131 (2.38 MiB)

PUNTS ()•()
NR. 131 ()•(
AVREL ()•()
4/2005 ()•(
()•()•()•()•()
annada 11 / Glion / pretsch frs. 45.–/onn
SENIORS!
1
INFOS INTERNS – SENIORS
SEXY SENIORAS •()•()•()•()•()•()•()•()• 3
SENIORITAD •()•()•()•()•()•()•()•()•()• 12
da Silvana Derungs
da Roman Derungs
Far l’amur sur la vegliadetgna da pensiun
ora?! Pertge betg? Mintgin e mintgina dastga
far insatge per sia sanadad…
Cur che jau era anc giuven, era tut auter - la
giuventetgna or da la vista d’in senior.
TGEI TAMAZZI CH’HA SCRET SI QUEI
CULLA VETA EIS EI SCO CUN IN TOC
SAVESS JEU ERA BUGEN... •()•()•()• 12
DA TEATER: •()•()•()•()•()•()•()•()•()•()• 4
dad Andri Cathomen
dad Annatina Nay
In schabetg unic vegn rapportà or d’ina vista
in pau nunusitada.
I na dependa betg quant lung ch’il toc da teater è, mobain quant variant. (Seneca, filosof
roman)
STAI SI DEFENDA! ()•()•()•()•()•()•()• 13
da Fadrina Hofmann
IL GIAST DAL MAIS – GÖRI KLAINGUTI
()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()• 5
DIRECZIUNS ()•()•()•()•()•()•()•()•()•()• 5
da Laura Meng
L’istorgia d’ina giuvna e d’ina veglia – e d’ina
soluziun.
I dat seniors ed i dat seniors dad uniuns
da students. Tge che quai è precis raquinta
Gianna Halter en in’intervista.
LIRICAS BANALAS II ()•()•()•()•()•()• 13
dad ephraim, student a wandschrank
Part dus da la seria lirica - ed ins sa tschenta
plaunsieu la dumonda suenter la banalitad da
quellas liricas!
«SCHI, EAU GESS A STER AINT ILLA
RESIDENZA CHA EAU MAIN.» ()•()•()• 6
BREV DA LECTURS ()•()•()•()•()•()•()• 15
da Mevina Feuerstein
Quai dì il manader da la chasa d’attempads
Residenza Evangelica, Aldo Pitsch. In’intervista
cun in um che lavura di per di cun seniors.
SENIOR?!? ()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()• 6
da Nicla Lozza
Jau e seniors ussa ed jau ed ils giuvens en in
pèr decennis.
TRAFFIC PUBLIC EN SURSELVA – QUO
VADIS? ()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()• 17
dad Ursin Lutz
Il svilup dal traffic public en las regiuns
muntagnardas sa chatta dapi intgins onns
sin ina lingia plitost regressiva. La Regiun
Surselva vul mantener il traffic public e preschenta in concept da finanziaziun ch’è ussa
en consultaziun tar las vischnancas.
FINIASTRA ELL’INDIA ()•()•()•()•()•()• 7
da Roman Derungs
PROFIL – HANS-PETER DÜR •()•()•()• 8
SURTAGLIADA DA MATTAS – EN
RITUAL BRUTAL •()•()•()•()•()•()•()•()•17
da Gianna Sonder
CCM, SA TGEI CHE QUEI EI??? •()•()• 9
da Curdin Tuor
Il center da cumpetenza e management per
cultura, liungatg e furmaziun sa preschenta.
La surtagliada da mattas è en il mument uschi
actuala sco anc mai. Igl è sgarschaivel sco che
quellas mattas e dunnas ston patir.
LAS SCHIBETTAS DAL MAIS ()•()•()•18
SUNDEL JEU EL FALLIU FILM? ()•()• 10
da Gion Hosang
In viadi a Wetzikon e lura sa tschentar en il
fallì film.
CONTAINER •()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•19
TUPPA SCHNORRA •()•()•()•()•()•()•()•19
SERIA MEINSILA DA FOTOGRAFIAS:
DAMIAN CAMATHIAS •()•()•()•()•()• 11
ENGIAVINERA ()•()•()•()•()•()•()•()•()•19
2
EDITORIAL
dad Annatina Nay
Senior – seniors, noziuns cun differentas
muntadas. Seniors en il linguatg da mintgadi:
persunas pensiunadas ni lifestyle 65plus.
Seniors cun chavels grisch-alvs che sesan sin
bancs en la sumbriva, baterlan, fiman ina pipa
ni legian la gasetta e senioras che fan chaltschiel ni van a spass cun lur biadis èn maletgs
ideals da carstgauns attempads che giaudan la
saira da lur vita.
La roda dil temp sa mova senza cal. Tut quai
ch’è giuven daventa vegl cul temp. Per nus
che vivain per il mument en in mund giuven
e dinamic è quai savens grev da crair e realisar. Faudas e tschertgels enturn ils egls vegnan zuppads u caschads, chavels colurads u
transplantads. Mo n’è la vita betg per mintgin
insatge final, insatge che va da rendi sco in di?
Co stat ei cun las valurs internas? Sa sminueschan quellas era cun ils onns?
Oz succedan midadas bler pli svelt. Las divergenzas tranter l’optimissem dals giuvens e
l’experientscha dils vegls daventan adina
pli grondas. N’èsi betg gist en quai mument
impurtant da colliar las generaziuns ina cun
l’autra, da promover la communicaziun da
quellas duas partidas?
Chara lectura, char lectur, PUNTS porscha cun
l’ediziun 131 numerusas contribuziuns tar in
tema che pertutgan vegl ed oravant tut giuven. Bun divertiment!
SEXY
SENIORAS
da Silvana Derungs
Dus corps sesguschan in vid l’auter.
Denteren in pèr schems, lu forsa in tuosch,
empau sbaba che vegn ord bucca, in profund respir ... ahhh, il flad po buca si ... ei
va puspei ... Ils mauns sesgreflan malamein
dapertut pil tgierp entuorn. Detta liunga
e cun ni carn ni colur tschappa il tgierp,
in tgierp cun ina pial penderlonta e plein
rubaglias, senza tarlischur ed attracziun...
eav., mo vinavon lein nus gie gnanc ir, aschi
disgustus sco igl ei. Propi? Ei quei il maletg
che nus vein da sex sur la vegliadetgna da
pensiun ora?
Amur e sexualitad ella vegliadetgna: Per biars
giuvens e biaras giuvnas in’idea absurda, e
sche buc absurda, lu silmeins nunestetica.
La sexualitad da glieud pli veglia vegn oz – e
quei en temps, nua che nus vegnin bumbardai
cun impuls sexuals! – aunc adina tabuisada.
Motivs dat ei plirs. P.ex. ein persunas che
han oz denter 70 e 90 onns (per part aunc pli
giuvnas, segir inaga en Surselva) carschidas si
en in ambient prud e conservativ, nua che la
sexualitad era taxada sulettamein sco mied
per la reproducziun ... per dir quei aschi flot.
Secundo vegnan persunas veglias vesidas
– oravontut dils giuvens fits, sauns e vescals
– sco creatiras asexualas cun ina degeneraziun
spirtala e corporala.
Vargau il zenit
Mo tier igl anniversari, lein dir da 63 onns
survegn ins bein buc in contract cun il
cuntegn «Ei dat negins desideris sexuals pli
e sche tuttina, lu vegnan quels stinschentai!»
e sto lu suttascriver quel. Il desideri e gust
per l’amur san tuttina buca svanir d’in di sin
l’auter. Forsa ch’ils giavischs semidan in tec.
Ei vala da perscrutar novas sorts da sexualitad,
novas fuormas d’erotica ed affecziun – sex
sco sport da prestaziun vegn matei strusch
pli en damonda. [Per esser sincera: jeu sperel
che quei – eba che sex seigi buca mo in sport,
mobein che enzatgei auter stetti aunc davostier – seigi clar buca pér cura ch’ins ha vargau ils 60 (jeu hai lu detg nuot ch’ins dueigi
ni stoppi era sedepurtar leusuenter, quei ei la
caussa da mintgin e mintgina!)] La prestaziun
fisica ei halt schon buca pli sil medem stan
sco «pli baul», p.ex. disturbis d’erecziun tier
ils umens, ni ina vagina pli schetga tier las
dunnas. Denton l’idea che las dunnas hagien
neginas queidas pli suenter ils onns da midada
(quei tuna sco sche las dunnas fussen duront
in cert temps automats da midar muneida ...)
ei in pregiudezi fetg stinau. In digren da hormons ei buc automaticamein in digren dalla
libido! Medemamein falliu ei ch’ils vegliets
daventien mo potents, sch’els vesan ina da 20
onns en vestgiu cuort!
Cun 60 ein ins halt buca 20 pli.
Cheu gidan era sprizzar botox, tschitschar
grass etc. nuot pli. Certas influenzas dils onns
passai ein e vegnan a restar veseivlas, mo il
partenari vegn tgunsch ad enconuscher ils
medems quitaus. Ina premissa per ina veta
sexuala senza temas e cumplexs sur ina certa
vegliadetgna ei perquei segir ina buna e liunga
relaziun. Da viver la sexualitad cun in niev
partenari ughegian mo paucas persunas sur
60. Cheu drova ei forsa schon empau curascha
ed era fidonza in visavi l’auter.
Tgei che studis reveleschan ...
Che nus carstgauns havein era sur la sava
da 60 onns vinavon il desideri da carezia ed
amur corporala vegn savens survesiu. Tenor
in studi da Pfizer (concern da farmazia cun
in cert product numnaus Viagra), menaus
atras cun 26’000 dunnas ed umens denter 40
ed 80 onns ord 29 tiaras, ei sex per ils biars
e las biaras in impurtont element dalla veta.
En quella retscherca indicheschan 57% dils
umens e 51% dallas dunnas dad esser stai silmeins ina tochen sis ga ad jamna sexualmein
activAs duront il davos onn. Plinavon semuossa ei ch’ils Spagnols van culla plema quei che
pertucca la frequenza da sex ella categoria 40
– 80 onns en Europa. Las dunnas spagnolas da
70 – 80 onns ein cun 27 activitads sexualas ad
onn ordavon e las Englesas cun 1.7 ga ad onn
sil davos scalem. Ella cumparegliaziun internaziunala ein ils Japanes empau «muffels» da
sex, mo 21% s’audan tier ils activs jamnils.
Pia, il sex en las combras (e matei era aunc en
auters loghens) dallas annadas ‘60 ed engiu
ei gnanc aschi scarts sco quei ch’ins suppona
magari. Fuss gie era donn, buc? «Ir sin safari»
(cfr. Punts nr.130) porscha in bien moviment,
stimulescha il sistem d’immunitad, moderescha las fauldas, brischa calorias, fa buna luna,
reducescha il cunfin da dolur, lai glischar la
pial ed impedescha perfin il svilup da cellulite.
In mied anti-aging par excellence per quels e
quellas che vulan interprender tut per buca
vegnir vegls ni veser ora vegls e semplamein
in deletg per quels e quellas che san ed astgan
guder. Cheu dat ei negina limita da vegliadetgna ed jeu sperel che sex ella vegliadetgna
ni/ed en ina relaziun pli avanzada seigi buca
sco da ruir vid ina crusta-paun veglia. Ni aunc
mender: resentir insumma nuot pli! Lu savess
ins gie gest aschi bein seretrer en claustra
cun 50 ... Saveis gie dumandar mei en in pèr
decennis puspei, jeu sperel denton buca dad
haver stuiu midar meini ...
TRANTER UMENS
da Chatrina Josty
WG CUN BAP E
MAMMA
Igl eran vacanzas da semester. Super, per mai,
sco studenta en il emprim onn n’hai jau anc
betg stuvì scriver lavurs ed uschè avess jau gì
5 emnas simplamain vacanzas. Mo vacanzas?
In pau lungurus, hai jau pensà e tschertgà in
job. L’idea era ensasez da restar a Fribourg. Ma
lura hai jau chattà ina lavur en Engiadina. Cun
quai hai gì num turnar a chasa, a Bravuogn, e
prender mintga di il tren per Schlarigna, en
mia bella unifurma mellen-blaua da magisters
da skis. (Tge ti? Gea, gea. Jau hai fantasia,
sch’igl va per chattar lavur…).
Avair in job en Engiadina ha damai gì num
per mai puspè star a chasa, vul dir en la «wg
mamma&bap». Turnar en quella wg n’era
betg uschè simpel, «wg mamma&bap» è dapi
insaquants onns numnadamain adisada dad
esser ina wg da dus. Cun ina fin trais persunas
dapli la fin d’emna. La «wg mamma&bap» è
damai ina wg cun sias atgnas reglas e ses rituals fixs.
Ils plazs sin il canapé èn repartids, e vehe
sche insatgi (jau) prenda quel da mamma.
Discussiuns sur dal progam da televisiun na
datti betg, era tar films ch’ins ha gia vesì ina
giada. La wg da dus as vesa er en bogn, nua
ch’ina giada eran circa 7 barschuns da dents
è ussa mo pli in eletric. «Nus prendin tuts dus
quel, e ti has segir in en tia tastgetta da tualetta.» Tut nagin problem, mo che la maschina
da lavar da la «wg mamma&bap» na cumporta betg pli mia purziun da vestgadira ma para
in pau curius. Cun in pêr chautschinas dapli
è’la surchargiada, strapatschada perquai era la
nerva da mamma. Conflicts (era sche mo pervi
da in pèr chautschettas) vegnan purtads ora
directamain en la «wg mamma&bap». Il livel
da canera è in pèr giadas creschì magari spert
durant mia dimora a Bravuogn. Ensasez però
bel, sch’igl vegn fatg dispitta en ina wg. Ed il
pli bel era che suenter 10 minuts era adina tut
puspè en urden, en la «wg mamma&bap». En
ina armonia essan nus lura sesì tuts ensemen
sin il canapé, mintgin sin ses plaz, sa chapescha, ed en la televisiun ha Derrick per la
1000 avla giada tschiffà il medem nauschun.
Jau m’allegr tuttina da turnar en mia atgna
wg a Fribourg.
Chatrina Josty, studenta a Fribourg scriva da sia
vita en ina WG cun dus umens.
3
CULLA VETA EIS EI
SCO CUN IN TOC DA
TEATER:
EI DEPENDA BUC CON LIUNGS
CH’EL EI, MOBEIN CON VARIONTS.
(Seneca, filosof roman)
dad Annatina Nay
La veta ei in teater
Tgei ei veta? Enzatgei ch’ei cuntinuadamein
en moviment, forsa perfin da cumparegliar
cun cellas organicas? Enzatgei ch’ei en moviment e respira, sco per exempel carstgauns,
animals, plontas? Mintga creatira viva e
semulitiplichescha. Aschi spert ch’il nievnaschiu ei sortius dalla madra ed ha tratg flad per
l’emprema gada, ha siu cuors da veta terrester
entschiet.
Il filosof roman Seneca cumpareglia la veta
cun in toc da teater. La lunghezia gioghi buca
ina rolla. Decisiva seigi sulettamein la variaziun dall’acziun, digl aschinumnau «plot».
Astgein nus cumparegliar nossa veta cun
in tal giug ch’ei oriundamein tonaton mo
in’invenziun humana? Appartegn la veta,
pardon, il toc da teater, da mintga singul
carstgaun schizun ad ina forza pli aulta, ad in
omnipussent, in reschissur che tegn ils fils en
ses mauns e diregia destin e casualitad?
Prolog
Ils quadrels ein curdai, las rollas ein dadas. Il
carstgaun nescha en in sistem ch’ei daus avon,
in raster che vegn cumpletaus entras el sez e
sia atgna cumparsa. La casualitad decida la
schlatteina, il num, la derivonza, ils privilegis
e differentas situaziuns da veta . Tut quels facturs s’uneschan e fuorman la basa per la historia ni la «story» da mintga singul carstgaun.
Il teater sa entscheiver. Fuss ei ussa deplazzau
da semplamein giavischar bien divertiment, ni
da sulettamein dir: «Lu mo entscheiva, enzacu
va tut inagada a fin». Ei dat aschi bia vetas sco
carstgauns e carstgauns sco vetas. Mintgin
scriva si’atgna historia, mintgin sto cumbatter
per surviver e tuttina eis ei il giavisch da mintga soli sulet carstgaun da viver la megliera,
la pli varionta veta pusseivla. Ina veta senza
variaziun ei sco in toc da teater senza tensiun.
Il teater ei sper igl admonir ed instruir era
fatgs per divertir. Nus stuein divertir nusezs,
vul dir schonglar cun ils bals che vegnan dai
enta maun a nus. Scenettas sco era teaters
liungs da 48 uras san esser divertents sin lur
atgna moda e maniera. Pil carstgaun e sia veta
munta quei: viver cunscient, viver il mument,
investar naven dall’entschatta ell’atgna capacitad e guder mintga minuta sco sch’ei fuss la
davosa.
Scena x
Nundumbreivlas scenas passan duront ina
veta. Entginas less ins il pli bugen emblidar
immediat. Quei ein las scenas malemperneivlas, trestas, quellas plein dolur. Mo tuttina s’audan ellas tier la historia d’ina veta
humana. En interacziun cun ils muments
emperneivels sefuorma il coc, il sal ella suppa,
il senn ch’ei independents da mesiras dil
temps.
In toc da teater viva da ses aspectaturs e da
lur reacziuns. Tgi ein ils aspectaturs dil teater
veta e daco dat ei mai pausas? Daco stuein
nus mai trenar e repeter differentas scenas?
Aspectaturs veseivels sin sutgas dat ei buc. Ils
concarstgauns ein el medem mument aspectaturs sco congiugadurs. Els applaudeschan
ed admoneschan. Savens essan nus schizun
sezs ils aspectaturs, numnadamein sche nus
reflectein e mettein nusezs en damonda.
Pausas dat ei mai, damai ch’ins sa buca frenar il temps. Ei dat denton black-outs, sco
per exempel siemis dil di e dalla notg. La veta
ei in process cuntinuau. Repeter scenas ei
buca necessari. Motivs ein il temps e l’atgna
voluntad. Negin vul repeter quei ch’ei buca
gartegiau. Cun in sguard anavon viers il futur
emprendin nus ord experientschas ed agin
adina pli fetg a moda raziunala. Aschia sedat il
progress e suenter la scena x suonda la scena
xy e suenter la scena xy suonda…
Punct culminont e midada
Il teater classic cuntegn adina in punct culminont ni in punct da midada. In punct culminont definitiv sa buca vegnir definius concretamein ella veta dad in carstgaun. Las staziuns
impurtontas
semuossan
individualmein.
Mintga mument special, variont, sa esser
in potenzial eveniment nunemblideivel. In
bien toc da teater e la veta ein pleins da tensiun. Teater senza tensiun ei teater monoton.
Transferiu alla veta munta quei il suandont:
Il destin lai savens sentir nus fridas che paran
el mument nuncapeivlas e nunsurmuntablas.
«Daco ha ei gest tuccau mei? Daco stos jeu
purtar quella greva sort?» En tals muments
spitgein nus vess che la tenda dil teater crodi.
Nus spitgein sin in segn dil reschissur che grescha: «Cut, ed aunc inagada repeter la scena!»
Suenter mintga punct culminont suonda ina
midada. Il schema grafic da mintga veta sedifferenziescha dad auters: Vetas cuortas cun
numerus puncts culminonts, vetas liungas
cun pauca variaziun – e mintga veta ha sia
si’atgna valeta. Puspei dependa ei buca dalla
lunghezia, mobein dallas midadas. La qualitad
ha prioritad e buca la quantitad.
Epilog
Entochen ad in cert punct san ins cumparegliar
la veta cun in toc da teater. La fuorma externa
constat. Il giug schai denton buca els mauns
d’in scenari concret. La veta sezza ei il fegl alv
che vegn emplenius e descrets da temps en
temps cun historias, cun bials eveniments, mo
che cuntegn era fessas e sgreffels che dattan
perdetga da tristezia e dolur. Ella entscheiva
4
cun in griu, senza vuler palesar la fin, tegn
tschelau misteris ed enquera il progress. Ina
veta humana ha dapli tensiun ed ei pli misteriusa che tut ils tocs da teater ensemen. Ella ei
reala. Las scenas ein veras e buca mo giugadas,
era sch’il secuntener dils protagonists semeglia
savens a quel d’acturs. Mintgaton essan nus
sezs ils reschissurs, savens vegn nossa veta
denton semplamein menada dil destin e dalla
casualitad. L’entschatta, las premissas e la fin
ein dadas, perquei che tut quei ch’entscheiva
vegn baul ni tard ad haver ina fin. Il mument
denter veta e mort savein nus denton empruar
da crear aschia ch’ei vala la peina da viver.
Interpretaziun
Reger sez, schar reger, acceptar il destin e
specular sin la casualitad. Ei renda da viver
la megliera veta pusseivla. Perquei che nus
enconuschin buca il futur, ei il present quei
che quenta. Nus variein per divertir nusezs,
sco da mirar in toc da teater. Aschia para la
presentaziun perfetga. Applaus dil publicum. Supplement dat ei quella gada negin
– forsa in’autra gada, sin in auter mund – ni
semplamein in auter mument. Ils reflecturs
che tschorvan vegnan stizzai. Ils aspectaturs
prendan cumiau. Els seregordan aschiditg dil
toc entochen ch’els vesan in auter ch’ei megliers, pli gagls e coluraus.
Fina neiv alva, neiv loma croda sin las
restonzas dalla tribuna. Enzatgi traffica cun
ina scua.
Ina gronda part dallas damondas vegn buca
rispundida. Mintgin enquera sez rispostas
plausiblas, emprova dad interpretar las scenas
e las differentas fasas dalla veta. Suenter la
davosa fladada ei tut terminau.
Enviers la veta essan nus carstgauns impotents. Il fegl alv ei pleins. Il script da reschia ei
screts. Il toc ei giugaus a fin.
Negin vul mirar in toc da teater perpeten.
GÖRI KLAINGUTI
IL GIAST DAL MAIS
«Seniors»
Uschè ans nomnan il giuvens cur cha vöglian
discuorrer fin e cun tact sur da nus vegls.
Que es scu cur cha‘s discuorra da «staunza
da bagn» cur cha‘s managia «comad» (hisli),
u scu cha‘s dschaiva «salv‘onur alimeri» e pü
tard be simplamaing «salvonur» per manager
«püerch». Cul bel pled as prouva dad eviter
cha‘l pled transporta la spüzza (tuffien) da la
chosa sül nes da quelLas chi l‘haun dad udir.
«Spüzza»? «Udur», s-chüsè‘m.
Eau am dun dabuonder ch‘üngün nun ho
auncha bado la parantella dal pled «senior»
cul pled «senil»...anguoscha, uossa fatschi
süjer a la glieud chi prouva da s‘exprimer cun
tact: sch‘eau als schmerd cò lur bel «seniors»
schi cu dessane da quinder inavaunt numner
a nus vegls?
Forsa «vegls»? Perche insè na?
Daniel (3), mieu abiedi, disch tuot pachific:
«Non (tat), tü spüzzast!» El nu managia:
«Non, tü est ün pover tamazi», dimpersè
sulettamaing e püramaing be «non, tü spüzzast»... e scha d‘he temp e vöglia vegni alura
a‘m laver ils daints.
Daniel, scu eir mieus oters abiedis ed abiedgias,
am nomna dal rest suvenz eir be Göri, e minchataunt am clamane cul bel pled vallader
«bazegner» - que chi am plescha il melder!
Il pled «bazegner» deriva da l‘expressiun «bap
senior»... d‘heja darcho pudieu fer gnir bun
mieu faux pas da metter «senior» insembel
cun «senil»?
göri. Samedan
DIRECZIUNS
da Laura Meng
Eau m’algord - eau craj ch’eau m’algorda – na,
eau sun sgüra!
Il vent fraid schuschura intuorn mias uraglias.
Mias uraglias staunglas, chi nu vöglian sentir
pü ünguotta. Eau d’he udieu avuonda. Uossa
d’heja udieu tuot ils tips per mieu futur. Eau
tir mia chapütscha pü bass, ella cuverna mias
uraglias staunglas.
Cun grands pass chamini in direcziun d’ün
baunchin. Eau am perd in impissamaints.
Incredibel... Idejas vegnan e vaun, purtrets
s’avicinan e svanischan darcho. Ed uossa che
dessi fer? Eau sun fich indecisa. Davaunt me
vezzi üna cruscheda, las frizzas muossan in
differentas direcziuns, scu eir mieus impissamaints.
Eau od pass. A vegnan adüna pü dastrusch.
Darcho clappi mia chapütscha e tilla tir auncha pü chafuol in mia vista, ella cuverna
bod mieus ögls. Sainz’effet, ils pass sun fich
lams e sun già bod tar me. Nossas ögliedas as
cruschan, scu eir las tevlas da direcziun. Üna
persuna pitschna, bod ün pô megra am sto
vis à vis. Ella s’avicinescha cun pass sgürs al
baunchin ed as tschainta directamaing dasper
me. Eau am saint meglder, quista persuna
am do sgürezza. Eau oz dafatta ün pô mia
chapütscha. Uossa duni auncha ün’öglieda
a quista duonnina. Mia admiraziun crescha
cun minch’öglieda. Eir quista veglietta staiva
üna vouta al cumanzamaint da sia vita, eir ella
as varo gieu da decider per üna via. Ella varo
fat bgeras experienzas in sia vita. Mieu respet
crescha.
Che via varegia ella tschernieu? D’eira que la
güsta via? Scu ho’la savieu gnir maister culs
homens? Es ella marideda ed ho forsa abiedis
chi tilla visiteschan? Che saro steda sia professiun? Ho’la adüna gieu avuoda per viver? Las
dumandas am vaun scu sajettas tres il cho.
Insè dumandas chi la fin finela perdan tuotta
fat lur valur. Nu do que insè be üna dumanda
centrela illa vita? Ün’unica dumanda quinta.
Ho quista duonnina gieu üna vita furtüneda?
Üna cuort’öglieda in sia vista basta. Üna vista
chi’m quinta millis d’istorgias. Las marüschlas
alvas pendan aint il frunt. Ils chavels sun
glüschaints e nun haun pers lur vita, scu la
culur. Taunter las marüschlas oura splenduran
ils ögls, bels ögls verds, ün verd fich intensiv,
chi m’algorda vi da la prümavaira. A peran
dad avair ün rierin, qualchosa fich positiv.
Las fodas intuorn ils ögls am quintan bgeras
5
istorgias. A pera cha quista veglietta ho vis
fich bger in sia vita, positiv scu eir negativ. Ma
da rier nun ho’l scu chi pera mê schmancho.
Eir las massellas demuossa que. A glüschan
in ün bel cotschen, scu poms madürs. Ün cotschen chi tilla lascha guarder oura fich sauna.
Mi’öglieda resta uossa salda ed eau guard sia
buocha. Ils levs sun auncha bain culurieus,
na uschè scu tar bger oters in sia eted chi
peran da esser tschüchos oura. Co nun ho
l’eted auncha guadagno, na scu tar la culur
dals chavels. Ruduond intuorn quista vista
as laschan vzair fodas, ma na quellas fodas
da mutsch, na quellas chi pendan. A sun da
quellas chi schlargian la vista e s’orienteschan
vers il frunt. Cun contempler quista vista peri
da vzair in sieu cour, ün grand cour, chi ho do
bger. Ma eir üna persuna chi ho clappo bger.
Ella ho piglio la güsta via. Pü co facil na culla
prüma prouva, ma ella tilla pera dad avair
chatteda. Ella mossa üna furtüna e cuntantezza infinita. Precis que es que chi quinta. Eau
tir oura mia chapütscha e tilla met in gialoffa.
Plaunin stuni sü e chamin inavaunt. Dun
aunch’ün cuc a la seniora. Ella am d’eira ün
grand agüd, eir sainza pleds.
Uossa d’heja chatto la via – eau craj – na, eau
se!
«SCHI, EAU GESS
A STER AINT ILLA
RESIDENZA CHA EAU
MAIN»
Ün’intervista cun Aldo Pitsch, mneder da la Residenza
Evangelica d’attempos Masans a Cuira.
da Mevina Feuerstein
Aldo Pitsch maina daspö ils 1. 1. 2000 la
Residenza Evangelica d’attempos Masans a
Cuira. Que es üna dmura per glieud chi es
auncha independenta, ma eir per quels chi
haun da bsögn da fliamaint. Var 135 persunas haun lö aint illas quatter chesas chi
tuochan tar la residenza, differents möds
da viver scu per exaimpel abitaziuns, WGs
u staunzas pisseran per üna vita adatteda a
mincha persuna individuela.
Punts: Quaunt veglia es la glieud circa cur
cha vaun a ster in üna dmura d’attempos?
Aldo Pitsch: Var 30% da la glieud ho 85 ans
cur chi vegnan a ster tar nus. Qualchüns rivan
cur cha sun auncha relativmaing independents, saun fer bger svess. Oters nu sun pü
abels da fer ünguotta svess.
Sur 30 persunas chi vivan tar nus haun pü cu
90 ans. La pü veglia cha vaivans es gnida 107
ans.
La düreda dal sogiuorn es gnida pü cuorta
in media. Dal 2000 eiran que auncha 3 ans
e 40 dis, dal 2004 eiran que 2 ans e 300 dis.
La glieud voul rester independenta uschè
lönch cu pussibel. Ils umauns vegnan adüna
pü vegls. Els saun eir viver sulets adüna pü
löntch. Ma il bsögn da fliamaint piglia tiers davent d’üna tschert’eted, lura vaune ad abiter
in üna residenza.
Our da che motivs vain la glieud a ster in
üna dmura d’attempos?
Que es our da motivs da sandet, motivs sociels,
e motivs d’abiter. Las chesas u abitaziuns sun
tuot in üna vouta memma grandas, la distanza
per ir a cumprer aint memma dalöntsch. Oters
rivan eir tar nus cur cha’l fliaimaint ambulant
da la Spitex nu basta pü.
Quaunt cuosta ün di in üna residenza
d’attempos?
La taxa da basa es 80 francs al di. Lo tiers vegnan ils cuosts individuels, tenor s-chelin da
fliamaint, e giavüschs speciels. Il chantun fixa
ils cuosts maximels per mincha s-chelin. In
tuot do que 12 differents s-chelins. Il s-chelin
pü bass po cuoster il pü da tuot 40 francs, quel
il pü ot 110 francs. Que es il s-chelin da fliaimaint il pü ot. Per staunzas singulas vegnan tiers
auncha 7000 francs l’an.
Minch’abitant stu pajer svess, saja que cun
respargns privats, culla assicuraziun per vegls
e relaschos (AHV), cun sgüraunzas u cun
bunificaziuns per dependents. Intuorn 15%
nu sun però buns da pajer lur domicil. Per
quels cas esa pissero no da la ledscha cha quels
chi pejan, pejan bod 5 francs al di dapü cu que
chi cuostan, uschè chi zuoglian eir ils cuosts
da quella glieud chi nun es abla da pajer svess.
Che per differentas fuormas da viver do
que in ün domicil per attempos?
In nossa residenza vains staunzas singulas e
dublas per persunas chi haun dabsögn da fliamaint e chüra.
Impü ho que üna staziun per glieud chi es
amaleda da demenza. Lo survegnane il fliamaint chi drouvan.
Lura vains abitaziuns inua chi abitan pelpü
pêrins cun üna persuna pü activa e stabila cu
l’otra chi güda a flier al partenari. Els paun eir
retrer agüd da la Spitex e sun in vicinanza da
la chesa principela.
Nus vains eir abitaziuns pü grandas, inua cha
la glieud viva insembel scu in üna WG. Quels
nun haun dabsögn da fliamaint.
E püssas abitaziuns d’üna staunza e mez fin
trais staunzas e mez vains eir auncha per
glieud independenta. Lo haune eir la pussibilted d’agüd da Spitex.
Che relaziun ho El culs abitants da la residenza?
Nos böt es que da der a noss abitants ün
dachesa. Minch’abitant in fliamaint nomna
üna persuna da fiduzcha. Impü ho’l almain
üna persuna da referimaint chi es qualchün da
nos persunel. Quella persuna es eir qualchün
per discuorrer.
Ün pêr eivnas zieva cha la persuna es gnida
a ster tar nus ho lö ün discuors cul abitant,
insembel cun sia persuna da fiduzcha, la persuna da referimaint, cul meidi da chesa ed il
mneder sur da cu cha la persuna as chatta. Ad
es fich improtant da resguarder la rait sociela
dals abitants. Üngün nu’s dess chatter sulet
u nu dess avair temma! Per que ans güdan
apunta eir las persunas da fiduzcha.
Nus vains da discuorrer insembel sur da la
mort, sur da che cha fains cur cha tuot ils
medicamaints nu güdan pü. Que ans güda eir
a trer decisiuns cur cha la persuna nun es pü
buna da communicher.
Quella rait traunter abitant, persuna da
fiduzcha, persuna da referimaint, meidi da
chesa e mneder stu adüna darcho gnida
rinfrais-chida, uschè cha stun in stretta relaziun culs abitants, ma eir cun sieu ambiaint
sociel.
Gess El ad abiter illa Residenza Evangelica
d’attempos Masans?
6
Schi, e que our dals motivs seguaints: Cur
cha l’egna chesa nun es pü actuela, que voul
dir, cur cha l’es memma granda, cur cha
l’üert es memma stantus per fer, lura vegni
in ün’abitaziun pü pitschna in vicinanza da la
gestiun. Lo d’heja sgürezza, Spitex, e pelpü eir
cuortas distanzas tar mezs da transport publics. Que es eir per surlevger, in ün’abitaziun
pitschna nu s’ho pü quel stress cha s’ho in üna
chesa cun üert.
Da lo davent es il pass pitschen d’ir in l’asil
inua ch’a survain fliamaint.
La qualited cha vains es fich ota. Nos persunel
es qualificho, nus vains bgeras sours da not,
que voul dir per mincha 27 abitants üna. Eau
am sentiss sgür e bain.
Nus mnains la residenza provand da’ns megldrer tuotta pezza.
SENIOR?!?
da Nicla Lozza
Ia sung cun igls mies 17 onns anc dètg gioven, ma er gio via egna u l’otra tgossa tg’igl
mond ans porscha. Niro cugls onns adegna a
rimnar daplessas experientschas. Chellas niron
adegna pi numerousas e chel domber sarro igl
pi grond cura tg’ia sung finalmaintg en schinumno «senior».
Egn da chels seniors cun tgavels greischs,
mangs tgi tremblan ed îgls tgi na veian prest
navot ple. Ambleid tgossas tg’am èn gist eidas
tras la testa. Va fadeias cun tot igl modern. La
tecnica da mintga de reiva adegna pi cumplitgeida. Angal igls giovens ancleian igl adiever
dad ella. Malsognas am fon adegna pi debl.
Mintga dumang tg’ia lav niroia a ma corscha
tg’igl mies corp ò pi paca forza. La mort è schi
manevla scu anc mai. Stoia forsa eir an ena
soptga da rodas? Ni sunga schizont ranto igl
antier de ve digl letg?
Pigls giovens sunga alloura angal ple en cass
social, tg’els on da finanztgier. Va da veiver
cun pac daners igl antier meis. En senior, tgi ò
da deir navot e tgi na reiva betg a freidas cun
tematicas modernas.
Partratgs tg’ia na fatsch betg gugent.
M’imaginar scu tgi pudess esser... Cura tg’ia
na reiv prest betg ple accepto e tot chegl tg’ia
dei è dad ier ed igl mies pansar davos la gligna.
Ma scu è chegl propa, sch’ins è pi vigl e sa pò
numnar «senior»? Sa cattan chels serniors er
schi nunacceptos scu tg’ia pains tgi savess
alloura esser eneda tar mè? Ma sbaglia forsa
cò?
Ma ensatge on igls seniors adegna daple tgi
nous – ensatge tg’ins ò an ena tala somma
angal scu senior, n’amporta betg cant davos la
gligna tg’ins è per igls giovens – la sabientscha
tgi sa resultescha or da lour experientschas e
lour regur-dientschas.
FINIASTRA
ELL’INDIA – INA
TIARA
PLEIN CUNTRASTS
da Roman Derungs, Mumbai
«Namaste» - Hallo!
Il viadi ell’subcontinent dall’Asia cuntinuescha. La tiara plein cuntrasts porscha ulteriuras scuvertas nunspitgadas – successiun
numero treis.
Traffic
Ell’India anflan ins tut, naven dad aviuns
tochen taxis da velos, aschinumnadas ricshaws. Els marcaus dat ei in grond diember
da taxis e ricshaws motorisadas. Era il transport public ei buns cura ch’ins ha anflau ora
tgei bus che va nua e nua ch’el tegn. Sin via
ei il bus il meglier e pli bienmarcau mied da
transport. Els temps da bia traffic, la damaun
naven dallas nov tochen las diesch e la sera
naven dallas sis tochen las otg, eis ei il meglier dad insumma buca ir enzanua e sch’ei dat
neginas autras pusseivladads, sche lu prender
ina ricshaw ni in taxi en fuorma da moto. La
purschida ei buna ed era ils trens han bunas
colligiaziuns per cuortas distanzas. Quels ein
denton savens ualti pleins e la glieud indigena
ha per part in fried empau special, tgei che
sa esser in tec (fetg) malemperneivel. Ein ins
denton inagada disaus vid las cundiziuns anflan ins adina ina via.
Per distanzas pli liungas vala ei la peina da
prender igl aviun, naturalmein mo sch’ins ha
ils mieds finanzials leutier. Schiglioc prendan
ins il tren ch’ei in bien ton pli favoreivels,
denton era pli plauns. Per exempel san ins
sgular enteifer in’ura e mesa a Dehli, cul tren
denton drov’ins circa 20 uras. Lu dat ei aunc
la varianta culs bus climatisai. Lezs drovan
denton pervia dalla situaziun desolata dallas
vias ell’India pli ditg ch’il tren ed ein era pli
cars. Las vias vegnan savens purtadas naven
duront il temps da monsun ed era certas parts
dalla viafier ein mintgamai serradas duront
quei temps (zercladur tochen uost). Suenter
il monsun vegnan las vias puspei reparadas.
Ellas ein denton permanentamein plein ruosnas, per parts da catram, per part plitost da
buglia e per part da crappa. Aschia ei il viagiar
cun auto ni cun bus in eveniment pulit «scurlont». L’infrastructura ei insumma in tema
fetg actual ell’India. Cheu drova ei scadin cass
cheu meglieras sligiaziuns che actualmein.
Cultura
L’India ha ina cultura fegt reha. Differentas
religiuns, differentas gruppas etnicas, e differentas influenzas jastras (Engles, Portuges,
Franzos, Muslims) han purtau sur liung temps
bia fiastas ella veta dils Inds.
In exempel fetg special ei in pign marcau el
sid dall’India numnaus Pondicherry. Quei ei
in’enclava dalla Frontscha, nua che la glieud
tschontscha pil pli aunc oz Franzos, ein
Christians ed han saviu sedecider duront il
process d’independenza dall’India per il pass
ind ni franzos.
In’autra part ei Goa, la «costa del sol»
dall’India. Influenza portugesa e spagnola
han schau anavos baghetgs e cultura mediterrana. La glieud tschontscha era spagnol e bus
ni taxis portan nums da sogns. Sogn Francis
Xavier ei satraus a Goa e vegn exhumaus
mintga 10 onns. Jeu hai giu la caschun da
visitar quei onn quella fiasta cunquei che 10
onns eran puspei vargai. Tgei ch’ei impressiunont ei che la glieud ei fetg cartenta en quella
part, propi fetg semegliont als Spagnols.
Era la cultura inda che cuntegn plirs lungatgs
cun differentas fiastas e tradiziuns ei fascinonta. Diwali per exempel ei vegniu festivau
exact il di cura che jeu sun arrivaus ell’India.
Diwali ei l’entschatta digl onn niev el calender
dils Hindi (miez November) ina fista da fiug e
colurs. L’entira tiara ei illuminada cun candeilas ed ornaments glischonts, in tec sco tier nus
Nadal ed emprem d’uost ensemen.
Interessanta ei era la veta da mintgadi.
Biaras casadas han in aschinumnau «miracasa». Quei ei ina persuna, il bia in um ch’ei
responsabels per tut en quella habitaziun. El
cuschina, lava giu, lava resti, fa cumissiuns e
tut igl auter ch’ei dat aunc da far. Per mei ei
quei stau ina gronda midada da s’endisar vid
quei «bimbo», perstgisei quell’experssiun, mo
igl ei exact quei. Era astgan ins per exempel
buca metter naven il taglier suenter tscheina.
Quei ei sia lavur ed el fa attents ins che quei
seigi sia lavur e buca la mia, aschia ch’igl ei da
schar star. Ei dat era buc ina clav per la habitaziun. Sche jeu vegnel a casa inagada tard la
notg sche stoss jeu scalinar viado el. Jeu hai
detg ch’el duei dar a mi ina clav, mo per el eis
ei clar ch’el ei duront 24 uras e 7 dis ell’jamna
cheu per mei.
Ei dess aunc ina massa da raquintar sur dalla
veta da mintgadi, mo jeu sun era perschuadius
che sche ti vegnas ell’India fas ti autras experientschas ch’jeu, entaupas autra glieud e fas
autras, novas scopertas!
Ina caussa aunc per finir. La metropola da film
da Bollywood, il cunterpart da Hollywood producescha 900 films ad onn. Megliers e menders e schizun da quels ch’ein nominai pils
Oscars. Biars films vegnan era fatgs en Svizra,
tgei ch’ei in motiv che biars enconuschan la
Svizra. Sch’ins damonda ils Inds schebein els
seigien gia staui inagada en Svizra sche dat ei
la risposta: «na, mo jeu hai viu els films e sil
travel chanel, quei ei ina fetg biala tiara».
Ils films da Bollywood sezs ein plitost musicals. Ei vegn cantau, saltau e bargiu bia,
insumma mussau bia sentiments. Naturalmein
dat ei adina in happy end - schiglioc eis ei buc
in endretg film da Bollywood. Igl ei grev da
descriver quell’atmosfera, mo ei dat ina sort
buna luna da mirar ils films ed igl impurtont
ei semplamein da haver plascher. Il motiv per
quei ei che negin cheu vul mirar films cun
cuntegn da magunar. Ins vul esser cuntents,
guder la veta cura ch’ ins ha temps persuenter.
Pils Inds dat ei mo duas caussas: luvrar e far
fiasta! Per engles: work hard - party hard!
Quei ein entginas experientschas ch’jeu hai
astgau far ell’India. Ei dat caussas che plain a
mi sco era caussas che plain meins a mi. Tgei
ch’ei segir: In viadi ell’Asia dat ina nova perspectiva, arva ils horizonts e muossa claramein
las biaras bunas qualitads da nossa patria - la
Svizra.
Live da Mumbai, per PUNTS, Roman Derungs.
Dapli sur da miu viadi ell’India anfleis sut:
www.derungs.info.
7
PROFIL DAL MAIS
SAR HANS-PETER DÜR
da Gretta Bott
Eir quist mais ho PUNTS darcho fat ün’intervista cun üna persuna rumauntscha. Scu
cha Duri Janett as vaiva giavüscho ill’ultima ediziun vainsa drizzo nossas dumandas
quista vouta a Sar Hans-Peter Dür chi d’eira ravarenda a Tschlin, habita hoz pero darcho illa Bassa, nempe i’l chantun Argovia. Il rumauntsch ho el imprais da sieus temps in
Engiadina.
Nom, prenom: Dür, Hans-Peter
Creschieu sü a: la riva dal lej da Turich, as nomna svessa ün «Seebueb» (quel, voul dir il lej, til
manchaiva alura eir düraunt sieu temp in Engiadina...)
Habita hoz a: Seengen i’l chantun Argovia
Iffaunts: trais figlias
Lavur: 12 ans scu ravarenda a Tschlin, hoz «terapeut da pêrins» (da l’universited Fribourg)
PUNTS dumanda: Cu as descriva El cun
trais pleds?
H-P. Dür: Eau dschess, ch’eau sun ün bun
muntagnard, managio scu metafra. Eau sun
bun da purter üna buscha cun ün tschert pais
e cun granda perseveranza.
Sch’El füss navieu aint per püs dis sün üna
chamanna: chenünas trais robas pigliess El
cun se?
1. chaschöl da l’alp cun polenta
2. ün magöl vin
3. ün cudesch da l’autur Sebald, forsa
«Austerlitz». Hai, que sun quellas trais robas
ch’eau druvess per surviver in uschè ün cas.
Che fo noscha conscienzcha ad El?
Sch’eau nu sun bun da tadler e respetter otras
persunas e lur problems. Cun que managi,
sch’eau nu sun capabel dad accumplir lur giavüschs, na capabel da güder.
A chi nu vuless El inscuntrer illas vacanzas?
Eau d’he insè pochs fin ingüns inimihs... eau
d’he fadia cun tips dominants, chi nu sun buns
da tadler ad oters, per exaimpel in discuors.
Quels chi vöglian adüna avair il prüm ed eir
l’ultim pled. Eau pens cha uschè qualchün nu
vessi dabsögn in mias vacanzas.
Che es Sia filosofia u Sieu motto da vita?
Eau viv, u eau prouv almain da viver zieva
que cha nu’s imprenda il pü important da la
vita our dals mumaints da success e positivs da
la vita, nempe eir our dals noschs, trists, negativs uschè dit.
A chi elegess El scu president da la Lia
Rumauntscha?
(zieva lönch stüdgier) Ad Urezza Famos! Ella
am pera dad esser ün bun tip, eir sch’eau nu
la cugnuosch persunelmaing. A me plescha
sieu ingaschamaint per la Rumantschia. Ella
ho capaciteds economicas e riva eir da «surviver» i’l muond pütschönch masculin da
l’Engiadina.
Che füss la prüma roba ch’El müdess, sch’El
pudess regner ün di la Rumantschia?
Eau fess dapü per collier ils differents idioms e
dialects dal rumauntsch, cun que managi per
exaimpel eir il rumauntsch dal Friaul u da las
Dolomitas. Ed eau pruvess da sfurzer ün bun
bilinguissem.
Craja El vi dad üna vita zieva la mort?
Eau chat que üna bella ideja da pudair spassager cun Gesu tres ün üert e dicuorrer
aunch’üna vouta sur da tuot que cha’s ho fat
düraunt la vita, tuot il nosch, ma eir il bun.
Ma dit sincermaing nu craj eau vi da que, na!
Che significhescha per El la cretta?
Viver ed accumpagner ad oters in ün segn
d’amicizcha ed hospitalited.
Che tegna El scu terapeut da pêrins da
horoscops?
Inguotta, brichafat. Insè as pò nempe fabricher sü üna buna relaziun cun mincha seguond
umaun. Üna amicizcha chi crescha alura e
dvainta amur. Que es be üna roba da respet,
cumplimaints, incletta, positivited, sustgnair
e flier.
Chi dess esser il prossem «Profil dal mais»?
Tonja Maria Zindel, l’actura.
8
CCM, SA TGEI
CHE QUEI
EI???
da Curdin Tuor
La Surselva discuora enqualga da quei
aschinumnau CCM, dil Center da cumpetenza e management per cultura, lungatg
e formaziun. Telesguard, La Quotidiana, il
Radio Rumantsch, gie schizun las medias
tudestgas rapportan meinsvart dil CCM.
Tgei san ins denton capir sut CCM? Tgei
eis el - tgei fa el? Tgei persunas stattan davostier?
La Historia
Igl onn 2000 ei Carli Scherrer, collaboratur
regiunal dalla Romania, ius en pensiun,
Bartholomé Tscharner, il collaboratur dalla
Renania, ha el medem onn visau sia plazza.
In collaboratur regiunal ch’ei engaschaus dalla
Lia Rumantscha ha il pensum da representar
la regiun ella Lia e da far lavur e projects per
promover il lungatg romontsch e la cultura
regiunala. Il collaboratur regiunal ei era obligaus da menar il secretariat dall’ uniun affiliada en sia regiun.
Ord quels motivs han la Lia Rumantscha,
la Romania e la Renania reponderau
l’organisaziun dalla collaboraziun regiunala en
Surselva. Ord quella restructuraziun ei il CCM
naschius e sesviluppaus ella Casa de Mont
a Laax. Ils dus novs collaboraturs, Dr. Gion
Lechmann e Martin Mathiuet, han surpriu il
tgamun.
Romania/Renania
La Romania e la Renania ein duas uniuns
affiliadas alla Lia Rumantscha. La Romania ei
tradiziunalmein responsabla per la part catolica dils Romontschs (Surselva), la Renania per
la part reformada dils Romontschs (Sur- e
Sutselva). Oz gioga la separaziun confessiunala
praticamein negina rolla. Quellas duas uniuns
edeschan differentas publicaziuns (Tschespet,
La Tschuetta) e sustegnan divers projects che
promovan nies lungatg e nossa cultura.
Tgei ei il CCM
Il CCM, center da cumpetenza e management
s’engascha en favur dalla cultura, dil lungatg e
dalla formaziun (scolaziun). Las finamiras dil
CCM ein: Promover e rinforzar cultura, lungatg e formaziun ella regiun; sviluppar identitad regiunala; nezegiar sinergias e resursas per
optimar l’efficienza e l’efficacitad.
Ins sa parter gl’entir menaschi en quater parts:
1. La collaboraziun regiunala che vegn exequida en num dalla Lia Rumantscha/Romania/
Renania:
P.ex. projects da stad cun giuvenils
La concurrenza da scriver «La plema d’aur»
La valischa da leger e capir per las scolas
Il survetsch linguistic (sling), translaziuns etc.
2. La secunda part ein ils projects culturals:
P.ex. TTS, in grond project ensemen cun
Microsoft CTLC secund project cun Microsoft
Platta Pussenta, ils students han fatg trutg la
stad, In project da bulius che nus entschevin
questa stad, etc.
3. La tiarza part ei la Scuntrada e formaziun
Surselva: Quei ei quella broschura che vegn
repartida en mintga casada dalla Surselva. En
quella broschura offerin nus divers cuors per
carschi e da niev era per affons
4. La quarta part ein lavurs per tiarzas persunas:
P.ex. per la FBRS (formaziun-Bildung-regiunSurselva), leu ei Martin Mathiuet president
e nus fagein lavurs da secretariat e gestiun
per la FBRS ed organisein diversas occasiuns
per la SBGR (associaziun da cussegls scola dil
Grischun). Per la SBGR fagein nus lavurs da
secretariat generalas e la gestiun, la redacziun
dil fegl scolastic grischun e la cussegliaziun da
scola
Nua ei il CCM?
Il center da cumpetenza e management sesanfla a Laax ella Casa de Mont, Pro Laax
(parterre). Quei ei ina gronda casa, sut sesanfla la biblioteca da Laax, ell’emprema alzada
havein drizzau en in plaz da lavur scientific
ch’ei vegnius inauguraus igl onn vargau
(Referents: Prof. Dr. Peter Rieder e Dr. Adolf
Collenberg). Sch’enzatgi vul far diever da
quell’infrastructura duei el semetter en contact cun il CCM. Plinavon sesanflan leu era
localitads da far sedutas, ina cuschina sco era
indrezs sanitars.
En quella alzada vegnan era diversas vernissaschas, exposiziuns e cuors da formaziun
organisai.
Tgi lavura tiel CCM
Martin Mathiuet ei il gestiunari dil CCM
(80%), engaschaus dalla Lia Rumantscha.
Lucrezia Werner fa en emprema lingia
l’organisaziun dalla SFS, cuors, docents, etc.
Plinavon ei ella responsabla per la contabilitad da debiturs e crediturs. Lucrezia Werner,
sco era Luzia Camathias che s’occupescha
principalmein cun l’organisaziun d’occasiuns
pli grondas (p.ex. tut quei che ha da far
culla Plema d’aur e la Miur romontscha e
la conferenza romontscha) ein engaschadas
dil CCM. Marina Mathiuet ei responsabla pil
project da TTS e per auters projects tecnologics. Denise Simmen ei engaschada tier nus per
circa in miez onn. Ella ei s’occupescha cun la
preparaziun dalla lectura 5/6, in niev mied
electronic per la tschunavla e sisavla classa
dalla scola primara. Sut la bitgetta da Simona
Arpagaus vegnan ils projects da stad organisai e menai atras. Igl uost 2005 entscheiva
Daniela Albin, da Mustér in emprendissadi
tier nus. Jeu, Curdin Tuor (successur da Dr.
Gion Lechmann) sun engaschaus dalla Lia
Rumantscha sco collaboratur regiunal e sco
menader dall’administraziun. Miu pensum da
lavur munta a 90 pertschien.
Projects da stad, daco, tgi e tgei
Il CCM en collaboraziun culla Lia Rumantscha,
la Romania e la Renania organisescha divers
projects da stad cun giuvenils. Quei ei en
emprema lingia promoziun dalla cultura e dil
lungatg. En secunda lingia ei quei promoziun
dalla giuventetgna romontscha.
La stad 2004 ein ils students s’occupai cun
l’ediziun da giubileum «10 onns Plema d’aur»,
Opus Chant e Platta Pussenta.
StudentAs ord scolas obligatoricas san vegnir
a luvrar tier nus e s’engaschar per la cultura e
per il lungatg. Tut quels che han interess san
s’annunziar cun ils documents usitai per posta
a, CCM, Via principala 42, 7031 Laax sco era
Il gestiunari Martin Mathiuet cun la menadra dils projects da stad Simona Arpagaus
9
per e-mail sut [email protected].
Co sun jeu vegnius tier quei job
Enconuschents han fatg attents mei sin quella
plazza e manegiau che quei fussi ina plazza
adattada per mei. Lu haiel legiu igl inserat ella
Quotidiana. Schegie che quel tunava empau
curios ed empau misterius ha el denton destadau mias marveglias. Lu sun jeu s’informaus
tier diversas persunas tgei lavurs ch’il CCM
fetschi propi. Cun las informaziuns retschevidas haiel denton buca saviu entscheiver en
bia. Pia haiel arranschau in termin cun Martin
Mathiuet e dumandau el per detagls. Suenter
quei discuors ha il «spért» CCM retschiert
conturas. Martin Mathiuet ei vegnius da perschuader mei ed ha destadau miu interess. Sin
fundament da quellas informaziuns sundel
s’annunzias per la plazza.
Mias experientschas
Jeu hai entschiet mia plazza igl uost 2004.
All’entschatta era ei relativamein cumplex dad
anflar il fil e da saver tener dapart las differentas caussas ed ils differents projects. Ussa ei
quei denton empau pli sempel ed jeu hai survegniu ina megliera survesta. El CCM hai jeu
astgau guder entochen oz in ambient da lavur
fetg emperneivel. Quei che fa surstar mei ei
ch’ils biars engaschai pil CCM vivan bunamein
per quella fatschenta e per quell’idea pil lungatg e per la cultura.
Entras ils projects da stad e tut ils termins
e las occasiuns haiel astgau emprender
d’enconuscher biaras persunas (giuvnas sco
era pli passadas) fetg interessantas.
Quei ch’jeu less era aunc remarcar ei ch’jeu
haiel pér ussa empriu tgei che luvrar vul veramein dir. Quei ei denton in’experientscha che
gida vinavon mei en mia veta ed en quei senn
era in impurtont pass en mia veta. Jeu sun
relativamein libers cun parter en mia lavur, da
l’autra vart ei il post da collaboratur era cumbinaus cun diversas sedutas las seras, termins
e visetas d’occasiuns. Savens agenda propi
pleina ed ei resta strusch ina sera libra per ir
a beiber in.
Jeu sundel denton fetg cuntents dad haver
priu encunter quella plazza!
Clima da lavur
Il clima da lavur el CCM ei fetg buns. Tuts
segidan in cun l’auter. Era la stad cun tut ils
giuvenils ei il clima buns. Era lezs s’engaschan
e segidan nua ch’els san e pon. Mintgaton
havein risadas en biro e mintgaton ein tuts
concentrai vid la lavur, auters muments eis ei
ruasseivel, lu tuttenina hectic.
Definiziun
Il num ei gest program – era per Tei:
CENTER da cumpetenza e management PER
CULTURA, LUNGATG E FORMAZIUN!
SUNDEL JEU EL
FALLIU FILM?
da Gion Hosang
La sonda ils 19-02-05 haiel jeu astgau serender cun aunc treis auters cumpogns a
Wetzikon / Turitg. Suenter in per extra-rundas
tras Wetzikon havein nus finalmein anflau
il liug encuretg. Schegie che quei event ha
gia entschiet allas otg la damaun havein nus
nuota giu gust da semetter aschi baul sin
viadi. Ed aschia ha nies magun, suenter esser
arrivai el liug, era gia dau d’entellir ch’ei fussi
uras per enzatgei da magliar.
Jeu creiel ch’igl ei lu era stau la fom che ha
menau nus beinspert ella sala nua ch’ei era
mess a meisa per gentar. L’emprema meisa
havein gest conquistau per nus. Strusch che
nus essan sesi giu, ei era gest ina matta veglia vegnida en sparuns. Sche nus seigien dil
Grischun, leva ella saver. Nus eran empau
surstai e mintgin ha matei studegiau per sesez
schebein quei stetti scret a nus sil frunt.
Basta nus havevan fomaz ed havessen pli
bugen giu enzatgei da magliar,
aschia che nus havein semplamein surudiu
quella remarca. Suenter che nus havein
era aunc saviu far clar a quella dunna che
nus havessien bugen enzatgei da magliar,
ha quella entschiet a siglientar vi e neu. Ins
havess pudiu tertgar ch’ella hagi viu il giavel
en persuna.
Cu in suspir e cun la remarca che nus seigien
digl exteriur – jeu sedamondel daco che quella
astga selubir da far ina tala remarca, cu ella
ha sezza miseriuna cul tudestg – muossa ella
a nus ils menus che stattan a disposiziun. Ni
forsa stuessel exprimer quei auter. Nus quintavan ch’ella muossi quels. Menu 1 detti ei
buca pli, quel seigi vendius ora e per tschel
stoppi ella igl emprem dumandar en cuschina
sch’ei hagi aunc. Ils auters hagien gia empustau avon las endisch lur menu. Ei veseva ora
sco sch’ils auters presents eran levai empau pli
baul che nus, ni ch’ei habitavan semplamein
in tec pli damaneivel. Nus havein encuretg ora
il menu giavischau ord quels dus ch’eran aunc
venals mo ch’ins saveva denton buca sch’ei
detti aunc. Sche nus havein mo in tec cletg
ei il cuschinier buca aschi cumplicaus ed ha
cumprau en sin reserva.
Igl ei bunamein ina miracla. Suenter in
mument vegn ella puspei culla novitad ch’ei
detti tuttina aunc enzatgei gentar per nus.
Sche nus sappien lu aunc spitgar cul gentar
entochen ch’ils auters seigien semtgai, leva
ella saver. Per buca caschunar aunc pli bia
caos en quell’organisaziun, essan nus stai
d’accord cun quella proposta, schegie ch’il
magun ramurava schon puspei.
Sch’ins ei schon ad in festival da film … ach,
quei haiel gnanc aunc menziunau: nus (in pèr
commembers da Movie Encarden) essan serendi giu Wetzikon per mirar il festival da film
nunprofessiunal dalla regiun ost. Perstgisei!
Quei havess jeu bunamein aunc stuiu scriver
avon. Ähm … eba gie, ins munglass lu era
mirar films, ed in bloc da films haveva gest
entschiet. Cunquei che nus savevan aschia ni
aschia buca far enztgei auter che spitgar – sil
gentar – havein nus priu la caschun da gest
mirar quel.
En sala eis ei gia stgir, bufatg entrein nus e
bufatg level era serar quei esch. Mo tgei caussas, suenter treis pass haiel udiu ina vusch
nauscha che cloma miez sut vusch: «Türe
schlüsse!» El stgir haiel jeu buca saviu veser
tgi che ha detg quei en in tun aschi hofli.
Suenter ch’igl esch ei staus seraus e che nus
havevan lu era aunc anflau in pèr sutgas libras
en sala, havein nus saviu guder il film che
vegneva gest mussaus. Guder? Haiel jeu veramein scret guder? Sin ina pintga preit da projecziun (aschia ina pintga ha Movie Encarden
gnanc) era ei da veser glieud veglia en ina casa
da tgira. Mo per l’amur da Diu, tgei caussas.
In film da reclama per ina casa da tgira. Ils
presents da noss’uniun han lu era ualti spert
entschiet ad encurir il program. Lu il proxim
schoc! Quei film va gie 20 minutas … Tattas
envi e tats eneu, enta letg ed en curtin, vid
il magliar ni vid il durmir. Apropos magliar,
jeu studegiel puspei vid miu cordonbleu che
jeu havevel empustau. Mo aschi ditg saiel era
buca studegiar vid quel, schiglioc ramura il
magun aschi fetg che tuts audan aunc quei ed
jeu lessel pli bugen buca pli curdar si, schiglioc
ei il proxim giap era gia programmaus.
Finalmein ei quei film a fin ed jeu sundel vegnius alla conclusiun che per mirar da quels
films stoppi jeu segir buca serender tochen
a Wetzikon. Quei saiel jeu mirar live en
vischnaunca, en nossa casa da tgira. Il proxim
film vegn mussaus. En quel vegn ei raquintau
sur da castognas. Bials maletgs. Quei cheu plai
gia meglier a mi. Ed ussa vegn aunc il brassamaruns mussaus. Quei astga buca esser ver!
Ussa muossan ei aunc enzatgei da magliar.
Cheu gidan tut ils bials maletgs nuot pli. Jeu
haiel fom. Enzaco vegnel tuttina aunc da
10
seser pli u meins ruasseivels sin quella sutga.
Ed ussa? Ei vegn fatg cazzola. Per l’emprema
gada vesin nus tgi ch’ei tut en quella sala.
Ina magliacada glieud. Denton, hmm … co
duei dir quei? Forsa ei il film sur dalla casa da
tgira gnanc staus aschi dasperas. Da giudicar
suenter il publicum han ualti tuts gia da sedar
giu cun quei tema ni forsa habiteschan ei gia
en ina tala. Cheu eran nus, digl exteriur, lu
per lunsch ora ils pli giuvens. Sundel jeu forsa
el falliu film?
Finalmein ha ei dau gentar. U che nus havein
encuretg ora la megliera meisa, ni ch’ei han
viu che nus havevan fomaz. En scadin cass
havein nus – ch’essan vegnir sco davos – survegniu nies gentar sco emprems. E na, las
verduras era buca cotgas aschi ditg ch’ei eran
buglia. Quei ei matei stau il detg test per las
protesas … Ed ussa saiel jeu era daco ch’il
menu 1 era vednius ora. Lez era numnadamein barsau cun BUGLIA da truffels.
Suenter il gentar eis ei lu iu vinavon. In bloc
suenter l’auter ei vegnius mussaus. Era dus
films da Movie Endarden ein vegni projectai.
Suenter gliez bloc eran nus ualti spanegiai
tgei critica che nus survegnien. E plimfata!
Ina entuorn las ureglias suenter l’autra. Buca
che nus havessien forsa buca era gia sez fatg
per senn quei ed aschia havein nus senza problems saviu viver cun quella critica. Nus, denton auters para buca. In tat suenter l’auter (las
tattas muncavan plitost) vegn tier nus e vul
consolar nus. Per tgei pomai? Hää? Ei pareva
sco sch’ei stuessien aunc prender cumiau da
avon che bandischar nus ord il mund dil film.
Cun empau retard, … also apropos retard,
enzatgei stoiel aunc raquintar: Il program
era mess ensemen en ina moda e maniera
fetg suverana. Ils blocs da film entschevevan
per exempel allas 15.37 uras. Jeu haiel buca
anflau cefras rodundas sin quei program. E lu
sesmarveglian ei aunc ch’ei han retard. Gie,
aschia eis ei, cu ins vegn vegls emprovan ins
da nezegiar ora mintga minuta.
Per vegnir anavos: Cun retard ha lu la surdada da diploms e medaglias entschiet. Nus
era segirs che nus sappien ir per dus diploms
(quel dat ei per mintga film, ch’el seigi buns
ni buca). Nus essan denton stai surstai ch’ei
ha dau mo in diplom e quei pil film «… and
action!». Da l’auter han ei detg nuot. Lu
vegnan las medaglias da bronza repartidas.
Tuttenina vegn puspei Movie Encarden numnaus ed jeu haiel astgau prender encunter ina
medaglia da bronza per il film «La cadeina
schmaledida». Also aschi schliats sco els han
fatg parer saveva el tuttina buca esser.
Nus havein lu era fatg sco ils auters ed havein
spertamein priu la via sut ils peis. Vegni essan
nus buca luntsch. Mo puspei tochen el vitg da
Wetzikon. Leu glischava in «M» mellen e sco
punct culminont dil di havein nus aunc fatg
ina viseta a quel e studegiau duront tscheina
tgei film che nus fetschien sco proxim.
11
SENIORITAD
da Roman Derungs
Cu jeu erel aunc givens era tut auter - la
giuventetgna ord vesta d’in senior
Ina veta cumplenida, bia onns vargai, bia
experientschas fatgas, bunas e schliatas, bia
gadas pitiu ed era bia selegrau e gudiu la veta.
In si e giu… ed uss ein ins vegls e la giuventetgna vargada. Ei fa mal da mirar viado e veser
sco biars da quels giuvens vivan e vesan buca
per tgei ch’ei va, fan in sbagl suenter l’auter e
gnanc sentan tgei tuppadads ch’els fan ni con
mal ch’els fan ad auters. Mo forsa sundel era
gia memia vegls per capir quei mund ch’ei
semidaus aschi spert. Mavan nus pli baul aunc
a luvrar e vegnevan a casa culs daners? Entiras
stads da buob si d’alp ni sco cavrer per las pitgognas, vivevan cun pauc ed eran cuntents,
gudevan dad ir a scursalar ni da far quella ni
l’autra cattavegna.
Bien, nus eran gie era buc ils pli sogns da gliez
temps, sesfar sin plaz scola ni cattavegnas
ch’ils geniturs han per cletg mai anflau ora…
mo jeu sai buca ozildi… la giuventetga ha
negin respect pli da tgei che auda als auters,
viva sin cuosts da sai buca tgi cun quei stoda
leasing ni ha cartas da banca nua ch’ella sa
era far empau deivets che negin ha sut controlla. Vonzei vai aunc cun nus sco cun quels
ell’America che san gia adina tut meglier.
Denton tier nus ei gie tut aunc in tec meglier.
Nus essan aunc buca ton ella miseria. Pli baul
pagavan nus aunc tut direct ni luvravran persuenter.
Mo atgnamein vi era nuota far memia hutz
culs giuvens. Ei dat numnadamein era da
quels che vesan per tgei ch’ei va, flots tips
che lavuran e dattan quitau dad auters,
s’engaschan en uniuns e per la cuminonza,
dattan adatg era da nus vegls cogas, dattan
denteren ina paterlada cun nus vegls sin via
e prendan peda 5 minutas per purtar enzatgei
pli grev per nus. Ei dat schon era buns giavels
denter quels strolis giuvens. Mo tut quellas
novas caussas sco quei curios sistem sil computer nua ch’ins sa cumprar caussas silla televisiun e vender caussas leu ni era ch’ins sto
buca pli ir sin banca per pagar en ni sin posta
per tarmetter ina brev, mobein ch’ins sa scriver enzatgei e tarmetter ei per posta sur quei
sistem dad internet… ina caussa marvegliusa,
mo quei ei nuot per mei, memia cumplicau
e tgei duei jeu far igl entir di avon ina chista.
Jeu gaudel miu viadi sin posta per era veser
enzatgi e per dar in schwäzli ni ir a cumprar
en e per far ina risada culla cassiera, la feglia dil vischin! E lu el tren dapertut quella
musica! igl ei zuar schon aunc flot sch’jeu
possel tier mia feglia cun quei telefon ch’ins
sai duvrar dapertut senza cabel - sch’enzatgei
schabegia, ins sa gie mai. Quei ha nuota mo
schliatas varts aber ei stoda car quei uorden!
Mes beadis, cu els vegnan sin viseta sche
muossan els plein luschezia enzatgei niev ch’ei
han survegniu. lur egls tarlischan ed els gaudan sch’il tat ei aunc in tec fit e sa far in tec
cattavegnas cun els ni raquintar empau sgnoccas da pli baul. Mo seser entuorn ei nuot, mo
gliez eran nus era buc auters. Igl ei bi da mirar
ed ei fa patertgar anavos e lai sesentir giuvens
puspei. In bi temps havein nus giu, dir e fair,
fatg nossa via ed ussa savein mirar anavos,
havein buns affons che han gia puspei affons
che creschan si en in mund different. Igl ei
interessant da star «up to date» sco quei ha
gie ussa num sin romontsch modern. La veta
semida e nus duessen era semidar. Era sche
nus havein viu bunamein duas autras generaziuns, nua che bia ei stau different, sche
sundel tuttina dil meini ch’ei vala la peina
d’empruar da capir la giuventetgna e selegrel
era adina sche la giuventetgna emprovan da
capir nus vegls! Aschia dat ei adina puspei
discuors fetg interessants. Schia, pia stei bein
e «uehla»!
Il temps va ad in ir. Ins ei in pop, vegn affon,
va a scoletta, a scola… vegn ella pubertad…
e lu duess ins finalmein vegnir carschius.
Vinvavon vai encunter ils 30, lu ils 50 e lu
mintga 5 onns in tec pli datier digl esser senior. Mo cu ins ei lu propi senior san ins decider
sez, tenor gust e resentir: «ins ei aschi giuvens
sco in sesenta el cor!»
Cuort avis: seniors – online
La sfera d’internet ha era sias offertas specialas
per seniors, ina survesta per la Svizra anfleis
sil portal www.ch.ch (perfin per romontsch)!
TGEI TAMAZZI
CH’HA SCRET SI
QUEI SAVESS JEU
ERA BUGEN...
dad Andri Cathomen
Oz endamaun cura ch’jeu sun vegnius a strada
era zatgei ualti nunspitgau e malemperneivel
schabegiau. Malemperneivel ei forsa buc igl
endretg plaid, forsa haiel mo quei sentiment
pervia da tut las associaziuns malemperneivlas
tier schabetgs sco quel. Denton la situaziun
sco ell’ei para gnanc aschi malemperneivla.
Sco detg plitost nunusitada. Per vegnir anavos tier la caussa: Cura ch’jeu sundel vegnius a strada… Atgnamein sundel gnanc vegnius a strada… En mintga cass erel morts.
Semplamein morts.
Jeu hai duvrau in detg mument entochen
ch’jeu hai realisau la situaziun en sia entira
dimensiun. Sun per segirtad aunc inagada
ius atras tut il sintoms: negin flad, il cor batteva buca pli ed il tschurvi fageva buca mucs.
Suenter in’uriala havevel viu en ch’jeu stoppi
plaunsiu s’adattar alla nova situaziun e mirar
anavon. Gliez era denton era buca pusseivel,
cunquei ch’jeu dumignavel buca d’arver ils
12
egls, gnac da patertgar vid muentar schiglioc
in’extremitad. La fin finala sun jeu sedecidius
da semplamein spitgar… spitgar entochen che
enzatgei schabegi. Enzatgei sto gie schabegiar.
Ins sa gie buca schar scher mei cheu en perpeten.
Enten spitgar haiel stuiu patertgar vid mia
veta che pareva ussa d’haver anflau ina fin.
Bia haiel gie buca mess en pei. In studi buc
terminau ed entgins cudischs legi. E tut las
informaziuns rimnadas paran ussa buca pli
d’esser relevantas. Viu ord quella perspectiva
ha emprender buca fatg bia senn. Bien, il
temps ei vargaus… Enzaco vess jeu spitgau
in tec dapli dalla veta. Contas tschien experientschas ch’jeu hai munchentau! Bien, tgi
fuss vegnius sill’idea che tut mondi ora aschia.
Sedamondel plaunsiu tgei che po haver caschunau mia mort da quellas uras. Mo tier
quei forsa pli tard… Oravontut haiel adina
sperau ch’ins contonschi cul temps ina certa
sabientscha. Ina sabientscha che lai observar
il mund cun ina certa ruasseivladad sco ch’ins
vesa mintgaton tier glieud pli passada. Quei
passar saiel ussa denton definitivamein emblidar… Ina gada ella veta fuss jeu denton bugen
vegnius in aschinumnau «senior». Seser sil
baun davos casa cun in collega e raquintar da
temps vargai. Viver en regurdientschas, schar
far la veta e guder il vargau. Naturalmein ei
quei plitost in stereotip e buca l’entira realitad. Stregn priu haiel atgnamein gia gudiu in
tec da quei senioresser. Gia cun vegn onns
entscheivan ins mintgaton da viver in tec el
vargau sch’il present ha pil mument buca
bia da porscher… Mo tut quei en munconza
dalla sabientscha ch’jeu speravel adina da
contonscher enzacu. Pliprobabel ei quella
sabientscha era mo part dil stereotip. Viu da
l’autra vart vegnan naturalmein era biars
effects malemperneivels vitier ch’jeu hai buca
pli stuiu sentir vid l’atgna pial che vegn pli e
pli alva. Forsa ei la veta veramein a fin cun
ina certa vegliadetgna ed il rest ein mo pli
in viver en regurdientschas. En principi ei
quei gnanc aschi ina schliata tecnica per surviver… psicologicamein ina buna metoda da
schurmetg. Ei dat denton era habilitads che
restan, aschia vegnan ils megliers giugadurs da
cartas ord las retschas dils seniors… Bien, viu
sut quels aspects – vul dir in senioresser in tec
pli realistic haiel buca pli astgau empruar ora
– interrupziun – jeu survegnel plaunsiu ualti
freid. Il saung para da s’encugliar… buc idea
con ditg ch’jeu schaiel gia cheu – mirar sill’ura
vegn era buc a funcziunar. Haiel adina tertgau
che murir seigi in calar si da patertgar… para
denton d’esser il cuntrari. Auter che patertgar
– interessantamein en munconza d’in tschurvi
intact - restan paucas activitads ch’ein aunc
pusseivlas. Mintgaton emprovel da muentar
il det polisch… en regurdientscha dils biars
onns che nus havein surmuntau il mund en
cumpignia.
STAI SI
DEFENDA!
Perche vess ün nouv student o üna nouva
studenta da dvantar pel mort e fin commember o commembra da la Rezia?
La Rezia es l’unica uniun da students rumantscha. Sco Grischunais e Rumantsch esa tantüna bod ün dovair da tour part e da far uschea
üna cuntribuziun per la chüra da la cultura
grischuna!
Per chi chi voul savair daplü da la Rezia:
www.carezia.ch
da Fadrina Hofmann
Seniors nu sun be schefs dad impraisas e
glieud veglia, dimpersè eir ils capos da las
uniuns da students. A Friburg daja üna
tal’uniun bel ed aposta per Grischunais e
Grischunaisas – la Rezia. Punts ha discurrü
cul «senior» Gianna Halter da Glion.
Punts: Tü est il «senior» da l’uniun da students Rezia. Che es quista Rezia vairamaing?
Gianna Halter: La Corporaziun Academica
Rezia (CA Rezia) es ün’uniun da l’università
a Friburg. Nus eschan üna secziun dal
«Schweizerischer Studentenverein» e vain
in prüma lingia commembers grischunais.
La Rezia es gnüda fundada per s-chaffir üna
professura per lingua e cultura rumantscha.
Daspö il 1957 exista l’uniun e nossa devisa ha
nom: stai si defenda!
Che premissas daja dimena per esser uschè
ün «defensur»?
Mincha student e mincha studenta po dvantar
commember o commembra. In prüma lingia
laina attrar a glieud chi’d es da lingua rumantscha o a persunas chi han üna relaziun speciala culla cultura grischuna.
Festadas cun bler bira, nepotissem e
politica plütöst da dretta – quai es il
purtret cha blers han dad uniuns da students. Che manajast tü sco Reziana da
quai?
Pro no al «Stamm» nu daja il sforz da baiver.
Cler chi vain eir bavü bira, ma quai in ün rom
dal tuottafat san!
Id es ün’exageraziun cha tuot las uniuns da
students sajan politicamaing a dretta. Impustüt
illa Rezia nu regna ün’atmosfera politica, là ha
la majorità üna tenuta chi’s cunfà cun üna
politica burgaisa moderata.
Aint
il
«StV»
(Schweizerischer
Studentenverein) s’imprenda a cugnuoscher
ad üna pruna glieud, tanter oter eir a persunas
chi han üna buna pusiziun illa vita professiunala. Quels contacts pon bainschi güdar
da survgnir üna plazza – ma sch’inchün nun
es bun avuonda, lura nu güda neir na d’esser
commember in ün’uniun da students.
Pro las uniuns da students survegnan tuots
ün surnom, l’uschedit «vulgo». Tü hast nom
Discus. Che sun quists vulgos vairamaing?
Ün vulgo es propi ün surnom chi’s survain
cun entrar ill’uniun. Il nom vain dat tenor la
persuna e nu’s lascha plü müdar. I’l circul dal
LIRICAS BANALAS II
dad ephraim, student a wandschrank
Per Gianna Halter v/o Discus es la Rezia ün lö per star
pachific cun flotta glieud.
«StV» as salüda ün a tschel adüna cul vulgo.
Uschea sun tuots per «tü» e quai fa dvantar
tuot ün pa plü simpel.
Co as poja imaginar üna sairada - il
«Stamm» - pro la Rezia?
Amo hoz ans inscuntraina per chürar la lingua
e la cultura rumantscha, ma eir quella taliana.
Quai faina impustüt cun chanzuns. Nus ans
chattain üna jada l’eivna per discuttar, per
chantar, per far sport, per tour part a referats
scientifics e per far bleras otras activitats in
cumünanza. Ün’evenimaint tuot special chi
vain organisà minch’on da la Rezia es il pelegrinadi a Ziteil.
Sco «senior» nun est tü la persuna la plü
veglia da la Rezia, ma...
Sco «senior» suna la presidenta da la Rezia.
Mia lezcha es dimena l’organisaziun generala
da l’uniun. Mincha semester vain elet ün oter
«senior».
Che significha la Rezia per tai?
La Rezia significha per mai star pachific da
cumpagnia cun flotta glieud.
13
sesend vid il pult
legia el adina
puspei atras
il fegl
vit
quei ch’ins
ei habels
da scriver
ei tut gia
scret
per quei
che fuss
indispensabel
da vegnir scret
maunc’il lungatg
barschar
tut quei
ch’ei gia
vegniu scret
fuss adumbatten
scriver ozildi
ei spira
arroganza
GLIEUD VEGLIA…
Flurina Prenner fa in practicum tar la segunda secundara 2b da Walenstadt. Ella ha
dumandà als scolars ed a las scolaras tge
che glieud veglia signifitga per els ed ellas.
Eu vegn duos jadas l’emna a mangiar pro mia
nona. Nus discurrin lura adüna sur dal taimp,
sur da la scoula o sur dal sport. Eu n’ha gugent
a mia nona. Per l’anniversari survegna adüna
bels regals dad ella. L’ultima jada ha’la am
regalà ün bel t-shirt. Eu n’ha gugent glieud
veglia. Els sun ils unics chi han temp ed ils
unics chi nu sun stressats !
Luca
Mia nona es fingià fich veglia. Mia mamma
tilla fa minch’emna üna visita. Ella am disch
adüna ch’eu dess eir far üna jada üna visita a
mia nona, perche cha ün bel di nun es ella plü
qua. La glieud veglia passainta l’ultim temp
da lur vita in chasas d’attempats e vegn trattà
sco uffants. Eu nu sa, sch’eu vuless eir finir
uschè…
Desirée
Glieud veglia es plü seriusa in dumondas
d’educaziun. Els sun naschüts in ün oter
muond, ingio chi nu daiva amo ingüns com-
puters e handys. Per quels es quai tuot nouv!
Tina
Schi’s sota intuorn cul skateboard davant ils
ögls da’ls vegls, vegna els nars. Lura dischna:
«It in ün oter lö a giovar, uschigliö daja üna
intuorn las uraglias!» Ma lura stuvaina be rier
e partin, perche cha uschigliö nu pona plü
durmir o discuorrer insembel.
Mark
Eu chat bun chi dà chasas d’attempats.
Perquai cha glieud veglia douvra daplü agüd.
E tuots nu vegnan sustgnüts da lur famiglias.
Mia nona es fingià morta, ma ella ha adüna
survgni agüd da lur famiglia e quai chatta bel !
Patrizia
Glieud plü veglia dovra persunas cun quellas
chi pon discuorrer ed esser insembel. Mia
nona s’allegra adüna cura ch’eu vegn a plaz
pro ella. Lura am quinta ella da la guerra e da
lur pauraria.
Milena
Cun mia nona vegna bler in cità a cumprar
aint. Minchatant es quai greiv per mai, perche
ch’ella mai nu sa che chi’m plascha. Ma i’m fa
listess spass !
Seraina
Glieud veglia es fich differenta. Tschertadüns
sun flots, oters main. Ils vegls sun cuntaints
Per abunents da PUNTS e commembers da Giuru 15.- enstagl da 25.www.hallofsound.info
14
chi pon discutter cun inchün. Blera glieud
veglia resta be a chasa e guarda televisuin.
Sinisa
La glieud veglia es amiaivla e fich sabgiainta.
Ils vegls han bler’experienza. Tuots han
chavels grischs o chi nun han dafatta plü
ingüns chavels.
Yves
Eu chat cha blers vegls sun inquietants, pervi
chi paran uschè fraischels. Forsa suna eir üna
jada uschè. Quai am fa temma. Il plü gugent
restessa adüna giuvna!
Loredana
Eu nu cugnuosch blera glieud veglia. Ma eu
vez mincha di blers vegls. Forsa hana ün interessanta e bella vita. Ma quai nu’m saja metter
avant. Els guardan trist e stanguel. Blers sun
debels.
Astrid
Glieud veglia discuorra trasoura. Tschertadüns
invlidan bler e’s repettan adüna darcheu.
Cyrill
Eu fetsch bleras visitas a mia nona.
Displaschaivelmaing invlida ella adüna daplü.
Ma cura ch’ella am vezza, lura s’allegra ella.
Eu n’ha üna buna relaziun cun mia nona. Mia
mamma disch adüna : « Gioda il temp cun tia
nona, uschè lönch ch’ella viva amo ! »
Claudia
Glieud veglia es fich sabgiainta, tras quai chi
han vis e patrià fingià bler. Ils blers vegls as
decidan per üna chasa d’attempats. Quai es
üna bun’alternativa, schi nu s’es plü bun da
pisserar per sai svess e schi’s chatta sulet.
Marco
Eu nu cugnuosch blera glieud veglia. Ma mias
experienzas nu sun uschè positivas. Vegls
blastemman bler. Natüralmaing daja eir oters,
flots e cuntaints. Ma da quels nu cugnuoscha
blers. Glieud veglia ha üna düra vita. I’s sto
avair incletta per els.
Matthias
Ils vegls vezzan la vita oter sco’ls giuvens.
Glieud veglia nun es plü uschè movibla sco
quai ch’ella d’eira üna jada.
Gökhan
Glieud veglia es fich sabgiainta e versada. Id es
interessant da tadlar pro lur istorgias dal passà.
Samantha
Ils vegls nu dodan plü bain. Blers vegls sun
cuntaints e s’allegran sur da mincha piculezza.
Benjamin
Ün pêr vegls sun fich amiaivels, lura daja oters
chi sun nars ed agressivs.
Lukas
Ils umans vegnan adüna plü vegls. Pro ün
pêr as stübgia da tils deliberar da lur dolur.
Oters sun amo in fuorma e da buna glüna.
Bazegner e nona sun qua per discuter sur dals
agens problems, perche cha sabgentscha vegn
cull’éta. Ils vegls pon dar cussagls e quintar
bleras istorgias. Minchatant faja propa bain da
tils tadlar pro.
Sandra
BREV DA LECTUR
So, Punts. Veis dau grondas bunas breigias cul
davos heftli! Vossas enthülligas intimas eran
aber halt tuttina buca grad il schoggi-ghipfel!
Survegniu ureglias cotschnas, sco igl editorial
ha empermess a mi, vau buc, per gliez hai
buca tunschiu. Gheil, aber silmeins femnas
bluttas e fettas nuttas (immerhin schon quei!)
ed in pèr knusprigs artechels sur da da DNA
e Cumuluscartas e sur da lavur da teams sco
Selbsthilfegruppas! Tja, Punts, lein veser il
bien dil mund, vus veis tratg tut ils registers
cun vies tetel! Gruusigs sco vus essas, (sco
jeu atgnamein era essas para nuot auter che
biestgas scarpontas che ein adina mo ora sin
sex), essas i sin safari cun vossa reha fauna da
plaids purtgius! Schmackhaft, super! Punts,
jeu less in pop da tei! Ni sco vus schessas:
Ir sin safari! A Kenia! Ni a Tansania! Ni sin
Samantha! A na, lezza veis gie buca pli, who
cares. Trotzdem, Punts, cool che wenigschtens
Töff-Raffi astga puspei far che Punts toffa in
tec da curom! Überhaupt vau quetau heiss,
per vegnir propi tschufs, da purtar artechels
che entscheivan en sco quel sin pagina 12:
«Miu liug propi intim ei exactamein 2 m
liungs ed 1.80 m lads. Loms? Eba buc!!! Quei
object ei aschi dirs, sco quei che lenn ei halt!“
Zatgei vau aber tuttina fatg il vermissen ellas
Punts intimas, p. ex. / sin ex quellas intimas
caussas ch‘ein vegnidas fatg igl enthüllen
ella highschool giu Glion. Bletschira davos
las ureglias sco il di da sogn Stiafen a Phuket
ein quels scolasts da leu, aschia scoi han
fatg da pop, cumpliment, bravo! herrlich!
Engraziel zun fetg a vus pedofi...pedagogs!,
veis procurau per in super scandal, aschia che
las gasettas han gnüsslich saviu prender ora
las lungurusas acziuns da hackflaisch dil coop
e metter en il nausch hackflaisch che vus veis
bastligiau ensemen tier vus, quei mava gie
tier sco p. ex. / sin ex tier Streit um drei ed
Andreas Türck, semplamein sur il canal buca
propi normal dalla Quotidiana, göttlich! E
vus, cars scolars irreals e secundars da Glion,
cheu ellas Punts, la gasetta giuvna che fa canera e che toffa sco vus era mintgaton ord la
bucca, cheu astgeis scriver vies meini! Sche ils
resultats dalla PISA-studia lubeschan che vus
saveis insumma aunc scriver! Aber Punts, en
in punct essans segir perina, gell, la glieud tier
nus tschontscha schiglioc schon buca bugen
sur da lur caussas intimas, halt schon lästig.
Buca vuler dar tier ch‘ins ha a casa pornovideos. Buca vuler dar tier tgei scheiss filosofem
ch‘ins tschontscha ensemen la damaun d‘ina
stuornira notg! Buca vuler dar tier ch‘ins ei
schwuuls! Buca vuler dar tier ch‘ins ha fatg
sex tschella notg cullas cauras dil vischin!
Femnas: Buca vuler dar tier ch‘ins ei atgnamein voll pli veglia che quei ch‘ins vesa ora!
Buca vuler dar tier ch‘ins va denteren era
sut in tschienevegn ella grada denter Vella
e Rampa! Buca vuler dar tier ch‘ins ha era
schon scadanau cun in condom dalla Giuru!
Buca vuler dar tier ch‘ins ha fiers en uonn
nuot el Fastenopfer-Säckli! Hip-Hoppers: Buca
vuler dar tier ch‘ins teidla era bugen «My
heart will go on» cu ins ei ensemen cul schätzli! Commembers dalla Junge SVP: Buca vuler
dar tier ch‘ins ha aunc mai fimau in schatg
buontad marihuana. Punts: Buca vuler dar
tier che vus quiteis mias brevs da lectur scheisse. Punts übrigens, veis rischun, vos scheiss
lecturs ein marschira tgagias, scrivan mai zatgei a vus caras e cars ellas Punts. Dapi 10 onns
buca. Bravo! Uss vegn la part constructiva da
mia brev: Levas buca festivar ellas proximas
Punts che vos lecturs ein dapi 10 onns memmas? Ni far clebers? Ni pins? Ni Tischörts? Ni
condoms? Cul tetel: «Punts, la gasetta culs pli
lungurus lecturs sil mund! Dapi 10 onns!»
Ni: «Punts, la gasetta culs lecturs aunc pli
15
lungurus che quels dalla Quotidiana! Dapi
10 onns!» Caras Punts, has gie scret sez en
tschellas Punts che vus veigies aunc mai giu
bia brevs da lectur. E quei ei, ganz genau,
buca vossa cuolpa! Ed aifach far igl abzwacken
zatgei dalla fluat da brev da lecturs ord la
Weltwucha, Coopziitig, Bündner Kackblatt e
Men‘s Health sas era buch afach mo aschia.
Gidas mei? Far ina campagna encunter ils
agens lecturs? Aschia has forsa in tec pi paucs
abonnents, aber auters vegnan lu schon vitier,
buca tema! Heavy! Punts, ti plaias a mi! Sin
in proxim hot mail ord @hotmail, tiu lectur
P.S.: Lecturs dallas Punts: Il «citat anonim»
(sun jeu manegiaus?) da «Societads senza
tabus ein societads lavagadas» sin pagina 6
dallas Punts intimas ei aber lu buca da mei!
Jeu sai nemli gnanc tgei che in tabu ei.
P.P.S.: Wetten, lecturs da Punts, che buc in soli
denter vus scriva a mi? Ni allas Punts?
16
TRAFFIC PUBLIC
EN SURSELVA – QUO
VADIS?
dad Ursin Lutz
Las mesiras da spargn da confederaziun e
cantun prendan pauc risguard sil traffic
public en Surselva. Ins ha gia saviu constatar el decuors dils davos onns in squetsch
che freina adina pli fetg il svilup dil traffic public en regiuns muntagnardas. La
Regiun Surselva ha priu sco finamira da far
tut il pusseivel per mantener la purschida
actuala ed ha perquei elaborau in concept
da finaziaziun ch’ei uss en consultaziun tier
las vischnauncas.
Muntada dil traffic public per la Surselva
La Surselva dispona oz dad in purschida
che corrispunda als basegns regiunals. Ils
trens dalla Viafier Retica e dalla Matterhorn
Gotthard Bahn curseschan per regla en tact
dad in’ura. Ils autos da posta perencunter
ein gia orientai fermamein als basegns specifics e carreschan per quels motivs buc regularmein. Colligiaziuns digl urari actual che
vegnan strihadas ein ina ferma frida sil sistem
regiunal e surregiunal da traffic public ch’ei
aunc intacts. Effects negativs da talas mesiras
sill’attractivitad dad ina regiun da turissem
e da dimora ein evidents. En nies temps che
sposta plazzas da lavur, scolas e stizuns els
centers ei mobilitad daventaus in plaid clav
ch’ei actuals pir che mai. Cuntinuescha quei
svilup negativ per la Surselva eisi central per
la populaziun da disponer dad ina reit effectiva da traffic public. Ina tala promova in svilup
decentral e gida a minimar la depopulaziun.
Situaziun actuala
Avon biabein dus onns ha la Regiun Surselva
saviu instradar il menaschi d’emprova
«CasaCar» ed il bus da notg «Steila Surselva»
che cursescha mintgamai la sesiun d’unviern
duront las fins d’jamna denter Sedrun e Flem
sco era denter Vrin e Flem. Ferton ch’il cantun
ha surpriu ils cuosts duront la fasa d’emprova
eisi uss allas vischnauncas respectivamein alla
regiun da surprender la mesadad dalla finanziaziun da quellas prestaziuns supplementaras.
Vinavon ha la Regiun Surselva collaborau
cun success alla concepziun digl urari 2005.
Ins ha bunamein saviu respectar tut ils giavischs che vischnauncas e schizun persunas
privatas havevan inoltrau. Sco resultat curseschan dapi uonn dus ulteriurs trens denter
Cuera e Mustér duront la sera. Medemamein
han ins saviu optimar las colligiaziuns culla
Matterhorn Gotthard Bahn. Las frequenzas
vegnan ad esser decisivas per la creaziun digl
urari 2007.
Models regiunals da finanziaziun
Las prestaziuns suranumnadas ch’ei vala
da mantener caschunan cuosts totals da
140’000.- francs. L’alternativa ei sulettamein
ina sminuaziun dalla purschida ch’ei da considerar sco sperdita per l’entira Surselva sco
regiun da dimora e da turissem.
Ord quels motivs ei la Regiun Surselva sefatschentada intensivamein cull’elavuraziun da
models da finanziaziun.
Ina sligiaziun che satisfa ei d’anflar mo sche
la solidaritad funcziunescha enteifer la regiun
e sche tuttas vischnauncas ein promtas da
scaffir in instrument cumineivel per la finanziaziun dil traffic public. Ina idea centrala dil
model proponiu ei da far ina clara differenza
denter vischnauncas ch’ein colligiadas culla
viafier e talas senza viafier. Ei astga buc esser
ch’ina vischnaunca situada sper la lingia da
viafier e che profitescha dils uraris previ per
2005 e 2007 sa impedir ch’ina vischnaunca
senza viafier obtegni ina colligiaziun publica
culla posta. Era ils avantatgs directs ch’ina
vischnaunca posseda entras il traffic public
sto vegnir risguardaus. Per reparter la summa
approximativa da 140’000.- francs sillas differentas vischnauncas duei il diember da
habitonts vegnir risguardaus per ina tiarza ed
il diember da cuors per duas tiarzas. Quella
clav da repartiziun ha sco resultat contribuziuns annualas denter 1000.- ed 8000.- francs
che las differentas vischnauncas han da surprender.
SURTAGLEDA
DA MATTAS
– EN RITUAL
BRUTAL
da Gianna Sonder
Mintga 15 secundas reiva ena mattatscha
surtagleda. Daple tgi 150 milliuns mattas e
donnas èn gio surtagledas. Las mattatschas
piteschan igl rest dalla veta.
La surtagleda da mattatschs exista er, ma lo
vign angal taglea davent en toc dalla peletta e
chegl n’ò nigna influenza sen la funcziun digl
penis. Pero tar las mattas vign per gronda part
taglea davent l’antiera clitoris, igls levs da turp
pitschens ed ena part digls gronds. La plaglia
17
vign cuseida ansemen e fixada cun spegnas.
La tagleda vign fatga dallas surtagledras
tradiziunalas. Ellas dovran angal en cuntel,
ena nezza da far la barba, en virtgel d’ena conserva u ena scalgia da veder. Narcosa na dattigl
nigna. En pêr donnas ston tigneir la matta cun
totta forza. La tagleda na vign betg fatga an en
spital e las circumstanzas igienicas èn per part
misirablas.
Siva l’operaziun ò la matta dolours terriblas.
Igl pisch ed igl sang dalla menstruaziun sto
correr or tras ena rosna schi pitschna scu ena
testa d’en zurplegn.
Mintg’eda tgi la donna ò sex u tg’ella survign
en unfant stò la cusadeira puspe neir tagleda
se. La surtagleda è igl pi tgunsch er egn digls
muteivs principals per l’ota cefras da morts da
donnas ed unfants tar la naschientscha e per
las infecziuns dad aids. Igl risico d’ena infecziun digl sang è er fitg gronda. Las mattas on
savens donns psichics.
La surtagleda n’ò da far navot cun ena religiun. Ena donna tgi n’è betg surtagleda n’è
betg sobra ed ò bler pi grev da cattar en om
per maridar. Cun chegl tgi bleras famiglias èn
schi povras èn ellas dependentas digls raps tgi
la spousa survign. La surtagleda vess er da
proteger las donnas da malsognas dalla vagina
e dalla savour. Ins vei chegl damai er scu
maseira igienica.
La minoritad digl pievel tgi è cunter chel ritual,
na risca betg da sa profilar cunter igl rest dalla
societad. Chegl è ena tradiziun tgi na vign betg
messa an dumonda. Ella exista avant tot an
l’Africa centrala ed an en pêr terras povras
dall’Asia. Antras igls emigrants vign chella
tradiziun er purtada an bleras otras teras.
La surtagleda è ena violenza digls dretgs
umans e la mattatscha na po deir navot tar
chel tema. Uscheia ò UNICEF mess scu fegnameira, da dismetter la surtagleda da mattas an
treis generaziuns. Ins vot contanscher chegl
antras scumonds e sclarimaint.
Schi te vot gidar ad UNICEF:
Adressa d’e-mail: [email protected]
Internet: www.unicef-suisse.ch
Conto da posta per donaziuns: 80 -7211-9
LAS SCHIBETTAS
DAL MAIS
da Patrick Capaul
testosteron e rock`n`roll che gnanc’ina vusch
sa tartignar quella forza! Pia, FAVEZ sto’ins
veser ed udir live – qua vivan els, qua fan els il
rocken 100giadas pli dir che giu da conserva!
Ed uschia resta la nova schiba tuttina buna,
simplamain per far gust sin il proxim concert!
TUPPA
SCHNORRA
dad Arno Camenisch
www.favez.com
*****
DA SENIORS E
SEÑORITAS
TONBAND «RECORD»
E finalmain ina gia ina band regiunala cun
in debut plain cun davaira gronda musica....
TONBAND da la regiun da Bad Ragaz cun
lur emprima schiba cun titel «record» mussan che complexitad virtuosa sa absolut ir a
prau cun musica da pop che tutga immediatamain l’ureglia da l’auditur. Sounds che
regordan qua e là ad in giuven trio englais,
arranschaments che fan adina puspè surstar
ed ina vusch che para sco in placebo. Dentant
èn Simon Ambühl e ses trio da bass/ghitarra
e battaria tut auter ch’in plagiat bunmartgà
d’in pèr idols, TONBAND han in agen sound,
las chanzuns da quest musicist èn pop da la
megliera moda e maniera. E qua perdun’ins
schizunt ina producziun ed in mix plitost
mediocher.
Infos anflais sin www.tonband.biz
*******
THE MARS VOLTA «FRANCES THE
MUTE»
Avant bunamain in onn as hai jau preschentà
il debut d’ina band americana cun num THE
MARS VOLTA. Per tut ils fans da Punts ch’èn
anc oz sut in terribel schoc suenter ch’els han
tadlà quella schibetta, qua vegn la successiun
da quist trip! THE MARS VOLTA èn enavos
cun il successur da «deloused in the comatorium» – ed il caos musical cuntinuescha exact
là nua ch’el ha gia ina giada fatg «total bu
schubers» vus tuts!
«Frances the mute» è ina da quellas schibas
che vegn numnada album da concept, e quai
senza ina solita chanzun che para dad avair
in concept….häh? Effectivamain, THE MARS
VOLTA èn cun lur segund album anc bler pli
experimentals ed «uiarschs»; quasi uschè ina
versiun total gaga da Led Zep…il birrafick
fonic non-plus-ultra!!!! Smatgai play e puspè
rehabilitaziun…. En scadin cas, sche vus avais
avunda da 4/4 e 08/15, mai lura è quai il dretg
album per vus…..
www.themarsvolta.com
********
FAVEZ «OLD AND STRONG IN THE
MODERN TIMES»
La megliera band svizra dal mund è enavos
cun in nov album – FAVEZ, quest live-knaller helvetic insumma! «Old and strong in the
modern times» è in classic FAVEZ-album:
rock`n`roll straight, entiras paraids da ghitarras, battarias plain forza e la vusch strusch
supportabla da chantadur/ghitarist Chris
Wicky….
Davaira, sch’i dess la musica da quest quartet
da Lausanne giu da conserva era senza chant,
tadlass jau els a chasa senza il giblem da reverend Wicky!
Sch’ins vesa ed auda dentant quella band live,
lura èn FAVEZ effectivamain la megliera band
svizra da tut il mund, e lura datti uschè bler
18
5 damondas – per resumar la communicaziun
primara davos horizonts. la pli banala suenter
quella dil stadi civil, po esser quella dalla
derrivonza. bien. tier ‘svizra’, aschibein ch’il
visavi scumbeglia buca cun schuezia ni schlovenia ni schechia, vegn assoziau caschiel, heidi
e pedro, daners, uras, tschugalata e sai jeu
aunc tgei miarda.
glinas vargadas sun setschentaus ella capitala
spagnola (malgrad haver legiu lirica dalla revoluziun romontscha – silmein sun buca ius a
londra) cun duas cofras e miez, cun barschun
da dents & company en ina, e l’autra beinplein pregiudezis. paella, mar, vacanzas, taurs,
temperament – per numnar entgins cavazzins
stupids.
era schau vegnir ad ureglia havevel ch’ils
umens spagnols hagien reputaziun dil sid, seigien aunc umens sco s’auda.
bien. ha ei bein cudizzau mei d’intercurir las
rollas da seniors e señoritas empau pli datier.
enqual remarcabladad davart clischés denter
schitgiras e caliras selai bein concluder:
cheu a madrid han ils señors da dir pauc. las
señoritas regian. si señor, lezzas dian nua ch’ei
va tras. sun bein sedumendaus pertgei che la
reputaziun digl um spagnol, latin lover, siemi,
gie ideal denter exemplars dalla schelta masculina (abstrahau dils tschelauers), ei nuot
auter che floscla.
tgei che renda l’observaziun pli interessanta ei
la posiziun d’um e dunna tochen tier la mort
dil regime da franco, il 1975.
tgei ei pia schabegiau els sulettamein
trent’onns suenter la fin dalla dictatura? in
temps, nua che la dunna haveva da dir pauc
ni nuot, nua che discriminaziun era uorden
dil di.
jeu sai buc. tgei ch’ei denton evident
d’observar arisguard la revoluziun dallas dunnas, nua ch’ils umens ein stai irgendwo denter
sutgas e bauns, ei la situaziun d’ozildi.
eis ei usitau ch’ils fegls, eba ils latinlovers,
vivan tochen en vegliadetgnas da treis decennis sut las alas dalla clutscha - vegnan puppergnai, deliberai da cuschinems e lavar
resti ed obligaziuns e paperlapap. las feglias
encuntercomi han buca quei tractamein da
previlegi. sche lezzas vivan els onns avanzai
aunc a casa, eis ei silpli pervia da fastitgs dil
domini masculin da temps vargai. la tema
dils babs per l’honur. ensiarran per ch’ellas
mondien buca per streglias e curtgins jasters
avon la maridaglia. stentas da mantener disas
e moralas piarsas a forza. era quella fuorma da
discriminaziun vegn, supponel aunc avon che
la ‘generaziun da cojones’ miera, a semidar.
las señoritas vegnan cun lur forza a midar
vinavon dumperdis, avisar a cantun. han las
feglias bein empriu da pign ensi da mirar per
lur caussas, da sedustar, da star sin comba,
encuntercomi alla luschezia da fegl memia
niebel per tschentar en la maschina da caffe.
ed eis ei bein frestg da sentir la dinamica, udir
il pass feminin ferm franc sin suladas da lur
ciudad. veser igl um davos dos cuschend per
buca ir sut magari meins pompus che la titanic
gliez di d’avrel.
CONTAINER
L’acziun 72 uras
Gion Hosang (acziun 72 uras Grischun) ha
confirmà sin damonda che la fin d’annunzia
per ils menaders da gruppa seigi vegnida spustada naven dals 28.2.2005 sin ils 30.6.2005.
(dapli infos sut www.72stunden-gr.ch)
La GiuRu
La GiuRu ha rimnà las adressas da tut
las uniuns da giuventetgna rumantschas.
Uschè sun las premissas stgaffidas per ina
megliera collavuraziun tranter las uniuns da
las differentas vals. In chalender d’occurenzas
communabel? In forum virtual? Ina rait da
contacts... Ina organisaziun tetgala? Stgomis
interrumantschs? Ils da Mustér a Müstair?
Tschlin a Tujetsch. Cunter a Cumbel.
Pront per in experiment? (dapli infos sut
www.uniuns.giuru.ch)
La Swisscom
Co san ins vender insatge che nagin na vul?
La Swisscom sa gidar: dar chaussas gratuitas a persunas impurtantas. Perfin il Radio
Rumantsch sustegna quell’acziun. En l’Austria
datti suenter in onn UMTS, la nova tecnologia
da transmetter datas digitalas senza cabel be
1000 abunnents. I na marscha betg propi, ni
tecnicamein ni en la publicitad. La Swisscom
regala persuenter a tuts giu Berna en la chasa
federala ina charta d’UMTS plus autras tecnicas perquai ch’i hajan para memia gronds
stocks da quai material che nagin na vul.
PUNTS na vul savair nagut da quai. Empè dad
Ussa Marscha Tut Scheisse regala punts bels
premis en l’engiavinera.
Il fondo naziunal svizzer ha l’incumbensa da
perscrutar per tschintg milliuns entaifer ils
proxims quatter onns tecnicas che funcziunan cun la radiaziun betg ionisada sco UMTS.
Forsa san els gist far ils experiment en la chasa
federala uss che tuts disponan là d’ina super
duper charta d’UMTS. Allura na san tschertas
persunas betg dir che la perscrutaziun haja
gì lieu cun invalids da fantom, sin il pli cun
politichers da fantom.
Il secretari I
Plaunsieu pon ins pensar che noss bun secretari saja in legastenicher. En la correspundenza interna da PUNTS han observaders
neutrals savì constatar che il simpel pled
«container» è vegnì scrit en tut las pussaivlas e nunpussaivlas variantas. Exempels??
Contianer, conatiner…per numnar be in per
paucs.
Il secretari II
Ina da nossas novas redacturas da la Surselva
ha gia vesì abundantamain stailas da lectorar
ils texts da noss secretari. Nauschas buccas
pretendan ch’ella haja smanatschà da publitgar in da quests ominus texts en la versiun
originala da l’autur.
IMPRESSUM
chauredactur/a:
Fadrina Hofmann, Rue Louis-Chollet 3, 1700 Fribourg
[email protected], 078 724 74 81
Ursin Lutz, Avenue du Midi 3, 1700 Fribourg
[email protected], 076 434 10 26
redactur/a:
Mevina Feuerstein, Dennlerstrasse 36, 8047 Turich,
[email protected]
Annatina Nay, Pustget 42D, 7166 Trun,
[email protected]
Silvana Derungs, Hauptstr. 117, 1715 Alterswil,
[email protected]
Gianna Sonder, Sumvei 77, 7462 Salouf
[email protected]
collaboratur/as en quest numer:
Roman Derungs, Laura Meng, Marc Bundi, Chatrina
Josty, Nicla Lozza, Curdin Tuor, Gion Hosang, Patrick
Capaul, Arno Camenisch, Andri Cathomen, Göri
Klainguti, Gretta Bot, ephraim
www.punts.ch
E puspè datti in nov termin per la homepage
da PUNTS. Sin l’emprim da matg duessi pia
esser uschè lunsch che la nova pagina da
PUNTS è finalmain accessibla a la publicitad!
layout nr. 130:
L’engiavinera
Il victur da l’engiavinera en il numer 130 è
Gion Blumenthal da Ruschein. Uschè ha el
savì far il proxim pass sin sia
missiun «l’onur dals Blumenthals u in sientamauns da Calanda.» Il pled da soluziun era
dal rest «rucola.»
stampa:
Roman Schmid, Hauptstr. 402, 7031 Laax,
[email protected]
secretariat:
PUNTS, Maurus Blumenthal, Casa Grischuna,
7154 Ruschein, [email protected], 079 394 52 86,
081 925 43 47
Spescha&Grünenfelder, Glion
pretsch d’abunament:
45 francs ad onn, Raiffeisen Laax 70-6699-9
editura:
GiuRu, Chascha postala 312, 7002 Cuira
[email protected]
internet:
www.punts.ch, www.giuru.ch
avis:
google.ch
La pagina d’internet www.google.ch è finalmain era disponibla en rumantsch. Ina gruppa
da giuvnas e giuvens rumantschs è stada a
Turitg tar google.ch per realisar la translaziun.
Simplamain navigar sin google.ch e dar in clic
sin «rumantsch.»
Las opiniuns dals auturs en quest numer na ston betg
correspunder a l’opiniun da la redacziun da PUNTS.
PUNTS è commembra da l’Associaziun da la Pressa
Svizra dals Giuvens.
ENGIAVINERA
Es ti in tat vegl u in expert da tats vegls? Lura es ti qua el dretg lieu! Il pled da soluziun tarmetta
per plaschair cun indicaziun da tia adressa a chasa a: Ursin Lutz, Avenue du Midi 3, 1700
Fribourg, scriva in e-mail a [email protected] u in sms a 076 / 434 10 26.
1. Il bab dal tat dal tat
2. In computer che fiss
gia daditg in tat sch’el
fiss in uman
3. Uschè sa numna il tat
da Bart Simpson
4. Il pli grond tat vegl
insumma
5. Accessoire classic per
la terza garnitura da
dents
6. Ils tats dal punk tudestg (senza igl artitgel)
19
AZB 7130 Glion
()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•
()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•
()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•
()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•
()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•
PUNTS 132 CUMPARA ENTSCHATTA )•()•()•
MATG 05 ()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•
CUN L’ACCENT «TUALETTAS» ()•()•()•()•()•()•
PUNTS 133 CUMPARA ENTSCHATTA )•()•()•
ZERCLADUR •()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•
CUN IL PUNTISSIMO «TREN» •()•()•()•()•()•()•
FIN DA REDACZIUN PER IL NR. 133: •()•()•()•
19 DA MATG 05 ()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•
()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•
()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•
()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•
()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•
ABUNESCHA PUNTS
•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•(
( ) Jau abunesch PUNTS – la gasetta giuvna per mo 45 francs ad onn
( ) Jau regal in abunament da PUNTS – la gasetta giuvna
( ) Jau fatsch in test – dus ediziuns gratuitas da PUNTS
num e prenum:
adressa:
Trametta il talun a noss secretariat:
PUNTS, Maurus Blumenthal, Casa Grischuna, 7154 Ruschein, 081 925 43 47, 079 394 52 86, [email protected],
()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()•()
VE COMMEMBER DA LA GIURU
La GiuRu sustegna Tai a finanziar, communitgar e realisar Tes project rumantsch e giuvenil. Ti survegnas sco commember/bra da la GiuRu
regularmain infurmaziuns dals projects actuals e la pussaivladad da Ta partecipar ad inscunters internaziunals ed ad autras activitads.
Jau vuless daventar commember/bra da la GiuRu per mo 13 francs e 45 raps ad onn:
( ) Jau vuless las infurmaziuns per e-mail
( ) Jau vuless las infurmaziuns per posta
num e prenum:
adressa:
tel:
e-mail:
Trametta il talun a la suandanta adressa:
GiuRu, Chascha postala, 7000 Cuira, u T’annunzia sut www.GiuRu.ch.
20