Biografias

Transcript

Biografias
Biografias
Zomaria Angioy
Nàschidu dae Pierfrantziscu e Margherita Arras est abarradu, pitzinneddu, òrfanu de mama e a pustis de
babbu, chi a viudu si fiat fatu preìderu.
L'aiat pesadu unu frade de sa mama, don Taddeu Arras, in Bono e a coa in Thàthari. Su tziu Taddeu est
istadu su primu maistru suo mentras a pustis at istudiadu in Bono in ue sos paras Mertzedàrios, in
s'iscola in sa crèsia de su cumbentu de Nostra Segnora de sa Mertzede, tìtulu chi a pustis chi aiant
serradu su cumbentu, pro òrdine de su ministru Giovanni Battista Bogino in su 1776, ant cambiadu in
Santu Remundu Nonnato.
In Thàthari at sighidu a istudiare in ue sos gesuitas in su Canopoleno e in su 1771 s'est laureadu in
s'universidade locale. Sos parentes nche l'ant mandadu a Casteddu pro fàghere sa pràtica de avocadu
cun su giurista Gavino Nieddu, ma Angioy a pustis de duos meses at abbandonadu e s'est dedicadu a sos
istùdios de deretu. In su 1772, cun sa dispensa de su Re, at cumintzadu sa carriera acadèmica, e s'annu
in fatu at bintu sa càtedra de Istituzioni Civili; in su 1789 l'ant fatu Giùighe de sa Reale Udienza. Su 13 de
làmpadas de su 1781 s'est cojuadu cun Anna Belgrano, chi paris ant tentu tres fìgias.
Giuanni Batista Tuveri
Giuanni Batista Tuveri (Forru, 12 de austu de su 1815 – Forru, 8 de nadale de su 1887) fiat filòsofu,
iscritore e polìticu.
Fìgiu de avocadu, nebode, dae parte de mama, de unu notaju nòbile e connotu de Aristanis, Domìnigu
Bissente Licheri. Dae su 1827 a su 1833 at istudiadu retòrica e filosofia in su seminàriu tridentinu de
Casteddu, leende·si su diploma de Maestro delle Arti. A degheoto annos s'iscriet in sa facultade de
Giurisprudèntzia de s'Universidade de Casteddu, chi no l'est mai agradada pro sa severidade e sa falta de
apertura mentale chi caraterizaiat s'ambiente acadèmicu casteddaju. Leadu a pustis de duos annos su
bacalaureadu at abbandonadu s'Universidade e s'est ritiradu in Forru pro si dedicare a sos istùdios suos.
De ideas republicanas at cumintzadu s'atividade de giornalista in polèmica cun paritzos intelletuales
monàrchicos e cunservadores.
Est istadu un'esponente de su catolitzèsimu federalista, e l'ant elègidu deputadu pro duas bias in su
Parlamentu Subalpinu, in ue s'est opostu a sa fusione de sa Sardigna cun sos territòrios piemontesos e
est istadu in contrapositzione forte cun Vincenzo Gioberti pro sas positziones antirepublicanas e
antimazzinianas.
In su 1850 at fundadu in Casteddu sa Gazzetta popolare e at collaboradu cun paritzos giornales. Sìndigu
de Forru (1870-1887), nd'at propostu su càmbiu de nùmene in Collinas; cussigeri provintziale in
Casteddu at gherradu contra a su tzentralismu e at promòvidu prus autonomia, mescamente fiscale, pro
sas comunas piticas.
A livellu natzionale, amigu de Cattaneo e de Mazzini, at postu in su 1867 sa chistione sarda, promovende
unu riscatu de s'Ìsula e de su pòpulu sardu contra a un'istadu tzentralista e opressivu.
At iscritu paritzas òperas de caràtere polìticu, giurìdicu e filosòficu.
Emìliu Lussu
Avocadu, iscritore, lider polìticu e cumbatente legendàriu; figura de gabbale de sa cultura sarda e
italiana. Est nàschidu in Armùngia in su 1890 in una famìllia de propietàrios minores. L'ant educadu in
manera traditzionale, cosa chi at semper ammentadu cun commotzione e orgòlliu. S'est laureadu in
Casteddu in giurisprudèntzia. At partetzipadu a sa prima gherra mundiale comente ufitziale de
cumplementu de sa Brigata Sassari, faghende·si a connòschere pro su coràgiu, s'umanidade e
s'autoridade. Torradu a Sardigna, est istadu unu de sos protagonistas de su movimentu autonomista excombatentista, chi cheriat riscatare sa Sardigna dae sa sutamissione atàvica. Cun personàgios
importantes, che a Camillo Bellieni, Pietro Mastino e Paolo Pili est istadu, intre su 1919 e su 1921,
fundadore de su Partidu Sardu.
In su 1921 e in su 1924 est istadu deputadu e s'est ischieradu contra a su fascismu critichende sos
modos repressivos contra a sa manca, s'usu de sa violèntzia in s'esertzìtziu de su podere, su èssere
un'aina de su capitalismu setentrionale. Sas reatziones iscuadristas sunt arribbadas luego e Lussu etotu,
in santugaine de su 1926, est istadu vìtima in sa domo sua de Casteddu de un'ispeditzione punitiva.
Chirchende de si nche fuire at mortu a unu de sos assachiadores. Protzessadu e assoltu pro legìtima
defensa l'ant però cundennadu a su confinu e tramudadu a s'ìsula de Lipari in santandria de su 1927.
Durante su confinu Lussu at connotu a Fausti Nitti e a Carlo Rosselli, chi aiat organizadu una fua
aventurosa in su 1929 in antis in Tunisia e a coa in Parigi. Sos annos pariginos sunt istadu importantes
meda. Lussu est intradu in cuntatu cun paritzos intelletuales e polìticos italianos antifascistas,
arrichende·si comente cultura e ideologia, e maturende sa visione polìtica chi lu diat sustènnere in sa luta
acanida contra a su regìmene mussolinianu. In su 1930, cun Carlo Rosselli e Gaetano Salvemini, at
fundadu su movimentu Giustizia e Libertà, chi est istadu su coro de sa propaganda antifascista in Itàlia e
in foras. In intro de su movimentu at partetzipadu a sa gherra de Ispagna, abratzende sa càusa
antifranchista. In sa capitale frantzesa at connotu a Joyce Salvatori, fèmina istudiada e coragiosa chi
s'ant a cojuare e chi ant a tènnere unu fìgiu, Giovanni.
De custos annos sunt sas òperas printzipales de Lussu: La catena, de su 1929; Marcia su Roma e
dintorni, de su 1933, testimonia autobiogràfica apassionante de sos fatos de sa dècada 1919-1929. In su
1936, sanende a pustis de un'interventu chirùrgicu delicadu a sos purmones, at iscritu Teoria
sull'insurrezione, teorizatzione de sas caraterìsticas de sa gherra partigiana. In su 1936-1937 at
cumpostu s'òpera prus famada, Un anno sull'altipiano, diàriu irònicu e profundu de su segundu annu de
trintzea in sa Prima Gherra.
In su 1943 est torradu a Itàlia e at partetzipadu a sa resistèntzia in su Partito d'Azione, chi nd'est istadu
segretàriu pro s'Itàlia tzentrumeridionale. Finida sa gherra, in su 1945, est istadu ministru de guvernu de
su guvernu Parri e de su primu guvernu De Gasperi. In su 1946 est istadu deputadu de s'assemblea
costituente e est intradu, cun sa currente de manca de su partidu suo, in su Partidu Sotzialista Italianu.
In su 1948 at fundadu su Partito Sardo d'Azione Socialista e in su 1964 at partetzipadu a sa costitutzione
de su Partito Socialista di Unità Proletaria. Est mortu in Roma su 5 de martzu de su 1975.
Antoni Simon Mossa
Si làureat in architetura e cumintzat s'atividade in Thàthari e in S'Alighera, in ue s'est interessadu a su
faeddu locale e a sa limba sarda. Iscriet unu libru de grammàtica aligheresa e in cabudanni de su 1959
fundat un'iscola in ue, finas a su 1970 imparaiant s'aligheresu e faghiat letziones in catalanu de
archeologia, istòria e cultura sarda. Dae su 1961 a su 1971 est presidente de su “Centre d'Estudis
Algueresos” chi aiat fundadu. In su 1959 connoschet a su fotògrafu e istòricu Pere Català i Roca, chi ant
cumintzadu a s'iscrìere. Faghet biàgios de istùdiu a Còrsica in ue connoschet a Petru Rocca; in su 1961
bisitat in Catalugna a Jordi Pujol i Soley; in su 1964 bisitat su Paisu Bascu e sa Galìtzia, s'Alsàtzia in su
1965, in su 1966 sas Fiandras, su Galles e s'Iscòtzia e in fines sa Frìsia in su 1967. In s'ìnteri cumintzat a
partetzipare a su movimentu natzionalista sardu, chi aiat cumintzadu a leare paritzos de sos postulados
de sa generatzione noa de manca sardista de sos annos '60, e torrat a interpretare unos cantos
argumentos de Camillo Bellieni torrende a formulare su messàgiu traditzionale autonomista. Introduit una
teoria noa basada in su torrare a s'apropiare de s'identidade sarda, definida comente una comunidade
cun istòria, limba e cultura sua in perìgulu de si nch'ispèrdere. Sa solutzione pro l'agabbare cun su
neocolonialismu italianu diat èssere de fàghere logu a su sotzialismu e tràmite s'indipendèntzia de s'ìsula,
costituire una federatzione europea de sas comunidades in ue sa Sardigna diat pòdere tènnere unu
raportu privilegiadu cun Catalugna e Còrsica.
In su 1964, mancari fatzat parte de su Partidu Sardu, fundat paris cun Giampiero Marras su “Muimentu
Indipendhentistigu Revolussionàriu Sardu” e in su 1966 su grupu clandestinu “Sardigna Libera”; in su
matessi annu lu elègent cussigeri comunale de sa Comuna de Portu Turres. Morit de maladia su 14 de
trìulas de su 1971. At influentzadu a intelletuales e polìticos che a Giuanni Lilliu, Antonio Ballero de
Candia, Sergio Salvi, Carlo Secchi Ibba e Gustavo Buratti, e sas ideas suas las ant adotadas diferentes
movimentos indipendentistas che a Su Populu Sardu, Sardigna Natzione Indipendèntzia e Indipendèntzia
Repùbrica de Sardigna.