Letzioni po is pipius de sa scola de Uda Sa Stòria de sa bidda

Letzioni po is pipius de sa scola de Uda
Sa Stòria de sa bidda
Duncas… oi si bolemu contai de sa stòria de Uda…
In s’antigòriu sa bidda de Uda no fiat cumenti est immoi … difatis sa bidda, a primu, fiat
pratzia in duus, fiat cumenti chi nci ndi fessint stètias duas de biddas, una acanta acanta de
s’atra … una fiat, e dda narànt, UDA SUSU, chi benit a ai essi de is partis de sa crèsia de Santa
Maria e de s’arriu … s’atra bidda dda narànt UDA GIOSSU chi iat a ai essi su logu innui sa
bidda s’agatat in tempus de oi … ca sa genti de UDA SUSU in cussus tempus si nci fiat andàt
de inguinis poita si fiat arroscia de ndi pigai sempri s’unda mala de s’arriu e de nci perdi totu is
arrobas e is pegus e mancai puru sa domu … aici si nci fiant tiraus a sa bidda prus acanta chi fiat
pròpiu UDA GIOSSU. Po cussu fatu ‘e totu, chi s’arriu s’agatàt acanta meda, su logu fiat sempri
sciustu e udu, sa bidda dda ant tzerriat UDA, unu fueddu chi ndi benit de su latinu e chi bolit
nai “umidu e benatzosu”(UMIDO, PALUDOSO). Sa bidda difatis s’agatàt, innantis chi ndi
aproillessint is paras francesus, me in una pauli.
In su sartu de Uda nci biviat genti giai de is tempus de is nuragicus, po ndi nai una sceti, a
is peis de s’Arcosu ant agatau arrastus meda de biddas e de trastìgius de cussa genti antiga … in
su 1849 iant agatau otu bronzetus …
Si scì puru chi a Uda nci fiat genti puru a is tempus de is Romanus … bosatrus scieis chi a
is Romanus ddi praxiat meda a fraigai arrugas bella mannas po lompi in totus is biddas de sa
Sardinna e aici fiat chi po lompi de Casteddu a Nora sa arruga nci passàt pròpiu me in su sartu de
Uda …agoa scieus chi nci funt stètius is Romanus poita nci funt abarraus is arrastus de domus
romanas e de unu ponti… unu ponti chi ddu narant su ponti de is aremigus … unu ponti de su
Cixerri.
Arribaus aici a cussu chi fiant is tempus de is Giugis (o “donnu” fueddu chi ndi benit de su
latinu DOMINUS)…
In cussus tempus sa terra nosta fiat pratzia in 4 arrogus chi ddus narant “giudicati” o
LOGUS, e de custu ndi benit su nòmini de sa Carta de Logu … ita est sa Carta de Logu? Sa
Carta de Logu est unu paperi de impotu meda po cussus tempus poita arregolliat totu is leis, fiat
cumenti sa nosta costituzioni italiana. Duncas dònnia Logu teniat cumenti unu Rei, chi fiat unu
giugi e chi cundulliat impari cun unu arròlliu de genti de consideru totus is biddas de su Logus de
cosa sua; in totu custu, Uda s’agatàt aintrus de su Logu de Càlari impari cun atras biddixeddas,
Biddaspitziosa, Silìcua, Deximu, Santu Sparau e in su 1089 su giugi Torchitoriu dda iat donàt a
is paras francesus, i vittorini di Marsiglia. Custus paras iant bonificau su sartu, iant traballau sa
1
terra chi fiat arrica meda e iant puru fraigau una crèsia … sa crèsia de Santa Maria, de importu
meda po cumenti dda ant fata e antiga meda puru.
Custu fatu de nci essi stètius is paras francesus fut una cosa manna meda poita iat fatu
cresci e amelliorai sa bidda e su traballu de sa terra … is paras, difatis, ndi iant portau totu sa
sperièntzia e is tènnicas po traballai e fai andai innantis beni sa laurera. Sa bonifica iat pigaus
pruscatotu sa parti de UDA SUSU innui s’agatat puru sa crèsia de Santa Maria.
Ma a UDA, cumenti de su restu in totu su logu sardu nci funt aproillaus àterus stràngius
puru … is pisanus is genovesus, is aragonesus e a ùrtimu puru is piemontesus… aici in su 1324
arribant is aragonesus chi ndi sciusciant totu su costumu (su connotu) e ndi portant su
feudalesimu … ita est su feudalesimu? Est una manera antiga de cundulli sa terra e sa sienda de
una bidda o de una regioni e natzioni puru. Cumenti in una piràmidi nci est su feudatàriu (su
Baroni) chi est su meri de totu su feudu e de sa genti puru chi bivìat aintru de feudu, agò nci fiant
is podatarius (i procuratori del Barone nel feudo) chi fiant agiudantis de su feudatariu e chi
atendiant a sa sienda, a ùrtimu nci fiat sa genti chi trabalàt sa terra, massaius, pastoris e maistus
artesanus, custus fiant cumenti ‘e serbidoris e depiant pagai tassas e machìtzias a su feudatariu.
In su 1700 ndi proillant i Savoia chi funt piemontesus, is pròpius chi in su 1861 iant a ai unificau
s’Italia … e ddu scieis bosatrus chi sa Sardinnia est stètia sa primu regioni de su Rènniu Sardu
Piemontesu? … totu s’unidadi d’Itàlia est nàscia, tenit is arrèxinis suas, in custu primu
arrogheddu de Rènniu chi custus Savoia teniant in Sardìnnia … aici su 17 martzu de su 1861
candu ant fatu s’unidadi de s’Itàlia, su Rènniu de Sardìnna iat cambiau su nòmini suu in Renniu
de Itàlia …, in totu custu perou fintzas asumancu a su 1823, sa genti iat sighiu a bivi asuta de
su feudalesimu e de su poteri de is baronis e custu fatu no fiat cosa bona … sa genti biviàt po su
prus in poboresa, no nci fiat giustìtzia. Po custu fatu in su 1793 – 96 sa genti de is biddas e de
Casteddu si fiat furriadas a is piemontesus e a is baronis e su fatu nci est contau de su poeta
Nàssiu Mannu chi scriri sa cantzoni: “Procurade ‘e moderare Barones sa tirannia” (fiat su 1796).
Sa ribellioni, po mabasorti no fiat lompia a nudda de fatu e sa genti iat sighiu a bivi asuta de is
piemontesus chi ndi iant portau s’italianu e iant proibiu de chistionai su spanniolu. De su 1861 sa
stòria de sa Sardinna est sa propia de s’Italia: sa primu gherra mondiali dda faint puru is sardus,
agò su fascismu chi ndi lompit in domu nosta puru e in custa occasioni si pretzetàt sa genti, me in
scola e me in s’ufìtzius de importu meda, de no chistionai su sardu … e aici est stètiu chi sa genti
a pèrdiu abelu abelu su costumu de chistionai in sardu. In Sardìnna sa gherra si fiat intèndia pagu
pruscatotu iant bombardau Casteddu e Tatari … e nci fiat su famini a chintzu!... in ùrtimu sa
Sardinnia in su 1948 s’agatat aintru de sa Republica italiana e in su ’50 est regioni autonoma …
Torrendi a sa bidda nosta … me in is tempus de oi ita si podi nai de Uda?
2
Po primu cosa naraus chi sa bidda s’agatat acanta de atras biddas chi funt is pròpias de
s’antigòriu: Dèximu, Biddaspitziosa, Silìcua, Santu Sparau…e podeus nai puru chi no est atesu
meda de Casteddu … cumenti est su sartu de bidda? Nci passant duus arrius, arriu Cixerri e arriu
Flùmini Mannu e nci funt montis, Arcosu e Làtias.
Sa genti bivit po su prus de sa laurera, e sa terra est posta a canciofa a trigu e nci funt
puru matas de olia; nci est puru chini tenit pegus …in s’antigòriu una àtera sienda po sa bidda
fiat sa pisca in s’arriu chi a primu buddiant de anguiddas. In tempus de oi nci est puru su traballu
in fàbrica in su CASIC chi s’agatat in logu de Uda, a Macchiareddu.
Cumenti fiat a primu sa scola? Innu s’agatàt?
Duncas … sa scola fiat “a mesu bidda” innui nci est Pratza Monumento, custu fàbricu
perou no fiat cosa de nci fai intrai pipius e cun s’unda mala de su 1929 sa scola ndi fiat arruta
completamenti. Aici in su 1932 iant fatu sa scola noa, sa “Giuseppe Garibaldi”. Sigumentis ca no
nci fiant pipius meda chi andànt a iscola, fintzas a su 1923 nci fiat sceti sa I sa II e sa III
elementari, is pipius chi fadiant sa IV e sa V depiant lompi a Dèximu e in cussus tempus toccàt a
nci passai s’arriu Mannu cun una barchixedda e s’atru tretu fiat totu a pei. Nci fiant pagus
pipius chi andànt a scola poita no nci fiat ancora su precetu de nci andai e is pipius incumintzant
luegus a traballai e agiudai in domu.
A scola fiat sceti unu su maistu e a bortas fiat puru severu e arropàt puru … a is pipius
ddus arropant a manus o ddus fadiant ingenugai asuba de su cìxiri.
A scola s’imperànt pagu cosas … no cumenti immoi … is pipius teniant sceti duus
cuadernus, su lapis, sa pinna e su libru… e bistiant cun su grembiali nieddu …
S’andàt a scola de su mesi de Cabudanni fintzas a su mesi de Làmpadas de a mengianu e
de a merì po custu e totu sa giòbia fiat festa… dònnia mesi nci fiat unu doveri de fai in domu po
sa scola chi fiat unu tema…
Is pipius de a primu giogànt cun nudda e giogànt in foras me in sa arruga… giogànt a
bardunfa, a pirastra, a barrallicu, a bicus, a mama cua… su giogu fiat meda e spassiosu … si
fadiant de issus e totu is giogus cumenti su cuaddu ‘e canna, sa pipia de tzapu, su tirolàsticu.
3