Biografias
Transcript
Biografias
Biografias Zomaria Angioy Nàschidu dae Pierfrantziscu e Margherita Arras est abarradu, pitzinneddu, òrfanu de mama e a pustis de babbu, chi a viudu si fiat fatu preìderu. L'aiat pesadu unu frade de sa mama, don Taddeu Arras, in Bono e a coa in Thàthari. Su tziu Taddeu est istadu su primu maistru suo mentras a pustis at istudiadu in Bono in ue sos paras Mertzedàrios, in s'iscola in sa crèsia de su cumbentu de Nostra Segnora de sa Mertzede, tìtulu chi a pustis chi aiant serradu su cumbentu, pro òrdine de su ministru Giovanni Battista Bogino in su 1776, ant cambiadu in Santu Remundu Nonnato. In Thàthari at sighidu a istudiare in ue sos gesuitas in su Canopoleno e in su 1771 s'est laureadu in s'universidade locale. Sos parentes nche l'ant mandadu a Casteddu pro fàghere sa pràtica de avocadu cun su giurista Gavino Nieddu, ma Angioy a pustis de duos meses at abbandonadu e s'est dedicadu a sos istùdios de deretu. In su 1772, cun sa dispensa de su Re, at cumintzadu sa carriera acadèmica, e s'annu in fatu at bintu sa càtedra de Istituzioni Civili; in su 1789 l'ant fatu Giùighe de sa Reale Udienza. Su 13 de làmpadas de su 1781 s'est cojuadu cun Anna Belgrano, chi paris ant tentu tres fìgias. Giuanni Batista Tuveri Giuanni Batista Tuveri (Forru, 12 de austu de su 1815 – Forru, 8 de nadale de su 1887) fiat filòsofu, iscritore e polìticu. Fìgiu de avocadu, nebode, dae parte de mama, de unu notaju nòbile e connotu de Aristanis, Domìnigu Bissente Licheri. Dae su 1827 a su 1833 at istudiadu retòrica e filosofia in su seminàriu tridentinu de Casteddu, leende·si su diploma de Maestro delle Arti. A degheoto annos s'iscriet in sa facultade de Giurisprudèntzia de s'Universidade de Casteddu, chi no l'est mai agradada pro sa severidade e sa falta de apertura mentale chi caraterizaiat s'ambiente acadèmicu casteddaju. Leadu a pustis de duos annos su bacalaureadu at abbandonadu s'Universidade e s'est ritiradu in Forru pro si dedicare a sos istùdios suos. De ideas republicanas at cumintzadu s'atividade de giornalista in polèmica cun paritzos intelletuales monàrchicos e cunservadores. Est istadu un'esponente de su catolitzèsimu federalista, e l'ant elègidu deputadu pro duas bias in su Parlamentu Subalpinu, in ue s'est opostu a sa fusione de sa Sardigna cun sos territòrios piemontesos e est istadu in contrapositzione forte cun Vincenzo Gioberti pro sas positziones antirepublicanas e antimazzinianas. In su 1850 at fundadu in Casteddu sa Gazzetta popolare e at collaboradu cun paritzos giornales. Sìndigu de Forru (1870-1887), nd'at propostu su càmbiu de nùmene in Collinas; cussigeri provintziale in Casteddu at gherradu contra a su tzentralismu e at promòvidu prus autonomia, mescamente fiscale, pro sas comunas piticas. A livellu natzionale, amigu de Cattaneo e de Mazzini, at postu in su 1867 sa chistione sarda, promovende unu riscatu de s'Ìsula e de su pòpulu sardu contra a un'istadu tzentralista e opressivu. At iscritu paritzas òperas de caràtere polìticu, giurìdicu e filosòficu. Emìliu Lussu Avocadu, iscritore, lider polìticu e cumbatente legendàriu; figura de gabbale de sa cultura sarda e italiana. Est nàschidu in Armùngia in su 1890 in una famìllia de propietàrios minores. L'ant educadu in manera traditzionale, cosa chi at semper ammentadu cun commotzione e orgòlliu. S'est laureadu in Casteddu in giurisprudèntzia. At partetzipadu a sa prima gherra mundiale comente ufitziale de cumplementu de sa Brigata Sassari, faghende·si a connòschere pro su coràgiu, s'umanidade e s'autoridade. Torradu a Sardigna, est istadu unu de sos protagonistas de su movimentu autonomista excombatentista, chi cheriat riscatare sa Sardigna dae sa sutamissione atàvica. Cun personàgios importantes, che a Camillo Bellieni, Pietro Mastino e Paolo Pili est istadu, intre su 1919 e su 1921, fundadore de su Partidu Sardu. In su 1921 e in su 1924 est istadu deputadu e s'est ischieradu contra a su fascismu critichende sos modos repressivos contra a sa manca, s'usu de sa violèntzia in s'esertzìtziu de su podere, su èssere un'aina de su capitalismu setentrionale. Sas reatziones iscuadristas sunt arribbadas luego e Lussu etotu, in santugaine de su 1926, est istadu vìtima in sa domo sua de Casteddu de un'ispeditzione punitiva. Chirchende de si nche fuire at mortu a unu de sos assachiadores. Protzessadu e assoltu pro legìtima defensa l'ant però cundennadu a su confinu e tramudadu a s'ìsula de Lipari in santandria de su 1927. Durante su confinu Lussu at connotu a Fausti Nitti e a Carlo Rosselli, chi aiat organizadu una fua aventurosa in su 1929 in antis in Tunisia e a coa in Parigi. Sos annos pariginos sunt istadu importantes meda. Lussu est intradu in cuntatu cun paritzos intelletuales e polìticos italianos antifascistas, arrichende·si comente cultura e ideologia, e maturende sa visione polìtica chi lu diat sustènnere in sa luta acanida contra a su regìmene mussolinianu. In su 1930, cun Carlo Rosselli e Gaetano Salvemini, at fundadu su movimentu Giustizia e Libertà, chi est istadu su coro de sa propaganda antifascista in Itàlia e in foras. In intro de su movimentu at partetzipadu a sa gherra de Ispagna, abratzende sa càusa antifranchista. In sa capitale frantzesa at connotu a Joyce Salvatori, fèmina istudiada e coragiosa chi s'ant a cojuare e chi ant a tènnere unu fìgiu, Giovanni. De custos annos sunt sas òperas printzipales de Lussu: La catena, de su 1929; Marcia su Roma e dintorni, de su 1933, testimonia autobiogràfica apassionante de sos fatos de sa dècada 1919-1929. In su 1936, sanende a pustis de un'interventu chirùrgicu delicadu a sos purmones, at iscritu Teoria sull'insurrezione, teorizatzione de sas caraterìsticas de sa gherra partigiana. In su 1936-1937 at cumpostu s'òpera prus famada, Un anno sull'altipiano, diàriu irònicu e profundu de su segundu annu de trintzea in sa Prima Gherra. In su 1943 est torradu a Itàlia e at partetzipadu a sa resistèntzia in su Partito d'Azione, chi nd'est istadu segretàriu pro s'Itàlia tzentrumeridionale. Finida sa gherra, in su 1945, est istadu ministru de guvernu de su guvernu Parri e de su primu guvernu De Gasperi. In su 1946 est istadu deputadu de s'assemblea costituente e est intradu, cun sa currente de manca de su partidu suo, in su Partidu Sotzialista Italianu. In su 1948 at fundadu su Partito Sardo d'Azione Socialista e in su 1964 at partetzipadu a sa costitutzione de su Partito Socialista di Unità Proletaria. Est mortu in Roma su 5 de martzu de su 1975. Antoni Simon Mossa Si làureat in architetura e cumintzat s'atividade in Thàthari e in S'Alighera, in ue s'est interessadu a su faeddu locale e a sa limba sarda. Iscriet unu libru de grammàtica aligheresa e in cabudanni de su 1959 fundat un'iscola in ue, finas a su 1970 imparaiant s'aligheresu e faghiat letziones in catalanu de archeologia, istòria e cultura sarda. Dae su 1961 a su 1971 est presidente de su “Centre d'Estudis Algueresos” chi aiat fundadu. In su 1959 connoschet a su fotògrafu e istòricu Pere Català i Roca, chi ant cumintzadu a s'iscrìere. Faghet biàgios de istùdiu a Còrsica in ue connoschet a Petru Rocca; in su 1961 bisitat in Catalugna a Jordi Pujol i Soley; in su 1964 bisitat su Paisu Bascu e sa Galìtzia, s'Alsàtzia in su 1965, in su 1966 sas Fiandras, su Galles e s'Iscòtzia e in fines sa Frìsia in su 1967. In s'ìnteri cumintzat a partetzipare a su movimentu natzionalista sardu, chi aiat cumintzadu a leare paritzos de sos postulados de sa generatzione noa de manca sardista de sos annos '60, e torrat a interpretare unos cantos argumentos de Camillo Bellieni torrende a formulare su messàgiu traditzionale autonomista. Introduit una teoria noa basada in su torrare a s'apropiare de s'identidade sarda, definida comente una comunidade cun istòria, limba e cultura sua in perìgulu de si nch'ispèrdere. Sa solutzione pro l'agabbare cun su neocolonialismu italianu diat èssere de fàghere logu a su sotzialismu e tràmite s'indipendèntzia de s'ìsula, costituire una federatzione europea de sas comunidades in ue sa Sardigna diat pòdere tènnere unu raportu privilegiadu cun Catalugna e Còrsica. In su 1964, mancari fatzat parte de su Partidu Sardu, fundat paris cun Giampiero Marras su “Muimentu Indipendhentistigu Revolussionàriu Sardu” e in su 1966 su grupu clandestinu “Sardigna Libera”; in su matessi annu lu elègent cussigeri comunale de sa Comuna de Portu Turres. Morit de maladia su 14 de trìulas de su 1971. At influentzadu a intelletuales e polìticos che a Giuanni Lilliu, Antonio Ballero de Candia, Sergio Salvi, Carlo Secchi Ibba e Gustavo Buratti, e sas ideas suas las ant adotadas diferentes movimentos indipendentistas che a Su Populu Sardu, Sardigna Natzione Indipendèntzia e Indipendèntzia Repùbrica de Sardigna.