Schema riassuntivo delle cinque declinazioni latine

Transcript

Schema riassuntivo delle cinque declinazioni latine
Annamaria De Simone
http://annamaria75.altervista.org/
PROSPETTO RIASSUNTIVO DECLINAZIONI LATINE
SINGOLARE
CASI
NOM
GEN
DAT
ACC
VOC
ABL
PLURALE
CASI
NOM
GEN
DAT
ACC
VOC
ABL
I
II
II
III
III
IV
IV
V
M/F
M/F
N
M/F
N
M/F
N
F (M)
us, er, ir
i
o
um
e, er, ir
o
um
i
o
um
um
o
vario
is
i
em
= nom.
e (i – 3° gr.)
vario
is
i
= nom
= nom
e (i – 3° gr.)
s
s
i
um
s
u
u
s
u
u
u
u
es
ei
ei
em
es
e
M/F
M/F
N
M/F
N
M/F
N
F (M)
ae
rum
is
as
ae
is
i
rum
is
os
i
is
a
rum
is
a
a
is
es
um ( um 2°-3° gr.)
bus
es
es
bus
a (ia – 3° gr.)
um ( um 2°-3°)
bus
a (ia - 3)
a (ia - 3)
bus
s
um
bus
s
s
bus
a
um
bus
a
a
bus
es
rum
bus
es
es
bus
ae
ae
am
N.B.:
à DATIVO E ABLATIVO PLURALE sono uguali tra di loro in tutte le declinazioni;
à NOMINATIVO E VOCATIVO SIA SINGOLARE CHE PLURALE sono uguali tra di loro in tutte le
declinazioni – tranne nel singolare dei nomi in –us della 2^ declinazione;
à Nei nomi NEUTRI NOMINATIVO, ACCUSATIVO E VOCATIVO SIA SINGOLARE CHE PLURALE
sono uguali tra di loro in tutte le declinazioni.
PRIMA DECLINAZIONE (maschili e femminili uguali; no neutri)
NOMINATIVO in –a
GENITIVO in -ae
SINGOLARE
NOM
GEN
DAT
ACC
VOC
ABL
MASCHILE
Incola
Incolae
Incolae
Incolam
Incola
Incola
PLURALE
FEMMINILE
Ros
Ros-ae
Ros-ae
Ros-am
Ros
Ros
NEUTRO
MASCHILE
Incolae
Incol rum
Incolis
Incolas
Incolae
Incolis
FEMMINILE
Ros-ae
Ros rum
Ros-is
Ros-as
Ros-ae
Ros-is
NEUTRO
SECONDA DECLINAZIONE (maschili e femminili uguali; neutri con uscite dei casi diretti a parte)
NOMINATIVO in –us; -er; -ir; -um (neutri)
1
Annamaria De Simone
http://annamaria75.altervista.org/
GENITIVO in –i
Vi appartengono molti maschili (che possono avere terminazioni in -us, -er, -ir), neutri (in -um), e alcuni
femminili (con uscita nominativo solo in –us; sono quasi tutti nomi di piante: cupressus, i, il cipresso;
pinus, i, il pino; fagus, i, il faggio; pirus, i, il pero, etc.).
NB: cupressus, fagus, pinus, accanto al genitivo singolare in –i della 2^, possono presentare anche la
forma della 4^ in –us.
SINGOLARE
NOM
GEN
DAT
ACC
VOC
ABL
NOM
GEN
DAT
ACC
VOC
ABL
MASCHILE
Serv-us
Serv-i
Serv-o
Serv-um
Serv-e
Serv-o
PLURALE
FEMMINILE
Fagus
Fagi
Fago
Fagum
Fage
Fago
NEUTRO
Bell-um
Bell-i
Bell-o
Bell-um
Bell-um
Bell-o
MASCHILE
Serv-i
Serv rum
Serv-is
Serv-os
Serv-i
Serv-is
FEMMINILE
Fagi
Fag rum
Fagis
Fagos
Fagi
Fagis
NEUTRO
Bell-a
Bell rum
Bell-is
Bell-a
Bell-a
Bell-is
SINGOLARE
PLURALE
SINGOLARE
PLURALE
MASCHILE
Puer
Puer-i
Puer-o
Puer-um
Puer
Puer-o
MASCHILE
Puer-i
Agri
Puer rum Agrorum
Puer-is
Agris
Puer-os
Agros
Puer-i
Agri
Puer-is
Agris
MASCHILE
Vir
Vir-i
Vir-o
Vir-um
Vir
Vir-o
MASCHILE
Vir-i
Vir rum
Vir-is
Vir-os
Vir-i
Vir-is
Ager
Agri
Agro
Agrum
Ager
Agro
NOM
GEN
DAT
ACC
VOC
ABL
PARTICOLARITÀ:
• La declinazione di deus, i (il dio):
NOM
GEN
DAT
ACC
VOC
ABL
SINGOLARE
PLURALE
MASCHILE
deus
dei
deo
deum
dive (da divus, i)
deo
MASCHILE
dii, di, dei
de rum, deum
diis, dis, deis
deos
dii, di, dei
diis, dis, deis
TERZA DECLINAZIONE (maschili e femminili uguali; neutri con uscite dei casi diretti a parte)
NOMINATIVO in uscite varie
GENITIVO in -is
Primo gruppo:
Imparisillabi con una sola consonante davanti a -is del genitivo singolare:
2
Annamaria De Simone
http://annamaria75.altervista.org/
es.: consul, consulis; virtus, virtutis; corpus, corporis.
Presentano:
è ablativo singolare in -e
genitivo plurale in -um
nominativo, accusativo, vocativo neutro plurale in -a
SINGOLARE
NOM
GEN
DAT
ACC
VOC
ABL
MASCHILE
consul
consul-is
consul-i
consul-em
consul
consul-e
PLURALE
FEMMINILE
virtus
virtutis
virtuti
virtutem
virtus
virtute
NEUTRO
corpus
corpor-is
corpor-i
corpus
corpus
corpor-e
MASCHILE
consul-es
consul-um
consul bus
consul-es
consul-es
consul bus
FEMMINILE
virtutes
virtutum
virtut bus
virtutes
virtutes
virtut bus
NEUTRO
corpor-a
corpor-um
corpor bus
corpor-a
corpor-a
corpor bus
Secondo gruppo:
Imparisillabi con due consonanti davanti a -is del genitivo singolare, e parisillabi:
es.: mons, montis; os, ossis; civis, civis.
Presentano:
è ablativo singolare in -e
genitivo plurale in um
nominativo, accusativo, neutro plurale in -a
SINGOLARE
NOM
GEN
DAT
ACC
VOC
ABL
MASCHILE
mons
mont-is
mont-i
mont-em
mons
mont-e
PLURALE
FEMMINILE
urbs
urbis
urbi
urbem
urbs
urbe
NEUTRO
os
oss-is
oss-i
os
os
oss-e
MASCHILE
mont-es
mont um
mont bus
mont-es
mont-es
mont bus
SINGOLARE
NOM
GEN
DAT
ACC
VOC
ABL
MASCHILE
civis
civis
civi
civem
civis
cive
FEMMINILE
urbes
urbium
urbibus
urbes
urbes
urbibus
NEUTRO
oss-a
oss-ium
oss bus
oss-a
oss-a
oss bus
FEMMINILE
classes
classium
classibus
classes
classes
classibus
NEUTRO
PLURALE
FEMMINILE
classis
classis
classi
classem
classis
classe
NEUTRO
MASCHILE
cives
civium
civibus
cives
cives
civibus
Terzo gruppo:
Neutri in -e, -al, -ar:
3
Annamaria De Simone
http://annamaria75.altervista.org/
es.: mare, maris; animal, animalis; calcar, calcaris.
Presentano:
è ablativo singolare in -i
genitivo plurale in um
nominativo, accusativo, vocativo plurale in a
SINGOLARE
NOM
GEN
DAT
ACC
VOC
ABL
-e
mare
mar-is
mar-i
mare
mare
mar-i
PLURALE
-al
animal
animalis
animali
animal
animal
animali
-ar
calcar
calcaris
calcari
calcar
calcar
calcari
-e
mar
mar
mar
mar
mar
mar
a
um
bus
a
a
bus
-al
animalia
aimalium
animalibus
animalia
animalia
animalibus
-ar
calcaria
calcarium
calcaribus
calcaria
calcaria
calcaribus
PARTICOLARITÀ:
• La declinazione di vis, roboris (la forza), nome irregolare politematico:
NOM
GEN
DAT
ACC
VOC
ABL
SINGOLARE
PLURALE
FEMMINILE
vis
roboris
robori
vim
vis
vi
FEMMINILE
vires
virium
viribus
vires
vires
viribus
N.B.: Non confonderlo con vir, viri (l’uomo), che appartiene alla 2^ declinazione (vedine la flessione a
pagina 2)!
QUARTA DECLINAZIONE (maschili e femminili uguali; neutri con uscite a parte)
NOMINATIVO in – s; -u (neutri)
GENITIVO in - s
SINGOLARE
NOM
GEN
DAT
ACC
VOC
ABL
MASCHILE
Port s
Port s
Port i
Port-um
Port s
Port-u
PLURALE
FEMMINILE
Anus (vecchia)
Anus
Anui
Anum
Anus
Anu
NEUTRO
Gen-u (ginocchio)
Gen s
Gen-u
Gen-u
Gen-u
Gen-u
PARTICOLARITÀ:
4
MASCHILE
Port s
Port um
Port bus
Port s
Port s
Port bus
FEMMINILE
Anus
Anuum
Anibus
Anus
Anus
Anibus
NEUTRO
Gen a
Gen um
Gen bus
Gen a
Gen a
Gen bus
Annamaria De Simone
http://annamaria75.altervista.org/
•
•
NOM
GEN
DAT
ACC
VOC
ABL
Il sostantivo domus (la casa) (originariamente apparteneva alla 2^ declinazione, e
successivamente è passato alla 4^) ha una declinazione mista;
NB: per lo stato in luogo si usa il locativo domi, mentre rifiuta le preposizioni nel moto a luogo,
in cui si usa l’accusativo semplice domum (verso la, a, in - casa, patria) e nel moto da luogo, in cui
si usa l’ablativo semplice domo (da casa, dalla patria)
SINGOLARE
PLURALE
MASCHILE
Domus
Domus / domi
Domui / domo
Domum
Domus
Domo (domu)
MASCHILE
Domus
Domuum (domorum)
Domibus
Domos (domus)
Domus
Domibus
QUINTA DECLINAZIONE (solo nomi femminili, eccetto dies e meridies, maschili)
NOMINATIVO in –es
GENITIVO in –ei
N.B.: L’uscita –ei (genitivo e dativo singolari) presenta la (e breve) quando è preceduta da consonante
(res, r i; fides, fid i); presenta la (e lunga) quando è preceduta da vocale (dies, di i).
NOM
GEN
DAT
ACC
VOC
ABL
SINGOLARE
PLURALE
R-es
R i
R i
R-em
R-es
R-e
R-es
R rum
R bus
R-es
R-es
R bus
PARTICOLARITÀ:
• Dies (il giorno) di solito è maschile; è femminile solo se, al singolare, indica la data (per es. nelle
lettere), il giorno fissato per un impegno, o se ha il senso generico di “periodo, spazio di tempo”.
Nel plurale dies è sempre maschile. Meridies (mezzogiorno) è sempre maschile.
5