pdf

2
LA QUOTIDIANA
VENDERDI, ILS 2 DA NOVEMBER 2007
■ COLUMNA
Il scriptur e la politica
P
er suottastrichar la pretaisa
da la WW citescha Peer
Teuwsen al portader dal premi
nobel türch, ad Orhan Pamuk,
chi disch: «Da’s metter i’l
servezzan d’üna chosa, ruina
la litteratura. Pelplü n’haja
fat l’experienza, cha autuors
han devastà lur talent tras
ingaschamaint.» E Köppel
dà eir exaimpels da simils cas,
v.d. d’autuors chi (a seis avis!)
s’han apunta ingaschats e
dalander eir fat navruotta
litterara sco per exaimpel Heidegger, Bloch, Grass, Muschg.
Che pretaisa!
DA JACQUES GUIDON
A
düna darcheu tschüffa telefonats, dafatta our da l’ester, da firmas o instituziuns
chi’m voulan vender alch o
chi’m propuonan da’m partecipar ad alch concurrenza. Pelplü
impromettna rom e tom e mez
Milan, insomma, blers raps.
Sch’eu respuond lura, chi perdan be lur temp tscherchond
da’m persvader, ch’eu n’haja raps
avuonda, tils piglia quai bod il
flà (quai as doda tras il telefon),
ed eu vez directamaing co chi
fan il cuntschaint segn: quel sto
esser malamaing sbatticoc! Ma
ultimamaing am n’haja tantüna
laschà surmanar e n’ha abunà,
be a provas – be a provas, baininclet, la «Weltwoche» (WW),
sco sch’eu vess gnu dabsögn
amo dad alch implü per m’agitar, cumbain ch’eu nu sun ün
maso (scurznida per masochist).
Quist’acziun am spordschaiva
l’occasiun per far flus cun ün
pregüdizi, nempe cun quel, cha
la «Weltwoche» saja ün organ
«pro Blocher, resp. pro pps».
L
I
n fat, be pacs piglian il pled,
massa pacs; il dramatiker Bärfus es ün d’els. La «Silser Erklärung» va eir in quista direcziun.
Quants s’han intermiss illa
champogna electorala?
A
ls 20 october o.c. ha gnü lö
la radunanza generala da
l’URL (Uniun rumantscha per
la litteratura). In quell’occasiun
vessa gugent dumandà co chi
stetta cul ingaschamaint politic
da nossas scripturas e da noss
scriptuors. Eu nu manai, cha ellas ed els vessan da scriver poesia
ingaschada, texts ingaschats,
dramas politics, na na! Ma dasper lur lavur litterara nu stuvess
quai esser impussibel da scriver
alch artichel, alch commentar
ingaschà in sen politic. La scriptura/il scriptur nu po esser apolitic.
P
E
erche? El/ella es per regla plü
sensibel/bla co il solit conuman … e vezza il muond suvent our d’ün punct da vista
special, extra-ordinari, differenzià. Il scriptur po dafatta avair
ün tschert talent da seismograph
ed esser visiunari. Seis maniamaint e seis commentars pudessan avrir eir tschellas fanestras
dal balcun tort e na be quella
üsitada e spordscher uschè otras
invistas illa vita politica. El nu’s
po dischimpegnar!
K
öppel nu vess dimena
d’avair temma da concurrenza. E tuottüna, sco fidel famagl da Blocher, voul el metter
müsal als scriptuors. Singular!
Aint il nr. dals 18 october tira la
WW ad autuors chi s’intermettan illa politica malamaing tras
il tscharesch. I dessan far litteratura e basta! Sco chi vain eir
pretais da ravarendas chi piglian
spraisa per lur «creaziun», v.d.
per l’ambiaint, chi nu dessan far
politica, dimpersè
B
E
La Quotidiana 02-11-2007, p. 02
Nua va «la perla da las Dolomitas»?
Trais vischnancas ladinas vulan turnar tar il Tirol dal sid
DA GUIU SOBIELA-CAANITZ
■ Las Dolomitas sa muventan. La Quotidiana dals 19 d’october aveva gia annunzià la votaziun populara dals 28, en
trais vischnancas ladinas dal Veneto,
davart lur eventuala separaziun da lezza regiun ed annexiun a la provinza autonoma da Bulsaun, pia al Tirol dal sid.
Uss ha il pievel s’exprimì cleramain.
Da las 6808 persunas cun dretg da vuschar han 3847 detg «gea» e mo 989
«na». Daco? Co va quai vinavant? Tge
muntass in’annexiun a l’unica provinza
taliana cun ina maioritad tudestga e cun
otg vischnancas ladinas?
Valladas tirolaisas
dapi tschientaners
Las trais vischnancas han num per talian
Cortina d’Ampezzo (1211 m), Colle Santa Lucia (1439 m) e Livinallongo del Col
di Lana (1470 m). Ils nums ladins èn bler
pli simpels: Ampezo, Col e La Plié. Il davos num munta «Plaiv» e fa endament
Pleif sper Vella, il vegl center spiritual da
la Lumnezia; il num cumplet fiss La Plié
da Fodom, essend Fodom il num da l’entira vallada. Il pievel da La Plié ha giavischà dacurt da mantegnair il num «dal
Col di Lana» per far endament ina gronda battaglia da l’emprima guerra mundiala. Lez giavisch era bain collià cun in zichel malizia envers Roma, perquai che
«quels cumbats èn vegnids a fin cun la retratga precipitada dals Talians suenter
l’avanzament da las truppas alliadas tudestgas ed austriacas a Kobarid [en Slovenia, G. S.-C.] l’atun da 1917» (1). L’entir
Fodom fascheva part da Tirol e da la diocesa da Brixen dapi il temp medieval; pir
il patg da Saint-Germain-en-Laye 1919
l’ha attribuì a l’Italia ensemen cun las
actualas provinzas da Bulsaun e Trent.
L’Ampezo è vegnì tirolais 1510 cun l’imperatur Maximilian (1459–1519). L’Austria imperiala n’ha betg normalisà il ladin; il linguatg da scola e d’uffizi era gia il
talian. Il turissem è sa sviluppà cunzunt
suenter l’olimpiada d’enviern 1957. La
promoziun dal ladin suenter la segunda
guerra mundiala, l’emprim en la provinza da Bulsaun e lur er en quella da Trent,
ha stimulà ils Ladins da quellas valladas tirolaisas che l’Italia faschista aveva attribuì
a la provinza veneta da Belluno. «En las
trais vischnancas pli baud austriacas viva
anc adina il liom cun las vals Badia, Gherdëina e Fascia, rinforzà da motivs istorics,
politics, linguistics e culturals» (2). Quai
n’enclegian betg las autoritads da Belluno,
maindir quellas da Vaniescha. Tiers vegn
la vocaziun cleramain turistica da lezzas
vischnancas e cunzunt da l’emprima,
«perla da las Dolomitas», pia er il giavisch
da profitar da las structuras relativas che
han fatg il success dal Tirol dal sid sco destinaziun. Perquai ha il «gea» gudagnà ils
28 d’october: 2788 encunter 839 a l’Ampezo, 834 encunter 119 a La Plié, 225 encunter 41 a Col.
I vul perseveranza
Tge manass l’appartegnientscha da quellas trais vischnancas al Tirol dal sid, sper
l’integraziun en ina destinaziun turistica
prosperaivla? L’uscheditga scola ladina en
las vals Badia e Gherdëina è trilingua, ma
deditgescha mo trais uras emnilas al linguatg matern; tut tschels roms vegnan instruids a moda paritetica per talian e per
tudestg, e quai al pli tard davent da la segunda classa (7 onns). Quest plan promovess il tudestg e muntass tuttina in grond
avantatg per l’Ampezo, La Plié e Col, nua
ch’il talian prevala uss en la scola primara
e secundara, sco en bunamain l’entira Italia. Questa n’è però betg federala sco la
Svizra; uss han Roma, Vaniescha e Bulsaun il pled. L’emprim duai la Dretgira
constituziunala taliana legitimar ils resultats da la votaziun tenor il rapport dal
«prefetto» da Belluno; quest na represchenta betg il pievel da la provinza, mabain è vegnì designà da Roma. Lura duai
la regenza taliana elavurar in project da lescha per mauns da las duas chombras dal
parlament. Questas, a medem temp,
duain survegnir dus parairis nunobligants, in da la regiun Veneto e l’auter da
la provinza da Bulsaun. Sche questa accepta l’annexiun, ha il president da Veneto gia annunzià ses recurs tar la Dretgira
constituziunala taliana e la Dretgira da las
cuminanzas europeanas, tant pli ch’ina
realisaziun da l’annexiun stgaffiss in cas da
precedenza. E co reagescha Bulsaun? Là
ha la partida populara dal Tirol dal sid
(SVP) segir in pled en chapitel; ma l’annexiun d’ina sdrima cun var 8000 olmas
midass strusch l’equiliber interiur d’ina
provinza da bunamain in mez milliun olmas. En mintga cas basegnan ils Ladins da
lezzas trais vischnancas bler inschign e blera perseveranza per cuntanscher ina finamira che curregess ina pitschna part da las
malgistias commessas da l’Italia en il
tschientaner passà.
1) Gunther Langes, Ladinien.
5avla ediziun repassada. Bulsaun (Athesia,
ISBN 88-7014-117-9) 1985, p. 240.
2) Luciana Palla en: Roland Verra (ed.), La minoranza ladina. Bulsaun (Istitut Pedagogich
Ladin, ISBN 88-86137-22-2) 2000, p. 55. Adressa:
Streda Runkelstein 8, I-39100 Bulsaun.