Ils carstgauns dad omaduas varts da l`artg son Martin

2
LA QUOTIDIANA
GIEVGIA, IL 1. DA DECEMBER 2005
■ GLOSSA
Sustegn
grischun
per
Leuenberger
Advent: Il tschiel s’avra.
Co discurra il tschiel?
DA LUCAS DEPLAZES / ANR
■ La fracziun da la Partida populara
svizra (pps) ha decidì da dar la vusch
a Calmy-Rey empè d’eleger Moritz
Leuenberger sco president per l’onn
proxim. La delegaziun grischuna da la
pps è d’in auter parairi. Cusseglier federal Moritz Leuenberger è s’engaschà persunalmain e cun tutta persvasiun per la
realisaziun da la Porta Alpina. Grazia a la
fundada documentaziun da ses departament ha il cussegl dals chantuns accordà
mardi passà il credit necessari. Gist en
quest mument decida la pps da snegar la
vusch a l’actual vicepresident Moritz
Leuenberger mesemna proxima tar las
elecziuns al presidi. Leuenberger saja surchargia cun ses departament, vegn fatg
valair. L’Agentura da novitads rumantscha (anr) ha vulì conuscher la posiziun
da la delegaziun grischuna da la pps en il
parlament federal.
Ina minoritad na fa betg per cumond
Sco quai che Brigitta Gadient è s’exprimida envers l’anr datti en la fracziun ina
minoritad (10, la red.) che na sustegna
betg quell’opiniun da la fracziun. «Jau
fatsch era part da quella minoritad.
Leuenberger è s’engaschà l’ultim temp
fitg per il Grischun», ha punctuà Gadient. Per ella na datti nagin motiv da
refusar la vusch a Leuenberger. «Tant
sco quai che jau poss giuditgar prenda
Leuenberger part da las sesidas impurtantas da las cumissiuns. Jau sun dentant da l’avis ch’in cusseglier federal na
sto betg adina esser preschent a tuttas
sesidas da las cumissiuns, be tar las dumondas d’impurtanza.»
Quai saja stà ina decisiun dals cussegliers naziunals, ha Christoffel Brändli
precisà. La delegaziun grischuna en la
fracziun na saja betg stada dal medem
avis. En la fracziun hai dà ina tscherta
critica pervi da divers dossiers en ses de-
partament, ha Christoffel Brändli confermà. El sez haja blers e buns contacts
cun Leuenberger che saja adina stà avert
per las dumondas da noss chantun.
Quai che appartegna sia vusch, veglia el
restar liber.
Respectar las reglas
Era Hansjörg Hassler n’è insumma betg
cuntent cun questa posiziun da la pps.
Ils Grischuns en la fracziun han opponì cunter quella tenuta e proponì da
dar la vusch a Leuenberger. Plinavant
sun jau da l’avis ch’ins duai respectar
las reglas tar las elecziuns en il presidi.
Leuenberger saja sa mess en cun vigur
per il Grischun e per la Porta Alpina.
Quest engaschi saja stà fitg impurtant
sco quai ch’igl è sa mussà il davos
temp. Quai haja duvrà in sforz enorm
per pudair midar la tenuta negativa dal
parlament cunter il project Porta Alpina.
La Quotidiana 01-12-2005, p. 02
Ils carstgauns dad omaduas varts da l’artg son Martin
In nov cudesch d’in emigrant rumantsch
■ (anr/cp) Co vesi ora da l’auter maun
da l’artg son Martin? Quai è in pitschen mat sa dumandà avant bel e
bain sessant’onns a Trun. Uss ha el
chattà ina resposta e scrit in cudesch.
«Prenda ils carstgauns sco els èn, auters
na datti betg!» Questa maxima da Konrad Adenauer ha l’autur Dumeni Capeder elegì sco patratg fundamental per ses
nov cudesch da raquints «Jenseits des Regenbogens». In dals messadis principals
en il cudesch è ch’ins «duai respectar ils
umans e tractar els sco tals».
tagnard è segnà da la cuntrada, ma era
d’ina profunda religiusadad.
Las descripziuns da la natira laschan
sentir che l’autur charezza sia patria. E la
descripziun dals umans demussa che l’autur ha in maletg positiv da la carstgaunadad.
… e quella en la Bassa
Da l’autra vart da l’artg son Martin – pia
en la Bassa – observa il giuven muntagnard
ses conturn l’emprim cun ina tscherta
sceptica, che sa maschaida mintgatant cun
fascinaziun. Cun umor taxescha il Grischun ses conturn e tira mintgamai sias
conclusiuns ch’èn savens cungidas cun ina
bella presa ironia. En quest segund chapitel descriva Capeder era la solidaritad dal
carstgaun en la vita quotidiana.
In mund miraculus?
Ils raquints èn entretschads cun la biografia da Capeder ch’è creschì si a Trun e
che viva uss a Lucerna.
L’emprim chapitel sa numna «Menschen, wie sie waren» e raquinta da carstgauns da pli baud «si en il Grischun».
En il segund chapitel «Menschen, wie sie
sind» dessegna l’autur las vitas dad
umans contemporans en la Bassa.
Il titel dal cudesch «Jenseits des Regenbogens» ha da far cun las imaginaziuns che l’autur aveva sco uffant. Il pitschen mat pensava ch’i stoppia exister
da tschel maun dal artg son Martin in
mund miraculus ed ester.
La vita da pli baud…
En l’emprim chapitel inscuntra il lectur
simpels muntagnards dals onns trenta e
quaranta. Il muntagnard sto batter per
l’existenza entamez las immensas forzas
da la natira. Il pensar dal carstgaun mun-
Frontispizi dal
cudesch «Jenseits
des Regenbogens».
MAD
Poesias sursilvanas
Il terz chapitel «Ansichten und Einsichten» descriva las enconuschientschas che
sa madireschan entaifer ina vita plain svaris e variaziun. A la fin ha l’autur aschuntà ina tscherna da posesias sursilvanas.
Cun «Jenseits des Regenbogens» ha
Capeder concepì in maletg da nossa societad dals ultims 60 onns. Forsa èsi in
maletg plitost persunal d’in singul emigrant, ma in maletg che po tuttina esser
exemplaric per in’entira rotscha Rumantschs e Grischuns ch’èn sa rendids da
l’auter maun da l’artg son Martin.
Dumeni Capeder: «Jenseits des Regenbogens».
Chasa editura Desertina. 304 paginas.
21 francs. Cuira 2005. ISBN 3-85637-316-0
Autur ed iniziant
Dumeni Capeder è naschì l’emprim da matg 1934 ed è creschì
si a Trun. 16 onns ha el lavurà
tar la direcziun generala da la
PTT a Berna. Pli tard ha el surpiglià la direcziun da l’agid da
fugitivs tar la Caritas svizra a
Lucerna. Lura, fin tar sia pensiun, è Capeder stà administratur dal asil da vegls Steinhof, il
qual el ha gidà a modernisar e
renovar.
Sco «Heimwehbündner» è el
adina s’engaschà per la chaussa
rumantscha. El ha inizià
l’Uniun dals Rumantschs da la
Bassa (URB), ed el è stà in dals
promoturs principals dals
gronds concerts communabels
dals chors virils da la Bassa.
Sco autur ha el publitgà plirs
cudeschs rumantschs e tudestgs. Sper il nov cudesch «Jenseits des Regenbogens» duai, tenor communicaziun da pressa,
cumparair anc quest onn tar la
chasa editura K. Fischer ad Aachen il roman istoric «Das Orakel des Amun-Re». En sias
ovras s’occupa Capeder savens
d’umans a l’ur da la societad, saja quai da vegls, d’impedids u da
malsauns.