pdf

Transcript

pdf
6
LEXICON ISTORIC RETIC
MESEMNA, ILS 5 DA AVUST 2015
Surselva – regiun che s’extenda dal
Guaud da Flem fin al Cuolm d’Ursera
„ La Surselva cumpiglia l’intschess
idrografic dal Rain Anteriur da sia funtauna al Lai da Tuma fin a la Ruinaulta.
La val principala s’extenda dal Cuolm
d’Ursera (Alpsu) en il vest fin al territori da la bova da Flem preistorica en
l’ost. Ils lieus principals èn Glion e
Mustér. La part superiura da la val furma
la Cadi; la part inferiura la Foppa. Da la
Surselva fan er part las valladas lateralas
Val Medel, Val Sumvitg, Val Lumnezia/
Val S. Pieder e Val Stussavgia.
Surselva
Regiun dal Rain Anteriur, district dapi il
2001 (dividì en quatter districts fin il
2000). La Surselva è resortida da la divisi­
un francona da la Currezia (Cent Tuve­
rasca, menziunà l’onn 831 sco part da la
Rezia Sura) e cumpigliava in territori che
s’extendeva dal vest da la chavorgia da
Versomi e da las Auas Sparsas (en vischi­
nanza dals mulins da Trin) fin a l’aual da
Zavragia (sper Zignau) ed a la Val Friberg
en la chavorgia da Schlans, nua ch’ella
cunfinava cun la Cadi. L’onn 865 è la Sur­
selva attestada era sco Curwala/Curvala.
Il 1050 sa numnava l’entira regiun, inclus
la Cadi, supra silvam (= sur la selva/Sursel­
va) u Muntinen, en opposiziun al territo­
ri sutsilvan in Planis (Il Plaun, tudestg Im­
boden). 1860 19 322 abitants; 1900
18 540; 1920 20 779; 1950 23 490; 2000
25 275.
En il temp autmedieval èn sa svilup­
pads dominis feudals ed emprims cumins
al Rain Anteriur ed en sias vals lateralas.
Suenter il nov giurament da la Lia Gri­
scha (1424) èn naschidas otg dretgiras au­
tas, da las qualas quatter sa chattan en il
territori da la Surselva, numnadamain
quellas da Mustér, da la Lumnezia, da la
Foppa e da Vuorz. La dretgira da Flem è
vegnida attribuida a la dretgira auta da
Razén, entant che quella daTenna era col­
liada cun la Surselva mo tras l’organisa­
ziun giudiziala. La dretgira criminala era
en ils mauns dals cumins ch’èn sa svilup­
pads suenter il 1424 a purtaders da la pus­
sanza statala per propi. Il 1734 è vegnida
dividida la dretgira da Vuorz en ina dret­
gira refurmada da Vuorz ed en ina dretgi­
ra catolica da Rueun, cun Rueun, An­
diast, Schlans, Siat e Pigniu. Trun è stà da
bell’entschatta il center da la Lia Grischa:
la Cuort Ligia Grischa ospitava la dretgi­
ra federala da la Lia Grischa sco era la die­
ta annuala, l’uschenumnà Di da s. Gieri
(23 d’avrigl). Glion, nua che las Trais Lias
salvavan lur Dieta federala, furmava en
roda cun Tavau e Cuira l’avantlieu da la
Republica. La helvetica n’ha gì nagin ef­
fect persistent sin las structuras da la Sur­
tà il material da terra e crappa da la val ora­
giu. Las cascadas èn sparidas, restadas èn
percunter las serpentinas impressiunan­
tas, sco la «Chrummwag» sut la staziun da
la Viafier retica da Versomi. Tras e sur la
bova maina la via chantunala da Panaduz
a Valendau ed a Glion. Dapi il 1903 mai­
na era la lingia da la Viafier retica Reha­
nau­Mustér tras la chavorgia. La Ruinaul­
ta è registrada en l’Inventari federal da las
cuntradas e dals monuments natirals
d’impurtanza naziunala. Il project per ina
via directa tras la Ruinaulta en Surselva è
vegnì suspendì.
Adolf Collenberg
La Ruinaulta furma il cunfin natiral tranter la Surselva ed Il Plaun.
selva. Il 1851 ha remplazzà il nov urden
da las dretgiras districtualas e cirquitalas
las dretgiras autas. Il territori da la Sursel­
va cumpigliava ussa il district dal Rain
Anteriur cun il circul da Mustér (nov cun
Schlans) ed il district da Glogn cun ils cir­
culs da Glion (nov cun Lags e Sevgein),
da la Lumnezia (cun Val) e da Rueun (nov
cun Vuorz) sco era la Sursaissa. Flem è
vegnì attribuì cun Trin sco circul da Trin
al district dad Il Plaun e Tenna ha furmà
cun la Stussavgia il circul da Stussavgia,
incorporà al district da la Mantogna (da­
pi il 2001 district da Surselva). Dals vi­
schinadis e cumins vegl­republicans èn
naschids suenter il 1851/54 (Constitu­
ziun chantunala) las vischnancas politicas
modernas. Il 1769 èn ids ad aua ils plans
per ina via dal Lai Rivaun sur Pigniu ed il
Lucmagn al Lago Maggiore ed era il pro­
ject per ina Viafier dal Lucmagn ed ina
Viafier Tödi­Greina, lantschads suenter il
1850, han fatg naufragi. L’amplificaziun
da la via dal Rain Anteriur, realisada
suenter il 1840, e la construcziun da las
vias d’access en las vals lateralas (a partir
dal 1870) han strusch promovì il svilup
da l’artisanat e da l’industria en la regiun
periferica prevalentamain agricula. L’in­
dustria è sa stabilida mo a Trun, in’hotel­
laria per propi ha pudì prosperar mo a
Flem. L’access a la Viafier retica, realisà il
1912 (fin a Mustér), ed a la Viafier Furca­
Surselva – placat
turistic da ca. 1900.
Alpsu (1926) ha promovì il traffic turistic,
el ha dentant strusch transfurmà las struc­
turas economicas fin a la Segunda Guerra
mundiala. La construcziun da las Ovras
electricas Patvag, Frisal e Rain Anteriur
han alura effectuà ina midada structurala
suenter il 1945. L’impurtanza da l’agricul­
tura è sa diminuida en ils onns 1950 en fa­
vur da l’industria da construcziun e da
transport, avant che la Surselva è sa svilup­
pada a moda rasanta ad ina gronda regiun
turistica (oravant tut sport d’enviern). Il
2000 eran 23 % da las persunas cun acti­
vitad da gudogn en Surselva pendularis
ordaifer. A medem temp èn era las struc­
turas agriculas vegnidas meglieradas. Ins
ha creà successivamain corporaziuns re­
giunalas, per exempel il 1967 la Pro Sur­
selva ed il 1977 la Corporaziun da vi­
schnanca Surselva. Il bloc da pussanza ca­
tolic­conservativ (l’uschenumnada Lavi­
na nera) è s’indeblì successivamain suen­
ter il 1980. La populaziun da la Surselva,
che furmava antruras ina regiun centrala
da la lingua e cultura rumantscha, è da­
ventada bilingua tras las midadas econo­
micas e socialas iniziadas il 1960. Part da
la populaziun da lingua rumantscha:
2000 42,5 % / 54,8 % (meglra lingua /
tuttas indicaziuns).
Adolf Collenberg
Rain
Cun var 1230 km lunghezza e 252 000
km² intschess idrografic (27 897 km² sin
intschess svizzer) in dals pli gronds flums
da l’Europa. Il Rain collia sis stadis tran­
ter las Alps e la Mar dal Nord e sbucca en
vischinanza da Rotterdam en l’Atlantic.
El nascha al Lag da Tuma al pe dal Pez Ba­
dus (2344 m) e curra alura sco Rain An­
teriur vers La Punt/Rehanau, nua ch’el
s’unescha cun il Rain Posteriur che ha sia
funtauna al Pez Valragn (3402 m). Al pe
da l’Ellhorn a Fläsch banduna il Rain il
Grischun per sbuccar alura en il Lai da
Constanza e cuntanscher Basilea suenter
avair percurrì 376 km sin territori gri­
schun e svizzer. Cun ses affluents ils pli
impurtants – il Glogn, la Rabiusa, l’Alvra,
la Plessur e la Landquart – drenescha el
dus terzs da la surfatscha dal Grischun.
Numerusas rivas umidas (ognas) d’im­
purtanza naziunala e regiunala flanche­
schan il curs dal Rain, per exempel l’Ogna
da Pardiala a Vuorz e las Ognas da Razén.
Il Rain percurra per part era chavorgias
selvadias sco quella da la Puntcrap e da la
Viamala (Rain Posteriur) respectivamain
la Ruinaulta (Rain Anteriur). Questas
chavorgias e regiuns dal Rain han sveglià
oravant tut dapi il 18avel tschientaner
l’interess dals artists, per exempel da Lud­
wig Hess (1760–1800), il pli impurtant
FOTO M. HARTMANN
scuvrider artistic dal Grischun. Il Rain è
era stà il motiv principal da Johann Hein­
rich Bleuler (1758–1823) e da ses figl Jo­
hann Ludwig (1792–1850). La Puntcrap
e la Viamala èn adina stads passadis im­
purtants, cumbain difficils per il transit
tras las Alps, ed ils ordvart numerus cha­
stels en laTumleastga conferman l’impur­
tanza da quella regiun, nua ch’il Rain
Posteriur e l’Alvra s’uneschan, sco porta
als pass alpins. Sin ils Rains Anteriur e
Posteriur (davent daTusaun) vegniva flot­
tà laina durant plirs tschientaners, e da­
vent da Cuira era la via d’aua medema­
main adattada per il transport da mar­
tganzia. En ils onns 1832–92 han ins
mess en rempars il Rain tranter Cazas e
Giuvaulta tenor ils plans da Richard La
Nicca e colmatà il nov terren arginà. Da­
pi il 1919 èn vegnids construids duas
dunsainas lais d’accumulaziun da total ca.
773 miu. m³ en l’intschess dal Rain Alpin:
S. Maria/Lucmagn, Curnera, Nalps, Pig­
niu, Zervreila ed auters al Rain Anteriur,
Sur, Val da Lei e Murmarera al Rain Po­
steriur. Il Rain è era in biotop per spezias
d’utschels particularas: il maset da palì, il
pitgalain pitschen, il maset nair. Ina gre­
va vita han ils peschs: da las 30 spezias da
peschs originaras èn da cumprovar en il
Rain anc 19, mo set da quellas èn frequen­
tas. La Cumissiun guvernamentala inter­
naziunala Rain Alpin (Svizra, Principadi
da Liechtenstein, Austria) ha inizià in
concept cumplessiv per l’avegnir dal Rain
Alpin tranter La Punt/Rehanau ed il Lai
da Constanza ed il 2003 han tschintg or­
ganisaziuns per la protecziun da l’ambient
lantschà il project «Rain vivent». Em­
prims pass per ina revitalisaziun dal Rain
èn vegnids fatgs cun la renatiralisaziun
tranter Cuira e Favugn.
Jürg Simonett
Ruinaulta
Chavorgia dal Rain Anteriur tranter Cas­
trisch e La Punt/Rehanau, cun ina lun­
ghezza da var 15 km. Enturn il 1880 ha il
geolog Albert Heim rendì attent per
l’emprima giada a quella chavorgia na­
schida da la pli gronda bova preistorica da
l’Europa. Fin oz n’han ins betg pudì refu­
tar si’ipotesa, tenor la quala l’entira massa
da terra da 12–15 mia. m³ (15 km³) saja
ida a val en ina giada. Tenor ina dataziun
novissima da Clemens Augenstein è la
Ruinaulta sa furmada enturn l’onn 8000
a.C. Il Rain n’ha anc betg cuntanschì il
fund da la bova. Il material consista d’in
smugl da chaltschina dal Giura (epoca
geologica) e da spelms erratics (p.ex. gra­
nit da Punteglias). La bova aveva stagnà in
lai che s’extendeva da Castrisch fin tranter
Tavanasa eTrun. Il Rain ha alura transpor­
Piz Mundaun
Muntogna da 2064 m autezza al sidvest
da Glion, numnada era il Rigi grischun
pervia da sia bella vista. Menziunà en il
Testament da Tello dal 765 sco Mendane
cum secivo suo, q.v.d. cun in’alp situada al
nordvest dal Piz Mundaun sin territori da
Surcuolm, utilisada da quel temp sco
pastgira. Il Mundaun è daventà enconu­
schent cun las festivitads dal 1860 en
commemoraziun da la Battaglia da Por­
clas, decidida il 1352 al pe da la munto­
gna, e tras ils maletgs da Gottfried Lud­
wig Theobald («Naturbilder aus den Rä­
tischen Alpen», 1860). El è era vegnì de­
chantà pli tard dals poets rumantschs.
Michel Caderas, pictur da Glion, ha rea­
lisà il 1861 l’emprim panorama stampà
dal Mundaun. Il 1867 ha la cumpagnia
da mats da Breil represchentà il drama
«Guglielm Tell» ( versiun rumantscha da
Gion Antoni Bühler) al pe dal Mundaun
sper il nov Hotel Péz Mundaun, avert il
1862. L’odiern Hotel Bündner Rigi Péz
Mundaun datescha dal 1902. Il Piz
Mundaun è accessibel al turissem cun ina
sutgera da la vart nord.
Martin Bundi
Tuverasca
Num dal district administrativ dals
Francs, attestà en l’«Urbari curretic dals
bains imperials» (ca. 840) cun la Surselva
sur las Auas Sparsas a Trin e sur la chavor­
gia da Versomi. Il center da quest Mini­
steriumTuuverasca era la Foppa cun il pos­
sess principal da l’administratur a Glion.
Il num Tuverasca deriva da l’anteriura cu­
legna da Tuora, situada amez il guaud
grond da Flem (territori da la vischnanca
da Sagogn) e va enavos sin il pled latin tu­
bus, rumantsch bischen, vallun, via cha­
vorgia.
Martin Bundi
Sassiala
Territori che s’extenda al vest (Sursassia­
la) ed al ost (Sutsassiala) da la chavorgia
da Russein. I sa tracta d’in anteriur terri­
tori d’immunitad da la claustra da Mu­
stér. Il term Sassiala deriva dal latin sa­
xum, rumantsch grip, crap. La Sursassia­
la cumpiglia las vischnancas da Mustér,
Medel e Tujetsch ed è vegnida urbarisada
durant il temp medieval tempriv sut l’in­
fluenza da la claustra da Mustér. Il sistem
da curts predominava. La Sutsassiala
cumpiglia las vischnancas da Sumvitg,
Trun, Breil e (dapi il 1851) Schlans e fa
part dal vegl territori cultural retic. Qua
predominescha il sistem da vischnancas
cumpactas. La divisiun en Sur­ e Sutsas­
siala gioga anc a l’entschatta dal 21avel
tschientaner ina rolla impurtanta en la re­
partiziun dals uffizis cirquitals.
Adolf Collenberg
Lexicon Istoric Retic
Il LIR cumpiglia bundant 3100 arti­
tgels (geografics, tematics, artitgels da
famiglias e biografias) davart l’istorgia
grischuna/retica e la Rumantschia.
Editura: Fundaziun Lexicon Istoric
Svizzer; versiun online: www.e­lir.ch;
versiun stampada: www.casanova.ch
u en mintga libraria.