La Quotidiana, 21.11.2008

Pretsch Fr. 1.60 12. annada, numer 226
GA 7007 Cuira Venderdi, ils 21 da november 2008
Oz ediziun gronda Surselva cun
Ina tipica Gualsra
po festivar ils 100
Silvia Guetg-Stoffel da Savognin festivescha glindesdi proxim ses 100avel anniversari.
9
regiun surselva
LA VOUSCH DA SURMEIR
Redacziun: Via centrala 4, 7130 Ilanz/Glion, tel. 081 920 07 10, fax 081 920 07 15
«Ans va in 20 ons
oura la glüm?»
■ (anr/mfo) 79 scolaras e scolars da l’Academia Engiadina
Samedan, da l’Institut Otalpin
da Ftan e dal Lyceum Alpinum a
Zuoz s’han inscuntrats in gövgia
cun experts da l’energia. Els han
passantà ün di suot l’insaina da la
sensibilisaziun per la problematica da l’energia in avegnir. Dürant
il di cha las scolaras ed ils scolars
da las scoulas medias manzunadas
han passantà a Zernez han els tut
suot la marella differents aspets
dal tema: «Co guarda il provedimaint d’energia oura in 20 ans?»
Els s’han confruntats cun dumondas tecnicas, economicas e cun
l’istorgia da l’energia. Dürant
«l’arena» sun gnüdas tematisadas
las energias atomicas, energias alternativas ed il CO2. La gronda
part dal di esa gnü lavurà in gruppas, però a la fin dal di han ils scolars e las scolaras fat ün test chi’d
es gnü valütà per minchün svess.
Ils vendschaders (ils ses meglders
scolars o scolaras) han in seguit
survgnü minchün ün bun per retrar cudeschs illa valur da 100
francs.
Ses da 79 scolars han
pudü tour incunter ils
ses premis per las
megldras lavuors prestadas dürant il di da
«meet the power» a
Zernez.
FOTO M. FONTANA
Forum Surselva:
Denter tradiziun e trends
■ (mc) Oz suentermiezdi ha
liug ella halla da helicopters a
Tavanasa il tiez Forum Surselva. Il Forum Surselva d’uonn ei
dedicaus alla tematica «Surselva –
denter tradiziun e trends». Sco re-
ferents sepresentan Reto Gurtner,
Peter Rieder e Ludwig Hatecke.
Dalla discussiun prendan era part
Hugo Höhn e Silvia Casutt.
reclama
■ SUMVITG
La chasa
da mobiglias
en Surselva.
team by wellis
Servetsch d’abunents e da
distribuziun: tel. 0844 226 226
50047
9 771424 749004
➢ PAGINA 2
Tgei capeta cun Acla da Fontauna
Mustér avon impurtontas decisiuns per il svilup futur dalla vischnaunca
DA MARTIN CABALZAR
■ Dapi 5 onns ei il hotel Acla da
Fontauna serraus. En connex
culla revisiun dalla planisaziun
locala che vegn en votaziun ils
30 da november dat ei novas
speronzas per la reavertura e
l’engrondaziun dil hotel. Sco
quei ch’il president communal
Dumeni Columberg ei s’exprimius
en in discuors cun LQ vul ins midar la zona d’hotel che restrenscha
las puseivladads en ina zona speciala «Acla da Fontauna». Quella
lubeschi da cumpletar il hotel cun
ina surbaghegiada d’aulta qualitad. Per possibilitar quei eis ei
reussiu d’obligar las Pendicularas
Mustér da metter a disposiziun ina
parcella vischinonta da 4000 meters quadrat per in prezi fetg favoreivel. Per la realisaziun dil niev
project ei ins en contractivas seriusas cun in investur svizzer.
➢ PAGINA 3
Priu ch’il suveran da Mustér accepti la revisiun dalla planisaziun che preveda denter auter era midadas da zonas ad Acla da Fontauna e Crest d’Acletta dat ei novas speronzas pil hotel Acla da Fontauna.
FOTO H. HUONDER
Semtgai per novas aventuras
Aultas finamiras da Toni Livers ed Eligius Tambornino
■ (gv) In emprem indezi dalla
fuorma actuala han ils dus curriders da cuorsa liunga Toni
Livers ed Eligius Tambornino
survegniu la davosa fin d’jamna
en Norvegia. En cuorsas da qualificaziun dils curriders norveges
ein ils dus sportists da Trun stai
denter ils sperts e dumignau la
concurrenza interna. Questa fin
d’jamna entscheiva la sesiun per
Toni Livers cun ina cuorsa da 15
kilometers el stil liber en Svezia.
Silla medema distanza ed el medem stil ha il guardiacunfin festivau ses pli gronds success, denter
auter la victoria 2007 a Tavau.
Rangs denter ils emprems vul el
era contonscher quest unviern
per puder restar alla fin dalla sesiun ella gruppa cotschna dils
emprems 30 curriders.
Treis jamnas pli tard ha Eligius Tambornino sia emprema
cuorsa el rom dil cup mundial. El
ei ils 14 da december a Tavau alla partenza ed ina jamna pli tard
a Düsseldorf avon 300 000 aspectaturs. Per omisdus curriders
ein ils campiunadis svizzers 2009
in punct culminont. Quels han
liug sin lur loipas da casa ed il
Club da skis Trun empermetta
ina premia pils tetels.
➢ PAGINA 7
Nova cumparsa pil
«cor» da Sumvitg
(anr/sb)
La
«Cumissiun
formaziun plaz cadruvi» ha incumbensau igl architect Pablo
Horvàth da far in studi preliminar dil plaz cadruvi. Dacuort ha
igl architect presentau sias ideas.
El prevesa midadas claras sco ina
nova fontauna, in niev baun, midadas dalla scala ed ina nova seiv.
Quels elements vul el integrar
discretamein el «cor» da Sumvitg.
La nova cumparsa dil cadruvi ha
el presentau cun e senza paplas.
Igl ei numnadamein aunc buca
sclariu sche quellas restan ni buc.
Ussa sto la cumissiun sut il presidi da Peter Egloff sclarir la finanziaziun ed encurir sponsurs.
➢ PAGINA 5
Toni Livers ei semtgaus per la sesiun nova. En ina cuorsa da test culs curriders norveges ei el daventaus la davosa fin d’jamna secund. La foto muossa il currider da Trun a caschun da siu success 2007 a Tavau.
KEYSTONE
La Quotidiana cun
optimissem en il 2009
■ Las perspectivas economicas pauc favuraivlas che han
manà a mesiras rigurusas tar
differentas chasas edituras han
era sfurzà l’editura da La Quotidiana, la Südostschweiz
Presse und Print SA, da reexaminar ses concept editorial.
En quest connex è ins en discurs per rinfurzar la collavuraziun cun la Agentura da novitads rumantscha (anr). Il cussegl da fundaziun da la anr ha
enconuschentamain decidì
gia il settember da reunir las
redacziuns da LQ ed anr per
uschia nizzegiar las sinergias.
Ils discurs correspundents èn
sin buna via, uschia ch’ins sa
quintar cun in concept realisabel en il decurs dals emprims mais da l’onn 2009. La
chasa editura Südostschweiz
Presse und Print SA sa legra da
pudair contribuir uschia vinavant al mantegniment ed a la
promoziun da la lingua rumantscha.
Per pudair garantir ina producziun pli efficienta vegn la
redacziun da La Quotidiana
transferida mez december da
Glion a Cuira nua ch’ella lavura en las medemas localitads sco las redacziuns da la
«Südostschweiz» e dal «Bündner Tagblatt». Singuls redacturs vegnan dentant a restar vinavant en la regiun.
Hanspeter Lebrument, editur
2
LA QUOTIDIANA
VENDERDI, ILS 21 DA NOVEMBER 2008
■ CUERA
«Cuntrasts» cul
Chor viril Alpina
(mc) All’occasiun da siu concert annual che ha liug sonda, ils 22 da november ella baselgia da s. Regula a
Cuera vegn il Chor viril Alpina Cuera a presentar in matg variont da canzuns. Ensemen cul ghitarist Robert
Grossmann e cul violinist Robert Viski ha ins elaborau in program ch’ei caracterisaus da gronds cuntrasts. Cuntrastonts ei gia il maletg dil chor viril
che dumbra 25 umens e che vegn dirigius da Martin Ulber e dils dus instrumentalists. Vuschs virilas sonoras
s’entaupan cun tuns filigrans dils instruments violina e ghitara. Il program da concert sut il tetel «Cuntrasts» cumpeglia canzuns popularas
romontschas, denton era canzuns tradiziunalas da tiaras jastras. Empleni
d’encarschadetgna tuornan ils cantadurs denton adina puspei anavos digl
jester en lur patria musicala romontscha.
In impurtont accent el program
da concert fuorman las canzuns dalla damaun. Ellas stattan en ferm
cuntrast cun las canzuns dalla sera.
La maiestusadad dils emprems radis
dil sulegl cu ei para dis stattan visavi alla brama d’in giuvenot che po
buca spitgar da saver dar la sera in
betsch a sia amada.
Il chor conta era duas canzuns «Il
mulin solitari» da Gion Antoni Derungs ed «Il mund» da Emil Alig.
Quellas canzuns ha il Chor viril Alpina Cuera presentau alla Fiasta federala da cant a Weinfelden ed
acquistau il predicat «fetg bien».
Suenter concert vegn priu si ina collecta.
Surselva – denter tradiziun e trends
Il tierz Forum Surselva che tracta problems economics ha liug oz a Tavanasa
DA MARTIN CABALZAR
■ Per la tiarza gada vegn il Forum Surselva realisaus oz ella halla dalla basa da helicopters dalla Air Grischa a
Tavanasa. Uonn stat la tematica «Surselva – denter tradiziun e trends» el
center. Avon treis onns han la Giuvna
combra d’economia dalla Surselva ed il
post per la promoziun dall’economia
lantschau cumineivlamein il Forum Surselva cugl intent da scaffir ina plattafuorma d’informaziun e discussiun davart in tema actual. El focus stattan cunzun temas economics che pertuccan la
regiun. Il Forum duei dar impuls, sviluppar ideas, promover innovaziun, scaffir
occasiuns da sentupada e posiziunar la
Surselva en ina publicitad pli vasta. La
Surselva seigi la finala la pli gronda regiun dil cantun Grischun, scrivan ils organisaturs. La Surselva seigi ina regiun
muntagnarda, ina regiun turistica, ina
regiun economica ed ina regiun cun ina
gronda rihezia naturala e culturala. Ella
seigi perquei predestinada per in «forum
aviert, innovativ e creativ», scrivan ils organisaturs egl invit. Il Forum Surselva
porscha ina excellenta plattafuorma ad
impressaris da tuttas spartas, glieud da
cader, politichers ed interessai dall’entira regiun.
Denter tradiziun e trends
Cul tema d’uonn «Surselva – denter tradiziun e trends» duei vegnir mussau als
participonts con impurtont ch’igl ei dad
esser cunscients da lur ragischs e tuttina
esser aviarts per novas caussas. «Gest per
nus Sursilvans eis ei d’eminenta impurtonza dad enconuscher novs trends e da
Il Forum Surselva ei ina buna plattafuorma per discutar ils problems economics dalla regiun. Igl onn vargau denter auter cun Pius Truffer dall’interpresa da plattas Truffer a Val S. Pieder.
FOTO G. VENZIN
veser en els ina schanza e meins ina smanatscha.
Ins astga perquei esser spanegiaus sillas expectoraziuns da Reto Gurtner, il
parsura dalla direcziun e dil cussegl d’administraziun dalla Arena Alva. El ha probabel sco strusch in auter in bien sensori per trends actuals e dil futur e realisescha quels consequentamein en sia interpresa. Peter Rieder representa neu da sia
derivonza e da sia formaziun il prototip
dalla cuntradicziun. Ferton che l’agricultura ei la persunificaziun dil tradiziunal
ha el giu sco professer per economia agrara alla Scola polititecnica da Turitg l’incumbensa difficila da cumprovar scientificamein novas tendenzas ella agricultura. Savens vegn ei perquei ad esser stau
per el dolorus da «vender» midadas necessarias per mantener cumpetitiva
l’agricultura ed era per mantener ella a
liunga vesta sco factur economic relevant. Ludwig Hatecke ha mussau cun sia
fatschenta «vita alpina engiadina» co ins
sa menar al success la veglia tradiziun cun
scaffir products novs.
Alla discussiun moderada da René
Spescha separticipeschan sper ils referents Reto Gurtner e Ludwig Hatecke il
specialist da communicaziun e marketing e gestiunari tiegl Agid svizzer da
muntogna Hugo Höhn e la presidenta
communala Silvia Casutt che diregia
actualmein il departament d’economia
regiunala e planisaziun directiva dalla
Regiun Surselva. Il beinvegni per l’avertura dil tierz Forum Surselva vegn il president dil comite d’organisaziun Marcellino Flury a far.
■ FEUILLETON HISTORIC
Las aventuras da Jacob Jecklin, «il reh» (2)
DA ADOLF COLLENBERG
Suenter haver mazzau in Franzos en in
duel ei Jecklin fugius a Harwich, in
port da mar engles, ei sefittaus si da
niebel, e sedaus ora da
«Conde Jago de Franzisco
dal Portugal»
El deva da crer als marveglius ch’el seigi
staus a Londra per sepresentar a sia majestad il retg engles alliau cul Portugal
ell’uiara encunter la Spagna, e ch’el seigi
ussa sin via viers Hollanda. La mascarada ei reussida e nies conde Jacob Jecklin
ei mitschaus dil hentger ed arrivaus sauns
e salvs a Brest e silsuenter ad Amsterdam.
E cheu capeta enzatgei da surstar: Per
l’empremaga dapi ch’el haveva bandunau Vaniescha per ir o el mund, ha Jecklin dumandau suenter cumpatriots grischuns. Tochen quei gi havev’el – sco el
puntuescha expressivamein – mai tradiu
a negin ni siu ver num ni sia provegnientscha. Sentelli ch’el ha anflau Grischuns
ad Amsterdam e quels hagien retschiert
el cun tutta curtesia ed honurs sco in dils
lur. Ad Amsterdam eran d’anflar Plantas
da Samedan, Pools e Battaglias da Bever
e Buoschs da S-chanf. Da quels han fundau il 1692 la conditoria Planta e Compagnia en la Kalverstraat.
Las Indias carmalan
Duront sia dimora ad Amsterdam ha el
legiu che la renomada e pussenta interpresa per colonialas, la «Cumpagnia dallas Indias», era vidlunder dad equipar in
bastiment da mercanzia per las Indias.
Igl Jecklin haveva buca propi gust da luvrar pli ditg sil mistregn da calger ed ei
en stagl s’annunziaus sco schuldau sin
quei bastiment. In giatsch da december
1669 eis el partius viers igl orient. In vent
favoreivel ha stuschau il bastiment tochen al Cap dalla Buna Speronza el sid
dall’Africa. Quei Cap era pli baul ed ei
aunc oz temius muort sias auas furibundas e sia greppa sur e sut l’aua che smardeglia tut quei che vegn memia datier.
Nies Grischun haveva vonzeivi che fageva la tgagia da ballontschar jamnas e
meins alla liunga silla mar e sesenteva miserabel dad ir sil gebels. El ha urbiu ora
la lubientscha da bandunar il bastiment
per recuvrar al Cap, daferton ch’ils auters
ein parti per las Indias.
Jecklin fa raps sco paglia
Apparentamein vulev’el buca star silla
pial marscha. Anno 1671 ha el numnadamein intervegniu, ch’il guvernatur dil
Cap seigi ordvart malcuntents cun siu
furnitur da curom. Fifics sco el era, ha
nies Zuozingher immediat inoltrau ina
petiziun al guvernatur da surdar ad el
quell’incumbensa – sco calger da professiun scolaus ell’Italia seigi el specialist da
curom e sco marcadont experimentau
adattaus sco strusch in auter per il post
da procuratur da curom. E pilver: El ha
survegniu in contract. Tenor lez stuev’el
administar e tgirar tut las pials che sortevan dalla mazlaria dalla Cumpagnia
dallas Indias al Cap – las grondas per in
taler, las pintgas per miez taler, total ver
2000 pials ad onn. Tut quellas pials
stuevan ils emploiai luvar e cuntschar
tenor las prescripziuns da Jecklin. La
garnischun militara dil Cap dalla Buna
Speronza dumbrava ver 800 umens occupai cun la construcziun da fortificaziuns militaras. A quels stueva el furnir
150 pèra calzers il meins. Cun ses 4 gerbers e 5 calgers ha el fatg daners sco
miarda. Per el eri – sco el paleisa – il dar
ora quels in bia pli grond problem ch’il
gudignar els.
El Paradis oriental
Tenor cunvegna cugl administratur dil
Cap ei il contract da calger e furnitur ius
a fin suenter 5 onns. Igl Jecklin era 32
onns vegls ed in um beinstont. Cunquei
ch’el era buca propi amitg dil clima criu
dil Cap e ch’el vuleva buca smarschir leu,
ha el fatg anno 1676 la cofra. «Jeu sundel pia ius a Batavia, il marcau principal
[al nord dall’insla Java] che aparteneva
alla Hollanda e nua ch’il guvernatur hollandes, in grond Cussegl ed offiziers residiavan. In liug che purscheva en abuldonza tut quei ch’ins pudeva mo s’imaginar. Jeu sesentevel leu sco en la tiara
dalla Cucagna.»
La sort ha puppergnau vinavon quei
Grischun talentau. El scriva: «In Giapunes ei semussaus leu zun nizeivels. El haveva 5 fegls ed ina feglia da 16 onns, tuts
da confessiun refurmada sco jeu. La feglia era fetg biala e spir vertids. Jeu sundel s’inamuraus en ella, hai dumandau il
bab per il maun dalla feglia ed hai astgau
maridar l’adorada. Igl 1. da matg 1676
havein nus fatg nozzas.»
Treis affons ein naschi morts da quella lètg ed ils dus survivents ein medemamein morts suenter cuort temps. «En carezia e pasch» sco el gi, ha el viviu fleivel
10 onns cun sia dunna, lu ei morta er’ella.
Commerciant da diamants
Jecklin ha fatg a Batavia da commerciant
e 1783 ha el entschiet a trafficar cun diamants. Era en quella sparta ei el semussaus beinspert sco capacitad. Ensemen
cun in compagnon ha el construiu dus
mulins per gliemar diamants. En vendita mettevan ei quels spirs ni luvrai en
anials e nuvs dad aur ed argien – da gliez
temps gronda moda a Batavia. Jecklin ha
saviu setschecar da far in contract cun la
Cumpagnia dallas Indias che ha procurau ad el il monopol sin tut la rauba da
bischutaria che vegneva schenghegiada
dalla Cumpignia al retg dallas Indias ed
ad auters potentats dalla regiun. A ses
luvrers pagava el 200 talers il meins: Ina
stupenta paga sco ei para, aber persuenter stuevan quels seschar serrar en el luvratori. Cheutras duevan vegnir impedi
enguladetschs da preziusadads. El gudeva la simpatia dil general guvernatur e
dils officiers hollandes e quels han promoviu el a Cornet dalla cavalleria, evidentamein in post da prestisch. Quella
nomina ei numnadamein schizun vegnida impurtada en siu passaport, sco Jecklin remarca cun luschezia.
Aber tut las honurs e rihezias han buca pudiu curclar la dolur che murdiava
si’olma: La sperdita da dunna ed affons.
El scriva: «Savens hai jeu patertgau en
muments da quietezia tgei ch’jeu savessi
far: Ir a sustener cun mias rihezias la parentella giadinesa ni danovamein maridar e restar per adina egl jester. Jeu erel
53 onns vegls e sundel sedecidius da returnar a Zuoz.»
Retuorn
Nuidis hagien ei schau ir el naven da Batavia. Ils 28 d’october 1697 ei il bastiment semess sin viadi vier la Hollanda.
Al Cap dalla Buna Speronza ha el festivau duront in meins cun ses anteriurs enconuschents e collegas avon che navigar
viers l’Europa. Ils 3 da mars 1698 ei el
arrivaus a Brügge, e sur Paris turnaus via
directa a casia a Zuoz.
44 onns eran spirai dapi la partenza
dil buobet da 10 onns ch’era partius cun
nuot auter ch’in pugn plein veta e returnaus sco «Jacob Jecklin, il reh». Aber nies
aventurier era aunc buca madirs per il
baunpegna ed ha fatg igl atun 1699 in
viadi da visetas tras l’Italia alla retscherca da vegls cumpogns ed enconuschents:
Milaun, Genua, Livorno e Firenza. Il
granduca hagi retschiert el cun tuttas honurs, hagi envidau el pliras gadas a meisa en sia cuort e schizun vuliu numnar el
capitani da sia garda – sut cundiziun
ch’el converti al catolicissem! «Quei hai
jeu reviau, engraziont per la honur», scriva Jecklin. El era evidentamein d’in auter lenn ch’il Hughenot Heinrich ch’ei
seconvertius 1574 al catolicissem per
saver daventar retg Heinrich IV dalla
Fontscha.
Veser Roma e murir
Suenter 12 gis ha Jecklin priu cumiau
dalla cuort da Firenza. Denton: Avon la
partenza ha il gronduca nobilitau el a barun cun tuts dretgs dil stan e senza ch’el
stoppi sefar catolics. El ei ius per 12 gis
a Roma e fatg la viseta alla citad eterna
ch’el haveva munchentau els onns 1650.
Suenter haver admirau las preziusadads
da Roma ei el ius per 20 gis a Vaniescha
e lu returnaus ils 31 da schaner 1700 a
Zuoz.
Dus meins pli tard ei el semaridaus
per la secundaga: Sia dunna, Maria Planta, era feglia dil cumissari Peter Conradin de Planta da Zuoz. Igl Jecklin era ussa buca mo in rehuner cun ina facultad
schazegiada da 100 000 talers, mobein
aunc ligiaus tras maridaglia cun la famiglia la pli pussenta dall’Engiadina. Nuota da surstar, ch’el ei vegnius eligius 1700
per dus onns mistral da Suot Funtauna
Merla. La fin zercladur ei el viagiaus per
4 meins en Hollanda.
E cheu calan nossas informaziuns. Il
davos che nus enconuschin ei sia mort ad
Amsterdam 1704.
Litt: Autobiografia. La versiun radiofonica rtr ei
vegnida emessa ils 14-3-08.