vi(a) da ella literatura veglia

SMP 12
S-29
Nus vein entschiet a tractar la davosa gada in problem ch'ei vegnius
descrets igl emprem ellas 'Normas surmiranas', cumparidas 1987, il
problem dall'influenza dil tudestg sil diever dallas preposiziuns el
romontsch. In'interferenza relativamein brutala da quei gener dat ei
schon 1601 tier Bonifaci, cugl exempel 'vid igl Bodensee', in diever
da 'vid' per 'an' che fuss en scadin cass aunc buc sancziunaus ozildi. Ils exempels dallas grammaticas numnan denton buc cass historics, mobein cass dil lungatg actual. La preposiziun tudestga la pli
"agressiva" para actualmein la preposiziun 'auf' dad esser, che
provochescha il diever da 'sin' el romontsch en locuziuns, nua ch'ei
vegneva duvrau in'autra preposiziun pli baul, ina preposiziun che
las normas vulan puspei propagar. Ils exempels dalla GS da § 513 han
ils biars in 'sin' romontsch sut influenza d'in 'auf' tudestg, e la
grammatica indichescha lu la "dretga" preposiziun. In ni l'auter
dils exempels criticai ein schon tractai el DRG, aschia ch'ins survegn silmeins in'idea, con veglias che las fuormas "fallidas" ein.
'sün tias fairas', pia "sin tias fieras", ei gia documentau ella
Bibla da Scuol (Ezech.27,12), e 'sa fidar sün' dat ei era gia dapi
Conradin Toutsch 1613. Ils auters exempels da § 513 ein u buc tractai aunc el DRG ni ch'ins anfla neginas indicaziuns davart il diever
dalla preposiziun.
§ 514 dalla GS vegn igl emprem indicau las preposiziuns tudestgas
ch'influenzeschan las romontschas: auf, aus, an, bei/zu. Co han las
preposiziuns influenzadas num per romontsch? –
'auf' ei sin, gliez vein nus gia giu. Lu 'aus'? – or da ella fuorma
en rg, per buc stuer indicar tut las variantas sursilvanas e ladinas. En scadin cass eis ei buc mo 'or'; *El vegn or chasa' va en negin idiom. Lu 'an'? - vi da, buc mo vi. *vi la preit' fuss era falliu; silmeins in 'd' drov'ei aunc. Lu 'bei/zu', che la GS pren ensemen cheu, perquei che la preposiziun romontscha ei la medema en domisdus cass, numnadamein tier. Las medemas preposiziuns indicheschan
era las 'Normas surmiranas'; effectivamein vegn quei da lezzas ella
GS. Las 'Grammaticas ladinas' da Gian Paul Ganzoni tractan buc quei
problem, mo lezzas ein era empau pli veglias, aschia ch'igl ei probabel, ch'ins veva aunc buc remarcau el da gliez temps. Effectivamein ston ins bunamein ver in'idea dalla teoria dallas valenzas per
remarcar quei, e gliez veva Faust Signorell, ch'ha fatg attent sco
emprem en sias 'Normas' sin quei problem. Effectivamein ha la lavur
da licenzait dad Uorschla Natalia Caprez demussau, ch'il problem
exista era el vallader, ed Annetta ha lu era stuiu acceptar quei.
Surtut 'sün' vegn duvrau pli e pli savens, mo el remplazza en'emprema lingia las preposiziuns 'a' e 'da', sco nus vevan viu el seminari
da 2010, strusch las autras. Ei setracta pia d'in svilup che succeda
aunc ozildi, che s'udess pia tier ina descripziun dallas interferenzas actualas dil tudestg sil romontsch. El ha denton la specialitad
ch'el ei ualti vegls, sco quei che nus vegnin lu aunc a veser.
Ella GS vegnan lu exempels per corrispundenzas romontschas da preposiziuns tudestgas, nua ch'il romontsch vess da ver in'autra preposiziun els cass figurativs. Ils exempels per 'auf' tract jeu mo cuort.
Quei ei plitost in problem dil lungatg actual, e nies punct da partenza, 'vid' igl Bodensee', datescha gia da 1601. Tenor la GS vegn
duvrau 'sin' enstagl dad 'en, a, per' e 'da', mintgamai sin basa
d'in exempel. Mo cuort tiels exempels.
'sin quella moda' stat era en § 513 sco exempel falliu. Igl ei ina
locuziun ch'indichescha la moda e maniera e che sa era vegnir duvrada sco adverb e cun quei era independent d'in verb. Il diever da
'sin' astgass esser relativamein currents.
SMP 12
S-30
'alla damonda' sa buc star persul, mobein mo sco object, normalmein
sco object preposiziunal da 'rispunder': 'rispunder alla damonda'.
La norma pretenda cheu effectivamein aunc dapertut 'a', mo ei dat
exempels cun 'sin', p.ex. 'Ün on nu respuonda ella sün mia cartina',
che mia anteriura assistenta Uorschla Natalia Caprez veva anflau en
La Quotidiana. Mo ella statistica ha ella 31x 'a' e mo in exempel
per 'sün'. Effectivamein ei 'a' tier persunas absolutamein fix: tier
'rispunder ad enzatgi' fuss *rispunder sin enzatgi' buc pusseivel.
Era per tud. din ins gie 'jemandem antworten', buc *auf jemanden
antworten'. Quei mantegn lu era la preposiziun 'a' tier caussas, nua
ch'ella ei pli suttaposta al model tudestg. Malgrad igl exempel cun
'sün' vegn aunc duvrau cheu il bia 'a mia damonda'. Quei ei pia in
cass, nua che la norma ha certas schanzas da surviver.
'sin baun' ei sco 'sin meisa', cheu era per frz. 'sur le banc'.
'per Pastgas' schess jeu uss veramein mo en connex fetg specials,
p.ex. 'Per Pastgas han ei puspei annunziau neiv'. Mo sch'ei mass
p.ex. per schenghetgs, schess jeu en scadin cass 'Tgei vul sin
Pastgas'. Lu dat ei aunc 'da Pastgas': 'Da Pastgas mein nus culla
petta l'iev'. Pia fetg specific ei ni il diever da 'per' ni il diever da 'sin' ein quei connex.
'da quei maun' stat era schon sco exempel en § 513, vein nus pia
schon tractau.
Ils exempels moderns cun 'aus' "falli" schein nus cheu; nus vein
avunda culs dievers "el senn propri". Ei dat dievers da 'ord' ni 'or
da' ch'ein currents: 'vegnir ord casa, fierer or da nuegl, ir in ord
gl'auter, gidar enzatgi ord la buglia' eav. Da remarcar ei denton,
ch'era quels exempels han negina corrispudenza el frz. 'vegnir ord
casa' ei 'sortir de la maison', 'trer ord l'aua' 'tirer de l'eau',
'mirar ord finiastra' 'regarder par la fenêtre'. Igl ei pia evident,
che 'or da' ei fetg savens era en quels cass buc il sistem roman e
latin, mobein in sistem che sebasa sin la transposiziun stereotipa
da tud. 'aus' cun 'ord' ni 'or da'. Nus vegnin lu aunc a revegnir ad
exempels dad 'or da' els texts vegls romontschs; 'or da' para numnadamein dad esser la preposiziun che vegn duvrada sco emprema era en
cass, nua ch'il sistem talian e franzos han autras formaziuns sintacticas.
Lu ils exempels per tud. 'an'. Tier 'crer' dat ei exempels per 'crer
vi da', forsa buc gest 'crer vi da Diu', denton p.ex.: 'Cartis vi da
sperts?' Tier 'crer' era mia assistenta (UNC) vegnida sin 6 exempels
cun 'vi da' e 9 cun 'a' en La Quotidiana.
'selegrar d'enzatgei' ei co per tudestg? – "sich an etwas freuen".
Bia pli frequent ei denton "sich auf etwas freuen", e leu stat 'selegrar' lu claramein sut influenza da tud. 'auf'. Jeu selegrel en
scadin cass schon uss sin las vacanzas da Pastgas, che quei seigi lu
grammaticalmein correct ni buc.
'vid la preit' vala per correct ellas grammaticas, mo effectivamein
eis ei era in germanissem, mo ch'el ei ualti vegls. Per franzos ni
per talian stess en bunamein tut quels cass la preposiziun 'à'; enzatgei sco 'vi(a) da' dat ei buc en quels lungatgs. Cheu vein nus
pia in clar cass, nua ch'era il diever concret acceptau dallas grammaticas actualas ei en scadin cass in diever mo romontsch, ch'ei dat
buc els auters lungatgs romans. Nus vegnin pia era a stuer mirar, co
ch'ei vegn tier quei diever. Ch'era il diever concret ed acceptau
stat en connex cun tud. 'an' para evident; mo gliez stuein nus lu
aunc mirar pli exact.
Tier 'ir alla lavur' para 'ir vid la lavur' pli current a mi, mo
quei sa esser relativamein giuven. En scadin cass schess jeu plitost
'semetter vid la lavur' che 'alla lavur', Mo igl ei grev da dir sen-
SMP 12
za intercurir
frequenta.
'pigliar pils
aunc usit che
veva ins pia,
S-31
la caussa, tgeininas da quellas duas fuormas ei pli
cavels' ei aunc fix tier mei; mo da nies temps era ei
las autoritads pigliavan ad ins pils cavels; quei saco ei mava.
Ils exempels per l'influenza da 'bei/zu' sil romontsch lasch jeu
cheu. Ei para era plitost dad esser in diever pli niev1), mo cun 'invidar' dat il DRG tuttina era gia exempels dalla Bibla da Scuol: 'Et
ellas invidaun il pövel pro'ls sacrificis da lur deis'. En texts
vegls san ins strusch eruir quels dievers, perquei che 'tier' ei ina
preposiziun frequenta, aschia ch'ins ha sto lu mirar sin biars cass,
avon ch'ins vegn tier exempels che s'audan veramein cheu. Mo sut
'invidar' anfl'ins relativamein biars exempels per 'envidar tier' el
19avel tschentaner, schizun da quels da G.C.Muoth. Mo en pli bia detagls vi jeu buc ir tier il diever da 'tier' sut influenza dil tudestg.
L'influenza dil diever tudestg dallas preposiziuns sil diever da
quellas el romontsch ei segir aunc actuala ozildi e s'auda perquei
era tier ina descripziun dallas interferenzas actualas dil tudestg
sil romontsch. Quei tip d'interferenzas ei denton ualti vegls. Nus
vein gie viu tscheu e leu, ch'ins anfla exempels che vegnan tractai
dalla GS sco falli schon el 17avel tschentaner. Nus essan gie era
parti d'in diever falliu da 'vi da', e 'vid' igl Bodensee' ei documentaus schon 1601. Quei lai pia tuttina supponer, ch'ins sappi entscheiver ad encurir exempels schon els emprems texts romontschs.
Vitier vegn lu aunc, che dievers che vegnan acceptai ozildi dallas
grammaticas han en scadin cass era negina corrispundenza els auters
lungatgs romans. Gest per 'vi da' ei quei gie evident; enzatgei corrispundent dat ei ni el franzos ni el talian. 'vid la preit' ha num
'au mur' per frz., pia nuot cun 'vi da'. Pia sto schon il 'vi da' el
senn concret esser ina novaziun el romontsch, e schon quella corrispunda a tud. 'an', buc mo ils exempels figurativs pli actuals,
che vegnan criticai dalla GS. Effectivamein ha Raphael Berthele mussau en in artechel ella Vox Romanica, 66, 2007, p.60-71, ch'il romontsch ha era en diever concret tier 'vi da' e 'sin' la medema repartiziun sco il tudestg ed in'autra ch'il franzos e talian. Quei
muossa la grafia da p.63 da quei artechel fetg bein, perquei hai jeu
copiau ella per vus. Il diever concret da 'vid' corrispunda exact a
quel da tud. 'an', ferton ch'il franzos e talian han en quels cass
normalmein 'à' ni lu 'sur'. Ei dat mo in pign segement, nua che tut
ils quater lungatgs, ni tuts 5, sch'ins quenta era il dialect dil
Muothatal vitier, han la medema preposiziun, numandein 'sin tetg',
ch'ei era per frz. 'sur le toit' e per tal. 'sul tetto'. Era leu ha
il romontsch denton la medema preposiziun sco il tudestg, mo che tut
ils lungatgs intercuretgs han cheu la medema fuorma. Sco quei ch'ils
dessegns muossan, setracta ei adina dil diever concret, buc da dievers figurativs. Pia era en diever concret ei 'vi da' adina ina corrispundenza da tud. 'an' e segir buc independenta dil tudestg en
quei diever.
Cunquei che tut ils idoms han la preposiziun 'vi da' stuess il diever da quella enstagl dad 'a' bunamein esser vegls, cunzun ch'ei dat
gie 1601 schon in diever che vala aunc oz per fallius da 'vi da',
'vid igl Bodensee'. Ei dat plinavon era in pulit diember da construcziuns, nua ch'il diever ei identics en tut ils idioms, p.ex.
'pender insatge vi da la parait, liar insatgi vi d'in pal, sa tegnair vi d'in rom' eav. Contas da quei gener ch'ei dat, ei secape-
SMP 12
S-32
scha grev da dir, perquei ch'igl ei puspei mai vegniu intercuretg. E
tier 'vi da' ei il DRG era aunc ditg buc, aschia ch'ins sto puspei
mirar sez, sco vegnir a riva. Ei dat gie in pèr verbs che vegnan
construi cun 'vi da', ed ins sto lu empruar da vegnir vinavon sur
quels. Il meglier va ei cun texts biblics, sch'ins anfla gest exempels, quei ch'ei buc adina aschi sempel. A mi ei p.ex. vegniu endamen ch'ei stat enzanua ella Bibla: 'An ihren Früchten sollt ihr sie
erkennen' ni 'werdet ihr sie erkennen', tut tenor liug, pia cun la
preposiziun 'an'. Lu ston ins mo aunc anflar, nua che quei stat ella
Bibla. Quei ei ozildi negin problem; dar en en Google, e schon san
ins quei: Mt.7,16.20 (+ Mt.12,33;Lc.6,44). Jeu anflass ei era senza
Google, numnadamein sur ina concordanza latina, ed ins anfla era buc
tut ils exempels cun Google, mo ins vegn cumadeivels ella vegliadetgna. Quei stuess lu esser ca. 'Vi da lur fretgs vegnis vus ad enconuscher els', numnadamein tgei pumers ch'ein buns e tgeinins buc. La
'Bibla sursilvana ecumena' ha lu era clar e bein: "Vid lur fretgs
enconscheis vus els." Ella ha zuar num 'Bibla romontscha ecumena',
mo igl ei mo ina bibla sursilvana; ils Sursilvans han puspei tertgau
inaga ch'ei seigien ils solis Romontschs. Inaga ch'ins ha quei citat, san ins lu mirar, tgei che las autras translaziun dalla Bibla
han. El sursilvan ha schon l'emprema ediziun dil NT da 1648 quella
fuorma: "Vi da lur frigs ils vangits vus ad ancanuscher". Leu ei la
caussa pia clara; 'vi da' naven da 1648 tochen sil di dad oz. La
Bibla ladina actuala ha "Vus ils cognuscharat vi da lur früts". La
Bibla da Scuol da 1670 ha era: "Vus gnis als cognoscher via da lür
früts", aschia tenor la restampa da 1812. La secunda ediziun da 1743
ha era 'via da lur früts'. Bifrun ha denton 1560 in'autra formulaziun en quei liug, numnadamein: "Our da l's lur früts gnis uus als
cugniosher". Quella formulaziu ha lu era aunc Gritti 1640: "Our da
lur frütts l's dessas cugnuoscher." Tier quels dus auturs ston ins
denton aunc quintar, ch'il pugn da partenza da lur translaziun savessi ver giu ina certa influenza. Bifrun translatescha dil latin, e
leu ha ei num 'A fructibus eorum', quei che fuss plitost "Von ihren
Früchten". Gritti translatescha schizun dil grec. In'influenza directa dil tudestg scroda pia tier quels dus auturs, quei che savess
schon era declarar lur schelta differenta. Mo propi "romana" ei lur
traslaziun lu tuttina era buc. La Bible de Jérusalem ha: "C'est à
leurs fruits que vous les reconnaîtrez", e mia bibla taliana: "Li
riconoscerete dalle loro azioni". Pia era buc 'hors de' ni fuori
da'.
Mo la Bibla da Scuol ha en scadin cass 'vi da lur früts'. Ei dat lu
aunc fuormas in tec pli puristicas pli tard, p.ex. tier Menni, 1861:
'Vi à lur früts ils cognuscheros', mo quella varianta ei vegnida duvrada la davosa gada 1883. Tier '(en)conuscher' san ins pia cumprovar il diever da 'vi da' 1601 en Sutselva, naven da 1648 en Surselva
e naven da 1670 en l'Engiadina bassa. Quel ei segir aunc buc exclusivs da quei temps en quei connex; ei dat era aunc 'enconuscher da',
mo tuttina.
Sin basa dils mieds che jeu hai a disposiziun acutualmein, para
Bifrun denton effectivamein aunc buc da ver la fuorma *uia da', sco
la fuorma fuss tier el. Ina ni l'autra cumbinaziun da 'uia da' hai
jeu bein anflau tier el, mo en autras significaziuns, p.ex. 'prain
(…) uia da la terra' (Act.22,22) "pren naven dalla tiara', ni lu
'Iesus tirouia dallò' (Mt.9,27) "Jesus ei tilaus naven da leu", pia
claramein en auters senns. Ei dat detnon in ni l'auter cass, nua che
Bifrun ha 'uia a', nua ch'auters texts biblics, surtut denton la
translaziun dil Niev Testament da Gabriel, ha 'vi da'. Aschia ha ei
SMP 12
S-33
p.ex. num tier Bifrun 'ella ho fat üna bũa houvra uia à me' (Mt.26,
10), nua che Gabriel ha 'ell'ha faitg ünna bunn'ovra vi da mei'. La
medema fuorma sco Bifrun ha aunc Gritti e Menni. La Bibla da Scuol
ha 'in vers mai', sco la Bibla sursilvana ecumena, ch'ha 'enviers
mei'. Persuenter ha lu la Bibla ladina actuala 'vi da mai', sco Gabriel. In auter cass, nua che Bifrun ha 'via à' ei: '(l'hum) daia
stêr arantô uia à sia mugliêr' (Mk.10,7). Leu ha Gabriel 'ven a sa
ligiar vi da sia dunna'. Las biblas pli novas ladinas han lu autras
formulaziuns, sco 's'cumpagniær cun sia muglier' (Gritti, Bibla da
Scuol) ni 's'unir cun sia duonna' (Menni, Bibla actuala), ein pia
buc dispet cumparegliablas. Ei dat aunc in pèr auters cass, nua che
Bifun ha 'via a' e Gabirel el medem liug 'vi da', aschia ch'igl ei
tuttina relativamein clar, che Bifrun ha aunc 'via a' per 'via da'
resp. 'vi da', ed aunc buc la fuorma 'via da' sco preposiziun.
Mo ditg va ei lu era buc ell'Engiadina tochen ch'ins anfla era leu
'vi da' sco preposiziun. Tier Chiampell (1562) eis ella schon relativamein frequenta. Grazia al Catechissem che Annetta ha transcret,
hai jeu anflau relativmein spert exempels. Current ei 'sa rantar uy
da' (Chiamp), p.ex. 'sa rantar uy d'autras chiaussas è creatüras'
(p.15). Ils loghens exacts sai jeu aunc buc indicar, perquei che jeu
sun aunc buc vegnius da far ina concordanza denter il text dad Annetta e quel dil Catechismus; il Catechismus ei buc paginaus egl
original. Lu vegn era 'sa uoaluer' construius cun 'uy da', p.ex. 'uy
d'chy nuo ans deia<n> uoaluer' (p.26). 'aranter' hai jeu lu era aunc
anflau ella Fuorma da Bifrun, e leu ha ei num 'arantôs uia a magliarias' (Bifrun, ed.Bernh.219,-2), pia cun 'uia a', buc 'vi da'.
Jeu lasch cun quei, quei che pertucca quella preposiziun. En sesez
ei la repartiziun relativamein clara. Bifrun ha aunc buc la fuorma
'vi da', mobein ina fuorma 'vi a', e lu secapescha 'a'; gliez ei gie
la fuorma romana e segir era la fuorma oriunda romontscha. Igl ei
pia segir era da da partir pil romontsch da, lein dir pender a la
paraid. Co savess ins descriver la funcziun da 'vi' en ina frasa sco
'pender vi a la paraid', sco quei ch'ins savess p.ex. anflar tier
Bifrun.
Probablamein igl emprem semplamein sco precisiun digl 'a'. Igl 'a'
ei gie ina preposiziun cun ina massa funcziuns. La GS indichescha en
§ 511 buc meins che 11 funcziuns. 'vi a la paraid' fuss lu semplamein ina precisiun, nua che ch'igl ei da metter la caussa ni nua
ch'ella ei. En quella situaziun dat ei buc bia autras letgas, mo ils
emprems dievers ein lu era buc dispet concrets. Mo co che quella
fuorma vegn lu en connex cun tud. 'an', ei lu aunc tut auter che
clar a mi. Sch'ins parta dil dativ, san ins schon dir che 'an' corrispunda a 'vi', e 'der - Wand' ei 'a la - paraid'. Mo quei para
tuttina empau mecanic a mi per saver declarar il remplazzament dad
'a' cun 'via a'.
La varianta 'vi da' san ins lu buc declarar aschia; leu vegn lu 'a'
era aunc remplazzaus cun 'da'. Gliez ha lu en sesez da far nuot directamein cul tudestg. Ei sto lu anzi ver in model romontsch. Tier
lez lu aunc empau pli tard. En scadin cass ei 'vi da' schon documentaus tier Chiampell, pia mo dus onns suenter la publicaziun dil NT
da Bifrun. Quei lai forsa tuttina sminar che 'vi da' ei vegnius duvraus pli baul ell'Engiadina bassa ch'ella Engiadin'aulta. Quei fa
buc smarvegliar pli ch'in ton; l'Engiadina bassa ei stada confruntada bia pli fetg cul tudestg che l'Engiadin'aulta. Primo s'udeva ella
buc mo agl uestg, mobein era als conts dil Tirol e pli tard, cu
ch'ils Habsburg ein vegni conts dil Tirol, directamein als impera-
SMP 12
S-34
turs da Habsburg. Ella ha lu era aunc stuiu secumprar libra da lezs
1652, ferton ch'ils Habsburg han mai giu dretgs ell'Engiadin'aulta e
cun quei era negin'influenza administrativa e giuridica en quella
regiun. 1508 veva igl imperatur Maximilian schau translatar ils statuts tudestgs el romontsch e schau leger avon els en mintga vischnaunca dall'Engiadina bassa. Quella translaziun ei stada necessaria,
perquei che ses subdits valladers savevan buc tudestg e vessen tuttina stuiu saver, tgei ch'ei hagien da far. Dil pugn da vesta historic san ins pia schon spitgar ina pli gronda influenza dil tudestg
sil vallader da quei temps che sil puter. Cu che 'vi(a) da' ei vegniu el puter, hai jeu insumma buc saviu eruir aunc. Ils texts puters suenter il NT da Bifrun ein per part strusch accessibels ni mo
en extracts, ed en fuorma electronica han ins insumma nuot a disposiziun da quels.
En Surselva ei 'vi da' current naven dall'entschatta dalla tradiziun
scretta e ton en texts protestants sco catolics. Leu fuss ei probablamein difficultus d'anflar exempels, nua ch'ei vegn aunc buc duvrau 'vi da', mo ei fuss era buc aschi sempel d'encurir els. En sesez suonda pia la repartiziun da 'vi da', ualti bein l'influenza dil
tudestg. El vallader ei 'vi da' aunc buc fetg frequents en texts
vegls, mo ei dat bein enqual exempel. Ell'Engiadin'aulta, la regiun
humanistica par excellence, vegn quella preposiziun pér pli tard, ed
en Sutselva e Surselva cun lur gronda influenza tudestga eis ella
currenta naven dall'entschatta dalla tradiziun el 17avel tschentaner.
Dat ei aunc damondas tier 'vi da'? Lu mo aunc cuort tier 'our da', ch'ins anfla schon tier Bifrun, sco
nus vein viu en connex cun Mt.7,16.20: 'Our da l's lur früts gnis
uus als cugniosher'. Quella fuorma sto pia esser pli veglia che 'vi
da'. Effectivamein ei 'or da' relativamein currents gia tier Bifrun.
Daco che 'or da' ei pli vegls e pli currents, ves'ins lu era tier in
ni l'auter exempel dils texts biblics. Tier Bifrun statt 'our da'
p.ex. en: 'Et hauuiand appiglio Paulum l'g traiaven è our delg taimpel' (Act.21.30), el text surs. da Gabriel da 1648: 'a cur els venan
pilgiau Paulum, sch'ilg runanen els or d'ilg Tempel". Mo daco che
'our da' ei tuttina pli "roman" che 'vi da', ves'ins lu era ella
versiun taliana: "Presero Paolo e lo trascinarono fuori del Tempio",
e schizun per franzos eis ei "on s'empara de Paul, on se mit à le
traîner hors du Temple. 'or da' ha pia tuttina dievers communabels
cul franzos e talian. Mo ei dat era schon auters dievers tier
Bifrun, che muossan lu schon ina clara influenza dil tudestg, era
sche Brifun ha buc translatau dil tudestg: 'Per che our d'tè [=
Bethleem], uain agnir ün dûsh', (Mt.2,6) tud. "denn aus dir wird ein
Fürst hervorgehen". Quei anfl'ins era tier Gabriel: 'parchei ca or
da tei ven a vangir ün Guvernadur', ed Alig ha la medema formulaziun
(p.29), mo en autra ortografia. Il frz. ha "car de toi sortira un
chef" e mia translaziun taliana "perche da te uscirà un capo". Ch'ei
mass era senza 'or' muossa la translaziun da Gritti da 1640, ch'ha
'Per che da te vain à gnir ün Düchia', senza 'or'. La Bibla da Scuol
ha: 'perche da tai vain à gnir ün Capo', e la Bibla valladra actuala: 'perche da tai sortirà il redschadur', ch'evitescha uss era aunc
'vegnir da'. Mo era la Bibla sursilvana ecumena ha uss: 'pertgei da
tei vegn a sortir in regent'. Cheu vein nus pia anzi in cuntrari maletg: Ils texts vegls han il germanissem 'or da', che versiuns pli
tardivas untgeschan lu en quei cass, ell'Engiadina gia naven da
1640, en Surselva denton in pulit tec pli tard. L'emprema versiun
senza 'or' digl Evangeli corrispundent ei quella dil 'Cudisch dils
SMP 12
S-35
Evangelis' da 1930. Pia pér da quei temps ha lu il purissem era eliminau quei germanissem en Surselva.
Ferton che 'vi a' cumpletescha la preposiziun 'a' e 'vi da' remplazza lu quella dil tut, ei 'or da' claremein in cumplement ni ina precisiun dalla preposiziun 'da', ed ei dat dabia cass, nua ch'ins sa
schar naven il 'or' senza problems, sco el davos exempel che nus
vein giu. Gest ils cass, nua ch'ins sa schar naven 'or' senza problems, muossa era il meglier l'influenza dil tudestg. Mo era cheu
dat ei era raschuns internas per il diever dad 'or'. Co ha 'Lederschuhe' num per romontsch? – 'calzers da curom', vall. 's-charpas da
chürom', varianta en rg chalzers da tgirom. Lu dat ei ni deva silmeins pli baul 'Lackschuhe'. Co denominasses quels? –
calzers da lac per sursilvan, era tenor il vocabulari tudestg sursilvan. Per ladin? - Tenor il B/T 's-charpas da vernisch', mo il
sistem da formaziun ei il medem. Tgei differenza eis ei denter 'calzers da curom' e 'calzers da lac'? –
Ils 'calzers da curom' ein fatgs cun curom, mo ils calzers da lac
ein buc fatgs cun lac. Lez han ina vernisch tarlischonta suravi, mo
sut ein els u da curom ni da plastic, mo en scadin cass buc da lac.
Cun 'da' san ins uss cumbinar ina massada "calzers": chalzers da
bogn, chalzers da dunnas, chalzers da gimnastica, chalzers da skis'
eav. Cun quei eis ei lu era clar, che 'da' ei pauc precis en quellas
formaziuns. La GS dat 13 dievers da 'da' (§ 517). Igl pia buc da
smarvegliar ch'ins entscheiva lu precisar la preposiziun 'da', sche
quei va. Jeu creig era che quei vegni fatg en connexs, nua ch'il tudestg gioga negina rolla ni en scadin cass buc la rolla principala.
Ins di gie era: 'el vegn giu da cuolm, el vegn neu da Siat, el vegn
si dad acla', malgrad che l'indicaziun dalla direcziun fuss en sesez
era buc necessaria en quels cass. El tudestg da scartira duvrass ins
lu era buc ella. Empau auter stat ei cul dialect svizzer; leu schess
ins era 'vum Maiesäss abe, vu Siat hera, vom Gaden ufe'. Berthele ei
lu era dil meini, che quei seigi plitost in fenomen dialectal ch'ina
influenza dil tudestg; tut ils dialects muntagnards fan quei aschia.
Cunquei ch'ils idioms ein fetg datier dil lungatg plidau, va quei
sistem lu era viaden el lungatg da scartira, ferton che lungatgs da
scartira pli standardisai elimineschan quei sistem. Mo gliez ei lu
puspei in auter problem. Ina rolla savessen ers ils verbs cun particlas, ch'ein frequents el romontsch, ch'ei dat era el talian, denton
praticamein buc el franzos, giugar per la reorientaziun dil sistem
dallas preoposiziuns. Las particlas survegnan probablamein tras quei
ina frequenza ed ina rolla bia pli gronda en lungatgs ch'ha era
verbs cun particlas, aschia che las preposiziuns las pli generalas,
'a' e 'da', vegnan remplazzadas tec a tec da preposiziuns pli precisas, sco 'vi da' ed 'or da'.
Lu lasch jeu cun quei. Aunc damondas tier 'ora da'? –
Per resumar san ins pia schon dir, che l'influenza dil tudestg sils
emprems texts ei buc en tuttas regiuns tuttina gronda. Nus vein gie
viu quei tier il diever da plaids empristai dil tudestg, da verbs
sin –egiar formai sin basa da verbs tudestgs e sil diever dallas
preposiziuns 'or da' e 'vi da'. En praticamein tut ils secturs ha
l'Engiadin'aulta ils pli paucs exempels: paucs plaids tudestgs,
paucs verbs sin –egiar, aunc buc la preposiziun 'vi da'. Tier Chiampell anfl'ins en scadin cass dapli plaids tudestgs ed in diever relativamein frequent dalla preposiziun 'vi da' ed 'our da', e domisdus en frasas, nua ch'ellas vegnessen taxadas per fallidas dalla GS.
E tier Bonifaci ed els texts sursilvans dil 17avel tschentaner vein
nus ina massada plaids tudestgs, era per caussas dil tuttafatg currentas, in pulit tec dapli verbs sin –egiar sin basa tudestga, ed in
SMP 12
S-36
diever current dalla preposiziun 'vi da', era ella translaziun dil
Niev Testament. 'or da' ha jeu gnanc tractau el sursilvan, mo ina
controlla tier Alig hai jeu fatg; ella ei era leu dil tuttafatg currenta. Tscheu e leu ha ella schizun la fuorma 'od', p.ex. 'digl
orie<n>t od quella tiarra' (A7,4,1) ni 'od paun e vin siu tgierp ha
faig' (A39,3,4), ina sort diever sco 'ord curom'. Il resultat ei pia
veseivels sin tut ils secturs. Jeu dun lu aunc in fegl cun quei che
nus vein tractau las davosas treis uras per che vus survegnies ina
megliera survesta sur dalla caussa. Mo sin quel stueis probablamein
spitgar tochen suenter las vacanzas da Pastgas; duront lezzas duess
jeu ver peda per quei.
L'autra gada lu aunc cuortamein tier in text romontsch ed in tudestg
da quei temps e lu mirein nus lu da vegnir aschi spert sco pusseivel
el 20avel tschentaner.