensos: che cosa è sottinteso? (5) facit: quale è il soggetto?
(4)
Versione 1
L’inizio della ribellione armata contro Roma
Agli inviati di Manlio, seguaci di Catilina, il generale Q. Marcio Re chiede una resa senza condizioni al senato di Roma.
Catilina sparge la voce, falsa ovviamente, di una sua partenza per Marsiglia.
Ad haec Q. Marcius respondit (1), si quid ab senatu petere vellent, ab armis discedant, Romam
supplices proficiscantur: ea mansuetudine atque misericordia senatum populi Romani semper
fuisse, ut (2) nemo umquam ab eo frustra auxilium petiverit. At Catilina ex itinere plerisque
consularibus, praeterea optumo cuique (3) litteras mittit: se falsis criminibus circumventum,
quoniam factioni inimicorum resistere nequiverit, fortunae cedere, Massiliam in exilium proficisci,
non quo (4) sibi tanti sceleris conscius esset, sed uti res publica quieta foret neve ex sua contentione
seditio oriretur.
Sallustio
1) respondit…si quid… vellent…discedant: nota l’insolita conseguenza dei tempi. 2) ea…ut: “tali (con riferimento a entrambi gli
ablativi)… che”. 3) optumo (=optimo) cuique: “a tutti gli ottimati”. 4) non quo (= non quod)…sed uti: causale la prima, finale la
seconda (uti = ut).
Versione 2
Vercingetorige tenta di sobillare i Galli contro i Romani
Parlando in una assemblea di Galli, Vercingetorige ricorda che non era stata sua intenzione difendere Avarico, capitale
dei Biturigi, caduta nelle mani di Roma, ma promette anche di vendicare tutte le offese con l’aiuto dell’intera Gallia.
Postero die concilio convocato consolatus cohortatusque est, ne se admodum animo demitterent
neve perturbarentur incommodo. Non virtute neque in acies vicisse Romanos (1), sed artificio
629
quodam et scientia oppugnationis, cuius rei fuerint (2) ipsi imperiti. Errare, si qui in bello omnes
secundos rerum proventus exspectent. Sibi numquam placuisse Avaricum defendi, cuius rei testes
ipsos haberet, sed factum (3) imprudentia Biturigum et nimia obsequentia reliquorum uti hoc
incommodum acciperetur. Id tamen se celeriter maioribus commodis sarturum (4). Nam quae ab
reliquis Gallis civitates dissentirent, has sua diligentia adiuncturum atque unum consilium totius
Galliae effecturum, cuius consensu ne orbis quidem terrarum possit obsistere; idque se prope iam
effectum habere. Interea aequum esse ab iis communis salutis causa impetrari, ut castra munire
instituerent, quo facilius (5) repentinos hostium impetus sustinere possent.
Cesare
1) vicisse Romanos: “che i Romani avevano vinto”, in dipendenza da un sottinteso verbum dicendi. 2) fuerint: rendi con l’indicativo.
3) sed factum: sott. esse, introduce il seguente uti (=ut) acciperetur. 4) sarturum: sott. esse, da sarcio, is. 5) quo facilius…possent:
“affinché (quo = ut) potessero sostenere più facilmente”.
Versione 3
I Fabi si addossano il peso della guerra
Il console Cesone Fabio (479 a.C. ), parlando a nome di tutta la sua gente, si addossa il peso della guerra contro Veio,
esonerando lo Stato dal fornire un qualunque aiuto.
Fabia gens senatum adiit. Consul pro gente loquitur: “ Adsiduo magis quam magno praesidio, ut
scitis, patres conscripti, bellum Veiens eget. Vos alia bella curate, Fabios hostes Veientibus date.
Auctores sumus (1) tutam ibi maiestatem Romani nominis fore. Nostrum id nobis (2) velut familiare
bellum privato sumptu gerere in animo est; res publica et milite illic et pecunia vacet”. Gratiae
ingentes actae. Consul e curia egressus comitante Fabiorum agmine, qui in vestibulo curiae
senatus consultum expectantes steterant, domum rediit. Iussi (3) armati postero die ad limen
consulis adesse; domos inde discedunt.
Livio
(1) Auctores sumus: “ Noi (vi) garantiamo”. (2) nobis…in animo est: “ noi…abbiamo intenzione di”. (3) Iussi (sunt): “ Fu ordinato
loro”.
Versione 4
I trecento Fabi contro Veio
Sull’esempio dei trecento spartani di Leonida alle Termopili, Livio parla di trecento Fabi che unici si oppongono al
nemico (secondo altri, gli uomini sarebbero stati quattromila).
Manat tota urbe rumor; Fabios ad caelum laudibus ferunt: familiam unam subisse civitatis onus,
Veiens bellum in privatam curam, in privata arma versum. Si sint (1) duae roboris eiusdem in urbe
gentes, deposcant haec Volscos sibi, illa Aequos: populo Romano tranquillam pacem agente omnes
finitimos subigi populos posse. Fabii postera die arma capiunt; quo iussi erant conveniunt. Consul
paludatus egrediens in vestibulo gentem omnem suam instructo agmine videt; acceptus in medium,
signa ferri iubet. Numquam exercitus neque minor numero neque clarior fama et admiratione
hominum per urbem incessit: sex et trecenti milites, omnes patricii, omnes unius gentis, ibant, unius
familiae viribus Veienti populo pestem minitantes.
Livio
(1) Si sint…deposcant: “ Se vi fossero state…avrebbero preteso”.
630
Sententiae
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
Virtus et conciliat amicitias et conservat (Cic.).
Socius fit culpae qui nocentem sublevat (P. Syr.).
Aperta decent et simplicia bonitatem (Sen.).
Pro libertate vitae periculo decertandum est (Cic.).
Non facile persuadetur invitis (Quint.).
Natura humana imbecilla atque aevi brevis est (Sall.).
Res est solliciti plena timoris amor (Ov.).
Cantus incitat languescentes, languefacit excitatos (Cic.).
631
NUMISMATICA ROMANA
PRIMO PERIODO: LE MONETE PRIMITIVE (dalle origini di Roma al 268 a.C.)
In antichità i commerci erano regolati sulla base del baratto: chi possedeva una merce in
abbondanza la scambiava per averne altra di cui aveva bisogno. Occorre però dare un valore alle
mercanzie per poterle scambiare. In Italia centrale il valore delle merci era inizialmente calcolato in
capi di bestiame, soprattutto pecore e buoi, con un capo di bestiame grande equivalente a 10 capi di
bestiame piccolo. L’uso di bestiame come indicatore di valore è testimoniato anche da alcune parole
latine poi passate all’italiano; da pecus (bestiame) viene pecunia, da peculium (piccolo gregge) il
nome di peculio, mentre peculato, nel senso di concussione, viene da peculatum (furto di bestiame).
Il passo successivo fu quello di sostituire il bestiame con materiale più omogeneo; i capi di
bestiame, infatti, non sono tutti uguali e anche considerando animali della stessa specie si possono
avere notevoli differenze di peso e quindi di valore. Per sostituire il bestiame si usò il metallo,
materiale oltretutto non deperibile.
Certamente la transizione non fu improvvisa ma graduale come testimoniano alcune leggi fino al
450 a.C. circa: esse fissavano sia in bestiame sia in moneta l’entità delle tasse e delle multe.
La scelta del metallo da adottare è determinata in ogni luogo dalla disponibilità locale; in Italia non
ci sono giacimenti di oro o di argento e quindi si prese come riferimento il bronzo (aes). All’inizio
certamente blocchi di bronzo di forma qualsiasi andavano bene, bastava soltanto pesarli per
determinarne il valore (aës rude).
Per questo motivo in italiano – come in molte altre lingue – la parola “peso” si identifica con quella
di moneta e di valore. Dal latino pendere (pesare) derivano la parole italiane spendere, spesa,
spesare, dispensare, compendio, dispendio, stipendio, pensione; da aës e aestimare derivano stima,
stimare, estimo.
Dall’aës rude, di forma del tutto irregolare, si passò poi a blocchi di forma regolare contrassegnati
(aës signatum) con ramoscelli o con segni simili a spine di pesce. Questi blocchi erano comunque
del tutto dissimili tra di loro e andavano sempre messi sulla bilancia per determinarne il valore.
Probabilmente l’iniziativa di contrassegnare i blocchi di metallo fu dapprima privata e soltanto in
seguito fu lo stato a garantire la bontà e il peso del metallo.
Questa operazione fu fatta con l’introduzione dell’aës grave, di peso determinato e garantito dallo
stato; in tal modo si evitava l’onere di dovere usare la bilancia ogni volta.
Il primo a organizzare un sistema di pesi e misure statali fu Servo Tullio; da qui al sistema
monetario il passo è breve, per cui molti scrittori attribuiscono a Servo Tullio l’organizzazione del
sistema monetario. L’unità monetaria fu l’Asse, diviso in sottomultipli.
L’Asse porta al dritto la testa di Giano e l’indicazione I (1); il Semisse (mezzo asse) porta la testa di
Giove e l’indicazione s (semis); il Triente (terzo di asse) reca la testa di Roma e quattro piccoli
globetti (corrispondenti a quattro once); il Quadrante (quarto di asse) la testa di Ercole e tre piccoli
globetti (tre once); il Sestante (sesto di asse) la testa di Mercurio e due piccoli globetti; l’Oncia
(dodicesimo dell’asse) la testa di Bellona e un piccolo globetto.
Oggi può apparire strana e artificiosa questa divisione in parti per i sottomultipli; ma il sistema di
numerazione decimale, in cui i multipli e i sottomultipli sono potenze di 10, venne adottato in
Europa soltanto a partire dall’anno 1000 d.C.; per questo motivo risultava comodo un sistema di
numerazione in base 12, numero divisibile per 2, per 3, per 4, per 6; del resto una suddivisione
simile è stata usata dagli Inglesi per il loro sistema monetario (unità di base la sterlina divisa in
venti scellini a loro volta contenenti ciascuno dodici penny) fino al 1971, anno in cui il sistema
monetario inglese è stato convertito al sistema decimale.
Il peso originario dell’asse sembra corrispondere alla libbra latina (273 grammi). In seguito però,
quando il peso dell’Asse si sarà ridotto, si prenderà come unità di misura di riferimento la libbra
romana (327 grammi).
632
Sottomultipli dell’Asse:
Moneta
Valore
Semisse
½ Asse
Triente
1/3 Asse
Quadrante ¼ Asse
Sestante
1/8 Asse
Oncia
1/12 Asse
SECONDO PERIODO: LA REPUBBLICA (dal 268 a.C. al 43 a.C.)
La prima riduzione del peso dell’Asse avvenne nel 286 a.C., anno in cui passò a 163,5
grammi (asse semilibrale); la successiva si ebbe nel 268 a.C. (epoca in cui venne introdotto
l’argento) a 54,5 grammi (asse sestantario). La diminuzione proseguì nel 217 a.C. (asse unciale di
27,5 grammi), e 89 a.C. (asse semiunciale di 13,625 grammi).
Pesi dell’Asse (Aës grave):
Peso originario
273 g
(1 libbra latina)
Peso dal 286 a.C. Peso dal 268 a.C. Peso dal 217 a.C: Peso dall’89 a.C.
163,5 g
54,5
27,5
13,6
(1/2 libbra
(1/8 libbra romana)
(1/12 libbra
(1/24 libbra
romana)
romana)
romana)
Ad un certo punto, cioè quando l’asse cominciò a pesare circa 100 grammi, furono introdotti i
multipli dell’asse: il Dupondio (due assi), con la testa di Roma e il segno II; il Tripondio (tre assi),
sempre con la testa di Roma e il segno III; il Decapondio (dieci assi), sempre con la stessa testa e il
segno X.
Multipli dell’Asse:
Moneta
Dupondio
Tripondio
Decapondio
Valore
2 Assi
3 Assi
10 Assi
Come già detto, nel 268 a.C. fu coniata a Roma la prima moneta d’argento: il Denario. Pesava 4,55
grammi (1/72 di libbra) e portava il segno X, indicante il valore di 10 assi. I suoi sottomultipli erano
il Quinario, di grammi 2,275, avente il segno V e il valore di 5 assi, e il Sesterzio, di grammi 1,137,
con il segno IIS indicante il valore di due assi e mezzo (II per 2 Assi e S per semis-tertius, cioè
“metà del terzo (asse)”, da cui il nome); l’abbreviazione usata per il Sesterzio è HS, in cui H è la
deformazione di II.
Nell’anno 144 a.C. il valore del Denario passò a 16 assi (il segno X fu sostituito da XVI), quello del
Quinario a 8 assi e quello del Sesterzio a 4 assi.
Monete d’argento:
Moneta
Denario
Quinario
Sesterzio
Valore (268 a. C.)
10 Assi
5 Assi
2 Assi e mezzo
Valore (144 a.C.)
16 Assi
8 Assi
4 Assi
633
Nel frattempo, nell’anno 217 a.C., il peso del Denario si era ridotto a 3,0 grammi e i pesi del
Quinario e del Sesterzio si erano abbassati in proporzione. Il Denario venne coniato per tutta la
Repubblica mentre la moneta d’oro (Aureo) fu coniata regolarmente solo a partire da Giulio Cesare
(46 a.C.), ma il suo uso fu relativamente raro in rapporto all’argento.
Monete d’argento:
Moneta
Denario (argento)
Quinario (argento)
Sesterzio (argento)
Peso (268 a. C.)
4,55 g
2,23 g
1,13
Peso (217 a.C.)
3,0 g
1,5 g
0,75 g
TERZO PERIODO: L’IMPERO (dal 43 a.C. al 476 d.C.)
Il diritto di fusione e coniazione era nel 269 a.C. affidato a dei magistrati (poco sappiamo
dell’epoca precedente); essi erano in genere tre (Triumviri monetales) e duravano in carica due anni;
il loro ufficio divenne uno dei gradi del Cursus honorum e permetteva l’ascesa ai gradini più alti
delle cariche dello stato.
Nell’anno 15 d.C. Augusto lasciò al Senato il diritto di coniazione del bronzo, mentre tenne per sé
quello dell’oro e dell’argento. Tale situazione durò per circa tre secoli.
Monete d’oro e monete d’argento.
Il peso dell’Aureo si abbassò progressivamente: 40-42 pezzi per libbra (Augusto), 45
(Nerone), 50 (Caracalla), 70 (Diocleziano), 72 (Costantino). Da Costantino fino alla caduta
dell’impero d’occidente l’Aureo conserva tale peso e cambia nome in Solidus.
Il peso delle monete viene dato in numero di pezzi per libbra perché così si esprimevano i romani.
La procedura seguita era quella di consegnare una libbra d’oro o d’argento pretendendo in cambio
un certo numero di monete (i monetieri traevano un profitto personale dal fatto di coniare una o due
monete in più trattenendole per sé). Il peso di una moneta dovrebbe teoricamente essere pari ad una
frazione di libbra avente per numeratore 1 e per denominatore un numero intero.
Il Sesterzio d’argento viene a cessare con la fine della Repubblica e l’unica moneta d’argento
coniata con regolarità nell’Impero fu il Denario. Il peso del Denario era di 3,89 grammi sotto
Augusto (84 pezzi per libbra), scese a 3,41 grammi (96 pezzi per libbra) sotto Nerone ma, mentre
durante la Repubblica e fino a Nerone il suo titolo si mantenne praticamente sempre puro,
cominciarono durante l’Impero gli svilimenti: già nel 64 d.C. Nerone elevò la percentuale del
metallo vile al 10%, Traiano al 15%, Adriano e Antonino Pio al 20%, Marco Aurelio al 25%,
Commodo al 30% e infine Settimio Severo al 50%. Fu soltanto Diocleziano, con la sua riforma
monetaria, ad emettere di nuovo monete d’argento aventi un buon titolo.
Il rapporto tra Denario e Aureo all’inizio dell’Impero era fissato 25 a 1. Tale rapporto rimase
invariato anche sotto Traiano, nonostante l’imperatore avesse svilito il Denario; questo accadde
perché fu immesso in circolazione molto oro, prelevato dal tesoro conquistato nella Dacia,
facendone abbassare il prezzo e bilanciando così lo svilimento delle monete d’argento.
Lo svilimento delle monete interessò soltanto il Denario mentre l’Aureo si mantenne sempre puro:
ciò avvenne perché le monete con cui venivano sostenute la stragrande maggioranza delle spese,
soprattutto gli stipendi dei militari, erano i Denarii e i Sesterzi, mentre gli Aurei venivano usati
soltanto per gli stipendi più alti: non si sentiva dunque la necessità di svilire la moneta d’oro. Il
rapporto di 25 a 1 fu dunque, da un certo punto in poi, soltanto un rapporto ufficiale: l’oro venne
usato sempre meno per i pagamenti fino a scomparire quasi del tutto.
Nel terzo secolo si innescò un processo inflazionistico notevole, e le monete si svalutarono sempre
di più.
634
Caracalla emise una nuova moneta d’argento, di peso una volta e mezzo e di valore pari a due
Denarii: l’Antoniano. L’Antoniano sostituì completamente il Denario nel corso del terzo secolo, ma
tale moneta andò sempre più peggiorando arrivando a contenere sotto Gallieno (260-268) meno del
5% di argento scemando anche di peso. Aureliano (270-275) tentò una riforma monetaria
introducendo due nuove monete: a quella più piccola venne dato il valore di un Antoniano e a
quella più grande, detta Nummus, il valore di 2,5 Antoniani. Il valore nominale del Nummus,
trent’anni dopo, era quintuplicato. A causa dell’inflazione fu creato in quegli anni il follis, il cui
valore variò negli anni da 25000 Denarii a 5000 Denarii (nei mosaici di Piazza Armerina è
rappresentato con una valutazione di 12500 Denarii).
Diocleziano tentò di ripristinare la circolazione delle monete d’oro e d’argento: coniò una moneta di
puro argento, il Denariius argenteus, per distinguerlo dal Denario svalutato, detto Denariius
communis, e una moneta d’oro. Poiché le riserve d’oro e d’argento erano però molto scarse, tali
monete non furono coniate in grande quantità e si continuò ad usare il Denariius communis.
Monete di bronzo.
Come già detto le monete di bronzo, dalla riforma di Augusto del 15 d.C., erano delegate al
Senato; esse portano infatti la dicitura SC (Senatus Consulto).
Esistevano a Roma due zecche, quella senatoria, destinata alla coniazione del bronzo, e quella
imperiale, destinata alla coniazione dell’oro e dell’argento; soltanto saltuariamente l’imperatore
coniò pezzi in bronzo per elargizioni e doni: tali pezzi sono privi della dicitura SC.
La denominazione “bronzo” qui data è, però, imprecisa: con essa ci riferiamo genericamente alle
monete che non sono né d’oro né d’argento.
Il bronzo è una lega di rame con lo stagno o con il piombo, e di tale lega sono le monete della
Repubblica; le monete imperiali Sesterzio e Dupondio sono di oricalco od ottone (4/5 rame e 1/5
zinco), mentre l’Asse e i suoi sottomultipli sono di rame.
In teoria i pesi delle monete imperiali di bronzo dovrebbero essere: Sesterzio (4 Assi) 48 grammi;
Dupondio (2 Assi) 24 grammi; Asse 12 grammi; Semisse (1/2 Asse) 6 grammi; Quadrante (1/4 di
Asse) 3 grammi.
Poiché però l’oricalco è un metallo di qualità superiore al bronzo, il rapporto di valore tra i due
metalli imporrebbe i pesi teorici di 28 grammi per il Sesterzio e di 13 grammi per il Dupondio.
Per le consuete variazioni di peso riscontrate in pratica, abbiamo all’incirca: Sesterzio di oricalco
27,5 grammi; Dupondio di oricalco, 13,5 grammi; Asse di rame, 12 grammi; Semisse di rame, 6
grammi; Quadrante di rame, 3 grammi.
Pesi teorici delle monete di rame:
Sesterzio
Dupondio
Asse
Semisse
Quadrante
4 Assi
2 Assi
½ Asse
¼ Asse
Rame
Rame
Rame
Rame
Rame
48 grammi
24 grammi
12 grammi
6 grammi
3 grammi
Pesi teorici delle monete di oricalco e rame:
Sesterzio
Dupondio
Asse
Semisse
Quadrante
4 Assi
2 Assi
½ Asse
¼ Asse
Oricalco
Oricalco
Rame
Rame
Rame
28 grammi
13 grammi
12 grammi
6 grammi
3 grammi
635
Pesi reali delle monete:
Sesterzio
Dupondio
Asse
Semisse
Quadrante
4 Assi
2 Assi
½ Asse
¼ Asse
Oricalco
Oricalco
Rame
Rame
Rame
27,5 grammi
13,5 grammi
12 grammi
6 grammi
3 grammi
Osserviamo come all’epoca la distinzione tra Dupondio e Asse era semplice, essendo il primo di
oricalco, quindi giallo, e il secondo di rame, quindi rosso. Oggi risulta difficile distinguerli, a causa
del peso molto simile e della patina formatasi sulle monete; tale patina non può essere rimossa
senza rovinare le monete, ma non consente di riconoscere il metallo.
Per concludere diamo alcune indicazioni di prezzi in epoca imperiale, per avere un’idea, seppur
vaga, del potere d’acquisto delle monete.
Lo stipendio lordo di un soldato romano era nel primo secolo dell’impero di 225 Denarii, pagati in
tre rate da 75: Domiziano lo elevò a 300 Denarii, aggiungendo una rata. Da questa cifra occorre
detrarre le spese per il vitto, il vestiario e le armi: tali spese ammontavano a 130-140 Denarii
nell’83-84.
Settimio Severo aumentò la paga probabilmente a 400 Denarii e Caracalla la portò a 600, in tempi
in cui il Denario era però svilito.
Il grano costava nei primi due secoli da un minimo di mezzo Denario al modio (prezzo normale) a
un massimo di un Denario il modio (prezzo in tempo di carestia). Il modio era l’unità di misura in
cui veniva venduto il grano ed era pari a circa 8,18 litri. Ai tempi di Diocleziano il prezzo del grano
era salito a 100 Denarii il modio.
L’oro nel II secolo costava 1125 Denarii la libbra (25 Denarii per Aureo, pari a 1/45 di libbra),
mentre ai tempi di Diocleziano il prezzo era salito a 50000 Denarii la libbra.
L’argento era passato da una valutazione di 96 Denarii per libbra (II secolo) a 8328 Denarii per
libbra (papiro del 307).
636
Versioni di ricapitolazione generale
Versione 1
Consolato e censura di Catone
Console in Spagna, Catone dovrebbe essere allontanato dalla provincia, secondo la volontà dell’Africano, che però non
riesce a spuntarla. Comportamento di Catone durante la censura.
Consulatum gessit cum L. Valerio FIacco, sorte provinciam nactus Hispaniam citeriorem, exque ea
triumphum deportavit. Ibi cum diutius moraretur, P. Scipio Africanus consul iterum, cuius in priori
consulatu quaestor fuerat, voluit (1) eum de provincia depellere et ipse ei succedere, neque hoc per
senatum efficere potuit, cum quidem Scipio principatum in civitate obtineret (2), quod tum non
potentia, sed iure res publica administrabatur. Qua ex re iratus senatui consulatu peracto privatus
in urbe mansit. At Cato, censor cum eodem Flacco factus, severe praefuit ei potestati. Nam et in
complures nobiles animadvertit et multas res novas in edictum addidit, qua re luxuria reprimeretur
(3), quae iam tum incipiebat pullulare. Circiter annos octoginta, usque ad extremam aetatem ab
adulescentia, rei publicae causa suscipere inimicitias non destitit. A multis tentatus (4) non modo
nullum detrimentum existimationis fecit, sed, quoad vixit, virtutum laude crevit.
Cornelio Nepote
(1) voluit…neque…potuit: “avrebbe voluto…ma non…potè”. (2) cum…obtineret: concessiva. (3) qua…reprimeretur: finalerelativa. (4) A multis tentatus: con sfumatura concessiva, “Pur attaccato da molti”.
Versione 2
Catone letterato e storico
A conclusione della breve biografia di Catone, le doti di lui, non soltanto uomo politico. Numerosi i suoi interessi, tra i
quali spiccano –senza nulla togliere agli altri- quello per le lettere e l’altro per la storia.
In omnibus rebus singulari fuit industria: nam et agricola sollers et peritus iuris consultus et
magnus imperator et probabilis orator et cupidissimus litterarum fuit. Quarum studium etsi senior
arripuerat, tamen tantum progressum fecit, ut non facile reperiri possit, neque de Graecis neque de
Italicis rebus, quod ei fuerit incognitum. Ab adulescentia confecit orationes. Senex historias
scribere instituit. Earum sunt libri septem. Primus continet res gestas regum populi Romani,
secundus et tertius unde (1) quaeque civitas orta sit Italica, ob quam rem omnes Origines videtur
appellasse (2). ln quarto (3) autem bellum Poenicum est primum, in quinto secundum. Atque haec
omnia capitulatim sunt dicta. Reliquaque bella pari modo persecutus est usque ad praeturam Ser.
Galbae, qui diripuit Lusitanos (4) atque horum bellorum duces non nominavit, sed sine nominibus
res notavit. In eisdem exposuit, quae in Italia Hispaniisque aut fierent aut viderentur admiranda: in
quibus multa industria et diligentia comparet, nulla doctrina (5).
Cornelio Nepote
(1) secundus et tertius unde…: esempio di variatio. (2) appellasse: forma sincopata per appellavisse. (3) In quarto…: nuova
variatio. (4) qui diripuit Lusitanos: “che saccheggiò la Lusitania”. (5) nulla doctrina: “nessuno sfoggio di erudizione”.
Versione 3
Annibale all’indomani di Canne
Indubbiamente numerose le vittorie del Cartaginese sui Romani, ma non tutto si svolge secondo l’ordine riportato dallo
storico.
637
Hac pugna pugnata (1) Romam profectus est nullo resistente. In propinquis urbi montibus moratus
est. Cum aliquot ibi dies castra habuisset et Capuam reverteretur, Q. Fabius Maximus (2), dictator
Romanus, in agro Falerno ei se obiecit. Hic clausus locorum angustiis noctu sine ullo detrimento
exercitus se expedivit Fabioque (3), callidissimo imperatori, dedit verba. Namque obducta nocte
sarmenta in cornibus iuvencorum deligata incendit eiusque generis multitudinem magnam
dispalatam immisit. Quo repentino obiecto visu tantum terrorem iniecit exercitui Romanorum, ut
egredi extra vallum nemo sit ausus. Hanc post rem gestam non ita multis diebus M. Minucium
Rufum, magistrum equitum pari ac dictatorem imperio, dolo productum in proelium fugavit.
Tiberium Sempronium Gracchum, iterum consulem, in Lucanis absens in insidias inductum sustulit.
M. Claudium Marcellum quinquies consulem, apud Venusiam pari modo interfecit. Longum est
omnia enumerare proelia. Quare hoc unum satis erit dictum, ex quo intellegi possit, quantus ille
fuerit: quamdiu in Italia fuit, nemo ei in acie restitit, nemo adversus eum post Cannensem pugnam
in campo castra posuit.
Cornelio Nepote
(1) Hac pugna pugnata: la battaglia di Canne, dell’agosto del 216. (2) Q. Fabius Maximus: il famoso Temporeggiatore. L’episodio
su lui, e l’altro di M. Minucio Rufo, sono antecedenti alla battaglia di Canne. (3) Fabioque…dedit verba: “e ingannò…Fabio”.
Versione 4
Annibale in Africa. Fine della seconda guerra punica
Tornato in patria, dopo un tentativo fallito di pace momentanea, si ha lo scontro decisivo, che vede la vittoria delle armi
di Roma contro quelle di Cartagine.
Hinc (1) invictus patriam defensum (2) revocatus bellum gessit adversus P. Scipionem filium eius
Scipionis quem ipse primo apud Rhodanum, iterum apud Padum, tertio apud Trebiam fugarat. Cum
hoc exhaustis iam patriae facultatibus cupivit (3) impraesentiarum bellum componere, quo valentior
postea congrederetur. In colloquium convenit, condiciones non convenerunt. Post id factum paucis
diebus apud Zamam (4) cum eodem conflixit; pulsus (incredibile dictu) biduo et duabus noctibus
Hadrumetum pervenit, quod abest ab Zama circiter milia passum trecenta (5). In hac fuga Numidae,
qui simul cum eo ex acie excesserant, insidiati sunt ei, quos non solum effugit, sed etiam ipsos
oppressit. Hadrumeti reliquos e fuga collegit, novis dilectibus paucis diebus multos contraxit.
Cornelio Nepote
(1) Hinc: dall’Italia. (2) defensum: supino finale, “per difendere”. (3) cupivit: “avrebbe voluto”. (4) apud Zamam: lo scontro,
secondo la critica moderna, che segue Livio, avvenne a Naraggara, a circa 80 Km. da Zama. (5) circiter…trecenta: Adrumeto in
realtà dista da Zama circa 140 Km.
Versione 5
L’Africano Maggiore ed il tribuno della plebe
Il vincitore di Annibale viene accusato di aver preso indebitamente del denaro da Antioco di Siria, ma da accusato
diventa immediatamente trionfatore. Come?. . .
Cum M. Naevius tribunus plebis accusaret eum (1) ad populum diceretque accepisse a rege
Antiocho pecuniam, ut condicionibus gratiosis et mollibus pax cum eo (2) populi Romani nomine
fieret et quaedam item alia crimini daret indigna tali viro, tum Scipio, pauca praefatus, quae
dignitas vitae suae atque gloria postulabat (3), “Memoria,” inquit “Quirites, repeto diem esse
hodiernum, quo Hannibalem Poenum imperio vestro inimicissimum magno proelio vici in terra
Africa, pacemque et victoriam vobis peperi inspectabilem (4). Non igitur simus adversum deos
ingrati et, censeo (5), relinquamus nebulonem hunc, eamus hinc protinus Iovi optimo maximo
gratulatum. ” Id cum dixisset, avertit et ire ad Capitolium coepit. Tum contio universa, quae ad
sententiam de Scipione ferendam convenerat, relicto tribuno, Scipionem in Capitolium comitata
638
atque inde ad aedes eius cum laetitia et gratulatione sollemni prosecuta est.
Gellio
(1) eum: Publio Scipione Africano. (2) cum eo: Antioco, naturalmente. (3) postulabat: rendi al plurale. (4) inspectabilem:
“meravigliose”, plurale. (5) censeo: con valore di inciso, “questo penso”.
Versione 6
Annibale e Antioco
Antioco di Siria mostra, pieno di boria, le sue truppe riccamente equipaggiate ad Annibale, che lo deride beffardamente
giudicandole un ottimo boccone per i Romani.
In libris veterum memoriarum scriptum est Hannibalem Carthaginiensem apud regem Antiochum
facetissime cavillatum esse. Ea cavillatio (1) huiusce modi fuit. Ostendebat ei Antiochus in campo
copias ingentis, quas bellum (2) populo Romano facturus comparaverat, convertebatque exercitum
(3) insignibus argenteis et aureis florentem; inducebat etiam currus cum falcibus et elephantos cum
turribus equitatumque frenis, ephippiis, monilibus, phaleris praefulgentem. Atque ibi rex
contemplatione tanti ac tam ornati exercitus gloriabundus Hannibalem aspicit et: « Putasne »
inquit « conferri posse ac satis esse Romanis haec omnia ? » Tum Poenus eludens ignaviam
inbelliamque militum eius pretiose armatorum: « Satis, plane satis esse credo Romanis haec omnia,
etiamsi avarissimi sunt ». Nihil prorsum neque tam lepide neque tam acerbe dici potest: rex de
numero exercitus sui ac de aestimanda aequiperatione quaesiverat, respondit Hannibal de praeda.
Gellio
(1) Ea cavillatio: “Tale battuta di spirito”. (2) bellum…facturus: “intenzionato a fare guerra al popolo Romano”. (3) convertebatque
exercitum: “e faceva fare delle conversioni all’esercito”.
Versione 7
Il figlio di Creso acquista l’uso della parola
Ormai innanzi negli anni, e incapace di parlare, il figlio di Creso, quando vede che il padre sta per essere ucciso,
improvvisamente grida: “ Uomo, non uccidere Creso!”.
Filius Croesi regis, cum iam fari per aetatem posset (1), infans erat (2) et, cum iam multum
adolevisset, item nihil fari quibat (3). Mutus adeo et elinguis diu habitus est. Cum in patrem eius (4)
bello magno victum et urbe, in qua erat, capta hostis gladio deducto regem esse ignorans invaderet,
diduxit adulescens os clamare nitens eoque nisu atque impetu spiritus vitium nodumque linguae
rupit planeque et articulate elocutus est clamans in hostem, ne rex Croesus occideretur. Tum et
hostis gladium reduxit, et rex vita donatus est, et adulescens loqui prorsum deinceps incepit.
Herodotus (5) in historiis huius memoriae scriptor est.
Gellio
(1) cum…posset: concessiva, “benché…potesse”. (2) infans erat: “era incapace di parlare”. (3) quibat: queo, is. (4) Cum in patrem
eius…hostis…invaderet: “Piombando addosso…a suo padre…un soldato nemico”. (5) Herodotus: il brano è tratto –ci avverte
Gellio- dalle Storie di Erodoto, che riferisce le parole esatte pronunciate dal giovane principe: “Uomo, non uccidere Creso!”
Versione 8
Un grande guerriero, Sicinio Dentato
Personaggio leggendario, soprannominato l’Achille romano, Sicinio Dentato avrebbe partecipato a ben centoventi
battaglie e, mai ferito alla schiena, fu onorato con doni infiniti.
Sicinium Dentatum, qui tribunus plebi fuit Sp. Tarpeio A. Aternio consulibus (1), scriptum est in
libris annalibus plus quam credi debeat (2) strenuum bellatorem fuisse nomenque ei factum ob
ingentem fortitudinem appellatumque esse Achillem Romanum. Is pugnasse in hostem dicitur
639
centum et viginti proeliis, cicatricem aversam nullam, adversas quinque et quadraginta tulisse,
coronis donatus esse aureis octo, obsidionali una, muralibus tribus, civicis quattuordecim,
torquibus tribus et octoginta, armillis plus centum sexaginta, hastis duodeviginti; phaleris item
donatus est quinquies viciesque; spolia militaria habuit multiiuga, in his provocatoria pleraque;
triumphavit cum imperatoribus suis triumphos novem.
Gellio
(1) Sp. Tarpeio A. Aternio consulibus: siamo nel 454 a.C. (2) plus quam credi debeat: “più di quanto si possa credere”.
Versione 9
Cesare giudica la tattica di Pompeo
Il brano è nettamente divisibile in due parti. Nella prima, la strategia di Pompeo e le motivazioni che l’hanno
consigliata; nella seconda, le critiche di Cesare.
Inter duas acies (1) tantum erat relictum spatii, ut satis esset ad concursum utriusque exercitus. Sed
Pompeius suis praedixerat ut Caesaris impetum exciperent neve se loco moverent aciemque eius
distrahi paterentur; idque admonitu C. Triari fecisse dicebatur, ut primus excursus visque militum
infringeretur (2) aciesque distenderetur, atque in suis ordinibus dispositi dispersos adorirentur;
leviusque (3) casura pila sperabat in loco retentis militibus, quam si ipsi immissis telis occurrissent,
simul fore ut duplicato cursu Caesaris milites exanimarentur et lassitudine conficerentur. Quod
nobis quidem nulla ratione factum a Pompeio videtur, propterea quod est quaedam animi incitatio
atque alacritas naturaliter innata omnibus, quae studio pugnae incenditur. Hanc non reprimere,
sed augere imperatores debent; neque frustra antiquitus institutum est, ut signa undique
concinerent clamoremque universi tollerent; quibus rebus et hostes terreri et suos incitari
existimaverunt.
Cesare
(1) duas acies: le schiere di Cesare e quelle di Pompeo, a Farsalo. (2) infringeretur: rendi al plurale. (3) levius…quam: “con minor
forza…che”.
Versione 10
La battaglia di Farsalo (I)
Siamo in Tessaglia, nell’agosto del 48 a.C. Qui si ha, l’8 agosto, lo scontro decisivo tra l’esercito di Cesare e quello di
Pompeo, scontro che si risolve con la sconfitta di quest’ultimo e la fuga di lui in Egitto.
Eodem tempore tertiam aciem Caesar quae quieta fuerat et se ad id tempus loco tenuerat (1),
procurrere iussit. Ita cum recentes atque integri defessis successissent, alii autem a tergo
adorirentur, sustinere Pompeiani non potuerunt atque universi terga verterunt. Neque vero
Caesarem fefellit quin (2) ab iis cohortibus, quae contra equitatum in quarta acie conlocatae essent,
initium victoriae oriretur, ut ipse in cohortandis militibus pronuntiaverat. Ab his (3) enim primum
equitatus est pulsus, ab isdem factae caedes sagittariorum ac funditorum, ab isdem acies
Pompeiana a sinistra parte erat circumita atque initium fugae factum. Sed Pompeius ut equitatum
suum pulsum vidit atque eam partem, cui maxime confidebat, perterritam animadvertit, sibi aliisque
diffisus acie excessit protinusque se in castra equo contulit, et iis centurionibus, quos in statione ad
praetoriam portam posuerat, clare, ut milites exaudirent, “tuemini“ inquit “castra et defendite
diligenter, siquid durius acciderit. Ego reliquas portas circumeo et castrorum praesidia confirmo”.
Haec cum dixisset, se in praetorium contulit summae rei diffidens (4) et tamen eventum exspectans.
Cesare
(1) et se…tenuerat: “e che fino a quel momento era rimasta ferma al suo posto”. (2) Neque…quin: “E veramente non sfuggì a
640
Cesare che”. (3) ab his: le coorti. (4) summae rei diffidens: “diffidando di tutto”.
Versione 11
La battaglia di Farsalo (II)
Caesar, Pompeianis (1) ex fuga intra vallum compulsis nullum spatium perterritis dari oportere
existimans, milites cohortatus est, ut beneficio fortunae uterentur castraque oppugnarent. Qui (2)
etsi magno aestu fatigati - nam ad meridiem res erat perducta - tamen ad omnem laborem animo
parati imperio paruerunt. Castra a cohortibus, quae ibi praesidio erant relictae, industriose
defendebantur, multo etiam acrius a Thracibus barbarisque auxiliis. Nam qui acie refugerant
milites, et animo perterriti et lassitudine confecti, missis plerique armis signisque militaribus magis
de reliqua fuga quam de castrorum defensione cogitabant. Neque vero diutius, qui in vallo
constiterant, multitudinem telorum sustinere potuerunt, sed confecti vulneribus locum reliquerunt,
protinusque omnes ducibus (3) usi centurionibus tribunisque militum in altissimos montis, qui ad
castra pertinebant, confugerunt.
Cesare
(1) Pompeianis ex fuga: costruisci: existimans nullum spatium oportere dari Pompeianis perterritis compulsis ex fuga intra vallum.
(2) Qui: “Ed essi”; nesso relativo. (3) ducibus usi…militum: “prendendo come capi i centurioni e i tribuni militari”.
Versione 12
Umanità di Cesare
I pompeiani si arrendono, e depongono le armi secondo la volontà di Cesare. Questi risparmia la loro vita e le loro cose.
Caesar prima luce omnes eos, qui in monte consederant, ex superioribus locis in planitiem
descendere atque arma proicere iussit. Quod ubi (1) sine recusatione fecerunt passisque palmis
proiecti ad terram flentes ab eo salutem petiverunt, consolatus consurgere iussit et pauca apud eos
de lenitate sua locutus, quo minore essent (2) timore, omnes conservavit militibusque suis
commendavit, nequi eorum violaretur, neuquid sui desiderarent. Hac adhibita diligentia, ex castris
sibi legiones alias occurrere, et eas, quas secum duxerat, invicem requiescere atque in castra
reverti iussit eodemque die Larisam pervenit.
Cesare
(1) Quod ubi…fecerunt…ab eo…petiverunt: “Non appena…fecero ciò…e (-que) gli…chiesero”. (2) quo…essent: = ut…essent.
Versione 13
Caio Mario, homo novus
Esercitato nella vita militare, Mario dà inizio alla sua carriera, acclamato tribuno benché fosse sconosciuto ai più.
Ricopre ancora le altre cariche, e sempre in maniera ineccepibile, ma non osa aspirare al consolato.
Is, natus et omnem pueritiam Arpini altus (1), ubi primum aetas militiae patiens fuit, stipendiis
faciundis (2), non Graeca facundia neque urbanis munditiis sese exercuit; ita inter artis bonas integrum ingenium brevi adolevit. Ergo ubi primum tribunatum militarem a populo petit, plerisque
faciem eius ignorantibus (3), factis notus, per omnis tribus declaratur. Deinde ab eo magistratu
alium post alium (4) sibi peperit, semperque in potestatibus eo modo agitabat, ut ampliore quam
gerebat dignus haberetur. Tamen is ad id locorum talis vir - nam postea ambitione praeceps datus
est - consulatum adpetere non audebat: etiamtum alios magistratus plebes, consulatum nobilitas
inter se per manus tradebat. Novos nemo tam clarus neque tam egregiis factis erat, quin indignus
(5) illo honore, et is quasi pollutus, haberetur.
641
Sallustio
(1) altus: alo, is. (2) stipendiis faciundis…sese exercuit: « si esercitò…col servizio militare ». (3) plerisque…ignorantibus: abl.
assol. concessivo. (4) alium post alium: « una (carica) dopo l’altra ». (5) quin indignus…haberetur: « che non venisse
considerato…indegno ».
Versione 14
I nobili di Roma nel giudizio di Mario
Eletto console, nel suo famoso discorso al popolo, Mario (stavo per dire Sallustio) difende la sua condizione di homo
novus ed attacca la superbia e l’incapacità dei nobili. Del discorso, qui riportiamo soltanto un passo: breve, ma
significativo.
Verum homines conrupti superbia ita aetatem agunt, quasi vostros honores contemnant; ita hos
petunt, quasi honeste vixerint. Ne illi falsi sunt, qui (1) divorsissumas res pariter exspectant,
ignaviae voluptatem et praemia virtutis. Atque etiam, cum apud vos aut in senatu verba faciunt,
pleraque oratione maiores suos extollunt: eorum fortia facta memorando clariores sese putant.
Quod contra est: nam quanto vita illorum praeclarior, tanto horum socordia flagitiosior. Et
profecto ita se res habet (2): maiorum gloria posteris quasi lumen est, neque bona neque mala
eorum in occulto patitur. Huiusce rei ego inopiam fateor, Quirites; verum, id quod multo
praeclarius est, meamet facta mihi dicere licet. Nunc videte quam iniqui sint: quod ex aliena virtute
sibi adrogant, id mihi ex mea non concedunt, scilicet quia imagines non habeo, et quia mihi nova
nobilitas est, quam (3) certe peperisse melius est quam acceptam corrupisse.
Sallustio
(1) Ne illi falsi sunt (= eos fefellit) qui: “Si ingannano davvero essi che”. (2) Et profecto ita se res habet: “E indubbiamente la cosa
sta in questi termini”. (3) quam certe…: “(nobiltà) che sicuramente è preferibile guadagnarsela che, ereditata dagli antenati,
disonorarla”.
Versione 15
Mario arruola soldati per la guerra contro Giugurta
Mario manda in Africa la flotta con armi e viveri e poi, raccolto un esercito alquanto insolito, parte anche egli alla volta
dell’Africa ed assume il comando dell’esercito di Metello.
Huiuscemodi oratione habita, Marius, postquam plebis animos adrectos videt, propere commeatu,
stipendio, armis aliisque utilibus navis onerat: cum his A. Manlium legatum proficisci iubet. Ipse
interea milites scribere (1) non more maiorum neque ex classibus, sed uti cuiusque lubido erat (2),
capite censos (3) plerosque. Id factum (4) alii inopia bonorum, alii per ambitionem consulis
memorabant, quod ab eo genere (5) celebratus auctusque erat; et homini potentiam quaerenti
egentissumus quisque opportunissumus, cui (6) neque sua cara, quippe quae nulla sunt, et omnia
cum pretio honesta videntur. Igitur Marius cum aliquanto maiore numero, quam decretum erat, in
Africam profectus paucis diebus Uticam advehitur. Exercitus ei traditur a P. Rutilio legato; nam
Metellus conspectum Mari fugerat, ne videret ea, quae audita animus tolerare nequiverat.
Sallustio
(1) scribere: infinito storico, “arruolava”. (2) sed uti (= ut)…erat: “ma a capriccio di ognuno”. (3) capite censos: “i censiti solo per
la testa”, e quindi “i proletari”, la cui unica ricchezza era la prole appunto. (4) factum: sott. esse. (5) ab eo genere: dei capite censi.
(6) egentissimus…cui: “i più poveri (sono) i più utili, perché loro (cui: dativo di possesso)”.
Versione 16
Comportamento di Silla
642
Cortese con tutti, Silla tratta tutti affabilmente, pronto a dare a tutti una mano. Sempre presente là dove c’è un servizio
da compiere, evita accuratamente di parlar male del console.
Igitur Sulla, uti supra dictum est, postquam in Africam atque in castra Mari cum equitatu venit,
rudis antea et ignarus belli, sollertissumus omnium in paucis tempestatibus (1) factus est. Ad hoc
milites benigne appellare (2); multis rogantibus, aliis per se ipse dare beneficia, invitus accipere,
sed ea properantius quam aes mutuum reddere, ipsa ab nullo repetere; magis id laborare, ut illi (3)
quam plurumi deberent: ioca atque seria cum humillumis agere; in operibus, in agmine atque ad
vigilias multus adesse; neque interim, quod prava ambitio solet, consulis aut cuiusquam boni
famam laedere: tantummodo neque consilio neque manu priorem alium pati, plerosque antevenire.
Quibus rebus et artibus (4) brevi Mario militibusque carissumus factus.
Sallustio
(1) in paucis tempestatibus: semplicemente: « in breve ». (2) appellare…dare: infiniti storici, come tutti gli altri che seguono. (3)
illi: dativo singolare. (4) Quibus rebus et artibus: “Così facendo, e con tali arti”.
Versione 17
Il bellum Asiaticum nel discorso di Cicerone
Bisogna far guerra contro Mitridate, ed il comando supremo deve essere affidato a Pompeo: questo in sintesi il pensiero
di Cicerone, che chiama tale guerra Asiatica perché si combatté per lo più in Asia Minore.
Causa quae sit, videtis; nunc, quid agendum sit, considerate. Primum mihi videtur de genere belli,
deinde de magnitudine, tum de imperatore deligendo esse dicendum. Genus est eius belli, quod
maximos vestros animos excitare atque inflammare (1) ad persequendi studium debeat. In quo
agitur (2) populi Romani gloria, quae vobis a maioribus cum magna in omnibus rebus, tum summa
in re militari tradita est; agitur salus sociorum atque amicorum, pro qua multa maiores vestri
magna et gravia bella gesserunt; aguntur certissima populi Romani vectigalia et maxima, quibus
amissis et pacis ornamenta et subsidia belli requiretis (3); aguntur bona multorum civium, quibus
est a vobis et ipsorum et rei publicae causa consulendum.
Cicerone
(1) excitare atque inflammare: “accendere con ardore”. (2) agitur…aguntur: “è in pericolo…sono in pericolo”. (3) requiretis:
“sentirete la mancanza”.
Versione 18
Roma deve punire Mitridate per i suoi atti di violenza
L’oratore ricorda le motivazioni di guerre combattute dagli avi, motivazioni che sono ben poca cosa se confrontate a
quella che esige una guerra contro Mitridate.
Maiores nostri saepe mercatoribus aut naviculariis nostris iniuriosius tractatis bella gesserunt (1);
vos, tot milibus civium Romanorum uno nuntio atque uno tempore necatis, quo tandem animo esse
debetis ? Legati quod erant appellati superbius (2), Corinthum patres vestri, totius Graeciae lumen,
extinctum esse voluerunt: vos eum regem inultum esse patiemini, qui legatum populi Romani
consularem vinculis ac verberibus atque omni supplicio excruciatum (3) necavit? Illi libertatem
imminutam civium Romanorum non tulerunt; vos ereptam vitam neglegetis? Ius legationis verbo
violatum illi persecuti sunt; vos legatum omni supplicio interfectum relinquetis? Videte, ne, ut illis
pulcherrimum fuit tantam vobis imperi gloriam tradere, sic vobis turpissimum sit id, quod
accepistis, tueri et conservare non posse.
Cicerone
(1) bella gesserunt: allusione alla guerra illirica, degli anni 230–228 a.C. (2) Legati quod…: l’antefatto della guerra che ebbe termine
con la distruzione di Corinto, nel 146 a.C. (3) excruciatum: participio congiunto, “dopo averlo straziato”.
643
Versione 19
Un vecchio di tutto rispetto: Q. Fabio Massimo
A tessere gli elogi del grande Cunctator, che tenne testa ad Annibale, è Catone, nel Cato Maior de senectute di
Cicerone.
Ego (1) Quintum Maximum, eum qui Tarentum recepit, senem adulescens ita dilexi, ut aequalem.
Erat enim in illo viro comitate condita gravitas (2), nec senectus mores mutaverat. Quamquam (3)
eum colere coepi non admodum grandem natu, sed tamen iam aetate provectum. Anno enim post
consul primum fuerat, quam ego natus sum, cumque eo quartum consule adulescentulus miles ad
Capuam profectus sum quintoque anno post ad Tarentum. Quaestor deinde quadriennio post factus
sum, quem magistratum gessi consulibus Tuditano et Cethego, cum quidem ille admodum senex
suasor (4) legis Cinciae de donis et muneribus fuit. Hic et bella gerebat ut adulescens, cum plane
grandis esset, et Hannibalem iuveniliter exsultantem patientia sua molliebat; de quo praeclare
familiaris noster Ennius: «Unus homo nobis cunctando restituit rem».
Cicerone
(1) Ego: Catone, il protagonista dell’opera ciceroniana. (2) comitate condita gravitas: “serietà resa piacevole (condio, is) dalla
affabilità”. (3) Quamquam: “Del resto”. (4) suasor: “sostenitore”.
Versione 20
Ciro e Lisandro
Lo spartano Lisandro va a far visita a Ciro il Giovane che gli mostra un parco ben coltivato, del quale Lisandro non può
non ammirare la bellezza. E la meraviglia di lui aumenta ancora quando …
Socrates in eo libro loquitur cum Critobulo (1) Cyrum minorem, Persarum regem, praestantem
ingenio atque imperii gloria, cum Lysander Lacedaemonius, vir summae virtutis, venisset ad eum
Sardis eique dona a sociis attulisset, et ceteris in rebus comem erga Lysandrum atque humanum
fuisse (2) et ei quemdam consaeptum agrum diligenter consitum ostendisse. Cum autem admiraretur
Lysander et proceritates arborum (3) et directos in quincuncem ordines et humum subactam atque
puram et suavitatem odorum, qui adflarentur e floribus, tum eum (4) dixisse mirari se non modo diligentiam, sed etiam sollertiam eius, a quo essent illa dimensa (5) atque discripta; et Cyrum
respondisse: « Atqui ego ista sum omnia dimensus; mei sunt ordines, mea discriptio, multae etiam
istarum arborum mea manu sunt satae». Tum Lysandrum intuentem purpuram eius et nitorem
corporis ornatumque Persicum multo auro multisque gemmis dixisse: «Rite vero te, Cyre, beatum
ferunt, quoniam virtuti tuae fortuna coniuncta est».
Cicerone
(1) Socrates…Critobulo: bisogna tradurre due volte il verbo loquitur: “Socrate in quel libro (= un’opera di Senofonte, tradotta da
Cicerone. Non possediamo la traduzione. ) parlando con Critobulo racconta che”. (2) comem…fuisse: “fu gentile ed affabile con
Lisandro”. (3) proceritates arborum: “gli alberi d’alto fusto”. (4) eum: Lisandro. (5) essent…dimensa…sum…dimensus: si notino
le due costruzioni del verbo deponente. Dimetior nella prima espressione ha eccezionalmente significato passivo; regolare, invece,
l’uso del verbo nella seconda espressione.
Versione 21
Orazi e Curiazi (I)
Una delle leggende più note dell’antica Roma, questa dei tre Orazi, romani, e dei tre Curiazi, albani. Essi, secondo
quanto vuole la tradizione, decisero con un duello le sorti della guerra di Roma con Albalonga, guerra che si risolse con
la vittoria dell’Urbe e la distruzione di Alba. Livio racconta la leggenda con ampiezza di particolari: dalla narrazione di
lui prendiamo due passi.
Forte in duobus tum exercitibus erant trigemini fratres nec aetate nec viribus dispares. Horatios
Curiatiosque fuisse satis constat (1), nec ferme res antiqua alia est nobilior; tamen in re tam clara
644
nominum error (2) manet, utrius populi Horatii, utrius Curiatii fuerint. Auctores utroque trahunt (3),
plures tamen invenio qui Romanos Horatios vocent; hos ut sequar inclinat animus. Cum trigeminis
agunt reges ut pro sua quisque patria dimicent ferro: ibi imperium fore unde victoria fuerit. Nihil
recusatur; tempus et locus convenit (4). Priusquam dimicarent, foedus ictum inter Romanos et
Albanos est his legibus, ut, cuiusque populi cives eo certamine vicissent, is alteri populo cum bona
pace imperitaret.
Livio
(1) satis constat: “è assodato”. (2) nominum error: “incertezza sui nomi”. L’episodio lo si fa risalire al tempo di Tullo Ostilio, il
terzo dei sette re. (3) Auctores utroque trahunt: “Gli storici seguono chi l’una chi l’altra opinione”. (4) tempus et locus convenit:
“tempo e luogo sono oggetto d’accordo”, e, quindi, meglio “si accordano sul tempo e sul luogo”.
Versione 22
Orazi e Curiazi (II)
Foedere icto trigemini, sicut convenerat, arma capiunt. Cum sui utrosque adhortarentur, deos
patrios, patriam ac parentes, quicquid civium domi, quicquid in exercitu sit, illorum tunc arma,
illorum intueri (1) manus, feroces et suopte ingenio et pleni adhortantium vocibus in medium inter
duas acies procedunt. Consederant utrimque pro castris duo exercitus, periculi (2) magis praesentis
quam curae expertes, quippe (3) imperium agebatur in tam paucorum virtute atque fortuna positum.
Itaque ergo erecti suspensique in minime gratum spectaculum animo intenduntur .
Livio
(1) intueri: retto da un verbum dicendi, implicito in adhortarentur. I compagni d’arme li esortano e ricordano loro che… (2)
periculi…expertes: “liberi dal pericolo immediato più che dall’ansia”. (3) quippe imperium agebatur…positum: “poiché era in
gioco la sovranità…basata”.
Versione 23
Una pioggia di pietre
Una pioggia di pietre prima, una voce misteriosa poi: due particolari che spiegano l’origine delle Feriae Latinae, che si
celebravano annualmente con sacrifici a Giove ed interruzione di ogni attività per nove giorni.
Devictis Sabinis cum in magna gloria magnisque opibus regnum Tulli ac tota res Romana esset,
nuntiatum regi patribusque est in monte Albano lapidibus pluvisse (1). Quod cum credi vix posset,
missis (2) ad id visendum prodigium, in conspectu, haud aliter quam (3) cum grandinem venti
glomeratam in terras agunt, crebri cecidere caelo lapides. Visi (4) etiam audire vocem ingentem ex
summi cacuminis luco ut patrio ritu sacra Albani facerent, quae velut diis quoque simul cum patria
relictis oblivioni dederant, et aut Romana sacra susceperant aut fortunae (5), ut fìt, obirati cultum
reliquerant deum (6). Romanis quoque ab eodem prodigio novendiale sacrum publice susceptum est,
seu voce caelesti ex Albano monte missa - nam id quoque traditur - seu haruspicum monitu; mansit
certe sollemne ut, quandoque idem prodigium nuntiaretur, feriae per novem dies agerentur.
Livio
(1) lapidibus pluvisse: “che erano piovute pietre. (2) missis…in conspectu: intendi: missis hominibus…in conspectu eorum. (3) haud
aliter quam: semplicemente: “come”. (4) visi: sott. sunt. (5) fortunae…obirati: “adirati…con la sorte”. (6) deum: =deorum.
Versione 24
Un prodigio nella reggia di Tarquinio Prisco
Arde all’improvviso la testa di un ragazzo (il futuro re Servio Tullio) mentre dorme, e poi, svegliatosi, col sonno
scompaiono anche le fiamme.
645
Eo tempore in regia prodigium visu eventuque (1) mirabile fuit: puero dormienti, cui Servio Tullio
fuit nomen, caput arsisse ferunt multorum in conspectu. Plurimo igitur clamore inde ad tantae rei
miraculum orto excitos (2) reges, et cum quidam familiarium aquam ad restinguendum ferret, ab
regina retentum, sedatoque eam tumultu moveri vetuisse puerum donec sua sponte experrectus
esset. Mox cum somno et flammam abisse. Tum abducto in secretum viro Tanaquil (3) “Viden (4) tu
puerum hunc” inquit, “quem tam humili cultu educamus? Scire licet hunc (5) lumen quondam rebus
nostris dubiis futurum praesidiumque regiae adflictae; proinde materiam ingentis publice
privatimque decoris omni indulgentia nostra nutriamus”.
Livio
(1) visu eventuque: “per lo spettacolo e le conseguenze”. (2) excitos: sott. esse (excio, is). In dipendenza, come altri infiniti che
seguono, da ferunt. (3) Tanaquil: Tanaquilla, moglie di Tarquinio Prisco. (4) Viden: = Videsne. “Vedi”. (5) Scire licet hunc: “È
chiaro che egli”.
Versione 25
Istituzione del censimento
Tale istituzione fu opera di Servio Tullio. La sua importanza è enorme. Grazie ad esso – ci avverte Livio – “i doveri in
pace e in guerra non furono più uguali per tutti, come prima, ma proporzionati all’entità del patrimonio”.
Censu perfecto, quem maturaverat metu legis de incensis latae (1) cum vinculorum minis mortisque,
edixit ut omnes cives Romani, equites peditesque, in suis quisque centuriis (2) in campo Martio
prima luce adessent. Ibi instructum exercitum omnem suovetaurilibus lustravit; idque conditum
lustrum (3) appellatum, quia is (4) censendo finis factus est. Miliaoctoginta eo lustro civium censa
dicuntur; adicit scriptorum antiquissimus Fabius Pictor (5) eorum qui arma ferre possent eum
numerum fuisse.
Livio
(1) metu legis de incensis latae: “grazie alla paura di una proposta di legge sui non censiti”. (2) in suis quisque centuriis: « ciascuno
nella propria centuria ». (3) conditum lustrum: « sacrificio espiatorio celebrato ». (4) quia is…factus est: “poiché questa fu posta
come fine al censimento”; meglio: “poiché con questo si pose fine al censimento”. (5) Fabius Pictor: storico del III sec. a.C.
Versione 26
Importanza della ricreazione
Agli allievi va concesso lo svago – avverte lo scrittore – perché grazie ad esso acquistano più forza ed un interesse
maggiore. Uno svago moderato – precisa – perché …
Danda est omnibus (1) aliqua remissio, non solum quia (2) nulla res est, quae perferre possit
continuum laborem (atque ea quoque, quae sensu et anima carent, ut servare vim suam possint,
velut quiete alterna retenduntur), sed quod studium discendi voluntate, quae cogi non potest,
constat. Itaque et virium plus adferunt (3) ad discendum renovati ac recentes et acriorem animum,
qui fere necessitatibus repugnat. Nec me offenderit lusus in pueris (est et hoc signum alacritatis),
neque illum tristem (4) semperque demissum sperare possim erectae circa studia mentis fore, cum in
hoc quoque maxime naturali aetatibus illis impetu iaceat. Modus tamen sit remissionibus, ne aut
odium studiorum faciant negatae aut otii consuetudinem nimiae.
Quintiliano
(1) omnibus: sott. pueris. (2) non solum quia…sed quod: “non solo perché…ma perché”. (3) virium plus adferunt: “mettono più
forza”. (4) neque illum tristem…fore: costruisci: neque possim sperare illum (puerum) tristem semperque demissum fore mentis
erectae circa studia.
646
Versione 27
Una strategia particolare
Non riuscendo ad espugnare con la forza Contrebia, Metello ricorre ad una tattica insolita: pare vagabondare qua e là
per la regione, per ingannare il nemico, e …
Q. Metellus, cum proconsule bellum in Hispania adversus Celtiberos gereret urbemque
Contrebiam, caput eius gentis, viribus expugnare non posset, intra pectus suum diu multumque
consiliis agitatis viam repperit, qua propositum ad exitum perduceret. Itinera magno impetu
ingrediebatur, deinde alias atque alias regiones petebat; modo hos obsidebat montes, paulo post ad
illos transgrediebatur, cum interim tam suis omnibus quam ipsis hostibus ignota erat causa
inopinatae (1) eius ac subitae fluctuationis. Interrogatus (2) quoque a quodam amicissimo sibi quid
ita sparsum et incertum militiae genus sequeretur, « Absiste - inquit - illud quaerere; nam si huius
consilii mei interiorem tunicam consciam esse sensero, continuo eam cremari iubebo». Quorsum
igitur ea dissimulatio erupit aut quem finem habuit? Postquam vero et exercitum suum ignorantia
et totam Celtiberiam errore (3) implicavit, cum alio cursum direxisset, subito ad Contrebiam reflexit
eamque inopinatam et attonitam oppressit.
Valerio Massimo
(1) inopinatae eius ac subitae fluctuationis: “di quella inaspettata ed improvvisa incertezza”. (2) Interrogatus…quid: “Chiestogli
anche da un suo amico carissimo perché”. (3) errore: “l’errare qua e là”, ma anche “stratagemma”.
Versione 28
Favorino ed il giovane appassionato di arcaismi
Ad un giovane che, amante del passato, parla con un linguaggio sconosciuto ai più, il filosofo consiglia di imitare, del
passato, i costumi di vita, ma di usare nel contempo le parole del presente.
Favorinus philosophus adulescenti veterum verborum cupidissimo et plerasque voces nimis priscas
et ignotas in cotidianis communibusque sermonibus expromenti: “Curius” inquit “et Fabricius et
Coruncanius, antiquissimi viri, et his antiquiores Horatii illi trigemini plane ac dilucide cum suis
fabulati sunt neque (1) Auruncorum aut Sicanorum aut Pelasgorum, qui primi coluisse ltaliam
dicuntur, sed aetatis suae verbis locuti sunt; tu autem, proinde quasi cum matre Evandri nunc
loquare (2), sermone abhinc multis annis iam desito uteris, quod scire atque intellegere neminem
vis, quae dicas. Nonne (3), homo inepte, ut, quod vis, abunde consequaris, taceas? Sed antiquitatem
tibi placere ais, quod (4) honesta et bona et sobria et modesta sit. Vive ergo moribus praeteritis,
loquere verbis praesentibus atque id, quod a C. Caesare, excellentis ingenii ac prudentiae viro, in
primo de analogia libro scriptum est, habe semper in memoria atque in pectore, ut « tamquam
scopulum, sic fugias inauditum atque insolens verbum».
Gellio
(1) neque…verbis locuti sunt: «e non… parlarono con vocaboli ». (2) loquare: = loquaris. (3) Nonne…taceas? “Non dovresti…
forse tacere?” (4) quod sit…: nota la causale al congiuntivo.
Versione 29
Le vere ricchezze della vita
Sospinto da un naufragio nell’isola di Rodi, il filosofo Aristippo riesce, grazie alla sua cultura, a procurar di che vivere e
per sé e per i suoi compagni. Forte di questa esperienza, fa capire quali sono le vere ricchezze della vita.
Aristippus philosophus Socraticus, naufragio cum eiectus ad Rhodiensium litus animadvertisset
647
geometrica schemata descripta, exclamavisse ad comites ita dicitur: «Bene speremus! hominum
enim vestigia video». Statimque in oppidum Rhodum contendit et recta gymnasium devenit, ibique
de philosophia disputans muneribus est donatus, ut non tantum se ornaret, sed etiam eis, qui una
fuerunt, et vestitum et cetera, quae opus essent ad victum, praestaret. Cum autem eius comites in
patriam reverti voluissent interrogarentque eum, quidnam vellet domum renuntiari, tunc ita
mandavit dicere: eiusmodi possessiones et viatica liberis oportere parari, quae (1) etiam e
naufragio una possent enare. Namque ea vera praesidia sunt vitae, quibus neque fortunae
tempestas iniqua neque publicarum rerum mutatio neque belli vastatio potest nocere.
Vitruvio
(1) quae…possent enare: relativa-consecutiva.
Versione 30
Gli onori degli atleti
Gli antichi Greci – nota Vitruvio – attribuivano onori particolari agli atleti vincitori nei giochi olimpici, e non agli
scrittori, che pur ne sarebbero di gran lunga più meritevoli.
Nobilibus athletis, qui Olympia, Isthmia, Nemea vicissent, Graecorum maiores ita magnos honores
constituerunt, uti non modo in conventu stantes cum palma et corona ferant laudes, sed etiam, cum
revertantur in suas civitates cum victoria, triumphantes quadrigis in moenia et in patrias
invehantur e reque (1) publica perpetua vita constitutis vectigalibus fruantur. Cum ergo id
animadvertam, admiror, quid ita non scriptoribus eidem honores etiamque maiores sint tributi, qui
infinitas utilitates aevo perpetuo omnibus gentibus praestant. Id enim magis erat institui dignum (2),
quod athletae sua corpora exercitationibus efficiunt fortiora, scriptores non solum suos sensus, sed
etiam omnium, cum libris ad discendum et animos exacuendos praeparant praecepta.
Vitruvio
(1) e reque: = et e re. (2) institui dignum: costrutto insolito dell’aggettivo dignus.
648
ELENCO DEGLI AUTORI
Abbreviazioni
Amm. = Ammiano Marcellino, IV d.C.
Apic. = Celio Apicio, IV d.C.
Apul. = Apuleio, II d.C.
Aug. = S. Agostino, IV-V d.C.
August. = Ottaviano Augusto, I a.C.- I d.C.
Caes. =C. Giulio Cesare, I a.C.
Cat. = M. Porcio Catone, III-II a.C.
Catull. = C. Valerio Catullo, I a.C.
Cels. = A. Cornelio Celso, I d.C.
Cic. = Marco Tullio Cicerone, I a.C.
Curt. = Q. Curzio Rufo, I d.C.
Enn. = Q.Ennio, III-II a.C.
Eutr. = Eutropio, IV d.C.
Fab. Pict. = Q. Fabio Pittore, III-II a.C.
Fest. = Sesto Pompeo Festo, I a.C.- I d.C.
Front. = M. Cornelio Frontone, II d.C.
Gai. = Gaio, II d.C.
Gell. = A. Gellio, II d.C.
Hirt. = A. Irzio, I a.C.
Hor.= Q. Orazio Flacco, I a.C.
Hyg. = Igino, II-III d.C.
Isid. = Isidoro, VI-VII d.C.
Iust. = Giustino, III d. C.
Iuv. = D. Giunio Giovenale, I-II d.C.
Labien. = T. Labieno, I a. C.
Liv. = Tito Livio, I a.C.- I d.C.
Lucr. = T. Lucrezio Caro, I a.C.
Macr. = A. Teodosio Macrobio, V d.C.
Man. = M. Manilio, I d.C.
Mart. = M. Valerio Marziale, I-II d.C.
Mel. = Pomponio Mela, I d.C.
Min. Fel.= M. Minucio Felice, II d.C.
Mon. Anc. = Monumentum Ancyranum, I d.C.
Naev. = Gn. Nevio, III a.C.
Nep. = Cornelio Nepote, I a.C.
Ov. = P. Ovidio Nasone, I a.C. – I d.C.
Pacuv. = Pacuvio, II a.C.
Pers. = A. Persio Flacco, I d.C.
Petr. = Petronio, I d.C.
Phaedr. = Fedro, I d.C.
Pl. = T. Maccio Plauto, III- II a.C.
Plin. = C. Plinio Secondo, (il Vecchio), I d. C.
Plin. Ep. = C. Plinio Cecilio Secondo, (il Giovane), I-II d.C.
Prop. = Sesto Properzio, I a.C.
P. Syr. = Publilio Siro, I a.C.
Rhet. Her. = Rhetorica ad Herennium, I a.C.
Quint. = M. Fabio Quintiliano, I d.C.
Sall. = C. Sallustio Crispo, I a. C.
649
Sen. = L. Anneo Seneca, I a. C.- I d.C.
Serv. = Servio, IV-v d.C.
Suet. = C. Svetonio Tranquillo, I-II d.C.
Tac. = Cornelio Tacito, I-II d.C.
Ter. = P. Terenzio Afro, II a.C.
Tib. = Albio Tibullo, I a.C.
Turp. = Sesto Turpilio, II a.C.
Val. Max. = Valerio Massimo, I d.C.
Varr. = M. Terenzio Varrone, I a.C.
Veg. = F. Vegezio Renato, IV-V d.C.
Vell. = Velleio Patercolo, I d.C.
Verg. = P. Virgilio Marone, I a.C.
Vitr. = Vitruvio Pollione, I a.C.
XII Tab. = Leges XII Tabularum, V a.C.
Monica Riddei
Volfango Riddei
650

Documenti analoghi

Il participio - WordPress.com

Il participio - WordPress.com daremo a Fabio, che domani partirà (proficiscor; abeo; discédo) per palermo. 5. I suoi occhi osservano infiniti particolari (: cose) nelle figure (/'orma)

Dettagli

La seconda declinazione

La seconda declinazione I gradi dell’aggettivo qualificativo sono: positivo: esprime semplicemente l’esistenza di una qualità; comparativo (di maggioranza, uguaglianza e minoranza): esprime il grado in cui una qualità è p...

Dettagli