189 (1.40 MiB)

07/05
08/05
09/05
10/05
11/05
12/05
annada 16 Glion pretsch frs. 45.–/onn
01/06
02/06
03/06
04/06
05/06
06/07
07/06
08/06
09/06
10/06
11/06
01/07
02/07
03/07
04/07
05/07
06/07
07/07
09/07
10/07
ina cart
11/07
12/07
ulina da
Vienna
p
.18
01/08
02/08
03/08
04/08
05/08
06/08
07/08
09/08
10/08
11/08
12/08
01/09
02/09
03/09
04/09
05/09
06/09
07/09
08/09
09/09
10/09
11/09
12/09
01/10
02/10
03/10
04/10
05/10
Voluntar
SCUMANDÀ DA DIR L'OPINIUN
GIDAR A HAITI – BANDUNAR LA FAMIGLIA
DAR SANG – BUNA CHAUSSA U IN PRIVEL?
06/10
07/10
1
cuntegn 189
editorial 189
I na funcziuna
betg senza
da Jasmin Epp
Editorial
Jasmin Epp
Voluntari e sforzs aint igl
mintgade
da Tanja Augustin
The Fun Theory
da Jasmin Epp
Camerun e Haiti
dad Annaletta Vincenz
Buna caussa ni donnegeivel
per sesez?
dad Annaletta Vincenz
Voluntari en in asil d’unfants
a Honduras
da Simona Demarmels
Voluntar – muntada, status e
pussebladads
da Floriana Sonder 2
Regiun Surselva – Fond da sport
da Jasmin Epp
3
12
Bands indigenas scauldan
en la Romontschia
da Manuela Morgenthaler
13
Sin ils fastitgs da Giovanni
Segantini
da Matiu Dermont
14
4
5
Cestgin
da Norbert Kiss
15
Scumandau da dir il meini!
da Jasmin Epp
16
Engiavinera
19
Container
19
Impressum
19
6
7
8
Odisseas
da Catrina Waldegg
8
Il pled dal mais
dad Ursin Lutz
9
Mamma mia
da Fadrina Hofmann Estrada
9
Musica
da H.
10
In cudesch per mais
da Silvana Derungs
10
Dultschergnem
da Saskia Del Zotto
12
2
Eri anc mintga quart che s’engaschava l’onn
2000 per lavurs voluntaras, èsi mumentan,
tenor la gasetta “20 Minuten” dals 8 d’avrigl
2010, in zic dapli che 20% da la populaziun
svizra. La recessiun da l’onn passà ha cha­
schunà che blers umans considereschan la
situaziun d’in auter punct da vista. «Gist en
temps da discussiuns da bonis ed econo­
mia intscherta vulan blers metter in cuntra­
punct e sa laschan en sin in engaschi volun­
tar», di Elisabeth Fischer, commembra da
l’organisaziun tetgala dals posts da media­
ziun e spezialisada per lavur voluntara. Igl è
in fatg ch’igl è fitg grev da chattar persunas
ch’èn prontas da prestar engaschi voluntar.
Ma gist quella lavur porta en ca. 320 milliar­
das francs, quai che è 60% dal product naziu­
nal brut (PNB). Tenor Andreas Bircher dal
forum freiwilligenarbeit.ch na funcziunass
nossa societad dentant betg senza persunas
che vulan prestar in engaschi sin basa volun­
tara. Uschia è la dumonda: Co san persunas
motivadas s’engaschar a basa voluntara? Las
scriventas ed ils scrivents da las PUNTS èn ids
a la tschertga da gist talas persunas. Ils motivs
e l’engaschi èn differents, saja quai dona­
ziuns da sang, servetsch voluntar en pajais
da crisa u la midada dal cumportament per
proteger noss ambient. Segir è dentant che,
malgrà ch’ins na gudogna nagut, il resultat da
l’engaschi è merit avunda.
En quai senn giavischa il team da PUNTS
bun divertiment cun la lectura. E tgi sa, forsa
animeschan quests texts in u l’auter da pre­
star engaschi voluntar.
Voluntari e sforzs aint
igl mintgade
da Tanja Augustin
Ia sung ma dumandada tge tgi vign ansomma anc fatg voluntariamaintg aint igl noss tschen­
taner. Perchegl sunga eida alla tschertga e va dumando differentas persungas tge tg'els fetschan
anc voluntariamaintg aint igl mintgade e tge tg'è per els en sforz. Igl è sto fitg interessant da liger
las differentas raspostas tgi èn ossa reparteidas ainten questas PUNTS.
“Sforzs èn per me tgossas tg`am vignan cumandadas da
far, scu per exaimpel da stueir gidar a tgesa, far fagn u
far lenna. A scola vigna voluntariamaintg, amprender è
pero pitost en sforz per me. Igl madem exaimpel an en
oter connex. Ia sung gugent clavazign. Sch`ia va pero da
trenar e trenar ègl chegl en sforz per me.”
Flurina, 18
“Per me ègl en sforz da lavar la dumang, ma pi spert tg'ia sung
or da letg, ègl tot en pudeir. Igl pi impurtant è per me, tg'ins
vess da far igl migler or da mintga de e tg'ins ò plascheir ve
dallas belas tgossas aint igl mintgade e tg'ins prova simplamaintg da galdeir la veta.”
Matilda, 22
3
«The Fun Theory»
da Jasmin Epp
«Pren la scala enstagl la scala rullonta e ti vegns a sesentir meglier» ei ina
construcziun che nus udin ni legin
en gasettas e magazins. Nus savessen era senza igl avis extern che quei
fuss pli saun per nus. Denton tei­d lan
paucas persunas sin quei cussegl.
Da dismetter miardas ella sadiala da
rumien enstagl sil plantschiu duess buc
esser aschi grev cura ch’ins ei el liber.
Cunzun sche vitgs e marcaus han postau
sadialas da rumien sper vias e sendas.
E tuttina - pliras persunas fan buc ei.
Autra situaziun: Reciclar e siu effect
positiv duess esser enconuschents ad in
e scadin. Contas butteglias da PET, conservas ni veider setschentan tuttina el
rumien e buc en ils deposits previ?
Treis situaziuns che vegnan avon enconu­
schentas als biars. E mintgin sa co ei
fuss da far meglier, mo vegn ei era fatg?
Pil pli gu­d ogna il piertg intern (innerer
Schweinehund). Co savess ins denton influ­
enzar ils carstgauns per che lezs midien lur
demanonza a basa voluntara, senza ch’igl ei
memia cumplicau? Cun quella damonda ei
l’iniziativa da Volkswagen sefatschentada. La
pagina d’internet thefuntheory.com ei «dedi­
cada al patratg che zatgei aschi sempel sco
divertiment ei la pli sempla moda da midar
la demanonza da carstgauns el positiv. Seigi
quei per sesez, per igl ambient ni per zatgei
tut auter. La suletta caussa che vala ei ch’igl ei
ina midada per il meglier». Cun quei patratg
eis ei vegniu lantschau ina concurrenza, nua
che persunas creativas han inoltrau lur pro­
jects cun la tesa: «Savein nus midar la tenu­
ta da carstgauns, sch’ei fa plascher ad els?»
Udend da quei level jeu naturalmein era
saver co che quei funcziunescha ed hai fuffer­
gnau tras ils divers projects ch’ein vegni
publicai sin quella pagina d’internet. En spe­
cial la gruppa da Volkswagen ha demon­
strau e cumprovau, cun propi fetg divertents
exempels che serefereschan allas situaziuns
numnadas sura, che la “fun theory” ha suc­
cess. Illustraziuns dian dapli che plaids, aschia
suondan entginas scenas dils experiments da
Volkswagen cun cuortas indicaziuns. Tgi che
ha marveglias da veser ils films tier ils maletgs
sco era numerus auters exempels sa ir sin
thefuntheory.com
Avon: scalems vs. scala rullonta. Il clar victur
ei la scala rullonta! Suenter la transfurma­ziun
als “scalems da piano” denton sedecidan 66%
dapli passants da far scalems. Il tric ei che las
scalas ein curcladas cun ina folia che cun­tegn
sensurs che reageschan sin pressiun e cun
quei sin mintga pass. Aschia vegn ei produciu
tier mintga pass il sun da clavazin.
«Smacca start, spetga sin las cazzolas, fiera en
las butteglias / conservas / il veider e rimna
aschia puncts» ei la devisa dil proxim pro­
ject. Reciclar sa esser aschi divertent! Perquei
ei quei deposit vegnius duvraus da circa 100
persunas enteifer in di. Duront il medem
temps ei in deposit ella vischinonza vegnius
duvraus duas gadas.
Analisar ina sadiala da rumien? Buca da
smarvegliar, sch’ei setracta da “la pli profun­
da sadiala da rumien dil mund”. Ella cun­
tegn in sensur che reagescha sin moviments.
Aschispert ch’ins fiera viaden las miardas,
tun’ei aschia sco sch’ellas curdassen lunsch
giuaden. Duront in di ein 72 kg curdem vegni
rimnai en quella sadiala. Quei ein 41 kg dapli
che en sadialas normalas.
“Far ena bela duscha la seira, ch
4
Camerun e Haiti
dad Annaletta Vincenz
«Jeu mon damaun a Berna e pusmaun
a Camerun». Quei era l’emprema
c o n s t r u c ­z i u n c h e m i a m u m m a h a
detg cura ch’jeu sun turnada a casa il
venderdis sera. Ella haveva survegniu
in telefon dalla Crusch cotschna ch’ella
sappi ir a Camerun. Quei era sia emprema missiun per la Crusch cotschna. Ei
fuva primavera digl onn 2008.
Aschia eis ella partida voluntarmein da casa
sin via encunter Camerun nua ch’ella haveva
da luvrar tier in camp da fugitivs. Quei camp
era als cunfins da Camerun e Tschad. Leu
eran pli u meins tuts fugitivs dil Tschad. Mia
mumma ha luvrau leu sco spindrera e gidau
tier cass ginecologics e tractaments d’affons.
Quei temps che mia mumma era a Camerun
ha ei dau quater naschientschas. Igl ei para
usit che la spindrera detti num als affons
ch’ella gida sil mund. Tenor usit numn’ins
normalmein ils affons sco ils agens. Igl ei
gest stau casualitad che treis eran buobs ed
in affon ina mattatscha, aschia sco en nossa
famiglia.
Damai ch’ei haveva dau innundaziuns pervia
da huricans, ei la secunda missiun dad ella
stada igl atun 2008 a Haiti. Tut era sut l’aua
ni cuvretg cun buglia - il spital, scolas e tut las
casas. Leu ha la Crusch cotschna baghegiau
tendas per ina staziun da sanadad, exact sco ei
havevan schon fatg a Camerun.
Sia tiarza missiun ei stada gest dacuort, num­
nadamein il schaner 2010. Ella ei puspei
ve­gnida clamada a Haiti pervia dil tiaratriem­
bel fetg intensiv cun ina fermezia dad 8,8 silla
scala da Richter. Il center da quei tiaratriem­
bel era el marcau principal Port-au-Prince.
Quella gada han els baghegiau in spital cam­
pester ord tendas. A Camerun e l’emprema
gada a Haiti eran adina ca. 10-15 persunas
partidas tier ad ina staziun da sanadad. Quella
gada haveva ei denton 50-60 persunas volun­
Mia mumma Marlies Vincenz a Camerun
taras. Quellas persunas derivavan, sco era tier
las empremas duas missiuns, digl entir mund.
Il special vid quellas missiuns ei ch’ins sto ir
naven da casa enteifer 24 uras, q.v.d ch’ei
vegn in telefon che ins stoppi ir, e 24 uras
pli tard ston ins haver pachetau ed esser
pinaus da serender encunter il liug da scha­
betg. Aschia era ei il cass che mia mumma ei
ve­g nida clamada tier duas missiuns duront
ch’ella era en vacanzas.
Cunquei ch’ella ha adina puspei plascher
dad ir per in meins egl exteriur e saver gidar
persunas ch’ein en prighel eis ei per ella buc
aschi nausch da stuer interrumper las vacan­
zas. Per la famiglia ei quei denton buc aschi bi
e lev da saver che la mumma ei en loghens da
prighel. Il mender ei era ch’ins sa mai, sch’ella
sto uss ir ni buc. Denton eis ei lu puspei bi da
veser ella suenter in meins.
hegl fatscha voluntariamaintg, pero neir anor dalla duscha aint igl bogn freid è en sforz.”
Selina, 18
5
Buna caussa ni
donnegeivel per sesez?
dad Annaletta Vincenz
Gian Luca Vincenz da Vella, miu frar,
ei staus a dar saung. Per tgei motivs
insumma e co ei quei stau?
Daco eis ti sedecidius per dar saung?
Aschia san ins gidar carstgauns e sch’ins
drova inagada sez saung, ein ins era leds
d’haver. Cun dar saung san ins era anflar ora,
sch’ins ha certas infecziuns e tgei gruppa da
saung ch’ins ha, quei ei aunc fetg nizeivel.
Tgei preperativas has ti stuiu far? Has
ti stuiu far in test?
Jeu hai stuiu emplenir ora in formular cun
indicaziuns sco p.ex. sch’jeu hagi malsognas
ni allergias. Plinavon han ei mesirau il puls,
la pressiun dil saung ed il livel da hemoglobin.
Ins sto esser sur 18 onns, sur 50 kg e sesentir
sauns per astgar dar saung.
Cura e nua has ti dau saung l’emprema
gada ed havevas ti in tec battacor avon?
Jeu hai tochen ussa dau per l’emprema gada
saung a Cuera en l’aula dalla Scola cantunala.
Jeu havevel buca battacor, denton erel jeu
schon empau spannegiaus co quei seigi.
Co era ei lu da dar saung? Con ditg
ha quei cuzzau e con bia saung has ti
insumma dau?
Ei era atgnamein buc enzatgei extraordi­nari.
All’entschatta ha ei dau in pintga piztgada
da catschar en la guila ed il davos puspei da
prender anora ella.
All’entschatta havein nus sco detg stuiu
emplenir ora quei formular che ha cuzzau
circa 15 minutas, suenter havein nus giu in
discuors cul miedi che ha dumandau, sche
nus hagien lu era propi scret la verdad sin
quei formular. Il dar saung sco tal ha mo cuz­
zau ca. 7 minutas. Tuts che han dau saung leu
han dau 0.4 liters ed aunc in pign guoter plein
per far tests.
Eran lu pia aunc biars che han dau
saung leu en l’aula dalla scola?
Gie, quei era ina acziun dalla scola. Mintgin
che vuleva ha saviu s’annunziar per dar
saung. Quei ha cuzzau in entir suentermiez­
di. Circa 40 scolars ed aunc in pèr scolasts han
dau saung enteifer in’ura. En tut ein ca. 160
persunas stai promtas da dar saung.
Da tgi era quella acziun lu survigilada?
Da soras da malsauns, miedis ed entgins sco­
lasts dalla scola.
Haveis vus lu era survegniu enzatgei
pauc persuenter?
Atgnamein era tut voluntar. Denton havein
nus survegniu in paunet, enzatgei da beiber
ed in attest da donatur.
Dessas ti aunc inagada saung volun­
tarmein e tgei tip das ti per quels che
van per l’emprema gada a dar saung?
Jeu mass immediat aunc inagada, perquei che
quei ei ina fetg buna caussa ed ei fa insumma
negin donn a sesez. Igl ei semplamein da dir
ch’ins duess buca haver tema e star ruassei­
vels. Ed en cass da damondas san ins adina ir
per in cussegl tier ils miedis ch’ein el liug.
“Blers sforzs vaia ansasez bet
Cler dattigl magari muments tg
ga forsa betg bagn,
6
Voluntari ainten en asil
d’unfants a Honduras
da Simona Demarmels
Las Punts ò dumando Simona
Demarmels (17) da descreiver tge tgi
ella ò an senn chesta stad, damai tg`ella
vo a luvrar per en asil d`unfants a
Honduras.
Tras chegl tgi ia fatsch la scola media pro­
fesiunala (FMS) vaia da far chesta stad en
practicum tgi ò da cozzer minimal quatter
emdas. Chel saia far noua tg'ia less scu er an
tge di­r ecziun tg'ia less. Tras chegl tg'ia less
luvrar pi tard cun unfants, lessa er m'orientar
tgi mies practicum vegia da far cun unfants.
Cunchegl tgi Patrizia Scarpatetti ò biagia se
avant en pêr onns en asil d`unfants, cugl nom
“Yo quiero ser” (ia less esser u ia less neir) a
Honduras ed vaia ma decideida tg'ia geia a far
igl mies practicum aint igl exteriour. Uscheia
vaia panso da dumandar ad ella schi savessan
duvrar ageid. Patrizia era bagn spert incanta­
da da chesta ideia. Cunchegl dovra angal ple
la lu­b ientscha dalla scola ed alloura am stat
navot ple aint igls peis.
Gist avant en pêr deis è alloura er neida
chesta lubientscha. Uscheia saia antsche­
ver a programmar mies viadi. Gio set meis
sunga ossa ve digl amprender Spagnol per
tgi saptga tgapeir la gliout a Honduras. Ia ma
legr schon ossa da rimnar novas experien­
tschas e d`amprender a canoscher la men­
talitad d`en'otra tera. Igl pi fitg ma legra sen
igls unfants, a mè plaiigl fitg da luvrar cun
unfants, cunchegl tg'els deian tge tg'els pain­
san, èn averts er per nova roba e n`èn betg
complitgias. Ia sper tgi chegl saro er uscheia
aint igl asil d`unfants.
Ma ia va er respect da chest viadi. Cunchegl
tg`ia sa da Patrizia, tgi rigia gronda povradad
a Honduras. Sot chegl piteschan zont igls
unfats perchegl tg'els na son betg sa defender.
Ia pains tgi cun chestas cefras tgi suondan so
mintgign sez sa far en maletg dalla povradad
a Honduras. 5 milliuns da 7,8 milliuns car­
stgangs on mintga de da cumbater per sur­
veiver. 2 milliuns piteschan fom e 2 milliuns
unfants en sot nutria.
Ia pains tgi daro enqualtgi situaziuns tg'ia
niro agl mies cunfegn, ma er per chellas
ex­perientschas saroia en de angraztgevla. Er
n`ègl betg lev d`eir davent da la famiglia et igls
collegas per schi lung taimp. Ia va la speranza
tg`ia vegia da far tant tg'ia ambleida la malan­
cuneia da tgesa. La fegnameira da Patrizia
è da dar ad unfants dalla veia en datgesa,
ca­r ezza, damagler ed ena scolaziun. A mè
egl cler tgi ia sa an quatter emdas betg midar
antier Honduras ma igl è pitschnas tgossas tgi
migliure­schan noss mond ed ia sper tgi er ia
saptga far egna da chellas pitschnas tgossas.
tg, perchegl tg'ia cat sch’ins ò blers sforzs aint igl mintgade alloura ègl da midar ensatge.
g'ia pains tg'ia va ansasez directamaintg nign gost da far ensatge ma scu detg, alloura stun, u va durmia pac u schiglio ensatge tg'am mulesta. Schiglio fatscha ansasez tot
voluntari aint igl mies mintgade.”
Martina, 27
7
Voluntar – muntada,
status e pussebladads
da Floriana Sonder
odisseas
Igl tscharvi ena cocumera
u en «Möngi» da
Men In Black
da Catrina Waldegg
Igl è igl 21avel tschentaner. Las novitads èn plagnas cun gheras, attentats, epidemias, discletgs (naturals ni
oters)... Igl ò set milliardas carstgangs
sen chest mond ed i vign adegna daple.
Problems e catastrofas totgan tar blers
tigl mintgade. Nous ischans forsa betg
directamaintg pertutgias digls mals,
ma er tar nous dattigl gliout tgi dovra
ageid. E tgi gida a persungas, animals u
territoris cun basigns?
Las regenzas on angal forzas e meds
restranschias...e cò antscheva la lavour
voluntara. Ma chella so er esser avant
mang sainza donns scu premissa.
Sot engaschi voluntar ins tgapescha igl luvrar
per ensatgi u ensatge sainza pretender ena
paia. Luvrar voluntariamaintg vot deir, far
ensatge da sasez anor, or da buna viglia, sain­
za neir sfurzo tar chegl. Savens èn tschar­
tgedas forzas voluntaras per gidar tar cata­
strofas dalla nateira tgi caschungan donns
nunspitgias u tar grondas occurrenzas da
sport. Pinavant er per dar lecziuns supple­
mentaras a scolars u gidar an en datgesa
d’ena persunga tgi dovra ageid, seiigl chegl
ensatgi deblo u impedia. I dat blera gliout sen
noss mond tgi è fitg dependenta da gidanters.
Chella gliout dovra mintga de ageid d’ensatgi,
seiigl per lavar la dumang, per eir a cumprar
aint u per (sa) nattager. Chels nissan propi
betg da veiver sainza ageid. Chella gliout tgi
dovra ageid supplementar sampo igl ple betg
da chegl ed è er fitg cuntainta ed angraztgevla
da survagneir chel, perchegl tg’els son tgi fis­
san pers sainza gliout tgi gida ad els.
Igl dat pliras sorts da lavour voluntara
Naturalmaintg ins so er bagn combinar
uschei’ena lavour cun passantar en taim­
pet aint igl exteriour per amprender en nov
lungatg u per vaseir ena nova part digl mond.
An chels cass digl luvrar agl exteriour vign
savens gido ad unfants dallas veias tgi on nign
datgesa e nigna famiglia. Per gronda part sa
refereschan las lavours voluntaras sen car­
stgangs, ma i dat er fitg blers projects ainten
gôts tropics, cun animals scu er schiglio an
connex cun la nateira. En’otra perspectiva
portan p.ex. igls projects scu “domino day”,
tgi amprovan da metter an peis novs records
mundials.
An nossa societad on igls gidanters
voluntars ena fitg gronda muntada
Gidanters voluntars èn carstgangs cun en
grond cor tgi vardan betg angal per sasez ed
èn pir cuntaints, cura tgi son tgi on propi gido
ad ensatgi. Igls luvrants voluntars èn pigl
solit carschias e fòn chella lavour per gidar ad
oters. Repartia ègl per gronda part uscheia, tgi
igls omens fòn las tgossas manualas, scu gidar
rumager siva d’ena catastrofa u carar ensatgi
tar en termin digl medi. Las donnas surpe­glian
pitost las lavours da biro u chellas da tgesa,
scu eir mintga dumang a gidar a lavar ensatgi.
An nossa societad on chels gidanters volun­
tars per franc ena fitg gronda muntada. Sainza
els gessigl a blera gliout betg schi bagn. Els fòn
plascheirs ad oters ed uscheia forsa er enpo
miglra luna an general. Uscheia on els ena
fitg gronda influenza segls carstgangs, surtot
sen chels tgi èn dependents d’els. Scu gidanter
voluntar ins sogl amprender ena massa. P.ex.
ins fò experientschas culturalas aint igl li noua
tg’ins è, ins gudogna experientscha da luvrar
e tractar scu er l’abilitad da communitgier.
Gliout tgi sa metta aint per oters, seiigl chegl
per carstgangs u per la nateira, vessigl da dar
daples. I fiss bel schi daple gliout vivess siva igl
motto: Ansemen ischans ferms!
…Ia na sa betg tge screiver… I para scu
tgi mies tscharvi fiss veid! Ma veid è
ansasez betg ena bunga de­finiziun. El è
schi plagn, tg'el antscheva gio a malcoordinar sias infurmaziuns scu en computer tg'è surtgargea e so per glez betg
ple luvrar cun la madem'efficienza.
Ea, igl tscharvi, igl computer da noss corp…schi
el ò en defect influenzescha chegl igl antier
sistem. Per me è el igl noss organ igl pi inte­
ressant. Da biologia vevans en’eda ampren­
dia tg’el n’exista betg or da bler daple tgi
ena cucumera. En po cellulosa, en pêr (mel­
las) colliaziuns e bler liquid. Nous vagn ena
cucumera ainten testa tgi fò or igl noss antier
esser, nossa antiera per­sunga (schi laschagn
en’eda davent la dumonda schi dat en’olma
ni betg). Per me prest incredibel tgi chest
recipient d’ava de­cida ansasez tge tg’ia screiv
gist ossa ?!? Scu unfant, digl taimp da Men In
Black, era mia imaginaziun uscheia tgi nous
tots seians ansasez angal en’envelopa ed en
pitschen «Möngi» tschainta ainten nossa
testa ed ans dat cumonds cun muantar en pêr
ma­netschs, struclar battuns e pedals…
Ma noss omign ò da neir nutria, el ò d’esser
fit e treno per tg’el so funcziunar andretg. Seia
chegl cun vurdar Galileo, far Sudoku, stibgier
tge screiver per- u liger las PUNTS…
Sainza igl trenamaint vign el cumadevel e
chegl lainsa impedeir. Perchegl ègl tar las
PUNTS per exaimpel adegna pless tscharvis ve
dalla lavour…igls creativs, igls exacts, igls punc­
tuals e chels tgi gioldan siva igl re­sultat J. Ma
er chels tscharvis vignan tranteraint stanchels.
Els dovran ena pôssa, ena midada…uscheia
er igl mies. Chest tscharvi niro a pruar da
pudeir stibgier anc bler daple sur digl omign
e l’envelopa e varo per glez nign taimp ple
per la redacziun da PUNTS. Ma nigna tema…
schi egn vo, vign en nov e cun chel ena nova
midada. Adia Punts, bavegna nossas novas
dus Puntistas!
Catrina Waldegg (19), da Savognin ha decidì che
suenter in onn pausa saja sia odissea uss a fin. Ella
vegn a empruvar da passar il test d’entrada per stude­
giar medischina giu Turitg. Ma quai n’è betg la suletta
midada: suenter in pau dapli che trais onns prenda
ella cumià da la redacziun da Punts e dat vinavon ses
post ad ina nova giuvna Surmirana, Floriana Sonder.
8
il pled dal mais
mamma mia
Trai lingia ti ***!
lavur voluntaria
dad Ursin Lutz
Pleds ed il linguatg en general furman
ina part integrala dal mund dad Ursin.
Per questa columna zipl’el mintga mais
in’ivetta or dals pleds ch’el inscuntra
en ina moda u l’autra per pudair quintar ina istorgina davart quel.
Tut quels che han schon tertgau ch’jeu seigi
sefatgs ord la puorla cun mia columna san
puspei sequietar. Suenter ina pausa creativa
da dus meins ei il «Pled dal mais» puspei da
retuorn. Quella gada hai jeu rimnau expres­
siuns empau pli originalas, dad ina vart da
quellas per schar saver ils auters ch’ins sva­
neschi scochemai, pil pli per motivs da liung­
uriala ni era perquei ch’ins ha la tgagia, da
l’autra vart per schar saver auters ch’els sei­
gien buca gest beinvegni e dueien svanir
- aber subito! Per l’emprema gada sun jeu
buca ius a sfugatond en il material dil DRG,
mobein nezegiau la reit sociala dil facebook
per rimnar mias expressiuns. Per communi­
car ch’ins svaneschi mintga mument han ins
dabia pusseivladads, ins sa encurir ora denter
in tschuat expressiuns sco «Jeu tilel la curva»,
«Jeu tagliel la corda», «Jeu sefetsch ord la
puorla», «Jeu fetsch la mustga», «Jeu pren­
del la cugla», «Jeu sefetsch ord ils peis», «Jeu
semettel sillas combas davos» ed «Jeu pos
prender ils peis sutta bratsch». Per finir quel­
la gruppa aunc la varianta surmirana «Ia teir
ava».
Buca meins interessantas ein las formula­
ziuns per schar saver zatgi a moda pulit
di­r ecta ch’el dueigi far ch’el vegni naven
zacu: «Va lunsch e stai ditg!», «Semeina!»,
«Va ali gianter/giavel!», «Trai lingia ti ***!
(*** sa vegnir remplazzau cun in’avira tenor
giavisch) e per finir aunc la varianta valladra
«Va a’t far arder!». Interessanta ei era l’idea
(engraziel Gian!) da transponer expressiuns
corrispundentas digl engles en romontsch, sco
per exempel «Sepescha naven!» (Piss off!),
«Seschubregia naven!» (Clear away!) e per
finir «Hoppergnescha naven!» (Hop off!).
E sch’ina expressiun adattada duess tuttina
muncar inagada, resta gie aunc adina la sligia­
ziun da svanir senza plaids, quei fuss lura ina
«svanida franzosa».
Ursin Lutz (28) è linguist e lavura sco assistent
da Fadrina Hofmann Estrada
Tr a i s m a i s s t u n a a c h a s a d a v o l a
naschentscha da nossa matta - a quist
lö: Bainvgnüda Nora! In quist temp survegna ün‘invista co chi füss dad esser
100 pertschient mamma e chasarina.
Be tant: I sun dis lungs e la saira nu suna main
k.o. sco cur ch’eu lavur. D’üna vart sun quia
uffants chi lessan tuotta di l’attenziun, chi sun
plain pretaisas e chi han milli ideas che chi’s
pudess amo tour per mans per cha mamma
resta fitta. Da tschella vart s’allegra il chan
cha la patruna es daplü a chasa. Eir quel ha
l’impreschiun da pudair büttar si’ögliada da
chans spectaculara uossa cun daplü radschun.
E lura füss quia amo üna chasada - chi pudess
a la fin dvantar üna jada quai chi’s nomna
«exemplarica» impè dad esser be «pachifi­
ga». Item, ils dis sun implits cun müdar pezs,
ir a spass cun chan e veloïn, far cumpritas,
cuschinar, pulir, far figüras da plastilina, ir
sülla plazza da giovar, müdar maschinas plain
al­tschiva e milli otras robas chi sun necessa­
rias e listess eir na.
la fin dal mais. Ingün nu’t disch grazcha scha
tü vainst a chasa cun tas-chadas plain man­
giativas, ingün nu’t fa ün cumplimaint quant
bain cha tü hast miss a durmir a teis uffant
o che super cha tü til sast cuffortar. Anzi, tü
vainst dafatta amo nomnada üna «ple­t scha
lungurusa» perquai cha tü nun hast plü
l’energia dad ir las sairas a baiver ün magöl
vin o a kino.
Basta, eu am a meis uffants, eu n’ha grond
respet da las mammas da 100 pertschient, mo
eu m’allegr eir da pudair cumanzar darcheu a
lavurar. Eu m’allegr sün inscunters cun g­lieud
interessanta, sün temas e lös chi’s müdan
mincha di, sülla pussibiltà da far alch chi pre­
tenda mia creatività, meis intellect e meis dun
da comunicaziun. Eu m’allegr da survgnir
cumplimaints o eir critica per meis artichels
- simplamaing da gnir tutta seriusa. Ed impu­
stüt m’allegra d’avair daplü pazienza per meis
pitschens perquai ch’eu poss am dedichar
dürant ün mez di eir amo ad alch oter co be
ad els. La saira suna lura eir stangla, ma pro­
fuond aint in mai eir quel zichin plü satisfatta.
Cur cha’ls uffants sun a durmir nu basta
gnanca plü per leger ün pêr paginas d’ün
cudesch, maindir per discuorrer ün mumaint
cul partenari o per ir a far alch oter be daper­
sai. La mamma da 100 pertschient voul be
amo durmir. D’incuort m’ha dit üna mamma
da trais mats pitschens ch’ella saja simpla­
maing be cuntainta scha seis hom tilla lascha
in pos, cha cun quist pensum tilla saja passa­
da fingià dalönch la vöglia da far sex. Quista
duonna ha pac daplü da 30 ons...
Quai chi m’impuonescha il plü ferm vi da la
mamma da 100 pertschient es sia lavur volun­
taria. Tuot quist schaschinöz, tuot quista vita
dedichada cumplettamaing a la famiglia vain
fatta sainza paja. Ed eu nu manai be la paja a
Fadrina Hofmann Estrada (27) è schurnalista e
mamma. En sia columna rapporta ella da las stentas e
bellezzas d’esser mamma.
“Ia gioi gugent a ballape e passaint bler taimp aint igl
internet. Chegl è per me voluntari aint igl mintgade. En
sforz è pero da puzager la mia abitaziun u d`amprender
sch`ia va anc nign squitsch da taimp.”
scientific tar l’Institut dal Dicziunari Rumantsch
Grischun a Cuira. En ses temp liber sa fa er el mintga­
tant or da la pulvra.
9
Fabian, 22
Musica
in cudesch per mais
club da velos
da Bombay
«Exact. Quei
fetsch jeu!»
da H.
Sche Bombay è dad associar cun velos
na sa jau betg. Mes emprim patratg vi
da Bombay è: gronda citad, blera canera ed in tuffien che nagin nas sin quest
mund duess savurar. Però velos? Quai
associesch’ins cun Amsterdam, Berlin
u Copenhagen. Ils motivs pertge ch’ils
Englais han tschernì quest num per lur
band na m’èn betg conuschents e n’èn
en quest cas era betg impurtants. Uschè
ditg che quels buobets da Londra fan
vinavant uschè buna musica.
Igl è plitost stà per casualitad che jau hai udì
la musica da la gruppa giuvna da Londra. Nus
eran sin via per Basilea cura che mes ami ha
mess en il dc en il bus. Inspirà da la pitsch­
na excursiun e las temperaturas per questa
stagiun relativamain chaudas, m’han els, per
l’emprima giada quest onn, inflammà cun
sentiments da primavaira. Betg quels senti­
ments sexuals ni d’amur, mabain sentiments
da forza e dinamissem. Scappar da qua. Ir
en vacanzas. Viagiar. Betg pli turnar. Crear e
stgaffir novas chaussas. Furmar rauba. Esser
activ, creativ. Da quella forza hai jau pudì pro­
fitar uschè lunsch che jau sun regularmain ì a
far sport.
Uschè èsi alura era capità. Cun turnar a chasa
dal Futsal vuleva la casualitad che jau sun ì
sper il Frison (forsa il pli renumà club da
Friburg) vi. La musica ch’ins udiva dadora ma
pareva d’esser enconuschenta. E propi. Pacs
dis suenter mia emprima experientscha cun
Bombay Bicycle Club als poss jau guardar e
tadlar live. Conuschents na paran els betg dad
esser. Il Frison veva mo avert il pitschen palc.
Là, nua che la gronda testa da morts penda
giu dal tetg, han ils tschintg giuvenots prendì
la fulla en lur mund. In viadi musical inte­
ressant ha cumenzà. Da passaschas, nua che
la ghitarra electronica ha persvadì cun riffs
svelts, plain forza («Dust on the ground») a
passaschas pli plaunas, nua che la ghitarra ha
mo tutgà las cordas, en armonia cun il bass,
la battaria, e la vusch speziala dal chantadur
Jack Steadman («Always like this»). Quai ha
stgaffì quest sentiment da forza, da vulair sau­
tar, però era da pudair siemiar. E tranter tut
quellas experientschas fatgas durant quellas
bunas duas uras concert è stà in auter senti­
ment central. Respect. Respect per la presta­
ziun musicala dals giuvens da 17 onns. Ed
da Silvana Derungs
era sch’els n’han betg discurrì bler sin il palc
u sch’ils moviments n’èn anc ditg betg uschè
professiunals sco forsa quels da Mando Diao,
uschia ch’ins ha pudì pensar ch’els sajan forsa
schenads da sunar davant il public, han quels
giuvens in enorm potenzial musical. En min­
tga cas rendi da guardar er en avegnir nua che
la via da Bombay Bicycle Club va ad ir.
Tge musica marscha?
Per il mument (cura ch’el ha scrit quest text)
taidla Adrian Stecher, noss redactur da musi­
ca: CoLd WaR kIdS cun «Saint John».
E tge tadlais vus?
Mintga mais novas ideas ed impuls or dal
mund puntistic! Ans scrivai da vossa musica
mumentana, forsa datti inqual scuverta per in
u l’autra.
Catrina Waldegg: Martin Jondo «Little
Closer»
Floriana Sonder: Jay-Z feat Alicia Keys
«Empire State of Mind»
Gianna Sonder: Tunng «Don’t Look Down
or Back»
Jasmin Epp: Skunk Anansie «You’ll Follow
Me Down»
Manuela Morgenthaler: Tuttas canzuns da
Rihanna
Noe Tscharner: Cunzun Serj Tankian
Saskia del Zotto: Nickelback «Rockstar»
Silvana Derungs: Archive «Programmed»
Tanja Augustin: Brian Adams «Everything I
Do»/ The Beatles «Let it be»
Viola Poltera: Edward Maya «Stereo Love»
Matiu Dermont: Girls in Hawaii «Summer
Storm»
Ursin Lutz: Trauffer «Halbsoviel»
H. aka Adrian Stecher (23) è student da las sci­
enzas da medias e communicaziun a Friburg. Per
PUNTS va el a la tschertga da novas bands naziunalas
ed internaziunalas e rapporta da concerts, albums
ed experientschas fatgas cun la musica. Per il Radio
Rumantsch moderescha Adrian tranter auter mintga
segunda sonda la parada da hits.
10
Miu num ei Casanova, Pieder Casanova.
Cun quests pleds cumenza il cudeschin
d’OSL «Exact. Quei fetsch jeu!». I na sa
tracta qua betg dad in raquint dad in
seductur u forsa dad in Bond, in James
Bond rumantsch, mabain dad in um sursilvan che raquinta da sia vita.
Roman Flepp da Breil, ch’ils blers vegnan ad
enconuscher sco commember da la gruppa
Liricas Analas, raquinta da Pieder che guar­
da enavos a moda apartia sin sia uffanza en
Surselva e sin las experientschas ch’el ha
lura fatg en la citad gronda e pertge ch’el ha
suenter puspè vulì turnar en Surselva.
Pagina per pagina vegn preschentada
in’etappa en la vita dal giuven: la vita en il
pitschen vitg nativ (In vitg sco biars e tuttina in
vitg unic.), las decisiuns ed ils dubis dad ina
giuvna persuna suenter la scola (Tgei duei jeu
far? Emprendissadi ni studegiar? Jeu sai mo ch’jeu
less cantar), la decisiun da sa render en la citad
(Dapi in pèr meins sun el marcau. Schau tut davos
mei, sun libers el tgau. La veta pulsescha, la notg
vegn tiel di. Mintg’jamna unfrescha novas a mi.)
ed uschia vinavant.
Las 27 paginas na consistan betg mo dad in
raquint en prosa, mabain cuntegnan oravant
tut parts liricas, poesia chantada:
Surmenau mei han ei da far gl’emprendissadi,
uss sun el secund onn ed hai la tgagia magari.
Fuck sin scola e fuck sin scolasts!
Jeu hai quei ch’jeu drovel, jeu hai miu pastg.
[...]
Mon el marcau, buc schnall tgei ch’jeu fetsch.En
mintga cass persuls, senza genis e schef.
Exact. Quei fetsch jeu!
Per part èn quai parts novas, per part èn
quai extracts da chanzuns da las Liricas
Analas u era da l’album da solo da Roman
Flepp «Tuns&Margaritas» da l’onn 2008.
Accumpagnadas vegnan quellas parts da
pitschnas agiuntas en prosa, ins pudess buna­
main dir “explicaziuns”. Pertge il bler decleran
e cumpletteschan quellas parts (en scrittira pli
pitschna) mo pli la part lirica e portan anc ina
giada il medem messadi en auters pleds.
Roman
Flepp
Exact. Quei fetsch jeu !
Dal cuntegn ennà sa serva l’autur dad in u
l’auter clisché memia bler (cler: era davos in
clisché stat in zic vardad). Per exempel cum­
para la citad (en la retrospectiva dal narra­
tur) exclusivamain sco lieu nausch cun spir
tentaziuns (blera glieud, blers pseudo-amis,
bler stress, in lieu che stira ils daners or da
giagloffa, in morast da drogas e dunnas, euv.).
Quest’atmosfera da tempra negativa vegn
anc suttastritgada dals aquarels dal giuven
illustratur Lorenz Rieser: l’unica colur en ils
maletgs è la giacca melna dal protagonist, il
rest èn sumbrivas stgiras, era sin las paginas
che descrivan fasas da la vita pli allegraivlas.
Questa fasa chattan ils lecturs sin las ultimas
paginas dal cudeschin. Là daventa il Pieder
Casanova (ed er il text da la chanzun «A
casa» da las Liricas Analas) lura bravamain
patetic ed i va in pau memia fetg vers la mora­
la da l’istorgia dal figl pers cun passadis sco:
Miu num ei Casanova,
Pieder Casanova.
Jeu sun carschius si en in
pign vitg ella Surselva.
In vitg sco biars e tuttina
in vitg unic.
Eba, in vitg sco biars.
Ina historia da
Roman Flepp, illustrada
da Lorenz Rieser.
Roman Flepp
Exact. Quei fetsch jeu!
OSL nr. 2338, 32 paginas, frs 5.00
Jeu hai fatschenta,
sun um da honur.
Zaco hai buc gust pli, jeu vegn ussa pur.
Far sco miu bab, daners
hai avunda [...]
Sch’jeu turnass buc pervia dalla glieud,
turnass jeu pervia da miu saung
che flessegia tras mias aveinas ed aunc
pervia dalla pézza, la neiv e la stad emperneivla,
tuornel adina puspei tochen ch’ella siara la geina.
D’empustar tier:
www.sjw.ch / office
Telefon 044 462 49 40
Ovra Svizra da Lectura per la Giuventetgna
Üetlibergstrasse 20
8045 Zürich
Lia Rumantscha
www.liarumantscha.ch
Leger Punts è bun. Tgi che legia anc insa­t ge auter:
anc meglier. Punts dat mintga mais in tip da lectura.
La qualitad da quest cudeschin giascha den­
tant en la furma e la lingua. Dad in maun è
«Exact. Quei fetsch jeu!» preschentà en ina
furma lirica, almain la part principala. Cun
integrar chanzuns ch’in u l’autra po enconu­
scher, daventa quai fitg attractiv da leger. Da
l’auter maun portan ils differents elements
linguistics main cunforms ed usitads ina fres­
tgezza giuvenila che po franc captivar ils giu­
vens lecturs.
Quest mais cun in cudesch da l’OSL. L’onn 2009/10
ha l’Ovra Svizra da Lectura per la Giuventetgna edì
passa 30 novas publicaziuns en las quatter linguas
naziunalas. Punts preschenta intginas da las publica­
ziuns rumantschas. Ina da quellas è l’ovra sursilvana
«Exact. Quei fetsch jeu!» da Roman Flepp. Illustrà è
il cudeschin cun maletgs da Lorenz Rieser. La lectura
è adattada per il stgalim superiur (senza limitas ensi).
Dapli infurmaziuns datti sin www.osl.ch.
„En sforz è per me d’eir or da tgesa schi plova ni da lavar la vaschela a
mang. Voluntariamaintg vigna pero a letg, giod deis da bel'ora e dung
en sguard ainten las neivlas.”
Catrina, 19
11
Dultschergnem
Regiun Surselva – Fond da sport
da Jasmin Epp
- las queidas
suenter tscheina
da Saskia Del Zotto
Enconuschis Vus era quei, caras lecturas e cars lecturs :
Situaziun :
In pèr minutas suenter tscheina. Ins ha zaco
aunc ina pintga queida dad enzatgei. Enzatgei
che maunca silla lieunga. Ins va culla lieun­
ga sur las levzas. Ins spetga lu il bia aunc in
mument. Emprova da confruntar sesez cun
auters patratgs. 5 minutas suenter:
Il patratg:
Oh gie. Ins patratga vid in «lecker» des­
sert, forsa vid crema da vaniglia, forsa era
vid tschugalata, vid mousse au chocolat, in
jogurt da fretgs, in slogn da farbuns, in iev
da pastgas, in florentinerli, in schümli... okay
jeu mon el detagl. Jeu less mo dir con vast
ch’enzatgei dultsch sa esser. Ins ponderescha,
sch’ins hagi ussa gust sin in ni l’auter. Ins con­
siderescha la distanza ed il temps ch’ins drova
tochen tier quei dultschem. Ins va en patratgs
tras la cuschina, arva in truchet ni ina, duas
scaffas. Sevila lu met, sch’ins anfla nuot. Ni
respira, sch’ins ha anflau zatgei gustus.
Igl agir:
Lein inagada supponer ch’ins hagi anflau
enzatgei dultsch. Ins va ed arva il truchet/la
scaffa cuschina. Femnas targlinan forsa avon
che morder viaden (el cass da tschugalata ni
creflis). Ins patratga vid la stadera, vid la figu­
ra da bikini, vid ils bots (ch’ins di che sappien
crescher, sch’ins maglia da memia tschuga­
lata), vid il sentiment cu quei dultsch liua
silla lieunga, vid il bien gust ella bucca, vid il
commentari dil dentist tier la proxima con­
trolla, vid ils collegas (che constateschan forsa
met che in ni l’auter kilo seigi setaccaus vid
la queissa), vid la schliata cunscienzia, strusch
ch’ins ha laguttiu il dultschem e vid ils texts
en divers magazins nua ch’ins tschontscha da
nutriment saun.
Ils 5 da zercladur 2009 han Adeline
Pfister e subscribents cumissiunau
la suprastonza dalla regiun surselva
d’elaborar ina sligiaziun per la promoziun dallas uniuns da sport en la
Surselva. La proposta dalla suprastonza
regiunala ei vegnida presentada duront
la sessiun dils 19 da settember 2009.
Ils puncts principals dil fond da sport
sebasan per l’ina sin la finanziaziun
entras il recav che seresulta dil pupi e
cartun vegl e per l’autra resultescha la
sbursada a basa dils criteris currents da
Giuventetgna e sport (G+S).
Intent e finamira dil fond da sport ei da pro­
mover affons e giuvenils denter tschun e 20
onns da far sport da massa. Qualitad ei igl A
ed O tier la promoziun davart las purschi­
das da sport. Quei correspunda als criteris
da Giuventetgna e sport. Tenor quels crite­
ris da promoziun ein il svilup e la formaziun
da giuvenils sut aspects pedagogics, socials e
sanitars el center.
Co vegn il fond da sport finanziaus?
La summa che vegn messa annualmein a
disposiziun al fond da sport dalla regiun sur­
selva munta a CHF 40'000.- e vegn, sco gia
numnau, finanziaus cun il recav che seresul­
ta dil pupi e cartun vegl che vegn consignaus
gra­t uitamein al stabiliment per economisar
rumien a Plaun Grond.
La fin:
Quei dependa tut dil punct menziunau sura.
Sch’ins ha calculau tut el tschurvi - ils pros e
contras per sedar vi a quella seducziun. Tier
mei persunal gudogna il bia il pro. Oh, co jeu
gaudel mintga gada il dultsch (tier mei eis ei il
bia la tschugalata).
Tgi ha in dretg sin sustegn entras il
fond da sport?
Il camp d’applicaziun determinescha che
sulettamein uniuns da sport ch’ein activas en
ina disciplina renconuschida da G+S vegnan
sustenidas dalla regiun surselva. Plinavon
vegnan purschidas organisadas e realisadas
tenor las directivas da G+S sustenidas finan­
zialmein dil fond da sport.
Co san ils clubs da sport s’annunziar?
Las uniuns da sport ein obligadas d’inoltrar al
secretariat dalla regiun surselva ina copia dil
rendaquen da G+S tochen il december digl
onn da cuors entochen la fin da mars digl
onn sequent. Uniuns da sport che han buc
inoltrau lur datas ad uras, survegnan nuot.
La regiun surselva vegn mintgamai a publicar
l’entschatta digl onn ina informaziun en fegls
ufficials per renviar a quellas circumstanzas.
Co vegn la summa repartida?
Sin fundament dallas gliesta da rendaquen da
grischun sport dils 31 da december digl onn
da cuors reparta il secretariat ils mieds finan­
zials dil fond da sport. Las prestaziuns dalla
regiun surselva vegnan calculadas a propor­
ziun dallas contribuziuns che G+S fa allas uni­
uns da sport.
"Ia vign voluntariamaintg a scola. Tuttegna è
fegn. Voluntariamaintg passainta enqualtg
12
Bands indigenas scauldan en la Romontschia
da Manuela Morgenthaler
Nums sco Sido, Samy Deluxe, Liricas
Analas ni era No Future han tratg
rodund 2’000 fans da musica a Mustér.
Quellas e quater ulteriuras bands ein
sepresentadas ils 9 ed ils 10 d’avrel agl
otgavel Indoor Festival.
Sper las otg bands ha il comité d’organisaziun
giu ina idea speciala. Els han envidau il
ta­tooist Yves. Lez ei buca mo enconuschents
ella scena da tatoo, mobein era el circus
da musica sco commember dalla grup­
pa «Delinquent Habits» da Los Angeles.
Interessents han saviu s’annunziar ordavon
per schar furar il maletg giavischau sut la pial.
Ils concerts dils divers artists han mintgamai
entschiet entuorn las 20:00. La halla ei denton
pér s’emplenida entuorn las 22:00. Aschia ha
il venderdis sera la band da dialect «Läärguat»
da Berna aviert igl Indoor Festival avon ina
halla vita. MC Lars, in giuven rapper da Los
Angeles, era igl emprem interpret dalla sonda
sera. El ha presentau musica in tec pli specia­
la, numnadamein il stil “Post-Punk Laptop
Rap”. Il concert sco tal era plein energia, den­
ton muncavan puspei ils aspectaturs.
Cura che las bands indigenas «No Future»
e las «Liricas Analas» havevan da sunar, ein
biars aspectaturs serimnai avon la tribuna
ed han susteniu plein anim las duas bands.
Band e publicum han schau stremblir la halla.
Il pli fetg tremblava la halla tier las «Liricas
Analas». Cun applaus, schulem e grem han
ils fans susteniu la gruppa che fa «discorap».
Cura ch’els han supplicau il publicum da sal­
tar cun tier la canzun «Barlot», era ei nun­
pusseivel da star eri ed ins vegneva tratgs cun
culla massa.
Propi ils stars digl Indoor Festival eran denton
Samy Deluxe e Sido. Samy Deluxe, il rapper
dalla Tiaratudestga, ha dau il venderdis sera
concert. El ha presentau ina mischeida da
novs sco era vegls texts. Il publicum ha schau
plascher ed ha gudiu la musica.
Il rapper tudestg ch’ei enconuschents per sia
mascra che vesa ora sc’ina cavazza da morts,
ha schau sentir il publicum sco era organisa­
turs ch’el ei il star. Duront siu concert, che
ha serrau giu igl otgavel Indoor Festival, eran
postai sin ed entuorn tribuna plirs securi­
tas e bodyguards. Tontas persunas da schur­
metg havevi duront negins auters concerts
da quei festival. Per Sido haveva il comité
d’organisaziun stuiu prender mesiras spe­
cialas. Per exempel era ei mo lubiu da vender
bubrondas en cups da plastic, vul dir che negi­
nas scatlas da gervosa ni butteglias da glas
eran giavischadas (tgei ch’era lubiu il vender­
dis sera).
Sper tut las mesiras specialas era denton il
concert dil rapper quei che quenta. Quel san
ins buca criticar. Il publicum era incantaus
dalla presentaziun sco tala ed ha mussau quei
cun in ferm applaus.
ègl chi e lò en sforz da stueir tadlar tiers durant ena prelecziun tgi para da piglier nigna
gi ouretta aint igl internet u screiv sms per mantigneir en po igl contact cun collegas.”
13
Tanja, 20
Sin ils fastitgs da Giovanni
Segantini
da Matiu Dermont
Giovanni Segantin, La natura (1898-1899), ileli sin taila da glin, 235 x 400 cm, Museum Segantini, San Murezzan
PUNTS ha supplitgà Matiu Dermont da
Laax che frequenta la Scola chantunala a Cuira da scriver davart sia lavur
da matura, en la quala el ha documentà la recepziun da l’artist Giovanni
Segantini.
L’idea
Cur che jau hai cumenzà a far patratgs tge
che jau vuless far sco lavur da matura, èsi
per mai stà bainbaud cler che jau vuless far
insatge istoric. A mai interessa l’istorgia,
er là, nua ch’ella para d’avair be ina pitsch­
na muntada, influenzescha ella tuttina il
temp dad oz. Jau vuleva intercurir pli mani­
dlamain ina persuna. La fin finala ma sun
jau decidì per Giovanni Segantini ed a mia
lavur hai dà il num: La recepziun da l’artist
Giovanni Segantini (1858-1899) en trais lieus
impurtants da sia vita (Pusiano, Savognin e
Malögia).
La part impurtanta da mia lavur furma la
re­tschertga empirica che cuntegna mes agens
resultats. Per eruir la recepziun da Giovanni
Segantini hai jau fatg duas differentas intervi­
stas: in’intervista quantitativa ed in’intervista
qualitativa. Quellas hai jau fatg a Pusiano,
Savognin e Maloja. Pusiano, l’idilla champe­
stra ordvart Milan; Savognin, il vitget alpin
e Maloja, il vitget suveran sisum l’imposanta
vallada da l’Engiadina.
Per dar a tut la lavur ina basa, consista mia
lavur dentant er d’ina recepziun teoretica.
Quella cuntegna ina part biografica davart tut
la vita da Giovanni Segantini, ina retscher­
tga istorica dals trais lieus Pusiano, Savognin
e Maloja sco er ina pitschna part che tracta
l’ovra da Segantini. D’ina vart per sclerir las
cundiziuns che Giovanni Segantini ha chattà
avant maun cura ch’el è arrivà, ma oravant
tut per savair era la situaziun actuala, che ha
gea il pli grond effect direct sin la recepziun da
Giovanni Segantini.
Resultats
Cun l’intervista quantitativa hai jau retscha­
vì cifras precisas. Uschia hai jau per exem­
pel constatà che a Pusiano savevan be 59%
tgi che Giovanni Segantini è. A Savognin
e Maloja è quella quota stada pli auta (77%
resp. 84%).
Ma interessant èsi da cumparegliar l’intervista
qualitativa cun la quantitativa.
Nua che Segantini è fitg enconuschent n’èsi
betg en mintga cas ditg che la glieud sappia
er daplirs detagls dad el. Jau sun stà per part
fitg surstà. Gist a Maloja ed er a Savognin,
nua ch’ina fitg gronda part da la populaziun
sa tgi che Giovanni Segantini era, hai jau badà
che sche jau vuleva savair insatge pli precis,
na retschaveva jau betg adina ina respos­
14
ta pli detagliada. In pau paradox para a mai
en quest connex lura che la dumonda, sch’el
saja impurtant per lur lieu, vegniva respundi­
da fitg franc cun in gea. Sch’el è tant impur­
tant per il vitg, pertge na san ins alura gnanc,
exclus da tschertas excepziuns, da sia derivan­
za taliana u da sia mort prematura?
Da questa critica stoss jau excluder noss
vischins da l’Italia. A mai para che Segantini
vegni recepì a Pusiano pli ferm sco ina persu­
na individuala cun tut sias fassettas e betg sco
in object turistic ch’i vala da commerzialisar.
Tut en tut pon ins dentant dir che la popu­
laritad da Giovanni Segantini è anc adina
fitg gronda. Era passa 100 onns suenter sia
mort è el ina persuna che dumogna cun ses
art d’attrair l’attenziun da la glieud. Sch’ins
s’approfundescha be in zic en la cultura locala
da tuts trais lieus, cumpara vaira svelt il num
da Giovanni Segantini. Sco in fil cotschen sa
tira la preschientscha da Segantini atras ils
vitgs nua ch’el ha vivì.
Experientschas
Las experientschas che jau hai fatg durant la
lavur èn stadas numerusas. Sper mias exper­
ientschas che jau hai fatg cun mes viadis hai
jau survegnì in’invista en duas differentas
metodas da far retschertgas davart la recepzi­
un d’ina persuna.
La buna tscherna dal tema ha lura era fatg
L'autur avant la chasa da segantini a Pusiano
a mai pli lev d’investir tut il temp, saja quai
davant il computer, dumandond persu­
nas, viagiond u discutond. Jau hai pudì far
ina lavur fitg variada ch’è stada, cur che jau
m’aveva mintgamai surmuntà d’entschaiver,
fitg bella.
Engraziar fitg vuless jau a Chasper Pult, mes
mentur, na be sco persuna cumpetenta dal
fatg, mabain era sco ina persunalitad moti­
vanta.
“Per me ègl en sforz da stueir puzager la mia abitaziun u d’eir a far cumischungs. Magler fatscha pero voluntariamaintg e cun grond gost. Ensatge
tg'è per me an mintga cass er voluntari aint igl mintgade, è d’aveir peda per
collegas e da sustigneir els, schi dovran igl mies ageid.”
15
Ricarda, 22
Scumandau da dir il meini!
da Jasmin Epp
Quels plaids che vus legis mintga meins
en las Punts, caras lecturas e cars lecturs, neschan libramein sco texts per
divertir, far attents e dar caschun per
discutar. Il dretg da dir, scriver e publicar senza restricziuns tgei ch’ins patra­
tga secapescha en nos egls da sesez.
Quei dretg ei, cumparegliau cun
en­tginas tiaras, in grond privilegi ch’ei
francaus ella Constituziun federala che
garantescha la libertad da meini ed
informaziun (art. 16) sco era la libertad
da medias e scamond da censura (art.
17).
Las libertads ein privilegis e buca
leschas
En China vesa la basa legala ora auter. Schegie
ch’igl ei francau ella constituziun da China,
che burgheis astgan exprimer libramein il
meini e che las medias astgassen teoretica­
mein rapportar libramein, dat ei duas leschas
che restrenschan la libertad da meini. Cunzun
artechel 53 che prescriva ch’ils burgheis ston
preservar ils secrets dil stadi ei fetg restrictivs.
Il motiv ei che quella lescha ei buc transpa­
renta. Quei vul dir ch’ils secrets dil stadi san
variar tut tenor situaziun e necessitad dalla
regenza. Ei dat siat categorias da secrets che
cumpeglian denter auter temas davart la poli­
tica interna ed exteriura, forzas militaricas,
svilup economic, etc. Cunzun la siatavla cate­
goria che camonda da preservar «...tut tschels
secrets naziunals» cumprova ch’ils secrets
san variar sco ei para e plai. Sco quei che
Sigrun Abels, doctura da scienzia da China,
ha constatau, ein las libertads ch’ein francadas
en artechel 35 sut quellas circumstanzas privi­
legis e buca leschas. Negliu ein la libertad da
pressa respectivamein ils dretgs dils schurna­
lists numnai. Aschia vegn ei possibilitau alla
regenza da censurar precisamein.
China ei la pli gronda perschun per
schurnalists
Eis ei era en realitad aschia? Ni ei quei mo
basa teoretica? «Igl ei veramein aschia, cun
certas excepziuns. A China regia in sistem da
censura ufficial», sa Peter Fischer. Dapi la stad
2007 lavura el sco correspundent dalla NZZ a
China. «Tut sto vegnir approvau dall’autoritad
avon ch’in artechel vegn publicaus». Quei
vali per tuttas sorts da texts. Per che in arte­
chel vegni publicaus stopp’ins setener vid las
prescripziuns. Tgi che setegn buca vidlun­
der, sto quintar cun consequenzas massivas.
Sulettamein l’agentura da novitads ‘Xinhua’
ha il dretg da rapportar critic, denton era mo
perquei ch’ils parsura ein politichers dalla
partida communista da China. L’organisaziun
«reporters senza cunfins» che s’engascha per
la libertad da medias sigl entir mund, pre­
tenda buca d’envan en lur rapport annual da
2009 che «China ei la pli gronda perschun
per schurnalists, bloggers e persunas che
explicheschan lur vesta critica egl internet» –
e quei buca mo el senn metaforic.
«China ei la pli gronda
perschun per schurnalists,
bloggers e persunas che
explicheschan lur vesta critica egl internet»
«Quei ei denton da liug tier liug different», di
Peter Fischer. Cunquei ch’el viagiescha tras
China ha el era fatg differentas experientschas
cun la libertad dallas medias: «El sid sco per
exempel Hongkong e Kanton ei China pli
aviert ed ins auda dapli vuschs criticas che a
Shanghai.» Peking seigi in bien exempel, nua
ch’ins sappi scriver relativamein liber, cunquei
che bia interpresas dil vest han leu lur domi­
cil. Tuttina han ils schurnalists d’ademplir
Peter Fischer, correspundent dall'NZZ a China.
certas incumbensas. La pli impurtonta stat en
connex cun la censura da sesez (ch’ei vegni­
da ils davos onns il mecanissem principal da
censura).
Malgrad il sluccament dil sistem ha la
glieud extrema tema
Las medias han il pensum da propagar. Ins
stoppi s’imaginar quei aschia: la pressa ha
l’incumbensa d’instruir la populaziun davart
quei che la regenza vul. Sch’in schurnalist
sedistanziescha dalla lingia dalla partida, sto
quel quintar cun la destrucziun da sia carriera
ed el mender cass cun perschun. Leu vegnan
ils arrestai teni sut miserablas circumstan­
zas ed han da prestar lavur sfurzada, sco quei
che «reporters senza cunfins» han rap­portau.
Ils motivs per l’arrestaziun ein emprovas da
revoltas ed il tradir da secrets dil stadi. «Quei
ein bunas metodas per tementar la glieud»,
sco Peter Fischer ha sentiu. Il sistem ei den­
ton vegnius sluccaus dapi ils giugs olimpics da
“En sforz aint igl mintgade è da correr la dumang segl tram
plagn cun gliout.Voluntariama
16
2008 schegie che tematicas sco p. ex. Tibet,
dretgs humans e corrupziun seigien aunc
adina heiclias. Aschia vegni ei gnanc rappor­
tau davart quellas tematicas muort la tema
avon la regenza.
Ca. 100 schurnalists ein
vegni arrestai igl onn
vargau.
Cunquei ch’era gasettas dil vest vegnien
controlladas e persunas da contact pudes­
sien ve­gnir arrestadas, sch’ellas expriman lur
meini, eis ei grev per Peter Fischer d’anflar
persunas da contact per sias contribuziuns
ella NZZ. Ins stoppi aschia ponderar igl entir
temps sco ins duess scriver in artechel, sche
las persunas da fontauna mauncan. Schizun
la retscherca egl internet ei problematica. La
censura egl internet ei fetg effectiva e cum­
peglia temas heiclis, denton era e-mails pri­
vats! Quei ei denter auter era il motiv daco
che jeu hai priu si contact per telefon cun
el. Schegie ch’el hagi cun in pèr trics buna­
mein il medem access sigl internet sco nus en
Svizra, seigi ei denton era schon schabegiau
ch’igl internet seigi vegnius bloccaus per treis
meins, senza ch’el hagi saviu daco.
la, da dretg civil e d’administraziun. «Jeu sun
era pli libers ch’ils schurnalists indigens, quei
che lubescha a mi da scriver texts pli critics.»
En tut seigien circa 10-20% da ses artechels
critics. En general scrivi el texts neutrals che
seigien lu era buc in problem per la regen­
za, di el vinavon. Denton han l’organisaziun
«reporters senza cunfins» rapportau igl onn
2009, ch’era correspundents digl exteriur ein
vegni arrestai – malgrad l’accreditaziun.
Sco ins vesa, ha il sistem da censura en
China extremas consequenzas. Tema avon
la regenza, destrucziun dalla carriera e schi­
zun liungs castitgs d’arrest ein periclita­ziuns
ch’accumpognan di per di schurnalists e
persunas da fontauna. Avon che riscar zatgei,
daventan ils schurnalists pli bugen igl instru­
ment dalla regenza e suondan lezza lingia.
Organisaziuns sco «reporters senza cunfins»
emprovan da sluccar globalmein la censura
ed aschia migliurar la situaziun da schurna­
lists. Tochen che la sitaziun en China ei seme­
glionta a quella dalla Svizra, ston ils schurna­
lists aunc haver pazienzia, perquei che la via
alla libertad ei carpusa.
Grazia a l’accreditaziun negina tema
Sco gia menziunau sura ston schurnalists che
setegnan buca vid la lingia dalla partida quin­
tar cun consequenzas gravontas sco castitgs
d’arrest. Igl onn vargau ein, tenor «reporters
senza cunfins», ca. 100 schurnalists vegni
arrestai. Tementa quei buc era schurnalists
digl exteriur? «Jeu persunalmein haiel buc
tema da consequenzas da quellas dimen­
siuns», tradescha Fischer. Correspundents
digl exteriur seigien accreditai, quei vul dir
ch’els ein schurmegiai da persecuziun pena­
per eir a luvrar, igl tschiffer gist la davosa secunda ed alloura constattar tg’el è ple tgi
aintg giolda la dumang igl mies café an totta quietezza.”
Giancarlo, 27
17
Avis puntissimo fanadur
18
engiavinera 189
container 189
Schlia l’engiavinera e trametta la soluziun cun
indicaziun da tia adressa a: Victoria Mosca,
San Bastiaun, 7524 Zuoz, victoria.mosca@
punts.ch.
1. Terren circumdà dad aua
2. Massas da crappa in sin l’auter
3. Cura che ins vesa insatgi simpatic u amà,
capita quai, ins sto...
4. Raps pitschens
5. Il pled duvrà il pli savens en connex cun la
cuppa mundiala da skis 2003 a San Murezzan
6. Vegn adina suenter il lung enviern
7. Figura da Selina Chönz
Impressum 189
Engiavinera
En l’ediziun nr. 187 dal mars avain nus
tschertgà il pled SUSTEGN. Gudagnà ha
Karin Luzio da Savognin. Nus gratulain e gia­
vischain bun divertiment cun in dals fantas­
tics premis da Punts.
contact:
[email protected]
redacziun:
Jasmin Epp, Rue de Lausanne 74, 1700 Fribourg
[email protected]
Victoria Mosca, San Bastiaun, 7524 Zuoz
Retards
Charas lecturas e chars lecturs. Pervia dad in
incap en la redacziun avais vus stuì spetgar
immens ditg sin l'ediziun d'architectura da
l'avrigl. Perdunai! Nus sperain che vus hajas
tuttina pudì giudair la lectura. Persuenter è il
temp da spetga sin la proxima ediziun (questa
qua) betg stà uschè lung, nevaira?
[email protected]
Floriana Sonder, Veia Sumvei 6, 7462 Salouf
[email protected]
Catrina Waldegg, Purmaglera 1, 7460 Savognin
[email protected]
collavuratur/as en quest numer:
Tanja Augustin, Saskia Del Zotto, Simona Demarmels,
Matiu Dermont, Silvana Derungs, Fadrina Hofmann
Estrada, Norbert Kiss, Ursin Lutz, Manuela
Morgenthaler, Adrian Stecher, Annaletta Vincenz
layout nr. 189:
Annatina Dermont, 6005 Lucerna
1
concept frontispizi:
2
Donat Caduff, 7152 Sagogn
3
secretariat:
PUNTS, Clau Dermont, Landoltstrasse 70, 3007 Berna
4
[email protected], 078 808 35 11
5
editura:
GiuRu, Chascha postala 312, 7002 Cuira
6
[email protected]
7
abunament:
45 francs per onn, Raiffeisen Surselva,
clearing 81073, conto 41742.23
novs abunents: www.punts.ch
stampa:
communicaziun.ch, 7130 Glion
spediziun:
luvratori ARGO Surselva, 7130 Glion
internet:
www.punts.ch
www.giuru.ch
avis:
Las opiniuns dals auturs e da las auturas en quest
numer na ston betg correspunder a l’opiniun da
la redacziun da PUNTS. PUNTS è commembra da
l’Associaziun da la Pressa svizra dals Giuvens.
19
p.p 7130 Glion
budget #134
7 putgads mortals #135
dvd #136
superstiziun #137
minoritads #138
statistica #139
conscienza #140
frisuras #141
cureisma #142
siemis #143
malsaun #144
dumondas #145
Trocca 7 #146
vip #147
trettel #148
tamazi #149
Pertge? #150
Integraziun #151
Skis etc. #152
Geniturs #153
Uniuns #154
Emprima amur #155
sms #156
Fimar #157
chatscha #158
elecziuns #159
cudeschs #160
surprise #161
08/15 #162
art #163
mars #164
auras sturnas #165
’cuschinar #166
sgular #167
bikini #168
carriera #169
chalzers #170
gieus #171
pagina d’internet #172
gion da cletg #173
carnaval #174
bellezza #175
liquids #176
subcultura #177
crisa #178
energia #179
openair #180
sanadad #181
transport #182
linguissimo #183
consum #184
apocalipsa #185
Freestyle#186
Impediment #187
Architectura #188
#189
emprendissadi #190
salids #191
20