comprensione eneide con testo a fronte

Transcript

comprensione eneide con testo a fronte
ENEIDE
a cura di Giuliano Stabile
LIBER I - LIBER II - LIBER III - LIBER
IV - LIBER V - LIBER VI - LIBER VII - LIBER VIII - LIBER IX LIBER X - LIBER XI - LIBER XII
LIBER I
LIBRO I - LIBRO II - LIBRO III LIBRO IV - LIBRO V - LIBRO VI- LIBRO VII - LIBRO VIII - LIBRO IX LIBRO X - LIBRO XI - LIBRO XII
LIBRO I
PROTASIS (1.1-11) - DE IUNONIS IRA (1.12-79) PROCELLA ( I.80 - 123) - DE NEPTUNI INTERVENTU
(1.124-156) - DE LYBIAE LITORIBUS (1.157-222) DE AENEADUM FATIS (1.223-304) - AENEAS CUM
VENERE MATRE (1.305-339) - DE DIDONIS REBUS
GESTIS (1.340-417) - DE KARTHAGINIS
AEDIFICATIONE (1.418-440) - DE IUNONIS TEMPLO
(1.441-493) - DE DIDONIS ADVENTU (1.494- 519) DE ILIONEI ORATIONE AD DIDONEM (1.520- 560) DE DIDONIS RESPONSO ET AENEAE INTERVENTU
(1.561-612) - DE DIDONIS LIBERALI HOSPITIO
(1.612-656) - DE VENERIS DOLIS (1.657-694) - DE
LAETIS EPULIS (1.695-722) DE NOCTURNA LIBATIONE (1.723-756) -
PROTASIS (1.1-11)
PROTASI ED INVOCAZIONE (1-11)
Arma virumque cano, Troiae qui primus ab oris
Italiam fato profugus Laviniaque venit
litora, multum ille et terris iactatus et alto
vi superum, saevae memorem Iunonis ob iram,
multa quoque et bello passus, dum conderet urbem 5
inferretque deos Latio; genus unde Latinum
Albanique patres atque altae moenia Romae.
Musa, mihi causas memora, quo numine laeso
quidve dolens regina deum tot volvere casus
insignem pietate virum, tot adire labores
10
impulerit. tantaene animis caelestibus irae?
Canto le armi e l’eroe, che per primo dalle coste di Troia
profugo per fato toccò l’Italia e le spiagge
lavinie, lui molto sbattuto e per terre e per mare
dalla forza degli dei, per l’ira memore di Giunone crudele,
e tribolato molto anche da guerra, finchè fondasse la città
5
e portasse gli dei per il Lazio; donde (venne) la razza latina
i padri albani e le mura dell’alta Roma.
Musa ricordami le cause, per quale divinità lesa
o che lamentando, la regina degli dei abbia spinto
l’eroe famoso per pietà a dipanare tanti eventi, ad affrontar
10
tanti dolori. Forse così grandi ( sono) le ire per i cuori celesti?
DE IUNONIS IRA (1.12-80)
GIUNONE ADIRATA (12-80)
Urbs antiqua fuit Tyrii tenuere coloni
Karthago, Italiam contra Tiberinaque longe
ostia, dives opum studiisque asperrima belli,
I,12
Vi fu un’antica città, Cartagine, la occuparono coloni
Tirii, lontano contro l’Italia e le bocche Tiberine,
ricca di beni e fortissima per le passioni di guerra,
quam Iuno fertur terris magis omnibus unam
15
posthabita coluisse Samo. hic illius arma,
hic currus fuit; hoc regnum dea gentibus esse,
si qua fata sinant, iam tum tenditque fovetque.
progeniem sed enim Troiano a sanguine duci
audierat Tyrias olim quae verteret arces;
20
hinc populum late regem belloque superbum
venturum excidio Libyae; sic volvere Parcas.
id metuens veterisque memor Saturnia belli,
prima quod ad Troiam pro caris gesserat Argis necdum etiam causae irarum saevique dolores
exciderant animo; manet alta mente repostum
iudicium Paridis spretaeque iniuria formae
et genus invisum et rapti Ganymedis honores:
his accensa super iactatos aequore toto
Troas, reliquias Danaum atque immitis Achilli,
arcebat longe Latio, multosque per annos
errabant acti fatis maria omnia circum.
tantae molis erat Romanam condere gentem.
Vix e conspectu Siculae telluris in altum I,34
vela dabant laeti et spumas salis aere ruebant,
cum Iuno aeternum servans sub pectore vulnus
haec secum: 'mene incepto desistere victam
nec posse Italia Teucrorum avertere regem.
quippe vetor fatis. Pallasne exurere classem
Argivum atque ipsos potuit summergere ponto
unius ob noxam et furias Aiacis Oilei?
ipsa Iovis rapidum iaculata e nubibus ignem
disiecitque rates evertitque aequora ventis,
illum exspirantem transfixo pectore flammas
turbine corripuit scopuloque infixit acuto;
ast ego, quae divum incedo regina Iovisque
et soror et coniunx, una cum gente tot annos
bella gero. et quisquam numen Iunonis adorat
praeterea aut supplex aris imponet honorem?'
Talia flammato secum dea corde volutans
I,50
nimborum in patriam, loca feta furentibus Austris,
Aeoliam venit. hic vasto rex Aeolus antro
luctantis ventos tempestatesque sonoras
imperio premit ac vinclis et carcere frenat.
illi indignantes magno cum murmure montis
circum claustra fremunt; celsa sedet Aeolus arce
sceptra tenens mollitque animos et temperat iras.
ni faciat, maria ac terras caelumque profundum
quippe ferant rapidi secum verrantque per auras;
sed pater omnipotens speluncis abdidit atris,
hoc metuens, molemque et montes insuper altos
imposuit regemque dedit, qui foedere certo
et premere et laxas sciret dare iussus habenas.
ad quem tum Iuno supplex his vocibus usa est:
'Aeole namque tibi divum pater atque hominum rex
et mulcere dedit fluctus et tollere vento,
gens inimica mihi Tyrrhenum navigat aequor
Ilium in Italiam portans victosque penatis:
incute vim ventis submersasque obrue puppis, allitt
aut age diversos et dissice corpora ponto.
sunt mihi bis septem praestanti corpore Nymphae,
quarum quae forma pulcherrima Deiopea
conubio iungam stabili propriamque dicabo,
omnis ut tecum meritis pro talibus annos
exigat et pulchra faciat te prole parentem.'
Aeolus haec contra: 'tuus, o regina, quid optes I,76
che Giunone, si dice, abbia amato più ditutte le terre,
15
posposta (anche ) Samo. Qui le sue armi,
qui il cocchio ci fu; la dea già allora, lo aspira e lo cura,
sia questo regno per (tali) popoli, se mai i fati permettano.
Ma aveva sentito che una stipe di sangue troiano si formava,
che un tempo muterebbe le fortezze tirie;
20
di qui sarebbe giunto un popolo ampiamente capo e superbo
in guerra per la rovina di Libia; così filavan le Parche.
Temendo ciò e memore della antica guerra la Saturnia,
perchè per prima l’aveva mossa a Troia per la cara Argo nè ancora eran cadute dal cuore le cause dell’ira e
gli acuti dolori: resta nascosto nell’alta mente
il giudizio di Paride e l’oltraggio della bellezza sprezzata
e la stirpe odiata e i favori di Ganimede rapito:
bruciata per questo, scagliati per tutto il mare,
spingeva lontano dal Lazio i Troiani, avanzi dei Danai
e del crudele Achille, e per molti anni
pressati dai fati erravano per tutti i mari.
Così tanto costava fondare la gente romana.
Appena alla vista della terra sicula in alto mare
lieti alzavan le vele e ne rompevan le spume col bronzo,
che Giunone serbando nel petto l’eterna ferita
questo tra sè: “Io desistere forse dall’iniziativa, vinta,
nè poter deviar dall’Italia il re dei Teucri.
Son proprio bloccata dai fati. Ma Pallade potè bruciare
la flotta degli Argivi e sommergerli nel mare
per la colpa e le furie del solo Aiace Oileo?
Lei scagliato dalle bubi il rapido fuoco
frantumò e le barche e sconvolse le acque coi venti,
con la bufera lo agguantò, trapassato il petto, esalante
fiamme e lo inchiodò sullo scoglio aguzzo;
ma io, che procedo regina degli dei e di Giove
sia sorella che sposa, con una sola razza tanti anni
faccio guerre. Ma nessuno adora la maestà di Giunone
mai più o supplice porrà offerte su altari?”
La dea cose meditando tali cose tra sè con animo acceso
giunse in Eolia, patria di tempeste, luoghi pieni
di Austri furenti. Qui Eolo in vasta caverna
blocca i venti violenti e le roboanti tempeste
con autorità e li frena con catene e prigione.
Essi riluttanti con grande brontolio del monte
fermono attorno le sbarre; Eolo siede sull’alta fortezza
tenendo gli scettri e placa i cuori e controlla le ire.
Se non lo facesse, davvero rapidi prenderebbero mari
e terre ed il cielo profondo e con sè spazzerebbero per l’aria;
ma il padre onnopotente li nascose in nere caverne
temendo ciò, e sovrappose una mole ed alti monti
e diede un re, che con norma sicura sapesse
sia bloccare che al comando allentare le briglie.
Ma con lui dunque supplice Giunone usò queste frasi:
“Eolo, a te infatti il padre degli dei e re degli uomini
concesse sia di calmare che alzare i flutti col vento,
una razza a me avversa naviga il mare tirreno
portando in Italia Ilio ed i vinti penati:
lancia una forza coi venti e copri le poppe sommerse
o falli sbandati e disperdine i corpi nel mare.
Io ho quattordici Ninfe di corpo formoso
di cui quella più bella d’aspetto, Deiopea,
legherò di unione stabile e donerò speciale,
che tutti gli anni passi per tali meriti
con te e ti renda padre di bella prole.
Eolo questo rispose: “Tuo il disturbo, o regina,
explorare labor; mihi iussa capessere fas est.
tu mihi quodcumque hoc regni, tu sceptra Iovemque
concilias, tu das epulis accumbere divum
nimborumque facis tempestatumque potentem
cercare quello che vuoi; per me è legge eseguire i comandi.
Tu quel po’ di potere, tu gli scettri e Giove
mi accordi, tu mi fai sedere alle feste degli dei
e mi rendi padrone di tempeste e bufere.
PROCELLA ( I.81 - 123)
LA TEMPESTA (1.81- 123)
Haec ubi dicta, cavum conversa cuspide montem I,81
impulit in latus; ac venti velut agmine facto,
qua data porta, ruunt et terras turbine perflant.
incubuere mari totumque a sedibus imis
una Eurusque Notusque ruunt creberque procellis
Africus, et vastos volvunt ad litora fluctus.
insequitur clamorque virum stridorque rudentum; omotel
eripiunt subito nubes caelumque diemque omot
Teucrorum ex oculis; ponto nox incubat atra;
intonuere poli et crebris micat ignibus aether
praesentemque viris intentant omnia mortem.
Extemplo Aeneae solvuntur frigore membra; I,92
ingemit et duplicis tendens ad sidera palmas
talia voce refert: 'o terque quaterque beati,
quis ante ora patrum Troiae sub moenibus altis
contigit oppetere. o Danaum fortissime gentis
Tydide. mene Iliacis occumbere campis
non potuisse tuaque animam hanc effundere dextra
saevus ubi Aeacidae telo iacet Hector, ubi ingens
Sarpedon, ubi tot Simois correpta sub undis
scuta virum galeasque et fortia corpora volvit.'
Talia iactanti stridens Aquilone procella
I,102
velum adversa ferit, fluctusque ad sidera tollit.
franguntur remi, tum prora avertit et undis
dat latus, insequitur cumulo praeruptus aquae mons.
hi summo in fluctu pendent; his unda dehiscens
terram inter fluctus aperit, furit aestus harenis.
tris Notus abreptas in saxa latentia torquet
saxa vocant Itali mediis quae in fluctibus Aras,
dorsum immane mari summo, tris Eurus ab alto
in brevia et Syrtis urget, miserabile visu,
inliditque vadis atque aggere cingit harenae.
unam, quae Lycios fidumque vehebat Oronten,
ipsius ante oculos ingens a vertice pontus
in puppim ferit: excutitur pronusque magister
volvitur in caput, ast illam ter fluctus ibidem
torquet agens circum et rapidus vorat aequore vertex.
apparent rari nantes in gurgite vasto,
arma virum tabulaeque et Troia gaza per undas.
iam validam Ilionei navem, iam fortis Achatae,
et qua vectus Abas, et qua grandaevus Aletes,
vicit hiems; laxis laterum compagibus omnes
accipiunt inimicum imbrem rimisque fatiscunt.
Come ciò detto, ribaltata la lancia, colpì
alla costa il cavo monte; ed i venti come fatta una schiera
dov’ è dato lo sbocco, corrono e flaggellan le terre col soffio.
Bloccarono il mare e tutto dal massimi fondi
insieme Euro e Noto vanno ed Africo denso
di bufere, e riversan i vasti flutti sui lidi.
Ne segue un grido di uomini ed uno stridio di cordami;
subito le nubi strappano il cielo ed il giorno
dagli occhi dei Teucri; nera sul mare sovrasta la notte;
Tuonarono i poli e l’etere splende di densi fuochi
tutto minaccia sugli uomini una morte imminente.
All’istante le membra di Enea si sciolgono dal brivido;
geme e tendendo entrambe le mani alle stelle
così esprime a voce: “O tre quattro volte felici,
cui toccò affrontare la morte davanti ai volti dei padri e sotto
le alte mura di Troia. O Tidide, il più forte della razza
dei Danai. Io, non aver potuto cadere nelle piane iliache
e spendere questa vita per mano tua, dove giace
il fiero Ettore per l‘arma dell’Eacide, dove Sarpedo gigante,
dove sotto l’onde il Simoenta travolge tanti scudi strappati
ed elmi e forti spoglie d’eroi.”
A lui che grida così un turbine nemico stridendo per Aquilone
ferisce la vela e solleva i flutti alle stelle.
Si spaccano i remi, poi si rovescia la prora ed offre il fianco
alle onde, l’insegue un monte spezzato con la (sua) massa d’acqua.
Questi pendono in cima l flutto; a questi un’onda aprendosi
scopre tra i flutti la terra, il risucchio infuria sulle sabbie.
Noto tormenta tre navi strappate nelle rocce latenti
rocce che gli Itali chiamano Are in mezzo ai flutti,
enorme dorsale in cima al mare, tre le spinge Euro dall’alto
anche negli stretti di Sirte, miserevole (spettacolo) a vedersi,
e le sbatte nelle secche e le cinge d’un muro di sabbia.
Una, che portava i Lici ed il fidato Oronte,
sotto i suoi occhi l’enorme marea la ferisce dall’alto
sulla poppa: il pilota bocconi è sbalzato e rotolato
a capofitto, ma tre volte il flutto la tortura lì ancora
roteandola e un rapido vortice con l’acqua la divora.
Pochi appaiono nuotando nel vortice vasto,
armi d’eroi e tavole e tesori troiani tra le onde.
Ormai la robusta nave d’Ilioneo, ormai (quella) del forte Acate,
e (quella) da cui (é) portato Abante, e (quella) da cui il vecchio Alete,
le ha vinte la bufera; tutte con l’insieme dei fianchi sfasciato accettano
la pioggia nemica e per le falle si aprono.
DE NEPTUNI INTERVENTU (1.124- 156))
NETTUNO, DIO DEL MARE, INTERVIENE (1.124-156)
Interea magno misceri murmure pontum I,124
emissamque hiemem sensit Neptunus et imis
stagna refusa vadis, graviter commotus, et alto
prospiciens summa placidum caput extulit unda.
disiectam Aeneae toto videt aequore classem,
Intanto Nettuno s’accorse che il mare era sconvolto da grande
rumore e che la bufera era scatenata e dai profondi abissi
le acque eran agitate, seriamente sdegnato, e affacciandosi
dall’alto alzò il capo maestoso sulla cima dell’onda.
Vede la flotta d’Enea dispersa per tutto il mare,
fluctibus oppressos Troas caelique ruina;
nec latuere doli fratrem Iunonis et irae.
Eurum ad se Zephyrumque vocat, dehinc talia fatur:
'Tantane vos generis tenuit fiducia estri? I,132
iam caelum terramque meo sine numine, venti,
miscere et tantas audetis tollere moles?
quos ego -bsed motos praestat componere fluctus.
post mihi non simili poena commissa luetis.
maturate fugam regique haec dicite vestro:
non illi imperium pelagi saevumque tridentem,
sed mihi sorte datum. tenet ille immania saxa,
vestras, Eure, domos; illa se iactet in aula
Aeolus et clauso ventorum carcere regnet.'
Sic ait, et dicto citius tumida aequora placat I,142
collectasque fugat nubes solemque reducit.
Cymothoe simul et Triton adnixus acuto
detrudunt navis scopulo; levat ipse tridenti
et vastas aperit Syrtis et temperat aequor
atque rotis summas levibus perlabitur undas.
ac veluti magno in populo cum saepe coorta est
seditio saevitque animis ignobile vulgus
iamque faces et saxa volant, furor arma ministrat;
tum, pietate gravem ac meritis si forte virum quem
conspexere, silent arrectisque auribus astant;
ille regit dictis animos et pectora mulcet:
sic cunctus pelagi cecidit fragor, aequora postquam
prospiciens genitor caeloque invectus aperto
flectit equos curruque volans dat lora secundo.
i Troiani sommersi dai flutti e dal disastro del cielo;
nè sfuggirono al fratello gli inganni e le ire di Giunone.
Chiama a sè Euro e Zefiro, poi parla così:
“Forse così tanta sicurezza della vostra razza vi sostenne?
ormai senza il mio volere osate sconvolgere cielo e terra,
venti, e alzare così grandi masse?
Perchè io vi...ma è meglio calmare i flutti sconvolti.
Poi mi pagherete i misfatti con pena non omparabile.
Affrettate la fuga e così dite al vostro re:
non a lui fu dato il potere del mare ed il severo tridente,
ma a me per fato. Lui possiede le enormi rocce,
le vostre case, Euro; si sbatta in quella sede
Eolo e regni sul chiuso carcere dei venti”.
Così parla, e con l’ordine ben presto placa il gonfio mare
spazza via le nubi raccolte e riporta il sole.
Cimotoe insieme e Tritone sforzandosi disincaglian
le navi dallo scoglio aguzzo; lui le alza col tridente
apre le vaste Sirti e placa il mare
e colle ruote leggere percorre le cime delle onde.
E come in una grande folla quando spesso è nata
una sommossa ed il volgo plebeo infuria con violenze
ed ormai volano incendi e sassi, la rabbia procura armi;
allora, se per caso han visto un uomo serio per virtù
e meriti, tacciono e stanno con orecchie attente;
egli guida i cuori con le parole e addolcisce gli spiriti:
così tutto il frastuono del mare cessò, dopo che il padre
affacciandosi sull’acque e portato nel cielo aperto
piega i cavalli e volando col cocchio veloce dà le briglie.
DE LYBIAE LITORIBUS (1.157-222)
GLI ENEADI SULLE COSTE DELLA LIBIA (1.157- 222)
Defessi Aeneadae quae proxima litora cursu I,157
contendunt petere, et Libyae vertuntur ad oras.
Est in secessu longo locus: insula portum
efficit obiectu laterum, quibus omnis ab alto
frangitur inque sinus scindit sese unda reductos.
hinc atque hinc vastae rupes geminique minantur
in caelum scopuli, quorum sub vertice late
aequora tuta silent; tum silvis scaena coruscis
desuper, horrentique atrum nemus imminet umbra.
fronte sub adversa scopulis pendentibus antrum;
intus aquae dulces vivoque sedilia saxo,
Nympharum domus. hic fessas non vincula navis
ulla tenent, unco non alligat ancora morsu.
huc septem Aeneas collectis navibus omni
ex numero subit, ac magno telluris amore I,171
egressi optata potiuntur Troes harena
et sale tabentis artus in litore ponunt.
ac primum silici scintillam excudit Achates
succepitque ignem foliis atque arida circum
nutrimenta dedit rapuitque in fomite flammam.
tum Cererem corruptam undis Cerealiaque arma
expediunt fessi rerum, frugesque receptas
et torrere parant flammis et frangere saxo.
Aeneas scopulum interea conscendit, et omnem I,180
prospectum late pelago petit, Anthea si quem
iactatum vento videat Phrygiasque biremis
aut Capyn aut celsis in puppibus arma Caici.
navem in conspectu nullam, tris litore cervos
prospicit errantis; hos tota armenta sequuntur
Stanchi gli Eneadi cercan di raggiungere a gara
i lidi vicini e si volgono alle spiage di Libia.
C’è un luogo in profonda insenatura: l’isola crea
un porto con la barriera dei fianchi, su cui ogni onda
dall’alto si grange e si scinde in seni appartati.
Di qua e di là vaste rupi e scogli gemelli minacciano
al cielo, e sotto la loro cima attorno
le acque taccion tranquile; poi sopra una scena di selve
brillanti, ed un nero bosco sovrasta con ombra terrificante.
su fronte opposto una grotta con scogli incombenti;
dentro acque dolci e sedili di vivo sasso,
una casa di Ninfe. Qui nessun cordame trattiene
le stanche navi, non le lega un’ancora con l’attacco adunco.
Qui entra Enea raccolte stte navi da tutto
il numero, ed usciti col grande amore di terra
i Troiani s’impossessano della sabbia bramata
e adagiano sul lido le membra grondanti di sale.
Ma dapprima Acate cavò la scintilla dalla selce
suscitò il fuoco con foglie e diede attorno
secchi alimenti e dallo stimolo ghermì la fiamma.
Poi preparano Cerere (grano) rovinato dalle onde e le armi
di Cerere stanchi dei mali, si accingono ad asciugare
col fuoco i frutti raccolti e macinarli col sasso.
179
Enea intanto ascende lo scoglio, e scruta tutta
la vista attorno nel mare, se mai vedesse qualcuno,
Anteo sbattuto dal vento e le frige biremi
o Capi o le insegne di Caico sulle alte poppe.
Nessuna nave in vista, intravede sul lido tre
cervi erranti; tutte le mandrie li seguono
135
a tergo et longum per vallis pascitur agmen.
constitit hic arcumque manu celerisque sagittas
corripuit fidus quae tela gerebat Achates,
ductoresque ipsos primum capita alta ferentis
cornibus arboreis sternit, tum vulgus et omnem
miscet agens telis nemora inter frondea turbam;
nec prius absistit quam septem ingentia victor
corpora fundat humi et numerum cum navibus aequet;
hinc portum petit et socios partitur in omnis.
vina bonus quae deinde cadis onerarat Acestes
litore Trinacrio dederatque abeuntibus heros
dividit, et dictis maerentia pectora mulcet:
I,197
'O socii neque enim ignari sumus ante malorum,
o passi graviora, dabit deus his quoque finem.
vos et Scyllaeam rabiem penitusque sonantis
accestis scopulos, vos et Cyclopia saxa
experti: revocate animos maestumque timorem
mittite; forsan et haec olim meminisse iuvabit.
per varios casus, per tot discrimina rerum
tendimus in Latium, sedes ubi fata quietas
ostendunt; illic fas regna resurgere Troiae.
durate, et vosmet rebus servate secundis.'
Talia voce refert curisque ingentibus aeger I,208
spem vultu simulat, premit altum corde dolorem.
illi se praedae accingunt dapibusque futuris:
tergora diripiunt costis et viscera nudant;
pars in frusta secant veribusque trementia figunt,
litore aena locant alii flammasque ministrant.
tum victu revocant viris, fusique per herbam
implentur veteris Bacchi pinguisque ferinae.
postquam exempta fames epulis mensaeque remotae
amissos longo socios sermone requirunt,
spemque metumque inter dubii, seu vivere credant
sive extrema pati nec iam exaudire vocatos.
praecipue pius Aeneas nunc acris Oronti,
nunc Amyci casum gemit et crudelia secum
fata Lyci fortemque Gyan fortemque Cloanthum.
alle spalle e la lunga schiera pascola per le valli.
Qui si fermò e afferrò con la mano l’arco
e le frecce veloci, armi che il fedele Acate portava,
abbatte anzitutto gli stessi capi sporgenti le alte teste
con le corna ramose, poi avanzando con le armi
scompiglia il volgo e tutta la massa tra i boschi frondosi;
nè si ferma prima che trionfante stenda per terra sette
enormi corpi e adegui il numero con le navi;
di qui si reca al porto e spartisce tra tutti i compagni.
Poi l’eroe divide i vini che il buon Aceste aveva caricato in barili e
aveva dato sul lido trinacrio ai partenti,
e placa con frasi gli animi dolenti:
“ O amici certo non siamo ignari prima dei mali,
o ne provaste più gravi, un dio pure ad essi darà una fine.
voi avvicinaste anche la rabbia scillea e totalmente
gli scogli risonanti, voi anche provaste le rocce
ciclopiche: rianimate i cuori e lasciate il triste
timore; forse un giorno gioverà ricordare anche questo.
Tra varie vicende, tra tanti rischi di eventi
miriamo al Lazio, dove i fati mostrano dimore
tranquille; là è giusto risorgano i regni di Troia:
resistete e mantenetevi per giorni migliori.”
Così dice a parole e triste per gli enormi affanni
finge col volto fiducia, reprime nel cuore il forte dolore.
Essi si accingono alla preda ed ai banchetti futuri:
strappan dalle costole i dorsi ed apron le viscere;
parte tagliano in pezzi e li infilano vibranti con spiedi,
mettono caldaie sul lido ed altri forniscono fiamme.
Poi col cibo riprendon le forze, e sparsi nell’erba
si riempion di vecchio Bacco e ricca selvaggina.
Dopo che fu tolta la fame e sgombrate le mense
con lungo parlare rievocano gli amici perduti,
tra la speranza e la paura del dubbio, sia li credano vivere
sia soffrire la fine nè più sentire, (anche se chiamati).
Soprattutto il pio Enea ora piange tra sè la sorte del fiero 220
Oronte, ora di Amico ed i crudeli destini
di Lico ed il forte Giante ed il forte Cloanto.
DE AENEADUM FATIS (1.223-304)
DESTINO DEGLI ENEADI (1.223- 304)
Et iam finis erat, cum Iuppiter aethere summo I,223
d espiciens mare velivolum terrasque iacentis
litoraque et latos populos, sic vertice caeli
constitit et Libyae defixit lumina regnis.
atque illum talis iactantem pectore curas
tristior et lacrimis oculos suffusa nitentis
adloquitur Venus:'o qui res hominumque deumque
aeternis regis imperiis et fulmine terres,
quid meus Aeneas in te committere tantum,
quid Troes potuere, quibus tot funera passis
cunctus ob Italiam terrarum clauditur orbis?
certe hinc Romanos olim volventibus annis,
hinc fore ductores, revocato a sanguine Teucri,
qui mare, qui terras omnis dicione tenerent,
pollicitus - quae te, genitor, sententia vertit?
hoc equidem occasum Troiae tristisque ruinas
solabar fatis contraria fata rependens;
nunc eadem fortuna viros tot casibus actos
insequitur. quem das finem, rex magne, laborum?
Antenor potuit mediis elapsus Achivis
Ed ormai era la fine, quando Giove dalla sommità del cielo
guardando il mare, vi volan le vele, e le terre distese
ed i lidi e i vasti popoli, così si fermò al vertice
del cielo e fissò gli occhi sui regni di Libia.
Ma parlò a lui che meditava in cuore tali pensieri Venere
piuttosto triste e sparsa gli occhi splendenti di lacrime:
“O tu che reggi le sorti di uomini e dei
con poteri eterni ed atterrisci col fulmine,
che poteron commetter di sì grave contro di te il mio Enea,
che cosa i Troiani, cui dopo aver patito tante stragi
si chiude tutto il mondo a causa dell’Italia?
Veramente che di qui un giorno i Romani, passando gli anni,
di qui sarebbero i capi, dal sangue rinnovato di Teucro,
che possedessero il mare, e tutte le terre con autorità,
avendolo tu promesso - quale decisione , o padre, ti cambia?
con questo davvero consolavo il tramonto di Troia e le tristi
rovine ripagando i fati contrari con fati (nuovi);
Ora la stessa dorte perseguita eroi spinti da tante disgrazie.
Che termine dai delle fatiche, o gran re?
Antenore sfuggito di mezzo agli Achivi potè
Illyricos penetrare sinus atque intima tutus
regna Liburnorum et fontem superare Timavi,
unde per ora novem vasto cum murmure montis
it mare proruptum et pelago premit arva sonanti.
hic tamen ille urbem Patavi sedesque locavit
Teucrorum et genti nomen dedit armaque fixit
Troia, nunc placida compostus pace quiescit:
nos, tua progenies, caeli quibus adnuis arcem,
navibus ( infandum) amissis unius ob iram
prodimur atque Italis longe disiungimur oris.
hic pietatis honos? sic nos in sceptra reponis?'
Olli subridens hominum sator atque deorum I,254
vultu, quo caelum tempestatesque serenat,
oscula libavit natae, dehinc talia fatur:
'parce metu, Cytherea, manent immota tuorum
fata tibi; cernes urbem et promissa Lavini
moenia, sublimemque feres ad sidera caeli
magnanimum Aenean; neque me sententia vertit.
hic tibi fabor enim, quando haec te cura remordet,
longius et volvens fatorum arcana movebo
bellum ingens geret Italia populosque ferocis
contundet moresque viris et moenia ponet,
tertia dum Latio regnantem viderit aestas
ternaque transierint Rutulis hiberna subactis.
at puer Ascanius, cui nunc cognomen Iulo
additur Ilus erat, dum res stetit Ilia regno,
triginta magnos volvendis mensibus orbis
imperio explebit, regnumque ab sede Lavini
transferet, et Longam multa vi muniet Albam.
hic iam ter centum totos regnabitur annos
gente sub Hectorea, donec regina sacerdos
Marte gravis geminam partu dabit Ilia prolem.
inde lupae fulvo nutricis tegmine laetus
Romulus excipiet gentem et Mavortia condet
moenia Romanosque suo de nomine dicet.
his ego nec metas rerum nec tempora pono:
imperium sine fine dedi. quin aspera Iuno,
quae mare nunc terrasque metu caelumque fatigat,
consilia in melius referet, mecumque fovebit
Romanos, rerum dominos gentemque togatam.
sic placitum. veniet lustris labentibus aetas
cum domus Assaraci Pthiam clarasque Mycenas
servitio premet ac victis dominabitur Argis.
nascetur pulchra Troianus origine Caesar,
imperium Oceano, famam qui terminet astris,
Iulius, a magno demissum nomen Iulo.
hunc tu olim caelo spoliis Orientis onustum
accipies secura; vocabitur hic quoque votis.
aspera tum positis mitescent saecula bellis:
cana Fides et Vesta, Remo cum fratre Quirinus
iura dabunt; dirae ferro et compagibus artis
claudentur Belli portae; Furor impius intus
saeva sedens super arma et centum vinctus aenis
post tergum nodis fremet horridus ore cruento.'
Haec ait et Maia genitum demittit ab alto,
I,297
ut terrae utque novae pateant Karthaginis arces
hospitio Teucris, ne fati nescia Dido
finibus arceret. volat ille per aera magnum
remigio alarum ac Libyae citus astitit oris.
et iam iussa facit, ponuntque ferocia Poeni
corda volente deo; in primis regina quietum
accipit in Teucros animum mentemque benignam.
penetrare i golfi illirici e superare sicuro gli interni
regni dei Liburni e la fonte del Timavo,
da cui per nove bocche con vasto frastuono del monte
giunge il mare scosceso e rompe campi con massa ruggente.
Qui almeno egli stabilì la città di Padova e le dimore
dei Teucri e diede un nome al popolo fissò le armi
troiane, ora assicurato da placida pace riposa:
noi, tua progenie, cui prometti la fortezza del cielo,
perdute (cosa indicibile) le navi, per l’ira di una sola
siamo traditi e siamo separati lontano dalle itale spiagge.
Questo il premio della virtù? così ci rimetti ai comandi?”
A lei sorridendo il creatore di uomini e dei
col volto, con cui rasserena cielo e tempeste,
sfiorò le labbra della figlia, quindi parla così:
“ Risparmia la paura, Citerea, ti rimangono intatti i fati
dei tuoi; vedrai la città e le promesse mura
di Lavinio, e sublime porterai alle stelle del cielo
il magnanimo Enea, e la decisione non mi cambia.
Orbene qui ti parlerò, poichè questo affanno ti tormenta,
e più lontano meditando i misteri dei fati (li) manifesterò:
farà una grande guerra in Italia e distruggerà popoli fieri
stabilirà leggi e mura per gli eroi, finchè
la terza estate lo vedrà regnante sul Lazio
e passeranno tre inverni, sconfitti i Rutuli.
Ma il fanciullo Ascanio, cui è aggiunto il nome Iulo
(era Ilo, fin che la realtà ilia restò al potere)
compirà trenta grandi giri (del sole, anni) di potere,
passando i mesi, e trasferirà il regno dalla sede
di Lavinio, e munirà Alba Longa di grande potenza.
Qui ormai si regnerà per trecento anni
sotto il popolo ettoreo, finchè una regina sacerdotessa,
ilia, gravida di Marte darà con parto prole gemellare.
Quindi lieto per la fulva protezione della lupa nutrice
Romolo raccoglierà un popolo e fonderà le mura mavorzie
e dal suo nome esprimerà i Romani.
Per questi non pongo nè limiti d’azione ne tempi:
ho concesso un potere senza fine. Anzi la dura Giunone,
che adesso sconquassa con paura e terre e cielo,
riporterà in meglio le decisioni, con me favorirà
i Romani, signori delle situazioni e popolo togato.
Così si decise. Verrà un’epoca, passando gli anni,
che la casa di Assaraco soggiogherà Ftia e la famosa
Micene e dominerà sulla vinta Argo.
Nascerà trtoiano da bella stirpe Cesare,
che delimiterà l’impero con l’Oceano, ela fama con gli astri,
Giulio, nome derivato dal grande Iulo.
Costui tu l’accoglierai sicura in cielo carico
delle
spoglie d’Oriente; costui pure sarà invocato con voti.
Allora finite le guerre i secoli crudeli si mitigheranno:
la bianca Fede e Vesta, Quirini col fratello Remo
faranno le leggi; si chiuderanno col ferro e stretti strumenti
le porte di Guerra; l’empio Furore dentro
sedendo sulle crudeli armi e imprigionato da cento nodi
bronzei dietro la schiena fremerà con la bocca insanguinata.”
Così dice e manda dall’alto il figlio di Maia,
perchè le terre e le nuove fortezze di Cartagine si aprano
per l’ospitalità ai Teucri, che Didone ignara del fato
non (li) cacciasse dai territori. Egli vola per l’ampia aria
col remeggio delle ali e pronto si fermò sulle spiagge di Libia.
Ed ormai esegue gli ordini, ed i Puni lasciano gli animi
fieri, volendolo il dio; anzitutto la regina
ha un animo calmo ed un proposito benevolo verso i Teucri.
AENEAS CUM VENERE MATRE (1.305-339)
VENERE ED ENEA ( 1.305-339)
At pius Aeneas per noctem plurima volvens,
I,305
ut primum lux alma data est, exire locosque
explorare novos, quas vento accesserit oras,
qui teneant nam inculta videt, hominesne feraene,
quaerere constituit sociisque exacta referre.
classem in convexo nemorum sub rupe cavata
arboribus clausam circum atque horrentibus umbris
occulit; ipse uno graditur comitatus Achate
bina manu lato crispans hastilia ferro.
cui mater media sese tulit obvia silva
virginis os habitumque gerens et virginis arma
Spartanae, vel qualis equos Threissa fatigat
Harpalyce volucremque fuga praevertitur Hebrum.
namque umeris de more habilem suspenderat arcum
venatrix dederatque comam diffundere ventis,
nuda genu nodoque sinus collecta fluentis.
ac prior 'heus,' inquit, 'iuvenes, monstrate, mearum
vidistis si quam hic errantem forte sororum
succinctam pharetra et maculosae tegmine lyncis,
aut spumantis apri cursum clamore prementem.'
Sic Venus et Veneris contra sic filius orsus: I,325
'nulla tuarum audita mihi neque visa sororum,
o quam te memorem, virgo? namque haud tibi vultus
mortalis, nec vox hominem sonat; o, dea certe
an Phoebi soror? an Nympharum sanguinis una?,
sis felix nostrumque leves, quaecumque, laborem
et quo sub caelo tandem, quibus orbis in oris
iactemur doceas: ignari hominumque locorumque
erramus vento huc vastis et fluctibus acti.
multa tibi ante aras nostra cadet hostia dextra.'
Tum Venus: 'haud equidem tali me dignor honore; I,335
virginibus Tyriis mos est gestare pharetram
purpureoque alte suras vincire coturno.
Punica regna vides, Tyrios et Agenoris urbem;
sed fines Libyci, genus intractabile bello.
Ma il pio Enea meditando moltissimo durante la notte,
305
appena fu data la luce vitale decise di uscire ed esplorare
i nuovi luoghi, quali spiagge abbia raggiunto col vento,
chiedere chi, se uomini o belve, poichè vede (luoghi) incolti,
li abiti e riferire ai compagni cose esatte.
Occulta nella rientranza dei boschi sotto una rupe scavata
la flotta chiusa attorno da alberi e fresche ombre;
egli accompagnato dal solo Acate avanza
brandendo in mano due giavellotti di largo ferro.
Ma lui si offerse incontro la madre in mezzo al bosco
tenendo un volto ed un portamento di ragazza ed armi
di ragazza spartana, o quale la tracia Arpalice (che)
affatica i cavalli e sorpassa in fuga il veloce Ebro.
Infatti secondo l’uso la cacciatrice aveva sospeso alle spalle il
comodo arco e aveva lasciato sciogliere la chioma ai venti
nuda il ginocchio e raccolte con nodo le vesti fluenti.
E per prima disse:”Olè, giovani, mostrate se mai
vedeste qui una delle mie sorelle errante,
cinta di faretra e della pelle di una lince chiazzata,
o incalzante con grida la corsa d’un cinghiale schiumante”.
Così Venere e così il figlio di Venere in risposta cominciò:
“Nessuna delle tue sorelle fu da me vista nè sentita,
oh, come parlarti, ragazza? Infatti non hai volto
mortale, nè la voce richiama una creatura, oh, dea davvero
o sorella di Febo? oppure una della famiglia delle Ninfe?
Sii favorevole, qualunque (tu sia) e allevia il nostro affanno
e rivela finalmente sotto che cielo, in quali spiagge del mondo
siamo gettati: ignari sia delle persone che dei luoghi
erriamo spinti qui dal vento e dai vasti flutti.
Molta vittima cadrà per te davanti agli altari per nostra mano”
Allora Venere: “Veramente non mi degno di tale onore;
335
per ragazze tirie à costume portar la farestra
e legare col purpureo coturno legare le gambe.
Vedi regni punici, Tirii e la città di Agenore;
ma territori libici, razza indomabile in guerra.
DE DIDONIS REBUS GESTIS (1.340-417)
LA STORIA DI DIDONE ( 1.340 - 417)
imperium Dido Tyria regit urbe profecta,
germanum fugiens. longa est iniuria, longae
ambages; sed summa sequar fastigia rerum.
huic coniunx Sychaeus erat, ditissimus auri
Phoenicum, et magno miserae dilectus amore, I,345
cui pater intactam dederat primisque iugarat
ominibus. sed regna Tyri germanus habebat
Pygmalion, scelere ante alios immanior omnis.
quos inter medius venit furor. ille Sychaeum
impius ante aras atque auri caecus amore
clam ferro incautum superat, securus amorum
germanae; factumque diu celavit et aegram
multa malus simulans vana spe lusit amantem.
ipsa sed in somnis inhumati venit imago
coniugis ora modis attollens pallida miris;
crudelis aras traiectaque pectora ferro
nudavit, caecumque domus scelus omne retexit.
tum celerare fugam patriaque excedere suadet
Tiene il potere la tiria Didone partita dalla città
fuggendo il fratello.E’ un oltraggio lungo, lunghi
gli intrighi; ma seguirò i sommi capi delle vicende.
A costei era marito Sicheo, il più ricco d’oro
dei Punici, e amato dal grande amore della misera,
a lui il padre l’aveva data intatta e l’aveva unita
inprime nozze. Ma teneva i regni di Tiro il fratello
Pigmalione, per malvagità più feroce di tutti gli altri.
Tra essi venne in mezzo il furore. Egli empio
cieco per amore dell’oro abatte con l’arma Sicheo
di nascosto che non temeva davanti agli altari; sicuro degli affetti
della sorella; ed a lungo nascose il fatto e fingendo molto
il malvagio illuse con vana speranza l’afflitta amante.
Ma lo stesso fantasma del marito insepolto venne nei sogni
alzando i pallidi sembianti in modi straordinari;
svelò i crudeli altari ed il petto trafittodall’arma,
scoprì tutto il cieco delitto della casa.
Allora raccomanda di affrettare la fuga e andarsene dalla patria
auxiliumque viae veteres tellure recludit
thesauros, ignotum argenti pondus et auri.
his commota fugam Dido sociosque parabat.
conveniunt quibus aut odium crudele tyranni
aut metus acer erat; navis, quae forte paratae,
corripiunt onerantque auro. portantur avari
Pygmalionis opes pelago; dux femina facti.
devenere locos ubi nunc ingentia cernes
moenia surgentemque novae Karthaginis arcem,
mercatique solum, facti de nomine Byrsam,
taurino quantum possent circumdare tergo.
sed vos qui tandem? quibus aut venistis ab oris?
quove tenetis iter?' quaerenti talibus ille
suspirans imoque trahens a pectore vocem:
'O dea, si prima repetens ab origine pergam I,372
et vacet annalis nostrorum audire laborum,
ante diem clauso componet Vesper Olympo.
nos Troia antiqua, si vestras forte per auris
Troiae nomen iit, diversa per aequora vectos
forte sua Libycis tempestas appulit oris.
sum pius Aeneas, raptos qui ex hoste penatis
classe veho mecum, fama super aethera notus;
Italiam quaero patriam, et genus ab Iove summo.
bis denis Phrygium conscendi navibus aequor,
matre dea monstrante viam data fata secutus;
vix septem convulsae undis Euroque supersunt.
ipse ignotus, egens, Libyae deserta peragro,
Europa atque Asia pulsus.' nec plura querentem
passa Venus medio sic interfata dolore est:
'Quisquis es, haud, credo, invisus caelestibus auras
vitalis carpis, Tyriam qui adveneris urbem;
perge modo atque hinc te reginae ad limina perfer.
namque tibi reduces socios classemque relatam
nuntio et in tutum versis Aquilonibus actam,
ni frustra augurium vani docuere parentes.
aspice bis senos laetantis agmine cycnos,
aetheria quos lapsa plaga Iovis ales aperto
turbabat caelo; nunc terras ordine longo
aut capere aut captas iam despectare videntur:
ut reduces illi ludunt stridentibus alis
I, 397
et coetu cinxere polum cantusque dedere,
haud aliter puppesque tuae pubesque tuorum
aut portum tenet aut pleno subit ostia velo.
perge modo et, qua te ducit via, derige gressum.'
Dixit et avertens rosea cervice refulsit, I,402
ambrosiaeque comae divinum vertice odorem
spiravere; pedes vestis defluxit ad imos,
et vera incessu patuit dea. ille ubi matrem
agnovit tali fugientem est voce secutus:
'quid natum totiens, crudelis tu quoque, falsis
ludis imaginibus? cur dextrae iungere dextram
non datur ac veras audire et reddere voces?'
talibus incusat gressumque ad moenia tendit.
at Venus obscuro gradientis aere saepsit,
et multo nebulae circum dea fudit amictu,
cernere ne quis eos neu quis contingere posset
molirive moram aut veniendi poscere causas.
ipsa Paphum sublimis abit sedesque revisit
laeta suas, ubi templum illi, centumque Sabaeo
ture calent arae sertisque recentibus halant.
e come aiuto per la via rivelò vecchi tesori
sotto terra, una ignota quantità di oro e argento.
Così sconcertata Didone preparava fuga e compagni.
Si radunano quelli che avevano o crudele odio o
paura del tiranno; le navi, che per caso eran pronte,
le prendono e le carican d’oro. I beni dell’avaro
Pigmalione son portati per mare; capo dell’impresa una donna
Raggiunsero i luoghi, dove ora vedraii le enormi
mura e la nascente fortezza della nuova Cartagine,
e comprati il suolo, Birsa dal nome del fatto,
quanto potessero circondare con una pelle di toro.
Ma voi chi mai (siete)? o da quali spiagge veniste?
Dove mai volgete il cammino?”Alla richiedente egli così
sospirando e traendo dal profondo (del) petto la voce:
“O dea, m’avviassi rifacendomi dal primo inizio
e ci fosse tempo di sentire le storie delle nostre pene
Vespero, chiuso l’Olimpo, concluderebbe prima il giorno.
Noi ci spinse dall’antica Troia, se per caso giunse alle vostre
orecchie il nome di Troia, portati per diversi mari
una tempesta, per suo disegno, alle spiagge libiche.
Sono il pio Enea, che reco con me con la flotta
i Penati strappati al nemico, per fama noto oltre il cielo;
cerco la patria Italia e la mia stirpe dal sommo Giove.
Con venti navi affrontai il mare frigio,
mostrandomi la via la madre dea seguendo i fati assegnati;
appena sette strappate alle onde e ad Euro restano.
Io ignoto, bisognoso, percorro i deserti di Libia,
cacciato da Europa ed Asia”. Ma non sopportando più
il dolente Venere così in mezzo al dolore interruppe:
“Chiunque sia, lo credo, non odioso ai celesti respiri le arie
vitali, tu che raggiungesti la città tiria;
affrettati dunque e di qui recati alle porte della regina.
Infatti t’annuncio i compagni reduci e la flotta restituita
e condotta al sicuro, cambiati gli Aquiloni,
se i genitori falsi non rivelarono invano la profezia del falso.
Osserva dodici cigni in fila festanti,
che dalla regione celeste l’uccello di Giove turbava nel cielo
aperto; ora sembrano in lunga schiera
o prendere terra o già presa dominarla.
Come essi reduci giocano con l’ali sibilanti
ed hanno accerchiato il cielo in gruppo e levato i canti,
non altrimentile tue poppe ed i giovani dei tuoi
o tiene il porto o affronta le entate a gonfia vela.
Affrettati dunque e, dove la via ti guida, dirigi il passo”.
Disse e girandosi splendette col roseo collo,
le chiome spirarono dal capo profumo divino
d’ambrosia; la veste defluì alla punta dei piedi,
e dal potamento si rivelò vera dea. Quando egli riconobbe
la madre inseguì (lei) fuggente con la frase:
“Perchè tante volte, crudele anche tu, inganni il figlio
con false visioni? Perchè non si concede striger la destra
alla destra ed ascoltare e rispondere vere parole?”
Così la riprende e volge il passo alle mura.
410
Ma Venere chiuse i partenti di aria oscura,
e la dea (li) circonfuse di spesso manto di nebbia,
nessuno potesse vederli e nessuno toccarli
o macchinare un intoppo o chiedere i motivi del giungere.
Ella se ne andò in alto a Pafo e rivisita lieta le sue
dimore, dove per lei c’è un tempio, e cento altari
son ardenti d’incenso sabeo e profumano di fresche ghirlande.
DE KARTHAGINIS AEDIFICATIONE (1.418-440)
Corripuere viam interea, qua semita monstrat, I,419
iamque ascendebant collem, qui plurimus urbi
imminet adversasque aspectat desuper arces.
miratur molem Aeneas, magalia quondam,
miratur portas strepitumque et strata viarum.
instant ardentes Tyrii: pars ducere muros
molirique arcem et manibus subvolvere saxa,
pars optare locum tecto et concludere sulco;
iura magistratusque legunt sanctumque senatum.
hic portus alii effodiunt; hic alta theatris
fundamenta locant alii, immanisque columnas
rupibus excidunt, scaenis decora apta futuris:
qualis apes aestate nova per florea rura
exercet sub sole labor, cum gentis adultos
educunt fetus, aut cum liquentia mella
stipant et dulci distendunt nectare cellas,
aut onera accipiunt venientum, aut agmine facto
ignavum fucos pecus a praesepibus arcent;
fervet opus redolentque thymo fragrantia mella.
'o fortunati, quorum iam moenia surgunt.'
Aeneas ait et fastigia suspicit urbis.
infert se saeptus nebula mirabile dictu
per medios, miscetque viris neque cernitur ulli.
LA COSTRUZIONE DI CARTAGINE (1.418-440)
Intanto percorsero la via, dove mostra il sentiero,
e già salivano il colle, che altissimo sta sopra alla città
e dall’alto prospetta le fortezze dirimpetto.
Ammira la mole Enea, un tempo baracche,
ammira le porte e lo strepito e le pavimentazioni delle vie.
Si impegnano ardenti i Tirii: parte ad alzare le mura,
e costruire la rocca e rotolare con le mani le pietre,
parte a scegliersi il posto per la casa e circondarlo con solco;
scelgono leggi e magistrati ed il sacro senato.
Qui altri scavano il porto, qui altri mettono le fondamenta
profonde ai teatri, scolpiscono dalle rupi
enormi colonne, adeguati ornamenti alle scene future:
quali le api nella nuova estate per i campi fioriti
la fatica (le) stimola sotto il sole, quando fan uscire i figli
cresciuti, o quando stipano i limpidi mieli
e colmano di dolce nettare le celle,
o accolgono i carichi delle arrivanti, o creata una schiera
cacciano dagli alveari i fuchi, razza ignava;
l’opera ferve ed i fragranti mieli profumano di timo.
“Oh fortunati, le cui mura gà sorgono”.
Dice Enea e contempla i frontoni della città.
Si porta, avvolto da nebia, mirabile ( cosa) a dirsi,
in mezzo, e si mescola agli uomini e non è visto da alcuno.
440
DE IUNONIS TEMPLO (1.441-493)
IL TEMPIO DI GIUNONE A CARTAGINE ( 1.441- 493)
Lucus in urbe fuit media, laetissimus umbrae, I,440
quo primum iactati undis et turbine Poeni
effodere loco signum, quod regia Iuno
monstrarat, caput acris equi; sic nam fore bello
egregiam et facilem victu per saecula gentem.
hic templum Iunoni ingens Sidonia Dido
condebat, donis opulentum et numine divae,
aerea cui gradibus surgebant limina nexaeque
aere trabes, foribus cardo stridebat aenis.
hoc primum in luco nova res oblata timorem
leniit, hic primum Aeneas sperare salutem
ausus et adflictis melius confidere rebus.
namque sub ingenti lustrat dum singula templo
reginam opperiens, dum quae fortuna sit urbi
artificumque manus inter se operumque laborem
miratur, videt Iliacas ex ordine pugnas
bellaque iam fama totum vulgata per orbem,
Atridas Priamumque et saevum ambobus Achillem.
constitit et lacrimans 'quis iam locus,' inquit, 'Achate,
quae regio in terris nostri non plena laboris?
I,460
en Priamus. sunt hic etiam sua praemia laudi,
sunt lacrimae rerum et mentem mortalia tangunt.
solve metus; feret haec aliquam tibi fama salutem.'
sic ait atque animum pictura pascit inani
multa gemens, largoque umectat flumine vultum.
namque videbat uti bellantes Pergama circum
hac fugerent Grai, premeret Troiana iuventus;
hac Phryges, instaret curru cristatus Achilles.
nec procul hinc Rhesi niveis tentoria velis
agnoscit lacrimans, primo quae prodita somno
Tydides multa vastabat caede cruentus,
ardentisque avertit equos in castra prius quam
pabula gustassent Troiae Xanthumque bibissent.
Un bosco vi fu in mezzo alla città, piacevolissimo d’ombra,
dove dapprima i Puni sbattuti da onde e bufera
scavarono sul posto il segno, che la regale Giunone
aveva rivelato, la testa di un fiero cavallo; così infatti in guerra
sarebbero stati popolo famoso e ricco di vitto per i secoli.
Qui la sidonia Didone fondava un immenso tempio
a Giunone, ricco per doni e maestà della dea,
soglie bronzee gli sorgevano dai gradini e travi connesse
con bronzo, il cardine strideva per le porte bronzee.
Anzitutto in questo bosco una cosa nuova offertasi alleviò
il timore, qui anzitutto Enea osò sperare la salvezza
e confidare di più, (essendo) abbattute le circostanze.
Infatti mentre guarda ogni cosa sotto l’immenso tempio
attendendo la regina, mentre ammira quale sia la ricchezza
per la città, i gruppi di artisti fra loro e la fatica delle
imprese, vede le battaglie iliache per ordine
e le guerre già diffuse per fama in tutto il mondo,
gli Atridi e Priamo ed Achille crudele per entrambi.
Si fermò e piangendo”Quale luogo mai, disse, Acate,
quale regione sulle terre non piena del nostro affanno?
Ecco Priamo. Qui pure ci sono per l’onore i suoi premi.
ci sono i pianti delle sorti e le cose mortali toccan l’anima.
Sgombra le paure; questa fama ti porterà qualche salvezza
Così dice nutre il cuore con la pittura vana
gemendo molto, ed irriga il volto di abbondante fiume.
Infatti vedeva come, combattendo attorno a Pergamo,
di qua fuggissero i Grai, la gioventù troiana incalzasse;
di qua i Frigi, col cocchio il crestato Achille inseguisse.
E non lontano da qui riconosce piangendo le tende di Reso
dai bianchi drappi, che tradite nel primo sonno
il Tidide insanguinato devastava con larga strage,
e devia i cavalli ardenti nell’accampamento, prima che
gustassero i pascoli di Troia ebevessero lo Xanto.
parte alia fugiens amissis Troilus armis,
infelix puer atque impar congressus Achilli,
fertur equis curruque haeret resupinus inani,
I,476
lora tenens tamen; huic cervixque comaeque trahuntur
per terram, et versa pulvis inscribitur hasta.
interea ad templum non aequae Palladis ibant
crinibus Iliades passis peplumque ferebant
suppliciter, tristes et tunsae pectora palmis;
diva solo fixos oculos aversa tenebat.
ter circum Iliacos raptaverat Hectora muros
exanimumque auro corpus vendebat Achilles.
tum vero ingentem gemitum dat pectore ab imo,
ut spolia, ut currus, utque ipsum corpus amici
tendentemque manus Priamum conspexit inermis.
se quoque principibus permixtum agnovit Achivis,
Eoasque acies et nigri Memnonis arma.
ducit Amazonidum lunatis agmina peltis
Penthesilea furens mediisque in milibus ardet,
aurea subnectens exsertae cingula mammae
bellatrix, audetque viris concurrere virgo. alitt
Da un’altra parte Troilo, perdute le armi, fuggendo,
sfortunato ragazzo e scontratosi impari con Achille,
è trascinato dai cavalli e riverso è legato al cocchio vuoto, ancora
tenendo le briglie; a lui il collo e le chiome son
tirate per terra, e la polvere è segnata dall’asta rigirata.
Intanto le Troiane andavano al tempio di Pallade non giusta
coi capelli sciolti e portavano il peplo
umilmente, tristi e battendo i petti con le palme;
la dea teneva gli occhi fissi al suolo ostile.
Achille tre volte aveva trascinato Ettore attorno le mura troiane e
vendeva il corpo esamine per oro.
Allora davvero dà un immenso gemito dal fondo del cuore,
come vide le spoglie, ed i cocchi, e lo stesso corpo dell’amico e
Priamo tendente le mani inermi.
Pure riconobbe se stesso mischiato coi capi achivi,
le schiere orientali e le armi del nero Memnone.
Pentesilea furente guida le file delle Amazzonidi
dagli scudi lunati ed in mezzo a mille freme,
guerriera, legando cinture auree alla mammella mozzata,
e osa, ragazza gareggiare con uomini.
DE DIDONIS ADVENTU (1.494- 519)
L'ARRIVO DELLA REGINA DIDONE ( 1.494- 519)
Haec dum Dardanio Aeneae miranda videntur, I,494
dum stupet obtutuque haeret defixus in uno,
regina ad templum, forma pulcherrima Dido,
incessit magna iuvenum stipante caterva.
qualis in Eurotae ripis aut per iuga Cynthi
exercet Diana choros, quam mille secutae
hinc atque hinc glomerantur Oreades; illa pharetram
fert umero gradiensque deas supereminet omnis
Latonae tacitum pertemptant gaudia pectus:
talis erat Dido, talem se laeta ferebat
per medios instans operi regnisque futuris.
tum foribus divae, media testudine templi,
saepta armis solioque alte subnixa resedit.
iura dabat legesque viris, operumque laborem
partibus aequabat iustis aut sorte trahebat:
cum subito Aeneas concursu accedere magno
Anthea Sergestumque videt fortemque Cloanthum I,510
Teucrorumque alios, ater quos aequore turbo
dispulerat penitusque alias avexerat oras.
obstipuit simul ipse, simul percussus Achates
laetitiaque metuque; avidi coniungere dextras
ardebant, sed res animos incognita turbat.
dissimulant et nube cava speculantur amicti
quae fortuna viris, classem quo litore linquant,
quid veniant; cunctis nam lecti navibus ibant
orantes veniam et templum clamore petebant.
Mentre queste cose sembrano ammirevoli al dardanio Enea, mentre
stupisce e resta fisso nello spettacolo unico,
la regina, Didone bellissima d’aspetto, si diressee al tempio con una
grande squadra avvolgente di giovani.
Quale Diana guida le danze sulle rive d’Eurota o
lungo i gioghi di Cinto, che le mille Oreadi stringono seguendola di
qua e di là; ella porta alla spalla
e procedendo sovrasta tutte le dee,
le soddisfazioni invadono il tacito cuore di Latona:
tale era Didone, tale si portava lieta
in mezzo vigilando sul lavoro e sui regni futuri.
Poi sulle porte della dea, in mezzo alla volta del tempio,
scortata da armi appoggiandosial trono in alto sedette.
Dava sentenze e leggi agli uomini, adeguava la fatica
dei lavori in parti giuste o tirava a sorte:
quando improvvisamente vede avanzare con gran folla
Anteo e Sergesto ed il forte Cloanto
ed altri dei Teucri, che il nero turbine del mare
aveva disperso e portato addirittura ad altre spiagge.
Egli tanto stupì, quanto Acate colpito
da gioia e paura; ardevan desiderosi di stringer
le destre, ma il fatto insolito turba i cuori.
Dissimulan e coperti da cava nube spiano
quale sorte per gli uomini, in quale lido lascino la flotta,
perchè giungano; infatti scelti da tutte le navi andavan
pregando pietà ed al tempio con grido si avviavano.
DE ILIONEI ORATIONE AD DIDONEM (1.520- 560)
IL DISCORSO DI ILIONEO ( 1.520 - 560)
Postquam introgressi et coram data copia fandi,
maximus Ilioneus placido sic pectore coepit:
'o regina, novam cui condere Iuppiter urbem
iustitiaque dedit gentis frenare superbas,
Troes te miseri, ventis maria omnia vecti,
oramus: prohibe infandos a navibus ignis,
parce pio generi et propius res aspice nostras.
Dopo che furon entrati e data la facoltà di parlare apertamente, il più
vecchio Ilioneo così cominciò con animo calmo: “O regina, cui
Giove concesse fondare una nuova città e moderar con giustizia
popoli fieri,
(noi) miseri Troriani, portati in tutti i mari adi venti,
ti preghiamo: allontana dalle navi gli orribili fuochi,
risparmia un popolo pio e più da vicino guarda i nostri casi.
non nos aut ferro Libycos populare penatis
venimus, aut raptas ad litora vertere praedas;
non ea vis animo nec tanta superbia victis.
est locus, Hesperiam Grai cognomine dicunt, I,530v.
terra antiqua, potens armis atque ubere glaebae; III,161.
Oenotri coluere viri; nunc fama minores
Italiam dixisse ducis de nomine gentem.
hic cursus fuit,
cum subito adsurgens fluctu nimbosus Orion
in vada caeca tulit penitusque procacibus Austris
perque undas superante salo perque invia saxa
dispulit; huc pauci vestris adnavimus oris.
quod genus hoc hominum? quaeve hunc tam barbara morem
permittit patria? hospitio prohibemur harenae;
bella cient primaque vetant consistere terra.
si genus humanum et mortalia temnitis arma, I,542
at sperate deos memores fandi atque nefandi.
rex erat Aeneas nobis, quo iustior alter
nec pietate fuit, nec bello maior et armis.
quem si fata virum servant, si vescitur aura
aetheria neque adhuc crudelibus occubat umbris,
non metus, officio nec te certasse priorem
paeniteat. sunt et Siculis regionibus urbes
armaque Troianoque a sanguine clarus Acestes.
quassatam ventis liceat subducere classem
et silvis aptare trabes et stringere remos,
si datur Italiam sociis et rege recepto
tendere, ut Italiam laeti Latiumque petamus;
sin absumpta salus, et te, pater optime Teucrum,
pontus habet Libyae nec spes iam restat Iuli,
at freta Sicaniae saltem sedesque paratas,
unde huc advecti, regemque petamus Acesten.'
talibus Ilioneus; cuncti simul ore fremebant
Dardanidae.
Noi non siamo venuti o a saccheggiare con l’arma i penati
libici, o portare sui lidi le prede rubate;
il cuore non (ha) quella forza nè i vinti così tanta superbia.
C’è un luogo, i Grai lo chiaman col nome d’Esperia,
terra antica, potente per armi e per riccheza di terra;
(la) curarono uomini enotri; ora è fama che i più giovani
l’han chiamata Italia il popolo dal nome del capo.
questa fu la rotta,
quando Orione burrascoso sorgendo da flutto improvviso
(ci) portò in secche cieche e completamente ci disperse
coi violenti Austri e tra l’onde e tra rocce inaccessibili
col mare vincente; qui pochi nuotammo alle vostre spiagge.
Che razza di uomini questa? o quale patria così barbarapermette
simile usanza? siamo respinti dall’ospitalità della sabbia;
dichiaran guerre e vietano di fermarsi sulla terra più vicina.
Se disprezzate il genere umano e le armi mortali,
sperate almeno gli dei memori del bene e del male.
Ci era re Enea, di cui non ci fu altro più giusto
per virtù, nè superiore in guerra ed in armi.
Ma se i fati conservan quell’eroe, se si nutre di aria
celeste nè ancora giace nell’ombre crudeli,
non (c’è) paura, nè ti dispiaccia di aver gareggiato per prima
in un favore. Anche le regioni sicule hanno città
ed armi ed il famoso Aceste da sangue troiano.
Sia permesso attraccare la flotta sconvolta dai venti
e coi boschi preparare travi e tagliare remi,
se è dato tendere all’Italia coi compagni, ripreso
il re, per dirigerci lieti in Italia e nel Lazio;
se la salvezza è troncata, ed il mare di Libia tiene te,
ottimo padre dei Teucri nè resta la speranza di Iulo,
ma almeno cerchiamo gli stretti e le sedi pronte di Sicilia
donde qui sbalzati, ed il re Aceste.”
Così Ilioneo; tutti insieme i Dardanidi fremevano
in volto.
DE DIDONIS RESPONSO (1.561-578)
LA RISPOSTA DI DIDONE ( 1.561- 578)
Tum breviter Dido vultum demissa profatur: I,561
'solvite corde metum, Teucri, secludite curas.
res dura et regni novitas me talia cogunt
moliri et late finis custode tueri.
quis genus Aeneadum, quis Troiae nesciat urbem,
virtutesque virosque aut tanti incendia belli?
non obtunsa adeo gestamus pectora Poeni,
nec tam aversus equos Tyria Sol iungit ab urbe.
seu vos Hesperiam magnam Saturniaque arva
sive Erycis finis regemque optatis Acesten,
auxilio tutos dimittam opibusque iuvabo.
vultis et his mecum pariter considere regnis?
urbem quam statuo, vestra est; subducite navis;
Tros Tyriusque mihi nullo discrimine agetur.
I,574
atque utinam rex ipse Noto compulsus eodem
adforet Aeneas. equidem per litora certos
dimittam et Libyae lustrare extrema iubebo,
si quibus eiectus silvis aut urbibus errat.'
Allora Didone, abbassato ilvolto, brevemente afferma:
“Togliete la paura dal cuore, Teucri, esclidete gli affanni.
realtà dura e novità del potere mi obbligano a far tali
cpse e attorno guardar con guardia i confini.
Chi ignora la stirpe degli Eneadi, chi la città di Troia,
eroismi ed eroi o gli incendi di così grande guerra?
Noi Puni non abbiamo cuori così ottusi,
nè il sole aggioga i cavalli così lontano dalla città tiria.
Sia che voi vogliate la grande Esperia e le piane saturnie
sia i territori di Erice ed il re Aceste,
vi congederò sicuri per l’aiuto e vi aiuterò con risorse.
Volete anche fermarvi con me in questi regni?
La città che organizzo, è vostra; attraccate le navi;
troiano o tirio per mè sarà trattato senza alcuna differenza.
E magari lo stesso re Enea spinto dallo stesso Noto
si presentasse. Invierò certamente dei fidati
per le spiagge e ordinerò di controllare le estremità della Libia, se
vaga sbattuto in qualche selva o città”.
DE AENEAE INTERVENTU (1.579- 612)
ENEA SI RIVELA (1.579- 612)
His animum arrecti dictis et fortis Achates I,579
Animati in cuore da queste parole sia il forte Acate
et pater Aeneas iamdudum erumpere nubem
sia il padre Enea ormai ardevan di romper la nube.
ardebant. prior Aenean compellat Achates:
Acate per primo richiama Enea:
'nate dea, quae nunc animo sententia surgit?
“Figlio di dea, quale pensiero sorge in cuore?
omnia tuta vides, classem sociosque receptos.
Vedi tutto sicuro, la flotta e i compagni accolti.
unus abest, medio in fluctu quem vidimus ipsi
Manca uno, che noi stessi vedemmo in mezzo all’onda
submersum; dictis respondent cetera matris.'
sommerso; il resto corrisponde alle parole della (tua) madre”.
vix ea fatus erat cum circumfusa repente
Aveva appena detto ciò che subito la nube stretta attorno
scindit se nubes et in aethera purgat apertum.
si rompe e si libera nell’etere aperto.
restitit Aeneas claraque in luce refulsit
I,588
Enea s’arrestò rifulse in luce splendente
os umerosque deo similis; namque ipsa decoram
volto e spalle simili ad un dio; in fatti la stessa madre
caesariem nato genetrix lumenque iuventae
aveva infuso sul figlio bella capigliatura e la luce
purpureum et laetos oculis adflarat honores:
purpurea di giovinezza e dolce bellezza negli occhi:
quale manus addunt ebori decus, aut ubi flavo
quale grazia le mani aggiungono all’avorio, o come
argentum Pariusve lapis circumdatur auro.
l’argento ed il marmo pario è incastonato col biondo oro.
tum sic reginam adloquitur cunctisque repente
Allora così subito si rivolge alla regina ed a tutti
improvisus ait: 'coram, quem quaeritis, adsum,
improvviso dice: “Sono qui, colui che cercate,
Troius Aeneas, Libycis ereptus ab undis.
il troiano Enea, strappato dalle onde libiche.
o sola infandos Troiae miserata labores,
Oh tu sola che hai avuto pietà degli indicibili affanni di Troia, che
quae nos, reliquias Danaum, terraeque marisque
associ noi, resti dei Danai, esausti ormai
omnibus exhaustos iam casibus, omnium egenos,
per tutti i rischi di terra e di mare, bisognosi di tutto,
urbe, domo socias, grates persolvere dignas
I,600 con città, case, non è di nostra forza rendere grazie
non opis est nostrae, Dido, nec quidquid ubique est
adeguate, Didone, nè della stirpe dardania, quel che cè ovunque, che
gentis Dardaniae, magnum quae sparsa per orbem.
(è) dispersa per il vasto mondo.
di tibi, si qua pios respectant numina, si quid
Gli dei ti offrano adeguate ricompense, se qualche divinità guarda i
usquam iustitiae est et mens sibi conscia recti,
pii, se mai c’è un che di giustizia ed una volontà
praemia digna ferant. quae te tam laeta tulerunt
cosciente del bene. Quali tempi così fortunati ti han
saecula? qui tanti talem genuere parentes?
prodotto? Quali sì grandi genitori t’han generata?
in freta dum fluvii current, dum montibus umbrae
Fin che i torrenti correranno nei flutti, fin che le ombre
lustrabunt convexa, polus dum sidera pascet,
rischiareranno le cavità per i monti, fin che il cielo nutra le stelle,
semper honos nomenque tuum laudesque manebunt
sempre resteranno l’onore e il tuo nome e le lodi, qualunque terra mi
quae me cumque vocant terrae.'sic fatus amicum
chiami”. Detto così, cerca l’amico
Ilionea petit dextra laevaque Serestum,
Ilioneo con la destra e con la sinistra Seresto,
post alios, fortemque Gyan fortemque Cloanthum
poi gli altri, il forte Gia ed il forte Cloanto.
DE DIDONIS LIBERALI HOSPITIO (1.612-656)
ACCOGLIENZA OSPITALE DI DIDONE ( 1.612-636)
Obstipuit primo aspectu Sidonia Dido,
casu deinde viri tanto, et sic ore locuta est:
'quis te, nate dea, per tanta pericula casus
insequitur? quae vis immanibus applicat oris?
tune ille Aeneas quem Dardanio Anchisae
alma Venus Phrygii genuit Simoentis ad undam?
atque equidem Teucrum memini Sidona venire
finibus expulsum patriis, nova regna petentem
auxilio Beli; genitor tum Belus opimam
vastabat Cyprum et victor dicione tenebat.
tempore iam ex illo casus mihi cognitus urbis
Troianae nomenque tuum regesque Pelasgi.
ipse hostis Teucros insigni laude ferebat
seque ortum antiqua Teucrorum a stirpe volebat.
quare agite, o tectis, iuvenes, succedite nostris.
me quoque per multos similis fortuna labores
iactatam hac demum volvit consistere terra;
non ignara mali miseris succurrere disco.'
sic memorat; simul Aenean in regia ducit
tecta, simul divum templis indicit honorem.
nec minus interea sociis ad litora mittit
viginti tauros, magnorum horrentia centum
Didone sidonia prima si stupì per l’aspetto,
poi per la sorte tanto grande dell’eroe, e così parlò:
“Quale sorte, figlio di dea, ti perseguita attraverso
sì grandi pericoli? che forza ti approda a spiagge feroci?
Non sei tu quell’Enea che la madre Venere generò
al dardanio Anchise presso l’onda del frigio Simoenta?
E davvero ricordo che Teucro venne a Sidone
cacciato dalle patrie terre, cercando nuovi regni
coll’aiuto di Belo; allora il padre Belo occupava
la ricca Cipro e vincitore la teneva in potere.
Già da quel tempo mi era nota la sorte della città
troiana ed il tuo nome ed i re pelasgi.
Lo stesso nemico innalzava i Teucri con grande lode
e si voleva nato dall’antica stirpe dei Teucri.
Perciò suvvia, o giovani, entrate nelle nostre case.
Una situazione simile volleche io pure sbattuta tra tanti
affanni mi fermarsi infine in questa terra;
non ignara del male imparo a soccorrere i miseri”.
Così ricorda; insieme guida Enea nelle regali
case, insieme indice lodi nei templi deli dei.
Intanto invia non di meno venti tori ai compagni
sui lidi, cento irsute schiene di porci,
I,613
terga suum, pinguis centum cum matribus agnos,
munera laetitiamque dii.
at domus interior regali splendida luxu
I,635
instruitur, mediisque parant convivia tectis:
arte laboratae vestes ostroque superbo,
ingens argentum mensis, caelataque in auro
fortia facta patrum, series longissima rerum
per tot ducta viros antiqua ab origine gentis.
Aeneas neque enim patrius consistere mentem
passus amor rapidum ad navis praemittit Achaten,
I,644
Ascanio ferat haec ipsumque ad moenia ducat;
omnis in Ascanio cari stat cura parentis.
munera praeterea Iliacis erepta ruinis
ferre iubet, pallam signis auroque rigentem
et circumtextum croceo velamen acantho,
ornatus Argivae Helenae, quos illa Mycenis,
I,650
Pergama cum peteret inconcessosque hymenaeos,
extulerat, matris Ledae mirabile donum;
praeterea sceptrum, Ilione quod gesserat olim,
maxima natarum Priami, colloque monile
bacatum, et duplicem gemmis auroque coronam.
haec celerans iter ad navis tendebat Achates.
cento grassi agnelli con le madri,
regali e gioia del giorno.
Ma il palazzo interno splendido è parato
di lusso regale, preparano banchetti in mezzo alle case:
Vesti ricamate con arte e splendida porpora,
ingente argento su mense, e le forti imprese dei padri
cesellate su oro, lunghissima serie di azioni fatta
da tanti eroi dall’antico inizio della stirpe.Enea, nè infatti l’amore
paterno permise che la mente
riposasse, manda alle navi il veloce Acate,
riferisca queste cose ad Ascanio e lo guidi alle mura;
ogni cura del caro padre sta in Ascanio.
Ordina inoltre di portare doni strappati alle rovine
iliache, un manto rigido per oro e ricami
ed un velo intessuto di croceo acanto,
ornamenti dell’argiva Elena, che ella aveva portato
da Micene dirigendosi a Pergamo ed alle nozze
proibite, dono mirabile della madre Leda;
inoltre uno scettro, che Ilione la maggiore delle figlie di Priamo, aveva
portato un tempo, ed un monile per collo
gemmato, ed una doppia corona di gemme ed oro.
Così affrettando il cammino, Acate andava alle navi.
DE VENERIS DOLIS (1.657-694)
VENERE PREPARA INGANNI ( 1.657- 696)
At Cytherea novas artis, nova pectore versat I,657 polipt
consilia, ut faciem mutatus et ora Cupido
pro dulci Ascanio veniat, donisque furentem
incendat reginam atque ossibus implicet ignem.
quippe domum timet ambiguam Tyriosque bilinguis;
urit atrox Iuno et sub noctem cura recursat.
ergo his aligerum dictis adfatur Amorem:
Nate, meae vires, mea magna potentia solus,
nate, patris summi qui tela typhoea temnis,
ad te confugio et supplex tua numina posco.
frater ut Aeneas pelago tuus omnia circum
litora iactetur odiis Iunonis acerbae,
nota tibi, et nostro doluisti saepe dolore.
nunc Phoenissa tenet Dido blandisque moratur
vocibus, et vereor quo se Iunonia vertant
hospitia: haud tanto cessabit cardine rerum.
quocirca capere ante dolis et cingere flamma
reginam meditor, ne quo se numine mutet,
sed magno Aeneae mecum teneatur amore.
qua facere id possis nostram nunc accipe mentem:
regius accitu cari genitoris ad urbem
Sidoniam puer ire parat, mea maxima cura,
dona ferens pelago et flammis restantia Troiae;
hunc ego sopitum somno super alta Cythera
aut super Idalium sacrata sede recondam,
ne qua scire dolos mediusve occurrere possit.
tu faciem illius noctem non amplius unam
falle dolo et notos pueri puer indue vultus,
I,684
ut, cum te gremio accipiet laetissima Dido
regalis inter mensas laticemque Lyaeum,
cum dabit amplexus atque oscula dulcia figet,
occultum inspires ignem fallasque veneno.'
paret Amor dictis carae genetricis, et alas
exuit et gressu gaudens incedit Iuli.
at Venus Ascanio placidam per membra quietem
Ma Citerea medita in cuore nuovi artifici, nuovi
piani, perchè Cupido cambiato l’aspetto ed il volto
venga al posto del dolce Ascanio, e con doni accenda
la furente regina ed avvolga il fuoco alle ossa.
Certamente teme la casa ambigua ed i Tirii falsi;
brucia la crudele Giunone e la pena ritorna di notte.
Perciò con queste parole parla ad Amore alato:
“Figlio, mie forze, unico, mia grande potenza,
figlio, che sprezzi le armi tifee del sommo padre,
mi rifugio in te e supplice chiedo le tue volontà.
Come tuo fratello Enea sia sbattuto in mare per tutti
i lidi per gli odi della feroce Giunone,
ti sono cose note, e spesso ti dolesti del nostro dolore.
Ora la fenicia Didone lo tiene e lo ferma con blande
paroce e temo dove si volgano le ospitalità
giononie: non cesserà in un momento così importante.
Perciò penso di prendere prima con inganni e legare
con fiamma la regina, che non si cambi per qualche divinità, ma sia
bloccata con me dal grande amore d’Enea. Come tu possa far ciò senti
ora il nostro piano:
il regale fanciullo, mio grandissimo amore, si prepara ad andare su
chiamatadel caro genitore nella città sidonia
portando doni restanti dal mare e dalle fiamme di Troia;
io lo nasconderò assopito sugli alta Citera
o su Idalio in luogo condacrato, che nessuno possa
sapere gli inganni o accorrere in mezzo.
Tu inganna il suo aspetto, per non più d’una notte
con un raggiro e da ragazzo vesti le note fattezza del ragazzo, perchè,
quando la felicissima Didone ti
prenderà in braccio tra le mense regali e il liquido lieo,
quando darà abbracci e stamperà dolci baci,
tu ispiri il fuoco occulto e l’inganni col veleno”.
Amore obbedisce ai detti della cara madre, e sveste
le ali gioendo avanza col passo di Iulo.
Ma Venere infonde ad Ascanio un placido sonno
inrigat, et fotum gremio dea tollit in altos
Idaliae lucos, ubi mollis amaracus illum
floribus et dulci aspirans complectitur umbra.
per le membra, e scaldato in grembo la dea lo alza
negli alti boschi di Idalia, dove il molle amaraco
esalante lo abbraccia di fiori e dolce ombra.
DE LAETIS EPULIS (1.695-722)
BANCHETTO REGALE ( 1.695- 722)
Iamque ibat dicto parens et dona Cupido I,695
regia portabat Tyriis duce laetus Achate.
cum venit, aulaeis iam se regina superbis
aurea composuit sponda mediamque locavit,
iam pater Aeneas et iam Troiana iuventus
conveniunt, stratoque super discumbitur ostro.
dant manibus famuli lymphas Cereremque canistris
expediunt tonsisque ferunt mantelia villis.
quinquaginta intus famulae, quibus ordine longo
cura penum struere et flammis adolere penatis;
centum aliae totidemque pares aetate ministri,
qui dapibus mensas onerent et pocula ponant.
nec non et Tyrii per limina laeta frequentes
convenere; toris iussi discumbere pictis
mirantur dona Aeneae, mirantur Iulum,
flagrantisque dei vultus simulataque verba,
pallamque et pictum croceo velamen acantho.
praecipue infelix, pesti devota futurae,
expleri mentem nequit ardescitque tuendo
Phoenissa, et pariter puero donisque movetur.
ille ubi complexu Aeneae colloque pependit
et magnum falsi implevit genitoris amorem,
reginam petit. haec oculis, haec pectore toto
haeret et interdum gremio fovet inscia Dido
insidat quantus miserae deus. at memor ille
matris Acidaliae paulatim abolere Sychaeum
incipit et vivo temptat praevertere amore
iam pridem resides animos desuetaque corda.
Ed ormai Cupido andava obbedendo alla parola
e potava regali doni, lieto ai Tirii, sotto la guida di Acate.
Quando giunge, già la regina aurea si è adagiata sui superbi tappeti e
collocata in mezzo sul divano,
già il padre Enea e la gioventù troiana
s’uniscono e si distende su giaciglio e porpora .
I servi danno acqua alle mani e preparano Cerere
su canestri e portan salviette, rasati i tessuti.
dentro cinquanta serve, il cui compito preparar
provviste in lunga fila e far fumare i focolari con fiamme;
cento altre ed altrettanti servi pari d’età,
che colmino le mense di vivande ed offrano calici.
Ma anche i Tirii numerosi s’aggiunsero nelle liete sale;
pregati di acomodarsi sui letti dipinti
ammiran i doni d’Enea, ammirano Iulo,
le splendenti fattezze del dio e le simulate parole,
ed il manto ed il velo dipinto di croceo acanto.
Soprattutto l’infelice Fenicia, votata a futura sventura,
non può saziare la mente e s’accalora guardando
ed insieme è commossa dal ragazzo e dai doni.
Egli come s’attaccò con l’abbraccio al collo d’Enea
e riempì il grande amore del falso genitore,
si recò dalla regina. Questa con gli occhi, questa
tutto il cuore si incolla ed intanto lo scalda col petto
Didone ignara quale grande dio si posi sulla misera.
Ma quello memore della madre Acidalia comincia a poco
a poco a cancellare Sicheo e tenta cambiare con amore
vivo i sensi già prima assopiti ed i cuori non avvezzi.
DE NOCTURNA LIBATIONE (1.723-756)
LA FESTA NOTTURNA NELLA REGGIA ( 1.723- 756)
Postquam prima quies epulis mensaeque remotae, I,723
crateras magnos statuunt et vina coronant.
fit strepitus tectis vocemque per ampla volutant
atria; dependent lychni laquearibus aureis
incensi et noctem flammis funalia vincunt.
hic regina gravem gemmis auroque poposcit
implevitque mero pateram, quam Belus et omnes
a Belo soliti; tum facta silentia tectis:
'Iuppiter, hospitibus nam te dare iura loquuntur,
hunc laetum Tyriisque diem Troiaque profectis
esse velis, nostrosque huius meminisse minores.
adsit laetitiae Bacchus dator et bona Iuno;
et vos o coetum, Tyrii, celebrate faventes.'
dixit et in mensam laticum libavit honorem
primaque, libato, summo tenus attigit ore;
tum Bitiae dedit increpitans; ille impiger hausit
spumantem pateram et pleno se proluit auro;
post alii proceres. cithara crinitus Iopas
personat aurata, docuit quem maximus Atlas.
hic canit errantem lunam solisque labores,
unde hominum genus et pecudes, unde imber et ignes,
Arcturum pluviasque Hyadas geminosque Triones,
Dopo che (ci fu) una prima pausa al banchetto e le mense
tolte, mettono grandi vasi e coronano i vini.
Si fa frastuono nelle case e fan echeggiare il suono
per gli ampi atrii; pendono lampade accese dai soffitti
dorati e le torce vincon la notte.
Qui la regina chiese un vaso pesante d’oro e di gemme
e lo riempì di vino puro, Belo e tutti (quelli) da Belo
eran soliti riempirla; allora si fece silenzio in casa:
“ Giove, dicono che tu dai i diritti agli ospiti,
fa’ essere questo un giorno lieto per i Tirii e per i giunti
da Troia, e ricordarne i nostri nipoti.
Assista Bacco datore di gioia e la buona Giunone;
e voi, Tirii, celebrate l’incontro festanti”.
Disse e libò sulla mensa la gloria dei liquidi
e per prima, libato, toccò a fior di labbra;
poi diede a Bizia incitandolo; egli sollecito bevve
la coppa spumante e tracannò col boccale aureo pieno;
poi gli altri nobili. Il chiomato Iopa con la cetra
dorata suona, e lo istruì il sommo Atlante.
Costui canta la luna errante e le fatiche del sole,
donde la specie degli uomini e le bestie, donde pioggia
e fulmini, Arturo e le Iadi piovose ed i gemelli Trioni,
quid tantum Oceano properent se tingere soles
hiberni, vel quae tardis mora noctibus obstet;
ingeminant plausu Tyrii, Troesque sequuntur.
nec non et vario noctem sermone trahebat
infelix Dido longumque bibebat amorem,
I,749
multa super Priamo rogitans, super Hectore multa;
nunc quibus Aurorae venisset filius armis,
nunc quales Diomedis equi, nunc quantus Achilles.
'immo age et a prima dic, hospes, origine nobis
insidias' inquit 'Danaum casusque tuorum
erroresque tuos; nam te iam septima portat
omnibus errantem terris et fluctibus aestas.'
I,756
perchè i soli invernali tanto s’affrettino a bagnarsi d’Oceano,
o quale ritardo s0opponga alle lente notti;
i Tirii raddoppiano con l’applauso, li seguono i Troiani.
ed ancora l’infelice Didone protraeva la notte
con vario parlare e beveva il lungo amore,
molto chiedendo su Priamo, su Ettore molto;
ora con che armi fosse giunto il figlio d’Aurora,
ora quali i cavalli di Diomede, or quanto grande Achille.
“Anzi orsù, ospite, e dicci dal primo inizio
le insidie” disse” dei Danai e le sorti dei tuoi
ed il tuo errare; infatti ormai la settima estate
ti porta errante per tutte le terre ed i flutti”.
LIBER II
LIBRO II
DE TROIAE INTERITU: DE LIGNEO EQUO (2.1-56) DE SINONIS INSIDIIS (2.57-194) - DE LAOCOONTIS
MISERO INTERITU (2.195-227) - DE EQUO INTRA
MOENIA (2.228-267) - DE HECTORIS UMBRA (2.268298) - DE TROIA INCENSA (2.300-317) - DE PANTHI
TRISTISSIMO NUNTIO (2.318-360) - DE IMPETU IN
ANDROGEUM GRAECUM (2.361-401) - DE
CASSANDRA CAPTA (2.402-437) - DE GRAECORUM
IMPETU IN PRIAMI REGIAM (2.438-505) - DE
PRIAMI INTERITU (2.506-558) - DE FATALI ELENA
(2.559-633) - AD ANCHISAE DOMUM (2.634-729) DE CREUSA AMISSA (2.730-804)
DE TROIA INCENSA: DE LIGNEO EQUO (2.1-56) -
INCENDIO DI TROIA -IL CAVALLO DI LEGNO (2.1- 57)
Conticuere omnes intentique ora tenebant; 2.1
inde toro pater Aeneas sic orsus ab alto:
Infandum, regina, iubes renovare dolorem, 2.3
Troianas ut opes et lamentabile regnum
eruerint Danai, quaeque ipse miserrima vidi
et quorum pars magna fui. quis talia fando
Myrmidonum Dolopumve aut duri miles Ulixi
temperet a lacrimis? et iam nox umida caelo
praecipitat suadentque cadentia sidera somnos.
sed si tantus amor casus cognoscere nostros
et breviter Troiae supremum audire laborem,
quamquam animus meminisse horret luctuque refugit,
incipiam. fracti bello fatisque repulsi
ductores Danaum tot iam labentibus annis
instar montis equum divina Palladis arte
aedificant, sectaque intexunt abiete costas;
votum pro reditu simulant; ea fama vagatur.
huc delecta virum sortiti corpora furtim
includunt caeco lateri penitusque cavernas
ingentis uterumque armato milite complent.
Tacquero tutti ed attenti tenevano i visi;
quindi il padre Enea così cominciò dall’alta letto:
Indicibile dolore, regina, inviti a rinnovare,
come i Danai distrussero i beni troiani ed il regno
degno di pianto, e le cose tristissime che io vidi
e di cui fui gran parte. Quale soldatodei Mirmidoni o dei Dolopi o del
crudele Ulisseraccontando tali cose
si tratterrebbe dalle lacrime? E già la notte umida dal cielo
precipita e le stelle cadendo consigliano i sonni.
Ma se sì grande (è) l’amore di conoscere i nostri casi
ed ascoltare brevemente la massima angoscia di Troia,
anche se il cuore inorridisce e rifugge dal lutto,
inizierò. Stroncati dalla guerra e respinti dai fati
i capi dei Danai, scorrendo ormai tanti anni,
innalzano un cavallo, come un monte con l’arte divina
di Pallade, e tagliato l’abete ne intrecciano i fianchi;
simulano il voto per il ritorno; quella fama si sparge.
Qui furtivamente, estratti a sorte, chiudono scelti corpi scelti
di eroi nel cieco fianco e riempiono interamente le enormi
caverne ed il ventre di presidio armato.
est in conspectu Tenedos, notissima fama
insula, dives opum Priami dum regna manebant,
nunc tantum sinus et statio male fida carinis:
huc se provecti deserto in litore condunt;
nos abiisse rati et vento petiisse Mycenas.
2.25
ergo omnis longo solvit se Teucria luctu;
panduntur portae, iuvat ire et Dorica castra
desertosque videre locos litusque relictum:
hic Dolopum manus, hic saevus tendebat Achilles;
classibus hic locus, hic acie certare solebant.
pars stupet innuptae donum exitiale Minervae
et molem mirantur equi; primusque Thymoetes
duci intra muros hortatur et arce locari,
sive dolo seu iam Troiae sic fata ferebant.
at Capys, et quorum melior sententia menti,
aut pelago Danaum insidias suspectaque dona
praecipitare iubent subiectisque urere flammis,
aut terebrare cavas uteri et temptare latebras.
scinditur incertum studia in contraria vulgus.
Primus ibi ante omnis magna comitante caterva
Laocoon ardens summa decurrit ab arce,
et procul 'o miseri, quae tanta insania, cives?
creditis avectos hostis? aut ulla putatis
dona carere dolis Danaum? sic notus Ulixes?
aut hoc inclusi ligno occultantur Achivi,
aut haec in nostros fabricata est machina muros,
inspectura domos venturaque desuper urbi,
aut aliquis latet error; equo ne credite, Teucri.
quidquid id est, timeo Danaos et dona ferentis.'
sic fatus validis ingentem viribus hastam
2.50
in latus inque feri curvam compagibus alvum
contorsit. stetit illa tremens, uteroque recusso
insonuere cavae gemitumque dedere cavernae.
et, si fata deum, si mens non laeva fuisset,
impulerat ferro Argolicas foedare latebras,
Troiaque nunc staret, Priamique arx alta maneres.
C’è di fronte Tenedo, isola notissima per fama, ricca di beni,
finchè duravan i regni di Priamo,
ora solo insenatura e posto mal sicuro per le carene:
qui giunti si nascondono nel lido deserto;
pensando noi esser partiti e diretti col vento a Micene.
Perciò tutta la Teucria si scioglie dal lungo lutto;
si apron le porte, piace andare e vedere il campo dorico
ed i luoghi deserti e il lido abbandonato:
qui la schiera dei Dolopi, qui s’accampava il crudele Achille;
qui il posto per le flotte, qui solevan combattere in schiera.
Parte stupisce ed ammirano il micidiale dono della vergine
Minerva e la mole del cavallo; e Timete per primo consiglia
che si guidato entro le mura e collocato sulla rocca,
o per frode o già così dicevano i fati di Troia.
Ma Capi, e queli cui (era) migliore il parere nella mente,
consiglian o di precipitare in mare le insidie dei Danai ed i doni
sospetti e bruciare con fiamme accostate,
o trapassare ed esplorare i cavi nascondigli del ventre.
Il volgo si spacca incerto in decisioni contrarie.
Qui oer primo, accompagnandolo gran folla,
Laocoonte ardente corse giù dalla sommità della rocca,
e da lontano “O miseri cittadini, quale sì grande pazzia?
Credete partiti i nemici? o pensate che nessun dono dei Danai
manchi di inganni? Così v’è noto Ulisse?
o chiusi da questo legno si nascondono gli Achivi,
o questa macchina fu fabbricata contro le nostre mura,
per controllare le case e per venire sopra la città,
o qualche inganno si cela; non credete al cavallo, Troiani.
Qualunque ciò sia, temo i Danai anche portando doni”.
Così detto scagliò un’enorme lancia con potenti energie
nel fianco della bestia e nel ventre ricurvo per le strutture.
Ella ristette tremando, e percosso il ventre,
risuonaron le cave caverne e diedero un gemito.
E se i fati degli dei, se la mente non fosse stata funesta,
aveva spinto col ferro a violare i segreti argolici,
ed ora Troia esisterebbe, e tu, alta rocca di Priamo resteresti.
DE SINONIS INSIDIIS (2.57-194)
IL GRECO SINONE (2. 57-144)
Ecce, manus iuvenem interea post terga revinctum
pastores magno ad regem clamore trahebant
Dardanidae, qui se ignotum venientibus ultro,
hoc ipsum ut strueret Troiamque aperiret Achivis,
obtulerat, fidens animi atque in utrumque paratus,
seu versare dolos seu certae occumbere morti.
undique visendi studio Troiana iuventus
circumfusa ruit certantque inludere capto.
accipe nunc Danaum insidias et crimine ab uno
disce omnis.
namque ut conspectu in medio turbatus, inermis 2.66
constitit atque oculis Phrygia agmina circumspexit, spon
'heu, quae nunc tellus,' inquit, 'quae me aequora possunt
accipere? aut quid iam misero mihi denique restat,
cui neque apud Danaos usquam locus, et super ipsi
Dardanidae infensi poenas cum sanguine poscunt?'
quo gemitu conversi animi compressus et omnis
impetus. hortamur fari quo sanguine cretus,
Ecco frattanto i pastori dardanidi trascinavano, legato le mani
alla schiena, un giovane davanti al re con gran chiasso,
che s’era offerto sconosciuto volontariamente a loro che passavano,
per ordir proprio questoe aprir Troia agli Achei,
sicuro di spirito e preparato ad entrambi i casi,
sia a tentare gli imbrogli sia ad affrontare morte sicura.
Da ogni parte per la voglia di vedere la gioventù troiana
sparsa attorno corre e gareggiano a schernire il catturato.
Senti ora le insideie dei Danai e da un misfatto solo
conoscili tutti.
Infatti come si fermò in mezzo alle occhiate turbato, inerme
e con gli occhi vide attorno le schiere frige,
“Ahi, disse, che terra ora, quali mari possono
accettarmi? o cosa mai resta più a me misero,
cui mai neppurun posto presso i Danai, ed in più gli stessi
Dardanidi ostili chiedono castighi col sangue?”
A quel gemito gli animi mutarono ed ogni attacco
si bloccò. Esortiamo a dire da quale sangue nato,
quidve ferat; memoret quae sit fiducia capto. 2.75
'Cuncta equidem tibi, rex, fuerit quodcumque, fatebor
vera,' inquit; 'neque me Argolica de gente negabo.
hoc primum; nec, si miserum Fortuna Sinonem
finxit, vanum etiam mendacemque improba finget.
fando aliquod si forte tuas pervenit ad auris
Belidae nomen Palamedis et incluta fama
gloria, quem falsa sub proditione Pelasgi
insontem infando indicio, quia bella vetabat,
demisere neci, nunc cassum lumine lugent:
illi me comitem et consanguinitate propinquum
pauper in arma pater primis huc misit ab annis.
dum stabat regno incolumis regumque vigebat
conciliis, et nos aliquod nomenque decusque
gessimus. invidia postquam pellacis Ulixi
haud ignota loquor superis concessit ab oris,
adflictus vitam in tenebris luctuque trahebam
et casum insontis mecum indignabar amici.
nec tacui demens et me, fors si qua tulisset,
si patrios umquam remeassem victor ad Argos,
promisi ultorem et verbis odia aspera movi.
hinc mihi prima mali labes, hinc semper Ulixes
criminibus terrere novis, hinc spargere voces
in vulgum ambiguas et quaerere conscius arma.
nec requievit enim, donec Calchante ministro - 2.100
sed quid ego haec autem nequiquam ingrata revolvo,
quidve moror? si omnis uno ordine habetis Achivos,
idque audire sat est, iamdudum sumite poenas:
hoc Ithacus velit et magno mercentur Atridae.'
Tum vero ardemus scitari et quaerere causas,
ignari scelerum tantorum artisque Pelasgae.
prosequitur pavitans et ficto pectore fatur:
'Saepe fugam Danai Troia cupiere relicta
moliri et longo fessi discedere bello;
fecissentque utinam. saepe illos aspera ponti
interclusit hiems et terruit Auster euntis.
praecipue cum iam hic trabibus contextus acernis
staret equus, toto sonuerunt aethere nimbi.
suspensi Eurypylum scitatum oracula Phoebi
mittimus, isque adytis haec tristia dicta reportat:
"sanguine placastis ventos et virgine caesa,
cum primum Iliacas, Danai, venistis ad oras;
sanguine quaerendi reditus animaque litandum
Argolica." vulgi quae vox ut venit ad auris,
obstipuere animi gelidusque per ima cucurrit
ossa tremor, cui fata parent, quem poscat Apollo.
hic Ithacus vatem magno Calchanta tumultu
protrahit in medios; quae sint ea numina divum
flagitat. et mihi iam multi crudele canebant
artificis scelus, et taciti ventura videbant. 2.125
bis quinos silet ille dies tectusque recusat
prodere voce sua quemquam aut opponere morti.
vix tandem, magnis Ithaci clamoribus actus,
composito rumpit vocem et me destinat arae.
adsensere omnes et, quae sibi quisque timebat,
unius in miseri exitium conversa tulere.
iamque dies infanda aderat; mihi sacra parari
et salsae fruges et circum tempora vittae.
eripui, fateor, leto me et vincula rupi,
limosoque lacu per noctem obscurus in ulva
delitui dum vela darent, si forte dedissent.
nec mihi iam patriam antiquam spes ulla videndi
o che porti; ricordi che fiducia abbia il catturato.
“Tutto davvero, o re, qualunque sia stato, confesserò
il vero, disse, nè dirò che non sono di razza argolica.
Questo anzitutto; nè se la Fortuna ha reso Misero Sinone,
la malvagia non lo renderà falso e bugiardo.
Se per caso parlando giunse alle tue orecchie qualche notizia
del belide Palamede e l’illustre gloria per fama,
che i Pelasgi sotto falsa accusa con processo sacrilego
mandarono a morte innocente, perchè ostacolava le guerre,
ora lo piangono, privato della luce:
per lui il padre povero mandò me, come compagno ed affine
per parentela in armi qui dai primi anni.
Finchè stava al potere incolume ed aveva prestigio nelle sedute
dei re, anche noi godemmo sia qualche fama che
onore. Dopo che per l’invidia dell’astuto Ulisse,
non dico cose sconosciute, sparì dalle spiagge terrene,
afflitto trascinavo la vita nelle ombre e nel pianto
e tra me sdegnavo la morte dell’amico innocente.
Nè tacqui, pazzo, e mi garantii, se una sorte avesse permesso,
se mai vincitore fossi tornato alla patria Argo,
vendicatore e con le parole smossi duri rancori.
Di qui per me il primo passo del male, di qui sempre Ulisse
ad atterrirmi con nuove accuse, di qui a spargere frasi
ambigue tra il volgo e cercare, consapevole, le armi.
E difatti non riposò, finchè, intermediario Calcante..
Ma perchè io mai rimugino invano cose spiacevoli,
o perchè indugio? se considerate gli Achivi tutti allo stesso modo,
anche sentir ciò basta, suvvia fate vendetta:
questo vorrebbe l’Itaco e caro lo pagherebbero gli Atridi”
Allora proprio vogliamo sapere e chiedere i motivi,
ignari di sì grandi misfatti e dell’arte pelasga.
Prosegue tremando e dice con cuore falso:
“Spesso i Danai desiderarono tentare la fuga, lasciata Troia,
e stanchi ritirarsi dalla lunga guerra;
magari l’avessero fatto. Spesso li ostacolò l’aspra burrasca
del mare ed Austro atterrì i partenti.
Soprattutto quando questo cavallo composto di travi d’acero
s’ergeva, per tutto l’etere i nembi risuonarono.
Perplessi inviamo Euripilo ad interrogare gli oracoli
di Febo, ed egli riporta dai luoghi segreti queste tristi parole:
“Col sangue placaste i venti e con una ragazza sacrificata,
quando all’inizio,o Danai, giungeste alle spiagge iliache;
occorre cercare i ritorni col sangue e sacrificare con una vita
argolica.” Come quella frase venne alle orecchie del volgo,
i cuori stupirono ed un gelido tremore corse nel fondo
delle ossa, a chi accennino i fati, chi richieda Apollo.
Allora l’Itaco trascina in mezzo il vate Calcante
con grande tumulto; richiede quali siano quelle volontà
degli dei. E molti ormai mi predicevan il crudele misfatto
del furfante, e taciti prevedevan i fatti venturi.
Egli tace per ben dieci giorni e nascosto rifiuta
di tradire qualcuno con la sua voce o esporlo alla morte.
Finalmente a stento, spinto dalle grandi grida dell’Itaco,
secondo l’accordo, tronca gli indugi e mi destina all’altare.
Concordarono tutti e quel che ciascuno temeva,
ridotto alla morte di uno solo, lo sopportarono .
Ed ormai si presentava il giorno esecrando; mi si preparavano
i riti sacri ed i frutti salati e le bende attorno alle tempia.
Mi sottrassi, confeso, alla morte e ruppi le catene,
e nascosto nel limaggioso stagno tra l’erba
m’appiattai, finchè partissero, se mai fossero partiti.
Nè per me più alcuna speranza di veder l’antica patria
nec dulcis natos exoptatumque parentem,
quos illi fors et poenas ob nostra reposcent
effugia, et culpam hanc miserorum morte piabunt.
quod te per superos et conscia numina veri,
per si qua est quae restet adhuc mortalibus usquam
intemerata fides, oro, miserere laborum
tantorum, miserere animi non digna ferentis.'
His lacrimis vitam damus et miserescimus ultro.
ipse viro primus manicas atque arta levari
vincla iubet Priamus dictisque ita fatur amicis:
'quisquis es, amissos hinc iam obliviscere Graios
noster eris mihique haec edissere vera roganti:
quo molem hanc immanis equi statuere? quis auctor? 150
quidve petunt? quae religio? aut quae machina belli?'
dixerat. ille dolis instructus et arte Pelasga
sustulit exutas vinclis ad sidera palmas:
'vos, aeterni ignes, et non violabile vestrum
testor numen,' ait, 'vos arae ensesque nefandi,
quos fugi, vittaeque deum, quas hostia gessi:
fas mihi Graiorum sacrata resolvere iura,
fas odisse viros atque omnia ferre sub auras,
si qua tegunt, teneor patriae nec legibus ullis.
tu modo promissis maneas servataque serves
Troia fidem, si vera feram, si magna rependam.
omnis spes Danaum et coepti fiducia belli
Palladis auxiliis semper stetit. impius ex quo
Tydides sed enim scelerumque inventor Ulixes,
fatale adgressi sacrato avellere templo
Palladium caesis summae custodibus arcis,
corripuere sacram effigiem manibusque cruentis
virgineas ausi divae contingere vittas,
ex illo fluere ac retro sublapsa referri
spes Danaum, fractae vires, aversa deae mens.
nec dubiis ea signa dedit Tritonia monstris.
vix positum castris simulacrum: arsere coruscae
luminibus flammae arrectis, salsusque per artus
sudor iit, terque ipsa solo mirabile dictu
emicuit parmamque ferens hastamque trementem. 2.175
extemplo temptanda fuga canit aequora Calchas,
nec posse Argolicis exscindi Pergama telis
omina ni repetant Argis numenque reducant
quod pelago et curvis secum avexere carinis.
et nunc quod patrias vento petiere Mycenas,
arma deosque parant comites pelagoque remenso
improvisi aderunt; ita digerit omina Calchas.
hanc pro Palladio moniti, pro numine laeso
effigiem statuere, nefas quae triste piaret.
hanc tamen immensam Calchas attollere molem
roboribus textis caeloque educere iussit,
ne recipi portis aut duci in moenia posset,
neu populum antiqua sub religione tueri.
nam si vestra manus violasset dona Minervae,
tum magnum exitium quod di prius omen in ipsum
convertant. Priami imperio Phrygibusque futurum;
sin manibus vestris vestram ascendisset in urbem, polipt
ultro Asiam magno Pelopea ad moenia bello
venturam, et nostros ea fata manere nepotes.'
nè i dolci figli ed il bramato padre,
ad essi forse essi chiederanno vendette per le nostre fughe
ed espieranno questa colpa colla morte dei miseri.
Perciò ti prego per i celesti e le divinità conoscitori del vero,
per se mai esiste, che resista ancora per i mortali,
la intemerata fede, abbi pietà di sì grandi affanni,
abbi pietà d’un cuoreche sopporta cose non degne.
Per queste lacrime concediamo la vita ed inoltre commiseriamo.
Lo stesso Priamo per primo ordina che si levino le manette
e le strette catene e così parla con parole amiche:
“Chiunque sia, dimentica ormai da ora i Grai perduti,
sarai nostro ed a me che chiedo questo, racconta il vero:
perchè costruirono questa mole di immenso cavallo? chi l’autore?
o cosa chiedono? quale voto? o quale macchina di guerra?
Aveva detto. Lui, istruito dalle frodi e dall’arte pelasga
alzò al cielo le palme liberate dalle catene:
“Voi, fuochi eterni, e la vostra non violabile maestà chiamo
a testimonio,disse, voi altari e spade nefande,
che rifuggii, e bende degli dei, che portai come vittima:
mi è lecito sciogliere i sacri giuramenti dei Grai,
lecito odiare gli uomini e portare tutto alla luce,
se copron qualcosa, non son tenuto da alcuna legge di patria.
Tu però mantienti alle promesse e tu, Troia salvata, salvami
la lealtà, se riferisco il vero, se ricompenso alla grande.
Ogni speranza dei Danai e la fiducia della guerra intrapresa
stette sempre negli aiuti di Pallade. Ma da quando l’empio
Tidide infatti e l’inventore di delitti Ulisse, avvicinatisi,
osarono strappare dal tempio consacrato il fatale Palladio,
uccise le guardie dell’altissima rocca,
rubarono la sacra effigie e con mani cruente (osaron)
toccare le bende virginee della dea,
da allora svaniva e scaduta si ritirava indietro
la speranza dei Danai, spezzate le forze, distolta la mente della dea.
Nè la Tritonia diede quei segnali con dubbiosi prodigi.
Appena posato il simulacro nel campo: arsero lampeggianti
fiamme, sbarrati gli occhi, e corse per le membra salato
sudore, e tre volte essa balzò dal suolo, straordinario a dirsi,
e reggendo lo scudo e la lancia tremante.
Subito Calcante profetizza che occorre prender il mar con la fuga,
nè può Pergamo esser distrutta dalle armi argoliche
se non riprendano da Argo gli auspici e riconducano la divinità
che per mare e conle curve carene han portato con sè.
Ed ora poichè col vento si diressero alla patria Micene, e preparano
armi e gli deicome compagni e si presenteranno improvvisi,
ripassato il mare; così Calcante interpreta i prodigi.
Ammoniti, costruirono questa effige al posto del Palladio,
al posto della maesta lesa, che espiasse il triste sacrilegio.
Calcante tuttavia ordinò di innalzare questa immensa mole,
e di alzarla fino al cielo, collegate le travi,
che non potesse esser accolta dalle porte e condotta dentro le mura,
nè proteggere il popolo sotto l’antica protezione.
Infatti se la vostra mano avesse violato i doni a Minerva,
allora una grande rovina, ( che gli dei prima rivolgano contro
lo stesso presagio) sarebbe accaduta per il potere di Priamo ed i Frigi
se invece con le vostre mani fosse salita nella vostra città,
l’Asia inoltre sarebbe giunta alle mura pelopee con gran guerra
e quei destini proteggerebbero i nostri nipoti”.
DE LAOCOONTIS MISERO INTERITU (2.195-227)
IL SACERDOTE LAOCOONTE (2.195-227)
Talibus insidiis periurique arte Sinonis 2.195
credita res, captique dolis lacrimisque coactis
quos neque Tydides nec Larisaeus Achilles,
non anni domuere decem, non mille carinae.
Hic aliud maius miseris multoque tremendum
obicitur magis atque improvida pectora turbat.
Laocoon, ductus Neptuno sorte sacerdos,
sollemnis taurum ingentem mactabat ad aras.
ecce autem gemini a Tenedo tranquilla per alta
horresco referens immensis orbibus angues
incumbunt pelago pariterque ad litora tendunt;
pectora quorum inter fluctus arrecta iubaeque
sanguineae superant undas, pars cetera pontum
pone legit sinuatque immensa volumine terga.
fit sonitus spumante salo; iamque arva tenebant
ardentisque oculos suffecti sanguine et igni
sibila lambebant linguis vibrantibus ora.
diffugimus visu exsangues. illi agmine certo
Laocoonta petunt; et primum parva duorum
corpora natorum serpens amplexus uterque
implicat et miseros morsu depascitur artus;
post ipsum auxilio subeuntem ac tela ferentem
corripiunt spirisque ligant ingentibus; et iam
bis medium amplexi, bis collo squamea circum
terga dati superant capite et cervicibus altis.
ille simul manibus tendit divellere nodos
perfusus sanie vittas atroque veneno,
clamores simul horrendos ad sidera tollit:
qualis mugitus, fugit cum saucius aram
taurus et incertam excussit cervice securim.
at gemini lapsu delubra ad summa dracones
effugiunt saevaeque petunt Tritonidis arcem,
sub pedibusque deae clipeique sub orbe teguntur.
Con tali insidie e con l’arte dello spergiuro Sinone
la cosa fu creduta e catturati con inganni e lacrime costrette
quelli che non domarono nè il Tidide nè Achille larisseo,
non dieci anni , non mille carene.
Qui un’altra cosa maggiore si presenta ai miseri e più
tremenda e turba gli animi inesperti.
Laocoonte, sacerdote estratto a sorte per Nettuno,
presso i solenni altari uccideva un enorme toro.
Ma ecco da Tenedo serpenti gemelli per l’alto mare tranquillo
(inorridisco raccontandolo) con immensi giri
incombono sul mare ed insieme si dirigono ai lidi;
ma i loro petti alzati tra i flutti e le creste
sanguinee superano le onde l’altra parte raccoglie
dietro e incurva i dorsi immensi con una spira.
C’è un fragore, spumeggiando il mare; ed ormai tenevano i campi
iniettati gli ardenti occhi di sangue e di fuoco
lambivano le sibilanti bocche con le lingue vibranti.
Scappiamo pallidi in volto. Quelli in schiera sicura
vano su Laocoonte; ed anzitutto entrambi i serpenti,
abbracciati i piccoli corpi dei due figli
li avvolgono e divorano col morso le misere membra;
poi afferran lui stesso che accorre e porta le armi
e lo legano con enormi spire; ed ormai
abbracciatolo due volte nel mezzo, due volte circondatogli
il collo con gli squamosi dorsi lo superan con testa ed alti colli.
Egli tenta con le mani divellere i nodi
macchiate le bende di bava e nero veleno,
insieme alza alle stelle terribili grida:
quali i muggiti, quando un toro ferito sfugge l’altare
e scuote dal capo la scure incerta.
Ma i draghi gemelli di corsa fuggono ai sommi templi
e cercano la rocca della crudele tritonide,
si nascondono sotto i piedi della dea e sotto il cerchio dello scudo.
DE EQUO INTRA MOENIA (2.228-267)
IL CAVALLO TRA LE MURA (2. 228- 267)
tum vero tremefacta novus per pectora cunctis 2.228
insinuat pavor, et scelus expendisse merentem
Laocoonta ferunt, sacrum qui cuspide robur
laeserit et tergo sceleratam intorserit hastam.
ducendum ad sedes simulacrum orandaque divae
numina conclamant.
dividimus muros et moenia pandimus urbis.
accingunt omnes operi pedibusque rotarum
subiciunt lapsus, et stuppea vincula collo
intendunt; scandit fatalis machina muros
feta armis. pueri circum innuptaeque puellae
sacra canunt funemque manu contingere gaudent;
illa subit mediaeque minans inlabitur urbi.
o patria, o divum domus Ilium et incluta bello
moenia Dardanidum. quater ipso in limine portae
substitit atque utero sonitum quater arma dedere;
instamus tamen immemores caecique furore
et monstrum infelix sacrata sistimus arce.
tunc etiam fatis aperit Cassandra futuris
ora dei iussu non umquam credita Teucris.
nos delubra deum miseri, quibus ultimus esset
ille dies, festa velamus fronde per urbem.
Vertitur interea caelum et ruit Oceano nox 2.250
Allora davvero nei cuori atterriti a tutti si insinua
un nuovo terrore e dicono che Laocoonte meritandolo
ha pagato il delitto, lui che violò con la punta il rovere
sacro e scagliò la lancia sciagurata nel fianco.
Gridano che si deve condurre nelle case la statua e pregare
la maestà della dea.
Dividiamo le mura ed i baluardi apriamo della città.
Tutti s’accingono all’opera ed ai piedi mettono scorrimenti
di ruote e tendono al collo corde di stoppa;
la macchina fatale sale le mura
piena di armi. Attorno ragazzi e vergini fanciulle
cantano inni e gioiscono toccare la fune con mano;
ella avanza e minacciando scorre in mezzo alla città.
O patria, o Ilio, casa degli dei e mura dei Dardanidi
famose in guerra. Quattro volte sulla soglia stessa della porta
tentennò e quattro volte nel ventre le armi diedero un suono.
Insistiamo tuttavia smemorati e ciechi di pazzia
e sistemiamo il mostro funesto nella rocca consacrata.
Allora anche Cassandra apre la bocca ai fati futuri
mai creduta dai Teucri per ordine del dio.
Noi miseri, per i quali sarebbe stato l’ultimo quel giorno,
orniamo i templi di fronde festosa per la città.
Intanto il cielo gira e dall’Oceano corre la notte
involvens umbra magna terramque polumque
Myrmidonumque dolos; fusi per moenia Teucri
conticuere; sopor fessos complectitur artus.
et iam Argiva phalanx instructis navibus ibat
a Tenedo tacitae per amica silentia lunae
litora nota petens, flammas cum regia puppis
extulerat, fatisque deum defensus iniquis
inclusos utero Danaos et pinea furtim
laxat claustra Sinon. illos patefactus ad auras
reddit equus laetique cavo se robore promunt
Thessandrus Sthenelusque duces et dirus Ulixes,
demissum lapsi per funem, Acamasque Thoasque
Pelidesque Neoptolemus primusque Machaon
et Menelaus et ipse doli fabricator Epeos.
invadunt urbem somno vinoque sepultam;
caeduntur vigiles, portisque patentibus omnis
accipiunt socios atque agmina conscia iungunt.
avvolgendo con la grande ombra e terra e polo
ed inganni dei Mirmidoni; sparsi per le mura i Teucri
tacquero; il sopore abbraccia le stanche membra.
E ormai la falange argiva, allestite le navi, andava
da Tenedo nei complici silenzi della tacita luna
cercando i noti lidi, quando la poppa regia aveva alzato
fiamme, e difeso dagli iniqui fati degli dei
Sinone apre furtivamente i Danai richiusi nel ventre
e le prigioni di pino. Il cavallo spalancato li restituisce
all’aria e lieti si traggono dal cavo rovere
i capi Tessandro e Stenelo ed il crudele Ulisse,
scivolati dalla fune calata, Acamante e Toante
ed il pelide Neottolemo e Macaone per primo
e Menelao e lo stesso costruttore dell’inganno Epeo.
Invadono la città sepolta nel sonno e nel vino;
son sgozzate le guardie, e spalancandosi le porte accolgono
tutti i compagni e uniscon le schiere alleate.
DE HECTORIS UMBRA (2.268-297)
L'OMBRA DI ETTORE ( 2. 268 - 297)
Tempus erat quo prima quies mortalibus aegris 2.268
incipit et dono divum gratissima serpit.
in somnis, ecce, ante oculos maestissimus Hector
visus adesse mihi largosque effundere fletus,
raptatus bigis ut quondam, aterque cruento
pulvere perque pedes traiectus lora tumentis.
ei mihi, qualis erat, quantum mutatus ab illo
Hectore qui redit exuvias indutus Achilli
vel Danaum Phrygios iaculatus puppibus ignis.
squalentem barbam et concretos sanguine crinis
vulneraque illa gerens, quae circum plurima muros
accepit patrios. ultro flens ipse videbar
compellare virum et maestas expromere voces:
'o lux Dardaniae, spes o fidissima Teucrum,
quae tantae tenuere morae? quibus Hector ab oris
exspectate venis? ut te post multa tuorum
funera, post varios hominumque urbisque labores
defessi aspicimus. quae causa indigna serenos
foedavit vultus? aut cur haec vulnera cerno?'
ille nihil, nec me quaerentem vana moratur,
sed graviter gemitus imo de pectore ducens,
'heu fuge, nate dea, teque his' ait 'eripe flammis.
hostis habet muros; ruit alto a culmine Troia.
sat patriae Priamoque datum: si Pergama dextra
defendi possent, etiam hac defensa fuissent.
sacra suosque tibi commendat Troia penatis;
hos cape fatorum comites, his moenia quaere
magna pererrato statues quae denique ponto.'
sic ait et manibus vittas Vestamque potentem
aeternumque adytis effert penetralibus ignem.
Era il tempo in cui per gli stanchi mortali il primo sonno
comincia e serpeggia graditissimo per dono degli dei.
Nei sogni, ecco, davanti agli occhi mi sembrò presentarsi
Ettore mestissimo e versare larghi pianti ,
come quando strappato dalle bighe e nero di cruenta polvere
e trafitto nei piedi gonfi per le cinghie.
Ahimè, qual era, quanto mutato da quell’Ettore
che ritorna rivestito delle spoglie d’Achille
o dopo aver gettato fuochi frigi sulle poppe dei Danai.
portando una barba incolta e capelli uinzuppati di sangue
e quelle ferite, che numerosissime ricevette attorno
alle mura patrie. Inoltre mi sembrava che io piangendo
chiamassi l’eroe ed esprimessi angosciose frasi:
“O luce dei Dardania, o sicurissima speranza dei Teucri,
quali sì lunghi indugi ti trattennero? Da quali spiagge vieni,
o aspettato Ettore? come ti vediamo dopo molte morti
dei tuoi, dopo vari affanni di uomini e della città,
noi stanchi. Quale indegna causa macchiò
le fattezze serene? o percchè scorgo queste ferite?
Egli nulla, nè aspetta me che chiedo cose vane,
ma traendo dolorosamente dal profondo del cuore i gemiti:
“Ah. fuggi, figlio di dea, dice, e togliti da queste fiamme.
Il nemico tiene le mura; Troia crolla dall’alta cima.
Abbastanza fu dato alla patria e a Priamo: se Pergamo si fosse potuta
difendere con la destra, sarebbe stata difesa anche da questa.
Troia ti consegna le cose sacre ed i Penati;
prendi questi come compagni dei fati, con questi cerca le grandi
mura che infine costruirai, percorso il mare”.
Così dice e con le mani trae fuori dai profondi penetrali
le
bende, Vesta potente e l’eterno fuoco.
DE TROIA INCENSA (2.300-317)
L'INCENDIO DI TROIA (2. 300- 317)
Diverso interea miscentur moenia luctu,
et magis atque magis, quamquam secreta parentis
Anchisae domus arboribusque obtecta recessit, 2.300
clarescunt sonitus armorumque ingruit horror.
excutior somno et summi fastigia tecti
ascensu supero atque arrectis auribus asto:
Intanto le mura son sconvolte dovunque dal pianto
e più e più, benchè la casa del padre Anchise appartata
e protetta da piante sia lontana,
i suoni si precisano e l’orror delle armi sovrasta.
Mi scuoto dal sonno e supero la cima dell’alto tetto
in salita e sto con le orecchie tese:
in segetem veluti cum flamma furentibus Austris
incidit, aut rapidus montano flumine torrens
sternit agros, sternit sata laeta boumque labores
praecipitisque trahit silvas; stupet inscius alto
accipiens sonitum saxi de vertice pastor.
tum vero manifesta fides, Danaumque patescunt
insidiae. iam Deiphobi dedit ampla ruinam
Volcano superante domus, iam proximus ardet
Ucalegon; Sigea igni freta lata relucent.
exoritur clamorque virum clangorque tubarum.
arma amens capio; nec sat rationis in armis,
sed glomerare manum bello et concurrere in arcem
cum sociis ardent animi; furor iraque mentem
praecipitat, pulchrumque mori succurrit in armis.
come quando, infuriando gli Austri una fiamma cade
sul raccolto, o un rapido torrente dal corso montano
travolge i campi, travolge i fertili prati e le fatiche dei buoi
e trascina le selve a precipizio; stupisce ignaro il pasore
sentendo il frastuono dalla cima di una rupe.
Allora davvero è manifeta la lealtà, e si svelano le insidie
dei Danai. Ormai la vasta casa di Deifobo presentò il crollo,
vincendo Vulcano, ormai brucia il vicino
Ucalegonte; col fuoco spendono i vasti flutti sigei.
Sorge un clamore d’eroi ed un fragore di trombe.
Pazzo prendo le armi; nè sufficiente conto nelle armi,
gli animi ardono di raccogliere un gruppo per la guerra
edaccorrere sulla rocca coi compagni; ira e pazzia sconvolge
la mente, si presenta bello morire in armi.
DE PANTHI TRISTISSIMO NUNTIO (2.318-360)
IL TERRIBILE ANNUNCIO DI PANTO ( 2.318 - 360)
Ecce autem telis Panthus elapsus Achivum, 2.318
Panthus Othryades, arcis Phoebique sacerdos,
sacra manu victosque deos parvumque nepotem
ipse trahit cursuque amens ad limina tendit.
'quo res summa loco, Panthu? quam prendimus arcem?'
vix ea fatus eram gemitu cum talia reddit:
'venit summa dies et ineluctabile tempus
Dardaniae. fuimus Troes, fuit Ilium et ingens
gloria Teucrorum; ferus omnia Iuppiter Argos
transtulit; incensa Danai dominantur in urbe. 2,327
arduus armatos mediis in moenibus astans
fundit equus victorque Sinon incendia miscet
insultans. portis alii bipatentibus adsunt,
milia quot magnis umquam venere Mycenis;
obsedere alii telis angusta viarum
oppositis; stat ferri acies mucrone corusco
stricta, parata neci; vix primi proelia temptant
portarum vigiles et caeco Marte resistunt.'
talibus Othryadae dictis et numine divum
in flammas et in arma feror, quo tristis Erinys,
quo fremitus vocat et sublatus ad aethera clamor.
addunt se socios Rhipeus et maximus armis
Epytus, oblati per lunam, Hypanisque Dymasque 2.340
et lateri adglomerant nostro, iuvenisque Coroebus
Mygdonides - illis ad Troiam forte diebus
venerat insano Cassandrae incensus amore
et gener auxilium Priamo Phrygibusque ferebat,
infelix qui non sponsae praecepta furentis
audierit.
quos ubi confertos ardere in proelia vidi,
incipio super his: 'iuvenes, fortissima frustra
pectora, si vobis audentem extrema cupido
certa sequi, quae sit rebus fortuna videtis:
excessere omnes adytis arisque relictis
di quibus imperium hoc steterat; succurritis urbi
incensae. moriamur et in media arma ruamus.
una salus victis nullam sperare salutem.'
sic animis iuvenum furor additus. inde, lupi ceu 2.355
raptores atra in nebula, quos improba ventris
exegit caecos rabies catulique relicti
faucibus exspectant siccis, per tela, per hostis
vadimus haud dubiam in mortem mediaeque tenemus
urbis iter; nox atra cava circumvolat umbra.
Ma ecco Panto sfuggito alle armi degli Achivi,
Panto otriade, sacerdote della rocca e di Apollo,
egli trascina per mano le cose sacre e gli dei vinti ed il piccolo
nipote e pazzo di corsa tende alle porte.
“Dove la situazione estrema, Panto? che baluardo prendiamo?
appena così avevo parlato che con gemito grida:
“E’ giunto il giorno estremo ed il momento ineluttabile
della Dardania. Fummo Troiani, fu Ilio e l’immensa
gloria dei Teucri; il crudele Giove tutto trasferì
ad Argo; i Danai dominano nella città incendiata.
L’alto cavallo stando in mezzo alle mura versa
armati e Sinone vincitore esultante sparge
incendi. Altri si presentano alle porte spalancate,
quante migliaia mai vennero dalla grande Micene;
altri occuparono con le armi spianate le vie strette;
la schiera serrata sta con la punta lampeggiante
della spada, pronta alla strage; a stento le prime guardie
delle porte tentano scontri e resistono con Marte cieco”.
Da tali parole dell’otriade e dalla volontà degli dei
son portato tra le fiamme e tra le armi, dove la triste Erinni,
dove il fragore chiama ed il grido alzato alcielo.
Si aggiungono compagni Rifeo ed Epito grandissimo
in armi offertisi dalla luna, ed Ipani e Dimante
e s’uniscono al nostro fianco ed il Giovane Corebo
migdonide - per caso era giunto in quei giorni a Troia
acceso di pazzo amore per Cassandra
e da genero portava aiuto a Priamo ed ai Frigi,
infelice, da non ascoltare i consigli della promessa
invasata...
Come li vedo riuniti bruciare per gli scontri,
sopra essi comincio: “Giovani, cuori invano
fortissimi, se l’estrema volontà è sicura in voi di seguire
chi osa, vedete quale sia la fortuna della situazione:
se ne sono andati, abbandonati i penetrali e gli altari,
tutti gli dei, per i quali questo regno era durato; voi soccorrete
una città incendiata. Moriamo e gettiamoci in mezzo alle armi.
Una sola speranza per i vinti: sperare nessuna salvezza”.
Così si aggiunse furore nei cuori dei giovani. Poi, come lupi
rapaci in nera nebbia, che ciechi la malvagia
fame ha spinto ed i cuccioli lasciati aspettano
con le fauci secche, tra armi, tra nemici
andiamo ad una morte non dubbia e teniamo la via
del centro della città; una notte nera avvolge di cava ombra.
DE IMPETU IN ANDROGEUM GRAECUM
(2.361-401)
BATTAGLIA CON ANDROGEO ( 2. 361 - 401)
quis cladem illius noctis, quis funera fando 2.361
explicet aut possit lacrimis aequare labores?
urbs antiqua ruit multos dominata per annos;
plurima perque vias sternuntur inertia passim
corpora perque domos et religiosa deorum
limina. nec soli poenas dant sanguine Teucri;
quondam etiam victis redit in praecordia virtus
victoresque cadunt Danai. crudelis ubique
luctus, ubique pavor et plurima mortis imago.
Primus se Danaum magna comitante caterva
Androgeos offert nobis, socia agmina credens
inscius, atque ultro verbis compellat amicis:
'festinate, viri. nam quae tam sera moratur
segnities? alii rapiunt incensa feruntque
Pergama: vos celsis nunc primum a navibus itis?' 2.375
dixit, et extemplo neque enim responsa dabantur
fida satis sensit medios delapsus in hostis.
obstipuit retroque pedem cum voce repressit.
improvisum aspris veluti qui sentibus anguem
pressit humi nitens trepidusque repente refugit
attollentem iras et caerula colla tumentem,
haud secus Androgeos visu tremefactus abibat.
inruimus densis et circumfundimur armis,
ignarosque loci passim et formidine captos
sternimus; aspirat primo Fortuna labori.
atque hic successu exsultans animisque Coroebus
'o socii, qua prima' inquit 'Fortuna salutis
monstrat iter, quaque ostendit se dextra, sequamur:
mutemus clipeos Danaumque insignia nobis
aptemus. dolus an virtus, quis in hoste requirat?
arma dabunt ipsi.' sic fatus deinde comantem
Androgei galeam clipeique insigne decorum
induitur laterique Argivum accommodat ensem.
hoc Rhipeus, hoc ipse Dymas omnisque iuventus
laeta facit: spoliis se quisque recentibus armat.
vadimus immixti Danais haud numine nostro
multaque per caecam congressi proelia noctem
conserimus, multos Danaum demittimus Orco.
diffugiunt alii ad navis et litora cursu
fida petunt; pars ingentem formidine turpi 2.400
scandunt rursus equum et nota conduntur in alvo.
Chi spiegherebbe parlando la strage di quella notte,
chi le morti o potrebbe eguagliare le angosce con lacrime?
La città antica che ha dominato per molti anni crolla;
e moltissimi corpi inerti qua e là son stesi per le vie
e per le case e le soglie consacrate degli dei.
Ma non da soli i Teucri pagano il fio con il sangue;
a volte an che ai vinti il valore ritorna nei cuori
ed i vittoriosi Danai cadono. Crudele ovunque
il lutto, ovunque terrore e frequentissima l’immagine della morte.
Primo dei Danai ci si offre, accompagnandolo una grande schiera,
Androgeo, credendoci schiera alleata
ignaro, ed inoltre chiama con parole amiche:
“Affrettatevi, uomini. Quale sì lenta indolenza
attarda? altri rapinano e portan via Pergamo
incendiata: voi venite appena adesso dalle alte navi?”
Disse e subito, non si davan risposte davvero abbastanza fidate,
si accorse caduto in mezzo ai nemici.
Si stupiì e trasse indietro il piede con la frase.
Come chi calpestò in terra un serpente improvviso
negli aspri sentieri e tentando trepidante subito schiva
quello che alza le ire e che gonfia i livido colli,
non diversamente Androgeo se n’andava atterrito alla vista.
Attacchiamo e siamo immischiati con le fitte armi,
qua e là ignari del posto e presi da terrore li
stendiamo; la Fortuna favorisce la prima fatica.
Ed allora Corebo esultando per il successo ed il coraggio
“O compagni, disse, dove la prima Fortuna mostra
la via della salvezza, e dove si offre favorevole, seguiamola:
cambiamo gli scudi dei Danai e adattiamoci
le insegne. Frode o coraggio, chi indagherebbe nel nemico?
Loro daranno le armi”. Così detto, poi indossa l’elmo
chiomato di Androgeo e l’insegna decorata
e adatta al fianco la spada argiva.
Rifeo, lo stesso Dimante e tutta la gioventù contenta
fa questo: ciascuno si arma delle spoglie recenti.
Andiamo mischiati ai Danai non sotto una nostra divinità
ed avanzati attacchiamo molti scontri nella cieca notte,
spediamo all’Orco molti dei Danai.
Alcuni fuggono alle navi e di corsa cercano
i lidi fidati; una parte con vergognosa paura salgono
l’enorme cavallo di nuovo e si nascondono nel ventre noto.
DE CASSANDRA CAPTA (2.402-437)
LA VERGINE CASSANDRA ( 2. 402 - 437)
Heu nihil invitis fas quemquam fidere divis. 2.402
ecce trahebatur passis Priameia virgo
crinibus a templo Cassandra adytisque Minervae
ad caelum tendens ardentia lumina frustra,
lumina, nam teneras arcebant vincula palmas.
non tulit hanc speciem furiata mente Coroebus
et sese medium iniecit periturus in agmen;
consequimur cuncti et densis incurrimus armis.
hic primum ex alto delubri culmine telis
nostrorum obruimur oriturque miserrima caedes
armorum facie et Graiarum errore iubarum.
Ahimè, a nessuno è lecito sperare nulla con gli dei contrari.
Ecco la vergine priamea, sciolti i capelli, Cassandra,
trascinata dal tempio e dai penetrali di Minerva,
alzando incavo al cielo gli occhi ardenti,
gli occhi, poichè catene bloccavano le tenere palme.
Non sopportò questa vista con la mente impazzita Corebo
e si gettò in mezzo alla schiera per morire;
inseguiamo tutti e corriamo in fitte armi.
Qui dapprima dall’alta cima del tempio siam colpiti
dai dardi dei nostri e nasce una miserrima strage
per la foggia delle armi e per l’inganno dei pennacchi grai.
tum Danai gemitu atque ereptae virginis ira
undique collecti invadunt, acerrimus Aiax
et gemini Atridae Dolopumque exercitus omnis:
adversi rupto ceu quondam turbine venti
confligunt, Zephyrusque Notusque et laetus Eois
Eurus equis; stridunt silvae saevitque tridenti
spumeus atque imo Nereus ciet aequora fundo.
illi etiam, si quos obscura nocte per umbram
fudimus insidiis totaque agitavimus urbe,
apparent; primi clipeos mentitaque tela
agnoscunt atque ora sono discordia signant.
ilicet obruimur numero, primusque Coroebus
Penelei dextra divae armipotentis ad aram 2.425
procumbit; cadit et Rhipeus, iustissimus unus
qui fuit in Teucris et servantissimus aequi
dis aliter visum; pereunt Hypanisque Dymasque
confixi a sociis; nec te tua plurima, Panthu,
labentem pietas nec Apollinis infula texit.
Iliaci cineres et flamma extrema meorum,
testor, in occasu vestro nec tela nec ullas
vitavisse vices, Danaum et, si fata fuissent
ut caderem, meruisse manu. divellimur inde,
Iphitus et Pelias mecum quorum Iphitus aevo
iam gravior, Pelias et vulnere tardus Ulixi,
protinus ad sedes Priami clamore vocati.
Allora i Danai per il dolore el’ra della vergine strappata
radunati da ogni parte attaccano, il fortissimo Aiace
ed i fretelli Atridi e tutto l’esercito dei Dolopi:
come a volte venti contrari, scoppiata una burrasca,
si scontrano, e Zefiro e Noto ed Euro, felice
per i vcavalli eoi; stridon le selve ed infuria spumoso
Nereo col tridente e provoca le acque dall’estremo fondo.
Anch’essi, che nell’oscura notte nell’ombra
vincemmo con gli inganni e cacciammo per tutta la città,
appaiono; per primi riconoscono gli scudi e le false armi
e notano i volti discordanti dall’accento.
Subito siam travolti dal numero. E per primo Corebo
per mano di Peneleo stramazza all’altare della dea
armipotente; cade pure Rifeo, unico il più giusto
che ci fu tra i Teucri e scupolosissimo del giusto,
agli dei parve altrimenti; periscono Ipani e Dimante
trafitti dagli amici; nè ti protesse morente, Panto,
la tua massimavirtù nè la benda di Apollo.
O ceneri iliache e fiamma estrema dei miei,
chiamo a testimonio di non aver evitato nella vostra caduta
nè frecce nè alcuna situazione, e se ci fossero stati i fati
percgè cadessi, l’avrei meritato per mano dei Danai. Di lì ci
atrappiamo, Ifito e Pelia con me, ma di essi Ifito ormai più vecchio
d’età, anche Pelia lento per una ferita di Ulisse,
subito chiamati da grida al palazzo di Priamo.
DE GRAECORUM IMPETU IN PRIAMI REGIAM
(2.438-505)
ASSALTO ALLA REGGIA DI PRIAMO
(2. 438 - 505)
hic vero ingentem pugnam, ceu cetera nusquam 2.438
bella forent, nulli tota morerentur in urbe,
sic Martem indomitum Danaosque ad tecta ruentis
cernimus obsessumque acta testudine limen.
haerent parietibus scalae postisque sub ipsos
nituntur gradibus clipeosque ad tela sinistris
protecti obiciunt, prensant fastigia dextris.
Dardanidae contra turris ac tota domorum
culmina convellunt; his se, quando ultima cernunt,
extrema iam in morte parant defendere telis,
auratasque trabes, veterum decora alta parentum,
devolvunt; alii strictis mucronibus imas
obsedere fores, has servant agmine denso. 2.450
instaurati animi regis succurrere tectis
auxilioque levare viros vimque addere victis.
Limen erat caecaeque fores et pervius usus
tectorum inter se Priami, postesque relicti
a tergo, infelix qua se, dum regna manebant,
saepius Andromache ferre incomitata solebat
ad soceros et avo puerum Astyanacta trahebat.
evado ad summi fastigia culminis, unde
tela manu miseri iactabant inrita Teucri.
turrim in praecipiti stantem summisque sub astra
eductam tectis, unde omnis Troia videri
et Danaum solitae naves et Achaica castra,
adgressi ferro circum, qua summa labantis
iuncturas tabulata dabant, convellimus altis
sedibus impulimusque; ea lapsa repente ruinam
cum sonitu trahit et Danaum super agmina late
incidit. ast alii subeunt, nec saxa nec ullum
telorum interea cessat genus.
Qui davvero vediamo un’aspra battaglia, come se altri
scontri non ci fossero altrove, nessuno morisse in tutta la città,
così Marte indomito ed i Danai scagliantisi contro le mura
e la porta assediata, creatasi una testuggine.
Le scale s’appoggiano alle pareti e sotto gli stessi portoni
si muovono per i gradini e protetti con le sinistre (mani)
oppongono gli scudi ai dardi, con le destre afferrano i tetti.
I dardanidi di fronte divellono le torri e tutte le coperture
delle case; con queste armi, poichè vedono la fine,
cercano di difendersi ormai in punto di morte,
e scagliano le travi dorate, alte decorazioni degli antichi
antenati; altri sguainate le spade hanno occupato la parte bassa
delle porte, le difendono in schiera serrata.
Gli animi rinfrancati accorrono alle case del re
e rianimano con l’aiuto gli eroi e danno vigoria ai vinti.
C’era un’entrata e porte segrete e passaggio solito tra loro
dei palazzi di Priamo, e ingressi abbandonati
dietro, dove abbastanza spesso l’infelice Andromaca, finchè
duravano i regni di Priamo, soleva recarsi, non accompagnata,
e conduceva Astianatte bambino dai suoceri e dal nonno.
Esco sulle cime del tetto più alto, da dove i miseri
Troiani scagliavano con forza gli inutili dardi.
Una torre che s’ergeva a picco, alzata dai tetti
fino alle stelle, si vedeva tutta Troia
e le solite navi dei Teucri ed i campi achei,
attaccatala attorno col ferro, dove i piani superiori
offrivano giunture vacillanti, sradichiamo dalle alte
basi e spingiamo; essa scivolata subito produce un crollo
con fragore e cade largamente sopra le schiere
de Danai. Ma altri subentrano, nè frattanto cessano pietre
nè alcun genere di proiettili.
Vestibulum ante ipsum primoque in limine Pyrrhus
exsultat telis et luce coruscus aena:
qualis ubi in lucem coluber mala gramina pastus,
frigida sub terra tumidum quem bruma tegebat,
nunc, positis novus exuviis nitidusque iuventa,
lubrica convolvit sublato pectore terga
arduus ad solem, et linguis micat ore trisulcis. 2.475
una ingens Periphas et equorum agitator Achillis,
armiger Automedon, una omnis Scyria pubes
succedunt tecto et flammas ad culmina iactant.
ipse inter primos correpta dura bipenni
limina perrumpit postisque a cardine vellit
aeratos; iamque excisa trabe firma cavavit
robora et ingentem lato dedit ore fenestram.
apparet domus intus et atria longa patescunt;
apparent Priami et veterum penetralia regum,
armatosque vident stantis in limine primo.
at domus interior gemitu miseroque tumultu
miscetur, penitusque cavae plangoribus aedes
femineis ululant; ferit aurea sidera clamor.
tum pavidae tectis matres ingentibus errant
amplexaeque tenent postis atque oscula figunt.
instat vi patria Pyrrhus; nec claustra nec ipsi
custodes sufferre valent; labat ariete crebro
ianua, et emoti procumbunt cardine postes.
fit via vi; rumpunt aditus primosque trucidant
immissi Danai et late loca milite complent. 2.500
non sic, aggeribus ruptis cum spumeus amnis
exiit oppositasque evicit gurgite moles,
fertur in arva furens cumulo camposque per omnis
cum stabulis armenta trahit. vidi ipse furentem
caede Neoptolemum geminosque in limine Atridas,
vidi Hecubam centumque nurus Priamumque per aras
sanguine foedantem quos ipse sacraverat ignis.
quinquaginta illi thalami, spes tanta nepotum,
barbarico postes auro spoliisque superbi
procubuere; tenent Danai qua deficit ignis.
Davanti allo stesso vestibolo e sulla prima soglia Pirro
esulta spendente di armi e di luce bronzea:
quale un serpente alla luce, nutrito di erbe maligne,
che il freddo inverno proteggeva furioso sotto terra,
ora, cambiate le pelli, nuovo e fresco di giovinezza,
alzato il petto avvolge i dorsi levigati
dritto al sole e vibra in bocca con le lingue trifide.
Insieme l’enorme Perifante e l’auriga dei cavalli d?achille,
lo scudiero Automedonte, insieme tutta la gioventù sciria
accorrono alla casa e gettano fiamme ai tetti.
Lui tra i primi, afferrata una bipenne, spezza
le dure soglie e svelle dal cardine gli stipiti
di bronzo; ed ormai tagliata la trave scavò i saldi
roveri ed aprì con largo squarcio un’enorme finestra.
La casa appare all’interno esi aprono i lunghi atri;
appaiono i penetrali di Priamo e degli antichi re,
e vedono armati stanti sul limitar della soglia.
Ma la casa interna è sconvolta da gemito e misero allarme
e di dentro i cavi palazzi ululano di lamenti
femminili; il grido ferisce le stelle dorate.
Allora le madri atterrite errano tra le immense stanze
e abbraciatele stringono gli stipiti e stampano baci.
Pirro incombe con la violenza del padre; nè sbarre nè le stesse
cuguardie valgono a resistere; crolla la porta per l’ariete
continuo, e gli stipiti cadono strappati dal cardine.
La strada vi fa a forza; i Danai spaccano gli ingressi ed entrati
trucidano i primi e largamente empiono i luoghi di soldataglia.
Non così, quando, rotti gli argini, un torrente spumeggiante
è uscito superato col gorgo le opposte barriere,
si getta furente nei campi e per tutte le piane
trascina con le stalle gli armenti. Io stesso vidi furente
di strage Neottolemo ed i fratelli Atridi sulla soglia,
vidi Ecuba e le cento nuore e Priamo tra gli altari
macchiando di sangue i fuochi che aveva consacrato.
Quei cinquanta talami, sì grande speranza di nipoti,
glii stipiti superbi d’oro barbarico e di spoglie
crollarono; i Danai occupano dove il fuoco arretra.
DE PRIAMI INTERITU (2.506-558)
LA MORTE DEL RE PRIAMO ( 2. 506- 558)
Forsitan et Priami fuerint quae fata requiras. 2.506
urbis uti captae casum convulsaque vidit
limina tectorum et medium in penetralibus hostem,
arma diu senior desueta trementibus aevo
circumdat nequiquam umeris et inutile ferrum
cingitur, ac densos fertur moriturus in hostis.
aedibus in mediis nudoque sub aetheris axe
ingens ara fuit iuxtaque veterrima laurus
incumbens arae atque umbra complexa penatis.
hic Hecuba et natae nequiquam altaria circum,
praecipites atra ceu tempestate columbae,
condensae et divum amplexae simulacra sedebant.
ipsum autem sumptis Priamum iuvenalibus armis
ut vidit, 'quae mens tam dira, miserrime coniunx,
impulit his cingi telis? aut quo ruis?' inquit.
'non tali auxilio nec defensoribus istis
tempus eget; non, si ipse meus nunc adforet Hector.
huc tandem concede; haec ara tuebitur omnis,
aut moriere simul.' sic ore effata recepit
ad sese et sacra longaevum in sede locavit. 2.525
Forse chederesti quali furono i destini di Priamo.
Come vide la situazione della città occupata e travolte
le soglie delle case ed il nemico in mezzo ai penetrali,
l’anziano mette attorno alle spalle trmanti per l’età invano
le armi a lungo disusate e si cinge l’inutile spada
e si getta a morire tra i compatti nemici.
In mezzo al palazzo ci fu un enorme altare sotto il nudo asse
del cielo e vicino un antichissimo alloro
sovrastante l’altare e che abbracciava con lombra i penati.
Qui Ecuba e le figlie invano attorno agli altari,
rapide come colomne per nera tempesta,
sedevano strette e abbracciando le statue degli dei.
Ma come vide lo stesso Priamo, vestite le giovanili armi,
“Quale idea così pazza, miserrimo marito,
ti spinse a cingerti di queste armi? o dove accorri ?” disse.
“Non di tale aiuto nè di simili difensoriil momento
ha bisogno; neppure, se ci fosse adesso lo stesso mio Ettore.
Ritirati qui finalmente; questo altare difenderà tutti,
o morirai insieme”. Così espressasi a voce lo accolse
a sè e collocò l’anziano sul sacro seggio.
Ecce autem elapsus Pyrrhi de caede Polites,
Ma ecco sfuggito dalla strage di Pirro Polite,
unus natorum Priami, per tela, per hostis
uno dei figli di Priamo, tra proiettili, tra nemici
porticibus longis fugit et vacua atria lustrat
fugge per i lunghi porticati e gira i vuoti atri,
saucius. illum ardens infesto vulnere Pyrrhus
ferito. Ardente, con spada ostile, Pirro lo
insequitur, iam iamque manu tenet et premit hasta.
insegue, ormai già lo tiene, lo stringe con l’asta.
ut tandem ante oculos evasit et ora parentum,
Quando infine giunse davanti agli occhi ed ai volti dei genitori,
concidit ac multo vitam cum sanguine fudit.
cadde e versò la vita con molto sangue.
hic Priamus, quamquam in media iam morte tenetur,
Qui Priamo, sebbene ormai sia tenuto in mezzo alla morte,
non tamen abstinuit nec voci iraeque pepercit:
tuttavia non si trattenne dalla parola nè risparmiò l’ira:
'at tibi pro scelere,' exclamat, 'pro talibus ausis
“ Tu però, esclama, per il delitto e per tali imprese
di, si qua est caelo pietas quae talia curet,
gli dei, se c’è per il cielo pietà che curi tali cose
persolvant grates dignas et praemia reddant
paghino degne ricompense e restituiscano premi
debita, qui nati coram me cernere letum
debiti, che facesti vedere alla mia presenza la rovina
fecisti et patrios foedasti funere vultus.
del figlio e macchiasti con la morte i volti di padre.
at non ille, satum quo te mentiris, Achilles
ma quell’Achille, da cui menti d’esser nato, non
talis in hoste fuit Priamo; sed iura fidemque
fu tale verso il nemico Priamo; ma rispettò i diritti
supplicis erubuit corpusque exsangue sepulcro
e la lealtà del supplice e concesse per il sepolcro il corpo
reddidit Hectoreum meque in mea regna remisit.'
esangue di Ettore e mi rimandò nei mei regni.”
sic fatus senior telumque imbelle sine ictu
Così parlò l’anziano e senza spinta lanciò l’asta
coniecit, rauco quod protinus aere repulsum,
inerte, che subito fu respinta dal bronzo roco
et summo clipei nequiquam umbone pependit.
e invano penzolò dalla sommità dell’umbone dello scudo.
cui Pyrrhus: 'referes ergo haec et nuntius ibis
Ed alui Pirro: “Riferirai dunque ‘ste cose ed andrai messaggero
Pelidae genitori. illi mea tristia facta
al padre pelide. A lui ricordati di raccontare le tristi
degeneremque Neoptolemum narrare memento.
mie imprese e del degenere Neottolemo.
nunc morere.' hoc dicens altaria ad ipsa trementem 2.550 Adesso muori.”. Dicendo ciò trascinò lui tremante
traxit et in multo lapsantem sanguine nati,
agli stessi altari e mentre scivolava nel molto sangue del figlio
implicuitque comam laeva, dextraque coruscum
afferrò la chioma con lasinistra e con la destra alzò la spada
extulit ac lateri capulo tenus abdidit ensem.
scintilante e la conficcò nel fianco fino all’elsa.
haec finis Priami fatorum, hic exitus illum
Questa la fine dei destini di Priamo, questa conclusione trasse
sorte tulit Troiam incensam et prolapsa videntem
per sorte lui, che vedeva Troia incendiata e crollata
Pergama, tot quondam populis terrisque superbum
Pergamo, un tempo re superbo dell’Asia per tanti
regnatorem Asiae. iacet ingens litore truncus,
popoli e regni. Il grande tronco giace sul lido,
avulsumque umeris caput et sine nomine corpus.
un capo staccato dalle spalle ed un corpo senza nome.
DE FATALI ELENA (2.559-633)
ELENA, LA DONNA FATALE (2. 559 - 633)
At me tum primum saevus circumstetit horror. 2.559
obstipui; subiit cari genitoris imago,
ut regem aequaevum crudeli vulnere vidi
vitam exhalantem, subiit deserta Creusa
et direpta domus et parvi casus Iuli.
respicio et quae sit me circum copia lustro.
deseruere omnes defessi, et corpora saltu
ad terram misere aut ignibus aegra dedere.
[Iamque adeo super unus eram, cum limina Vestae
servantem et tacitam secreta in sede latentem
Tyndarida aspicio; dant claram incendia lucem
erranti passimque oculos per cuncta ferenti.
illa sibi infestos eversa ob Pergama Teucros
et Danaum poenam et deserti coniugis iras
praemetuens, Troiae et patriae communis Erinys,
abdiderat sese atque aris invisa sedebat.
exarsere ignes animo; subit ira cadentem 2.575
ulcisci patriam et sceleratas sumere poenas.
'scilicet haec Spartam incolumis patriasque Mycenas
aspiciet, partoque ibit regina triumpho?
coniugiumque domumque patris natosque videbit
Iliadum turba et Phrygiis comitata ministris?
occiderit ferro Priamus? Troia arserit igni?
Dardanium totiens sudarit sanguine litus?
Ma un crudele orrore allora anzitutto mi circondò.
Stupii; subentrò l’immagine del caro genitore,
come vidi il coetaneo re esalante la vita
con crudele colpo, subentrò l’abbandonata Creusa
e la casa saccheggiata e la sorte del piccolo Iulo.
Osservo e controllo quale sia la forza attorno ame.
Tutti sfiniti se ne sono andati e con un salto han gettato
i corpi a terra o li han dati feriti alle fiamme.
 Ormai dunque ero solo, quando intravedo la tindaride
occupante le soglie di Vesta e si nascondeva tacita
in posto segreto; gli incendi danno chiara luce
al viandante e porta gli occhi qua e là per tutto.
Ella temendo nemici i Teucri per Pergamo distrutta
e la vendetta dei Danai e le ire del coniuge tradito,
comune Erinni di Troia e della patria,
s’era nascosta e odiata sedeva agli altari.
Arsero fuochi nell’animo; subentra l’ira di vendicare
la patria morente e prendermi scellerate vendette.
“Naturalmente costei incolumevedrà Sparta e la paterna
Micene, e ottenuto il trionfo vi andrà regina?
E il matrimonio ela casa, i padri ed i figli vedrà,
accompagnata dalla folla degli Iliadi e dai Frigi servi?
Priamo sarà morto di spada? Troia arsa dal fuoco?
Il lido dardanio avra grondato tante volte di sangue?
non ita. namque etsi nullum memorabile nomen
feminea in poena est, habet haec victoria laudem;
exstinxisse nefas tamen et sumpsisse merentis
laudabor poenas, animumque explesse iuvabit
ultricis ? famam et cineres satiasse meorum.'
talia iactabam et furiata mente ferebar,]
cum mihi se, non ante oculis tam clara, videndam
obtulit et pura per noctem in luce refulsit
alma parens, confessa deam qualisque videri
caelicolis et quanta solet, dextraque prehensum
continuit roseoque haec insuper addidit ore:
'nate, quis indomitas tantus dolor excitat iras?
quid furis? aut quonam nostri tibi cura recessit?
non prius aspicies ubi fessum aetate parentem
liqueris Anchisen, superet coniunxne Creusa
Ascaniusque puer? quos omnis undique Graiae
circum errant acies et, ni mea cura resistat,
iam flammae tulerint inimicus et hauserit ensis. 2.600
non tibi Tyndaridis facies invisa Lacaenae
culpatusve Paris, divum inclementia, divum
has evertit opes sternitque a culmine Troiam.
aspice namque omnem, quae nunc obducta tuenti
mortalis hebetat visus tibi et umida circum
caligat, nubem eripiam; tu ne qua parentis
iussa time neu praeceptis parere recusa:
hic, ubi disiectas moles avulsaque saxis
saxa vides, mixtoque undantem pulvere fumum,
Neptunus muros magnoque emota tridenti
fundamenta quatit totamque a sedibus urbem
eruit. hic Iuno Scaeas saevissima portas
prima tenet sociumque furens a navibus agmen
ferro accincta vocat.
iam summas arces Tritonia, respice, Pallas
insedit nimbo effulgens et Gorgone saeva.
ipse pater Danais animos virisque secundas
sufficit, ipse deos in Dardana suscitat arma.
eripe, nate, fugam finemque impone labori;
nusquam abero et tutum patrio te limine sistam.'
dixerat et spissis noctis se condidit umbris.
apparent dirae facies inimicaque Troiae
numina magna deum.
Tum vero omne mihi visum considere in ignis
Ilium et ex imo verti Neptunia Troia:
2.625
ac veluti summis antiquam in montibus ornum
cum ferro accisam crebrisque bipennibus instant
eruere agricolae certatim, illa usque minatur
et tremefacta comam concusso vertice nutat,
vulneribus donec paulatim evicta supremum
congemuit traxitque iugis avulsa ruinam.
descendo ac ducente deo flammam inter et hostis
expedior: dant tela locum flammaeque recedunt.
No così. Infatti anche se mai c’è fama memorabile
in vendetta di donna, (nè) questa vittoria ottiene lode;
sarò lodato d’aver tuttavia ucciso un mostro e aver preso
vendette meritevoli, e gioverà aver riempito il cuore della
vendicatrice?
aver saziato la fama e le ceneri dei miei.”
Tali cose meditavo ed ero trascinato dalla mente infuriata,
quando mi si offrese, non sì chiara davanti agli occhi,
visibile e splendette nella notte di pura luce
la grande madre, manifestandosi dea quale e quanto bella
suole apparire ai celesti, e mi trattenne preso dalla destra
ed inoltre aggiunse queste parole conla rosea bocca:
“Figlio, quale sì grande dolore eccita ire indomite?
Perchè t’infurii? o dove sen’è andata per te la premura di noi?
Non guarderai prima dove abbia abbandonato il padre Anchise,
stanco per l’età, se la moglie Creusa sopravviva
el il piccolo Ascanio?Ma tutte le schiere graie dovunque li
attorniano e, se la mia cura non assistesse,
già le fiamme li avrebbero avvolti e la spada nemica uccisi.
Non ti sia odiosa la vista della lacena tindaride
o incolpato Paride, l’inclemenza degli dei, proprio degli dei,
distrugge questi beni e abbatte Troia dalla cima.
Infatti guarda tutta la nube, che ora calata ti offusca
mentre scruti gli sguardi mortali ed attorno umida
s’addensa, la toglierò; tu non temere gli ordini della madre
e non rifiutare di obbedire ai comandi:
qui, dove vedi gli edifici divelti e le pietre strappate
dalle pietre el il fumo ondeggiante con mista polvere,
Nettuno scuote le mura e le fondamenta smosse
dal grande tridente e sradica tutta la città dalle sedi.
Qui Giunone crudelissima occupa per prima le porte
scee e furente, cinta di spada, chiama la truppa alleata.
Già Pallade tritonia, osserva, ha occupato la sommità
delle rocche sfolgorante col nembo e la crudele Gorgone.
Lo stesso padre offre ai Danai coraggio e forze propizie,
lui stesso sprona gli dei contro le armi dardane.
Togliti, figlio, imponiti la fuga e la fine all’affanno;
mai m’allontanerò e ti assisterò sicuro sulla soglia paterma.”
Aveva parlato e si nascose nelle opache ombre della notte.
Appaiono scene crudeli e le grandi potenze degli dei
avverse a Troia.
Allora davvero mi parve che Ilio sprofondasse
nel fuoco e che la nattunia Troia fosse scossa alla base,
e come gli agricoltori insistono a gara sulla cima dei monti
a sradicare un antico orno stroncato col ferro
e con fitte bipenni, ella sempre minaccia
e fatta tremare, sconvolta la cima, ondeggia la chioma,
finchè a poco a poco vinta dalle ferite alla fine
gemette e divelta portò rovina tra i gioghi.
Discendo e guidandomi un dio mi libero tra fiamma
e nemici: i dardi fan posto e le fiamme si ritirano.
AD ANCHISAE DOMUM (2.634-729)
ALLA CASA DI ANCHISE ( 2. 634- 729)
Atque ubi iam patriae perventum ad limina sedis
antiquasque domos, genitor, quem tollere in altos
optabam primum montis primumque petebam,
abnegat excisa vitam producere Troia
exsiliumque pati. 'vos o, quibus integer aevi
sanguis,' ait, 'solidaeque suo stant robore vires,
E quando già si giunse alle soglie ed agli antichi palazzi
della casa paterna, il padre, che anzitutto volevo portare
sugli alti monti e ricercavo anzitutto,
rifiuta, abbattuta Troia, di contunuare la vita
e patire l’esilio. “Oh voi, per i quali il sangue dell’età è
integro, dice, e le solide forze stannonella loro vitalità,
vos agitate fugam.
me si caelicolae voluissent ducere vitam,
has mihi servassent sedes. satis una superque
vidimus excidia et captae superavimus urbi.
sic o sic positum adfati discedite corpus.
ipse manu mortem inveniam; miserebitur hostis
exuviasque petet. facilis iactura sepulcri.
iam pridem invisus divis et inutilis annos
demoror, ex quo me divum pater atque hominum rex
fulminis adflavit ventis et contigit igni.'
Talia perstabat memorans fixusque manebat. 2.650
nos contra effusi lacrimis coniunxque Creusa
Ascaniusque omnisque domus, ne vertere secum
cuncta pater fatoque urgenti incumbere vellet.
abnegat inceptoque et sedibus haeret in isdem.
rursus in arma feror mortemque miserrimus opto.
nam quod consilium aut quae iam fortuna dabatur?
'mene efferre pedem, genitor, te posse relicto
sperasti tantumque nefas patrio excidit ore?
si nihil ex tanta superis placet urbe relinqui,
et sedet hoc animo perituraeque addere Troiae
teque tuosque iuvat, patet isti ianua leto,
iamque aderit multo Priami de sanguine Pyrrhus,
natum ante ora patris, patrem qui obtruncat ad aras.
hoc erat, alma parens, quod me per tela, per ignis
eripis, ut mediis hostem in penetralibus utque
Ascanium patremque meum iuxtaque Creusam
alterum in alterius mactatos sanguine cernam?
arma, viri, ferte arma; vocat lux ultima victos.
reddite me Danais; sinite instaurata revisam
proelia. numquam omnes hodie moriemur inulti.'
Hinc ferro accingor rursus clipeoque sinistram
insertabam aptans meque extra tecta ferebam.
ecce autem complexa pedes in limine coniunx
haerebat, parvumque patri tendebat Iulum:
'si periturus abis, et nos rape in omnia tecum; 2.675
sin aliquam expertus sumptis spem ponis in armis,
hanc primum tutare domum. cui parvus Iulus,
cui pater et coniunx quondam tua dicta relinquor?'
Talia vociferans gemitu tectum omne replebat,
cum subitum dictuque oritur mirabile monstrum.
namque manus inter maestorumque ora parentum
ecce levis summo de vertice visus Iuli
fundere lumen apex, tactuque innoxia mollis
lambere flamma comas et circum tempora pasci.
nos pavidi trepidare metu crinemque flagrantem
excutere et sanctos restinguere fontibus ignis.
at pater Anchises oculos ad sidera laetus
extulit et caelo palmas cum voce tetendit:
'Iuppiter omnipotens, precibus si flecteris ullis,
aspice nos, hoc tantum, et si pietate meremur,
da deinde auxilium, pater, atque haec omina firma.'
Vix ea fatus erat senior, subitoque fragore
intonuit laevum, et de caelo lapsa per umbras
stella facem ducens multa cum luce cucurrit.
illam summa super labentem culmina tecti
cernimus Idaea claram se condere silva
signantemque vias; tum longo limite sulcus
dat lucem et late circum loca sulphure fumant.
hic vero victus genitor se tollit ad auras
adfaturque deos et sanctum sidus adorat.
'iam iam nulla mora est; sequor et qua ducitis adsum, 2,701
voi organizzate la fuga.
Se i celesti avessero voluto che continuassi la vita,
mi avrebbero conservato queste sedi. Abbastanza e insieme troppo
abbiam visto eccidi e sopravvivemmo alla città occupata.
Così, oh così dopo aver salutato il corpo deposto, partite.
Io troverò la morte dimia mano; il nemico avrà compassione
e chiederà le spoglie. E’ facile la rinuncia del sepolcro.
Già da tempo odiato dagli dei trascorro pure
inutili anni, da quando il padre degli dei e re degli uomini
mi sfiorò coi venti del fulmine e mi toccò col fuoco”.
S’ostinava ricordando tali cose e restava fermo.
Noi davanti sciolti in lacrime, e la moglie Creusa
e Ascaniao e tutta la casa, che il padre non volesse
distruggere tutto e darsi ad un fato opprimente.
Rifiuta e s’attacca al proposito ed alle sedi stesse.
Di nuovo mi butto nell’armi ed infelicissimo voglio la morte.
Infatti quale decisione o quale sorte era data?
“ O padre, sperasti forse che io potessi muovere un passo,
abbandonato te, e sì grave mostruosità cadde dalla bocca paterna?
Se agli dei piace che nulla sia lasciato da sì grande città,
e ciò dura nel cuore e ti piace aggiungere a Troia che perirà
te ed i tuoi, la porta si spalanca a tale rovina,
ormai si presenterà Pirro dal molto sangue di Priamo, che sgozza
il figlio davanti agli occhi del padre, il padre presso gli altari.
Era per questo, grande madre, che mi strappi tra armi e
tra fiamme, perchè veda il nemico in mezzo ai penetrali e
perchè (veda) Ascanio e mio padre e Creusa vicino
sacrificati uno nel sangue dell’altro?
Le armi, uomini, portate armi; l’ultima luce per i vinti chiama.
datemi ai Danai; lasciate che riveda i combattimenti
iniziati. Certamente non tutti moriremo oggi invendicati.”
Allora di nuovo mi cingo della spada e adattandola inserivo
la sinistra allo scudo e mi portavo fuori di casa.
Ma ecco la sposa sulla soglia abbracciandomi i piedi
s’attaccava e tendeva al padre il piccolo Iulo:
“ Se parti per morire, prendi anche noi con te per ogni caso;
se invece sperimentatolo, poni qualche speranza nelle armi indossate,
assicura prima questa casa. A chi il piccolo Iulo,
a chi il padre ed io un tempo detta tua sopsasono lasciata?”
Così gridando riempiva di pianto tutta la casa,
quando improvviso si mostra un prodigio, mirabile a dirsi.
infatti tra le mani ed i volti dei tristissimi genitori
ecco il leggera ciuffo di Iulo dalla cima della testa sembrò
spandere una luce ed una innocua fiamma, morbida al tatto
lambire i capelli ed appagarsi intorno alle tempia.
Noi spaventati dalla paura trepidiamo e scuotiamo la chioma
bruciante e spegnere con acque i santi fuochi.
Ma il padre Anchise lieto alzò gli occhi alle stelle
e tese le palme al cielo con una preghiera:
“Giove onnopotente, se ti pieghi a qualche supplica,
guardaci, solo questo, e se meritiamo per la virtù,
da’ poi aiuto, padre, e conferma questi presagi”.
Aveva appena parlato il vecchio ed il lato destro
tuonò ‘dimprovviso fragore, ed una stella caduta dal cielo
recando una fiamma tra le ombre corse con intensa luce.
La vediamo luminosa sopra la sommità del tetto
nascondersi cadendo nella selva idea segnalando le vie;
poi per lungo tratto il solco
dà luce e vastamente attorno i luoghi fumano di zolfo.
Allora davvero il padre vinto si alza verso il cielo
e parla agli dei ed adora la santa stella.
“Nessun indugio mai più; vi seguo e dove guidate ci sono,
di patrii; servate domum, servate nepotem.
vestrum hoc augurium, vestroque in numine Troia est. pol
cedo equidem nec, nate, tibi comes ire recuso.'
dixerat ille, et iam per moenia clarior ignis
auditur, propiusque aestus incendia volvunt.
'ergo age, care pater, cervici imponere nostrae;
ipse subibo umeris nec me labor iste gravabit;
quo res cumque cadent, unum et commune periclum,
una salus ambobus erit. mihi parvus Iulus
2,710
sit comes, et longe servet vestigia coniunx.
vos, famuli, quae dicam animis advertite vestris.
est urbe egressis tumulus templumque vetustum
desertae Cereris, iuxtaque antiqua cupressus
religione patrum multos servata per annos;
hanc ex diverso sedem veniemus in unam.
tu, genitor, cape sacra manu patriosque penatis;
me bello e tanto digressum et caede recenti
attrectare nefas, donec me flumine vivo
abluero.'
haec fatus latos umeros subiectaque colla
veste super fulvique insternor pelle leonis,
succedoque oneri; dextrae se parvus Iulus
implicuit sequiturque patrem non passibus aequis;
pone subit coniunx. ferimur per opaca locorum, 2.725
et me, quem dudum non ulla iniecta movebant
tela neque adverso glomerati examine Grai,
nunc omnes terrent aurae, sonus excitat omnis
suspensum et pariter comitique onerique timentem.
o dei patrii; salvate la casa, salvate il nipote.
questo presagio è vostro e Troia sotto la vostra protezione.
Vengo senz’altro, figlio, nè rifiuto di venirti compagno.”
Egli aveva parlato e già per le mura si sente più chiaro
il fuoco, e più vicino gli incendi lanciano vampe.
“Su via, caro padre, mettiti al nostro collo;
io mi sottoporrò con le spalle nè questa fatica mi peserà;
Comunque accadranno le cose, uno e comune il pericolo,
unica salvezza ci sarà per entrambi. Mi sia compagno il piccolo
Iulo, e dietro la sposasegua le orme:
Voi, servi, osservate coi vostri cuori quello che io dica.
C’è, usciti dalla città un’altura ed un tempio antico
di Cerere abbandonata, e vicino un vecchio cipresso
serbato per molti anni dalla religiosità dei padri;
arriveremo da punti diversi a quest’unico luogo.
Tu, padre, prendi in mano le cose sacre ed i patrii penati;
è sacrilegio che io uscito da sì grande guerra e strage
recente li tocchi, finchè con fiume vivo mi
sarò lavato.”
Detto questo, mi ricopro sopra le larghe spalle ed
i colli curvati d’una pelle di biondo leone,
e mi sottopongo al carico; il piccolo Iulo si attaccò
alla destra e segue il padre con passi non uguali;
dietro viene la sposa. Ci portiamo per luoghi oscuri,
e me, che nessuna arma scagliata poco prima impauriva,
nè i Grai riuniti co schiera avversa,
ora tutti i soffi mi atterriscono; ogni suono mi agita
perplesso ed ugualmente titubante per il compagno ed il carico.
DE CREUSA AMISSA (2.730-804)
CREUSA SCOMPARE ( 2. 730 - 804)
iamque propinquabam portis omnemque videbar 2.730
evasisse viam, subito cum creber ad auris
visus adesse pedum sonitus, genitorque per umbram
prospiciens 'nate,' exclamat, 'fuge, nate; propinquant.
ardentis clipeos atque aera micantia cerno.'
hic mihi nescio quod trepido male numen amicum 2.735
confusam eripuit mentem. namque avia cursu
dum sequor et nota excedo regione viarum,
heu misero coniunx fatone erepta Creusa
substitit, erravitne via seu lapsa resedit,
incertum; nec post oculis est reddita nostris.
nec prius amissam respexi animumve reflexi
quam tumulum antiquae Cereris sedemque sacratam
venimus: hic demum collectis omnibus una
defuit, et comites natumque virumque fefellit.
quem non incusavi amens hominumque deorumque,
aut quid in eversa vidi crudelius urbe?
Ascanium Anchisenque patrem Teucrosque penatis
commendo sociis et curva valle recondo;
ipse urbem repeto et cingor fulgentibus armis.
stat casus renovare omnis omnemque reverti 2.750
per Troiam et rursus caput obiectare periclis.
principio muros obscuraque limina portae,
qua gressum extuleram, repeto et vestigia retro
observata sequor per noctem et lumine lustro:
horror ubique animo, simul ipsa silentia terrent.
inde domum, si forte pedem, si forte tulisset,
me refero: inruerant Danai et tectum omne tenebant.
ilicet ignis edax summa ad fastigia vento
Ed ormai m’avvicinavo alle porte e mi sembrava d’aver superato
ogni via, quando d’improvviso sembrò presentarsi aglle orecchie
un fitto rumore di piedi ed il padre scrutando per il buio
esclama: “Figlio, fuggi, figlio; s’avvicinano.
Scorgo fiammeggianti scudi e bronzi brillanti.”
Allora non so che divinità malvagiamente amica strappò
la mente confusa a me trepidante. E mentre di corsa
seguo luoghi impervi ed esco dalla posizione nota delle vie,
ahimè la sposa Creusa forse strappata da misera sorte
si fermò, forse deviò dalla via o caduta si fermò,
è (cosa) incerta; nè poi fu restituita ai nostri occhi.
nè perdutala la osservai o feci attenzione prima
che giungessimo all’altura ed alla sede santa dell’antica
Cerere: qui finalmentte, raccolti tutti, le sola
mancò e deluse i compagni ed il figlio ed il marito.
Chi non accusai, pazzo, degli dei e degli uomini,
o cosa vidi di più crudele in una città distrutta?
Ascanio ed il padre Anchise ed i penati teucri
li affido ai compagni e li nascondo nella valle profonda;
io ritorno in città e son cinto di splendenti armi.
E’ deciso di rinnovare ogni vicenda e ritornare per tutta
Troia ed offrire di nuovo la vita ai pericoli.
Al principio ripercorro le mura e le oscure soglie della porta
donde avevo preso il camminoe seguo a ritroso le orme
percorse nella notte e scruto con la luce (dela note):
ovunque spavento pel cuore, insieme gli stessi silenzi atterriscono.
Poi mi riporto a casa, se mai vi avesse rivolto, se mai,
il passo: v’eran penetrati i Danai e tenevan tutta la casa.
D’improvviso il fuoco vorace col vento si avvolge
volvitur; exsuperant flammae, furit aestus ad auras.
procedo et Priami sedes arcemque reviso:
et iam porticibus vacuis Iunonis asylo
custodes lecti Phoenix et dirus Ulixes
praedam adservabant. huc undique Troia gaza
incensis erepta adytis, mensaeque deorum
crateresque auro solidi, captivaque vestis
congeritur. pueri et pavidae longo ordine matres
stant circum.
ausus quin etiam voces iactare per umbram
implevi clamore vias, maestusque Creusam
nequiquam ingeminans iterumque iterumque vocavi.
quaerenti et tectis urbis sine fine ruenti
infelix simulacrum atque ipsius umbra Creusae
visa mihi ante oculos et nota maior imago.
obstipui, steteruntque comae et vox faucibus haesit.
tum sic adfari et curas his demere dictis: 2.775
'quid tantum insano iuvat indulgere dolori,
o dulcis coniunx? non haec sine numine divum
eveniunt; nec te comitem hinc portare Creusam
fas, aut ille sinit superi regnator Olympi.
longa tibi exsilia et vastum maris aequor arandum,
et terram Hesperiam venies, ubi Lydius arva
inter opima virum leni fluit agmine Thybris.
illic res laetae regnumque et regia coniunx
parta tibi; lacrimas dilectae pelle Creusae.
non ego Myrmidonum sedes Dolopumve superbas
aspiciam aut Grais servitum matribus ibo,
Dardanis et divae Veneris nurus;
sed me magna deum genetrix his detinet oris.
iamque vale et nati serva communis amorem.'
haec ubi dicta dedit, lacrimantem et multa volentem
dicere deseruit, tenuisque recessit in auras.
ter conatus ibi collo dare bracchia circum;
ter frustra comprensa manus effugit imago,
par levibus ventis volucrique simillima somno.
sic demum socios consumpta nocte reviso.
Atque hic ingentem comitum adfluxisse novorum
invenio admirans numerum, matresque virosque,
collectam exsilio pubem, miserabile vulgus.
undique convenere animis opibusque parati
in quascumque velim pelago deducere terras.
iamque iugis summae surgebat Lucifer Idae
ducebatque diem, Danaique obsessa tenebant
limina portarum, nec spes opis ulla dabatur.
cessi et sublato montis genitore petivi.
ai tetti, le fiamme stravincono, la vampa infuria per l’aria.
Avanzo e rivedo il palazzo e la rocca di Priamo:
ed ormai nei vasti porticati nell’asilo di Giunone
guardie scelte Fenice ed il crudele Ulisse
curavano il bottino. Qui da ogni parte si ammucchiano
i tesori troiani saccheggiati, bruciati i penetrali,
mense degli dei, vasi massicci d’oro e vestiario
catturato. Bambini e madri impaurite stanno attorno
in lunga fila.
Anzi osando anche lanciare grida per l’ombra
riempii le vie di richiami, e triste invano gemendo
più e più volte chiamai Creusa.
Cercando e correndo senza fine nelle case della città
mi apparve davanti agli occhi il fantasma e l’ombra
della stessa Creusa e la figura maggiore di quella nota.
Stupii, i capelli si drizzarono e la voce s’attaccò alla gola.
Allora così parlava e alleviava le pene con qieste parole:
“ Che serve abbandonarsi sì tanto ad un pazzesco dolore,
o dolce marito? Queste cose non accadono senza il volere
degli dei; nè ti è lecito portare di qui Creusa come compagna,
o lo permette lui, i re del celeste Olimpo.
Lunghi gli esili per te e la vasta distesa del mare da solcare,
e giungerai alla terra Esperia, dove il lidio Tevere
tra campi fecondi di semi scorre con lieve corso.
Lì sorti propizie e regno e sposa regina,
fatti per te; scaccia le lacrime per l’amata Creusa.
Io non vedrò le superbe regge dei Mirmidoni
o dei Dolopio andrò a servire i Grai,
io nuora di Dardano e della divina Venere;
ma la grande genitrice degli dei mi tiene su questi lidi.
Ormai addio serba l’amore del figlio comune”.
Come disse queste frasi, lasciò me che piangevo e volevo
dire molte cose, e e scomparve tra l’arie leggere.
re volte tentai allora stringerle le braccia al collo;
tre volte l’immagine invano afferrata sfuggì dalle mani,
uguale ai venti leggeri e molto simile al sonno fugace.
Cosi finalmente, consumata la notte, rivedo i compagni.
E qui trovo meravigliandomi che un enorme numero
di nuovi compagni è affluito,sia madri che mariti,
gioventù raccolta per l’esilio, miserevole volgo.
Da ogni parte convennero pronti nei cuori e nei mezzi
in qualunque terra volessi condurli per mare.
Ormai Lucifero sorgeva dai gioghi del sommo Ida
e guidava il giorno, ed i Danai tenevano assediate
le soglie delle porte, nè alcuna speranza d’aiuto era data.
Mi rassegnai e sollevato il padre mi diressi sui monti.
LIBER III
LIBRO III
DE TROIA DIGRESSU (3.1-12) - IN TRACIA: DE
POLIDORI UMBRA (3.13-68) - DELI: DE APOLLINIS
ORACULO (3.69-120) - CRETAE: DE PESTILENTIA
(3.121-146) - DE PENATUM INTERVENTU (3.147191) - DE TEMPESTATE (3.192-208) - IN
STROPHADIBUS: DE HARPYIS (3.109-269) - DE
ACTII COMMORATIONE (3.270-293) - DE OCCURSU
CUM ANDROMACHA HELENOQUE (3.295-354) - DE
HELENI AUGURIO (3.356-471) - DE DISCESSU AB
ANDROMACHA HELENOQUE (3.472-505) - ITALIA,
ITALIA (3.506-546) - DE CYCLOPUM TERRIS (3.547582) - DE ACHAEMENIDE GRAECO (3.583-654) - DE
POLYPHEMO ET CYCLOPIBUS (3.655-691) - DE
ANCHISAE INTERITU (3.692-718)
DE TROIA DIGRESSU (3.1-12)
GLI ENEIDI ESULI ( 3. 1 - 12)
Postquam res Asiae Priamique evertere gentem 3.1
immeritam visum superis, ceciditque superbum
Ilium et omnis humo fumat Neptunia Troia,
diversa exsilia et desertas quaerere terras
auguriis agimur divum, classemque sub ipsa
Antandro et Phrygiae molimur montibus Idae,
incerti quo fata ferant, ubi sistere detur,
contrahimusque viros. vix prima inceperat aestas
et pater Anchises dare fatis vela iubebat,
litora cum patriae lacrimans portusque relinquo
et campos ubi Troia fuit. feror exsul in altum
cum sociis natoque penatibus et magnis dis.
Dopo che piacque ai celesti distruggere la potenza dell’Asia
ed il popolo incolpevole di Priamo, e la superba Ilio
cadde e tutta la nettunia Troia a terra fuma,
siamo costretti dai presagi degli dei a cercare diversi esili
e terre deserte, e costruiamo la flotta sotto la stessa
Antandro ed i monti del frigio Ida,
incerti dove i fati portino, dove sia dato fermarci,
e raccogliamo uomini. Era appena iniziata la prima estate
ed il padre Anchise ordinava di dare le vele ai fati,
quando piangendo lascio i lidi ed i porti della patria
e le piane dove fu Troia. Esule son portato in alto mare
coi compagni e col figlio ed i grandi dei penati.
IN TRACIA: DE POLIDORI UMBRA (3.13-68)
ORRIBILE OMBRA DI POLIDORE (3. 13- 68)
Terra procul vastis colitur Mavortia campis 3.13
Thraces arant acri quondam regnata Lycurgo,
hospitium antiquum Troiae sociique penates
dum fortuna fuit. feror huc et litore curvo
moenia prima loco fatis ingressus iniquis
Aeneadasque meo nomen de nomine fingo.
sacra Dionaeae matri divisque ferebam
auspicibus coeptorum operum, superoque nitentem
caelicolum regi mactabam in litore taurum.
forte fuit iuxta tumulus, quo cornea summo
virgulta et densis hastilibus horrida myrtus.
accessi viridemque ab humo convellere silvam
conatus, ramis tegerem ut frondentibus aras,
3.25
horrendum et dictu video mirabile monstrum.
nam quae prima solo ruptis radicibus arbos
vellitur, huic atro liquuntur sanguine guttae
et terram tabo maculant. mihi frigidus horror
membra quatit gelidusque coit formidine sanguis.
rursus et alterius lentum convellere vimen
insequor et causas penitus temptare latentis;
ater et alterius sequitur de cortice sanguis.
multa movens animo Nymphas venerabar agrestis
Gradivumque patrem, Geticis qui praesidet arvis,
rite secundarent visus omenque levarent.
tertia sed postquam maiore hastilia nisu
adgredior genibusque adversae obluctor harenae,
Una terra Mavorzia lontano dalle vaste pianure è abitata,
l’arani i Traci, governata un tempo dal duro Licurgo,
antica ospitalità e penati alleati di Troia
finchè ci fu fortuna. Son portato qui e sul lido ricurvo
fondo le prime mura, entrato con fati avversi,
e dal mio nome formo il nome di Eneadi.
Portavo doni dacri alla madre dionea ed ai divini
auspici delle imprese iniziate, ed al celeste re
dei celicoli offrivo un toro splendente sul lido.
C’era per caso un’altura, sulla cui sommità virgulti
di corniolo ed un mirto irto di fitte lance.
Mi avvicinai tentando di strappare da terra una verde
pianta, per coprire di rami frondosi gli altari,
e vedo un prodigio spaventoso e mirabile a dirsi.
Infatti la pianta che per prima, rotte le radici,
è divelta, a questa si sciolgono gocce di nero sangue
e macchiano la terra di marcio. Un freddo fremito
mi scuote le membra ed il sangue gelido scorre con terrore.
Di nuovo proseguo a strappare il flessibile rametto di un’altra
e scoprire del tutto le cause latenti;
nero sangue esce anche dalla corteccia dell’altra.
Meditando molto in cuore veneravo le Ninfe agresti
ed il padre Gradivo, che protegge i campi getici,
favorevolmente assecondassero le visioni e togliessero il presagio.
Ma dopo che con maggior sforzo afferro il terzo rametto
e con le ginocchia lotto con la sabbia avversa,
eloquar an sileam? gemitus lacrimabilis imo
auditur tumulo et vox reddita fertur ad auris:
'quid miserum, Aenea, laceras? iam parce sepulto,
parce pias scelerare manus. non me tibi Troia
externum tulit aut cruor hic de stipite manat.
heu fuge crudelis terras, fuge litus avarum:
nam Polydorus ego. hic confixum ferrea texit
telorum seges et iaculis increvit acutis.'
tum vero ancipiti mentem formidine pressus
obstipui steteruntque comae et vox faucibus haesit.
Hunc Polydorum auri quondam cum pondere magno
infelix Priamus furtim mandarat alendum
3.50
Threicio regi, cum iam diffideret armis
Dardaniae cingique urbem obsidione videret.
ille, ut opes fractae Teucrum et Fortuna recessit,
res Agamemnonias victriciaque arma secutus
fas omne abrumpit: Polydorum obtruncat, et auro
vi potitur. quid non mortalia pectora cogis,
auri sacra fames. postquam pavor ossa reliquit,
delectos populi ad proceres primumque parentem
monstra deum refero, et quae sit sententia posco.
omnibus idem animus, scelerata excedere terra,
linqui pollutum hospitium et dare classibus Austros.
ergo instauramus Polydoro funus, et ingens
aggeritur tumulo tellus; stant Manibus arae
caeruleis maestae vittis atraque cupresso,
et circum Iliades crinem de more solutae;
inferimus tepido spumantia cymbia lacte
sanguinis et sacri pateras, animamque sepulcro
condimus et magna supremum voce ciemus.
- parlare o tacere?- si sente dalla profondità dell’altura
un gemito lacrimevole e la frase data sale alle orecchie:
“Perchè, Enea, torturi un infelice? orma risparmia un sepolto,
risparmia di macchiare le pie mani. Troia non mi pose
estraneo a te o questo sangue non emana da un legno.
Ahimè fuggi terre crudeli, fuggi un lido avido:
io son Polidoro. Qui trafitto mi coprì una messe ferrea
di dardi e crebbe in acute lance.”
Allora davvero oppressa la mente da dubbioso terrore
stupii si drizzarono i capelli e la frase si bloccò nella gola.
Questo Polidoro un tempo lo sventurato Priamo
l’aveva affidato da crescere al re tracio di nascosto
con una gran quantità d’oro, diffidando orma per le armi
della Dardania e vedendo che la città era cinta d’assedio.
Quello, come furon rotte le forze dei Teucri e la fortuana
andata, seguendo le sorti d’Agamennone e le armi vincitrici
rompe ogni norma: sgozza Polidoro e s’impossesso dell’oro
con la violenza. A cosa non spingi i cuori mortali,
maledetta fame di oro. Dopo che la paura lasciò le ossa,
riferisco i prodigi degli dei ai capi scelti del popolo e prima
al padre, e chiedo quale sia il parere.
Per tutti una sola volontà, andarsene dalla terra scellerata,
lasciare l’ospitalità macchiata e dare gli Austri alle flotte.
Così celebriamo il funerale per Polidoro, e molta
terra si raccoglie per il tumulo; per i Mani si ergon gli altari
tristi per le fosche bende ed il nero cipresso,
e le Iliadi attorno secondo il rito, sciolte la chioma;
offriamo vasi spumanti di tiepido latte
e tazze di sangue sacro, copriamo l’anima col sepolcro
e lo chiamiamo per l’ultima volta a gran voce.
DELI: DE APOLLINIS ORACULO (3.69-120)
L'ORACOLO DI APOLLO ( 3. 69 - 120)
Inde ubi prima fides pelago, placataque venti 3.69
dant maria et lenis crepitans vocat Auster in altum,
deducunt socii navis et litora complent;
provehimur portu terraeque urbesque recedunt.
sacra mari colitur medio gratissima tellus
Nereidum matri et Neptuno Aegaeo,
quam pius arquitenens oras et litora circum
3.75
errantem Mycono e celsa Gyaroque revinxit,
immotamque coli dedit et contemnere ventos.
huc feror, haec fessos tuto placidissima portu
accipit; egressi veneramur Apollinis urbem.
rex Anius, rex idem hominum Phoebique sacerdos,
vittis et sacra redimitus tempora lauro
occurrit; veterem Anchisen agnovit amicum.
iungimus hospitio dextras et tecta subimus.
Templa dei saxo venerabar structa vetusto:
'da propriam, Thymbraee, domum; da moenia fessis
et genus et mansuram urbem; serva altera Troiae
Pergama, reliquias Danaum atque immitis Achilli.
quem sequimur? quove ire iubes? ubi ponere sedes?
da, pater, augurium atque animis inlabere nostris.'
vix ea fatus eram: tremere omnia visa repente,
liminaque laurusque dei, totusque moveri
mons circum et mugire adytis cortina reclusis.
summissi petimus terram et vox fertur ad auris:
'Dardanidae duri, quae vos a stirpe parentum
prima tulit tellus, eadem vos ubere laeto
Poi quando c’è la prima fiducia nel mare ed i venti
rendono le acque placate ed il leggero Austro crepitando
invita al largo, i compagni traggono le navi e riempion le spiagge;
vi allontaniamo dal porto e terre e città si ritirano.
In mezzo al mare è abitata una terra sacra molto gradita
alla madre delle Nereidi ed a Nettuno egeo,
che il pio arcotenente legò a Micono, poichè errava
attorno a lidi e spiagge dall’alta Giaro,
concesse che immobile fosse coltivata e disprezzasse i venti.
Qui son portato, questa placidissima ci accolse stanchi
nel porto sicuro; usciti veneriamo la città di Apollo.
Il re Anio, lo stesso re di persone e sacerdote di Febo,
coronato le sacre tempia di bende e d’alloro
accorre; riconobbe il vecchio amico Anchise.
Giungiamo le destre per l’ospitalità ed entriam nelle case.
Veneravo i templi del dio costruiti su antica roccia:
“Dà una casa propria, Timbreo; agli stanchi dà le mura
e una stirpe e una città duratura; serba la seconda Pergamo
diTroia, i resti dei Danai e del crudele Achille.
Chi seguiamo? o dove comandi d’andare? dove porre le sedi?
Dà, padre, un presagio e penetra nei nostri cuori.”
Avevo appena detto così: si vide tutto tremare,
le soglie e l’alloro del dio, muoversi tutto attorno
il monte e mugghiare il tripode, squarciati i penetrali.
Inchinati ci volgiamo a terra ed una voce si sente alle orecchie:
“Dardandi duri, la terra che per prima vi creò dalla stirpe
dei padri, la stessa vi accoglierà reduci
accipiet reduces. antiquam exquirite matrem.
hic domus Aeneae cunctis dominabitur oris
et nati natorum et qui nascentur ab illis.'
haec Phoebus; mixtoque ingens exorta tumultu
laetitia, et cuncti quae sint ea moenia quaerunt, 3.100
quo Phoebus vocet errantis iubeatque reverti.
tum genitor veterum volvens monimenta virorum
'audite, o proceres,' ait 'et spes discite vestras.
Creta Iovis magni medio iacet insula ponto,
mons Idaeus ubi et gentis cunabula nostrae.
centum urbes habitant magnas, uberrima regna,
maximus unde pater, si rite audita recordor,
Teucrus Rhoeteas primum est advectus in oras,
optavitque locum regno. nondum Ilium et arces
Pergameae steterant; habitabant vallibus imis.
hinc mater cultrix Cybeli Corybantiaque aera
Idaeumque nemus, hinc fida silentia sacris,
et iuncti currum dominae subiere leones.
ergo agite et divum ducunt qua iussa sequamur:
placemus ventos et Cnosia regna petamus.
nec longo distant cursu: modo Iuppiter adsit,
tertia lux classem Cretaeis sistet in oris.'
sic fatus meritos aris mactavit honores,
taurum Neptuno, taurum tibi, pulcher Apollo,
nigram Hiemi pecudem, Zephyris felicibus albam.
nel fertile seno. Ricercate l’antica madre.
Qui la casa d’Enea dominerà tutte le spiagge
ed i figli dei figli e chi nascerà da essi.”
Così Febo; nacque una enorme gioia con unito
tumulto, e tutti chiedon quali sian quelle mura,
dove Febo chiami gli erranti ed ordini che tornino.
Allora il padre meditando i ricordi degli uomini antichi
“Udite, o capi, dice, ed imparate le vostre speranze.
Creta, isola del grande Giove, giace in mezzo al mare,
dove è il monte ideo e culla del nostro popolo.
Abitano cento grandi città, regni ricchissimi,
Donde il massimo padre, Teucro, se ricordo bene le storie,
fu prima condotto nelle spiagge retee,
e vi volle la sede per il regno. Non erano ancora fondate Ilio
e le rocche pergamenee; abitavan in fondo alle valli.
Di qui la madre abitatrice di Cibelo ed i bronzi coribantici
ed il bosco ideo, di qui i fidati silenzi per i riti,
ed i leoni aggiogati si sottoposero al cocchio della padrona.
Perciò coraggio, dove gli ordini degli dei guidano, seguiamo:
placgiamo i venti e cerchiamo i regni cnosii.
Non distano lungo spazio: solo Giove ci assista,
la terza luce porterà la flotta sulle spiagge cretese.”
Detto così, immolò sugli altari giuste vittime,
un toro a Nettuno, un toro a te, splendido Apollo,
nero animale a Tempesta, agli Zefiri propizi uno bianco.
CRETAE: DE PESTILENTIA (3.121-146)
LA PESTILENZA ( 3.121 - 146)
Fama volat pulsum regnis cessisse paternis 3.121
Idomenea ducem, desertaque litora Cretae,
hoste vacare domum sedesque astare relictas.
linquimus Ortygiae portus pelagoque volamus
bacchatamque iugis Naxon viridemque Donusam,
Olearon niveamque Paron sparsasque per aequor
Cycladas, et crebris legimus freta concita terris.
nauticus exoritur vario certamine clamor:
hortantur socii Cretam proavosque petamus.
prosequitur surgens a puppi ventus euntis,
et tandem antiquis Curetum adlabimur oris.
ergo avidus muros optatae molior urbis
Pergameamque voco, et laetam cognomine gentem
hortor amare focos arcemque attollere tectis.
Iamque fere sicco subductae litore puppes,
conubiis arvisque novis operata iuventus,
iura domosque dabam, subito cum tabida membris
corrupto caeli tractu miserandaque venit
arboribusque satisque lues et letifer annus.
linquebant dulcis animas aut aegra trahebant 3.140
corpora; tum sterilis exurere Sirius agros,
arebant herbae et victum seges aegra negabat.
rursus ad oraclum Ortygiae Phoebumque remenso
hortatur pater ire mari veniamque precari,
quam fessis finem rebus ferat, unde laborum
temptare auxilium iubeat, quo vertere cursus.
Vola la fama che il capo Idomeneo cacciato sia partito
dai regni paterni e deserti i lidi di Creta,
la casa manca di nemico e le sedil asciate aspettano.
Lasciamo i porti di Ortigia e voliamo sul mare
e passiamo Nasso percorsa da Bacco sui gioghi e la verde Danusa,
Olearo e la nivea Paro e le Cicladi sparse pel mare,
ed i flutti spinti da terre frequenti.
s’alza il grido marinaresco con vario scontro:
i compagni esortano a cercare Creta e gli antenati.
Il vento sorgente da poppa asseconda i partenti,
e finalmente accostiamo alle antiche spiagge dei Cureti.
Quindi avido costruisco le mura della città bramata
e la chiamo Pergamea ed esorto il popolo, lieto per il nome
ad amare i focolari ed innalzare sopra i tetti la rocca.
E ormai quasi le poppe eran tirate sul secco lido,
la gioventù intenta a nozze e campi nuovi,
davo leggi e case, quando d’improvviso giunse una peste, corrottasi
la regione del cielo, funesta e miserevole per i corpi,
gli alberi ed i seminati annata mortale.
Lasciavano le dolci vite o trascinavano malati
i corpi; allora Sirio bruciaca gli sterili campi,
le erbe inaridivano e la messe malata rifiutava il nutrimento.
Di nuovo il padre esorta, ripassato il mare, ad andare
da Apolo e dall’oracolo di Ortigia ed invocare perdono,
quale fine porti alle deboli sorti, donde ordini di provare
l’aiuto delle fatiche, dove volger la rotta.
DE PENATUM INTERVENTU (3.147-191)
I SACRI PENATI ( 3. 147 - 191)
Nox erat et terris animalia somnus habebat: 3.147
effigies sacrae divum Phrygiique penates,
Era notte e il sonno in terra possedeva i viventi:
le statue sacre degli dei ed i penati frigi, che con me
quos mecum a Troia mediisque ex ignibus urbis
extuleram, visi ante oculos astare iacentis
in somnis multo manifesti lumine, qua se
plena per insertas fundebat luna fenestras;
tum sic adfari et curas his demere dictis:
'quod tibi delato Ortygiam dicturus Apollo est,
hic canit et tua nos en ultro ad limina mittit.
nos te Dardania incensa tuaque arma secuti,
nos tumidum sub te permensi classibus aequor,
idem venturos tollemus in astra nepotes
imperiumque urbi dabimus. tu moenia magnis
magna para longumque fugae ne linque laborem. 3.160
mutandae sedes. non haec tibi litora suasit
Delius aut Cretae iussit considere Apollo.
est locus, Hesperiam Grai cognomine dicunt,
terra antiqua, potens armis atque ubere glaebae;
Oenotri coluere viri; nunc fama minores
Italiam dixisse ducis de nomine gentem.
hae nobis propriae sedes, hinc Dardanus ortus
Iasiusque pater, genus a quo principe nostrum.
surge age et haec laetus longaevo dicta parenti
haud dubitanda refer: Corythum terrasque requirat
Ausonias; Dictaea negat tibi Iuppiter arva.'
talibus attonitus visis et voce deorum
nec sopor illud erat, sed coram agnoscere vultus
velatasque comas praesentiaque ora videbar;
tum gelidus toto manabat corpore sudor
corripio e stratis corpus tendoque supinas
ad caelum cum voce manus et munera libo
intemerata focis. perfecto laetus honore
Anchisen facio certum remque ordine pando.
agnovit prolem ambiguam geminosque parentis, 3.180
seque novo veterum deceptum errore locorum.
tum memorat: 'nate, Iliacis exercite fatis,
sola mihi talis casus Cassandra canebat.
nunc repeto haec generi portendere debita nostro
et saepe Hesperiam, saepe Itala regna vocare.
sed quis ad Hesperiae venturos litora Teucros
crederet? aut quem tum vates Cassandra moveret?
cedamus Phoebo et moniti meliora sequamur.'
sic ait, et cuncti dicto paremus ovantes.
hanc quoque deserimus sedem paucisque relictis
vela damus vastumque cava trabe currimus aequor.
avevo tratto da Troia di mezzo alle fiammme,
sembrarono davanti agli occhi giacenti nel sonno
ergersi chiari nella forte luce, dove la luna piena
si spandeva attraverso le finestre aperte;
allora così parlavano lenivano gli affanni con queste frasi:
“Quello che apollo sta per dirti, giunto ad Ortigia,
qui predice ed ecco in piùinvia noi alle tue porte .
Noi dopo aver seguito te e le tue armi,
noi dopo aver percorso il rigonfio mare con le flotte sotto di te,
proprio noi innalzeremo alle stelle i nipoti venturi
e daremo il potere alla città. Tu prepara mura grandi
ai grandie no lasciare la lunga fatica della fuga.
Le sedi son da cambiare. Il delio non ti consigliò questi
lidi o Apollo comandò di fermarti a Creta.
C’è un luogo, i Grai lo chiamano col nome di Esperia,
terra antica, potente per armi e ricchezza di terra;
gli uomini Enotri la abitarono; ora è fama che i discendenti
abbiam chiamato Italia il popolo dal nime del capo.
Queste per noi le sedi proprie, di qui è nato Dardano
ed il padre Iasio, da questo principe la nostra stirpe.
Orsù alzati e lieto riferisci al vecchio padre queste frasi
da non dubitare: e Corito cerchi le terre
ausonie; Giove ti rifiuta i campi dittei.”
Attonito per tali visioni e richiamo degli dei
- nè quello era sonno, ma mi sembrava riconoscere
i volti e le chiome velate ed i volti presentiallora un gelido sudore emanava da tutto ilcorpo
strappo dai letti il corpo e tendo supine al cielo
le mani con invocazione e libo sui fuochi
dono inviolati. Lieto per l’offerta compiuta
rendo informato Anchise e per ordine espongo la cosa.
Riconobbe la duplice prole ed i due padri,
e che s’era ingannato per il nuovo errare dei luoghi.
Allora ricorda: “Figlio, tormentato dai fati iliaci,
la sola Cassandra mi prediva tali sorti.
Ora riconosco che prediceva queste cose dovute alla nostra stirpe
spesso nominava l’Italia, spesso i regni italici.
Ma chi poteva credere che i Teucri sarebbero giunti ai lidi
d’Esperia? o chi la profetessa Cassandra poteva convincere?
Cediamo a Febo e istruiti seguiamo cose migliori”.
Così dice e tutti festanti obbediamo al discorso.
Lasciamo anche questa sede e, perduti pochi,
diamo le vele e con il vcavo legno corriamo il vasto mare.
DE TEMPESTATE (3.192-208)
LA FURIOSA TEMPESTA ( 3. 192 - 208)
Postquam altum tenuere rates nec iam amplius ullae
apparent terrae, caelum undique et undique pontus,
tum mihi caeruleus supra caput astitit imber
noctem hiememque ferens, et inhorruit unda tenebris.
continuo venti volvunt mare magnaque surgunt
aequora, dispersi iactamur gurgite vasto;
involvere diem nimbi et nox umida caelum
abstulit, ingeminant abruptis nubibus ignes,
excutimur cursu et caecis erramus in undis.
ipse diem noctemque negat discernere caelo
nec meminisse viae media Palinurus in unda.
tris adeo incertos caeca caligine soles
erramus pelago, totidem sine sidere noctes.
quarto terra die primum se attollere tandem
Dopo che le barche presero il largo e non appare più
alcuna terra, e cielo ovunque e ovunque mare,
allora mi sovrastò sul capo una livida pioggia
portando notte e tempesta e l’onda inorridì oer le tenebre.
Subito i venti sconvolgono il mare e grandi ondate
sorgono, dispersi siamo sbattuti nel vasto gorgo;
i nembi avvolseroil giorno e l’umida notte tolse
il cielo, squarciate le nubi, i fulmini raddoppiano,
siamo deviati dalla rotta ed erriamo sulle cieche onde.
Lo stesso Palinuro dice di non distinguere giorno e notte
nel cielo e di non ricordare la via in mezzo all’onda.
Così per tre interi soli nella cieca caligine
erriamo pel mare, altrettante notti senza stella.
Al terzo giorno finalmente dapprima fu vista ergersi
visa, aperire procul montis ac volvere fumum.
vela cadunt, remis insurgimus; haud mora, nautae
adnixi torquent spumas et caerula verrunt.
la terra, lontano aprirsi i monti ed alzarsi il fumo.
Cadono le vele, ci drizziamo sui remi; non un indugio,
i marinai sforzandosi muovono spume e spazzano le livide onde.
IN STROPHADIBUS: DE HARPYIS (3.2209-269)
LA TERRIBILI ARPIE ( 3. 209 - 269)
servatum ex undis Strophadum me litora primum 3.209
excipiunt. Strophades Graio stant nomine dictae
insulae Ionio in magno, quas dira Celaeno
Harpyiaeque colunt aliae, Phineia postquam
clausa domus mensasque metu liquere priores.
tristius haud illis monstrum, nec saevior ulla
pestis et ira deum Stygiis sese extulit undis.
virginei volucrum vultus, foedissima ventris allitt
proluvies uncaeque manus et pallida semper
ora fame.
huc ubi delati portus intravimus, ecce
laeta boum passim campis armenta videmus
caprigenumque pecus nullo custode per herbas.
inruimus ferro et divos ipsumque vocamus
in partem praedamque Iovem; tum litore curvo
exstruimusque toros dapibusque epulamur opimis.
at subitae horrifico lapsu de montibus adsunt
3.225
Harpyiae et magnis quatiunt clangoribus alas,
diripiuntque dapes contactuque omnia foedant
immundo; tum vox taetrum dira inter odorem.
rursum in secessu longo sub rupe cavata
[arboribus clausam circum atque horrentibus umbris]
instruimus mensas arisque reponimus ignem;
rursum ex diverso caeli caecisque latebris
turba sonans praedam pedibus circumvolat uncis,
polluit ore dapes. sociis tunc arma capessant
edico, et dira bellum cum gente gerendum.
haud secus ac iussi faciunt tectosque per herbam
disponunt ensis et scuta latentia condunt.
ergo ubi delapsae sonitum per curva dedere
litora, dat signum specula Misenus ab alta
aere cavo. invadunt socii et nova proelia temptant,
obscenas pelagi ferro foedare volucris.
sed neque vim plumis ullam nec vulnera tergo
accipiunt, celerique fuga sub sidera lapsae
semesam praedam et vestigia foeda relinquunt.
una in praecelsa consedit rupe Celaeno,
infelix vates, rumpitque hanc pectore vocem;
'bellum etiam pro caede boum stratisque iuvencis,
Laomedontiadae, bellumne inferre paratis
et patrio Harpyias insontis pellere regno?
accipite ergo animis atque haec mea figite dicta, 3.250
quae Phoebo pater omnipotens, mihi Phoebus Apollo
praedixit, vobis Furiarum ego maxima pando.
Italiam cursu petitis ventisque vocatis:
ibitis Italiam portusque intrare licebit.
sed non ante datam cingetis moenibus urbem
quam vos dira fames nostraeque iniuria caedis
ambesas subigat malis absumere mensas.'
dixit, et in silvam pennis ablata refugit.
at sociis subita gelidus formidine sanguis
deriguit: cecidere animi, nec iam amplius armis,
sed votis precibusque iubent exposcere pacem,
sive deae seu sint dirae obscenaeque volucres.
Anzitutto mi accolgono, salvato dalle onde, i lidi
delle Strofadi. Le isole dette Strofadi dal nome graio
stanno nel grande Ionio, che la crudele Celeno
e le altre Arpie abitano, dopo che fu chiusa la casa
Fineo e per paura lasciarono le prime mense.
Non c’è mostro più funesto di quelle, nè alcuna peste
peggiore ed ira degli dei si alzò dalle onde stigie.
Virginei volti di uccelli, fetidissimo flusso
di ventre e mani uncinate e facce sempre pallide
per fame.
Come qui portati entrammo nei porti, ecco
vediamo grassi armenti di buoi qua e là nelle piane
ed un gregge di capre per l’erba senza custode.
Ci buttiamo col ferro ed invochiamo gli dei e lo stesso
Giove per la parte ed il bottino; poi sulla spiaggia ricurva
collochiamo letti e banchettiamo con cibi abbondanti.
Ed improvvise con orribile volata dai monti le Arpie
si presentano e scuotono le ali con grandi schiamazzi,
saccheggian le vivande e coll’immondo contatto sporcano
tutto; poi lo stridio crudele tra l’orribile odore.
Di nuovo in un lungo riparo sotto una rupe incavata
chiusa attorno da alberi ed ombre raggelanti
prepariamo le mense e poniamo sugli altari il fuoco.
Di nuovo da parte diversa del cielo e da ciechi nascondigli
la turba rimbombante vola attorno alla preda con zampe adunche,
con la bocca sporcò i cibi: allora ordino ai compagni che prendano
le armii, e la guerra è da combattere con gente crudele.
Non diversamente dall’ordine agiscono e dispongono per l’erba
le spade coperte e nascondono gli scudi latenti.
Perciò quando scendendo fecero un frastuono lungo i lidi
ricurvi, Miseno dà il segnale dall’alta vedetta
col bronzo cavo. I compagni attaccano e tentano strani scontri,
colpire col ferro gli orribili uccelli del mare.
Ma non ricevono alcun colpo alle penne ne ferite
al dorso, e con celere fuga volando sotto le stelle
lasciano semidivotata la mensa ed orme schifose.
Sola Celeno si fermò su altissima rupe,
funesta indovina, esplode dal petto questa frase:
“Pure una guerra, Laomenziadi, vi prepate forse a scatenare
oltre la strage di buoi e giovenchi ammazzati, una guerra,
e cacciare dal regno paterno le incolpevoli Arpie?
Accoglietele dunque ficcatele in cuore queste mie parole,
che il padre onnipotente predisse a Febo, e Apollo Febo
a me, io la più grande delle Furie ve le svelo.
Cercate con la rotta l’Italia e la invocate coi venti:
andrete in Italia e sarà permesso entrare nei porti.
Ma non cingerete con mura la città data prima che
la fame crudele e l’offesa del nostro attacco
vi costringa per i mali a consumare le mense divorate.”
Disse, e levatasi con le ali si rifugiò nella selva.
Ma sangue gelido per la paura il sangue si ghiacciò
ai compagni: i cuori crollarono, neè più ormai con armi,
ma con voti e preghiere vogliono chiedere pace,
sia che siano dee che orribili e crudeli uccelli.
et pater Anchises passis de litore palmis
numina magna vocat meritosque indicit honores:
'di, prohibete minas; di, talem avertite casum
et placidi servate pios.' tum litore funem
deripere excussosque iubet laxare rudentis.
tendunt vela Noti: fugimus spumantibus undis
qua cursum ventusque gubernatorque vocabat.
Ed il padre Anchise, stese le palme, dal lido
chiama le grandi potenze e indice riti dovuti:
“O dei, allontanate le minacce; dei, togliete tale sorte
e voi, sereni, salvaate i pii.”Poi ordina di levare la fune
dal lido e allentare le corde srotolate.
I Noti tendono le vele: fuggiamo sulle onde spumeggianti,
dove e vento e nocchiero chiamava la rotta.
DE ACTII COMMORATIONE (3.270-293)
UNA SOSTA AD AZIO (3.270 - 293)
iam medio apparet fluctu nemorosa Zacynthos 3.270
Dulichiumque Sameque et Neritos ardua saxis.
effugimus scopulos Ithacae, Laertia regna,
et terram altricem saevi exsecramur Ulixi.
mox et Leucatae nimbosa cacumina montis
et formidatus nautis aperitur Apollo.
hunc petimus fessi et parvae succedimus urbi;
ancora de prora iacitur, stant litore puppes.
Ergo insperata tandem tellure potiti
lustramurque Iovi votisque incendimus aras,
Actiaque Iliacis celebramus litora ludis.
exercent patrias oleo labente palaestras
nudati socii: iuvat evasisse tot urbes
Argolicas mediosque fugam tenuisse per hostis.
interea magnum sol circumvolvitur annum
et glacialis hiems Aquilonibus asperat undas.
aere cavo clipeum, magni gestamen Abantis,
postibus adversis figo et rem carmine signo:
Aeneas haec de danais victoribus arma;
linquere tum portus iubeo et considere transtris.
certatim socii feriunt mare et aequora verrunt: 3.290
protinus aerias Phaeacum abscondimus arces
litoraque Epiri legimus portuque subimus
Chaonio et celsam Buthroti accedimus urbem.
Ormai inmezzo al mare appare Zacinto selvosa
e Dulichio e Same e Nerito scoscesa di rocce.
Sfuggiamo gli scogli di Itaca, regni laerzii,
e malediciamo la terra nutrice del crudele Ulisse.
Subito e le piovose cime del monte Leucate
e si apre Apollo temuto dai marinai.
Stanchi lo cerchiamo e ci avviciniamo alla piccola città;
l’ancora è gettata da prora, le poppe stanno sul lido.
Impadronitici finalmente della terra insperata
ci purifichiamo per Giove e incendiamo gli altari di voti,
e festeggiamo i lidi di Azio coi giochi iliaci.
I compagni spogliati, scorrendo l’olio, praticano
giochi padri: è bello aver superato tante città
argoliche ed aver affrontato la fuga in mezzo ai nemici.
Intanto il sole avvolge un grande anno
ed il glaciale inverno con gli Aquiloni inasprisce le onde.
Attacco sui battenti anteriori lo scudo di cavo bronzo,
armamento del grande Abante, e segno il fatto con un verso:
Enea (offre) queste armi (tolte) ai Danai vincitori.
Poi ordino di lasciare i porti e sedere sui banchi.
A gara i compagni battono il mare e spazzano le piane:
Subito lasciamo le aeree rocche dei Feaci,
raggiungiamo i lidi dell'Epiro ed entriamo nel porto
caonio e ci avviciniamo alla eccelsa città di Butroto.
DE OCCURSU CUM ANDROMACHA HELENOQUE
(3.295-354)
ANDROMACA ED ELENO ( 3. 294 - 355)
Hic incredibilis rerum fama occupat auris, 3.294
Priamiden Helenum Graias regnare per urbis
coniugio Aeacidae Pyrrhi sceptrisque potitum,
et patrio Andromachen iterum cessisse marito.
obstipui, miroque incensum pectus amore
compellare virum et casus cognoscere tantos.
progredior portu classis et litora linquens,
sollemnis cum forte dapes et tristia dona
ante urbem in luco falsi Simoentis ad undam
libabat cineri Andromache manisque vocabat
Hectoreum ad tumulum, viridi quem caespite inanem
et geminas, causam lacrimis, sacraverat aras.
ut me conspexit venientem et Troia circum
arma amens vidit, magnis exterrita monstris
deriguit visu in medio, calor ossa reliquit,
labitur, et longo vix tandem tempore fatur:
'verane te facies, verus mihi nuntius adfers, polipt
nate dea? vivisne? aut, si lux alma recessit,
Hector ubi est?' dixit, lacrimasque effudit et omnem
implevit clamore locum. vix pauca furenti
subicio et raris turbatus vocibus hisco:
Qui un'incredibile fama mi riempie le orecchie,
che il priamide Eleno regna in città graie
295
impafronitosi delle nozze e degli scettri dell'eacide Pirro,
e che Andromaca è passata di nuovo ad un marito della patria.
Stupii, il cuore acceso da singolare amore
di parlare all’uomo e conoscere sì grandi sorti.
Avanzo dal porto lasciando flotte e lidi,
quando per caso Andromaca libava alle ceneri vivande
e tristi doni davanti alla città in un bosco alla riva
d’un falso Simoenta ed invocava i Mani
presso il tumulo di Ettore, che vuoto aveva consacrato
con verde zolla e due altari, motivo per le lacrime.
Come mi osservò arrivare e fuor di sè vide attorno
le armi troiane, atterrita per le garndi visioni
sbiancò in mezzo al volto, el calore lasciò le ossa.
Sviene e a stento finalmente dopo lungo tempo parla:
“Ti presenti a me come vera forma, vero nunzio,
figlio di dea? sei forse vivo? o se la grande luce fuggì,
Ettore dov’è?” disse e versò lacrime e riempì
tutto il luogo di pianto. A stento rispondo poche parole
a lei che freme e turbato parlo con poche parole:
i
390
'vivo equidem vitamque extrema per omnia duco;
ne dubita, nam vera vides.
heu. quis te casus deiectam coniuge tanto
excipit, aut quae digna satis fortuna revisit,
Hectoris Andromache? Pyrrhin conubia servas?'
deiecit vultum et demissa voce locuta est: 3.320
'o felix una ante alias Priameia virgo,
hostilem ad tumulum Troiae sub moenibus altis
iussa mori, quae sortitus non pertulit ullos
nec victoris heri tetigit captiva cubile.
nos patria incensa diversa per aequora vectae
stirpis Achilleae fastus iuvenemque superbum
servitio enixae tulimus; qui deinde secutus
Ledaeam Hermionen Lacedaemoniosque hymenaeos
me famulo famulamque Heleno transmisit habendam.
ast illum ereptae magno flammatus amore
coniugis et scelerum furiis agitatus Orestes
excipit incautum patriasque obtruncat ad aras.
morte Neoptolemi regnorum reddita cessit
pars Heleno, qui Chaonios cognomine campos
Chaoniamque omnem Troiano a Chaone dixit,
Pergamaque Iliacamque iugis hanc addidit arcem.
sed tibi qui cursum venti, quae fata dedere?
aut quisnam ignarum nostris deus appulit oris?
quid puer Ascanius? superatne et vescitur aura?
quem tibi iam Troia 3.340
ecqua tamen puero est amissae cura parentis?
ecquid in antiquam virtutem animosque virilis
et pater Aeneas et avunculus excitat Hector?'
talia fundebat lacrimans longosque ciebat
incassum fletus, cum sese a moenibus heros
Priamides multis Helenus comitantibus adfert,
agnoscitque suos laetusque ad limina ducit,
et multum lacrimas verba inter singula fundit.
procedo et parvam Troiam simulataque magnis
Pergama et arentem Xanthi cognomine rivum
agnosco, Scaeaeque amplector limina portae;
nec non et Teucri socia simul urbe fruuntur.
illos porticibus rex accipiebat in amplis:
aulai medio libabant pocula Bacchi
impositis auro dapibus, paterasque tenebant.
“Vivo certamente, ma conduco una vita ai limiti estremi;
non dubitare, infatti vedi cose vere.
Ahimè, quale sorte ti accoglie, privata di sì grande
marito, o quale fortuna abbastanza degna ti visitò,
o Andromaca di Ettore? serbi forse le nozze di Pirro?”
Abbassò il volto e a voce bassa parlò:
“O sola fra le altre felice vergine priamea,
obblifgata a morire sotto le alte mura di Troia
presso il tumulo nemico, che non soffrì nessun sorteggio
nè prigioniera toccò il letto del padrone vincitore.
Noi, incendiata la città, condotte per diversi mari
costrette alla schiavitù sopportammo l’orgoglio
ed il superbo giovane della stirpe achillea; ma lui poi
seguendo Ermione ledea e nozze lacedemonie
lasciò me schiava da possedere allo schiavo Eleno
ma lo coglie, incauto, Oreste infuriato per il grande amore
della moglie strappata e scosso dalle furie
dei delitti e lo sgozza presso gli altari paterni.
Per la morte di Neottolemo una parte fatta dei regni
passò ad Eleno, che chiamò caonie le piane
e tutta la Caonia dal nome troiano di Caone,
ed aggiunse sulle cime questa Pergamo, rocca iliaca.
Ma te quale rotta diedero i venti, quqli fati?
o quale dio spinse alle nostre spiagge te ignaro?
E il piccolo Ascanio? vive forse e si pasce dell’aria?
chi ormai da Troia ti ...
che amore c’è nel bambino della madre perduta?
forse che il padre Enea e lo zio Ettore lo spinge
all’antico eroismo ed al coraggio virile?”
Così prorompeva piangendo ed invano faceva lunghi
lamenti, quando dalle mura l’eroe priamide Eleno,
accopagnandolo molti, si presenta,
e riconosce i suoi e lieto li conduce alle porte,
e versa lacrime, molto, tra le singole parole.
Avanzo e riconosco una piccola Troia e Pergamo
imitante la grande ed un ruscello secco col nome
di Xanto, ed abbraccio le soglie della porta Scea;
Anche i Teucri insieme godono della città alleata.
Il re li accoglieva in ampli porticati:
in mezzo alla sala libavano coppe d’oro di Bcco,
apparecchiate vivande e tenevano tazze
DE HELENI AUGURIO (3.356-471)
LE PROFEZIE DI ELENO ( 3. 356 - 471)
Iamque dies alterque dies processit, et aurae 3.356
vela vocant tumidoque inflatur carbasus Austro:
his vatem adgredior dictis ac talia quaeso:
'Troiugena, interpres divum, qui numina Phoebi,
qui tripodas Clarii et laurus, qui sidera sentis
et volucrum linguas et praepetis omina pennae,
fare age namque omnis cursum mihi prospera dixit
religio, et cuncti suaserunt numine divi
Italiam petere et terras temptare repostas;
sola novum dictuque nefas Harpyia Celaeno
prodigium canit et tristis denuntiat iras
obscenamque famem, quae prima pericula vito?
quidve sequens tantos possim superare labores?'
hic Helenus caesis primum de more iuvencis
exorat pacem divum vittasque resolvit
sacrati capitis, meque ad tua limina, Phoebe,
Ed ormai un giorno ed altro giorno passò, i venti
chiaman le vele e la tela si gonfia del ricco Austro:
avvicino il vate con queste parole e così prego:
“ Figlio di Troia, interprete degli dei, che le potenze
d’Apollo, che i tripodi ed i lauri di Clario, che le stelle senti
e le lingue degli uccelli ed i presagi del rapido volo,
orsù parla, infatti ogni auspicio favorevole predisse
la rotta, e tutti gli dei col volere consigliarono
cercare l’Italia e tentare terre remote;
l’arpia Celeno unica profetizza un prodigio funesto
a dirsi ed annuncia tristi ire ed una fame
tremenda, quali pericoli evito per primi?
o cseguendo che cosa potrei superare sì grandi affanni?
Qui Eleno prima, uccisi i giovenchi, secondo il rito
invoca la pace degli dei e scioglie le bende
del sacro capo, e lui conduce, o Febo, per mano
ipse manu multo suspensum numine ducit,
atque haec deinde canit divino ex ore sacerdos:
'Nate dea nam te maioribus ire per altum
auspiciis manifesta fides; sic fata deum rex
sortitur volvitque ices, is vertitur ordo,
pauca tibi e multis, quo tutior hospita lustres
aequora et Ausonio possis considere portu,
expediam dictis; prohibent nam cetera Parcae
scire Helenum farique vetat Saturnia Iuno. 3.380
principio Italiam, quam tu iam rere propinquam
vicinosque, ignare, paras invadere portus,
longa procul longis via dividit invia terris.
ante et Trinacria lentandus remus in unda
et salis Ausonii lustrandum navibus aequor
infernique lacus Aeaeaeque insula Circae,
quam tuta possis urbem componere terra.
signa tibi dicam, tu condita mente teneto:
cum tibi sollicito secreti ad fluminis undam
litoreis ingens inventa sub ilicibus sus
triginta capitum fetus enixa iacebit,
alba solo recubans, albi circum ubera nati,
is locus urbis erit, requies ea certa laborum.
nec tu mensarum morsus horresce futuros:
fata viam invenient aderitque vocatus Apollo.
has autem terras Italique hanc litoris oram,
proxima quae nostri perfunditur aequoris aestu,
effuge; cuncta malis habitantur moenia Grais.
hic et Narycii posuerunt moenia Locri,
et Sallentinos obsedit milite campos
3.400
Lyctius Idomeneus; hic illa ducis Meliboei
parva Philoctetae subnixa Petelia muro.
quin ubi transmissae steterint trans aequora classes
et positis aris iam vota in litore solves,
purpureo velare comas adopertus amictu,
ne qua inter sanctos ignis in honore deorum
hostilis facies occurrat et omina turbet.
hunc socii morem sacrorum, hunc ipse teneto;
hac casti maneant in religione nepotes.
ast ubi digressum Siculae te admoverit orae
ventus, et angusti rarescent claustra Pelori,
laeva tibi tellus et longo laeva petantur
polipt
aequora circuitu; dextrum fuge litus et undas.
haec loca vi quondam et vasta convulsa ruina
tantum aevi longinqua valet mutare vetustas
dissiluisse ferunt, cum protinus utraque tellus
una foret: venit medio vi pontus et undis
Hesperium Siculo latus abscidit, arvaque et urbes
litore diductas angusto interluit aestu.
dextrum Scylla latus, laevum implacata Charybdis 3.420
obsidet, atque imo barathri ter gurgite vastos
sorbet in abruptum fluctus rursusque sub auras
erigit alternos, et sidera verberat unda.
at Scyllam caecis cohibet spelunca latebris
ora exsertantem et navis in saxa trahentem.
prima hominis facies et pulchro pectore virgo
pube tenus, postrema immani corpore pistrix
delphinum caudas utero commissa luporum.
praestat Trinacrii metas lustrare Pachyni
cessantem, longos et circumflectere cursus,
quam semel informem vasto vidisse sub antro
Scyllam et caeruleis canibus resonantia saxa.
praeterea, si qua est Heleno prudentia vati,
alle tue porte me dubbioso per la immensa potenza,
ed infine il sacerdote così profetizza dalla bocca divina:
“Figlio di dea, (infatti è chiara certezza che tu vai per mare
con maggiori auspici); così il re degli dei sorteggia i fati
e volle le vicende, questo piano si compie,
rivelerò tra molte parole poche cose, perchè più sicuro
possa visitare acque hospitali e fermarti
nel porto ausonio; le Parche impediscono che Eleno
sappia altro e la saturnia Giunone vieta di parlare.
All’inizio ti prepari a toccare l’Italia, che tu già
credi prossima, ed i porti vicini, o ignaro,
una lunga via impervia lontano divide da lunghe terre.
C’è da piegare il remo in onda trinacria
e da visitare colle navi l’acqua del mare Ausonio, ed i laghi infernali,
e l’sola Eea di Circe, prima che tu possa
fondare suterra sicura una città.
Ti dirò i segni, tu li terrai serbati in mente:
quando davanti a te preoccupato presso l’onda di un fiume
ignoto una enorme scrofa trovata sotto gli elci del lido
giacerà avendo partorito trenta capi, bianca, sdraiata al suolo,
attorno alle mammele trenta piccoli bianchi,
quello sarà il luogo della città, quella la certa quiete degli affanni.
Tu non temere i futuri morsi delle mense:
i fati troveranno la via e Apollo invocato assisterà.
Ma fuggi queste terre e questa spiaggia del lido italo,
che vicino è bagnato dalla marea della nostra acqua;
tutte le mura sono abitate dai malvagi Grai.
Qui anche i Locri narici posero le mura
ed il lizio Idomeneo occupò le piane sallentine
di soldataglia; qui la piccola città del capo Melibeo
di Filottete, Petelia, è appoggiata al muro.
Anzi quando le flotte passate oltre le onde staranno
e fatti gli altari ormai scioglierai voti sul lido,
vela le chiome coperto di manto purpureo,
che non capiti qualche aspetto ostile e turbi gli auspici
tra i sacri fuochi nella cerimonia degli dei.
I soci mantengano questo rito, questo anche tu;
in questo cerimoniale restino puri i nipoti.
Ma quando il vento ti avrà spinto, partito, alla spiaggia
sicula e si apriranno i recinti dell’angusto Peloro,
da te la terra sinistra, le acque sinistre sian seguite
nel lungo circuito; fuggi il lido destro e le onde.
Raccontano che un tempo questi luoghi sconvolti da forza
e vasta frana (tanto una lunga vetustà di tempi può cambiare)
sussultarono, diventando subito le due terre
una sola: in mezzo venne con forza il mare e con le onde
troncò il lato esperio dal siculo, e bagnò con angusto
flusso i campi e le città separate dal lido.
Scilla occupa il lato destro, il sinistro l’implacabile
Cariddi, e nel profondo gorgo del baratro tre volte
risucchia i vasti flutti nell’abisso e di nuovo li scaglia
all’aria alterni e con l’onda sferza le stelle.
Ma una grotta costringe Scilla in ciechi nascondigli
scoprendo le bocche e trascinando le navi sulle rocce.
In alto volto di persona e ragazza dal bel petto
fino al pube, in basso pistrice dal corpo enorme
unita con code di delfini a ventre di lupo.
Conviene percorrere le cime del trinacrio Pachino
scappando, e piegare attorno lunghe rotte,
che aver visto una volta sotto il vasto antro l’orribile
Scilla e le rocce risuonanti di lividi cani.
Inoltre, se il vate Eleno ha qualche saggezza,
si qua fides, animum si veris implet Apollo,
unum illud tibi, nate dea, proque omnibus unum
praedicam et repetens iterumque iterumque monebo,
Iunonis magnae primum prece numen adora,
Iunoni cane vota libens dominamque potentem
supplicibus supera donis: sic denique victor
Trinacria finis Italos mittere relicta.
3.440
huc ubi delatus Cumaeam accesseris urbem
divinosque lacus et Averna sonantia silvis,
insanam vatem aspicies, quae rupe sub ima
fata canit foliisque notas et nomina mandat.
quaecumque in foliis descripsit carmina virgo
digerit in numerum atque antro seclusa relinquit:
illa manent immota locis neque ab ordine cedunt.
verum eadem, verso tenuis cum cardine ventus
impulit et teneras turbavit ianua frondes,
numquam deinde cavo volitantia prendere saxo
nec revocare situs aut iungere carmina curat:
inconsulti abeunt sedemque odere Sibyllae.
hic tibi ne qua morae fuerint dispendia tanti,
quamvis increpitent socii et vi cursus in altum
vela vocet, possisque sinus implere secundos,
quin adeas vatem precibusque oracula poscas
ipsa canat vocemque volens atque ora resolvat.
illa tibi Italiae populos venturaque bella
et quo quemque modo fugiasque ferasque laborem
expediet, cursusque dabit venerata secundos. 3.460
haec sunt quae nostra liceat te voce moneri.
vade age et ingentem factis fer ad aethera Troiam.'
Quae postquam vates sic ore effatus amico est,
dona dehinc auro gravia ac secto elephanto
imperat ad navis ferri, stipatque carinis
ingens argentum Dodonaeosque lebetas,
loricam consertam hamis auroque trilicem,
et conum insignis galeae cristasque comantis,
arma Neoptolemi. sunt et sua dona parenti.
addit equos, additque duces,
remigium supplet, socios simul instruit armis.
se ha qualche fiducia, se Apollo gli empie l’animo di cose vere,
proclamerò una cosa a te, figlio di dea, una sola per tutte,
e riprendendola ancora e ancora esorterò,
adora anzitutto con supplica la maestà della grande Giunone,
a Giunone canta voti lieto e vinci la potente signora
con supplici doni: così finalmente vittorioso,
lasciata la Trinacria, sarai mandato sui territori itali.
Qui giunto comme giungerai alla città di Cuma
ed ai laghi divini ed all?averno risuonante di selve,
vedrai l’invasata profetessa, ai piedi d’una rupe
profetizza i fati ed affida alle foglie segni e nomi.
Qualsiasi verso la vergine abbia scritto sulle foglie
li mette in ordine e li lascia chiusi nella grotta:
essi restano immobili al posto ne cambiano dall’ordine.
Ma quando una leggera brezza, giratosi il cardine, li
ha colpiti e la porta ha sconvolto le tenere fronde,
mai più si cura di prenderli, volando nella cava roccia
nè metterli a posto ed unire i versi:
sconsiderati se ne vanno ed odiano la casa della Sibilla.
Qui nessun dispendio di tempo ti sia di grande importanza,
anche se i compagni sgridino e con forza la rotta
chiami al largo le vele e possa saziare le pieghe favorevoli,
perchè non avvicini la profetessa e chieda con preghiere
che lei stessa pronunci gli oracoli e volente sciolga la voce
e le labbra. Ella ti spiegherà i popoli d’Italia e le guerre
future e come fuggire e sopportare ogni
affanno, e venerata darà rotte sicure
Queste son le cose che sia lecito consigliar con la nostra voce.
Orsù va’ e con le imprese porta la grande Troia alle stelle”.
Dopo che il vate pronunciò queste parole con volto amico,
ancora ordina che sian portate alle navi doni
pesanti di oro e d’avorio lavorato e stipa nelle carene
molto argento e catini dodonei,
una corazza intessuta a maglie e triplice d’oro,
ed il cono di splendido elmo e creste frondeggianti,
armi di Neottolemo. Anche il padre ha i suoi doni.
Aggiunge cavalli, ed aggiunge cocchieri,
completa il remeggio, ed insieme fornisce i compagni di armi.
DE DISCESSU AB ANDROMACHA HELENOQUE
(3.472-505)
COMMIATO E PARTENZA ( 3. 472 - 505)
Interea classem velis aptare iubebat 3.472
Anchises, fieret vento mora ne qua ferenti.
quem Phoebi interpres multo compellat honore:
'coniugio, Anchisa, Veneris dignate superbo,
cura deum, bis Pergameis erepte ruinis,
ecce tibi Ausoniae tellus: hanc arripe velis.
et tamen hanc pelago praeterlabare necesse est:
Ausoniae pars illa procul quam pandit Apollo.
vade,' ait 'o felix nati pietate. quid ultra
3.480
provehor et fando surgentis demoror Austros?'
nec minus Andromache digressu maesta supremo
fert picturatas auri subtemine vestis
et Phrygiam Ascanio chlamydem nec cedit honore
textilibusque onerat donis, ac talia fatur:
'accipe et haec, manuum tibi quae monimenta mearum
sint, puer, et longum Andromachae testentur amorem,
coniugis Hectoreae. cape dona extrema tuorum,
o mihi sola mei super Astyanactis imago.
Frattanto Anchise ordinava di preparare la flotta
con remi, che non capitasse un ritardo al vento soffiante.
Il profeta di Febo lo saluta con molto onore:
“Anchise, degnato del superbo matrimonio di Venere,
attenzione degli dei, due volte strappato dai crolli pergamenei,
ecco a te la terra di Ausonia: prendila con le vele.
e tuttavia è necessario passarla oltre per mare:
quella parte d’Ausonia che Apollo apre lontano.
Va’, dice, felice per la virtù del figlio. Perchè oltre
mi spingo e parlando freno gli Austri nascenti?”
Nè di meno Andromaca triste per l’estrema partenza
porta vesti tessute di trama d’oro
e per Ascanio una clamide frigia nè è inferiore di offerte
e carica di doni tessili e così dice:
“Accogli anche questi, che siano i ricordi delle mie mani,
fanciullo ed attestino il grande amore di Andromaca,
sposa ettorea. Prendi gli ultimi doni dei tuoi,
oh per me unica immagine del mio Astianatte.
sic oculos, sic ille manus, sic ora ferebat;
et nunc aequali tecum pubesceret aevo.'
hos ego digrediens lacrimis adfabar obortis:
'viuvite felices, quibus est fortuna peracta
iam sua: nos alia ex aliis in fata vocamur.
obis parta quies: nullum maris aequor arandum,
arva neque Ausoniae semper cedentia retro
quaerenda. effigiem Xanthi Troiamque videtis
quam vestrae fecere manus, melioribus, opto,
auspiciis, et quae fuerit minus obvia Grais.
si quando Thybrim vicinaque Thybridis arva 3.500
intraro gentique meae data moenia cernam,
cognatas urbes olim populosque propinquos,
Epiro Hesperiam quibus idem Dardanus auctor
atque idem casus, unam faciemus utramque
Troiam animis: maneat nostros ea cura nepotes.'
Così gli occhi, così lui le mani, così il volto aveva;
ed ora crescerebbe con te di pari età.”
Costoro io partendo salutavo, rinate le lacrime:
“Vivete felici, per i quali la propria sorte è già
compiuta: noi siam chiamati da altre in altre sorti.
Per voi nacque la pace: nessuna acqua di mare da solcare,
nè da cercare i campi d’Ausonia, sempre indietreggianti.
Voi vedete la vista dello Xanto e Troia,
che le vostre mani han fatto, prego con migliori
auspici e che sian stati meno buoni ai Grai.
Se mai raggiungerò il Tevere ed i campi vicini del Tevere
e vedrò le mura date al mio popolo,
allora faremo le città gemelle ed i popoli amici,
l’Esperia all’Epiro, per i i quali lostesso Padre Dardano
e le stesse sorti, (faremo) unica di cuori una e l’altra
Troia: tale premura conservi i nostri nipoti.”
ITALIA, ITALIA (3.506-546)
LA TERRA D'ITALIA (3. 506 - 546)
Provehimur pelago vicina Ceraunia iuxta, 3.506
unde iter Italiam cursusque brevissimus undis.
sol ruit interea et montes umbrantur opaci;
sternimur optatae gremio telluris ad undam
sortiti remos passimque in litore sicco
corpora curamus, fessos sopor inrigat artus.
necdum orbem medium Nox Horis acta subibat:
haud segnis strato surgit Palinurus et omnis
explorat ventos atque auribus aera captat;
sidera cuncta notat tacito labentia caelo,
Arcturum pluviasque Hyadas geminosque Triones,
armatumque auro circumspicit Oriona.
postquam cuncta videt caelo constare sereno,
dat clarum e puppi signum; nos castra movemus
temptamusque viam et velorum pandimus alas. 3.520
Iamque rubescebat stellis Aurora fugatis
cum procul obscuros collis humilemque videmus
Italiam. Italiam primus conclamat Achates,
Italiam laeto socii clamore salutant.
tum pater Anchises magnum cratera corona
induit implevitque mero, divosque vocavit
stans celsa in puppi:
'di maris et terrae tempestatumque potentes,
ferte viam vento facilem et spirate secundi.'
crebrescunt optatae aurae portusque patescit
iam propior, templumque apparet in arce Minervae;
vela legunt socii et proras ad litora torquent.
portus ab euroo fluctu curvatus in arcum,
obiectae salsa spumant aspergine cautes,
ipse latet: gemino demittunt bracchia muro
turriti scopuli refugitque ab litore templum.
quattuor hic, primum omen, equos in gramine vidi
tondentis campum late, candore nivali.
et pater Anchises 'bellum, o terra hospita, portas:
bello armantur equi, bellum haec armenta minantur. 3.540
sed tamen idem olim curru succedere sueti
quadripedes et frena iugo concordia ferre:
spes et pacis' ait. tum numina sancta precamur
Palladis armisonae, quae prima accepit ovantis,
et capita ante aras Phrygio velamur amictu,
praeceptisque Heleni, dederat quae maxima, rite
Siam portati per mare fino ai vicini Cerauni, da cui la strada e la rotta
brevissima tra l’onde per l’Italia.
Intanto il sole cade ed i monti opachi si coprono d’ombra.
Ci stendiamo presso l’onda nel grembo della desiderata terra
sorteggiati i remi e qua e là sulla secca spiaggia
curiamo i corpi, il sonno irrora le stanche membra.
Nè ancora la Notte spinta dalle Ore affrontava metà del giro:
non pigro Palinuro s’alza dal giaciglio ed esplora
tutti i venti e coglie l’aria con le orecchie;
nota tutte le stelle correnti nel tacito cielo,
Arturo e le Iadi piovose ed i gemelli Trioni,
ed esamina Orione armato d’oro.
Dopo che vede stare tutto nel cielo sereno,
dalla poppa dà il segnale squillante; noi muoviamo il campo
e tentiamo la via ed apriamo le ali delle vele.
Ed ormai l’Aurora, fugate le stelle, rosseggiava,
quando lontano vediamo colli oscuri e bassa
l’Italia. Italia per primo grida Acate,
l’Italia salutano i compagni con lieto clamore.
Allora il padre Anchise rivestì fino all’orlo una grande
coppa e la riempì di vino, ed invocò gli dei
stando sull’alta poppa:
“Dei potenti del mare e della terra e delle tempeste,
offrite col vento una via facile e soffiate favorevoli.”
Le brezze bramate crescono ed ormai più vicino si apre
il porto, e sulla rocca appare il tempio di Minerva;
i compagni raccolgon le vele e girano le prore ai lidi.
Il porto curvato ad arco dal flutto orientale,
gli scogli pronunciati spumeggiano di spruzzo salmastro,
egli però si cela: gli scogli turriti slanciano braccia
conmura gemelle ed il tempio indietreggia dal lido.
Qui quattro, primo augurio, quattro cavalli vidi
brucanti la piana in largo, di niveo candore.
E il padre Anchise “Guerra, oterra ospite, porti:
i cavalli si armano per la guerra, questi armenti minacciano guerra. Ma
pure un tempo abituati a sottomettersi al cocchio
i quadrupedi e portare col giogo i freni concordi:
speranza anche di pace” dice. Allora preghiamo le sacre potenze
di Pallade armisonante, che per prima ci accolse festanti,
e davanti agli altari ci veliamo col manto frigio,
e coi consigli di Eleno, che aveva dato importantissimi,
Iunoni Argivae iussos adolemus honores.
ritualmente bruciamo a Giunone ausonia le offerte ordinate.
DE CYCLOPUM TERRIS (3.547-583)
LA TERRA DEI CICLOPI ( 3. 547 - 582)
Haud mora, continuo perfectis ordine votis 3.547
cornua velatarum obvertimus antemnarum,
spond
Graiugenumque domos suspectaque linquimus arva.
hinc sinus Herculei si vera est fama Tarenti
cernitur, attollit se diva Lacinia contra,
Caulonisque arces et navifragum Scylaceum.
tum procul e fluctu Trinacria cernitur Aetna,
et gemitum ingentem pelagi pulsataque saxa
audimus longe fractasque ad litora voces,
exsultantque vada atque aestu miscentur harenae.
et pater Anchises 'nimirum hic illa Charybdis:
hos Helenus scopulos, haec saxa horrenda canebat.
eripite, o socii, pariterque insurgite remis.'
3.560
haud minus ac iussi faciunt, primusque rudentem
contorsit laevas proram Palinurus ad undas;
laevam cuncta cohors remis ventisque petivit.
tollimur in caelum curvato gurgite, et idem
subducta ad Manis imos desedimus unda.
ter scopuli clamorem inter cava saxa dedere,
ter spumam elisam et rorantia vidimus astra.
interea fessos ventus cum sole reliquit,
ignarique viae Cyclopum adlabimur oris.
Portus ab accessu ventorum immotus et ingens
ipse: sed horrificis iuxta tonat Aetna ruinis,
interdumque atram prorumpit ad aethera nubem
turbine fumantem piceo et candente favilla,
attollitque globos flammarum et sidera lambit;
interdum scopulos avulsaque viscera montis
erigit eructans, liquefactaque saxa sub auras
cum gemitu glomerat fundoque exaestuat imo.
fama est Enceladi semustum fulmine corpus
urgeri mole hac, ingentemque insuper Aetnam
impositam ruptis flammam exspirare caminis,
et fessum quotiens mutet latus, intremere omnem
murmure Trinacriam et caelum subtexere fumo.
Nessun indugio, subito compiuti i voti per ordine
giriamo le punte delle antenne con vele,
e lasciamo le case dei Graiugeni ei i campi sospetti.
Di qui si vede iò golfo di Taranto erculea, se è vera
la fama, davanti si leva la divina Lacinia,
e le rocche caulonie e lo Squillace navifrago.
Allora lontano dal flutto si vede l’Etna trinacria,
e sentiamo un grande sussulto del mare e le rocce battute
e lungi le voci rotte alle spiagge,
le secche sussultano e le sabbie son mischiate dalla marea.
Ed il padre Anchise: ” Certamente è qui quella Cariddi:
Eleno profetizzava questi scogli, queste orrende rocce.
Toglietevi, compagni, ed insieme alzatevi sui remi.”
Non di meno comandati eseguono e per primo Palinuro
volse la prora stridente alle onde di sinistra;
tutto il gruppo con venti e remi si volse a sinistra.
Corvatosi il gorgo, siam alzati al cielo e parimenti,
sottrattasi l’onda, sprofondammo in fondo ai Mani.
Tre volte gli scogli tra le cave rupi diedero fragore,
tre volte vedemmo la spuma scagliata e le stelle stillanti.
Frattanto il vento col sole ci lascia stanchi,
ignari della via scivoliamo alle spiagge dei Ciclopi.
Il porto stesso enorme ed immoto dall’accesso dei venti:
ma vicino l’Etna con terribili scosse tuona,
talvolta esplodee nell’aria una nube nera
fumante di bufera di pece e di fiamma incandescente.
ed alza globi di fiamme e lambisce le stelle;
a volte solleva eruttando scogli e viscere del monte
strappate, ed accumula rocce liquefatte sotto le brezze
con un gemito e ribolle fin dal massimo fondo.
E’ fama che il corpo di Encelado semiarso dal fulmine
sia bloccato da questa mole e sopra l’ingente Etna
imposta dai rotti camini emetta la fiamma,
ed ogni volta che muti il fianco stanco, tutta la Trinacria
trema con mormorio ed intesse il cielo di fumo.
DE ACHAEMENIDE GRAECO (3.583-654)
IL MISERO GRECO ACHEMENIDE ( 3. 583 -654)
noctem illam tecti silvis immania monstra
3.583
perferimus, nec quae sonitum det causa videmus.
nam neque erant astrorum ignes nec lucidus aethra
siderea polus, obscuro sed nubila caelo,
et lunam in nimbo nox intempesta tenebat.
Postera iamque dies primo surgebat Eoo
umentemque Aurora polo dimoverat umbram,
cum subito e silvis macie confecta suprema
ignoti nova forma viri miserandaque cultu
procedit supplexque manus ad litora tendit.
respicimus. dira inluvies immissaque barba,
consertum tegimen spinis: at cetera Graius,
et quondam patriis ad Troiam missus in armis.
isque ubi Dardanios habitus et Troia vidit
arma procul, paulum aspectu conterritus haesit
continuitque gradum; mox sese ad litora praeceps
cum fletu precibusque tulit: 'per sidera testor,
Quella notte coperti nei boschi sopportiamo orribili
prodigi, nè vediamo quale causa dia rumore.
Infatti non c’eran i fuochi degli astri nè il cielo lucido
di etere stellare, ma nubi nell’oscuro cielo,
ed una notte fosca teneva la luna in un nembo.
Il giorno seguente sorgeva appena e l’Aurora
aveva cacciato dal cielo orientale l’umida ombra,
quando d’improvviso dai boschi una strana forma
colpita da estrema macilenza e miserabile d’aspetto,
di un uomo sconosciuto avanza e sulla spiaggia tende supplice
le mani. Lo osserviamo. Crudele sporcizia e barba incolta,
un vestiario tenuto da spine: ma per il resto Graio,
ed un tempo mandato a Troia in armi patrie.
Ma egli quando vide lontano aspetti dardanici
ed arme troiane, un poco atterrito alla vista esitò
e trattenne il passo; poi a precipizio sul lido
si portò con pianto e preghiere: “Per le stelle scongiuro,
per superos atque hoc caeli spirabile lumen, 3.600
tollite me, Teucri. quascumque abducite terras:
hoc sat erit. scio me Danais e classibus unum
et bello Iliacos fateor petiisse penatis.
pro quo, si sceleris tanta est iniuria nostri,
spargite me in fluctus vastoque immergite ponto;
si pereo, hominum manibus periisse iuvabit.'
dixerat et genua amplexus genibusque volutans
haerebat. qui sit fari, quo sanguine cretus,
hortamur, quae deinde agitet fortuna fateri.
ipse pater dextram Anchises haud multa moratus
dat iuveni atque animum praesenti pignore firmat.
ille haec deposita tandem formidine fatur:
'sum patria ex Ithaca, comes infelicis Ulixi,
nomine Achaemenides, Troiam genitore Adamasto
paupere mansissetque utinam fortuna. profectus.
hic me, dum trepidi crudelia limina linquunt,
immemores socii vasto Cyclopis in antro
deseruere. domus sanie dapibusque cruentis,
intus opaca, ingens. ipse arduus, altaque pulsat
sidera di talem terris avertite pestem.
3.620
nec visu facilis nec dictu adfabilis ulli;
visceribus miserorum et sanguine vescitur atro.
vidi egomet duo de numero cum corpora nostro
prensa manu magna medio resupinus in antro
frangeret ad saxum, sanieque aspersa natarent
limina; vidi atro cum membra fluentia tabo
manderet et tepidi tremerent sub dentibus artus haud impune quidem, nec talia passus Ulixes
oblitusve sui est Ithacus discrimine tanto.
nam simul expletus dapibus vinoque sepultus
cervicem inflexam posuit, iacuitque per antrum
immensus saniem eructans et frusta cruento
per somnum commixta mero, nos magna precati
numina sortitique vices una undique circum
fundimur, et telo lumen terebramus acuto
ingens quod torva solum sub fronte latebat,
Argolici clipei aut Phoebeae lampadis instar,
et tandem laeti sociorum ulciscimur umbras.
sed fugite, o miseri, fugite atque ab litore funem
rumpite.
3.640
nam qualis quantusque cavo Polyphemus in antro
lanigeras claudit pecudes atque ubera pressat,
centum alii curva haec habitant ad litora vulgo
infandi Cyclopes et altis montibus errant.
tertia iam lunae se cornua lumine complent
cum vitam in silvis inter deserta ferarum
lustra domosque traho vastosque ab rupe Cyclopas
prospicio sonitumque pedum vocemque tremesco.
victum infelicem, bacas lapidosaque corna,
dant rami, et vulsis pascunt radicibus herbae.
omnia conlustrans hanc primum ad litora classem
conspexi venientem. huic me, quaecumque fuisset,
addixi: satis est gentem effugisse nefandam.
vos animam hanc potius quocumque absumite leto.'
per i celesti e per questo respirabile luce del cielo,
prendetemi, Teucri, conducetemi in qualsiasi terra
Questo basterà. So e confesso che io, uno delle flotte
danae con la guerra ho assalito i Penati iliaci.
E per questo, se sì grande è l’oltraggio del nostro delitto,
buttatemi tra i flutti e immergetemi nel vasto mare;
se muoio, sarà dolce esser morti per mani di uomini.
Aveva detto ed abbracciate le ginocchia prostrandosi
si avvinghiava alle ginocchia.Esortiamo a dire chi sia, da quale
stirpe nato, a dichiarare quale sorte lo perseguiti.
Lo stesso padre Anchise, indugiando non molto, dà la destra
al giovane e rassicura l’animo con immediata garanzia.
Egli finalmente, deposta la paura, parla così:
“Sono di Itaca, mia patria, compagno dell’infelice Ulisse,
di nome Achemenide, partito per Troia, essendo il genitore
Adamasto povero, oh foosse rimasta la sorte.
Qui mi lasciarono i compagni, mentre impauriti abbandonavano
le crudeli soglie, immemori, nella vasta spelonca del Ciclope.
Una casa buia dentro, enorme, con marciume e cibi
insanguinati. Lui alto e tocca le stelle eccelse, o dei
allontanate tale peste dalle terre.
Nè gradevole alla vista nè cortese di parola con qualcuno;
si ciba delle viscere e del nero sangue di infelici.
Lo vidi io quando disteso in mezzo all’antro spaccava
con la grande mano due individui presi dal nostro gruppo,
e le porte s’inondavano di marciume spruzzato;
lo vidi quando mangiava le membra grondanti di nero
putridume e gli arti tiepidi tremavano sotto i denti.
Senz’altro no impunemente, nè Ulisse sopportò tali cose
o si scordò di sè in sì grande pericolo.
Infatti appena riempito di cibi e sepolto nel vino
posò il collo piegato e giacque per l’antro, immenso,
eruttando marciume e pezzi mescolati a vino insanguinato
nel sonno, noi, pregate le grandi potenze e
sorteggiate le parti insieme ci allarghiamo
attorno e trivelliamo con palo aguzzo l’enorme
occhio, che solo si celava sotto la fronte torva,
come scudo argolico lampada febea e finalmente
lieti vendichiamo le ombre dei compagni.
Ma fuggite, o miseri, fuggite e dal lido rompete
la fune.
Infatti tale e sì grande Polifemo chiude nel cavo
antro le lanute pecore e preme le mammelle,
cento altri orrendi Ciclopi abitano presso questi curvi lidi
in gruppo e vagano per gli alti monti.
Ormai tre corna della luna si riempiono di luce
da quando nei boschi tra deserte tane di belve e
vaste case trascino la vita ed osservo dalla roccia
i Ciclopi e temo il rumore dei piedi e la voce.
I rami danno vitto sterile, bacche e dure cornie
e le erbe, strappate le radici nutrono.
Osservando tutto anzitutto ho visto questa flotta
che giungeva ai lidi. Mi affidai a questa, qualunque
fosse stata: è sufficiente esser sfuggito a gente sacrilega.
Voi piuttosto toglietemi questa vita con qualsiasi morte.”
DE POLYPHEMO ET CYCLOPIBUS (3.655-691)
POLIFEMO ED I CICLOPI (3. 655- 691)
Vix ea fatus erat summo cum monte videmus
ipsum inter pecudes vasta se mole moventem
Appena aveva così parlato che sulla sommità del monte
vediamo muoversi lo stesso Polifemo con la vasta mole
pastorem Polyphemum et litora nota petentem,
monstrum horrendum, informe, ingens, cui lumen ademptum.
trunca manum pinus regit et vestigia firmat;
lanigerae comitantur oves; ea sola voluptas
solamenque mali.
postquam altos tetigit fluctus et ad aequora venit,
luminis effossi fluidum lavit inde cruorem
dentibus infrendens gemitu, graditurque per aequor
iam medium, necdum fluctus latera ardua tinxit.
nos procul inde fugam trepidi celerare recepto
supplice sic merito tacitique incidere funem,
vertimus et proni certantibus aequora remis.
sensit, et ad sonitum vocis vestigia torsit.
verum ubi nulla datur dextra adfectare potestas 3.670
nec potis Ionios fluctus aequare sequendo,
clamorem immensum tollit, quo pontus et omnes
intremuere undae, penitusque exterrita tellus
Italiae curvisque immugiit Aetna cavernis.
at genus e silvis Cyclopum et montibus altis
excitum ruit ad portus et litora complent.
cernimus astantis nequiquam lumine torvo
Aetnaeos fratres caelo capita alta ferentis,
concilium horrendum: quales cum vertice celso
aeriae quercus aut coniferae cyparissi
constiterunt, silva alta Iovis lucusve Dianae.
praecipitis metus acer agit quocumque rudentis
excutere et entis intendere vela secundis.
contra iussa monent Heleni, Scyllamque Charybdinque
inter, utrimque viam leti discrimine parvo,
ni teneam cursus: certum est dare lintea retro.
ecce autem Boreas angusta ab sede Pelori
missus adest: vivo praetervehor ostia saxo
Pantagiae Megarosque sinus Thapsumque iacentem.
talia monstrabat relegens errata retrorsus
litora Achaemenides, comes infelicis Ulixi.
pastore tra le pecore e dirigersi tra i lidi conosciuti.
Mostro orrendo, informe, enorme, cui era tolto l’occhio.
Un pino troncato guida la mano assicura le orme;
l’accompagnano pecore lanose; quella la sola passione
e consolazione del male.
Dopo che toccò i flutti profondi e giunse alle acque,
allora lavò il fluido sangue dell’occhio cavato.
Fremendo coi denti per il gemito ed avanza poi in mezzo
all’acqua e neppure il flutto bagnò gli alti fianchi.
Noi trepidanti ci decidiamo ad accelerare la fuga di lì,
raccolto il supplice così benemerito e tagliare taciti
la fune,e chini sui remi vincenti le acque.
Sentì ed al suon della voce volse le orme.
Ma poichè non è data alcuna possibilità d’afferraci con la destra
nè è capace inseguendo di eguagliare i flutti ionii
alza un urlo immenso, per cui il mare e tutte
le onde tremarono, profondamente atterrita è la terra
d’Italia e l’Etna nelle tortuose caverne mugghiò.
Ma il popolo dei Ciclopi chiamato dai boschi e dagli alti
monti corre ai porti e riempie le spiagge.
Vediamo i fratelli etnei ergersi con l’occhio invano
torvo che portavan le alte teste al cielo,
orrenda adunata: come quando coll’eccelsa cima
le aeree querce o i coniferi cipressi si alzarono,
alta selva di Giove o bosco di Diana.
Un’intensa paura ci muove rapidi ovunque a svolger
le funi e tendere le vele ai venti favorevoli.
Ma gli ordini di Eleno avvertono e tra Scilla e Cariddi,
doppiamente via in un piccolo intervallo di morte,
se non tengo la rotta: è sicuro dar le vele all’indietro.
Ma ecco Borea inviato dal piccolo stretto di Peloro
si presenta: oltrepasso le porte di viva roccia
di Pantagia, il golfo di Megara e Tapso distesa.
Achemenide, compagno di Ulisse infelice, mostrava
tali spiagge percorse riandandole a ritroso.
DE ANCHISAE INTERITU (3.692-718)
LA MORTE DEL PADRE ANCHISE ( 3. 687 - 718)
Sicanio praetenta sinu iacet insula contra 3.692
Plemyrium undosum; nomen dixere priores
Ortygiam. Alpheum fama est huc Elidis amnem
occultas egisse vias subter mare, qui nunc
ore, Arethusa, tuo Siculis confunditur undis.
iussi numina magna loci veneramur, et inde
exsupero praepingue solum stagnantis Helori.
hinc altas cautes proiectaque saxa Pachyni
radimus, et fatis numquam concessa moveri
apparet Camerina procul campique Geloi,
immanisque Gela fluvii cognomine dicta.
arduus inde Acragas ostentat maxima longe
moenia, magnanimum quondam generator equorum;
teque datis linquo ventis, palmosa Selinus,
et vada dura lego saxis Lilybeia caecis.
hinc Drepani me portus et inlaetabilis ora
accipit. hic pelagi tot tempestatibus actus
heu, genitorem, omnis curae casusque levamen,
amitto Anchisen. hic me, pater optime, fessum 3.710
deseris, heu, tantis nequiquam erepte periclis.
nec vates Helenus, cum multa horrenda moneret,
hos mihi praedixit luctus, non dira Celaeno.
Di fronte al golfo sicanio giace, stesa davanti, un’isola contro
l’ondoso Plemurio; gli antichi diedero il nome
di Ortigia. E’ fama che Alfeo, fiume dell’Elide,
avesse qui rese occulte le vie sotto il mare, egli ora,
Aretusa, sulla tua bocca si unisce alle onde sicule.
Obligati veneriamo le grandi potenze del luogo e di lì
supero il ricchissimo suolo dell’Eloro stagnante.
Di qui rasentiamo le alte rocce e le protese rupi
di Pachino e da lontano appare Camerina mai
autorizzata dai fati a muoversi, ed i campi Geloi,
e la grandiosa Gela chiamata dal nome del fiume.
Di lì alta Agrigento mostra da lontano le grandissime
mura, un tempo fattrice di magnanimi cavalli;
e, dati i venti, lascio te, palmosa Selinunte,
e percorro le secche lilibee aspre per le cieche rocce.
Di qui mi accoglie il porto e la spiaggia che non dà gioia
di Drepano. Qui spinto da tante bufere di mare,
ahimè, perdo il padre, sollievo di ogni affanno e sorte,
Anchise. Qui, padre ottimo, mi abbandoni stanco, ahimè,
invano strappato da sì gravi pericoli.
Nè il vate Eleno, pur predicendo molte cose orrende,
mi predisse questi lutti, nemmeno la crudele Celeno.
hic labor extremus, longarum haec meta viarum,
hinc me digressum vestris deus appulit oris.
Sic pater Aeneas intentis omnibus unus
fata renarrabat divum cursusque docebat.
conticuit tandem factoque hic fine quievit.
Qui l’ultima affanno, questa la meta delle lunghe vie,
di qui partito un dio mi spinse alle vostre spiagge.
Così il padre Enea solo raccontava, tutti attenti,
i fati degli dei e rivelava le rotte.
Tacque infine e qui si fermò col racconto e la fine.
LIBER IV
LIBRO IV
DE DIDONE ET ANNA SORORE (4.1-53) - DE
DIDONE AMORE INCENSA (4.54-88) DE IUNONIS ET VENERIS FOEDERE (4.90-128) - DE
DOLOSA VENATIONE (4.129-159) - DE SECRETO
CONUBIO. DE FAMA (4.160-197) - DE IARBAE IRA
(4.198-218) - DE IOVIS IUSSU (4.219-295) - DE
DIDONIS QUAESTU (4.296-330) - DE AENEAE
RESPONSO (4.331-361) - DE REGINAE DIDONIS
DESPERATIONE (4.362-392) - DE AENEAE
APPARATU AD DISCESSUM (4.393-407) - DE
EXTREMO DIDONIS INCEPTO (4.408-449) - DE
INFELICIBUS DIDONIS FATIS (4.450-473) - DE
MORTIS APPARATU (4.474-503) - DE DIDONIS
VENEFICIIS (4.504-521) - *DE EXTREMA DIDONIS
VIGILIA (4.522-552) - DE SUBITO AENEAE
DISCESSU (4.553-583) - DE DIDONIS
IMPRECATIONE (4.584-629) - DE DIDONIS
INTERITU (4.630-666) - DE ANNAE SORORIS
DESPERATIONE (4.667-705)
DE DIDONE ET ANNA SORORE (4.1-53)
DIDONE E LA CARA SORELLA ANNA ( 4. 1 - 53)
At regina gravi iamdudum saucia cura 4.1
vulnus alit venis et caeco carpitur igni.
multa viri virtus animo multusque recursat
gentis honos; haerent infixi pectore vultus
verbaque nec placidam membris dat cura quietem.
postera Phoebea lustrabat lampade terras
umentemque Aurora polo dimoverat umbram,
cum sic unanimam adloquitur male sana sororem:
'Anna soror, quae me suspensam insomnia terrent.
quis novus hic nostris successit sedibus hospes,
quem sese ore ferens, quam forti pectore et armis.
credo equidem, nec vana fides, genus esse deorum.
degeneres animos timor arguit. heu, quibus ille
iactatus fatis. quae bella exhausta canebat.
Ma la regina ormai ferita da grave affanno
alimenta nelle vene la ferita ed è rosa da cieco fuoco.
Ricorre nel cuore il forte eroismo dell’eroe ed il forte
onore della stirpe; s’attaccan fisse alla mente le fattezze
e le parole nè l’affanno dà alle membra placida quiete.
L’aurora seguente colla lampada febea illuminava
le terre e dal cielo aveva cacciato l’umida ombra,
quando impazzita così parrla alla sorella amatissima:
“Anna, sorella, che incubi mi atterriscono ansiosa.
Che ospite strano, questo, ( che) è giunto alla nostra
casa, presentandosì come d’aspetto, di così forte petto
e di armi. Lo credo davvero, non è vana certezza che è stirpe di dei. La
paura rivela i cuori vili. Ah, da quali
fati egli è sbattuto. Che guerre compiute raccontava.
si mihi non animo fixum immotumque sederet
ne cui me vinclo vellem sociare iugali,
postquam primus amor deceptam morte fefellit;
si non pertaesum thalami taedaeque fuisset,
huic uni forsan potui succumbere culpae.
Anna fatebor enim miseri post fata Sychaei 4.20
coniugis et sparsos fraterna caede penatis
solus hic inflexit sensus animumque labantem
impulit. agnosco veteris vestigia flammae.
sed mihi vel tellus optem prius ima dehiscat
vel pater omnipotens adigat me fulmine ad umbras,
pallentis umbras Erebo noctemque profundam,
ante, pudor, quam te violo aut tua iura resolvo.
ille meos, primus qui me sibi iunxit, amores
abstulit; ille habeat secum servetque sepulcro.'
sic effata sinum lacrimis implevit obortis.
Anna refert: 'o luce magis dilecta sorori,
solane perpetua maerens carpere iuventa
nec dulcis natos Veneris nec praemia noris?
id cinerem aut manis credis curare sepultos?
esto: aegram nulli quondam flexere mariti,
non Libyae, non ante Tyro; despectus Iarbas
ductoresque alii, quos Africa terra triumphis
dives alit: placitone etiam pugnabis amori?
nec venit in mentem quorum consederis arvis?
hinc Gaetulae urbes, genus insuperabile bello, 4.40
et Numidae infreni cingunt et inhospita Syrtis;
hinc deserta siti regio lateque furentes
Barcaei. quid bella Tyro surgentia dicam
germanique minas?
dis equidem auspicibus reor et Iunone secunda
hunc cursum Iliacas vento tenuisse carinas.
quam tu urbem, soror, hanc cernes, quae surgere regna
coniugio tali. Teucrum comitantibus armis
Punica se quantis attollet gloria rebus.
tu modo posce deos veniam, sacrisque litatis
indulge hospitio causasque innecte morandi,
dum pelago desaevit hiems et aquosus Orion,
quassataeque rates, dum non tractabile caelum.'
Se non mi stesse fisso ed immobile in cuore
di non volermi unire a nessuno col vincolo cinuigale,
dopo che il primo amore mi lasciò tradita con la morte;
se non avessi disgusto per il rito di nozze,
forse avrei potuto cedere a quest’unica colpa.
Anna, lo confesserò, dopo i destini del povero marito
Sicheo ed i penati dispersi dalla strage del fratello
solo costui piegò i sentimenti e scosse il cuore
che vacilla. Conosco i segni della antica fiamma.
Ma per me vorrei o che prima la terra si spalanchi infima
o il oadreonnipotente mi cacci col fulmine alle ombre,
le pallide ombre nellErebo e la notte profonda,
prima che violi, Pudore, o dissolva le tue leggi.
Lui i miei amori, lui che per primo a sé mi unì,
prese; lui li tenga con sé e li serbi nel sepolcro”
Espressasi così, riempì il seno di lacrime dirotte.
Anna riprende:”Oh più cara della luce, per tua sorella,
forse sola soffrendo sarai divorata per tutta la giovinezza
né conoscerai i dolci figli ed i regali di Venere?
Credi che questo ami la cenere ed i mani sepolti?
Sia: un tempo nessun marito piegò l’addolorata,
non in Libia, non prima a Tiro: Iarba respinto
e gli altri principi, che l’Africa, terra ricca di trionfi,
alimenta: forse contrasterai ad un amore gradito?
Né viene in mente nei campi di chi dimori?
Di qui città getule, stirpe insuperabile in guerra,
ti cingono e indomiti Numidi e la Sirte inospitale;
di là una regione deserta per sete ed i furibondi
Barcei. Perché nominare le guerre nascenti da Tiro
e le minacce del fratello?
Certamente con gli dei favorevoli e Giunone concorde
credo che le navi di Ilio col venti ha tenuto questa rotta. Quale città,
sorella, tu vedrai sorgere, questa, e che regni
con tale unione! Alleandosi le armi dei Teucri,
la gloria Punica a quali imprese si innalzerà!
Tu intanto chiedi aiuto agli dei, celebrati i sacrifici,
accorda l’ospitalità ed inventa motivi per fermarsi,
mentre sul mare infuria l’inverno ed il piovoso Orione,
e le navi sconquassate, mentre il clima è intrattabile.”
DE DIDONE AMORE INCENSA (4.54-88)
L'AMORE DI DIDONE ( 4. 54 -89)
His dictis impenso animum flammavit amore 4.54
spemque dedit dubiae menti solvitque pudorem.
principio delubra adeunt pacemque per aras
exquirunt; mactant lectas de more bidentis
legiferae Cereri Phoeboque patrique Lyaeo,
Iunoni ante omnis, cui vincla iugalia curae.
ipsa tenens dextra pateram pulcherrima Dido
candentis vaccae media inter cornua fundit,
aut ante ora deum pinguis spatiatur ad aras,
instauratque diem donis, pecudumque reclusis
pectoribus inhians spirantia consulit exta.
heu, vatum ignarae mentes. quid vota furentem,
quid delubra iuvant? est mollis flamma medullas
interea et tacitum vivit sub pectore vulnus.
uritur infelix Dido totaque vagatur
urbe furens, qualis coniecta cerva sagitta,
quam procul incautam nemora inter Cresia fixit 4.70
pastor agens telis liquitque volatile ferrum
Con tali parole infiammò l’animo di intenso amore
e diese speranza al cuore dubbioso e dissolse il pudore.
Prima visitano i templi ed implorano pace
attorno agli altari; sacrifican pecore scelte di rito
per Cerere legislatrice e per Febo e per ilpadre Lieo,
per Giunone fratutti, cui stanno acuore i vincoli coniugali.
Lei, la bellissima Didone, tenendola con la destra, versa
la coppa tra le corna d’una candida vacca,
o presso le statue degli dei si aggira tra carichi altari,
ed inizia il giorno con doni, e nei petti squarciati
degli animali, ansiosa consulta le viscere palpitanti.
Ahi, mente ignara degli indovini! A che giovano i voti
ad una folle, a che i templi?La fiamma divora le molli midolla
intanto e tacita vive sotto il petto la ferita.
Si brucia l’infelice Didone e vaga pazza
per tutta la città, quale cerbiatta colpita da freccia,
che da lontano un pastore, ignaro, cacciando con armi,
incauta trafisse tra i boschi cretesi e lasciò il ferro
nescius: illa fuga silvas saltusque peragrat
Dictaeos; haeret lateri letalis harundo.
nunc media Aenean secum per moenia ducit
Sidoniasque ostentat opes urbemque paratam,
incipit effari mediaque in voce resistit;
nunc eadem labente die convivia quaerit,
Iliacosque iterum demens audire labores
exposcit pendetque iterum narrantis ab ore.
post ubi digressi, lumenque obscura vicissim
luna premit suadentque cadentia sidera somnos,
sola domo maeret vacua stratisque relictis
incubat. illum absens absentem auditque videtque,
aut gremio Ascanium genitoris imagine capta
detinet, infandum si fallere possit amorem.
non coeptae adsurgunt turres, non arma iuventus
exercet portusve aut propugnacula bello
tuta parant: pendent opera interrupta minaeque
murorum ingentes aequataque machina caelo.
alato: ella in fuga percorre le selve e le gole
dittee; la punta letale aderisce nel fianco.
Ora conduce Enea con sé in mezzo alle mura
ed ostenta i beni sidonii e la città pronta,
inizia a dire e si blocca in mezzo alla frase;
ora tramontando il giorno chiede uguali conviti,
e di nuovo invoca di ascoltare, pazza, i dolori di Ilio
e di nuovo pende dalla bocca del narratore.
Poi quando, divisi, anche la luna oscurata a sua volta
copre la luce e le stelle tramontando invitano ai sogni,
sola geme nella vuota reggia e sui tappeti abbandonati
si sdraia. Pur lontana, lui lontano lo ode e lo vede,
o trattiene Ascanio in grembo, presa dall’immagine
del padre, se mai potesse ingannare l’indicibile amore.
Le torri iniziate non s’alzano, la gioventù non s’allena
alle armi o non preparano i porti le difese sicure
per la guerra: pendono le opere interrotte e minacce
ingenti di muri ed una macchina eguagliata al cielo.
DE IUNONIS ET VENERIS FOEDERE (4.90-128)
PATTO TRA GIUNONE E VENERE (4. 90 -128)
Quam simul ac tali persensit peste teneri 4.90
cara Iovis coniunx nec famam obstare furori,
talibus adgreditur Venerem Saturnia dictis:
'egregiam vero laudem et spolia ampla refertis
tuque puerque tuus magnum et memorabile numen,
una dolo divum si femina victa duorum est.
nec me adeo fallit veritam te moenia nostra
suspectas habuisse domos Karthaginis altae.
sed quis erit modus, aut quo nunc certamine tanto?
quin potius pacem aeternam pactosque hymenaeos
exercemus? habes tota quod mente petisti:
ardet amans Dido traxitque per ossa furorem.
communem hunc ergo populum paribusque regamus
auspiciis; liceat Phrygio servire marito
dotalisque tuae Tyrios permittere dextrae.'
Olli sensit enim simulata mente locutam,
quo regnum Italiae Libycas averteret oras
sic contra est ingressa Venus: 'quis talia demens
abnuat aut tecum malit contendere bello?
si modo quod memoras factum fortuna sequatur.
sed fatis incerta feror, si Iuppiter unam 4.110
esse velit Tyriis urbem Troiaque profectis,
miscerive probet populos aut foedera iungi.
tu coniunx, tibi fas animum temptare precando.
perge, sequar.' tum sic excepit regia Iuno:
'mecum erit iste labor. nunc qua ratione quod instat
confieri possit, paucis adverte docebo.
venatum Aeneas unaque miserrima Dido
in nemus ire parant, ubi primos crastinus ortus
extulerit Titan radiisque retexerit orbem.
his ego nigrantem commixta grandine nimbum,
dum trepidant alae saltusque indagine cingunt,
desuper infundam et tonitru caelum omne ciebo.
diffugient comites et nocte tegentur opaca:
speluncam Dido dux et Troianus eandem
devenient. adero et, tua si mihi certa voluntas,
conubio iungam stabili propriamque dicabo.
hic hymenaeus erit.' non adversata petenti
adnuit atque dolis risit Cytherea repertis.
Ma appena s’accorse la cara consorte di Giove che ella era posseduta
da tale peste e l’onore non bloccava la follia,
la Saturnia affronta Venere con tali parole:
“Davvero enorme gloria e ricchi bottini riportate
sia tu che il tuo fanciullo, grande e momorabile potenza,
se una donna, da sola fu vinta dall’inganno di due dei!
Né proprio mi inganno che tu temendo le nostre mura
Abbia stimato sospette le case della grande Cartagine.
Ma quale sarà la regola o dove adesso, con sì grave rivalità?
Perché piuttosto non concludiamo eterna pace e nozze
pattuite?Hai ciò che con tutto il cuore cercasti:
Brucia Didone amante ed ha tirato la follia fin al midollo.
Guidiamo dunque questo comune popolo con uguali
protezioni; possa servire a marito frigio
e affidare alla tua destra i Tirii in dote.”
Capì che le aveva parlato con mente ipocrita,
per volgere il regno d’Italia alle spiagge libiche,
così di rimando Venere rispose: “ Chi pazza rifiuterebbe
tali cose o preferirebbe contendere in guerra con te?
Purchè la sorte favorisca l’evento che tu ricordi.
Ma son mossa incerta per i fati, se Giove voglia che ci sia
una sola città per i Tirii e gli esuli da Troia,
o approvi che i popoli si mischino o uniscano alleanze.
Tu da consorte, per te è possibile prgando tentarne il cuore.
Va’ avanti, seguirò”.Allora così riprese la regale Giunone:
“Per me sarà questo impegno. Ora in che modo si possa
concludere quello che incombe, acolta, ti insegnerò.
Enea e insieme l’infelicissima Didone si preparano ad andare
a caccia nel bosco, quando il Sole di domani alzerà
i primi inizi e ricoprirà di raggi il mondo.
Su di essi io dall’alto rovescerò una oscurante nube,
con mista grandine, mentre i battitori s’affannano e cingon
le gole con la rete e muoverò tutto il cielo col tuono.
Scapperanno i compagni e saran coperti di opaca notte:
Didone ed il capo troiano giungeranno alla stessa
spelonca. Presenzierò, e se la tua volontà mi è garantita,
li uniro si stabile unione e la dichiarerò sua.
Qui ci sarà Imeneo.” Senza opporsi alla richiedente
annuì e Citerea rise per gli inganni inventati.
DE DOLOSA VENATIONE (4.129-159)
LA CACCIA INSIDIOSA ( 4. 129 - 159)
Oceanum interea surgens Aurora reliquit. 4.129
it portis iubare exorto delecta iuventus,
retia rara, plagae, lato venabula ferro,
Massylique ruunt equites et odora canum vis.
reginam thalamo cunctantem ad limina primi
Poenorum exspectant, ostroque insignis et auro
stat sonipes ac frena ferox spumantia mandit.
tandem progreditur magna stipante caterva
Sidoniam picto chlamydem circumdata limbo;
cui pharetra ex auro, crines nodantur in aurum,
aurea purpuream subnectit fibula vestem.
nec non et Phrygii comites et laetus Iulus 4.140
incedunt. ipse ante alios pulcherrimus omnis
infert se socium Aeneas atque agmina iungit.
qualis ubi hibernam Lyciam Xanthique fluenta
deserit ac Delum maternam invisit Apollo
instauratque choros, mixtique altaria circum
Cretesque Dryopesque fremunt pictique Agathyrsi;
ipse iugis Cynthi graditur mollique fluentem
fronde premit crinem fingens atque implicat auro,
tela sonant umeris: haud illo segnior ibat
Aeneas, tantum egregio decus enitet ore.
postquam altos ventum in montis atque invia lustra,
ecce ferae saxi deiectae vertice caprae
decurrere iugis; alia de parte patentis
transmittunt cursu campos atque agmina cervi
pulverulenta fuga glomerant montisque relinquunt.
at puer Ascanius mediis in vallibus acri
gaudet equo iamque hos cursu, iam praeterit illos,
spumantemque dari pecora inter inertia votis
optat aprum, aut fulvum descendere monte leonem.
Intanto Aurora alzandosi lasciò Oceano.
La gioventù scelta, spuntato il raggio, esce dalle porte.
Reti rade, lacci, spiedi da caccia ddi ferro largo,
cavalieri massili e l’irruenza fiutante dei cani irrompono.
I caoi dei Fenici aspettano sulle soglie la regina che si attarda
in camera, bello di porpora e d’oro sta lo scalpitante
e morde fiero i morsi spumegganti.
Finalmente avanza, accalcandosi una grande schiera,
avvolta in clamide sidonia con orlo ricamato;
ha una faretra d’oro, i capelli si annodan nell’oro,
una fibbia d’oro allaccia la veste purpurea.
Pure i compagni frigi ed il raggiante Iulo
avanzano. Lo stesso Enea il più bello di tutti gli altri
si offre come compagno ed unisce le schiere.
Quale Apollo quando lascia l’invernale Licia e le onde
di Xanto e rivede la materna Delo ed inizia
le danze, ed uniti Cretesi e Driopi ed i dipinti Agatirsi
s’agitano attorno agli altari;
egli avanza sui gioghi del Cinto e blocca la chioma fluente
con tenero ramo aggiustandola e l’annoda nell’oro,
le frecce risuonano sulle spalle: non più lento di lui
andava Enea, sì gran bellezza risalta sul nobile volto.
Come si giunse sugli alti monti e le impervie tane,
ecco selvatiche capre lanciate dalla cima della rupe
corsero giù dai gioghi; da un’altra parte i cervi
attraversano le piane aperte e formano colla fuga
schiere polverose e lasciano i monti.
Ma il piccolo Ascanio in mezzo alle valli gode
per il fiero cavallo ed ora sorpassa questi, ora quelli
al galoppo e brama con voti che si offra tra i timidi branchi
uno spumante cinghiale o che scenda dal monte un rosso leone.
DE SECRETO CONUBIO. DE FAMA (4.160-197)
LE NOZZE SEGRETE ( 4.160- 197)
Interea magno misceri murmure caelum 4.160
incipit, insequitur commixta grandine nimbus,
et Tyrii comites passim et Troiana iuventus
Dardaniusque nepos Veneris diversa per agros
tecta metu petiere; ruunt de montibus amnes.
speluncam Dido dux et Troianus eandem
deveniunt. prima et Tellus et pronuba Iuno
dant signum; fulsere ignes et conscius aether
conubiis summoque ulularunt vertice Nymphae.
ille dies primus leti primusque malorum
causa fuit; neque enim specie famave movetur
nec iam furtivum Dido meditatur amorem:
coniugium vocat, hoc praetexit nomine culpam.
Extemplo Libyae magnas it Fama per urbes,
Fama, malum qua non aliud velocius ullum:
mobilitate viget virisque adquirit eundo,
parva metu primo, mox sese attollit in auras
ingrediturque solo et caput inter nubila condit.
illam Terra parens ira inritata deorum
extremam, ut perhibent, Coeo Enceladoque sororem
progenuit pedibus celerem et pernicibus alis, 4.180
monstrum horrendum, ingens, cui quot sunt corpore plumae,
Intanto il cielo comincia turbarsi con un gran
brontolìo, avanza una nube con mista grandine,
ed i compagni tirii e la gioventù troiana ed il dardanio
nipote di Venere dappertutto con paura per i campi
cercarono diversi ripari; torrenti corron dai monti.
Alla stessa spelonca giungono Didone ed il capo
troiano. Sia la Terra per prima sia Giunone pronuba
danno il segnale; rifulsero vampe e l’etere complice
nell’unione e le Ninfe ulularon sulla cime del monte.
Quel giorno fu il primo della morte e per primo fu
la causa dei mali; infatti non è distolta da decoro
o fama Didone, né medita un amore furtivo:
lo chiama connubio, con tal nome nascose la colpa.
Subito Fama va per le grandi città di Libia,
Fama, male di cui nessun altro è più veloce:
si rafforza colla mobilità ed acquista forze andando,
piccola alla prima paura, poi s’innalza nell’aria,
ed avanza sul suolo, ma nasconde il capo tra le nubi.
La Madre Terra, irritata dall’ira degli dei,
la generò, come raccontano, ultima sorella di Ceo
ed Encelado, veloce a piedi e con ali infaticabili,
mosro orrendo, enorme, quante ha penne nel corpo,
tot vigiles oculi subter mirabile dictu,
tot linguae, totidem ora sonant, tot subrigit auris.
nocte volat caeli medio terraeque per umbram
stridens, nec dulci declinat lumina somno;
luce sedet custos aut summi culmine tecti
turribus aut altis, et magnas territat urbes,
tam ficti pravique tenax quam nuntia veri.
haec tum multiplici populos sermone replebat
gaudens, et pariter facta atque infecta canebat:
venisse Aenean Troiano sanguine cretum,
cui se pulchra viro dignetur iungere Dido;
nunc hiemem inter se luxu, quam longa, fovere
regnorum immemores turpique cupidine captos.
haec passim dea foeda virum diffundit in ora.
protinus ad regem cursus detorquet Iarban
incenditque animum dictis atque aggerat iras.
tanti sotto sono gli occhi vigili, mirabile a dirsi,
tante le lingue, altrettante bocche risuonano,tante orecchie drizza.
Vola di notte nel mezzo di cielo e terra nell’ombra
stridendo, né abbassa gli occhi nel dolce sonno;
con la luce sta sentinella o in cima alla sommità del tetto
o sull’alte torri, e terrorizza le grandi città,
tenace portatrice di falso e di male che di vero.
Costei allora riempiva i popoli di molteplice chiacchiera
godendo e parimenti decantava cose fatte e non fatte:
esser giunto Enea, nato da sangue troiano,
cui la bella Didone si degna di unirsi come a marito;
ora durante l’inverno, quanto è lungo, si tengon caldi nel lusso
imemori dei regni e rapiti da turpe passione.
Questo qua e là la sporca dea diffonde sulle bocche degli uomini.
Poi storce i passi verso il re Iarba
gli incendia cil cuore con le dicerie ed accumula le ire.
DE IARBAE IRA (4.198-228)
IL RE IARBA SDEGNATO (4.198-218)
Hic Hammone satus rapta Garamantide nympha 4.198
templa Iovi centum latis immania regnis,
centum aras posuit vigilemque sacraverat ignem,
excubias divum aeternas, pecudumque cruore
pingue solum et variis florentia limina sertis.
isque amens animi et rumore accensus amaro
dicitur ante aras media inter numina divum
multa Iovem manibus supplex orasse supinis:
'Iuppiter omnipotens, cui nunc Maurusia pictis
gens epulata toris Lenaeum libat honorem,
aspicis haec? an te, genitor, cum fulmina torques
nequiquam horremus, caecique in nubibus ignes
terrificant animos et inania murmura miscent?
femina, quae nostris errans in finibus urbem
exiguam pretio posuit, cui litus arandum
cuique loci leges dedimus, conubia nostra
reppulit ac dominum Aenean in regna recepit.
et nunc ille Paris cum semiviro comitatu,
Maeonia mentum mitra crinemque madentem
subnexus, rapto potitur: nos munera templis
quippe tuis ferimus famamque fovemus inanem.'
Questi nato da Ammone e dalla ninfa rapita Garamantide
creò per Giove cento immensi templi nei vasti regni,
cento altari e aveva dedicato il fuoco vigile,
eterne guardie degli dei, un suolo ricco di sangue
di mandrie ed ingressi fiorenti di varie ghirlande.
E lui pazzo in cuore e accesso dall’amara diceria,
si dice, avesse pregato molto Giove supplicando con mani alzate
davanti agli altari in mezzo alle immagini degli dei:
Giove onnipotente, cui ora il popolo marusio
banchettando su ricamati letti liba l’offerta lenea,
vedi questo? Forse, padre, quando lanci i fulmini, invano
ti temiamo, vampe cieche tra le nubi
atterriscono gli animi producono vuoti mormorii?
Una donna, che errando creò nei nostri paesi una piccola
città col danaro, cui concedemmo il litorale da arare,
cui pure le leggi del luogo, respinse le nostre nozze
ed accolse come signore Enea nei regni.
Ed ora quel Paride con un codazzo effeminato,
allacciando il mento e la chioma fradicia con mitra
meonia, è padrone del furto: noi davvero ai tuoi templi
portiamo doni e nutriamo un culto vuoto?”
DE IOVIS IUSSU (4.219-295)
ORDINI DI GIOVE AD ENEA (4.219 -295)
Talibus orantem dictis arasque tenentem
audiit Omnipotens, oculosque ad moenia torsit 4.220
regia et oblitos famae melioris amantis.
tum sic Mercurium adloquitur ac talia mandat:
'vade age, nate, voca Zephyros et labere pennis
Dardaniumque ducem, Tyria Karthagine qui nunc
exspectat fatisque datas non respicit urbes,
adloquere et celeris defer mea dicta per auras.
non illum nobis genetrix pulcherrima talem
promisit Graiumque ideo bis vindicat armis;
sed fore qui gravidam imperiis belloque frementem
Italiam regeret, genus alto a sanguine Teucri
proderet, ac totum sub leges mitteret orbem.
si nulla accendit tantarum gloria rerum
nec super ipse sua molitur laude laborem,
Ascanione pater Romanas invidet arces?
Lo sentì che pregava con tali parole e tenendo
gli altari l’Onnipotente, storse gli occhi alle mura regali
ed agli amanti dimentichi di fama migliore.
Allora così parla a Mercurio e questo gli affida:
“Su, va’, figlio, chiama gli Zefiri e scendi a volo
e parla al capo dardanio, che ora aspetta nella tiria
Cartagine e non guarda alle città concesse dai fati
e riferisci veloce le mie parole nel cielo.
Non ce lo promise tale la bellissima madre
e lo protegge perciò due volte dall’armi dei Grai;
ma che guidasse l’Italia gravida di potenze e fremente
di guerra, che propagasse la stirpe dal grande sangue
di Teucro e mettesse sotto leggi il mondo intero.
Se nessuna gloriadi sì grandi imprese lo accende
né lui si smuove all’impegno per il suo onore,
come padre invidia forse ad Ascanio le rocche romane?
quid struit? aut qua spe inimica in gente moratur
nec prolem Ausoniam et Lavinia respicit arva?
naviget. haec summa est, hic nostri nuntius esto.'
Dixerat. ille patris magni parere parabat
imperio; et primum pedibus talaria nectit
aurea, quae sublimem alis sive aequora supra 4.240
seu terram rapido pariter cum flamine portant.
tum virgam capit: hac animas ille evocat Orco
pallentis, alias sub Tartara tristia mittit,
dat somnos adimitque, et lumina morte resignat.
illa fretus agit ventos et turbida tranat
nubila. iamque volans apicem et latera ardua cernit
Atlantis duri caelum qui vertice fulcit,
Atlantis, cinctum adsidue cui nubibus atris
piniferum caput et vento pulsatur et imbri,
nix umeros infusa tegit, tum flumina mento
praecipitant senis, et glacie riget horrida barba.
hic primum paribus nitens Cyllenius alis
constitit; hinc toto praeceps se corpore ad undas
misit avi similis, quae circum litora, circum
piscosos scopulos humilis volat aequora iuxta.
haud aliter terras inter caelumque volabat
litus harenosum ad Libyae, ventosque secabat
materno veniens ab avo Cyllenia proles.
ut primum alatis tetigit magalia plantis,
Aenean fundantem arces ac tecta novantem 4.260
conspicit. atque illi stellatus iaspide fulva
ensis erat Tyrioque ardebat murice laena
demissa ex umeris, dives quae munera Dido
fecerat, et tenui telas discreverat auro.
continuo invadit: 'tu nunc Karthaginis altae
fundamenta locas pulchramque uxorius urbem
exstruis? heu, regni rerumque oblite tuarum.
ipse deum tibi me claro demittit Olympo
regnator, caelum et terras qui numine torquet,
ipse haec ferre iubet celeris mandata per auras:
quid struis? aut qua spe Libycis teris otia terris?
si te nulla movet tantarum gloria rerum
[nec super ipse tua moliris laude laborem,]
Ascanium surgentem et spes heredis Iuli
respice, cui regnum Italiae Romanaque tellus 4.280
debetur.' tali Cyllenius ore locutus
mortalis visus medio sermone reliquit
et procul in tenuem ex oculis evanuit auram.
At vero Aeneas aspectu obmutuit amens,
arrectaeque horrore comae et vox faucibus haesit.
ardet abire fuga dulcisque relinquere terras,
attonitus tanto monitu imperioque deorum.
heu quid agat? quo nunc reginam ambire furentem
audeat adfatu? quae prima exordia sumat?
atque animum nunc huc celerem nunc dividit illuc
in partisque rapit varias perque omnia versat.
haec alternanti potior sententia visa est:
Mnesthea Sergestumque vocat fortemque Serestum,
classem aptent taciti sociosque ad litora cogant,
arma parent et quae rebus sit causa novandis
dissimulent; sese interea, quando optima Dido
nesciat et tantos rumpi non speret amores,
temptaturum aditus et quae mollissima fandi
tempora, quis rebus dexter modus. ocius omnes
imperio laeti parent et iussa facessunt.
Che combina? O con quale mira si ferma tra gente nemica
e non guarda alla prole ausonia ed ai campi di Lavinio?
Navighi! Questa è la conclusione, questo sia il nostro avviso”.
Aveva sentenziato. Egli si preparava ad ubidire all’ordine
del gran padre; e prima si allaccia i calzari d’oro ai piedi,
che lo portano altissimo con le ali sia sopra le acque
e la terra ugualmente con veloce soffio.
Allora prende la verga: con questa egli richiama le anime
pallide dall’Orco, altre le invia sotto i tristi Tartari,
dà i sonni e li toglie, e libera gli occhi dalla morte.
Munendosi di essa spinge i venti e trapassa le torbide
nuvole. Ormai volando vede la vetta ed i fianchi ripidi
del duro Atlante che regge col capo il cielo,
di Atlante, cui la testa ricca di pini frequentemente
è cinta di nere nubi ed è battuta da vento e da pioggia,
la neve scesa copre le spalle, poi fiumi precipitano dal mento
del vecchio e l’ispida barba s’irrigidisce pel ghiaccio.
Qui dapprima il Cillenio splendente si fermò con l’ali
appaiate; di qui con tutto il corpo si lanciò capofitto nell’onde
simile ad uccello, che attorno alle spiagge, attorno
ai pescosi scogli vola basso vicino alle acque.
Non diversamente volava tra cielo e terra
verso il lido sabbioso di Libia, e la prole cillenia
provenendo dall’avomaterno tagliava i vemti.
Appena con le piante alate toccò i sobborghi,
vede Enea che fonda le rocche e crea nuove case.
Egli aveva pure una spada costellata di rosso
diaspro ed un mantello di porpora tiria,che scendeva
dalle spalle, splendeva: questo dono l’aveva fatto
la ricca Didone e l’aveva trapuntato la stoffa d’oro sottile.
Subito l’assale: “ Tu adesso poni le fondamenta della grande
Cartagine e ligio alla moglie costruisci una bella città.
Ahimè, dimentico del regno e delle tue imprese.
Lo stesso re degli dei mi invia dallo splendido
Olimpo, lui che con potenza volge cielo e terra,
lui ordina di recare questi ordini nei cieli veloci:
cosa combini? O con che speranza rovini il tempo in terre libiche?
Se non ti smuove nessuna fama di tante imprese
né tu affronti l’impegno per la tua gloria,
guarda ad Ascanio che cresce ed alle speranze dell’erede
Iulo, cui è dovuto il regno d’Italia e la terra
Romana.” Dpo aver parlato con tale espressione il Cillenio
lasciò le sembianze mortali nel mezzo del discorso
e disparve dagli occhi nell’aria leggera.
Ma Enea davvero alla vista ammutolì, fuor di sé,
e le chiome dritte e la voce s'attaccò alle fauci.
Brucia di andarsene in fuga e lasciare le dolci terre,
attonito per sì grande monito e ordinedegli dei.
Ahi, che fare? Con quale parola osare avvicinare
la regina impazzita? Quali iniziative prender per prime?
Ed ora divide la mente veloce ora qui ora là
la strappa in vari pezzi e si volge dappertutto.
A lui altalenante questo parere parve migliore:
chiama Mnesteo e Sergesto ed il forte Seresto,
zitti allestiscan la flotta e spingan ai lidi i compagni,
preparino armi e dissimulino quale sia la causa
per cambiare i piani; lui intanto, poiché l'ottima Didone
non sa e non spera che siì grandi amori si spezzino,
tenterà le strade ed i momenti più teneri
di parlare, quale sia il modo adatto alle cose. Subito tutti
lieti obbediscano all'ordine ed eseguono i comandi.
DE DIDONIS QUAESTU (4.296-330)
LAMENTO DI DIDONE (4.296 -330)
At regina dolos quis fallere possit amantem? 4.296
praesensit, motusque excepit prima futuros
omnia tuta timens. eadem impia Fama furenti
detulit armari classem cursumque parari.
saevit inops animi totamque incensa per urbem
bacchatur, qualis commotis excita sacris
Thyias, ubi audito stimulant trieterica Baccho
orgia nocturnusque vocat clamore Cithaeron.
tandem his Aenean compellat vocibus ultro:
'dissimulare etiam sperasti, perfide, tantum
posse nefas tacitusque mea decedere terra?
nec te noster amor nec te data dextera quondam
nec moritura tenet crudeli funere Dido?
quin etiam hiberno moliri sidere classem
et mediis properas Aquilonibus ire per altum, 4.310
crudelis? quid, si non arva aliena domosque
ignotas peteres, et Troia antiqua maneret,
Troia per undosum peteretur classibus aequor?
mene fugis? per ego has lacrimas dextramque tuam te
quando aliud mihi iam miserae nihil ipsa reliqui,
per conubia nostra, per inceptos hymenaeos,
si bene quid de te merui, fuit aut tibi quicquam
dulce meum, miserere domus labentis et istam,
oro, si quis adhuc precibus locus, exue mentem.
te propter Libycae gentes Nomadumque tyranni
odere, infensi Tyrii; te propter eundem
exstinctus pudor et, qua sola sidera adibam,
fama prior. cui me moribundam deseris hospes
hoc solum nomen quoniam de coniuge restat?
quid moror? an mea Pygmalion dum moenia frater
destruat aut captam ducat Gaetulus Iarbas?
saltem si qua mihi de te suscepta fuisset
ante fugam suboles, si quis mihi parvulus aula
luderet Aeneas, qui te tamen ore referret,
non equidem omnino capta ac deserta viderer.' 4.330
Ma la regina (chi potrebbe ingannare un amante?)
presentì, per prima colse i movimenti futuri
temendo ogni sicurezza. La stessa empia Fama riferì
a lei impazzita, che si allestiva la flotta e si preparava la rotta.
Impazza annichilita nel cuore e furiosa per la città
smania come baccante, come Tiade scossa, iniziati i riti,
quando udito Bacco, le orge triennali la stimolano
ed il notturno Citerone la chiama col frastuono.
Infine spontaneamente affronta Enea con queste frasi:
"Sperasti pure poter dissimulare, perfido, sì gran
sacrilegio e zitto allontanarti dalla mia terra?
Né ti trattiene il nostro amore né la destra data un giorno
né una Didone desinata amorre di morte crudele?
Anzi anche con stella invernale allestisci la flotta
e ti affrettia ad andare al largo in mezzo agli Aquiloni,
crudele? Che? Se non cercassi campi stranieri e
case ignote e restasse l'antica Troia, Trioa sarebbe
cercata con flotte per il mare ondoso?
Forse fuggi me? Io per queste lacrime e la tua destra te,
poiché io stessa non lasciai null'altro a me misera,
per i nostri vincoli, per le nozze incominciate,
se per te meritai bene qualcosa, o per te ci fu qualche
mia tenerezza, abbi pietà d'una casa che crolla e cancella,
ti prego, se ancora c'è un posto per le preghiere, questa idea.
A causa di te i popoli libici ed i tiranni dei Nomadi
mi odiano, contrari i Tirii; proprio a causa di te
fu estinto il pudore ela fama per prima, per la quale io sola
salivo alle stelle. A chi mi abbandoni moribonda, ospite,
solo questo nome da un marito mi resta?
Che aspetto? Forse fin che il fratello Pigmalione distrugga
le mie mura o il getulo Iarba mi porti prigioniera?
Almeno se prima della fuga mi fosse nato da te
un figlio, se un piccolo Enea mi giocasse
nella reggia, che ti richiamasse col volto,
nom mi sembrerei del tutto delusa e abbandonata"
DE AENEAE RESPONSO (4.331-461)
LA RISPOSTA DI ENEA(4.331- 361)
Dixerat. ille Iovis monitis immota tenebat
lumina et obnixus curam sub corde premebat.
tandem pauca refert: 'ego te, quae plurima fando
enumerare vales, numquam, regina, negabo
promeritam, nec me meminisse pigebit Elissae
dum memor ipse mei, dum spiritus hos regit artus.
pro re pauca loquar. neque ego hanc abscondere furto
speravi ne finge fugam, nec coniugis umquam
praetendi taedas aut haec in foedera veni.
me si fata meis paterentur ducere vitam
auspiciis et sponte mea componere curas,
urbem Troianam primum dulcisque meorum
reliquias colerem, Priami tecta alta manerent,
et recidiva manu posuissem Pergama victis.
sed nunc Italiam magnam Gryneus Apollo,
Italiam Lyciae iussere capessere sortes;
hic amor, haec patria est. si te Karthaginis arces
Phoenissam Libycaeque aspectus detinet urbis,
quae tandem Ausonia Teucros considere terra
Aveva detto. Egli teneva gli occhi immobili agli ordini
di Giove e sforzandosi premeva il dolore dentro il cuore.
Finalmente proferisce poche cose: "Io mai negherò che tu
hai meriti, i maggiori che parlando sei in grado di enumerare,
o regina, né mi rincrescerà ricordarmi di Elissa, fin che io stesso
sia memore di me, fin che lo spirito regga queste membra.
Per il fatto dirò poco. Né io sperai nasconder con frode
questa fuga, non credere, né mai ho alzato fiaccole
di marito o venni a tali patti.
Io se i fati permettessero di condurre la vita secondo miei
desideri e e calmare gli affanni di mia scelta,
anzitutto onorerei la città troiana ed i dolci resti dei miei,
si manterrebbero le alte regge di Priamo, e con mano
ostinata avrei rifatto Pergamo per i vinti.
Ma ora Apollo grineo e gli oracoli dei Licia mi han
comandato di raggiungere Italia;
questo il mio amore, questa è la mia patria. Se le rocche
di Cartagine e la vista d'una città libica trattiene te, Fenicia,
quale invidia c'è che finalmente i Teucri si fermino su terra
invidia est? et nos fas extera quaerere regna. 4.350
me patris Anchisae, quotiens umentibus umbris
nox operit terras, quotiens astra ignea surgunt,
admonet in somnis et turbida terret imago;
me puer Ascanius capitisque iniuria cari,
quem regno Hesperiae fraudo et fatalibus arvis.
nunc etiam interpres divum Iove missus ab ipso
testor utrumque caput celeris mandata per auras
detulit: ipse deum manifesto in lumine vidi
intrantem muros vocemque his auribus hausi.
desine meque tuis incendere teque querelis;
Italiam non sponte sequor.'
ausonia? E' fato che anche noi cerchiamo regni stranieri.
Me terrorizza la sconvolta immagine del padre Anchise e mi
ammonisce in sogno, quando, piovendo le ombre,
la notte ricopre le terre, quando gli astri ignei sorgono;
Me, pure, i piccolo Ascanio ed il torto del caro volto
che defraudo del regno d'Esperia e dei campi fatali.
Ora anche l'interprete degli dei mandato dallo stesso Giove,
lo giuro sul capo d'entrambi, inviò ordini attraverso i cieli
veloci: io stesso vidi il dio in chiara visione che penetrava
le mura e ne assorbii la voce con queste orecchie.
Smetti di incendiare me e te coi tuoi pianti;
l'Italia la inseguo non spontaneamente."
DE REGINAE DIDONIS DESPERATIONE (4.362-392) DISPERAZIONE DI DIDONE ( 4. 362 -392)
Talia dicentem iamdudum aversa tuetur 4.362
huc illuc volvens oculos totumque pererrat
luminibus tacitis et sic accensa profatur:
'nec tibi diva parens generis nec Dardanus auctor,
perfide, sed duris genuit te cautibus horrens
Caucasus Hyrcanaeque admorunt ubera tigres.
nam quid dissimulo aut quae me ad maiora reservo?
num fletu ingemuit nostro? num lumina flexit?
num lacrimas victus dedit aut miseratus amantem est?
quae quibus anteferam? iam iam nec maxima Iuno
nec Saturnius haec oculis pater aspicit aequis.
nusquam tuta fides. eiectum litore, egentem
excepi et regni demens in parte locavi. 4,374
amissam classem, socios a morte reduxi
heu furiis incensa feror: nunc augur Apollo,
nunc Lyciae sortes, nunc et Iove missus ab ipso
interpres divum fert horrida iussa per auras.
scilicet is superis labor est, ea cura quietos
sollicitat. neque te teneo neque dicta refello: 4.380
i, sequere Italiam ventis, pete regna per undas.
spero equidem mediis, si quid pia numina possunt,
supplicia hausurum scopulis et nomine Dido
saepe vocaturum. sequar atris ignibus absens
et, cum frigida mors anima seduxerit artus,
omnibus umbra locis adero. dabis, improbe, poenas.
audiam et haec Manis veniet mihi fama sub imos.'
his medium dictis sermonem abrumpit et auras
aegra fugit seque ex oculis avertit et aufert,
linquens multa metu cunctantem et multa parantem
dicere. suscipiunt famulae conlapsaque membra
marmoreo referunt thalamo stratisque reponunt.
Girata ormai lo guarda dir tali cose
girando qua e là con gli occhi e tutto lo squadra
con sguardi muti e così accesa prorompe:
"Né una dea ti fu genitrice né Dardano capostipite,
perfido, ma ti generò da duri macigni l'orrendo
Caucaso e tigri ircane offriron le mammelle.
Ma che dissimulo o a quali cose maggiori mi riservo?
Forse che gemette al nostro pianto? Forse chinò gli sguardi?
Forse, vinto, versò lacrime o commiserò l'amante?
Cosa opporrò acosa? Ormai neppure la massima Giunone
né il padre saturnio guarda questo con occhi giusti.
In nessun luogo lealtà sicura. L'ho accolto buttato sul lido,
bisognoso ed io pazza lo misi a parte del regno.
Riportai la flotta perduta ed i compagni da morte.
Ahi, incendiata dalle furie son portata..: ora Apollo augure,
ora i responsi di Licia, ora anche l'interprete degli dei
mandato dallo stesso Giove porta per i cieli i comandi.
Senz'altro questa è la pena per i celesti, tale affanno affatica
i tranquilli. Né ti trattengo né ribatto le parole:
Va, insegui coi venti l'Italia, cerca regni attraverso le onde.
Spero davvero che in mezzo a scogli, se le pie preghiere
posson qualcosa, berrai i supplizi e spesso chiamerai per nome
"Didone!". Assente t'inseguirò con neri fuochi
e, quando la morte separerà le membra dall'anima,
io, ombra sarò in tutti i luoghi. Pagherai, malvagio, il fio.
Sentirò anche sotto i profondi Mani verrà tale notizia".
Con queste parole ruppe a metà il discorso ed i cieli
fugge, malata, e si fira e si toglie dagli occhi,
lasciandolo molto tentennante di paura e preparandosi a dire
molto: la sorreggono le ancelle e riportano le membra crollate
sul letto di marmo e le ripongono sui cuscini.
DE AENEAE APPARATU AD DISCESSUM
(4.393-407)
PREPARATIVI PER LA PARTENZA (4. 393 - 407)
At pius Aeneas, quamquam lenire dolentem 4.393
solando cupit et dictis avertere curas,
multa gemens magnoque animum labefactus amore
iussa tamen divum exsequitur classemque revisit.
tum vero Teucri incumbunt et litore celsas
deducunt toto navis. natat uncta carina,
frondentisque ferunt remos et robora silvis
infabricata fugae studio.
migrantis cernas totaque ex urbe ruentis:
Ma il pio Enea, benchè brami lenire la dolente
consolandola e allontanare con parole gli affanni,
molto gemendo travolto nell'animo dal grande amore
esegue tuttavia i comandi degli dei e rivisita la flotta.
Allora davvero i Teucri lavorano e portan le alte navi
su tutto il lido. Galleggia la carena unta,
e portano remi frondosi dai boschi e tavole
non lavorateper la smania di fuga.
Li vedresti migrare e correre da tutta la città:
ac velut ingentem formicae farris acervum
cum populant hiemis memores tectoque reponunt,
it nigrum campis agmen praedamque per herbas
convectant calle angusto; pars grandia trudunt
obnixae frumenta umeris, pars agmina cogunt
castigantque moras, opere omnis semita fervet.
e come quando le formiche saccheggiano un gran mucchio
di farro memori dell'inverno e lo ripongono in casa,
va per i campi la nera schiera e trascinano la preda tra l'erbe
per angusto sentiero; parte spingono enormi grani
portandoli sulle spalle, parte spingono le schiere
e sgridano le pigre, tutta la strada ferve di lavoro.
DE EXTREMO DIDONIS INCEPTO (4.408-449)
ULTIMO TENTATIVO DI DIDONE ( 4.408- 454)
quis tibi tum, Dido, cernenti talia sensus, 4.408
quosve dabas gemitus, cum litora fervere late
prospiceres arce ex summa, totumque videres
misceri ante oculos tantis clamoribus aequor.
improbe Amor, quid non mortalia pectora cogis.
ire iterum in lacrimas, iterum temptare precando
cogitur et supplex animos summittere amori,
ne quid inexpertum frustra moritura relinquat.
'Anna, vides toto properari litore circum:
undique convenere; vocat iam carbasus auras,
puppibus et laeti nautae imposuere coronas.
hunc ego si potui tantum sperare dolorem,
et perferre, soror, potero. miserae hoc tamen unum 4.420
exsequere, Anna, mihi; solam nam perfidus ille
te colere, arcanos etiam tibi credere sensus;
sola viri mollis aditus et tempora noras.
i, soror, atque hostem supplex adfare superbum:
non ego cum Danais Troianam exscindere gentem
Aulide iuravi classemve ad Pergama misi,
nec patris Anchisae cinerem manisve revelli:
cur mea dicta negat duras demittere in auris?
quo ruit? extremum hoc miserae det munus amanti:
exspectet facilemque fugam ventosque ferentis.
non iam coniugium antiquum, quod prodidit, oro,
nec pulchro ut Latio careat regnumque relinquat:
tempus inane peto, requiem spatiumque furori,
dum mea me victam doceat fortuna dolere.
extremam hanc oro veniam miserere sororis, 4.440
quam mihi cum dederit cumulatam morte remittam.'
Talibus orabat, talisque miserrima fletus
fertque refertque soror. sed nullis ille movetur
fletibus aut voces ullas tractabilis audit;
fata obstant placidasque viri deus obstruit auris.
ac velut annoso validam cum robore quercum
Alpini Boreae nunc hinc nunc flatibus illinc
eruere inter se certant; it stridor, et altae
consternunt terram concusso stipite frondes;
ipsa haeret scopulis et quantum vertice ad auras
aetherias, tantum radice in Tartara tendit:
haud secus adsiduis hinc atque hinc vocibus heros
tunditur, et magno persentit pectore curas;
mens immota manet, lacrimae volvuntur inanes.
Quale sensazione allora per te, Didone, che osservavi tali cose
che gemiti mandavi, spiando dall'alto della rocca attorno
animarsi i lidi e vedendo davanti agli occhi
tutto il mare sconvolgersi di così alte grida.
Malvagio Amore, a cosa non spingi i cuori mortali?
Ancora è costretta a gettarsi in lacrime, ancora a tentare
supplice, pregando, di soggiogare all'amore i sentimenti,
per non lasciare invano qualcosa destinata a morire.
"Anna, vedi che ci si affretta attorno a tutto il lido:
si son radunati da ogni parte; ormai la vela invoca i venti,
e allegri i marinai misero sulle poppe le corone.
Se io potei immaginare questo sì gran dolore,
sorella, potrò pure sopportarlo. Per me misera tuttavia,
Anna, esegui solo questo: quel perfido infatti te sola
onorava, a te pure affidava arcani sentimenti;
tu sola conoscevi le tenere vie ed i momenti dell'uomo.
Va, sorella, e supplice parla al superbo nemico:
non io giurai con i Danai di sterminare il popolo troiani
in Aulide o mandai a Pergamo la flotta,
né violai il cenere o i Mani del padre Anchise:
perché rifiuta di accogliere nelle dure orecchie i miei detti?
Dove scappa? Dia questo ultimo dono alla misera amante:
aspetti una fuga facile e venti che aiutano.
Non chiedo più l'antica unione, che tradì,
né che si privi del bel Lazio e abbandoni il regno.
Chiedo un tempo vuoto, quiete e spazio al furore,
fin che la mia sorte mi insegni a soffrire, vinta.
Questa ultima grazia prego, abbi pietà della sorella,
e se mela concederà la restituirò accresciuta dalla morte."
Con tali parole pregava, e la miserrima sorella
porta e riporta tali pianti. Ma lui non è smosso da alcun
pianto o arrendevole ascolta alcuna espressione;
i fati lo vietanoed un dio chiude le calme orecchie dell'eroe.
E come quando le Bore alpine gareggiano tra loro a
sradicare una forte quercia di annosa forza con soffi
ora di qui ora di là; va lo stridore e le alte fronde
cospargono la terra, essendo scosso il tronco;
lei aderisce ai macigni e quanto colla cima tende
ai cieli, altrettanto con la ratice al Tartaro:
non diversamente l'eroe è colpito da una parte e dall'altra
da frasi continue, e nel gran petto recepisce gli affanni;
la mente resta immota, le lacrme scorrono inutili.
DE INFELICIBUS DIDONIS FATIS (4.450-473)
PRESAGI FUNESTI PER DIDONE ( 4.450- 473)
Tum vero infelix fatis exterrita Dido 4.450
mortem orat; taedet caeli convexa tueri.
quo magis inceptum peragat lucemque relinquat,
vidit, turicremis cum dona imponeret aris,
horrendum dictu latices nigrescere sacros
Allora davvero l'nfelice Didone, atterruta dai fati
prega la morte; l'infastidisce guardare la convessità del cielo.
Per concluder meglio il proposito e lasciare la luce,
vide, ponedo i doni sugli altari fumanti incenso,
(orribile a dirsi) annerirsi le sacre acque ed i vini
fusaque in obscenum se vertere vina cruorem;
hoc visum nulli, non ipsi effata sorori.
praeterea fuit in tectis de marmore templum
coniugis antiqui, miro quod honore colebat,
velleribus niveis et festa fronde revinctum:
hinc exaudiri voces et verba vocantis
visa viri, nox cum terras obscura teneret,
solaque culminibus ferali carmine bubo
saepe queri et longas in fletum ducere voces;
multaque praeterea vatum praedicta priorum
terribili monitu horrificant. agit ipse furentem 4.465
in somnis ferus Aeneas, semperque relinqui
sola sibi, semper longam incomitata videtur
ire viam et Tyrios deserta quaerere terra,
Eumenidum veluti demens videt agmina Pentheus
et solem geminum et duplices se ostendere Thebas,
aut Agamemnonius scaenis agitatus Orestes,
armatam facibus matrem et serpentibus atris
cum fugit ultricesque sedent in limine Dirae.
versati cambiarsi in lurido sangue.
A nessuno raccontò questa visione, neppure alla stessa sorella.
Ancora ci fu nella regga un tempio di marmo
del vecchio marito, che venerava con grande onore,
addobbato di nivee lane e fronde festiva:
di qui sembrò si sentissero voci e parole del marito
che chiamava, mentre la notte copriva le terre,
ed unico il gufo dai tetti con canto funereo
spesso lamentarsi e volgere in pianto lunghi versi;
ed inioltre molte predizioni di antichi indovini
con terribile monito terrificano. Lo stesso Enea nei sogni
crudele tormenta la furiosa, sempre si vede sola,
abbandonata, sempre andare per una lunga via,
senza seguito, su terra deserta cercare i Tirii,
come Penteo, pazzo, vede mostrarsi le schiere
delle Eumenidi e doppio sole e doppia Tebe,
o come l'agamenninio Oreste spinto sulle scene,
quando fugge la madre armata di fiaccole e neri
serpenti e le Dire vendicatrici siedono sulla soglia.
DE MORTIS APPARATU (4.474-503)
PREPARAZIONE DELLA MORTE ( 4. 474 -503)
Ergo ubi concepit furias evicta dolore 4.474
decrevitque mori, tempus secum ipsa modumque
exigit, et maestam dictis adgressa sororem
consilium vultu tegit ac spem fronte serenat:
'inveni, germana, viam gratare sorori
quae mihi reddat eum vel eo me solvat amantem.
Oceani finem iuxta solemque cadentem
ultimus Aethiopum locus est, ubi maximus Atlas
axem umero torquet stellis ardentibus aptum:
hinc mihi Massylae gentis monstrata sacerdos,
Hesperidum templi custos, epulasque draconi
quae dabat et sacros servabat in arbore ramos,
spargens umida mella soporiferumque papaver.
haec se carminibus promittit solvere mentes
quas velit, ast aliis duras immittere curas,
sistere aquam fluviis et vertere sidera retro,
nocturnosque movet Manis: mugire videbis 4.490
sub pedibus terram et descendere montibus ornos.
testor, cara, deos et te, germana, tuumque
dulce caput, magicas invitam accingier artis.
tu secreta pyram tecto interiore sub auras
erige, et arma viri thalamo quae fixa reliquit
impius exuviasque omnis lectumque iugalem,
quo perii, super imponas: abolere nefandi
cuncta viri monimenta iuvat monstratque sacerdos.'
haec effata silet, pallor simul occupat ora.
non tamen Anna novis praetexere funera sacris
germanam credit, nec tantos mente furores
concipit aut graviora timet quam morte Sychaei.
ergo iussa parat.
Perciò come accolse le furie, vinta dal dolore,
e decise di morire, lei stessa tra sé sceglie tempo
e modo, e rivolgendosi con parole alla mesta sorella
copre la decisione in volto ed in fronte rasserena speranza.
"Trovai, sorella, la via (tallegrati con la sorella),
che mi restituisca lui o da lui sciolga me che l'amo.
Vicino al confine dell'Oceano ed al sole cadente
c'è un luogo, l'ultimo degli Etiopi, dove il massimo Atlante
a spalla gira l'asse unito alle ardenti stelle:
Di qui mi fu mostrata una sacerdotessa del popolo massilo,
custode del tempio delle Esperidi, che dava cibo al drago
e conservava sacri rami su di una pianta,
spargendo umidi mieli e soporifero papavero.
Costei promette con canti di sciogliere le menti,
che vuole, anzi di mandare ad altri i duri affanni,
fermar l'acque nei fiumi e volgere indietro le stelle,
e muove i Mani notturni: vedrai muggire la terra
sotto i piedi e gli orni scendere dai monti.
Giuro, cara, per gli dei e per te, sorella, e la tua
dolce persona, che contro voglia mi accingo ad arti magiche.
Tu innalza silenziosa nell'interno della casa un rogo
sotto i cieli e le armi dell'uomo, che lasciò fisse sul letto,
l'empio, e tutte le spoglie ed il letto coniugale,
per cui morii, metti sopra: piace cancellare tutti
i ricordi dell'uomo nefando e lo dichiara la sacerdotessa"
Ciò detto, tace, intanto il pallore occupa il volto.
Tuttavia Anna non crede nasconda coi riti strani
la morte, né con la mente concepisce sì grandi pazzie
o teme cose più gravi della morte di Sicheo.
Perciò esegue gli ordini.
DE DIDONIS VENEFICIIS (4.504-521)
RITI SEGRETI E MAGIA (4. 504 -521)
At regina, pyra penetrali in sede sub auras 4.504
erecta ingenti taedis atque ilice secta,
intenditque locum sertis et fronde coronat
funerea; super exuvias ensemque relictum
Ma la regina, eretto il grande rogo nella parte interna
sotto i cieli con rami di pino e leccio tagliato,
riveste il luogo di ghirlande e l'incorona di fronda
funerea; pone sul letto le spoglie e la spada lasciata
effigiemque toro locat haud ignara futuri.
stant arae circum et crinis effusa sacerdos
ter centum tonat ore deos, Erebumque Chaosque
tergeminamque Hecaten, tria virginis ora Dianae.
sparserat et latices simulatos fontis Averni,
falcibus et messae ad lunam quaeruntur aenis
pubentes herbae nigri cum lacte veneni;
quaeritur et nascentis equi de fronte revulsus
et matri praereptus amor.
ipsa mola manibusque piis altaria iuxta
unum exuta pedem vinclis, in veste recincta,
testatur moritura deos et conscia fati
sidera; tum, si quod non aequo foedere amantis
curae numen habet iustumque memorque, precatur.
l'effigie non ignara del futuro.
Gli altari stanno attorno e la sacerdotessa, sciolta i capelli,
trecento volte grida gli dei, Erebo e Caos
e la triplice Ecate, i tre volti della vergine Diana.
Aveva pure sparso le acque simulate della fonte d'Averno,
si cercano erbe rigonfie con latte di nero veleno
mietute sotto la luna con falci di bronzo ;
si cerca anche l'amore strappato dalla fronte d'un cavallo
nascente rubato alla madre.
Lei stessa con ffarina e mani pie presso gli altari,
toltasi un piede dai calzari in veste discinta,
destinata amorire invoca gli dei e le stelle consce
del fato; poi se c'è una qualche potenza, giusta e benevola,
ha a cuore gli amanti con sorte ingiusta, la prega.
DE EXTREMA DIDONIS VIGILIA (4.522-552)
L'ULTIMA VEGLIA DI DIDONE (4.522 - 552)
Nox erat et placidum carpebant fessa soporem 4.522
corpora per terras, silvaeque et saeva quierant
aequora, cum medio volvuntur sidera lapsu,
cum tacet omnis ager, pecudes pictaeque volucres,
quaeque lacus late liquidos quaeque aspera dumis
rura tenent, somno positae sub nocte silenti.
[lenibant curas et corda oblita laborum ]
at non infelix animi Phoenissa, neque umquam
solvitur in somnos oculisve aut pectore noctem
accipit: ingeminant curae rursusque resurgens
saevit amor magnoque irarum fluctuat aestu.
sic adeo insistit secumque ita corde volutat:
'en, quid ago? rursusne procos inrisa priores
experiar, Nomadumque petam conubia supplex,
quos ego sim totiens iam dedignata maritos?
Iliacas igitur classis atque ultima Teucrum
iussa sequar? quiane auxilio iuvat ante levatos
et bene apud memores veteris stat gratia facti?
quis me autem, fac velle, sinet ratibusve superbis 4.540
invisam accipiet? nescis heu, perdita, necdum
Laomedonteae sentis periuria gentis?
quid tum? sola fuga nautas comitabor ovantis?
an Tyriis omnique manu stipata meorum
inferar et, quos Sidonia vix urbe revelli,
rursus agam pelago et ventis dare vela iubebo?
quin morere ut merita es, ferroque averte dolorem.
tu lacrimis evicta meis, tu prima furentem
his, germana, malis oneras atque obicis hosti.
non licuit thalami expertem sine crimine vitam
degere more ferae, talis nec tangere curas;
non servata fides cineri promissa Sychaeo.'
Era notte ed i corpi stanchi prendevan placido riposo
sulle terre, le selve ed i mari crudeli eran quieti,
quando le stelle volgono a metà del giro,
quando ogni campo tace, le mandrie e gli uccelli variopinti,
che occupano attorno i limpidi laghi e campagne aspre
di spini, riposti nel sonno sotto notte silenziosa.
[addolcivano gli affanni ed i cuori dimentichi delle fatiche]
ma non la Fenicia infelice nel cuore, né mai
si scioglie nel sonno o coglie negli occhi e nel cuore
la notte: si raddoppiano gli affanni e di nuovo risorgenso
incrudelisce amore e vacilla nella gran vampa delle ire.
Così di più insiste e tra sé così medita in cuore:
" Ecco, che faccio? Forse di nuovo derisa affronterò
i vecchi pretendenti, supplice cercherò le nozze dei Nomadi,
quei mariti che ormai tante volte ho sdegnato?
Inseguirò dunque le flotte iliache e gli ultimi ordini
dei Teucri? Forse perché serve sian stati prima alleviato da
aiuto e sta bene la riconoscenza presso i memori d'un vecchio fatto?
Chi poi, ammetti di volerlo, permetterà o accoglirà me odiata
sulle superbe barche? Ahimè, non sai, disperata e non capisci
i tradimenti del popolo laomedonteo?
Chè dunque? Da sola in fuga accompagnerò marinai festanti?
O attorniata dai Tirri e da ogni schiera dei miei
mi trascinerò e, qelli che a stento portai dalla città sidonia,
di nuovo porterò per il mare e ordinerò di dare la vele ai venti?
Muori piuttosto come hai meritato, cancella con la spada il dolore.
Tu vinta dalle mie lacrime, sorella, tu per prima mi aggravi
di questi mali e butti me pazza davanti al nemico.
Non fu lecito passar la vita priva di nozze senza colpa
come una fiera, e non toccare tali affanni;
non fu salvata la fede promessa alla cenere di SicheO".
DE SUBITO AENEAE DISCESSU (4.553-583)
IMPROVVISA PARTENZA DI ENEA ( 4. 553- 583)
Tantos illa suo rumpebat pectore questus: 4.553
Aeneas celsa in puppi iam certus eundi
carpebat somnos rebus iam rite paratis.
huic se forma dei vultu redeuntis eodem
obtulit in somnis rursusque ita visa monere est,
omnia Mercurio similis, vocemque coloremque iperm
et crinis flavos et membra decora iuventa:
Ella prorompeva dal suo cuore così grandi lamenti:
Enea sull'alta poppa ormai sicuro di andare
prendeva sonno, già ben preparate le cose.
A lui si offrì nei sogni l'immagine del dio che tornava
con lo stesso volto e di nuovo parve ammonire così:
in tutto simile a Mercurio, e voce e colore
e biondi capelli e membra belle di giovinezza:
'nate dea, potes hoc sub casu ducere somnos,
nec quae te circum stent deinde pericula cernis,
demens, nec Zephyros audis spirare secundos?
illa dolos dirumque nefas in pectore versat
certa mori, variosque irarum concitat aestus.
non fugis hinc praeceps, dum praecipitare potestas?
iam mare turbari trabibus saevasque videbis
conlucere faces, iam fervere litora flammis,
si te his attigerit terris Aurora morantem.
heia age, rumpe moras. varium et mutabile semper
femina.' sic fatus nocti se immiscuit atrae. 4.570
Tum vero Aeneas subitis exterritus umbris
corripit e somno corpus sociosque fatigat
praecipitis: 'vigilate, viri, et considite transtris;
solvite vela citi. deus aethere missus ab alto
festinare fugam tortosque incidere funis
ecce iterum instimulat. sequimur te, sancte deorum,
quisquis es, imperioque iterum paremus ovantes.
adsis o placidusque iuves et sidera caelo
dextra feras.' dixit vaginaque eripit ensem
fulmineum strictoque ferit retinacula ferro.
idem omnis simul ardor habet, rapiuntque ruuntque;
litora deseruere, latet sub classibus aequor,
adnixi torquent spumas et caerula verrunt.
"Figlio di dea, puoi continuare il sonno in questa situazione,
né vedi quali pericoli poi stiano attorno a te,
pazzo, né senti gli Zefiri spirare favorevoli?
Lei macchina tranelli incuore e crudele delitto,
sicura di morire, ed eccita varie tempeste di ire.
Non fuggi di qui di fretta, mentre c'è possibilità di affrettarsi?
Ormai vedrai il mare scuotersi di legni e brillare fiamme
crudeli, ormai i lidi ribollire di fiamme, se Aurora
ti coglierà ad indugiare su queste terre
Orsù vai, rompi gli indugi. E' sempre un essere vario e mutevole
la donna". Detto così, si confuse nella nera notte.
Allora Enea atterrito dalle ombre improvvise
strappa il corpo dal sonno e sprona i compagni
rapidi: "Vigilate, uomini, e sedete ai remi;
svelti sciogliete le vele. Un dio inviato dall'alto cielo
ecco di nuovo ci stimola ad affrettare la fuga
e taglaire le corde attorcigliate. Ti seguiamo, santo tra gli dei,
chiunque sia, e di nuovo festanti obbediamo al comando.
Oh, assistici, aiutaci benevolo e porta dal cielo
stelle propizie." Disse ed estrae dal fodero la spada
fulminea e, impugnata l'arma, taglia gli ormeggi.
Insieme lo stesso ardore prende tutti, si buttano e corrono;
lasciarono i lidi, il mare è nascosto sotto le flotte,
sforzandosi taglian le spume e spazzan l'azzurro.
DE DIDONIS IMPRECATIONE (4.584-629)
PAROLE DI MALEDIZIONE CONTRO ENEA (4.584- 629)
Et iam prima novo spargebat lumine terras 4.584
Tithoni croceum linquens Aurora cubile.
regina e speculis ut primam albescere lucem
vidit et aequatis classem procedere velis,
litoraque et vacuos sensit sine remige portus,
terque quaterque manu pectus percussa decorum
flaventisque abscissa comas 'pro Iuppiter. ibit
hic,' ait 'et nostris inluserit advena regnis?
non arma expedient totaque ex urbe sequentur,
diripientque rates alii navalibus? ite,
ferte citi flammas, date tela, impellite remos.
quid loquor? aut ubi sum? quae mentem insania mutat?
infelix Dido, nunc te facta impia tangunt?
tum decuit, cum sceptra dabas. en dextra fidesque,
quem secum patrios aiunt portare penatis,
quem subiisse umeris confectum aetate parentem.
non potui abreptum divellere corpus et undis 4.600
spargere? non socios, non ipsum absumere ferro
Ascanium patriisque epulandum ponere mensis?
verum anceps pugnae fuerat fortuna. fuisset:
quem metui moritura? faces in castra tulissem
implessemque foros flammis natumque patremque
cum genere exstinxem, memet super ipsa dedissem.
Sol, qui terrarum flammis opera omnia lustras,
tuque harum interpres curarum et conscia Iuno,
nocturnisque Hecate triviis ululata per urbes
et Dirae ultrices et di morientis Elissae,
accipite haec, meritumque malis advertite numen
et nostras audite preces. si tangere portus
infandum caput ac terris adnare necesse est,
et sic fata Iovis poscunt, hic terminus haeret,
at bello audacis populi vexatus et armis,
finibus extorris, complexu avulsus Iuli
E gia la prima Aurora lasciando giaciglio di croco
di Titone spruzzava le terre di nuova luce.
La regina dalle vedette come vide biancheggiare la prima
luce e la flotta procedere a vele spiegate,
e s'accorse dei lidi e dei porti vuoti senza un rematore,
percuotendo il bel petto con la mano e tre e quattro volte
e sciolta nelle biondeggianti chiome " Oh Giove. Andrà
costui, dice, e lo straniero si befferà dei nostri regni?
Gli altri non prenderanno le armi e inseguiranno da tutta la città
e strapperanno le barche dagli arsenali? Andate,
rapidi portate fiamme, date armi, spingete i remi.
Che dico? O dove sono? Che pazzia cambia lla mente?
Infelice Didone, ora fatti sacrileghi ti colpiscono?
Allora andò bene, quando davi lo scettro. Ecco destra e lealtà,
quello che dicono portare con sé i sacri penati,
che dicono aver sostenuto sulle spalle il padre logorato dall'età.
Non ho potuto strappare il corpo maciullato e spargerlo
sulle onde? Non branare i compagni, lo stesso Ascanio
con la spada e metterlo da mangiare sulle mense paterne?
Davvero era dubbia la sorte della battaglia. Lo fosse stata:
chi temetti, destinata a morire? Avrei portato le fiamme
nell'accampamento, riempito di fuochi le tolde, estinto
il figlio ed il padre con la stirpe, e posto me stessa su quelli.
Sole, che illumini di raggi tutte le opere delle terre,
tu pure mediatrice e consapevole di questi affanni,
Ecate ululata nelle città nei trivi notturni
e Dire vendicatrici e dei della morente Elissa,
accettate questo, volgete ai malvagi la giusta vendetta
e ascoltate le nostre preghiere. Se è necessario cle l'infame
persona tocchi i porti e navighi su terre
e così chiedono i fati di Giove, questo traguardo è fisso,
però oppresso dalla guerra d'un popolo fiero e dalle armi,
esule dai territori, strappato dall'abbraccio di Iulo
auxilium imploret videatque indigna suorum
funera; nec, cum se sub leges pacis iniquae
tradiderit, regno aut optata luce fruatur,
sed cadat ante diem mediaque inhumatus harena. 4.620
haec precor, hanc vocem extremam cum sanguine fundo.
tum vos, o Tyrii, stirpem et genus omne futurum
exercete odiis, cinerique haec mittite nostro
munera. nullus amor populis nec foedera sunto.
exoriare aliquis nostris ex ossibus ultor
qui face Dardanios ferroque sequare colonos,
nunc, olim, quocumque dabunt se tempore vires.
litora litoribus contraria, fluctibus undas
polipt
imprecor, arma armis: pugnent ipsique nepotesque.'
Polipt-iperm
implori aiuto e veda le indegne morti dei suoi;
né, consegnatosi sotto leggi di iniqua pace, goda
del regno o della luce desiderata, ma cada
prima del tempo ed insepolto in mezzo alla sabbia.
Questo prego, verso questa ultima frase col sangue.
Poi, voi, o Tirii, trattate con odio la stirpe e tutto
il popolo futuro, ed inviate alla nostra cenere questi
regali. Per i popoli non ci siano alcun amore e patti.
Sorgi tu, un vendicatore, dalle nostre ossa
sì, insegui i coloni dardanii col ferro e col fuoco,
ora, dopo, in qualunque tempo si daranno le forze.
Prego lidi opposti a lidi, onde a flutti,
armi ad armi: combattano sia loro, sia i nipoti."
DE DIDONIS INTERITU (4.630-666)
MORTE DELLA REGINA DIDONE ( 4.630-666)
Haec ait, et partis animum versabat in omnis, 4.630
invisam quaerens quam primum abrumpere lucem.
tum breviter Barcen nutricem adfata Sychaei,
namque suam patria antiqua cinis ater habebat:
'Annam, cara mihi nutrix, huc siste sororem:
dic corpus properet fluviali spargere lympha,
et pecudes secum et monstrata piacula ducat.
sic veniat, tuque ipsa pia tege tempora vitta.
sacra Iovi Stygio, quae rite incepta paravi,
perficere est animus finemque imponere curis
Dardaniique rogum capitis permittere flammae.'
sic ait. illa gradum studio celebrabat anili.
at trepida et coeptis immanibus effera Dido
sanguineam volvens aciem, maculisque trementis
interfusa genas et pallida morte futura,
interiora domus inrumpit limina et altos
conscendit furibunda rogos ensemque recludit
Dardanium, non hos quaesitum munus in usus.
hic, postquam Iliacas vestis notumque cubile
conspexit, paulum lacrimis et mente morata
incubuitque toro dixitque novissima verba: 4.650
'dulces exuviae, dum fata deusque sinebat,
accipite hanc animam meque his exsolvite curis.
vixi et quem dederat cursum Fortuna peregi,
et nunc magna mei sub terras ibit imago.
urbem praeclaram statui, mea moenia vidi,
ulta virum poenas inimico a fratre recepi,
felix, heu nimium felix, si litora tantum
numquam Dardaniae tetigissent nostra carinae.'
dixit, et os impressa toro 'moriemur inultae,
sed moriamur' ait. 'sic, sic iuvat ire sub umbras.
hauriat hunc oculis ignem crudelis ab alto
Dardanus, et nostrae secum ferat omina mortis.'
dixerat, atque illam media inter talia ferro
conlapsam aspiciunt comites, ensemque cruore
spumantem sparsasque manus. it clamor ad alta
atria: concussam bacchatur Fama per urbem.
Questo disse, e volgeva la mente in tutte le parti,
cercando troncare l'odiata luce al più presto.
Poi brevemente si rivolse a Barce, nutrice di Sicheo,
(infatti la nera cenere teneva la sua nell'antica patria):
" Nutrice a me cara, chiama qui la sorella Anna:
di' che s'affretti a cospargersi il corpo di acqua fluviale,
e porti con sé gli animali ed i sacrifici indicati.
Venga così, tu pure con la pia benda copri le tempie.
L'idea è di completare i riti, che iniziati preparai bene,
a Giove stigio e porre fine agli affanni ed
affidare il rogo dell'uomo dardani alla fiamma.".
Così disse. Quella affrettava il passo con lena senile.
Ma trepidante e furente per i propositi atroci, Didone
volgendo lo sgardo di sangue, chiazzata le guance
frementi di chiazzee pallida della futura morte,
irrompe nelle stanze interne della casa e sale
impazzita gli alti roghi e sguaina la spada
Dardania, regalo chiesto non per questi usi.
Qui, dopo che guardò le vesti iliache ed il noto
letto, fermatasi un po' per lacrime e pensiero
si buttò sul letto e disse le ultime parole:
"Dolci spoglie, fin che i fati ed il dio permetteva,
accogliete quest'anima e scioglietemi da questi affanni.
Vissi ed il corso che la sorte mi diede, l'ho compiuto,
ed ora la grande immagine di me andrà sotto le terre.
Fondai una città famosa, vidi le mie mura,
vendicato il marito, ricevetti soddisfazione dal fratello nemico,
felice, ahi, troppo felice, se soltanto le carene
dardanie non avessero mai toccato i nostri lidi.".
Disse ed impressa la bocca sul letto"Moriremo invendicate,
ma moriamo" disse. "Così, così è bello andar sotto le ombre.
Il crudele dardano beva con gli occhi questo fuoco
dall'alto, e porti con sé i presagi della nostra morte".
Aveva detto, e le compagne in mezzo a tali parole la vedono crollata
sull'arma, e la spada spumeggiante di sangue
e cosparse le mani. Va il grido alle alte
stanze: Fama furoreggia per la città sconvolta.
DE ANNAE SORORIS DESPERATIONE (4.667-705)
DISPERAZIONE DELLA SORELLA ANNA (4.667- 705)
lamentis gemituque et femineo ululatu
spondaico
tecta fremunt, resonat magnis plangoribus aether,
Di lamenti e di pianto e di ululare femminile
fremono le case, l'aria risuona delle alte grida.,
non aliter quam si immissis ruat hostibus omnis
Karthago aut antiqua Tyros, flammaeque furentes
culmina perque hominum volvantur perque deorum.
audiit exanimis trepidoque exterrita cursu
unguibus ora soror foedans et pectora pugnis
per medios ruit, ac morientem nomine clamat:
'hoc illud, germana, fuit? me fraude petebas?
hoc rogus iste mihi, hoc ignes araeque parabant?
quid primum deserta querar? comitemne sororem
sprevisti moriens? eadem me ad fata vocasses,
idem ambas ferro dolor atque eadem hora tulisset.
his etiam struxi manibus patriosque vocavi
4.680
voce deos, sic te ut posita, crudelis, abessem?
exstinxti te meque, soror, populumque patresque
Sidonios urbemque tuam. date, vulnera lymphis
abluam et, extremus si quis super halitus errat,
ore legam.' sic fata gradus evaserat altos,
semianimemque sinu germanam amplexa fovebat
cum gemitu atque atros siccabat veste cruores.
illa gravis oculos conata attollere rursus
deficit; infixum stridit sub pectore vulnus.
ter sese attollens cubitoque adnixa levavit,
ter revoluta toro est oculisque errantibus alto
quaesivit caelo lucem ingemuitque reperta.
Tum Iuno omnipotens longum miserata dolorem
difficilisque obitus Irim demisit Olympo
quae luctantem animam nexosque resolveret artus.
nam quia nec fato merita nec morte peribat,
sed misera ante diem subitoque accensa furore,
nondum illi flavum Proserpina vertice crinem
abstulerat Stygioque caput damnaverat Orco.
ergo Iris croceis per caelum roscida pennis 4.700
mille trahens varios adverso sole colores
devolat et supra caput astitit. 'hunc ego Diti
sacrum iussa fero teque isto corpore solvo':
sic ait et dextra crinem secat, omnis et una
dilapsus calor atque in ventos vita recessit.
LIBER V
DE PYRA (5.1-7) - DE APPULSU IN SICILIAM (5.834) - DE SOLEMNIBUS POMPIS IN ANCHISAM (5.35103) - DE FUNEBRIBUS LUDIS IN ANCHISAM
(5.104-138) - DE CYMBARUM CERTAMINE (5.139285) - DE RAPIDI CURSUS CONTENTIONE (5.286361) - DE PUGILATU (5.362-484) - DE SAGITTIS
CERTAMINE (5.485-544) - DE IUVENUM
TROIANORUM EQUESTRI LUDO (5.545-602) - DE
NAVIBUS TEUCRORUM INCENSIS (5.603-662) - DE
IOVIS INTERVENTU (5.663-699) - DE SENIORIS
NAUTIS RESPONSO (5.700-721) - DE PATRIS
HORTATU ( 5.721-745) - DE AENEAE DISCESSU
(5.746-778) - DE VENERE ET NEPTUNO (5.779-834) -
non diversamente che, entrati i nemici, Cartagine
tutta o l'antica Tiro crolli e le fiamme furiose
s'avvolgano per i tetti degli uomini e degli dei.
Sente esanime la sorella e atterrita con tremante corsa
rovinandosi il volto con le unghie ed il petto coi pugni
corre in mezzo e chiama la morente per nome:
"Questo fu proprio, sorella?Mi colpivi con l'inganno?
Questo mi riservava tale rogo, questo i fuochi e gli altari?
Abbandonata di che mi lamenterò prima? Morendo hai rifiutato
la sorella come compagna? Mi avessi chiamata agli stessi fati, lo
stesso dolore e la stessa ora avesse prese entrambe con la spada.
Costruii anche con queste mani ed invocai con la voce
gli dei patrii perché fossi, crudele, posta lontano da te?
Uccidesti, sorella, te e me ed il popolo e gli antenati
sidonii e la tua città. Date, con le acque laverò
le ferite e, se un ultimo sospiro vaga ancora, lo raccoglierò
con la bocca." Detto così aveva scalato gli alti gradini,
ed abbracciatala scaldava sul petto la sorella semiviva
con gemiti ed asciugava colla veste il nero sangue.
Ella tentando di alzare i pesanti occhi di nuovo
sviene; nel petto la piaga impressa stride.
Tre volte alzandosi e appoggiandosi al gomito si levò,
tre volte si riversò sul letto e con gli occhi erranti in alto
cercò in cielo la luce e gemette ritrovatala.
Allora Giunone onnipotente commmiserando il lungo dolore
del difficile trapasso mandò Iride dall'Olimpo
che sciogliesse l'anima lottante e le membra incatenate.
Infatti poiché moriva né per fato nè per morte meritata,
ma infelice prima del giorno e acceda da improvviso furore,
non ancora Proserpina le aveva strappato dal capo il biondo
capello e condanata la persona all'Orco stigio.
Perciò Iride rugiadosa con le penne di croco per il cielo
traendo mille vari colori nel sole davanti vola giù
e si fermò sopra la testa. "Io comandata porto questo
sacro a Dite e sciolgo te da questo corpo":
così disse e con la destra taglia il capello, tutto il calore
insieme svanì e la vita si disperse nei venti.
LIBRO V
DE PALINURI INTERITU (5.835-871)
DE PYRA (5.1-7)
IL ROGO DELL'INFELICE DIODNE (5. 1- 7)
Interea medium Aeneas iam classe tenebat 5.1
certus iter fluctusque atros Aquilone secabat
moenia respiciens, quae iam infelicis Elissae
conlucent flammis. quae tantum accenderit ignem
causa latet; duri magno sed amore dolores
polluto, notumque furens quid femina possit,
triste per augurium Teucrorum pectora ducunt.
Intanto ormai Enea sicuro teneva il centro della rotta
e tagliava i neri flutti con Aquilone
osservando le mura, che già splendono per le fiamme
dell'infelice Elissa. Si ignora quale motivo abbia acceso
tanto fuoco; ma i crudeli dolori per un amore
macchiato ed il sapere cosa possa una donna furente,
conduconoi cuori dei Teucri attraverso un triste presagio.
DE APPULSU IN SICILIAM (5.8-34)
ARRIVO DI ENEA IN SICILIA ( 5. 8- 34)
ut pelagus tenuere rates nec iam amplius ulla 5.8
occurrit tellus, maria undique et undique caelum,
olli caeruleus supra caput astitit imber
noctem hiememque ferens et inhorruit unda tenebris.
ipse gubernator puppi Palinurus ab alta:
'heu quianam tanti cinxerunt aethera nimbi?
quidve, pater Neptune, paras?' sic deinde locutus
colligere arma iubet validisque incumbere remis,
obliquatque sinus in ventum ac talia fatur:
'magnanime Aenea, non, si mihi Iuppiter auctor
spondeat, hoc sperem Italiam contingere caelo.
mutati transversa fremunt et vespere ab atro
consurgunt venti, atque in nubem cogitur aer. 5.20
nec nos obniti contra nec tendere tantum
sufficimus. superat quoniam Fortuna, sequamur,
quoque vocat vertamus iter. nec litora longe
fida reor fraterna Erycis portusque Sicanos,
si modo rite memor servata remetior astra.'
tum pius Aeneas: 'equidem sic poscere ventos
iamdudum et frustra cerno te tendere contra.
flecte viam velis. an sit mihi gratior ulla,
quove magis fessas optem dimittere navis,
quam quae Dardanium tellus mihi servat Acesten
et patris Anchisae gremio complectitur ossa?'
haec ubi dicta, petunt portus et vela secundi
intendunt Zephyri; fertur cita gurgite classis,
et tandem laeti notae advertuntur harenae.
Come le barche tennero il mare e non appare più
alcuna terra, mari ovunque ed ovunque cielo,
gli stette sopra il capo una scura nube
portando notte e freddo e l'nda rabbrividì per le tenebre.
Lo stesso Palinuro, il pilota, dall'alta poppa:
"Ahi, perché mai tante nubi cinsero i cieli?
O cosa prepari, padre Nettuno?" Poi espressosi così
ordina di raccoglier le vele e di buttarsi sui forti remi,
piega le velature al vento dice tali cose:
"Magnanimo Enea, se anche Giove garante mi
rispondesse, non spererei di toccare l'Italia con tale cielo.
I venti cambiati fremono di traverso e si alzano
dal nero occidente, anche l'aria si coagula in nube.
Noi pur sforzandoci siam tanto capaci di proseguire
contro. Poiché la Sorte vince, seguiamola,
ovunque chiami, volgiamo il cammino. Non credo lontano
i leali lidi fraterni di Erice ed i porti siculi,
se però ben memore ricalcolo gli astri osservati"
Allora il pio Enea: "Gia da molto vedo che i venti
voglion così e che tu invano vai contro.
Cambia corso con le vele. C'è forse per me qualche terra
più gradita, dove più desideri lasciare le stanche navi,
che quella che mi conserva il dardanio Aceste
e che abraccia in grembo le ossa del padre Anchise?
Appena detto ciò, gli Zefiri favorevoli volgono ai porti
e gonfian le vele; e veloce la flotta sene va nel gorgo,
e finalmente lieti si dirigono alla conosciuta spiaggia.
DE SOLEMNIBUS POMPIS IN ANCHISAM (5.35-103) ONORI SULLA TOMBA DEL PADRE ANCHISE ( 5. 35- 104)
At procul ex celso miratus vertice montis 5.35
adventum sociasque rates occurrit Acestes,
horridus in iaculis et pelle Libystidis ursae,
Troia Criniso conceptum flumine mater
quem genuit. veterum non immemor ille parentum
gratatur reduces et gaza laetus agresti
5.40
excipit, ac fessos opibus solatur amicis.
Postera cum primo stellas Oriente fugarat
clara dies, socios in coetum litore ab omni
advocat Aeneas tumulique ex aggere fatur:
'Dardanidae magni, genus alto a sanguine divum,
Ma lontano osservando dall'alta cima del monte
Aceste corre all'arrivo, alle navi amiche,
spaventoso nelle armi e nella pelle di orsa libistide,
(lui) che madre troiana generò concepito dal fiume
Crinisio. Egli non immemore degli antichi padri
festeggia i reduci e lieto e li accoglie con rustico
dono e consola gli stanchi con regali amichevoli.
Poi appena il chiaro giorno aveva cacciato le stelle
dal primo Oriente, Enea chiama a raccolta da tutta la spiaggia
i compagni e parla dall'argine di un rialzo:
"Grandi Dardanidi, stirpe dall'alto sangue degli dei,
annuus exactis completur mensibus orbis,
ex quo reliquias divinique ossa parentis
condidimus terra maestasque sacravimus aras;
iamque dies, nisi fallor, adest, quem semper acerbum,
semper honoratum sic di voluistis habebo.
hunc ego Gaetulis agerem si Syrtibus exsul,
Argolicove mari deprensus et urbe Mycenae,
annua vota tamen sollemnisque ordine pompas
exsequerer strueremque suis altaria donis.
nunc ultro ad cineres ipsius et ossa parentis
haud equidem sine mente, reor, sine numine divum
adsumus et portus delati intramus amicos.
ergo agite et laetum cuncti celebremus honorem:
poscamus ventos, atque haec me sacra quotannis
urbe velit posita templis sibi ferre dicatis.
5.60
bina boum vobis Troia generatus Acestes
dat numero capita in navis; adhibete penatis
et patrios epulis et quos colit hospes Acestes.
praeterea, si nona diem mortalibus almum
Aurora extulerit radiisque retexerit orbem,
prima citae Teucris ponam certamina classis;
quique pedum cursu valet, et qui viribus audax
aut iaculo incedit melior levibusque sagittis,
seu crudo fidit pugnam committere caestu,
cuncti adsint meritaeque exspectent praemia palmae.
ore favete omnes et cingite tempora ramis.'
Sic fatus velat materna tempora myrto.
hoc Helymus facit, hoc aevi maturus Acestes,
hoc puer Ascanius, sequitur quos cetera pubes.
ille e concilio multis cum milibus ibat
ad tumulum magna medius comitante caterva.
hic duo rite mero libans carchesia Baccho
fundit humi, duo lacte novo, duo sanguine sacro,
purpureosque iacit flores ac talia fatur:
'salve, sancte parens, iterum; salvete, recepti 5.80
nequiquam cineres animaeque umbraeque paternae.
non licuit finis Italos fataliaque arva
nec tecum Ausonium, quicumque est, quaerere Thybrim.'
dixerat haec, adytis cum lubricus anguis ab imis
septem ingens gyros, septena volumina traxit
amplexus placide tumulum lapsusque per aras,
caeruleae cui terga notae maculosus et auro
squamam incendebat fulgor, ceu nubibus arcus
mille iacit varios adverso sole colores.
obstipuit visu Aeneas. ille agmine longo
tandem inter pateras et levia pocula serpens
libavitque dapes rursusque innoxius imo
successit tumulo et depasta altaria liquit.
hoc magis inceptos genitori instaurat honores,
incertus geniumne loci famulumne parentis
esse putet; caedit binas de more bidentis
totque sues, totidem nigrantis terga iuvencos,
vinaque fundebat pateris animamque vocabat
Anchisae magni manisque Acheronte remissos.
nec non et socii, quae cuique est copia, laeti 5.100
dona ferunt, onerant aras mactantque iuvencos;
ordine aena locant alii fusique per herbam
subiciunt veribus prunas et viscera torrent.
si compie, trascorsi i mesi, il giro d'un anno,
da quando seppellimmo in terra i resti e le ossa
del padre divino e consacrammo i mesti altari.
Ormai, se non sbaglio, ricorre il giorno, che sempre
riterrò acerbo, ma sempre onorato (così voleste, o dei).
Se io, esule, lo passassi nelle Sirti getule
o, catturato, nel mare Argolico e nella città di Micene,
tuttavia eseguirei i voti annuali e le solenni cerimonie,
secondo il rito e riempirei gli altari dei loro doni.
Ora poi siamo vicini alle ceneri ed alle ossa dello stesso
padre, non credo senza un progetto, senza una volontà
degli dei ed entriamo, spinti, in porti amici.
Oesù e celebriamo tutti la lieta festa;
chiamiamo i venti; egli voglia che io annualmente,
fondata la città, offra alui in templi consacrati questi riti.
Aceste, generato da Troia, vi dà due capi, in tutto, di buoi
per navi: invitate anche i penati patrii ali banchetti
anche quelli che l'ospite Aceste onora.
Inoltre se la nona Aurora porterà ai mortali
il santo giorno e ricoprirà il mondo di raggi,
indirò per i Teucri per prime le gare della flotta veloce;
e chi vale nella corsa a piesi e chi, audace per forze
o si presenta migliore nel giavellotto e nelle frecce leggere
o si fida d'attaccare uno scontro col forte cesto,
tutti sian presenti e s'aspettino i premi della meritata palma.
Propiziate tutti col silenzio e cingete le tempia di rami"
Così espressosi, vela le tempia di mirto materno:
Questo fa Elimo, questo Aceste, maturo d'età,
questo il giovane Ascanio e l'altra gioventù li segue.
Egli avanzava dall'assemblea verso il tumulo con molte
migliaia, in mezzo, mentre una grande folla l'accompagna.
Qui ritualmente libandodue coppe di puro Bacco,
(ne) versa per terra, due di latte fresco, due di sangue sacro,
e sparge fiori purpurei e dice tali cose:
"Salve, padre santo, di nuovo salve, ceneri
invano raccolte, anime ed ombre paterne.
Non fulecito con te cercare i territori itali ed i campi
fatali, né, qualunque sia, l'ausonio Tevere".
Aveva detto queste cose, quando dai luoghi più profondi
una serpe enorme, viscida, trasse sette cerchi, sette giri
abbracciando placidamente il tumulo e scivolando tra gli altari,
macchiato sul dorso di nota cerulea, ed un fulgore accendeva
la squama d'oro, come l'arcobaleno proietta tra le nubi
mille diversi colori, quando il sole è davanti
Stupì alla vista Enea. Quello con lungo snodo
finalmente strisciando tra le tazze e le leggere coppe
libò le offerte e di nuovo, innocuo, si ritrasse nel profondo
del tumulo e lasciò gli altari assaggiati.
Per questo riprende di più i riti iniziati per il padre,
incerto se credere se sia il genio del luogo o un messaggero
del padre; sgozza secondo il rito due pecore,
altrettanti porci, altrettanti giovenchi neri nei dorsi,
con le coppe versava vini ed invocava l'anima
del grande Anchise ed i Mani richiamati dall'Acheronte.
Non meno i compagni, quale a ciascuno è dato, lieti
portano doni, riempiono gli altari e sacrifican giovenchi;
alcuni collocano in ordine caldaie e sparsi nell'erba
mettono spine sotto gli spiedi ed arrostiscono le carni.
DE FUNEBRIBUS LUDIS IN ANCHISAM (5.104-138)
I GIOCHI FUNEBRI (5. 105-138)
Exspectata dies aderat nonamque serena 5.104
Auroram Phaethontis equi iam luce vehebant,
famaque finitimos et clari nomen Acestae
excierat; laeto complerant litora coetu
visuri Aeneadas, pars et certare parati.
munera principio ante oculos circoque locantur
in medio, sacri tripodes viridesque coronae
et palmae pretium victoribus, armaque et ostro
perfusae vestes, argenti aurique talenta;
et tuba commissos medio canit aggere ludos.
Prima pares ineunt gravibus certamina remis
quattuor ex omni delectae classe carinae.
velocem Mnestheus agit acri remige Pristim,
mox Italus Mnestheus, genus a quo nomine Memmi,
ingentemque Gyas ingenti mole Chimaeram,
urbis opus, triplici pubes quam Dardana versu
impellunt, terno consurgunt ordine remi; 5.120
Sergestusque, domus tenet a quo Sergia nomen,
Centauro invehitur magna, Scyllaque Cloanthus
caerulea, genus unde tibi, Romane Cluenti.
Est procul in pelago saxum spumantia contra
litora, quod tumidis summersum tunditur olim
fluctibus, hiberni condunt ubi sidera Cauri;
tranquillo silet immotaque attollitur unda
campus et apricis statio gratissima mergis.
hic viridem Aeneas frondenti ex ilice metam
constituit signum nautis pater, unde reverti
scirent et longos ubi circumflectere cursus.
tum loca sorte legunt ipsique in puppibus auro
ductores longe effulgent ostroque decori;
cetera populea velatur fronde iuventus
nudatosque umeros oleo perfusa nitescit.
considunt transtris, intentaque bracchia remis;
intenti exspectant signum, exsultantiaque haurit
corda pavor pulsans laudumque arrecta cupido.
Il giorno aspettato arrivava e nella luce serena
i cavalli di Fetonte ormai recavano la nona Aurora,
la fama ed il nome dell'illustre Aceste aveva chiamato
i vicini; avevan riempito i lidi con lieto gruppo
per vedere gli Eneadi, parte anche pronti a gareggiare.
Anzitutto i premi son posti in mezzo allo spiazzo
davanti agli occhi: triopodi sacri,verdi corone, palme come
dono ai vincitori, armi e vesti ricamate
di porpora, talenti d'argento e d'oro;
la tormba dall'altura squilla i giochi promessi.
Quattro navi uguali, scelte da tutta la flotta
con remi pesanti iniziano le prime gare.
Mnesteo guida l'agile Pristi con forte remeggio,
presto Mnesteo, l'italo, dal cui nome la gente di Memmio,
Gia (guida) la gran Chimera dalla grande stazza,
costruzione di una città, e la spingono la gioventù Dardana
con triplice spinta, i remi s'alzano con triplice ordine;
Sergesto, da cui trae nome la casa Sergia,
si spinge con la grande Centauro, Cloanto con l'azzurra
Scilla, da cui, o romano Cluenzio, la stirpe per te.
Lontano nel mare c'è una roccia contro i lidi
spumeggianti, che sommerso a volte è colpito da flutti
rigonfi, quando i Curi invernali nascondon le stelle;
con la calma tace, ma se l'onda è immobile si innalza
come una pianura, graditissimo spazio per i caldi gabbiani.
Qui il padre Enea fissò da verde leccio la verde meta
come segnale ai marinai, da cui sapessero
ritornare e dove ripiegare le lunghe rotte.
Allora scelgono a sorte i posti e gli stessi capi adorni
splendono lontano sulle poppe di porpora e d'oro;
il resto della gioventù si vela di fronde di pioppo
e risplende, cosparsa le nude apalle di olio.
Siedon sui banchi, lebraccia tese sui remi;
attenti aspettan il segnale, un'ansia plsante e la tesa
voglia di lodi divora i cuori esultanti.
DE CYMBARUM CERTAMINE (5.139-286)
LA GARA DELLE NAVI (5. 139 - 285)
inde ubi clara dedit sonitum tuba, finibus omnes, 5.139
haud mora, prosiluere suis; ferit aethera clamor
nauticus, adductis spumant freta versa lacertis.
infindunt pariter sulcos, totumque dehiscit
convulsum remis rostrisque tridentibus aequor.
non tam praecipites biiugo certamine campum
corripuere ruuntque effusi carcere currus,
nec sic immissis aurigae undantia lora
concussere iugis pronique in verbera pendent.
tum plausu fremituque virum studiisque faventum
consonat omne nemus, vocemque inclusa volutant
litora, pulsati colles clamore resultant.
Effugit ante alios primisque elabitur undis
turbam inter fremitumque Gyas; quem deinde Cloanthus
consequitur, melior remis, sed pondere pinus
tarda tenet. post hos aequo discrimine Pristis
Centaurusque locum tendunt superare priorem;
et nunc Pristis habet, nunc victam praeterit ingens
Centaurus, nunc una ambae iunctisque feruntur
frontibus et longa sulcant vada salsa carina.
iamque propinquabant scopulo metamque tenebant,
Poi, quando la tromba squillante lanciò il suono, senza indugio,
tutti scattarono dai loro posti; il grido marinaresco ferisce
i cieli, spinti i muscoli, le onde sconvolte spumeggiano.
Tagliano parallelamente solchi, tutto il mare, battuto
dai remi e da rostri a tridente si spalanca.
Non così a precipizio in una gara di bighe, i carri
si avventarono sulla pianura, usciti dal cancello,
né, lanciati i gioghi, gli aurighi scossero le briglie
ondeggianti e piegati si tendoni nelle frustate.
Allora tutto il bosco risuona all'applauso ed al clamore
di uomini che con impegno tifano, i lidi chiusi risuonano
la voce, i colli percossi dal grido riecheggiano.
Scatta davanti agli altri Gia e scivola sulle prime onde
tra le turba ed i fremito; ma Cloanto
lo insegue, (la nave) di pino, migliore per i remi, ma lenta
per il peso lo trattiene.Dopo questi, ad ugual distanza, Pristi
e Centauro tentano di raggiungere una miglior postazione;
ora ce l'ha Pristi, ora l'enorme Centauro sorpassa la vinta,
ora entrame si portano insieme, unite le fronti
e con la lunga carena solvcano i guadi salati.
Ormai s'avvicinavan allo scoglio e tenevano la meta,
cum princeps medioque Gyas in gurgite victor 5.160
rectorem navis compellat voce Menoeten:
'quo tantum mihi dexter abis? huc derige cursum;
litus ama et laeva stringat sine palmula cautes; 5,163
altum alii teneant.' dixit; sed caeca Menoetes
saxa timens proram pelagi detorquet ad undas.
'quo diversus abis?' iterum 'pete saxa, Menoete.'
cum clamore Gyas revocabat, et ecce Cloanthum
respicit instantem tergo et propiora tenentem.
ille inter navemque Gyae scopulosque sonantis
radit iter laevum interior subitoque priorem
praeterit et metis tenet aequora tuta relictis.
tum vero exarsit iuveni dolor ossibus ingens
nec lacrimis caruere genae, segnemque Menoeten
oblitus decorisque sui sociumque salutis
in mare praecipitem puppi deturbat ab alta;
ipse gubernaclo rector subit, ipse magister
hortaturque viros clavumque ad litora torquet.
at gravis ut fundo vix tandem redditus imo est
iam senior madidaque fluens in veste Menoetes
summa petit scopuli siccaque in rupe resedit. 5.180
illum et labentem Teucri et risere natantem
et salsos rident revomentem pectore fluctus.
Hic laeta extremis spes est accensa duobus,
Sergesto Mnestheique, Gyan superare morantem.
Sergestus capit ante locum scopuloque propinquat,
nec tota tamen ille prior praeeunte carina;
parte prior, partim rostro premit aemula Pristis.
at media socios incedens nave per ipsos
hortatur Mnestheus: 'nunc, nunc insurgite remis,
Hectorei socii, Troiae quos sorte suprema
delegi comites; nunc illas promite viris,
nunc animos, quibus in Gaetulis Syrtibus usi
Ionioque mari Maleaeque sequacibus undis.
non iam prima peto Mnestheus neque vincere certo
quamquam o.- sed superent quibus hoc, Neptune, dedisti;
extremos pudeat rediisse: hoc vincite, cives,
et prohibete nefas.' olli certamine summo
procumbunt: vastis tremit ictibus aerea puppis
subtrahiturque solum, tum creber anhelitus artus
aridaque ora quatit, sudor fluit undique rivis. 5.200
attulit ipse viris optatum casus honorem:
namque furens animi dum proram ad saxa suburget
interior spatioque subit Sergestus iniquo,
infelix saxis in procurrentibus haesit.
concussae cautes et acuto in murice remi
obnixi crepuere inlisaque prora pependit.
consurgunt nautae et magno clamore morantur
ferratasque trudes et acuta cuspide contos
expediunt fractosque legunt in gurgite remos.
at laetus Mnestheus successuque acrior ipso
agmine remorum celeri ventisque vocatis
prona petit maria et pelago decurrit aperto.
qualis spelunca subito commota columba,
cui domus et dulces latebroso in pumice nidi,
fertur in arva volans plausumque exterrita pennis
dat tecto ingentem, mox aere lapsa quieto
radit iter liquidum celeris neque commovet alas:
sic Mnestheus, sic ipsa fuga secat ultima Pristis
aequora, sic illam fert impetus ipse volantem.
et primum in scopulo luctantem deserit alto 5.220
Sergestum brevibusque vadis frustraque vocantem
quando Gia per primo, vincitore, nel gorgo
sgrida a voce il pilota della nave, Menete:
"Dove mi vai tanto a destra? Qui dirigi la rotta;
ama il lido e con la sinistra senza remo stringa la roccia;
altri tengano il largo." disse; ma Menete temendo
le cieche rupi, distorce la prora verso le onde d'alto mare.
"Dove vai fuori corsa?" di nuovo" Tieni le rocce, Menete."
Mentre Gia urlava con grida, ecco vede Cloanto,
che incalza dietro e si tiene più vicino.
Egli tra la nave di Gia e le rocce sonanti all'nterno
rasenta il passaggio sinistro e subito sorpassa
il primo e, lasciate le mete, ottiene il mare sicuro.
Allora davvero al giovane un forte dolore bruciò
nelle ossa, ne le guance mancaron di lacrime e dimentico
del suo onore e della salvezza dei compagni sbatte
il lento Menete a capofitto dall'alta poppa in mare;
egli come pilota subentra al timone, egli da nocchiero
esorta gli uomini e gira la barra ai lidi.
Ma pesante, come appena a stento si riprese dal fondo,
Menete, già vecchio e grondante per la veste inzuppata
si dirige in cima allo scoglio e si sedette sulla rupe asciutta.
Ne risero i Teucri, quando cadeva e nuotava, ne ridono
mentre vomita dal petto i flutti salati.
Allora per gli ultimi due si accese una lieta speranza,
per Sergesto e Mnesteo, di superare Gia che s'attardava.
Sergesto prende prima il posto e s'avvicina allo scoglio,
ma tuttavia egli non è primo, perché la nave non sorpassava
tutta, in parte è primo, in parte l'emila Pristi preme col rostro.
Ma Mnesteo in mezzo alla nave andando trai compagni
esortava:"Adesso, adesso forzate coi remi,
compagni di Ettore, che io scelsi come cpmpagni nell'estrema
sorte di Troia; adesso mostrate quelle forse, adesso quegli spiriti, di
cui vi serviste nelle getule Sirti
e nel mar Ionio e nelle onde incalzanti di Melea.
Io Mnesteo non chiedo i primi premi né voglio vincere,
benchè, oh..Ma vincano, Nettuno, quelli cui ciò concedesti;
sia vergogna esser arrivati ultimi: in questo vincete, cittadini,
ed evitate il disonore". Essi buttano al massimo
della gara: l'aerea poppa trema per i forti colpi
il suolo (del mare) si toglie di sotto, poi un frequente anelito
scuote le membra e le aride bocche, ovunque il sudore scorre a rivi.
Ma proprio il caso porto agli uomini il desiderato onore:
infatti mentre Sergesto furente nel cuore all'interno
spinge la prora alle rocce e s'mmette in spazio sfavorevole,
sortunato s'incagliò nelle rocce sporgenti.
Le rupi si scossero ed i remi puntati sullo scoglio aguzzo
si spaccarono e la prua schiacciata restò sospesa.
S'alzano i marinai e tra grande schiamazzo si fermano
prendono pali ferrati e pertiche dalla cima appuntita
e raccolgon nel gorgo i remi spezzati.
Ma lieto Mnesteo più forte per lo stesso fatto
con la veloce schiera dei remi ed i venti invocati
si dirige sui flutti distesi e corre sul mare aperto.
Come una colomba improvvisamente cacciata da una caverna,
che ha la casa ed i dolci nidi nell'oscuro sasso,
si porta volando sui campi ed atterrita nell'interno
dà un gran battito di penne, poi scivolando nell'aria quieta
sfiora il limpido corso e muove le celeri ali:
così Mnesteo, così la stessa Pristi in fuga taglia gli ultimi
flutti, così la stessa foga la porta in volo.
Ed anzitutto lascia sull'alto scoglio Sergesto
che lotta e che invano nei bassi fondali invocava
auxilia et fractis discentem currere remis.
inde Gyan ipsamque ingenti mole Chimaeram
consequitur; cedit, quoniam spoliata magistro est.
solus iamque ipso superest in fine Cloanthus,
quem petit et summis adnixus viribus urget.
Tum vero ingeminat clamor cunctique sequentem
instigant studiis, resonatque fragoribus aether.
hi proprium decus et partum indignantur honorem
ni teneant, vitamque volunt pro laude pacisci;
hos successus alit: possunt, quia posse videntur.
et fors aequatis cepissent praemia rostris,
ni palmas ponto tendens utrasque Cloanthus
fudissetque preces divosque in vota vocasset:
'di, quibus imperium est pelagi, quorum aequora curro, po
vobis laetus ego hoc candentem in litore taurum
constituam ante aras voti reus, extaque salsos
proiciam in fluctus et vina liquentia fundam.'
dixit, eumque imis sub fluctibus audiit omnis
Nereidum Phorcique chorus Panopeaque virgo, 5.240
et pater ipse manu magna Portunus euntem
impulit: illa Noto citius volucrique sagitta
ad terram fugit et portu se condidit alto.
tum satus Anchisa cunctis ex more vocatis
victorem magna praeconis voce Cloanthum
declarat viridique advelat tempora lauro,
muneraque in navis ternos optare iuvencos
vinaque et argenti magnum dat ferre talentum.
ipsis praecipuos ductoribus addit honores:
victori chlamydem auratam, quam plurima circum
purpura maeandro duplici Meliboea cucurrit,
intextusque puer frondosa regius Ida
velocis iaculo cervos cursuque fatigat
acer, anhelanti similis, quem praepes ab Ida
sublimem pedibus rapuit Iovis armiger uncis;
longaevi palmas nequiquam ad sidera tendunt
custodes, saevitque canum latratus in auras.
at qui deinde locum tenuit virtute secundum,
levibus huic hamis consertam auroque trilicem
loricam, quam Demoleo detraxerat ipse 5.260
victor apud rapidum Simoenta sub Ilio alto,
donat habere, viro decus et tutamen in armis.
vix illam famuli Phegeus Sagarisque ferebant
multiplicem conixi umeris; indutus at olim
Demoleos cursu palantis Troas agebat.
tertia dona facit geminos ex aere lebetas
cymbiaque argento perfecta atque aspera signis.
iamque adeo donati omnes opibusque superbi
puniceis ibant evincti tempora taenis,
cum saevo e scopulo multa vix arte revulsus
amissis remis atque ordine debilis uno
inrisam sine honore ratem Sergestus agebat.
qualis saepe viae deprensus in aggere serpens,
aerea quem obliquum rota transiit aut gravis ictu
seminecem liquit saxo lacerumque viator;
nequiquam longos fugiens dat corpore tortus
parte ferox ardensque oculis et sibila colla
arduus attollens; pars vulnere clauda retentat
nexantem nodis seque in sua membra plicantem:
tali remigio navis se tarda movebat;
5.280
vela facit tamen et velis subit ostia plenis.
polipt
Sergestum Aeneas promisso munere donat
servatam ob navem laetus sociosque reductos.
aiuto e tentava di correre coi remi spezzati.
Quindi raggiunge Gia e la stessa Chimera
dalla gran stazza; cede, perché è privata del pilota.
Ormai resta da solo Cloanto sullo stesso arrivo,
ma lo cerca e lo incalza spingendo con tutte le forze.
Allora davvero si raddoppia il grido e tutti incitano
l'inseguitore col tifo, il cielo risuona d'applausi.
Questi si irritano se non ottengono il proprio onore
ed il premio guadagnato, voglion scambiare la vita col premio.
Li anima il successo: possono, perché credon di potere.
Forse avrebbero preso i premi, pareggiati i rostri,
se Cloanto tendendo in mare entrambe le palme
non avesse offerto preghiere e chiamato gli dei in aiuto:
"Dei, che avete il dominio del mare, di cui corro i mari,
io, lieto, vi dedicherò su questo lido un toro davanti
agli altari, fedele al voto, getterò nei flutti salati
le viscere e verserò limpidi vini"
Disse, e sotto i flutti profondi lo udì tutto il coro
delle Nereidi, di Forco e la vergine Panopea,
e lo stesso padre Portuno con la gran mano lo spinse
ad andare: quella più celermente di Noto ed alata freccia
fugge a terra e si ritrasse nel porto profondo.
Allora il figlio d'Anchise, chiamatili tutti, secondo
costume, con la gran voce dell'araldo dichiara vincitore
Cloanto e gli vela le tempia di verde alloro, concede di scegliere i doni
per le navi, tre giovenchi ciascuna,
e portare vini ed un pesante talento d'argento.
Agli stessi capi aggiunge particolari premi:
al vincitore una clamide d'oro, che una lunga orpora
melibea circonda attorno con triplice orlo,
c'è ricamato il regio fanciullo sull'Ida frondosa,
spietato stanca veloci cervi con freccia e corsa,
simile ad ansante, ma lo rapì in alto dall'Ida il veloce
armigero di Giove con piedi uncinati;
gli anziani custodi invano tendono le palme
stelle, il latrato dei cani abbaia contro le stelle.
Ma chi poi ottenne il secondo posto per coraggio,
a costui concede di avere una triplice corazza intessuta
d'oro e con tre ami, che lui vincitore aveva tolto a Demoleo
presso il rapido Simoenta sotto l'alta Ilio,
come onore e protezione in armi per un eroe.
A stento i servi Fegeo e Sagari la portavano
sforzandosi sulle spalle, ripiegata; un tempo Damoleo,
rivestitone, inseguiva di corsa i Teucri sbandati.
Offre come terzi premi due lebeti di bronzo
e coppe d'argento lavorate e sbalzate con figure.
Ormai così tutti premiati se n'andavano superbi coi doni,
recinte le tempia di nastri purpurei,
quando strappatosi a stento con molta fatica dallo scoglio
crudele, Sergesto, persi i remi, debole per un solo ordine,
conduceva una barcca derisa, senza premio.
Quale spesso un serpente sorpreso in un argine di strada,
che una ruota di bronzo trapassò di traverso o un crudele
viandante lasciò mezzo morto e ferito da un colpo con un sasso,
invano fuggendo dà lunghi contorsioni col corpo,
in parte fiero e ardente con gli occhi e dritto alzando
i colli sibilanti; la parte storpiata dalla ferita trattiene
lui che s'ntreccia con nodi e si ripiega nelle sue membra:
con tale remeggio la nave si muoveva lenta;
tuttavia spiega le vele ed a vele piene raggiunge i porti.
Enea lieto per la nave salvata ed i compagni ricondotti
premia Sergesto col dono promesso.
olli serva datur operum haud ignara Minervae,
Cressa genus, Pholoe, geminique sub ubere nati.
Gli è data una schiava non ignara dell'opera di Minerva,
Foloe, cretese di stirpe, due figli gemelli al seno.
DE RAPIDI CURSUS CONTENTIONE (5.286-361)
LA CORSA A PIEDI ( 5. 286 -361)
Hoc pius Aeneas misso certamine tendit 5.286
gramineum in campum, quem collibus undique curvis
cingebant silvae, mediaque in valle theatri
circus erat; quo se multis cum milibus heros
consessu medium tulit exstructoque resedit.
hic, qui forte velint rapido contendere cursu,
invitat pretiis animos, et praemia ponit.
undique conveniunt Teucri mixtique Sicani,
Nisus et Euryalus primi,
Euryalus forma insignis viridique iuventa,
Nisus amore pio pueri; quos deinde secutus
regius egregia Priami de stirpe Diores;
hunc Salius simul et Patron, quorum alter Acarnan,
alter ab Arcadio Tegeaeae sanguine gentis;
tum duo Trinacrii iuvenes, Helymus Panopesque 5.300
adsueti silvis, comites senioris Acestae;
multi praeterea, quos fama obscura recondit.
Aeneas quibus in mediis sic deinde locutus:
'accipite haec animis laetasque advertite mentes.
nemo ex hoc numero mihi non donatus abibit.
Cnosia bina dabo levato lucida ferro
spicula caelatamque argento ferre bipennem;
omnibus hic erit unus honos. tres praemia primi
accipient flavaque caput nectentur oliva.
primus equum phaleris insignem victor habeto; 5.320
alter Amazoniam pharetram plenamque sagittis
Threiciis, lato quam circum amplectitur auro
balteus et tereti subnectit fibula gemma;
tertius Argolica hac galea contentus abito.'
Haec ubi dicta, locum capiunt signoque repente
corripiunt spatia audito limenque relinquunt,
effusi nimbo similes. simul ultima signant,
primus abit longeque ante omnia corpora Nisus
emicat et ventis et fulminis ocior alis;
proximus huic, longo sed proximus intervallo, spond
insequitur Salius; spatio post deinde relicto
tertius Euryalus;
Euryalumque Helymus sequitur; quo deinde sub ipso
ecce volat calcemque terit iam calce Diores
incumbens umero, spatia et si plura supersint
transeat elapsus prior ambiguumque relinquat.
iamque fere spatio extremo fessique sub ipsam
finem adventabant, levi cum sanguine Nisus
labitur infelix, caesis ut forte iuvencis
fusus humum viridisque super madefecerat herbas.
hic iuvenis iam victor ovans vestigia presso
haud tenuit titubata solo, sed pronus in ipso
concidit immundoque fimo sacroque cruore.
non tamen Euryali, non ille oblitus amorum:
nam sese opposuit Salio per lubrica surgens;
ille autem spissa iacuit revolutus harena,
emicat Euryalus et munere victor amici
prima tenet, plausuque volat fremituque secundo.
post Helymus subit et nunc tertia palma Diores.
hic totum caveae consessum ingentis et ora
5.340
Conclusa questa gara, il pio Enea si dirige
in una pianura erbosa, che da ogni parte i boschi cingevano
con curve colline, ed in mezzo alla valle del teatro
c'era un cerchio; dove l'eroe si portò con molte migliaia
e , costruita una tibuna, si sedette in mezzo.
Qui invita con doni gli animosi, che vogliano per caso
gareggiare in rapida corsa e colloca i premi.
D'ogni parre arrivano i Teucri e gli aniti Siculi,
Niso ed Uurialo per primi,
Eurialo famoso per bellezza e verde giovinezza,
Niso per pio amore del ragazzo; poi li seguì il regale
Diore della nobile stirpe di Priamo;
insieme Salio e Patrone, uno di questi Acarnese,
l'altro da Arcadio, sangue di popolo Tegeo;
poi due giovani della Trinacria, Elimo e Panope,
abituati ai boschi, compagni dell'anziano Aceste;
inoltre molti, che l'oscura fama nasconde.
In mezzo ad essi poi Enea così parlò:
"Accogliete queste cose nel cuore e tendete liete le menti.
Nessuno tra questo gruppo se ne andrà da me non premiato.
Darò da portare due lucide lance di ferro lavorato
ed una bipenne cesellata in argento;
questo premio darà uguale per tutti. I primi tre
riceveranno doni e si cingeranno il capo di biondo olivo.
Il primo vincitore avrà un cavallo stupendo con le falere;
il secondo una faretra amazzonia piena di frecce
tracie, che un balteo attorno cinge di oro spesso
e una fibbia l'annoda con gancio lucente.
Il terzo se ne andrà contento di questo elmo argolico."
Come furon dette queste cose, prendon posto e subito,
udito il segnale, divoran gli spazi e lascian la partenza,
lanciati, simili a nube. Insieme guardan le mete.
Per primo corre Niso e brilla ben davanti a tutti
i corpi, più veloce dei venti e delle ali del fulmine;
vicino a lui, vicino ma a molto intervallo,
segue Salio; poi dietro, lasciata una distanza,
Eurialo per terzo;
elimo segue Eurialo; poi proprio dietro a lui
ecco vola Diore e gia col calcagno tocca il calcagno
incalzando alla spalla, e se ci fossero più spazi
passerebbe, scappando per primo e lascierebbe incertezza.
E già quasi nello spazio finale giungevano stanchi
sullo stesso traguardo, quando Niso scivola sfortunato
sul sangue, poichè per caso versato per terra, uccisi
i giovenchi, aveva inzuppato le verdi erbe.
Qui il giovane ormai vincitore, esultante, non trattenne
i piedi uncerti sul suolo premuto, ma piegato cadde
sullo stesso fango immondo e sul sacro sangue.
Tuttavia non dimenticò Eurialo, né gli affetti:
infatti s'oppose a Salio alzandosi sul viscidume;
egli allora giacque. rotolato, sulla terra allentata,
brilla Eurialo e vincitore per dono dell'amico
tiene il traguardo, vola col plaudo ed il fremito favorevole.
Poi arriva Elimo e adesso, terzo premio, Diore.
Allora Sali riempie di fortigrida tutta l'assemblea dell'enorme
prima patrum magnis Salius clamoribus implet,
ereptumque dolo reddi sibi poscit honorem.
tutatur favor Euryalum lacrimaeque decorae,
gratior et pulchro veniens in corpore virtus.
adiuvat et magna proclamat voce Diores,
qui subiit palmae frustraque ad praemia venit
ultima, si primi Salio reddentur honores.
tum pater Aeneas 'vestra' inquit 'munera vobis
certa manent, pueri et palmam movet ordine nemo;
me liceat casus miserari insontis amici.'
sic fatus tergum Gaetuli immane leonis
dat Salio villis onerosum atque unguibus aureis.
hic Nisus 'si tanta' inquit 'sunt praemia victis,
et te lapsorum miseret, quae munera Niso
digna dabis, primam merui qui laude coronam
ni me, quae Salium, fortuna inimica tulisset?'
et simul his dictis faciem ostentabat et udo
turpia membra fimo. risit pater optimus olli
et clipeum efferri iussit, Didymaonis artes,
Neptuni sacro Danais de poste refixum. 5.360
hoc iuvenem egregium praestanti munere donat.
platea e le prime presenze dei padri,
chiede sia restituito a lui il premio rubato con l'inganno.
Il favore rassicura Eurialo ed anche le belle lacrime;
poiché il valore giunge più gradito in un bel corpo.
Aiuta e grida a gran voce Diore,
che giunse alla palma ed invano giunse agli ultimi
premi, se fossero resi a Salio i primi posti.
Allora il padre Enea"Vostri, disse, vi restano sicuri
i regali, ragazzi, e nessuno cambia d'ordine la vittoria;
mi sia lecito commiserare i fatti d'un innocente amico".
Espressosi così dà a Salio l'enorme dorso d'un leone
getulo, pesante per i peli e le unghie dorate.
Allora Niso"Se così grandi, disse, sono i premi per i vinti,
abbi pietà dei caduti, quali doni darai
a Niso, io che meritai il primo premio
se il caso ostile, quello di Salio, non avesse colpito me?"
Ed insieme a queste parole ostentava l'aspetto e le membra
sporche d'umido fango. L'ottimo padre gli sorrise
e comandò che si portasse uno scudo, arte di Didimaone,
staccato dai Danai da un sacro battente di Nettuno.
Premia il nobile giovane con questo dono stupemdo.
DE PUGILATU (5.362-484)
IL PUGILATO ( 5.362- 484)
Post, ubi confecti cursus et dona peregit, 5.362
'nunc, si cui virtus animusque in pectore praesens,
adsit et evinctis attollat bracchia palmis':
sic ait, et geminum pugnae proponit honorem,
victori velatum auro vittisque iuvencum,
allitt
ensem atque insignem galeam solacia victo.
nec mora; continuo vastis cum viribus effert
ora Dares magnoque virum se murmure tollit,
solus qui Paridem solitus contendere contra,
idemque ad tumulum quo maximus occubat Hector
victorem Buten immani corpore, qui se
Bebrycia veniens Amyci de gente ferebat,
perculit et fulva moribundum extendit harena.
talis prima Dares caput altum in proelia tollit,
ostenditque umeros latos alternaque iactat
bracchia protendens et verberat ictibus auras.
quaeritur huic alius; nec quisquam ex agmine tanto
audet adire virum manibusque inducere caestus.
ergo alacris cunctosque putans excedere palma 5.380
Aeneae stetit ante pedes, nec plura moratus
tum laeva taurum cornu tenet atque ita fatur:
'nate dea, si nemo audet se credere pugnae,
quae finis standi? quo me decet usque teneri?
ducere dona iube.' cuncti simul ore fremebant
Dardanidae reddique viro promissa iubebant.
Hic gravis Entellum dictis castigat Acestes,
proximus ut viridante toro consederat herbae:
'Entelle, heroum quondam fortissime frustra,
tantane tam patiens nullo certamine tolli
dona sines? ubi nunc nobis deus ille, magister
nequiquam memoratus, Eryx? ubi fama per omnem
Trinacriam et spolia illa tuis pendentia tectis?'
ille sub haec: 'non laudis amor nec gloria cessit
pulsa metu; sed enim gelidus tardante senecta
sanguis hebet, frigentque effetae in corpore vires.
si mihi quae quondam fuerat quaque improbus iste
Poi, quando furon finite le corse consegnò i doni,
"Ora, se a qualcuno in petto (c'è) valore e coraggio forte,
si presenti ed alzi le braccia con le palme legate":
così disse, e propone doppio premio per la gara,
al vincitore un giovenco velato d'oro e di bende,
una spada ed uno splendido elmo, come consolazioni per il vinto.
Non esitazione; subito con grandi forse Darete
offre la faccia e s'alza tra un gran mormorio di uomini.
Il solo che era solito gareggiare contro Paride,
e lui stesso al tumulo dove giace il massimo Ettore,
abbattè il vincitore Bute, dal corpo gigantesco, che si
vantava provenendo dalla stirpebebricia di Amico;,
e lo stese moribondo sulla bionda sabbia.
Tale Darete alza l'alto capo per gli inizi degli scontri,
mostra le larghe spalle e stendendole mostra
le braccia alterne e colpisce l'aria di colpi.
Si cerca un altro per costui; e nessuno tra tanta folla
osa affrontare l'uomo portare i cesti alle mani.
Quindi superbo credendo che tutti si ritirassero dalla gara
si piantò ai piedi di Enea, né esitando di più
tiene per un corno il toro con la sinistra e così parla:
"Figlio di dea, se nessuno osa darsi allo scontro,
quale il termine di star femi? Fin quando è decente che sia tenuto?
Ordina di portare i doni". Tutti insieme fremevano in viso
i Dardanidi e incitavano a dare all'eroe le promesse.
Allora il severo Aceste rimprovera Entello con parole,
come sedeva vicino sul verdeggiante letto d'erba:
"Entello, invano un tempo il più forte degli eroi,
permetti sopportando che si gran doni sian presi senza
alcuna gara? Dov'è adesso quel dio per noi, invano
ricordato come maestro, Erice? Dove la fama per tutta
la Trinacria e quei trofei pendenti nelle tue case?"
Quegli in risposta:"Non cessò l'amore del premio e la gloria,
spenta dalla paura; ma il sangue freddo per la vecchiaia che blocca
s'affievolisce, le forze sfinite nel corpo gelano.
Se avessi quella d'un tempo di cui costui superbo
exsultat fidens, si nunc foret illa iuventas,
haud equidem pretio inductus pulchroque iuvenco
venissem, nec dona moror.' sic deinde locutus 5.400
in medium geminos immani pondere caestus
proiecit, quibus acer Eryx in proelia suetus
ferre manum duroque intendere bracchia tergo.
obstipuere animi: tantorum ingentia septem
terga boum plumbo insuto ferroque rigebant.
ante omnis stupet ipse Dares longeque recusat,
magnanimusque Anchisiades et pondus et ipsa
huc illuc vinclorum immensa volumina versat.
tum senior talis referebat pectore voces:
'quid, si quis caestus ipsius et Herculis arma
vidisset tristemque hoc ipso in litore pugnam?
haec germanus Eryx quondam tuus arma gerebat
sanguine cernis adhuc sparsoque infecta cerebro,
his magnum Alciden contra stetit, his ego suetus,
dum melior viris sanguis dabat, aemula necdum
temporibus geminis canebat sparsa senectus.
sed si nostra Dares haec Troius arma recusat
idque pio sedet Aeneae, probat auctor Acestes,
aequemus pugnas. Erycis tibi terga remitto
solve metus, et tu Troianos exue caestus.' 5.420
haec fatus duplicem ex umeris reiecit amictum
et magnos membrorum artus, magna ossa lacertosque
ipermetro
exuit atque ingens media consistit harena.
tum satus Anchisa caestus pater extulit aequos
et paribus palmas amborum innexuit armis.
constitit in digitos extemplo arrectus uterque
bracchiaque ad superas interritus extulit auras.
abduxere retro longe capita ardua ab ictu
immiscentque manus manibus pugnamque lacessunt,
ille pedum melior motu fretusque iuventa,
hic membris et mole valens; sed tarda trementi
genua labant, vastos quatit aeger anhelitus artus.
multa viri nequiquam inter se vulnera iactant,
multa cavo lateri ingeminant et pectore vastos
dant sonitus, erratque auris et tempora circum
crebra manus, duro crepitant sub vulnere malae.
stat gravis Entellus nisuque immotus eodem
corpore tela modo atque oculis vigilantibus exit.
ille, velut celsam oppugnat qui molibus urbem
aut montana sedet circum castella sub armis, 5.440
nunc hos, nunc illos aditus, omnemque pererrat
arte locum et variis adsultibus inritus urget.
ostendit dextram insurgens Entellus et alte
extulit, ille ictum venientem a vertice velox
allitt
praevidit celerique elapsus corpore cessit;
Entellus viris in ventum effudit et ultro
ipse gravis graviterque ad terram pondere vasto
concidit, ut quondam cava concidit aut Erymantho
aut Ida in magna radicibus eruta pinus.
consurgunt studiis Teucri et Trinacria pubes;
it clamor caelo primusque accurrit Acestes
aequaevumque ab humo miserans attollit amicum.
at non tardatus casu neque territus heros
acrior ad pugnam redit ac vim suscitat ira;
tum pudor incendit viris et conscia virtus,
praecipitemque Daren ardens agit aequore toto
nunc dextra ingeminans ictus, nunc ille sinistra.
nec mora nec requies: quam multa grandine nimbi
esulta fidandosi, se adesso ci fosse quella giovinezza,
non indotto senz'altro dal dono e dal bel giovenco
sarei venuto, non aspetto regali". Avendo così parlato,
gettò nel mezzo i due cesti di enorme peso,
con cui il terribile Erice portava in gara il pugno
e stendere le braccia nella dura pelle.
Gli animi stupirono: le enormi pelli di sette buoi
eran rigidi per il piombo inserito ed il ferro.
Prima di tutti lo stesso Darete si stupisce e davvero rifiuta,
il magnanimo Anchisiade valuta il peso
qua e là e le stesse immense cinghie.
Allora l'anziano riferiva tali espressioni dal petto:
"Che? Se uno avesse visto i cesti e le stesse armi
di Ercole e la triste lotta su questa stessa spiaggia?
Un tempo tuo fratello Erice portava queste armi;
li vedi ancora sporchi di sangue e cervello sparso,
con questi stesse contro il grande Alcide, con questi io
ero abituato, mentre un sangue migliore dava le forze,
né ancora la rivale vecchiaia, sparsa, biancheggiava sulle
due tempia. Ma se il troiano Darete rifiuta queste nostre
armi e ciò piace al pio Enea, Aceste, il garante, l'approva,
pareggiamo gli scontri. Ripongo le pelli di Erice,
caccia le paure, anche tu togli i cesti troiani.
Detto questo buttò dalle spalle il doppio mantello,
denudò i grandi arti delle membra, le grandi ossa ed
i muscoli ed immenso si piantò in mezzo all'arena.
Allora il padre, figlio d'Anchise, portò cesti uguali
e legò le palme di entrambi con armi pari.
L'uno e l'altro teso subito si portò sulle punte
e impavido alzò le braccia in alto al cielo.
Ritrassero le alte teste lontano dal colpo
incrociano le mani e con le mani provocan lo scontro,
quello migliore per l'agilità dei piedi fidandosi sulla giovinezza,
questi potente per le membra e la mole; ma le lente ginocchia,
a lui tremolante, vacillano ed il debole respiro scuote le grandi
membra.
Gli uomini invano tra loro si lancian molti colpi;
molti ne raddoppiano e provocano di petto vasti
rimbombi, la mano gira frequente attorno alle orecchie
ed alle tempia, le mascelle crepitano sotto il colpo violento.
Entello pesante è fermo ed immobile con sforzo e lo stesso
corpo svia i colpi con la tattica e gli occhi vigili.
Quello, come chi con macchine assedia un'alta città
o sta sotto le armi attorno a fortezze montane, con arte
gira attorno ora a questi passaggi, ora a quelli e ad ogni
postazione ed invano preme con vari assalti.
Entello alzandosi mostrò un destro e s'alzò
in alto, quello veloce previde il colpo proveniente
da sopra e sfuggendo col corpo veloce si scansò;
Entello buttò le forze al vento ed inoltre
lui, pesante, pesantemente cadde a terra col gran
peso, come talvolta un pino cavo, divelto alle radici,
cade sull'Erimanto o sul grande Ida.
Per il tifo si alzano i Teucri e la gioventù trinacria;
il clamore va al cielo, Aceste accorre per primo
e pietoso alza da terra l'amico coetaneo.
Ma l'eroe non bloccato dall'incidente né atterrito
più aspro ritorna allo scontro e l'ira accresce la forza;
allora la vergogna ed il coraggio risoluto accende le forze,
acceso insegue Darete a precipizio per tutto lo spiazzo
ora col destro raddoppiando i colpi, ora quello con la sinistra.
Non dubbio, né riposo: quanto le nubi crepitano sui tetti
culminibus crepitant, sic densis ictibus heros
creber utraque manu pulsat versatque Dareta. 5.460
Tum pater Aeneas procedere longius iras
et saevire animis Entellum haud passus acerbis,
sed finem imposuit pugnae fessumque Dareta
eripuit mulcens dictis ac talia fatur:
'infelix, quae tanta animum dementia cepit?
non viris alias conversaque numina sentis?
cede deo.' dixitque et proelia voce diremit.
ast illum fidi aequales genua aegra trahentem
iactantemque utroque caput crassumque cruorem
ore eiectantem mixtosque in sanguine dentes
ducunt ad navis; galeamque ensemque vocati
accipiunt, palmam Entello taurumque relinquunt.
hic victor superans animis tauroque superbus
'nate dea, vosque haec' inquit 'cognoscite, Teucri,
et mihi quae fuerint iuvenali in corpore vires
et qua servetis revocatum a morte Dareta.'
dixit, et adversi contra stetit ora iuvenci
qui donum astabat pugnae, durosque reducta
libravit dextra media inter cornua caestus
arduus, effractoque inlisit in ossa cerebro: 5.480
sternitur exanimisque tremens procumbit humi bos.
ille super talis effundit pectore voces:
'hanc tibi, Eryx, meliorem animam pro morte Daretis
persolvo; hic victor caestus artemque repono.'
per la molta grandine, così l'eroe incessante con densi colpi
e con ambe le mani imperversa e colpisce Darete.
Allora il padre Enea non sopportando che Entello
continuasse oltre ed infierisse con animosità furibonde,
impose allora la fine dello scontro e strappò lo stanco
Darete, convincendlo a parole e s'esprime così:
"Sfortunato, che grande pazzia ti colpì la mente?
Non senti altre forze e le divinità contrarie?
Cedi al dio."Disse e col discorso troncò gli scontri.
Ma i fidi compagni portano quello, che trascina le deboli
ginocchia, che sbatte la testa da una parte e dall'altra,
che vomita dalla bocca sangue denso ed i denti mischiati
col sangue; richiamati ritirano l'elmo
e la spada, ad Entello lascian la palma ed il toro.
Questi vincitore, esultando in cuore e superbo per il toro:
"Figlio di dea, e voi , Teucri, disse, sappiate queste cose:
quali sian state le forze in me, in un corpo giovane,
e da quale morte salviate Darete, sottrattolo:"
Disse e si piantò contro il muso del giovenco davanti,
che stava come premio della gara, e ritirata la destra,
dritto, librò in mezzo tra e corna i pesanti cesti
spaccato il cervello, li conficcò nelle ossa:
il bue si stende esanime e tremando stramazza a terra.
Egli aggiunge dal petto tali espressioni:
"Erice, ti offro questa anima migliore al posto della morte
di Darete; qui vincitore depongo i cesti e l'arte".
DE SAGITTIS CERTAMINE (5.485-543)
IL TIRO CON L'ARCO ( 5. 485 -544)
Protinus Aeneas celeri certare sagitta 5.485
invitat qui forte velint et praemia dicit,
ingentique manu malum de nave Seresti
erigit et volucrem traiecto in fune columbam,
quo tendant ferrum, malo suspendit ab alto.
convenere viri deiectamque aerea sortem
accepit galea, et primus clamore secundo
Hyrtacidae ante omnis exit locus Hippocoontis;
quem modo navali Mnestheus certamine victor
consequitur, viridi Mnestheus evinctus oliva.
tertius Eurytion, tuus, o clarissime, frater,
Pandare, qui quondam iussus confundere foedus
in medios telum torsisti primus Achivos.
extremus galeaque ima subsedit Acestes,
ausus et ipse manu iuvenum temptare laborem.
tum validis flexos incurvant viribus arcus 5.500
pro se quisque viri et depromunt tela pharetris,
primaque per caelum nervo stridente sagitta
Hyrtacidae iuvenis volucris diverberat auras,
et venit adversique infigitur arbore mali.
intremuit malus micuitque exterrita pennis
ales, et ingenti sonuerunt omnia plausu.
post acer Mnestheus adducto constitit arcu
alta petens, pariterque oculos telumque tetendit.
ast ipsam miserandus avem contingere ferro
non valuit; nodos et vincula linea rupit
quis innexa pedem malo pendebat ab alto;
illa Notos atque atra volans in nubila fugit.
tum rapidus, iamdudum arcu contenta parato
tela tenens, fratrem Eurytion in vota vocavit,
iam vacuo laetam caelo speculatus et alis
Subito Enea invita a gareggiare con la freccia veloce quelli
che eventualmente vogliano e proclama i premi,
con mano potente innalza l'albero dalla nave
di Seresto e sospende sull'alto dell'albero perforato
ad una fune un'alata colomba, cui tirare col ferro.
Vennero gli uomini ed un elmo di bronzo accolse
la sorte gettata, e per primo esce con grido concorde
prima di tutti il turno dell'Irtacide Ippocoonte;
e lo segue poi Mnesteo, vincitore nella gara
navale, Mnesteo cinto di verde oliva.
Terzo Eurizione, o nibilissimo Pandaro, tuo
fratello, che una volta istigato ad infrangere un patto
per primo lanciasti un'arma in mezzo agli Achei.
Ultimo restò Aceste in fondo all'elmo,
osando anche lui tentare con la mano un impegno di giovani.
Allora con grandi forze gli uomini, ognuno per sé, curvano
i flessibili archi e estraggono le frecce dalle faretre,
per prima la freccia del giovane Irtacide straccia le arie
veloci nel cielo, stridendo il nervo,
giunse e si conficca sul palo dell'albero davanti.
L'albero tremò e il volatile vibrò con le penne, atterrito,
e tutto rinuonò d'un immenso applauso.
Poi il fiero Mnesteo, accostato l'arco, guardando
in alto tese insieme gli occhi e la freccia .
ma sfortunato non potè toccare col ferro
lo stesso uccello; ruppe i nodi e le corde di lino,
con cui, legata per il piede, pendeva dall'alto albero;
ella fugge volando tra i Noti e le nere nubi.
Allora rapido, già tenendo le frecce tese con l'arco
preparato, Eurizione invocò con preghiere il fratello,
osservando ormai nel vuoto cielo la colomba che con le ali
plaudentem nigra figit sub nube columbam.
decidit exanimis vitamque reliquit in astris
aetheriis fixamque refert delapsa sagittam.
Amissa solus palma superabat Acestes,
qui tamen aerias telum contendit in auras 5.520
ostentans artemque pater arcumque sonantem.
hic oculis subitum obicitur magnoque futurum
augurio monstrum; docuit post exitus ingens
seraque terrifici cecinerunt omina vates.
namque volans liquidis in nubibus arsit harundo
signavitque viam flammis tenuisque recessit
consumpta in ventos, caelo ceu saepe refixa
transcurrunt crinemque volantia sidera ducunt.
attonitis haesere animis superosque precati
Trinacrii Teucrique viri, nec maximus omen
abnuit Aeneas, sed laetum amplexus Acesten
muneribus cumulat magnis ac talia fatur:
'sume, pater, nam te voluit rex magnus Olympi
talibus auspiciis exsortem ducere honores.
ipsius Anchisae longaevi hoc munus habebis,
cratera impressum signis, quem Thracius olim
Anchisae genitori in magno munere Cisseus
ferre sui dederat monimentum et pignus amoris.'
sic fatus cingit viridanti tempora lauro
et primum ante omnis victorem appellat Acesten.
nec bonus Eurytion praelato invidit honori,
quamvis solus avem caelo deiecit ab alto.
proximus ingreditur donis qui vincula rupit,
extremus volucri qui fixit harundine malum.
volava, la trafigge sotto una nera nube.
Cadde esanime e lasciò la vita tra gli astri celesti
e cadendo riporta la freccia conficcata.
Persa la palma, restava il solo Aceste,
che tuttavia tese l'arma nelle aure celesti
mostrando, come padre, l'arte e l'arco risonante.
Qui apparve improviso agli occhi un prodigio destinato
a grande augurio; in seguito il grande esito insegnò
ed i terrorizzanti vati predissero tardi responsi.
Infatti volando il legno si incendiò tra le limpide nubi
segnò la via con le fiamme e sottile svanì
consunta tra i venti, come spesso staccate dal cielo
le stelle volando passano e lasciano una chioma.
Gli uomini Trinacrii ed i Teucri si bloccarono
con le menti sospese pregando i celesti, e il grandissimo Enea
non disconobbe il presagio, ma abbacciando Aceste contento
lo riempie di grandi doni e così parla:
"Prendi, padre:il gran re dell'Olimpo volle infatti che tu
sorteggiato per tali auspici ritirassi i premi.
Avrai questo dono dello stesso anziano Anchise,
una coppa scolpita di immagini, che un tempo il tracio
Cisseo aveva dato al padre Anchise da tenere
in gran dono come ricordo di sé e pegno d'amore".
Così espressosi cinge le tempia di verdegggiante alloro
e davanti a tutti dichiara vincitore assoluto Aceste.
Né il buon Eurizione invidiò l'onore tolto,
anche se lui solo atterrò dall'alto cielo l'uccello.
Vicino giunge per i premi chi ruppe le corde,
ultimo chi trafisse col legno alato l'albero.
DE IUVENUM TROIANORUM EQUESTRI LUDO
(5.545-601)
PARATA DI GIOVANI TROIANI A CAVALLO ( 5.545-602)
At pater Aeneas nondum certamine misso 5.545
custodem ad sese comitemque impubis Iuli
Epytiden vocat, et fidam sic fatur ad aurem:
'vade age et Ascanio, si iam puerile paratum
agmen habet secum cursusque instruxit equorum,
ducat avo turmas et sese ostendat in armis
dic' ait. ipse omnem longo decedere circo
infusum populum et campos iubet esse patentis.
incedunt pueri pariterque ante ora parentum
frenatis lucent in equis, quos omnis euntis
Trinacriae mirata fremit Troiaeque iuventus.
omnibus in morem tonsa coma pressa corona;
cornea bina ferunt praefixa hastilia ferro,
pars levis umero pharetras; it pectore summo
flexilis obtorti per collum circulus auri.
tres equitum numero turmae ternique vagantur
ductores; pueri bis seni quemque secuti
agmine partito fulgent paribusque magistris.
una acies iuvenum, ducit quam parvus ovantem
nomen avi referens Priamus, tua clara, Polite,
progenies, auctura Italos; quem Thracius albis 5,565
portat equus bicolor maculis, vestigia primi
alba pedis frontemque ostentans arduus albam.
alter Atys, genus unde Atii duxere Latini,
parvus Atys pueroque puer dilectus Iulo.
polipt
extremus formaque ante omnis pulcher Iulus
Sidonio est invectus equo, quem candida Dido
Ma il padre Enea, non ancora finita la gara,
chiama a sé Epitide, tutore e compagno
del giovane Iulo e così parla all'orecchio fidato:
"Orsù vai e di' ad Ascanio se ha già con sé pronta
una giovane schiera ed ha disposto i tornei di cavalli,
guidi le squadre per il nonno e si mostri nelle armi"
disse. Egli ordina che tutto il popolo entrato nel grande
circo si ritiri e gli spiazzo siano liberi.
Avanzano i ragazzi ed insieme davanti agli acchi dei genitori
brillano sui cavalli frenati, e tutta la gioventù della Trinacria
e di Troia ammirandoli mentre procedono, freme.
Secondo l'uso, tutti (hano) la chioma cinta di corona ritaglaita;
portano due aste di corniolo puntate di ferro,
parte (ha) leggere faretre in spalla; una collana di duttile
oro intrecciato corre sul collo.
Tre squadre in tutto di cavalieri ed i tre capi
girano; dodici ragazzi seguendo ciascuno
con schiera divisa splendono e con a capo le guide.
Una schiera di giovani, che esultante la guida il piccolo
priamo che ripete il nome del nonno, tua famosa, o Polite,
Stirpe, destinata ad accrescere gli Itali; e lo porta
un cavallo tracio bicolore, con macchie bianche, ostentando
pezze bianche in fondo al piede e, dritto, la fronte bianca.
Il secondo Atis, da cui i latini Azii trassero la stirpe,
il piccolo Atis e ragazzo amato da Iulo ragazzo.
Ultimo e prima di tutti bello d'aspetto, Iulo,
e portato da cavallo di Sidone, che la candida Didone
esse sui dederat monimentum et pignus amoris.
cetera Trinacriis pubes senioris Acestae
fertur equis.
excipiunt plausu pavidos gaudentque tuentes
Dardanidae, veterumque agnoscunt ora parentum.
postquam omnem laeti consessum oculosque suorum
lustravere in equis, signum clamore paratis
Epytides longe dedit insonuitque flagello.
olli discurrere pares atque agmina terni 5.580
diductis solvere choris, rursusque vocati
convertere vias infestaque tela tulere.
inde alios ineunt cursus aliosque recursus
adversi spatiis, alternosque orbibus orbis
impediunt pugnaeque cient simulacra sub armis;
et nunc terga fuga nudant, nunc spicula vertunt
infensi, facta pariter nunc pace feruntur.
ut quondam Creta fertur Labyrinthus in alta
parietibus textum caecis iter ancipitemque
mille viis habuisse dolum, qua signa sequendi
frangeret indeprensus et inremeabilis error;
haud alio Teucrum nati vestigia cursu
impediunt texuntque fugas et proelia ludo,
delphinum similes qui per maria umida nando
Carpathium Libycumque secant.
hunc morem cursus atque haec certamina primus
Ascanius, Longam muris cum cingeret Albam,
rettulit et priscos docuit celebrare Latinos,
quo puer ipse modo, secum quo Troia pubes;
Albani docuere suos; hinc maxima porro
accepit Roma et patrium servavit honorem;
Troiaque nunc pueri, Troianum dicitur agmen.
hac celebrata tenus sancto certamina patri.
aveva dato che fosse ricordo di sé e del suo amore.
L'altra gioventù è portata da cavalli trinacrii dell'anziano
Aceste.
I Dardanidi osservando i timorosi li accolgono con l'applauso,
gioiscono e riconoscono i volti degli antichi antenati.
Dopo che lieti sui cavalli osservarono tutta l'assemblea
e gli occhi dei loro, da lontano Epitide diede con un grido
il segnale ai pronti e schioccò con la frusta.
Essi allineati corsero ed aprirono le schiere a tre,
sciolte le schere, e di nuovo chiamati
invertirono le vie e portarono le armi puntate.
Poi iniziano, affrontandosi, altri giri ed altri ritorni
negli spazi, ed intrecciano giri alterni con giri
evocano finte di guerra sotto le armi;
or con la fuga scoprono le spalle, ora aggressivi
volgon le armi, fatta la pace insieme si recano.
Come un tempo, si dice, nell'alta Creta il Labirinto
aveva un passaggio coperto da buie pareti ed un doppio
inganno con le mille vie, per dove un incomprensibile
ed irripetibile intrico rompeva i segnali del proseguire;
non diversamente i figli dei Teucri bloccano di corsa
i passaggi ed intrecciano fughe e scontri per gioco,
simili ai delfini, che nuotando per gli umidi mari
solcano il (mar) libico e Carpazio (e giocan nell'onde).
Ascanio per primo ripetè questo tipo di corsa
e queste gare, cingendo di mura Alba Longa,
ed istruì gli antichi Latini a celebrarli,
nel modo in cui lui da ragazzo, e con lui la gioventù troiana;
Gli albani insegnarono ai loro; di qui poi la grandissima
Roma imparò e conservò il rito dei padri;
ora si chiama "Troia" ed i ragazzi "schiera troiana".
Fin qui le gare celebrate per il divino padre.
DE NAVIBUS TEUCRORUM INCENSIS (5.603-663)
LE NAVI INCENDIATE ( 5. 603 -663)
Hinc primum Fortuna fidem mutata novavit. 5.603
dum variis tumulo referunt sollemnia ludis,
Irim de caelo misit Saturnia Iuno
Iliacam ad classem ventosque aspirat eunti,
multa movens necdum antiquum saturata dolorem.
illa viam celerans per mille coloribus arcum
nulli visa cito decurrit tramite virgo.
conspicit ingentem concursum et litora lustrat
desertosque videt portus classemque relictam.
at procul in sola secretae Troades acta
amissum Anchisen flebant, cunctaeque profundum
pontum aspectabant flentes. heu tot vada fessis
et tantum superesse maris, vox omnibus una;
urbem orant, taedet pelagi perferre laborem.
ergo inter medias sese haud ignara nocendi
conicit et faciemque deae vestemque reponit;
fit Beroe, Tmarii coniunx longaeva Dorycli, 5.620
cui genus et quondam nomen natique fuissent,
ac sic Dardanidum mediam se matribus infert.
'o miserae, quas non manus' inquit 'Achaica bello
traxerit ad letum patriae sub moenibus. o gens
infelix, cui te exitio Fortuna reservat?
septima post Troiae excidium iam vertitur aestas,
cum freta, cum terras omnis, tot inhospita saxa
sideraque emensae ferimur, dum per mare magnum
Anzitutto qui Fortuna, mutatasi, cambiò aspetto.
Mentre con vari giochi offrivano alla tomba i riti solenni,
la saturnia Giunone inviò dal cielo Iride
e spira a lei che va alla flotta iliaca i venti,
tramando molto non ancora ripagata dell'antico dolore.
La vergine affrettando la via, per un sentiero, attraverso
l'arco di mille colori, vista da nessuno, corre velocemente.
Vede la grande folla, guarda i lidi,
vede i porti deserti e la flotta abbandonata.
Ma lontane le Troiane ritirate in suoli isolati
piangevano il perduto Anchise e tutte osservavano
il mare profondo piangendo. Ahi, restava per le stanche
tanti guadi, e tanto mare: una sola espressione per tutte.
Chiedono una città, angoscia patire la fatica del mare.
Perciò si immette in mezzo, non ignara di nuocere
depone la veste e l'aspetto di dea;
diventa Beroe, anziana moglie di Tmario Doriclo,
che un tempo ebbe stirpe, fame e figli,
e così si porta in mezzo alle madri dei Dardanidi.
"O misere, che la mano achea, disse, non ha tatto
alla morte sotto le mura della patria. O popolo
sfortunato, a quale rovina tiriserva Fortuna?
Ormai ricorre la settima estate dopo la caduta di Troia,
da che siam portate dopo aver misurato mari, tutte le terre
tante rocce inospitali e stelle, mentre inseguiamo
Italiam sequimur fugientem et volvimur undis.
hic Erycis fines fraterni atque hospes Acestes:
quis prohibet muros iacere et dare civibus urbem?
o patria et rapti nequiquam ex hoste penates,
nullane iam Troiae dicentur moenia? nusquam
Hectoreos amnis, Xanthum et Simoenta, videbo?
quin agite et mecum infaustas exurite puppis.
nam mihi Cassandrae per somnum vatis imago
ardentis dare visa faces: "hic quaerite Troiam;
hic domus est" inquit "vobis." iam tempus agi res,
nec tantis mora prodigiis. en quattuor arae
Neptuno; deus ipse faces animumque ministrat.' 5.640
haec memorans prima infensum vi corripit ignem
sublataque procul dextra conixa coruscat
et iacit. arrectae mentes stupefactaque corda
Iliadum. hic una e multis, quae maxima natu,
Pyrgo, tot Priami natorum regia nutrix:
'non Beroe vobis, non haec Rhoeteia, matres,
est Dorycli coniunx; divini signa decoris
ardentisque notate oculos, qui spiritus illi,
qui vultus vocisque sonus vel gressus eunti.
ipsa egomet dudum Beroen digressa reliqui
aegram, indignantem tali quod sola careret
munere nec meritos Anchisae inferret honores.'
haec effata.
at matres primo ancipites oculisque malignis
ambiguae spectare rates miserum inter amorem
praesentis terrae fatisque vocantia regna,
cum dea se paribus per caelum sustulit alis
ingentemque fuga secuit sub nubibus arcum.
tum vero attonitae monstris actaeque furore
conclamant, rapiuntque focis penetralibus ignem,
pars spoliant aras, frondem ac virgulta facesque
coniciunt. furit immissis Volcanus habenis
transtra per et remos et pictas abiete puppis.
per il grande mare un italia che fugge e siam travolte dalle onde.
Qui (sono) le terre fraterne di Erice e l'ospite Aceste:
chi impedisce di fondare mura e dare una città ai cittadini?
O patria, o Penati invano strappati al nemico,
forse mai nessuna sarà chiamata mura di Troia? Altrove
non vedrò fiumi ettorei, Xanto e Simoenta?
Dunque orsù, bruciate con me le sciagurate navi.
Mi parve in sogno che la figura della profetessa
Cassandra portasse ardenti fiamme:"Qui cercate Troia;
questa è la patria, disse. E' tempo ormai le la cosa si compia,
nessuna esitazione a tanti prodigi. Ecco quattro altariper
Nettuno; il dio stesso offre fiaccole e coraggio"
Ricordando queste cose, per prima afferra con forza il fuoco
nemico e sforzandosi, alzata la destra in alto, la scuote
e la scaglia. Bloccate (sono) le menti e storditi i cuori
delle Troiane. Allora una delle tante, la più anziana,
Pirgo, nutrice regia dei tanti figli di Priamo,
"Voi non avete Beroe, non è questa, o madri, la retea
moglie di Doriclo; notate i segni della divina bellezza
e gli occhi ardenti, quale spirito in lei che avanza,
quale volto e suono di voce o passo.
Io stessa, partita, ho lasciato poco fa Beroe
malata, addolorandosi perché lei sola mancava a tale
cerimonia e non offrisse meritati riti ad Anchise".
Così paelò.
Ma le madri dapprima esitanti con occhi malevoli
guardavano le navi, incerte tra il misero amore
della terra presente ed i regni che chiamavano coi fati
quando la dea con ali appaiate si alzò per il cielo
e con la fuga segnò sotto le nubi un grande arco.
Allora attonite per i prodigi e spinte dal furore
gridano, afferrano il fuoco dai focolari interni,
parte spogliano gli altari, gettano fronda, virgulti
e fiaccole.Vulcano infuria, a briglie sciolte,
tra i banchi, i remi e le poppe d'abete, dipinte.
DE IOVIS INTERVENTU (5.664-699)
LA BENEFICA PIOGGIA DI GIOVE (5. 664-699)
Nuntius Anchisae ad tumulum cuneosque theatri
incensas perfert navis Eumelus, et ipsi
respiciunt atram in nimbo volitare favillam.
primus et Ascanius, cursus ut laetus equestris
ducebat, sic acer equo turbata petivit
castra, nec exanimes possunt retinere magistri.
'quis furor iste novus? quo nunc, quo tenditis' inquit
'heu miserae cives? non hostem inimicaque castra
Argivum, vestras spes uritis. en, ego vester
polipt
Ascanius.'- galeam ante pedes proiecit inanem,
qua ludo indutus belli simulacra ciebat.
accelerat simul Aeneas, simul agmina Teucrum.
ast illae diversa metu per litora passim
diffugiunt, silvasque et sicubi concava furtim
saxa petunt; piget incepti lucisque, suosque
mutatae agnoscunt excussaque pectore Iuno est.
Sed non idcirco flamma atque incendia viris 5.680
indomitas posuere; udo sub robore vivit
stuppa vomens tardum fumum, lentusque carinas
est vapor et toto descendit corpore pestis,
nec vires heroum infusaque flumina prosunt.
tum pius Aeneas umeris abscindere vestem
L'araldo Eumelo riferisce alla tomba d'Anchise ed ai settori
del teatro delle navi bruciate, loro stessi
vedono in una nube la nera siamma volare.
Per primo anche Ascanio, come guidava lieto le corse
equestri, così ardente a cavallo si diresse al campo Sconvolto, né lo
posson trattenere i pallidi maestri.
"Che strana pazzia questa? Dove ora, dove andate?" disse,
ahi, misere cittadine? Non bruciate il nemico, ed i campi
avversari degli Argivi, ma le vostre speranze. Ecco, son io
il vostro Ascanio". Buttò ai piedi l'elmo inutile,
di cui rivestito per gioco evocava finzioni di guerra:
Insieme s'affretta Enea, insieme le schiere dei Teucri.
Ma quelle scappano qua e là disordinatamente sui lidi
per paura, si dirigono nei boschi e di nascosto ovunque
nelle rocce scavate; si vergognano dell'azione e della luce,
cambiate riconoscono i loro e Giunone fu scossa dal petto.
Ma intoro la fiamma e gli incendi non deposero le forze
indomabili; sotto il rovere bagnato vive
la stoppa vomitando un fumo pigro, il fuoco rode
le carene e la rovina scende per tutto il corpo,
le forze degli eroi ed i fiumi versati non giovano .
Allora il pio Enea strappava la veste dalle spalle
auxilioque vocare deos et tendere palmas:
'Iuppiter omnipotens, si nondum exosus ad unum
Troianos, si quid pietas antiqua labores
respicit humanos, da flammam evadere classi
nunc, pater, et tenuis Teucrum res eripe leto.
vel tu, quod superest, infesto fulmine morti,
si mereor, demitte tuaque hic obrue dextra.'
vix haec ediderat cum effusis imbribus atra
tempestas sine more furit tonitruque tremescunt
ardua terrarum et campi; ruit aethere toto
turbidus imber aqua densisque nigerrimus Austris,
implenturque super puppes, semusta madescunt
robora, restinctus donec vapor omnis et omnes
quattuor amissis servatae a peste carinae.
chiamava in aiuto gli dei e tendeva le palme:
"Giove onnipotente, se non ancora odiasti i Troiani
fino all'ultimo uomo, se la pietà guarda un poco
le fatiche umane, concedi ora che la fiamma fugga
dalla flotta, padre, e strappa da morte le esili sorti dei Troiani.
Oppure tu, ciò che resta, mandami a miore col fulmine ostile,
se lo merito, e qui annullami con la tua destra":
Appena aveva detto questo, quando, rovesciatesi le piogge,
una nera tempesta infuria senza preavviso e tremano
le cime delle terre e le pianure; una furiosa pioggia cade
da tutto il cielo, nerissima, d'acqua e di densi Austri,
sopra si riempion le poppe, le tavole semibruciate
s'nzuppano, finchè tutto il fuoco (fu) spento e tutte le navi,
perdutene quattro, (furon) salvate dalla rovina.
DE SENIORIS NAUTIS RESPONSO (5.700-720)
CONSIGLI DI NAUTE (5.700-720)
At pater Aeneas casu concussus acerbo 5.700
nunc huc ingentis, nunc illuc pectore curas
mutabat versans, Siculisne resideret arvis
oblitus fatorum, Italasne capesseret oras.
tum senior Nautes, unum Tritonia Pallas
quem docuit multaque insignem reddidit arte haec responsa dabat, vel quae portenderet ira
magna deum vel quae fatorum posceret ordo;
isque his Aenean solatus vocibus infit:
'nate dea, quo fata trahunt retrahuntque sequamur;
quidquid erit, superanda omnis fortuna ferendo est.
est tibi Dardanius divinae stirpis Acestes:
hunc cape consiliis socium et coniunge volentem,
huic trade amissis superant qui navibus et quos
pertaesum magni incepti rerumque tuarum est.
longaevosque senes ac fessas aequore matres
et quidquid tecum invalidum metuensque pericli est
delige, et his habeant terris sine moenia fessi;
urbem appellabunt permisso nomine Acestam.'
Talibus incensus dictis senioris amici
tum vero in curas animo diducitur omnis; 5.720
Ma il padre Enea, scosso dalla crudele disgrazia,
pensando volgeva i grandi affanni ora qua, ora là
nel cuore, se dimenticandosi dei fati si fermasse nei campi
siculi, e raggiungesse le spagge italiche.
Allora l'anziano Naute, l'unico che la tritonia Pallade
istruì e rese famoso per la grande arte essa dava responsi, o cosa significasse la grande ira
degli dei o cosa chiedesse l'ordine dei fati;egli consolando Enea con queste frasi, comincia:
"Figlio di dea, dove i fati traggono e ritraggono, seguiamo(li);
checcè sarà, ogni sorte dev'esser vinta sopportando.
Tu hai il dardanio Aceste di stirpe divina:
prendilo ed uniscilo come alleato volonteroso per i consigli,
a lui affida quelli che, perdute le navi, sono in più e quelli
che odiano la grande iniziativa e le tue imprese.
Scegli i vecchi longevi e le madri stanche di mare
e ciò che c'è con te di malato e che teme il pericolo,
e lascia che, stanchi, abbian le mura su queste terre;
chiameranno la città, approvato il nome, Acesta"
Infiammato da queste parole dell'anziano amico
allora ancora è dibattuto in cuore in tutti gli affanni;
DE PATRIS HORTATU ( 5.721-745)
ESORTAZIONI DEL PADRE ANCHISE ( 5. 721 -745)
et Nox atra polum bigis subvecta tenebat.
visa dehinc caelo facies delapsa parentis
Anchisae subito talis effundere voces:
'nate, mihi vita quondam, dum vita manebat,
care magis, nate Iliacis exercite fatis,
imperio Iovis huc venio, qui classibus ignem
depulit, et caelo tandem miseratus ab alto est.
consiliis pare quae nunc pulcherrima Nautes
dat senior; lectos iuvenes, fortissima corda,
defer in Italiam. gens dura atque aspera cultu
debellanda tibi Latio est. Ditis tamen ante
infernas accede domos et Averna per alta
congressus pete, nate, meos. non me impia namque
Tartara habent, tristes umbrae, sed amoena piorum
concilia Elysiumque colo. huc casta Sibylla
nigrarum multo pecudum te sanguine ducet.
tum genus omne tuum et quae dentur moenia disces.
iamque vale; torquet medios Nox umida cursus
E la nera Notte, portata su bighe, occupava il polo.
Poi sembrò che l'immagine del pader Anchise
scesa dal cielo improvvisamente dicesse tali frasi:
"Figlio, per me più caro della vita un tempo, quando
la vita durava, figlio addolorato dai fati iliaci,
vengo qui per ordine di Giove, che scosse il fuoco
dalle navi, e finalmente si è impietosito dall'alto cielo.
Obbedisci ai consigli che l'anziano Naute dà,
bellissimi; porta in Italia giovani scelti, cuori
fortissimi. Nel Lazio tu devi vincere un popolo duro
per tradizione ed aspro. Prima però vai
alle dimore infernali e cerca nei profondi Averni
i miei incontri. Non mi tengono infatti gli empi
Tartari, le ombre tristi, ma abito le belle
assemblee dei pii, l'Elisio. Qui la casta Sibilla
ti condurrà, grazie al gran sangue di animali.
Allora imparerai tutta la tua stirpe e quali mura sian date.
Ormai ti saluto; l'umida Notte volge i corsi
et me saevus equis Oriens adflavit anhelis.'
dixerat et tenuis fugit ceu fumus in auras. 5.740
Aeneas 'quo deinde ruis? quo proripis?' inquit,
'quem fugis? aut quis te nostris complexibus arcet?'
haec memorans cinerem et sopitos suscitat ignis,
Pergameumque Larem et canae penetralia Vestae
farre pio et plena supplex veneratur acerra.
ed il crudele Oriente mi ha spinto con i cavalli ansanti."
Aveva detto e fugge leggero come fumo nell'aria.
Enea "Dove corri dunque? Dove precipiti? disse,
"chi fuggi? O chi ti caccia dai nostri abbracci?"
Ricordando questo scuote la cenere ed i fuochi assopiti,
supplice venera il Lare di Pergamo ed i penetrali della bianca
Vesta con pio farro e con incensiere pieno.
DE AENEAE DISCESSU (5.746-778)
NUOVA PARTENZA ( 5. 746-778)
Extemplo socios primumque accersit Acesten 5.746
et Iovis imperium et cari praecepta parentis
edocet et quae nunc animo sententia constet.
haud mora consiliis, nec iussa recusat Acestes:
transcribunt urbi matres populumque volentem
deponunt, animos nil magnae laudis egentis.
ipsi transtra novant flammisque ambesa reponunt
robora navigiis, aptant remosque rudentisque,
exigui numero, sed bello vivida virtus.
allitt
interea Aeneas urbem designat aratro
sortiturque domos; hoc Ilium et haec loca Troiam
esse iubet. gaudet regno Troianus Acestes
indicitque forum et patribus dat iura vocatis.
tum vicina astris Erycino in vertice sedes
fundatur Veneri Idaliae, tumuloque sacerdos 5.760
ac lucus late sacer additus Anchiseo.
Iamque dies epulata novem gens omnis, et aris
factus honos: placidi straverunt aequora venti
creber et aspirans rursus vocat Auster in altum.
exoritur procurva ingens per litora fletus;
complexi inter se noctemque diemque morantur.
ipsae iam matres, ipsi, quibus aspera quondam
visa maris facies et non tolerabile numen,
ire volunt omnemque fugae perferre laborem.
quos bonus Aeneas dictis solatur amicis
et consanguineo lacrimans commendat Acestae.
tris Eryci vitulos et Tempestatibus agnam
caedere deinde iubet solvique ex ordine funem.
ipse caput tonsae foliis evinctus olivae
stans procul in prora pateram tenet, extaque salsos
proicit in fluctus ac vina liquentia fundit.
certatim socii feriunt mare et aequora verrunt;
prosequitur surgens a puppi ventus euntis.
Subito anzitutto chiama i compagni ed Aceste per primo
rivela il comando di Giove e gli ordini del caro
padre e quale idea adesso stia in cuore.
Non esitazione per le decisioni, Aceste non rifiuta i comandi:
assegnano alla città le madri e lasciano il popolo
che vuole, animi per nulla vogliosi di gran lode.
Essi rinnovano i banchi e rimettono sulle navi le travi mangiate
dalle fiamme, adattano remi e funi,
pochi di numero, ma un coraggio vivace per la guerra.
Frattanto Enea con l'aratro disegna la città
e sorteggia le case; ordina che questo sia Ilio e questi
luoghi Troia. Il traiano Aceste gode per il regno
convoca il foro e dà le leggi ai padri eletti.
Allora sulla vetta ercina è fondata una sede vicina
agli astri per Venere idalia, al tumulo di Anchise attorno
(fu) assegnato un sacerdote ed un bosco sacro.
Ormai per nove giorni tutto il popolo ha banchettato e
(fu) reso onore agli altari: i placidi venti stesero le acque
ed Austro assiduo spirando cihama di nuovo al largo.
Sorge un immenso pianto sui lidi ricurvi;
abbracciandosi a vicenda indugiano giorno e notte.
Le stesse madri ormai, gli stessi, cui un tempo senbrò
crudele la vista del mare e non tollerabile il nome,
vogliono andare e sopportare tutta la fatica della fuga.
Il buon Enea li consola con parole amiche
e piangendo li affida alconsanguineo Aceste.
Ordina di uccidere tre vitelli per Erice ed un'agnella
alle Tempeste e di scioglire la fune per ordine.
Egli cinto di foglie di olivo tagliato
lontano, stando sulla prua tiene la coppa, lancia viscere
sul flutti salati e versa limpidi vini.
A gara i compagni feriscon il mare e spazzan le acque;
il vento sorgendo da poppa accompagna i partenti.
DE VENERE ET NEPTUNO (5.779-834)
VENERE E NETTUNO ( 5.779 -834)
At Venus interea Neptunum exercita curis 5.779
adloquitur talisque effundit pectore questus:
'Iunonis gravis ira neque exsaturabile pectus
cogunt me, Neptune, preces descendere in omnis;
quam nec longa dies pietas nec mitigat ulla,
nec Iovis imperio fatisque infracta quiescit.
non media de gente Phrygum exedisse nefandis
urbem odiis satis est nec poenam traxe per omnem
reliquias Troiae: cineres atque ossa peremptae
insequitur. causas tanti sciat illa furoris.
ipse mihi nuper Libycis tu testis in undis
quam molem subito excierit: maria omnia caelo
miscuit Aeoliis nequiquam freta procellis,
Ma Venere intanto colpita dagli affanni parla
a Nettuno e riversa dal cuore tali lamenti:
"L'ira pesante di Giunone ed il cuore insaziabile
mi costringono, Nettuno, a scendere a tutte le preghiere;
ma né il lungo tempo né alcuna pietà la mitiga,
né calmata dal comando di Giove e dai fati si quieta.
Non è sufficiente aver annientato dal centro del popolo dei Frigi
una città con odii indicibili né d'aver tratto per ogni pena
I resti di Troia: perseguita le ceneri e le ossa della (città)
stramorta. Sappia lei le cause di tanto furore.
Tu stesso mi (se) testimone, quale mole improvvisamente
abbia susciato nelle onde poco fa: ha mischiato tutti
i mari col cielo, confidando invano nelle tempeste eolie,
in regnis hoc ausa tuis.
per scelus ecce etiam Troianis matribus actis
exussit foede puppis et classe subegit
amissa socios ignotae linquere terrae.
quod superest, oro, liceat dare tuta per undas
vela tibi, liceat Laurentem attingere Thybrim,
si concessa peto, si dant ea moenia Parcae.'
tum Saturnius haec domitor maris edidit alti:
'fas omne est, Cytherea, meis te fidere regnis, 5.800
unde genus ducis. merui quoque; saepe furores
compressi et rabiem tantam caelique marisque.
nec minor in terris, Xanthum Simoentaque testor,
Aeneae mihi cura tui. cum Troia Achilles
exanimata sequens impingeret agmina muris,
milia multa daret leto, gemerentque repleti
amnes nec reperire viam atque evolvere posset
in mare se Xanthus, Pelidae tunc ego forti
congressum Aenean nec dis nec viribus aequis
nube cava rapui, cuperem cum vertere ab imo
structa meis manibus periurae moenia Troiae.
nunc quoque mens eadem perstat mihi; pelle timores.
tutus, quos optas, portus accedet Averni.
unus erit tantum amissum quem gurgite quaeres;
unum pro multis dabitur caput.'
his ubi laeta deae permulsit pectora dictis,
iungit equos auro genitor, spumantiaque addit
frena feris manibusque omnis effundit habenas.
caeruleo per summa levis volat aequora curru;
subsidunt undae tumidumque sub axe tonanti 5.820
sternitur aequor aquis, fugiunt vasto aethere nimbi.
tum variae comitum facies, immania cete,
et senior Glauci chorus Inousque Palaemon
Tritonesque citi Phorcique exercitus omnis;
laeva tenet Thetis et Melite Panopeaque virgo,
Nisaee Spioque Thaliaque Cymodoceque.
Hic patris Aeneae suspensam blanda vicissim
gaudia pertemptant mentem; iubet ocius omnis
attolli malos, intendi bracchia velis.
una omnes fecere pedem pariterque sinistros,
nunc dextros solvere sinus; una ardua torquent
cornua detorquentque; ferunt sua flamina classem.
princeps ante omnis densum Palinurus agebat
agmen; ad hunc alii cursum contendere iussi.
osando questo nei ruoi regni.
Ecco, spinte al delitto le madri Troiane,
brutalmente incendiò le poppe e, persa la flotta,
costrinse a lasciare compagni a terra ignota.
Per il resto, prego, ti piaccia dare sull'onde vele
sicure, piaccia toccare il Tevere Laurente,
se chieso cose permesse, se le Parche dàn quelle mura".
Allora il saturnio domatore dell'alto mare disse queste cose:
" E' tutto giusto che tu, Citerea, confidi nei miei regni,
da cui trai origine. Lo meritai anche; spesso compressi
i furori e tanta rabbia di cielo e mare.
Né sulle terre, chiamo a testimonio Xanto e Simoenta,
(ebbi) minore cura del tuo Enea. Quando Achille spingeva
alle mura inseguendole le stremate schiere troiane,
quando dava molte migliaia alla morte, i torrenti gemevano
pieni né Xanto poteva trovare la via al mare
e scorrere, allora io rapii in una nube cava Enea
scontratosi col forte Pelide, senza dei e forze pari,
mentre desideravo sradicare dal profondo
le mura costruite con le mie mani di Troia spergiura.
Anche adesso per lui mi resta lo stesso sentimento; caccia le paure.
Sicuro raggiungerà i porti dell'Averno, che tu desideri.
Sarà uno soltanto che tu cercherai perduto nel gorgo;
sarà data una sola testa in cambio di molte2.
Come addolcì con tali detti i lieti cuori della dea,
il padre con l'oro unisce i cavalli ad essi selvaggi mette
i freni schiumanti e con le manni allenta tutte le briglie.
Con l'azzurro carro vola leggero sulla sommità delle acque;
s'abbassano le onde ed il mare gonfio d'acque si distende
sotto l'asse tuonante, i nembi fuggono nel vasto etere.
Allora le varie forme di compagni, i giganteschi cetacei,
Il vecchio coro di Glauco, Palemone di Ino
i Tritoni veloci e tutto l'esercito di Forco;
Teti tiene la sinistra, Melite, la vergine panopea,
Nisea e Spio, Talia e Cimodoce.
Allora le blande gioie penetrano a loro volta la mente
sospesa del padre Enea; ordina ben presto si alzino
tutti gli alberi, si mettan le braccia alle vele.
Insieme tutti puntarono il piede e parimenti sciolsero
i sinistri ed ora i veli destri, insieme girano gli alti
pennoni e li rigirano; i propizi soffi portano la flotta.
Davanti a tutti Palinuro per primo guidava la fitta
schiera; gli altri son obbligati ad andare su tale rotta.
DE PALINURI INTERITU (5.835-871)
LA MORTE DI PALINURO (5. 835 - 871)
iamque fere mediam caeli Nox umida metam 5.835
contigerat, placida laxabant membra quiete
sub remis fusi per dura sedilia nautae,
cum levis aetheriis delapsus Somnus ab astris
aera dimovit tenebrosum et dispulit umbras,
te, Palinure, petens, tibi somnia tristia portans
insonti; puppique deus consedit in alta
Phorbanti similis funditque has ore loquelas:
'Iaside Palinure, ferunt ipsa aequora classem,
aequatae spirant aurae, datur hora quieti.
pone caput fessosque oculos furare labori.
ipse ego paulisper pro te tua munera inibo.'
cui vix attollens Palinurus lumina fatur:
'mene salis placidi vultum fluctusque quietos
Ormai l'umida Notte aveva quasi toccato la meta nel mezzo
del cielo, i marinai rilassavan le membra nella placida quiete
sdraiati sotto i remi lungo i duri sedili,
quando il Sonno scivolando leggero dagli eterei astri
smosse l' aria tenebrosa e cacciò le ombre,
cercando te, Plinuro, portando a te innocente i tristi
sogni; il dio si sedette sull'alta poppa
simile a Forbante e versa con la bocca queste chiacchiere:
"Palinuro di Iasio, le stesse acque portan la flotta,
le arie spirano costanti, è dato tempo al riposo.
Poggia la testa e ruba gli stanchi occhi alla fatica.
Io stesso un poco affronterò i tuoi doveri per te."
A stento alzandogli gli occhi Palinuro dice.
"Vuoi forse che io ignori il volto del placido mare
ignorare iubes? mene huic confidere monstro?
Aenean credam quid enim? fallacibus auris 5.850
et caeli totiens deceptus fraude sereni?'
talia dicta dabat, clavumque adfixus et haerens
nusquam amittebat oculosque sub astra tenebat.
ecce deus ramum Lethaeo rore madentem
vique soporatum Stygia super utraque quassat
tempora, cunctantique natantia lumina solvit.
vix primos inopina quies laxaverat artus,
et super incumbens cum puppis parte revulsa
cumque gubernaclo liquidas proiecit in undas
praecipitem ac socios nequiquam saepe vocantem;
ipse volans tenuis se sustulit ales ad auras.
currit iter tutum non setius aequore classis
promissisque patris Neptuni interrita fertur.
iamque adeo scopulos Sirenum advecta subibat,
difficilis quondam multorumque ossibus albos
tum rauca adsiduo longe sale saxa sonabant,
cum pater amisso fluitantem errare magistro
sensit, et ipse ratem nocturnis rexit in undis
multa gemens casuque animum concussus amici:
'o nimium caelo et pelago confise sereno, 5.870
nudus in ignota, Palinure, iacebis harena.'
LIBER VI
ed i quieti flutti? Forse che io mi fidi di questo mostro?
Affiderei forse Enea? Tante volte ingannato da arie
fallaci e dall'imbroglio del cielo sereno?"
Dava tali risposte, fisso ed attaccandosi mai lasciava
il timone e teneva gli occhi sotto le stelle.
Ecco il dio scuote sopre entrambe le tempia un ramo
inzuppato di rugiada letea e drogato di forza
Stigia, scioglie, a lui esitante, gli occhi natanti.
Appena la quiete improvvisa aveva rilassato le prime membra,
quando saltandogli sopra, divelta una parte della poppa,
lo gettò nelle limpide onde col timone
a capo fitto e spesso invocante invano i compagni;
egli alato, volando, si alzò leggero nell'aria.
Non di meno la flotta corre una rotta sicura
imperterrita per le promesse del padre Nettuno s'avanza.
Ed ormai trasportata raggiungeva gli scogli delle Sirene,
un tempo difficili e bianchi per le ossa di molti,
allora le rocce risuonavano roche lontano per il mare incessante,
quando il padre capì che la nave ondeggiando errava, perduto
il pilota, lui stesso la resse nelle onde notturne
molto gemendo e colpito in cuore dalla morte dell'amico:
"O Palinuro, fidatoti troppo del cielo e del mare
sereno, nudo giacerai su sabbia ignota".
LIBRO VI
DE CUMAS APPULSU (6.1-8) - DE APOLLINIS
TEMPLO (6.9-41) - DE SIBYLLAE ORACULO (6.42101) - DE SIBYLLAE MONITU (6.102-155) - DE
MISENI INTERITU (6.156-174) - DE AUREO RAMO
(6.175-211) - DE MISENI FUNERE (6.212-235) - DE
SACRIS AD INFERORUM DEOS (6.236-263) - DE
INFERORUM VESTIBULO (6.264-294) - DE
ACHERONTE (6.295-330) - DE PALINURO (6.331-383)
- DE ACHERONTIS TRANSITU (6.384-425) - DE
ANIMIS ANTE DIEM MORTUIS (6.426-449) - DE
DIDONIS UMBRA (6.450-476) - DE VIRORUM
UMBRIS (6.477-493) - DE DEIPHOBI UMBRA (6.494547) - DE TARTARO (6.548-636) - DE ELYSII LOCIS
AMOENIS (6.637-678) - DE AENEAE OCCURSU CUM
PATRE ANCHISA (6.679-702) - DE ANIMARUM
FATIS (6.703-755) - DE ROMANIS NEPOTIBUS
(6.756-787) - DE CAESARE AUGUSTO (6.788-807) DE ROMANORUM REGIBUS ATQUE VIRIS
ILLUSTRIBUS (6.808-859) - DE MARCELLI FATO
(6.860-887) - DE INFERORUM EXITU (6.888-901)
DE CUMAS APPULSU (6.1-8)
SULLE SPIAGGE DI CUMA (6. 1- 8)
Sic fatur lacrimans, classique immittit habenas 6.1
et tandem Euboicis Cumarum adlabitur oris.
Così dice piangendo ed allenta le briglie alla flotta
E finalmente arriva ai lidi euboici di Cuma.
obvertunt pelago proras; tum dente tenaci
ancora fundabat navis et litora curvae
praetexunt puppes. iuvenum manus emicat ardens
litus in Hesperium; quaerit pars semina flammae
abstrusa in venis silicis, pars densa ferarum
tecta rapit silvas inventaque flumina monstrat.
Volgono le prore al mare: allora con dente tenace
L'ancora assicurava le navi e le curve poppe
Coronano i lidi. Una schiera ardente di giovani brilla
Sulla riva esperia: parte cerca i semi di fiamma
Nascosti nelle vene della pietra, parte raggiunge le selve,
Dense tane di belve ed indicano i ruscelli trovati.
DE APOLLINIS TEMPLO (6.9-42)
IL TEMPIO DEL DIO APOLLO ( 6.9-41)
at pius Aeneas arces quibus altus Apollo 6.9
praesidet horrendaeque procul secreta Sibyllae,
antrum immane, petit, magnam cui mentem animumque
Delius inspirat vates aperitque futura.
iam subeunt Triviae lucos atque aurea tecta.
Daedalus, ut fama est, fugiens Minoia regna
praepetibus pennis ausus se credere caelo
insuetum per iter gelidas enavit ad Arctos,
Chalcidicaque levis tandem super astitit arce.
redditus his primum terris tibi, Phoebe, sacravit
remigium alarum posuitque immania templa.
in foribus letum Androgeo; tum pendere poenas 6.20
Cecropidae iussi miserum. septena quotannis
corpora natorum; stat ductis sortibus urna.
contra elata mari respondet Cnosia tellus:
hic crudelis amor tauri suppostaque furto
Pasiphae mixtumque genus prolesque biformis
Minotaurus inest, Veneris monimenta nefandae,
hic labor ille domus et inextricabilis error;
magnum reginae sed enim miseratus amorem
Daedalus ipse dolos tecti ambagesque resolvit,
caeca regens filo vestigia. tu quoque magnam
partem opere in tanto, sineret dolor, Icare, haberes.
bis conatus erat casus effingere in auro,
bis patriae cecidere manus. quin protinus omnia
perlegerent oculis, ni iam praemissus Achates
adforet atque una Phoebi Triviaeque sacerdos,
Deiphobe Glauci, fatur quae talia regi:
'non hoc ista sibi tempus spectacula poscit;
nunc grege de intacto septem mactare iuvencos
praestiterit, totidem lectas ex more bidentis.'
talibus adfata Aenean nec sacra morantur 6.40
iussa viri Teucros vocat alta in templa sacerdos.
Ma il pio Enea si dirige alle rocche, su cui l'alto Apolo
Comanda e le caverne della spaventosa Sibilla,
antro gigantesco: ad essa il profeta di Delo infonde
la grande anima e la mente e svela il futuro
Ormai raggiungono i boschi di Trivia ed i tetti dorati.
Dedalo, come è fama, fuggendo i regni minoici,
osando affidarsi al cielo con rapide penne,
navigò per l'insolita strada verso le gelide <Orse
e leggero si fermò finalmente sulle rocche calcidiche.
Dapprima restituito a queste terre consacrò a te, Febo,
l'alato remeggio e fondò templi giganteschi.
Sui battenti (c'è) la morte di Androgeo: poi i Cecropidi,
obbligati a pagare le pene, Terribile!, sette corpi di figli
all'anno; c'è l'urna, estratte le sorti.
Dirimpetto risponde la terra di Cnosso, alta sul mare,
qui c'è il crudele amore del toro e Pasifae sottoposta all'inganno, la
razza mista e la prole biforme:
il Minotauro, insegnamenti della maledetta Venere;
qui c'è l'ntrico di casa e l'inestricabile vagare;
ma compassionando il grande amore della regina
Dedalo stesso risolse gli inganni ed i bubbi dell'edificio. Guidando i
ciechi passi col filo. Tu pure avresti
Grande parte, Icaro, in sì grande opera, lo permettesse il dolore!: due
volte aveva cercato di rappresentare le vicende nell'oro, due volte
caddero le mani paterne.
Certamete subito rimirerebbero con gli occhi, se Acate , mandato
avanti non si presentasse ed insieme la sacerdotessa di Febo e di
Trivia, Deifibe, figlia di Glauco,
che dice al re talicose:
"Questo momento non richede queste scene:
ora sarebbe meglio sacrificare sette giovenchi da gregge
integro, ed altrettante pecore scelte secondo il rito.
Così parlò ad Enea, né i compagni esitano a seguire i sacri ordini: la
sacerdotessa chiama i Teucri nell'alto tempio.
DE SIBYLLAE ORACULO (6.42-101)
PROFEZIE DI SIBILLA ( 6. 42-101)
Excisum Euboicae latus ingens rupis in antrum,
6.42
quo lati ducunt aditus centum, ostia centum,
unde ruunt totidem voces, responsa Sibyllae.
ventum erat ad limen, cum virgo 'poscere fata
tempus' ait; 'deus ecce deus.' cui talia fanti
ante fores subito non vultus, non color unus,
non comptae mansere comae; sed pectus anhelum,
et rabie fera corda tument, maiorque videri
nec mortale sonans, adflata est numine quando
iam propiore dei. 'cessas in vota precesque,
Tros' ait 'Aenea? cessas? neque enim ante dehiscent
attonitae magna ora domus.' et talia fata
C'è un lato scavato della rupe euboica in caverna,
a cui menano cento vasti ingressi, cento porte
da cui corrono altrettante voci, responsi della Sibilla.
Si era giunti alla soglia, quando la vergine:" E' il momento
Di chiedere i fati, disse, Il dio, ecco, il dio". A lei che parla così
davanti ai battenti impprovvisamente, non il volto, non
Uico il colore, né pettinate restaron le chiome, ma il petto ansante ed il
cuore selvaggio si gonfia di rabbia e sembrava
più grande e non parlare umanamente, poichè si espresse
essendo troppo vicina la potenza del dio."Esiti nei voti
e nelle preghiere, disse, troiano Enea? Esiti? No si apriranno
prima le grandi bocche della casa invasata" Dopo aver
parlato così, tacque. Un gelido brivido attraversò i Teucri
conticuit. gelidus Teucris per dura cucurrit
ossa tremor, funditque preces rex pectore ab imo:
'Phoebe, gravis Troiae semper miserate labores,
Dardana qui Paridis derexti tela manusque
corpus in Aeacidae, magnas obeuntia terras
tot maria intravi duce te penitusque repostas
Massylum gentis praetentaque Syrtibus arva: 6.60
iam tandem Italiae fugientis prendimus oras.
hac Troiana tenus fuerit fortuna secuta;
vos quoque Pergameae iam fas est parcere genti,
dique deaeque omnes, quibus obstitit Ilium et ingens
gloria Dardaniae. tuque, o sanctissima vates,
praescia venturi, da non indebita posco
regna meis fatis Latio considere Teucros
errantisque deos agitataque numina Troiae.
tum Phoebo et Triviae solido de marmore templum
instituam festosque dies de nomine Phoebi.
te quoque magna manent regnis penetralia nostris:
hic ego namque tuas sortis arcanaque fata
dicta meae genti ponam, lectosque sacrabo,
alma, viros. foliis tantum ne carmina manda,
ne turbata volent rapidis ludibria ventis;
ipsa canas oro.' finem dedit ore loquendi.
At Phoebi nondum patiens immanis in antro
bacchatur vates, magnum si pectore possit
excussisse deum; tanto magis ille fatigat
os rabidum, fera corda domans, fingitque premendo. 6.80
ostia iamque domus patuere ingentia centum
sponte sua vatisque ferunt responsa per auras:
'o tandem magnis pelagi defuncte periclis
sed terrae graviora manent, in regna Lavini
Dardanidae venient mitte hanc de pectore curam,
sed non et venisse volent. bella, horrida bella,
et Thybrim multo spumantem sanguine cerno.
non Simois tibi nec Xanthus nec Dorica castra
defuerint; alius Latio iam partus Achilles,
natus et ipse dea; nec Teucris addita Iuno
usquam aberit, cum tu supplex in rebus egenis
quas gentis Italum aut quas non oraveris urbes.
causa mali tanti coniunx iterum hospita Teucris
externique iterum thalami.
tu ne cede malis, sed contra audentior ito,
qua tua te Fortuna sinet. via prima salutis
quod minime reris Graia pandetur ab urbe.'
Talibus ex adyto dictis Cumaea Sibylla
horrendas canit ambages antroque remugit,
obscuris vera involvens: ea frena furenti 6.100
concutit et stimulos sub pectore vertit Apollo.
lungo le dure ossa ed il re dice preghiere dal fondo del cuore:
"Febo, che sempre hai compianto i duri travagli di Troia,
tu che guidasti le armi dardanie e le mani di Paride contro
il corpo dell' Eacide, attraversai tanti mari che entrano in
grandi terre, sotto la tua guida, le genti de Massili nascoste all'nterno
ed i campi posti davanti alle Sirti,
ormai raggiungiamo finalmente le spiagge fuggenti dell'Italia:
oh fin qui ci avesse seguiti la sorte troiana;
ormai è giusto che voi personiate il popolo di Pergamo, o dei
e dee tutet, cui spiacque Ilio e la grande gloria
della Dardania. E tu veneratissima profetessa,
conscia del fututo, concedi ( non chiedo regni non dovuti
per i miei fati) ai Teucri di fermarsi nel Lazio ed anche agli dei erranti
ed alle sconvolte potenze di Troia.
Allora costruirò per Febo e Trivia un tempio di forte
Marmo e giorni festivi in nome di Febo.
Grandi sacrari attendono pure te nei nostri regni:
qui infatti io porrò le tue sorti e gli arcani segreti
predetti al mio popolo ed eleggerò, o divina, uomini scelti.
Solo non affidare alle foglie i tuoi versi,
perché sconvolti non volino come giochi per i rapidi venti.
Chiedo che tu stessa profetizzi." Mise fine al parlare a voce.
Ma la profetessa non ancora soggetta di Febo, gigantesca
Nell'antro si agita, se potesse scuotere dal petto
Il grandio: tanto più egli affatica la bocca rabbiosa
Domando il cuore furioso e la plasma incalzando.
Ora le cento grandi porte della casa si apriron
Spontaneamente: per l'ampia aria trasmettono
I responsi della profetessa:
"O finalmente scampato ai grandi pericoli del mare
(ma più pesanti restan quelli di terra) i Dardanidi verranno nel regno
di Lvinio (caccia tale affanno dal cuore)
ma vorranno non esservi giunti. Vedo guerre, orribili guere,
ed il Tevere pumeggiante di molto sangue.
Non ti mancheranno Simoenta, Xanto e accampamenti dorici.
C'è un altro Achille partorito per il Lazio,
anch'egli nato da dea. Né mai Giunone mancherà
alleata contro i Teucri: quando tu supplice in situazioni penose,
quali popoli degli Itali e quali città non pregherai!
Causa di tanto male per i Teucri dinuovo una donna forestiera
Ancora nozze straniere.
Tu non cedere ai mali, ma più fiducioso avanza,
dove la tua sorte ti permetterà. La prima via di salvezza,
cosa che non credi, si aprirà da una città greca."
Con tali parole dalla caverna la Sibilla cumana
predice dubbi terribili e rimbomba nell'antro,
avvolgendo verità ad incertezze; Apollo alla furente
scuote tali redini e muove pungoli nel petto.
DE SIBYLLAE MONITU (6.102-155)
INCORAGGIAMENTO DELLA PROFETESSA ( 6.102 -155)
ut primum cessit furor et rabida ora quierunt, 6.102
incipit Aeneas heros: 'non ulla laborum,
o virgo, nova mi facies inopinave surgit;
omnia praecepi atque animo mecum ante peregi.
unum oro: quando hic inferni ianua regis
dicitur et tenebrosa palus Acheronte refuso,
ire ad conspectum cari genitoris et ora
contingat; doceas iter et sacra ostia pandas.
illum ego per flammas et mille sequentia tela
Appena cessò la furia e tacquero le labbra rabbiose,
Enea, l'eroe, comincia: " O vergine, nessuna forma
Di fatiche mi sorge nuova o inaspettata;
tutto ho già provato e predisposto nell'animo, in me
Una cosa sola chiedo: poiché qui si dice la porta del re
Dell'Averno e la tenebrosa palude, straripato l'Acheronte,
mi si conceda di andare al cospetto ad al volto del caro
padre, insegnami la strada ed apri le sacre porte.
Io lo strappai tra le fiamme e le mille frecce incalzanti su queste spalle
eripui his umeris medioque ex hoste recepi;
ille meum comitatus iter maria omnia mecum
atque omnis pelagique minas caelique ferebat,
invalidus, viris ultra sortemque senectae.
quin, ut te supplex peterem et tua limina adirem,
idem orans mandata dabat. gnatique patrisque,
alma, precor, miserere potes namque omnia, nec te
nequiquam lucis Hecate praefecit Avernis,
si potuit manis accersere coniugis Orpheus
Threicia fretus cithara fidibusque canoris, 6.120
si fratrem Pollux alterna morte redemit
itque reditque viam totiens. quid Thesea, magnum
quid memorem Alciden? et mi genus ab Iove summo.'
Talibus orabat dictis arasque tenebat,
cum sic orsa loqui vates: 'sate sanguine divum,
Tros Anchisiade, facilis descensus Averno:
noctes atque dies patet atri ianua Ditis;
sed revocare gradum superasque evadere ad auras,
hoc opus, hic labor est. pauci, quos aequus amavit
Iuppiter aut ardens evexit ad aethera virtus,
dis geniti potuere. tenent media omnia silvae,
Cocytusque sinu labens circumvenit atro.
quod si tantus amor menti, si tanta cupido est
bis Stygios innare lacus, bis nigra videre
Tartara, et insano iuvat indulgere labori,
accipe quae peragenda prius. latet arbore opaca
aureus et foliis et lento vimine ramus,
Iunoni infernae dictus sacer; hunc tegit omnis
lucus et obscuris claudunt convallibus umbrae.
sed non ante datur telluris operta subire 6.140
auricomos quam quis decerpserit arbore fetus.
hoc sibi pulchra suum ferri Proserpina munus
instituit. primo avulso non deficit alter
aureus, et simili frondescit virga metallo.
ergo alte vestiga oculis et rite repertum
carpe manu; namque ipse volens facilisque sequetur,
si te fata vocant; aliter non viribus ullis
vincere nec duro poteris convellere ferro.
praeterea iacet exanimum tibi corpus amici
heu nescis totamque incestat funere classem,
dum consulta petis nostroque in limine pendes.
sedibus hunc refer ante suis et conde sepulcro.
duc nigras pecudes; ea prima piacula sunto.
sic demum lucos Stygis et regna invia vivis
aspicies.' dixit, pressoque obmutuit ore.
e lo raccolsi in mezzo al nemico:
Lui, accompagnando il mio viaggio, con me sopportava
Tutti i mari e tutte le minacce di cielo ed acqua,
lui malfermo, oltre le forze e la sorte della vecchiaia.
Anzi lui stesso pregando dava ordini che supplice io ti
Cercassi e giungessi alle tue porte. Divina, ti prego,
abbi pietà del figlio e del padre: tu puoi tutto
e non invano Ecate ti mise a capo dei boschi d'Averno.
Se Orfeo potè richiamare l'ombra della sposa
Confidando nella cetra tracia e nel flauto sonoro,
se Polluce riscattò il fratello con morte alterna
e fa e rifà tante volte la via( perché ricordare il grande
Teseo e l'Alcide?) anch'io ho una stirpe dal sommo Giove.
Con tali parole pregava e teneva gli altari,
quando così la profetessa cominciò a parlare: "Nato da sangue
di dei, anchisiade troiano, facile è la discesa all'aAverno:
giorno e notte è aperta la porta del nero Dite ;
ma questa è l'impresa, questa la fatica: riportare su
il passo e uscire all'aria superiore. Pochi, che il giusto Giove
predilesse o che l'ardente valore portò al cielo,
figli del dio lo poterono. I bochi occupano tutto il mezzo
ed il Cocito scorrendo lo circonda con nero abbraccio.
Ma se tanto amore nel cuore, se tanta la voglia
Di attraversare due volte i laghi stigi, vedere due volte
Il buio Tartaro e piace affrontare una fatica pazzesca,
impara prima le cose da fare. Un ramo è nascosto
su albero omboso, d'oro sia nelle foglie che nella verga molle,
detto sacro a Giunone infernale; tutto il bosco
lo protegge e le ombre lo chiudono in oscure convalli.
Ma non è dato affrontare le profondità della terra prima
Che uno abbia colto dalla pianta i frutti dale foglie dorate.
La bella Proserpina decise le fosse portato questo
Suo dono: colto il primo, non ne manca un altro
D'oro ed il ramo fiorisce di uguale metallo.
Perciò cerca in alto con gli occhi e trovatolo,
coglilo con la mano. Egli contento e facile seguirà,
se ti fati ti chiamano: altrimenti con nessuna forza
potrai vincere né strapparlo col duro ferro.
Però il corpo di un tuo amico giace esanime
(oh, non lo sai) e contamina con la morte tutta la flotta,
mentre chiedi responsi ed attendi alla nostra soglia.
Accompagnalo prima alle sue sedi e riponolo nel sepolcro.
Porta neri animali: queste siano le prime espiazioni.
Così finalmente vedrai i boschi di stige ed i regni impossibili
Ai vivi. Disse e con bocca sigillata ammutolì.
DE MISENI INTERITU (6.156-174)
LA MORTE DI MISENO (6. 156 - 174)
Aeneas maesto defixus lumina vultu 6.156
ingreditur linquens antrum, caecosque volutat
eventus animo secum. cui fidus Achates
it comes et paribus curis vestigia figit.
multa inter sese vario sermone serebant,
quem socium exanimum vates, quod corpus humandum
diceret. atque illi Misenum in litore sicco,
ut venere, vident indigna morte peremptum,
Misenum Aeoliden, quo non praestantior alter
aere ciere viros Martemque accendere cantu.
Hectoris hic magni fuerat comes, Hectora circum
et lituo pugnas insignis obibat et hasta.
Enea convolto mesto, abbassati gli occhi
Avanza lasciando la caverna e medita tra sé i ciechi
Eventi. Gli va compagno il fido Acate
E con uguali pensieri calca le orme.
Tra loro con vario discorso esaminavan molte cose:
quale amico esanime dicesse la profetessa, quale corpo
da seppellire. Ma essi nel lido asciutto, come arrivarono,
vedono l'eolide Miseno ucciso da morte indegna;
non un altro era più capace di lui di eccitare col bronzo
gli eroi ed accendere Martecol canto.
Costui era stato compagno del grande Ettore, attorno ad Ettore
Affrontava le battaglie, famoso per il lituo e la lancia.
postquam illum vita victor spoliavit Achilles,
Dardanio Aeneae sese fortissimus heros
addiderat socium, non inferiora secutus.
sed tum, forte cava dum personat aequora concha,
demens, et cantu vocat in certamina divos,
aemulus exceptum Triton, si credere dignum est,
inter saxa virum spumosa immerserat unda.
Dopo che Achille vincitore privò quello della vita, il fortissimo
Eroe s'era unito come compagno al dardanio Enea,
seguendo non minoriimprese.
Ma allora, mentre per caso con cava conchiglia fa risuonare
il mare, e, pazzo!, col suono provoca gli dei ad una gara,
il rivale Tritone, se è giusto crederlo, aveva sommerso tra le rocce
nell'onda spumosa l'eroe, dopo averlo afferrato.
DE AUREO RAMO (6.175-211)
IL SACRO RAMO D'ORO ( 6. 175 -211)
ergo omnes magno circum clamore fremebant, 6.175
praecipue pius Aeneas. tum iussa Sibyllae,
haud mora, festinant flentes aramque sepulcri
congerere arboribus caeloque educere certant.
itur in antiquam silvam, stabula alta ferarum;
procumbunt piceae, sonat icta securibus ilex
fraxineaeque trabes cuneis et fissile robur
scinditur, advolvunt ingentis montibus ornos.
Nec non Aeneas opera inter talia primus
hortatur socios paribusque accingitur armis.
atque haec ipse suo tristi cum corde volutat
aspectans silvam immensam, et sic forte precatur:
'si nunc se nobis ille aureus arbore ramus
ostendat nemore in tanto. quando omnia vere
heu nimium de te vates, Misene, locuta est.'
vix ea fatus erat, geminae cum forte columbae 6.190
ipsa sub ora viri caelo venere volantes,
et viridi sedere solo. tum maximus heros
maternas agnovit avis laetusque precatur:
'este duces, o, si qua via est, cursumque per auras
derigite in lucos ubi pinguem dives opacat
ramus humum. tuque, o, dubiis ne defice rebus,
diva parens.' sic effatus vestigia pressit
observans quae signa ferant, quo tendere pergant.
pascentes illae tantum prodire volando
quantum acie possent oculi servare sequentum.
inde ubi venere ad fauces grave olentis Averni,
tollunt se celeres liquidumque per aera lapsae
sedibus optatis gemina super arbore sidunt,
discolor unde auri per ramos aura refulsit.
quale solet silvis brumali frigore viscum
fronde virere nova, quod non sua seminat arbos,
et croceo fetu teretis circumdare truncos,
talis erat species auri frondentis opaca
ilice, sic leni crepitabat brattea vento.
corripit Aeneas extemplo avidusque refringit
cunctantem, et vatis portat sub tecta Sibyllae.
Perciò tutti attorno framevano con grande grido
Soprattutto il pio Enea. Allora piangendo eseguono gli ordini
della Sibilla, senza esitare, e gareggiano a coprire con alberi
l'altare del sepolcro e ad alzarlo fino alcielo.
Si va nell'antica boscaglia, profonde tane di fiere,
i pini stramazzano, il leccio risuona colpito dalle scuri,
le travi di frassino, il rovere fendibile coi cunei
si spacca: enormi orni rotolano dai monti.
Nondimeno Enea tra tali opere per primo esorta
i compagni e si cinge di uguali armi.
Egli medita questo col suo triste cuore
osservando l'immensa selva e così proprio prega:
"Oh se adesso quel ramo dorato si mostrasse
dalla pianta in così grande bosco, poiché con verità
la sacerdotessa dissse tutto, ahi troppo, du di te, Miseno".
Aveva appena parlato, quando per caso due colombe
vennero dal cielo volando sotto gli stessi occhi dell'eroe,
e si posarono sul verde suolo. Allora il grandissimo eroe
riconobbe gli uccelli materni e lieto prega:
" Siate guide, oh, se c'è una via, dirigete la rotta nell'aria
dentro i boschi, dove il ramo prezioso rinfresca la ricca
terra. Tu, o dea madre, non venir meno
in situazioni dubbiose." Detto così, fermò il passo,
osservando quali segnali portino, dove vogliano andare.
Esse beccando tanto avanzano volando
quanto potevano guardare a vista gli occhi di chi seguiva.
Poi quando giunsero alle gole dell'Averno che gravemente puzza,
si alzan veloci e scivolando nella limpida aria
si posano sulle sedi desiderate, una duplice pianta
donde l'aureola cangiante dell'oro brillò tra i rami.
Come il vsco è solito rinverdire di nuove fronde
nelle selve nel freddo invernale, (che una pianta non sua semina),
e circondare i tronchi rotondi di giallo germoglio,
tale era l'aspetto dell'oro frondeggiante nella fresca
elce, così la lamina mormorava al vento leggero.
Subito Enea l'afferra ed avido lo spezza,
mentre dondola, e lo porta sooto i tetti della profetessa Sibilla.
DE MISENI FUNERE (6.212-235)
RITI FUNEBRI PER MISENO ( 6. 212 -235)
Nec minus interea Misenum in litore Teucri 6.212
flebant et cineri ingrato suprema ferebant.
principio pinguem taedis et robore secto
ingentem struxere pyram, cui frondibus atris
intexunt latera et feralis ante cupressos
constituunt, decorantque super fulgentibus armis.
pars calidos latices et aena undantia flammis
expediunt, corpusque lavant frigentis et unguunt.
fit gemitus. tum membra toro defleta reponunt 6.22O
Ma non meno intanto i Teucri piangevan Miseno
sul lido e rendevan gli estremi onori al corpo insensibile.
Al principio eressere una pira enorme piena di resine
e rovere tagliato, a cui intessono i fianchi di nere fronde
e davantimettono funerei cipressi e sopra l'ornano
con armi risplendenti. Parte preparan col fuoco
liquidi caldi e caldaie grondanti,
lavano ed ungono il corpo del defunto.
C'è il compianto. Poi depongono sul letto le membra compiante
purpureasque super vestis, velamina nota,
coniciunt. pars ingenti subiere feretro,
triste ministerium, et subiectam more parentum
aversi tenuere facem. congesta cremantur
turea dona, dapes, fuso crateres olivo.
postquam conlapsi cineres et flamma quievit,
reliquias vino et bibulam lavere fauvillam,
ossaque lecta cado texit Corynaeus aeno.
idem ter socios pura circumtulit unda
spargens rore levi et ramo felicis olivae,
lustravitque viros dixitque novissima verba.
at pius Aeneas ingenti mole sepulcrum
imponit suaque arma viro remumque tubamque
monte sub aerio, qui nunc Misenus ab illo
dicitur aeternumque tenet per saecula nomen.
e gettano sopra vesti purpuree, coperte famigliari.
Parte si sono avvicinati all'enorme feretro e, voltati,
secondo la tradizione dei padri hanno tenuto la fiaccola,
messa sotto, quale triste dovere: Bruciano i doni di incenso
raccolti, vivande, tazze con olio versato.
Dopo che le ceneri caddero e la fiamma si quietò,
bagnarono di vino i resti e la fiamma che assorbe,
e Corineo protesse le ossa raccolte in un'urna di bronzo.
Egli stesso girò attorno ai compagni con acqua pura
spruzzando con lieve rugiada e e con ramo di olivo fecondo,
purificò gli uomini e disse le ultime parole.
Ma il pio Enea protegge il sepolcro con gigantesca mole,
per l'eroe mette le sue armi, il remo, la tromba
sotto l'aereo monte, che ora da lui si chiama
Miseno e ne mantiene nei secoli il nome eterno.
DE SACRIS AD INFERORUM DEOS (6.236-263)
RITI PER GLI DEI DEGLI INFERI ( 6.236 -263)
His actis propere exsequitur praecepta Sibyllae.
spelunca alta fuit vastoque immanis hiatu,
scrupea, tuta lacu nigro nemorumque tenebris,
quam super haud ullae poterant impune volantes
tendere iter pennis: talis sese halitus atris
faucibus effundens supera ad convexa ferebat.
[unde locum Grai dixerunt nomine Aornum.]
quattuor hic primum nigrantis terga iuvencos
constituit frontique invergit vina sacerdos,
et summas carpens media inter cornua saetas
ignibus imponit sacris, libamina prima,
voce vocans Hecaten caeloque Ereboque potentem.
supponunt alii cultros tepidumque cruorem
succipiunt pateris. ipse atri velleris agnam
Aeneas matri Eumenidum magnaeque sorori
ense ferit, sterilemque tibi, Proserpina, vaccam;
tum Stygio regi nocturnas incohat aras
et solida imponit taurorum viscera flammis,
pingue super oleum fundens ardentibus extis.
ecce autem primi sub limina solis et ortus
sub pedibus mugire solum et iuga coepta moveri
silvarum, visaeque canes ululare per umbram
adventante dea. 'procul, o procul este, profani,'
conclamat vates, 'totoque absistite luco;
tuque invade viam vaginaque eripe ferrum: 6.260
nunc animis opus, Aenea, nunc pectore firmo.'
tantum effata furens antro se immisit aperto;
ille ducem haud timidis vadentem passibus aequat.
Compiuti questi riti, presto eseguei comandi della Sibilla.
Vi fu una profonda spelonca ed enorme per il vasto abisso,
rocciosa, protetta da nero algo ed ombre di boschi,
sopra la quale nessun volatile poteva impunemente
volgere il volo con l'ali: tale alito, esalando
da nere bocche, si portava alla volta celeste.
(Da ciò i Greci chiamarono il luogo col nome di A(v)orno!)
Qui la sacerdotessa anzitutto pose quattrogiovenchi, neri
sul dorso, e versò vini sulla fronte
e prendendo, in mezzo alle corna, un ciuffo di peli
li pone sui sacri fuochi, come prime offerte,
chiamando a voce Ecate potente nel cielo enell?Erebo.
Altri affondano i coltelli e raccolgono con tazze
il tiepido sangue: Lo stesso Enea sgozza con la spada un'agnella
di nero mantello, per la madre delle Eumenidi, alla grande sorella
e per te, Proserpina, una vacca sterile.
Poi abbozza per il re stigio altari notturni
e pone sulle fiamme intere viscere di tori
versando olio grasso, mentre le offerte ardono.
Ecco dunque, alla soglia del primo sole e sul sorgere,
il suolo muggire sotto i pedi, i gioghi delle selve cominciarono
a muoversi e sembrò che cagne ululassero nell'ombra,
all'arrivo della dea. "Lontano, oh, lontatno state, profani,
grida la profetessa, allontanatevi da tutto il bosco:
tu affronta la via e dal fodero sguaina la spada:
adesso è necessario il coraggio, Enea, uncuore saldo, adesso".
Detto solo questo, furente si gettò nell'aperta spelonca.
Egli con passi non timidi eguaglia la guida che avanza.
DE INFERORUM VESTIBULO (6.264-294)
VESTIBOLO DELL'ADE ( 6. 264 -294)
Di, quibus imperium est animarum, umbraeque silentes
et Chaos et Phlegethon, loca nocte tacentia late,
sit mihi fas audita loqui, sit numine vestro
pandere res alta terra et caligine mersas.
Ibant obscuri sola sub nocte per umbram
perque domos Ditis vacuas et inania regna:
quale per incertam lunam sub luce maligna
est iter in silvis, ubi caelum condidit umbra
Iuppiter, et rebus nox abstulit atra colorem.
"O dei, che avete il potere delle anime, ombre selenziose
Caos, Flegetonte, luoghi ampiamente silenziosi nella notte,
mi sia permesso dire le cose udite, sia possibile col vostro aiuto
rivelare le cose immerse nella terra profonda e nel buio.
Andavano incerti nella notte totale nell'ombra
e per le vuote case ed i morti regni.
Quale è un sentiero nei boschi attraverso la luna incerta
sotto la luce maligna, quando Giove con l'ombra ha nascosto il cielo
e la buia notte ha tolto il colore alle cose:
vestibulum ante ipsum primisque in faucibus Orci
Luctus et ultrices posuere cubilia Curae,
pallentesque habitant Morbi tristisque Senectus,
et Metus et malesuada Fames ac turpis Egestas,
terribiles visu formae, Letumque Labosque;
tum consanguineus Leti Sopor et mala mentis
Gaudia, mortiferumque adverso in limine Bellum,
ferreique Eumenidum thalami et Discordia demens 6.280
vipereum crinem vittis innexa cruentis.
in medio ramos annosaque bracchia pandit
vlmus opaca, ingens, quam sedem Somnia vulgo
vana tenere ferunt, foliisque sub omnibus haerent.
multaque praeterea variarum monstra ferarum,
Centauri in foribus stabulant Scyllaeque biformes
et centumgeminus Briareus ac belua Lernae
horrendum stridens, flammisque armata Chimaera,
Gorgones Harpyiaeque et forma tricorporis umbrae.
corripit hic subita trepidus formidine ferrum
Aeneas strictamque aciem venientibus offert,
et ni docta comes tenuis sine corpore vitas
admoneat volitare cava sub imagine formae,
inruat et frustra ferro diverberet umbras.
Davanti allo stesso vestibolo e nelle prime bocchedell'Orco,
il Lutto e gli Affanni hanno le loro tane:
vi abitano le pallide Malattie, la triste Vecchiaia,
la Paura, la Fame, cattiva consigliera, la brutta Povertà,
apettiterribili a verdersi, la Morte e la Pena:
poi il Sonno, parente della Morte, le cattive Gioie della mente
e la Guerra, portatrice di morte, davanti sulla soglia
i ferrei letti delle Eumenidi, la pazza Discordia,
che annoda la chioma con bende insanguinate.
Nel mezzo un olivo spande i rami e le annose braccia,
enorme, ombroso, che, dicono, i Sogni vani in massa
occupano come sede e s'attaccano a tutte le foglie.
Inoltre molti mostri di strane bestie,
i Centauri hanno le stalle sulle porte,
le Scille biformi, Briareo centumane, la belva di Lerna,
stridente orrendamente e la Chimera, armata di fiame,
le Gorgoni, le Arpie e l'imagine dell'ombra contre corpi (Briareo).
Qui Enea trepido per l'improvviso terrore afferra la spada
ed offre la punta sguainata a quelli che avanzano
e se la dotta guida non ammonisse che le vite volano
leggere senza corpo sotto un aspetto privo di forma,
si buterebbe ed invano col ferro trapasserebbe le ombre.
DE ACHERONTE (6.295-330)
IL FIUME ACHERONTE( 6. 295 -330)
Hinc via Tartarei quae fert Acherontis ad undas.
turbidus hic caeno vastaque voragine gurges
aestuat atque omnem Cocyto eructat harenam.
portitor has horrendus aquas et flumina servat
terribili squalore Charon, cui plurima mento
canities inculta iacet, stant lumina flamma,
sordidus ex umeris nodo dependet amictus.
ipse ratem conto subigit velisque ministrat
et ferruginea subvectat corpora cumba,
iam senior, sed cruda deo viridisque senectus.
huc omnis turba ad ripas effusa ruebat,
matres atque viri defunctaque corpora vita
magnanimum heroum, pueri innuptaeque puellae,
impositique rogis iuvenes ante ora parentum:
quam multa in silvis autumni frigore primo
lapsa cadunt folia, aut ad terram gurgite ab alto
quam multae glomerantur aves, ubi frigidus annus
trans pontum fugat et terris immittit apricis.
stabant orantes primi transmittere cursum
tendebantque manus ripae ulterioris amore.
navita sed tristis nunc hos nunc accipit illos,
ast alios longe summotos arcet harena.
Aeneas miratus enim motusque tumultu
'dic,' ait, 'o virgo, quid vult concursus ad amnem?
quidve petunt animae? vel quo discrimine ripas
hae linquunt, illae remis vada livida verrunt?' 6.320
olli sic breviter fata est longaeva sacerdos:
'Anchisa generate, deum certissima proles,
Cocyti stagna alta vides Stygiamque paludem,
di cuius iurare timent et fallere numen.
haec omnis, quam cernis, inops inhumataque turba est;
portitor ille Charon; hi, quos vehit unda, sepulti.
nec ripas datur horrendas et rauca fluenta
transportare prius quam sedibus ossa quierunt.
centum errant annos volitantque haec litora circum;
Di qui è la via che porta alle onde del tartareo Acheronte.
Qui la corrente torbida ribolle di fango in vasta voragine
e vomita tutta la sabbia in Cocito.
Un orribile traghettatore custodisce queste acque ed i fiumi,
Caronte di terribile squalore, a cui sta nel mento
molta canizie incolta, gli occhi di fiamma fissano,
dalle spalle pende uno sporco mantello con nodo.Egli spinge la barca
col palo e la governa con le vele
e col battello ferrigno trasporta i corpi.
Anche se vecchio, ma il dio ha una cruda e verde vecchiaia.
Qui tutta la folla confusa si ammassava alle rive,
madri, uomini e corpi di magnanimi eroi
liberi dalla vita, ragazzi ed inviolate fanciulle,
giovani posti sui roghi davanti ai volti dei genitori:
quante foglie nei boschi al primo freddo d'autunno
vacillano, cadono o quanti uccelli si affollano
a terra dall'alto mare, quando il freddo anno
li allontana al di là del mare e li invia su terre assolate.
I primi s'ergevano pregando di oltrepasare la rotat
e tendevan le mani per amore della riva di fronte.
Ma il triste nocchiero accoglie ora questi ora quelli,
altri invece manda lontano, cacciati dalla sabbia.
Enea meravigliato e scosso dal tumulto:
"Dimmi, vergine, disse, cosa vuole la corsa al fiume?
Cosa chiedon le anime? O per quale decisione queste
lascian le rive, le altre coi remi spazzano i lividi guadi?"
Così a lei brevemente parlò la vecchia sacerdotessa:
"Figli di Anchise, certissima prole di dei,
tu vedi i profondi stagni di Cocito e la palude stigia,
anche gli dei temono o ingannare il suo nome.
Tutta questa, che vedi, è una folla povera ed insepolta.
Quello il nocchiero, Caronte; questi, che l'onda trasporta, i sepolti.
Ma non è concesso oltrepassare le terribili rive e le roche
correnti, prima che le ossa abbian riposato nei sepolcri.
Vagano per cento anni e volano attorno a questi lidi:
tum demum admissi stagna exoptata revisunt.'
poi finalmente ammessi rivedono gli stagni desiderati."
DE PALINURO (6.331-385)
INCONTRO CON PALINURO ( 6. 331-383)
constitit Anchisa satus et vestigia pressit 6.331
multa putans sortemque animo miseratus iniquam.
cernit ibi maestos et mortis honore carentis
Leucaspim et Lyciae ductorem classis Oronten,
quos simul a Troia ventosa per aequora vectos
obruit Auster, aqua involvens navemque virosque.
Ecce gubernator sese Palinurus agebat,
qui Libyco nuper cursu, dum sidera servat,
exciderat puppi mediis effusus in undis.
hunc ubi vix multa maestum cognovit in umbra, 6.340
sic prior adloquitur: 'quis te, Palinure, deorum
eripuit nobis medioque sub aequore mersit?
dic age. namque mihi, fallax haud ante repertus,
hoc uno responso animum delusit Apollo,
qui fore te ponto incolumem finisque canebat
venturum Ausonios. en haec promissa fides est?'
ille autem: 'neque te Phoebi cortina fefellit,
dux Anchisiade, nec me deus aequore mersit.
namque gubernaclum multa vi forte revulsum,
cui datus haerebam custos cursusque regebam,
praecipitans traxi mecum. maria aspera iuro
non ullum pro me tantum cepisse timorem,
quam tua ne spoliata armis, excussa magistro,
deficeret tantis navis surgentibus undis.
tris Notus hibernas immensa per aequora noctes
vexit me violentus aqua; vix lumine quarto
prospexi Italiam summa sublimis ab unda.
paulatim adnabam terrae; iam tuta tenebam,
ni gens crudelis madida cum veste gravatum
prensantemque uncis manibus capita aspera montis 6.360
ferro invasisset praedamque ignara putasset.
nunc me fluctus habet versantque in litore venti.
quod te per caeli iucundum lumen et auras,
per genitorem oro, per spes surgentis Iuli,
eripe me his, invicte, malis: aut tu mihi terram
inice, namque potes, portusque require Velinos;
aut tu, si qua via est, si quam tibi diva creatrix
ostendit neque enim, credo, sine numine divum
flumina tanta paras Stygiamque innare paludem,
da dextram misero et tecum me tolle per undas,
sedibus ut saltem placidis in morte quiescam.'
talia fatus erat coepit cum talia vates:
'unde haec, o Palinure, tibi tam dira cupido?
tu Stygias inhumatus aquas amnemque severum
Eumenidum aspicies, ripamve iniussus adibis?
desine fata deum flecti sperare precando,
sed cape dicta memor, duri solacia casus.
nam tua finitimi, longe lateque per urbes
prodigiis acti caelestibus, ossa piabunt
et statuent tumulum et tumulo sollemnia mittent,
aeternumque locus Palinuri nomen habebit.'
his dictis curae emotae pulsusque parumper
corde dolor tristi; gaudet cognomine terra.
Il figlio di Anchise si fermò e bloccò il passo,
pensando molto, commiserando l'iniqua sorte nell'animo.
Vede lì mesti e mancanti dell'onore della morte
Leucapi ed Oronte, capo della flotta licia,
che l'Austro insieme portati da Troia per le acque ventose
sommerse, mentre l'aqua travolgeva nave ed uomini.
Ecco avanzava il nocchiero Plinuro,
che da poco nel viaggio libico, mentre osservava le stelle,
era caduto da poppa, sbalzato in mezzo alle onde.
Quando a stento lo riconobbe triste tra le grandi ombre,
così per primo parla: " O Palinuro, chi degli dei
ti strappò a noi e ti immerse nel mezzo del mare?
Orsù dimmi. Infatti Apollo, mai prima scoperto
falso, ha illuso l'snimo con questo solo responso
che profetava saresti stato incolume dal mare e saresti giunto
nelle terre ausonie: Questa è dunque la fede promessa?
Ma lui: "L'oracolo di Febo non ti ingannò:
capo anchisiade, né un dio mi sommerse nell'acqua:
infatti precipitando, trassi con me il timone, divelto per caso
a gran forza, a cui affidato come custode, ero attaccato
e guidavo la rottta. Giuro per i mari crudeli
che non ebbi alcun timore solo per me, quanto
che la tua nave spogliata delle difese, privata della guida,
venisse meno, poiché s'alzavano sì grandi onde.
Tre volte per tre fredde notti Noto mitrascinò violento nell'acqua
per l'immenso mare: ma al quarto giorno vidi appena
l'Italia, alto sulla cresta dell'onda.
Un poco mi avvicinavo alla terra, ormai avevo la sicurezza,
se un popolo crudele non m'avesse assalito col ferro, io appesantito,
con la veste madida, mentre afferravo con mani adunche
le sporgenze aspre del del monte e non m'avesse creduto una preda.
Ora il flutto mi tiene ed i venti mi battono sul lido.
Prego te per la bella luce del cielo e per l'aria,
per il padre, per la speranza di Iulo che cresce:
strappami, o invitto, dai mali: oppure buttami sopra
della terra ( lo puoi!) e cerca i porti velini:
o se c'è una via, se la dea madre te la
indica ( non senza aiuto degli dei, credo,
ti prepari ad attraversare sì grandi fiumi e la palude stigia)
concedi la destra ad un misero e con te portami tra l'onde,
perché almeno io riposi nella morte in placidi luoghi":
Così aveva parlato, quando la profetessa cominciò così:
"Donde ha tu, o Palinuro, questa così terribile voglia?
Tu insepolto vedrai le acque stigie ed il severo
fiume delle Eumenidi o senza ordine raggiungerai la riva?
Smetti di sperare che i fati degli dei si pieghino, pregando,.
Ma memore prendi i responsi, sollievo della sorte crudele:
i vicini spinti per le città in lungo ed in largo dai prodigi celesti,
espieranno le tue ossa, costruiranno una tomba
e sulla tomba porranno vittime,
il luogo avrà l'eterno nome di Palinuro.
A queste parole gli affani furono allontanati ed un poco
cacciato il dolore dal triste cuore: la terra gioisce per il nome.
DE ACHERONTIS TRANSITU (6.384-425)
SUPERAMENTO DEL FIUME ACHERONTE ( 6. 384 -425)
Ergo iter inceptum peragunt fluvioque propinquant.
navita quos iam inde ut Stygia prospexit ab unda
per tacitum nemus ire pedemque advertere ripae,
sic prior adgreditur dictis atque increpat ultro:
'quisquis es, armatus qui nostra ad flumina tendis,
fare age, quid venias, iam istinc et comprime gressum.
umbrarum hic locus est, somni noctisque soporae:
corpora viva nefas Stygia vectare carina.
nec vero Alciden me sum laetatus euntem
accepisse lacu, nec Thesea Pirithoumque,
dis quamquam geniti atque invicti viribus essent.
Tartareum ille manu custodem in vincla petivit
ipsius a solio regis traxitque trementem;
hi dominam Ditis thalamo deducere adorti.'
quae contra breviter fata est Amphrysia vates:
'nullae hic insidiae tales absiste moveri,
nec vim tela ferunt; licet ingens ianitor antro 6.400
aeternum latrans exsanguis terreat umbras,
casta licet patrui servet Proserpina limen.
Troius Aeneas, pietate insignis et armis,
ad genitorem imas Erebi descendit ad umbras.
si te nulla movet tantae pietatis imago,
at ramum hunc' aperit ramum qui veste latebat
'agnoscas.' tumida ex ira tum corda residunt;
nec plura his. ille admirans venerabile donum
fatalis virgae longo post tempore visum
caeruleam advertit puppim ripaeque propinquat.
inde alias animas, quae per iuga longa sedebant,
deturbat laxatque foros; simul accipit alveo
ingentem Aenean. gemuit sub pondere cumba
sutilis et multam accepit rimosa paludem.
tandem trans fluvium incolumis vatemque virumque
informi limo glaucaque exponit in ulva.
Cerberus haec ingens latratu regna trifauci
personat adverso recubans immanis in antro.
cui vates horrere videns iam colla colubris
melle soporatam et medicatis frugibus offam 6.420
obicit. ille fame rabida tria guttura pandens
corripit obiectam, atque immania terga resolvit
fusus humi totoque ingens extenditur antro.
occupat Aeneas aditum custode sepulto
evaditque celer ripam inremeabilis undae.
Quindi continuano il viaggio iniziato e s'avvicinano al fiume.
Ma quando il nocchiero li vide venire di lì ormai dalla onda
Stigia per il bosco selvoso e volgere il piede alla riva,
così per primo li affronta a parole ed inoltre li sgrida:
"Chiunque tu sia, tu che armato giungi ai nostri fiumi,
su di' perchè vieni da lì e ferma il passo.
Questo è il luogo delle ombre, del sonno e della notte soporifera:
è proibito trasportare corpi vivi con la barca stigia.
Davvero non mi son rallegrato d'aver accolto sul lago
Alcide, che avanzava, né Teseo e Piritoo,
benchè fossero figli di dei e invitti per le forze..
Egli con la mano mise in catene il custode del Tartaro
e lo strappò tremante dalla soglia dello stesso re:
essi, assalitala, tolsero dal letto la signora di Dite."
A questo brevemente la profetessa anfrisia rispose:
"Qui non ci sono tali insidie (smetti d'esser spaventato)
le armi non portan violenza; l'enorme portinaio atterrisca
pure nell'antro latrando in eterno le pallide ombre,
la casta Proserpina conservi pure la casa dello zio.
Il troiano Enea, famoso per pietà ed armi,
discende dal padre alle profonde ombre dell'Erebo.
Se nessuna immagine di sì grande pietà ti commuove,
ricoosci però questo ramo (mostra il ramo che nascondeva
sotto la veste). Allora i cuori gonfi dall'ira si placano,
e nulla (risponde) a ciò. Egli ammirando il venerabile dono
della verga fatale, visto dopo lungo tempo,
volge la cerula poppa e s'avvicina alla riva.
Quindi sloggia le altre anime, che sedevan per i lunghi banchi,
ed allarga i posti; poi accoglie sullo scafo
il gigantesco Enea. La barca cucita gemette sotto il peso
e screpolata accolse molta (acqua di) palude.
Infine incolume oltre il fiume depone l'eroe e la profetessa
nell'nforme fango e nell'alga verdastra.
Cerbero gigantesco rimbomba questi regni col latrato
di tre bocche, enorme sdraiandosi davanti nell'antro.
A lui la profetessa, vedendo che ormai i sepenti
si rizzavan sul collo, butta una focaccia sopofifera
di miele e frutta drogata:Egli aprendo le tre gole con fame
rabbiosa, lanciata, l'afferra e sciolse il dorso terribile
e buttato a terra, gigantesco si stende per tutto l'antro.
Enea occupa l'entrata, sepolto il guardiano,
veloce supera la riva dell'onda inattraversabile.
DE ANIMIS ANTE DIEM MORTUIS (6.426-449)
I MORTI PRIMA DEL TEMPO ( 6. 426-449)
Continuo auditae voces vagitus et ingens 6.426
infantumque animae flentes, in limine primo
quos dulcis vitae exsortis et ab ubere raptos
abstulit atra dies et funere mersit acerbo;
hos iuxta falso damnati crimine mortis.
nec vero hae sine sorte datae, sine iudice, sedes:
quaesitor Minos urnam movet; ille silentum
consiliumque vocat vitasque et crimina discit.
proxima deinde tenent maesti loca, qui sibi letum
insontes peperere manu lucemque perosi
proiecere animas. quam vellent aethere in alto
nunc et pauperiem et duros perferre labores.
fas obstat, tristisque palus inamabilis undae
alligat et novies Styx interfusa coercet.
Subito si udirono voci ed un enorme vagito
di infanti, anime piangenti, sul far della soglia:
un nero giorno li strappò, privi della dolce vita
e rapiti dalla poppa li sommerse con morte acerba.
Vicinia questi i condannati a morte ingiustamente:
Ma questi luoghinon furon dati senza sorte, senza giudice.
Minosse inquisitore scuote l'urna: egli convoca
l'assemblea dei silenziosi, indaga vite e crimini.
Poi mesti occupano i luoghi vicini, quelli che innocenti
di propria mano si procuraron la morte, odiando la luce,
buttaron via le anime.Come vorrebbero ora sopportare
nell'aria superiore la povertà e dure fatiche.
Il fato si oppone, la triste palude dell'onda odiata
lilega e lo Stige che scorre attorno nove volte, li blocca.
nec procul hinc partem fusi monstrantur in omnem
Lugentes campi; sic illos nomine dicunt.
hic quos durus amor crudeli tabe peredit
secreti celant calles et myrtea circum
silva tegit; curae non ipsa in morte relinquunt.
his Phaedram Procrinque locis maestamque Eriphylen
crudelis nati monstrantem vulnera cernit,
Evadnenque et Pasiphaen; his Laodamia
it comes et iuvenis quondam, nunc femina, Caeneus
rursus et in veterem fato revoluta figuram.
Non lontano di qui, sparsi in ogni parte, si mostrano
Le pianure piangenti così li chiaman di nome.
Qui segreti sentieri nascondono quelli che il duro amore
consumò con crudele malattia: una selva di mirti attorno
li copre; nellastessa morte gli affanni non li lasciano.
In questi luoghi vede Fedra, Procri e la mesta Eufile,
che mostra le ferite del figlio crudele,
Evadne e Pasifae: con questi Laodamia
va come compagna e Ceuco, un tempo giovanotto, ora donna,
ritornato per fato nell'antico aspetto.
DE DIDONIS UMBRA (6.450-476)
L'OMBRA DELLA REGINA DIDONE ( 6.450 -476)
inter quas Phoenissa recens a vulnere Dido 6.450
errabat silva in magna; quam Troius heros
ut primum iuxta stetit agnovitque per umbras
obscuram, qualem primo qui surgere mense
aut videt aut vidisse putat per nubila lunam,
demisit lacrimas dulcique adfatus amore est:
'infelix Dido, verus mihi nuntius ergo
venerat exstinctam ferroque extrema secutam?
funeris heu tibi causa fui? per sidera iuro,
per superos et si qua fides tellure sub ima est,
invitus, regina, tuo de litore cessi.
sed me iussa deum, quae nunc has ire per umbras,
per loca senta situ cogunt noctemque profundam,
imperiis egere suis; nec credere quivi
hunc tantum tibi me discessu ferre dolorem.
siste gradum teque aspectu ne subtrahe nostro.
quem fugis? extremum fato quod te adloquor hoc est.'
talibus Aeneas ardentem et torva tuentem
lenibat dictis animum lacrimasque ciebat.
illa solo fixos oculos aversa tenebat
nec magis incepto vultum sermone movetur 6.470
quam si dura silex aut stet Marpesia cautes.
tandem corripuit sese atque inimica refugit
in nemus umbriferum, coniunx ubi pristinus illi
respondet curis aequatque Sychaeus amorem.
nec minus Aeneas casu percussus iniquo
prosequitur lacrimis longe et miseratur euntem.
Ma tra queste la fenicia Didone, recente dalla ferita
vagava per la grande selva; appena l'eroe troiano
le fu vicino e la riconobbe tra le ombre
tenebrosa, come quella luna che all'inizio del mese
uno pensa di vedere o d'aver visto tra le nubi,
versò lacrime e parlò con dolce amore:
"Infelice Didone, dunque mi era giunta vera la notizia
che eri morta e con la spada avevi raggiunto la fine?
Ahi, ti fui causa di morte? Per le stelle giuro;
per i celesti e se c'è lealtà sotto il più profondo della terra,
conto voglia, o regina, me ne andai dal tuo lido.
Ma gli ordini degli dei mi spinsero, coi loro poteri,
quelli che ora spingono ad andare tra queste ombre
per luoghi orridi di squallore e per la notte profonda,
davvero no potei credere ch'io ti recassi sì forte dolore:
Ferma il passo e non sottrarti al nostro sguardo.
Chi fuggi? Questa è l'ultima volta che ti parlo, per fato!"
Con tali parole Enea alleviava l'anima ardente
e che guardava torvo e chiamava pianto.
Lei, scontrosa, teneva gli occhi fissi al suolo,
né è commossa in volto dal discorso iniziato più
che fosse dura roccia oscoglio marpesio.
Infine si sottrasse ed ostile si rifugiò
nel bosco ombroso, dove il primo marito Sicheo
risponde alle angosce e ne eguaglia l'amore.
Enea nondimeno sconvolto dall'ingiusto destino,
piangendo segue da lontano e commisera lei che se ne va.
DE VIRORUM UMBRIS (6.477-493)
LE OMBRE DEI GUERRIERI (6.477-493)
Inde datum molitur iter. iamque arva tenebant
ultima, quae bello clari secreta frequentant.
hic illi occurrit Tydeus, hic inclutus armis
Parthenopaeus et Adrasti pallentis imago,
hic multum fleti ad superos belloque caduci
Dardanidae, quos ille omnis longo ordine cernens
ingemuit, Glaucumque Medontaque Thersilochumque,
tris Antenoridas Cererique sacrum Polyboeten,
Idaeumque etiam currus, etiam arma tenentem.
circumstant animae dextra laevaque frequentes,
nec vidisse semel satis est; iuvat usque morari
et conferre gradum et veniendi discere causas.
at Danaum proceres Agamemnoniaeque phalanges
ut videre virum fulgentiaque arma per umbras,
ingenti trepidare metu; pars vertere terga,
ceu quondam petiere rates, pars tollere vocem
Poi riprende la strada obbligata. Ormai occupavano
gli ultimi campi, che i famosi in guerra affollano.
Qui gli si presenta Tideo,, qui l'illustre per l'armi
Partenopeo e l'ombra del pallido Adrasto,
qui i Dardanidi caduti in battaglia e molto compianti
fra i viventi: egli vedendoli tutti in lunga fila
li pianse: Glauco, Medonte, Tersilico,
i tre Antenoridi, Polibete, sacro a Cerere,
Ideo, che ancora teneva il cocchio e le armi.
Le anime accerchiano a destra e sinistra affollandosi:
Ma è sufficiente aver visto una volta; piace fermarsi ancora,
seguirne il passo e sapere i motivi del viaggiare.
Ma i corpi dei Danai e le falangi agamennonie,
come videro l'eroe e le armi sfavillanti tra le ombre,
trepidavan per l'enorme paura in parte volgevan le spalle,
come quando un tempo corsero alle navi; in parte alzavano
exiguam: inceptus clamor frustratur hiantis.
una flebile voce: il grido iniziato di chi apre bocca si annulla.
DE DEIPHOBI UMBRA (6.494-547)
L'OMBRA SFIGURATA DI DEIFOBO ( 6.494-546)
Atque hic Priamiden laniatum corpore toto 6.494
Deiphobum videt et lacerum crudeliter ora,
ora manusque ambas, populataque tempora raptis
auribus et truncas inhonesto vulnere naris.
vix adeo agnovit pavitantem ac dira tegentem
supplicia, et notis compellat vocibus ultro:
'Deiphobe armipotens, genus alto a sanguine Teucri,
quis tam crudelis optavit sumere poenas?
cui tantum de te licuit? mihi fama suprema
nocte tulit fessum vasta te caede Pelasgum
procubuisse super confusae stragis acervum.
tunc egomet tumulum Rhoeteo in litore inanem
constitui et magna manis ter voce vocavi.
nomen et arma locum servant; te, amice, nequivi
conspicere et patria decedens ponere terra.'
ad quae Priamides: 'nihil o tibi, amice, relictum;
omnia Deiphobo solvisti et funeris umbris. 6.520
sed me fata mea et scelus exitiale Lacaenae
his mersere malis; illa haec monimenta reliquit.
namque ut supremam falsa inter gaudia noctem
egerimus, nosti: et nimium meminisse necesse est.
cum fatalis equus saltu super ardua venit
Pergama et armatum peditem gravis attulit alvo,
illa chorum simulans euhantis orgia circum
ducebat Phrygias; flammam media ipsa tenebat
ingentem et summa Danaos ex arce vocabat.
tum me confectum curis somnoque gravatum
infelix habuit thalamus, pressitque iacentem
dulcis et alta quies placidaeque simillima morti.
egregia interea coniunx arma omnia tectis
emovet, et fidum capiti subduxerat ensem:
intra tecta vocat Menelaum et limina pandit,
scilicet id magnum sperans fore munus amanti,
et famam exstingui veterum sic posse malorum.
quid moror? inrumpunt thalamo, comes additus una
hortator scelerum Aeolides. di, talia Grais
instaurate, pio si poenas ore reposco.
sed te qui vivum casus, age fare vicissim,
attulerint. pelagine venis erroribus actus
an monitu divum? an quae te fortuna fatigat,
ut tristis sine sole domos, loca turbida, adires?'
Hac vice sermonum roseis Aurora quadrigis
iam medium aetherio cursu traiecerat axem;
et fors omne datum traherent per talia tempus,
sed comes admonuit breviterque adfata Sibylla est:
'nox ruit, Aenea; nos flendo ducimus horas.
hic locus est, partis ubi se via findit in ambas: 6.540
dextera quae Ditis magni sub moenia tendit,
hac iter Elysium nobis; at laeva malorum
exercet poenas et ad impia Tartara mittit.'
Deiphobus contra: 'ne saevi, magna sacerdos;
discedam, explebo numerum reddarque tenebris.
i decus, i, nostrum; melioribus utere fatis.'
tantum effatus, et in verbo vestigia torsit.
Proprio qui vede il priamide Deifobo, dilaniato
in tutto il corpo, crudelmente lacero in volto,
in volto ed ambe le mani, le tempia devastate, le orecchie strappate, le
narici toncate da orribile ferita.
A stento così lo riconobbe tremante e che copriva
i crudeli supplizi, poi lo chiama con chiare parole:
"Deifobo potente in armi, prole della grande stirpe di Teucro,
chi tanto crudele volle vendicarsi?
A chi fu possibile così tanto su di te? L fama mi riferì
che nell'ultima notte tu stanco per la grande strage di Pelasgi,
cadesti sopra il cumulo di confuso massacro.
Allora io sul lido reteo ti feci un tumulo vuoto
e per tre volte chiamai a gran voce i Mani:
Il nome e le armi custodiscono il posto: Non potei
vedere te, amico, e porti nella terra patria, partendo".
A ciò il priamide:"Ah, nulla fu tralasciato da te, amico,
tutto hai assolto per Deifobo e per le ombre di morte.
I miei fati ed il mortale delitto della Spartana
mi immersero in questi mali: ella mi lasciò questi ricordi.
Tu sai comme passammo tra false gioie l'ultima notte,
è necessario purtroppo ricordare.
Quando il cavallo fatale giunse a salti sopra
Pergamo e gravido portò in grembo la fanteria armata,
ella, simulando una danza, portava in giro le frigie
inneggianti i riti; lei in mezzo teneva una fiaccola
enorme e chiamava i Danai dall'alta rocca.
Allora l'infelice talamo mi accolse, sfinito d'affanni,
una dolce profonda quiete mi oppresse
mentre dormivo similissima alla placida morte.
Frattanto la nobile sposa toglie dalla casa tutte
le armi ed aveva sottratto la spada fidata da sotto la testa:
chiama in casa Menelao ed apre le porte, certamente
sperando che ciò sarebbe stato gran dono per l'amante
e così si potesse estinguere la fama degli antichi mali:
Perché indugio?Irrompono in camera: si aggiunge insieme
compagno e maestro di delitti l'eolide: O dei, ai Grai
tali cose restituite, se chiedo vendetta con voce pia.
Ma racconta a tua volta, orsù, quali vicende ti portarono
qui vivo?Arrivi spinto dai viaggi del mare
o per ordine degli dei? O quale sorte ti affanna
da raggiungere le tristi case senza sole, luoghi oscuri?"
A questo scambio di parole, l'Aurora con rosee quadrighe
ormai aveva passato la metà dell'asse celeste con etereo
percorso e forse passerebbero tutto il tempo dato con tali
discorsi, ma la compagna ammonì e brevemente la Sibilla
intervenne; "La notte corre, Enea, noi piangendo passiamo
le ore. Questo è il luogo dove la via si divide in due parti:
la destra che guida sotto le mura del grande Dite,
di qui per noi è la strada per l'Elisio; la destra invece
tratta le pene dei mali ed immette nell'empio Tartaro."
Deifobo allora: "Non infierire, grande sacerdotessa,
Partirò, entrerò nella massa, e sarò restituito alle tenebre.
Va', va', nostra gloria: abbi destini migliori.".
Disse solo questo e nel discorso volse i passi.
DE TARTARO (6.548-636)
IL TARTARO ( 6.547-636)
Respicit Aeneas subito et sub rupe sinistra 6.548
moenia lata videt triplici circumdata muro,
quae rapidus flammis ambit torrentibus amnis,
Tartareus Phlegethon, torquetque sonantia saxa.
porta adversa ingens solidoque adamante columnae,
vis ut nulla virum, non ipsi exscindere bello
caelicolae valeant; stat ferrea turris ad auras,
Tisiphoneque sedens palla succincta cruenta
vestibulum exsomnis servat noctesque diesque.
hinc exaudiri gemitus et saeva sonare
verbera, tum stridor ferri tractaeque catenae.
constitit Aeneas strepitumque exterritus hausit.
'quae scelerum facies? o virgo, effare; quibusve 6.560
urgentur poenis? quis tantus plangor ad auras?'
tum vates sic orsa loqui: 'dux inclute Teucrum,
nulli fas casto sceleratum insistere limen;
sed me cum lucis Hecate praefecit Avernis,
ipsa deum poenas docuit perque omnia duxit.
Cnosius haec Rhadamanthus habet durissima regna
castigatque auditque dolos subigitque fateri
quae quis apud superos furto laetatus inani
distulit in seram commissa piacula mortem.
continuo sontis ultrix accincta flagello
Tisiphone quatit insultans, torvosque sinistra
intentans anguis vocat agmina saeva sororum.
tum demum horrisono stridentes cardine sacrae
panduntur portae. cernis custodia qualis
vestibulo sedeat, facies quae limina servet?
quinquaginta atris immanis hiatibus Hydra
saevior intus habet sedem. tum Tartarus ipse
bis patet in praeceps tantum tenditque sub umbras
quantus ad aetherium caeli suspectus Olympum.
hic genus antiquum Terrae, Titania pubes,
6.580
fulmine deiecti fundo volvuntur in imo.
hic et Aloidas geminos immania vidi
corpora, qui manibus magnum rescindere caelum
adgressi superisque Iovem detrudere regnis.
vidi et crudelis dantem Salmonea poenas,
dum flammas Iovis et sonitus imitatur Olympi.
quattuor hic invectus equis et lampada quassans
per Graium populos mediaeque per Elidis urbem
ibat ovans, divumque sibi poscebat honorem,
demens, qui nimbos et non imitabile fulmen
aere et cornipedum pulsu simularet equorum.
at pater omnipotens densa inter nubila telum
contorsit, non ille faces nec fumea taedis
lumina, praecipitemque immani turbine adegit.
nec non et Tityon, Terrae omniparentis alumnum,
cernere erat, per tota novem cui iugera corpus
porrigitur, rostroque immanis vultur obunco
immortale iecur tondens fecundaque poenis
viscera rimaturque epulis habitatque sub alto
pectore, nec fibris requies datur ulla renatis. 6.600
quid memorem Lapithas, Ixiona Pirithoumque?
quos super atra silex iam iam lapsura cadentique
imminet adsimilis; lucent genialibus altis
aurea fulcra toris, epulaeque ante ora paratae
regifico luxu; Furiarum maxima iuxta
accubat et manibus prohibet contingere mensas,
Enea osserva: ed ecco vede a sinistra sotto una rupe
ampi bastioni, circondati da triplice muto
che il tartare fiume Flegetonte attornia
Con fiamme incandescenti e trascina massi risonanti.
La porta di fronte, enorme, le colonne di duro acciaio,
che nessuna forza di uomini, né gli stessi celesti
possano rompere col ferro: una torre di ferro s'erge nell'aria,
e Tisifone, sedendo, avvolta in cruento mantello,
insonne controlla il vestibolo notte e giorno.
Qui si sentivano gemiti e frustate crudeli
risuonavano, poi stridore di ferro e catene strascinate.
Si fermò Enea ed atterrito dallo strepito esitò:
che spettacolo di delitti?vergine, parla; da che pene
sono straziati?Che pianto sì grande nell'aria?
Allora la profetessa così cominciò a dire: "Ilustre guida dei Teucri,
a nessun giusto è lecito stare sulla soglia scellerata;
ma quando Ecate mi incaricò dei boschi dell'Averno,
lei stessa narrò le pene degli dei e mi condusse dappertutto.
Radamanto di Cnosso tiene questi terribilissimi regni,
castiga, sente gli inganni e costringe a confessare
ciò che ognuno tra i vivi, contento d'un vano furto,
differì alla morte lontana l'espiazione dovuta.
Subito, balzando, Tisifone vendicatrice, munita di frusta, scuote
ed incalza i colpevoli, scagliando con la sinistra torve
serpi e chiama le terribili schiere delle sorelle.
Poi finalmente le sacre porte stridendo sul cardine
dal suono orrendo si aprono. Vedi quale guardia
sieda nel vestibolo? Che mostro controlli la soglia?
L'Idra dalle enormi cinquanta gole nere, troppo crudele,
occupa il luogo dentro. Poi Tartaro stesso
due volte si apre a precipizio e tanto s'addentra tra le ombre
quanto l'altezza del cielo rispetto al celeste Olimpo.
Qui l'antica prole della Terra, il popolo titanio,
cacciati da un fulmine si rotolano nel fondo dell'abisso.
Qui pure vidi i gemelli Aloidi, corpi
giganteschi, che tentarono con le mani di squarciare
il grande cielo e cacciare Giove dai regni celesti.
Vidi anche Salmoneo che espiava pene crudeli:
mentre imita le fiamme di Giove ed i rimbombi dell'Olimpo,
lui trascinato da quattro cavalli e scuotendouna fiaccola
attraverso i popoli dei Grai e la città del centro dell'Elide,
andava esultando e si arrogava il culto degli dei:
pazzo! Tanto da simulare i nembi ed il fulmine inimitabile
col bronzo e col galoppo dei cavalli zoccolati.
Ma il padre onnipotente scagliò tra le dense nubi un'arma,
non fiaccole e neppure lucifumose per fiaccole
e lo gettò a precipizio in un gigantesco vortice.
C'era pure da vedere Tizio, figlio della Terra generatrice
universale, il cui corpo si stende per nove iugeri
interi: un gigantesco avvoltoio rodendo col becco sdunco
il fegato immortale, viscere feconde per le pene, lo scava
per il pasto ed abita sotto l'alto petto:
e non vien dato alcun riposo alle fibre rinate.
Perché ricordare i Lpiti, Issione, Piritoo?
Sopra di essi una nera roccia che quasi quasi sta per crollare,
non dissimile da una che cade: aurei sostegni splendono
per gli alti letti festosi e son pronti davanti alle bocche i pranzi
con lusso regale; vicino la maggiore delle Furie
vigila e e vieta di toccare con le mani le mense
exsurgitque facem attollens atque intonat ore.
hic, quibus invisi fratres, dum vita manebat,
pulsatusve parens et fraus innexa clienti,
aut qui divitiis soli incubuere repertis
nec partem posuere suis quae maxima turba est,
quique ob adulterium caesi, quique arma secuti
impia nec veriti dominorum fallere dextras,
inclusi poenam exspectant. ne quaere doceri
quam poenam, aut quae forma viros fortunave mersit.
saxum ingens volvunt alii, radiisque rotarum
districti pendent; sedet aeternumque sedebit
infelix Theseus, Phlegyasque miserrimus omnis
admonet et magna testatur voce per umbras:
"discite iustitiam moniti et non temnere divos." 6.620
vendidit hic auro patriam dominumque potentem
imposuit; fixit leges pretio atque refixit;
hic thalamum invasit natae vetitosque hymenaeos:
ausi omnes immane nefas ausoque potiti.
non, mihi si linguae centum sint oraque centum,
ferrea vox, omnis scelerum comprendere formas,
omnia poenarum percurrere nomina possim.'
Haec ubi dicta dedit Phoebi longaeva sacerdos,
'sed iam age, carpe viam et susceptum perfice munus;
acceleremus' ait; 'Cyclopum educta caminis
moenia conspicio atque adverso fornice portas,
haec ubi nos praecepta iubent deponere dona.'
dixerat et pariter gressi per opaca viarum
corripiunt spatium medium foribusque propinquant.
occupat Aeneas aditum corpusque recenti
spargit aqua ramumque adverso in limine figit.
e si alza reggendo unafiamma e tuona con la bocca.
Qui, quelli che odiarono i fratelli, mentre la vita scorreva,
o cacciato un genitore e si intentò una frode al povero
oppure quelli che da egoisti si buttarono su ricchezze
trovate, ma non le spartiron: questa folla è immensa,
quelli uccisi per adulterio, che seguirono
le empie armi non temendo di tradire le destre dei padroni,
rinchiusi aspettan la pena. Non chieder di sapere
quale pena e che forma o sorte travolse gli uomini.
Alcuni rotolano un masso enorme, altri pendon
legati a raggi di ruote; siede e siederà in eterno
l'infelice Teseo ed il miserrimo Flegias ammonisce
tutti ed a gran voce dichiara tra le ombre:
"Ammoniti imparate la giustizia e non disprezzare gli dei".
Questi ha venduto la patria per denaro ed impose un potente
tiranno, fece e disfece le leggi dietro compenso;
costui occupò il letto della figlia, nozze proibite:
tutti osando enorme sacrilegio ed ottennero quanto osato.
No, se avessi cento lingue e cento bocche,
una voce di ferro, non potrei abbracciare tutte le forme
di delitti, enumerare tutti i nomi delle pene."
Come l'anziana sacerdotessa di Febo espresse queste parole,
"Ma orsù, prendi la via e compi l'offerta iniziata;
affrettiamoci disse. Vedo le mura costruite dalle officine
dei Ciclopi e le porte con l'arco davanti,
dove gli ordini ci obbligano di deporre questi doni":
Aveva detto ed avanzando insieme per il buio delle strade
completano la distanza frapposta e s'avvicinano ai battenti:
Enea occupa l'ingresso ed asperge di acqua fresca
il corpo ed attacca il ramo sulla soglia davanti.
DE ELYSII LOCIS AMOENIS (6.637-679)
I CAMPI ELISI ( 6.637-678)
His demum exactis, perfecto munere divae, 6.637
devenere locos laetos et amoena virecta
fortunatorum nemorum sedesque beatas.
largior hic campos aether et lumine vestit
purpureo, solemque suum, sua sidera norunt.
pars in gramineis exercent membra palaestris,
contendunt ludo et fulva luctantur harena;
pars pedibus plaudunt choreas et carmina dicunt.
nec non Threicius longa cum veste sacerdos
obloquitur numeris septem discrimina vocum,
iamque eadem digitis, iam pectine pulsat eburno.
hic genus antiquum Teucri, pulcherrima proles,
magnanimi heroes nati melioribus annis,
Ilusque Assaracusque et Troiae Dardanus auctor. 6.650
arma procul currusque virum miratur inanis;
stant terra defixae hastae passimque soluti
per campum pascuntur equi. quae gratia currum
armorumque fuit vivis, quae cura nitentis
pascere equos, eadem sequitur tellure repostos.
conspicit, ecce, alios dextra laevaque per herbam
vescentis laetumque choro paeana canentis
inter odoratum lauris nemus, unde superne
plurimus Eridani per silvam volvitur amnis.
hic manus ob patriam pugnando vulnera passi, 6.660
quique sacerdotes casti, dum vita manebat,
quique pii vates et Phoebo digna locuti,
inventas aut qui vitam excoluere per artis
Compiuti dunque i riti, consegnato il dono alla dea,
giunsero ai luoghi ridenti, alle amene verzure,
le sedi beate dei boschi fortunati:
Qui l'aria è più pura e veste di luce purpurea
le pianure, vedono un loro sole e stelle loro.
Alcuni esercitano le membra in palestre erbose,
si sfidano nel gioco e lottano su bionda sabbia,
altri ritmano coi piedi le danze e cantan canzoni.
Inoltre un sacerdote trace con lunga veste
suona con ritmo le sette corde dei suoni,
e le tocca ora con le dita, ora col plettro d'avorio.
Qui è l'antica stirpe di Teucro, bellissima prole,
magnanimi eroi, nati in tempi migliori,
Ilo, Assaraco ed il fondatore di Troia Dardano.
Ammira le armi ed i cocchi vuoti degli eroi,
le lance stanno piantate per terra e qua e là sciolti
i cavalli pascolano per la pianura. Quell'amore dei carri
e delle armi che ebbero da vivi, la passione di pascere cavalli
splendenti, la stessa li segue, ora coperti dalla terra.
Ecco vede altri a destra ed a sinistra tra l'erbe
banchettare ed in coro cantare un allegro inno
dentro un bosco odoroso d'alloro: di là verso l'alto
score attraverso la selva il ricchissimo fiume dell'Eridano.
Qui, a schiera, quelli che soffriron ferite combattendo per la
patria, quei sacerdoti puri, mentre la vita scorreva,
quei profeti pii, che espressero cose vere per Febo,
o quelli che coltivaron la vita attraverso arti inventate
quique sui memores aliquos fecere merendo:
omnibus his nivea cinguntur tempora vitta.
quos circumfusos sic est adfata Sibylla,
Musaeum ante omnis medium nam plurima turba
hunc habet atque umeris exstantem suspicit altis:
'dicite, felices animae tuque optime vates,
quae regio Anchisen, quis habet locus? illius ergo
venimus et magnos Erebi tranavimus amnis.'
atque huic responsum paucis ita reddidit heros:
'nulli certa domus; lucis habitamus opacis,
riparumque toros et prata recentia rivis
incolimus. sed vos, si fert ita corde voluntas,
hoc superate iugum, et facili iam tramite sistam.'
dixit, et ante tulit gressum camposque nitentis
desuper ostentat; dehinc summa cacumina linquunt.
e quelli che si resero memori beneficand gli altri;
per tutti questi le tempie son cinte di candida benda.
Ad essi stretti intorno, così parlò la Sibilla:
anzitutto a Museo, una foltissima folla lo preme
in mezzo, ammira lui che sovrasta per le alte spalle:
"Dite, felici anime, e tu, ottimo poeta,
quale ambiente, quale luogo trattiene Anchise? Per lui
venimo e passammo i garndi fiumi di Erebo":
Ed a lei così l'eroe diede risposta con poche (parole):
"Nessuno ha dimora precisa: dimoriamo per boschi ombrosi,
abitiamo i giacigli delle rive ed i freschi prati
di ruscelli: Ma voi, se così la volontà vuole nel cuore,
superate questa altura e vi porrò subito su facile percorso":
Disse e portò avanti il passo: dall'alto mostra
pianure splendenti: poi lascian la sommità della cima.
DE AENEAE OCCURSU CUM PATRE ANCHISA
(6.679-702)
L'OMBRA DEL PADRE ANCHISE ( 6. 679-702)
At pater Anchises penitus convalle virenti
inclusas animas superumque ad lumen ituras 6.680
lustrabat studio recolens, omnemque suorum
forte recensebat numerum, carosque nepotes
fataque fortunasque virum moresque manusque.
isque ubi tendentem adversum per gramina vidit
Aenean, alacris palmas utrasque tetendit,
effusaeque genis lacrimae et vox excidit ore:
'venisti tandem, tuaque exspectata parenti
vicit iter durum pietas? datur ora tueri,
nate, tua et notas audire et reddere voces?
sic equidem ducebam animo rebarque futurum
tempora dinumerans, nec me mea cura fefellit.
quas ego te terras et quanta per aequora vectum
accipio. quantis iactatum, nate, periclis.
quam metui ne quid Libyae tibi regna nocerent.'
ille autem: 'tua me, genitor, tua tristis imago
saepius occurrens haec limina tendere adegit;
stant sale Tyrrheno classes. da iungere dextram,
da, genitor, teque amplexu ne subtrahe nostro.'
sic memorans largo fletu simul ora rigabat.
ter conatus ibi collo dare bracchia circum; 6.700
ter frustra comprensa manus effugit imago,
par levibus ventis volucrique simillima somno.
Ma il padre Anchise dentro una valle verdeggiante
osservava le anime raccolte e destinate ad andare alla luce
dei viventi, ammirando con amore e contava proprio tutta
la folla dei suoi, i cari nipoti;
i destini e le ricchezza degli eroi, i costumi, le gesta.
Egli come vide Enea che davanti avanzava
sull'erba, pronto tese entrambe le mani: le lacrime
si sparsero sulle guance e la voce proruppe dalla bocca:
"Giungesti finalmente e la tua pietà atesa dal padre
ha vinto il duro cammino? E' dato vedere il tuo volto,
figlio, ascoltare voci conosciute e rispondere?
Proprio così riflettevo in cuore e pensavo il futuro
calcolando i tempi ed il mio impegno non mi ingannò:
Io ti accolgo, trascinato per quali terre e per quanti
mari! Sballottato, figlio, da quanti rischi!
Quanto temetti che i regni di Libia ti nuocessero un poco"
Lui in risposta:" O padre, la triste tua immagine
mi spinse, apparendomi spesso, a raggiungere queste sedi;
le flotte stanno sul mar Tirreno. Lasciami stringere la destra,
lascia, padre, e non sottrarti al nostro abraccio"
Così ricordando, insieme rigava il volto di molto pianto:
Tre volte tentò lì di gettargli le braccia al collo;
tre volte l'immagine invano afferrata sfuggì alle mani,
uguale ei leggeri venti e similissima al sogno.
DE ANIMARUM FATIS (6.703-755)
SORTE E DESTINO DELLE ANIME (6.703 -755)
Interea videt Aeneas in valle reducta 6.703
seclusum nemus et virgulta sonantia silvae,
Lethaeumque domos placidas qui praenatat amnem.
hunc circum innumerae gentes populique volabant:
ac veluti in pratis ubi apes aestate serena
floribus insidunt variis et candida circum
lilia funduntur, strepit omnis murmure campus.
horrescit visu subito causasque requirit
inscius Aeneas, quae sint ea flumina porro,
quive viri tanto complerint agmine ripas.
tum pater Anchises: 'animae, quibus altera fato
corpora debentur, Lethaei ad fluminis undam
securos latices et longa oblivia potant.
Intanto Enea vede nella vale solitaria
un bosco appartato ed i rami della selva risuonanti
ed il fiume Leteo che bagna le tranquille dimore.
Attorno ad esso volavano innumerevoli popoli e stirpi:
e come nei prati quando le api nella serena estete
si posano sui fiori colorati e si riversano attorno
ai candidi gigli: tutta la pianura echeggia per il mormorio.
Rabbrividisce per la visione improvvisa, l'ignaro Enea
ne domanda i motivi: quali siano poi quelle correnti,
o quali uomini abbian riempito le rive con sì grande schiera.
Allora il padre Anchise: "Le anime, a cui per fato
sono dovuti nuovi corpi, presso l'onda del fiume Leteo
bevono liquidi sicuri e lunghi oblii.
has equidem memorare tibi atque ostendere coram
iampridem, hanc prolem cupio enumerare meorum,
quo magis Italia mecum laetere reperta.'
'o pater, anne aliquas ad caelum hinc ire putandum est
sublimis animas iterumque ad tarda reverti 6.720
corpora? quae lucis miseris tam dira cupido?'
'dicam equidem nec te suspensum, nate, tenebo'
suscipit Anchises atque ordine singula pandit.
'Principio caelum ac terras camposque liquentis
lucentemque globum lunae Titaniaque astra
spiritus intus alit, totamque infusa per artus
mens agitat molem et magno se corpore miscet.
inde hominum pecudumque genus vitaeque volantum
et quae marmoreo fert monstra sub aequore pontus.
igneus est ollis vigor et caelestis origo
seminibus, quantum non noxia corpora tardant
terrenique hebetant artus moribundaque membra.
hinc metuunt cupiuntque, dolent gaudentque, neque auras
dispiciunt clausae tenebris et carcere caeco.
quin et supremo cum lumine vita reliquit,
non tamen omne malum miseris nec funditus omnes
corporeae excedunt pestes, penitusque necesse est
multa diu concreta modis inolescere miris.
ergo exercentur poenis veterumque malorum
supplicia expendunt: aliae panduntur inanes 6.740
suspensae ad ventos, aliis sub gurgite vasto
infectum eluitur scelus aut exuritur igni:
quisque suos patimur manis. exinde per amplum
mittimur Elysium et pauci laeta arva tenemus,
donec longa dies perfecto temporis orbe
concretam exemit labem, purumque relinquit
aetherium sensum atque aurai simplicis ignem.
has omnis, ubi mille rotam volvere per annos,
Lethaeum ad fluvium deus evocat agmine magno,
scilicet immemores supera ut convexa revisant
rursus, et incipiant in corpora velle reverti.'
Dixerat Anchises natumque unaque Sibyllam
conventus trahit in medios turbamque sonantem,
et tumulum capit unde omnis longo ordine posset
adversos legere et venientum discere vultus.
Senz'altro desidero ricordarti e mostrare apertamente
e da tempo enumerare questa prole dei miei,
perché con me gioisca di più, trovata l'Italia."
"O padre, bisogna pensare che alcune anime di qui
vadano leggere al cielo e di nuovo tornino ai corpi
pesanti? Quale sì crudele desiderio di luce per le misere?"
"Parlerò certamente e non ti terrò sospeso, figlio"
riprende Anchise e chiarisce con ordine cosa per cosa.
"In principio lo spirito dentro anima il cielo, le terre,
le limpide pianure, il globo lucente della luna,
le stelle titanie e l'anima diffusa per le membra
smuove tutta la mole e s'unisce al grande corpo.
Di qui la specie umana ed animale, le vite degli uccelli,
ed i mostri che il mare offre sotto l'onda marmorea.
Tali semi hanno vigore igneo ed origine celeste,
fin quando non li ritardino i corpi nocivie li
inebetiscano organi di terra e membra che devon morire.
Perciò temono e vogliono, soffron e godono, ma
non vedono i cieli, chiuse in tenebre e carcere cieco.
Anzi quando la vita se n'è andata con l'ultima luce,
tuttavia non tutto il male né tutte le malattie fisiche
se nevanno completamente dai miseri: è necessario che
molte cose troppo indurite si sviluppino in strani modi.
Orbene son travagliate dalle pene e pagano i tormenti
dei mali passati: alcune vuote si aprono
sospese ai venti; per altre in un vasto gorgo
il peccato impregnato vien lavato o bruciato dal fuoco:
tutti soffriamo i propri castighi: di lì siam mandati
nell'ampio Elisio ed in pochi otteniamo i campi felici,
finchè un lungo giorno, compiutosi il corso del tempo,
ha tolto la macchia impregnata e lascia puro
il senso celeste ed il fuoco dal semplice soffio.
Tutte queste le chiama il dio, quando han girato la ruota
mille anni, presso il fiume Leteo in gran numero,
perché poi immemori rivedano il mondo di sopra
e di nuovo comincino a voler ritornare nei corpi.
Aveva parlato Anchise ed attira il figlio ed anche la Sibilla
in mezzo a gruppi e tra una folla che grida,
raggiunge un'altura, da cui potesse vedere tutti davanti
in lunga fila e riconoscere i volti dei passanti.
DE ROMANIS NEPOTIBUS (6.756-787)
RASSEGNA DEGLI EROI ROMANI (6. 756 - 787)
'Nunc age, Dardaniam prolem quae deinde sequatur
gloria, qui maneant Itala de gente nepotes,
inlustris animas nostrumque in nomen ituras,
expediam dictis, et te tua fata docebo.
ille, vides, pura iuvenis qui nititur hasta,
proxima sorte tenet lucis loca, primus ad auras
aetherias Italo commixtus sanguine surget,
Silvius, Albanum nomen, tua postuma proles,
quem tibi longaevo serum Lavinia coniunx
educet silvis regem regumque parentem,
unde genus Longa nostrum dominabitur Alba.
proximus ille Procas, Troianae gloria gentis,
et Capys et Numitor et qui te nomine reddet
Silvius Aeneas, pariter pietate vel armis
egregius, si umquam regnandam acceperit Albam.
qui iuvenes. quantas ostentant, aspice, viris
atque umbrata gerunt civili tempora quercu.
Orsù adesso la prole dardania e poi quale gloria ne segua,
quali siano i nipoti dalla popolazione italica,
le anime illustri destinate alla nostra gloria,
le spieghierò a parole ed a te rivelerò i tuoidestini.
Quel giovane, vedi, che si appoggia alla pura lancia,
tiene per sorte i luoghi vicinissimi alla luce, per primo sorge
per l'aria celeste, misto di sangue italico,
Silvio, nome albano, tua prole postuma,
che tardi per te vecchio la sposa Lavinia alleva
nei boschi re e padre di re,
da cui la nostra stirpe dominerà Alba Longa.
E' vicino quel Proca, gloria del popolo troiano,
Capi, Numitore e chi ti rinnoverà col nome
Silvio Enea, ugualmente famoso per pietà ed armi,
se mai riceverà Alba da governare.
Che giovani! Guarda quali forze mostrano!
E portan le tempie adombrate di quercia civica!
hi tibi Nomentum et Gabios urbemque Fidenam,
hi Collatinas imponent montibus arces,
Pometios Castrumque Inui Bolamque Coramque;
haec tum nomina erunt, nunc sunt sine nomine terrae.
quin et avo comitem sese Mavortius addet
Romulus, Assaraci quem sanguinis Ilia mater
educet. viden, ut geminae stant vertice cristae
et pater ipse suo superum iam signat honore? 6.780
en huius, nate, auspiciis illa incluta Roma
imperium terris, animos aequabit Olympo,
septemque una sibi muro circumdabit arces,
felix prole virum: qualis Berecyntia mater
invehitur curru Phrygias turrita per urbes
laeta deum partu, centum complexa nepotes,
omnis caelicolas, omnis supera alta tenentis.
Questi ti costruiranno Nomento, Gbi, e la città di Fidene,
questi ergeranno sui monti le rocche collatine,
Pomezia, il castello d'Inuo, Bola e Cora:
Allora questi saranno i nomi, ora son terre senza un nome.
Ancora Romolo, figlio di Marte, si unirà come compagno
al nonno, la madre Ilia della stirpe di Assaraco
lo alleverà. Vedi come le creste s'ergon gemello alla sommità,
e lo stesso padre dei celesti lo segna già del suo onore?
Ecco, figlio, coi suoi auspici quella famosa Roma:
eguaglierà l'impero alle terre, gli animi all'Olimpo,
unica si circonderà le sette rocche di muraglia,
fortunata per stirpe d'eroi: come la madre Berecinzia
turrita è portata sul cocchio per le città frigie,
gioiosa per la nascita di dei, abbracciando cento nipoti,
tutti celesti, tutti occupanti le massime altezze.
DE CAESARE AUGUSTO (6.788-807)
IL DIVINO CESARE AUGUSTO ( 6.788 -807)
huc geminas nunc flecte acies, hanc aspice gentem 6.788
Romanosque tuos. hic Caesar et omnis Iuli
progenies magnum caeli ventura sub axem.
hic vir, hic est, tibi quem promitti saepius audis,
Augustus Caesar, divi genus, aurea condet
saecula qui rursus Latio regnata per arva
Saturno quondam, super et Garamantas et Indos
proferet imperium; iacet extra sidera tellus,
extra anni solisque vias, ubi caelifer Atlas
axem umero torquet stellis ardentibus aptum.
huius in adventum iam nunc et Caspia regna
responsis horrent divum et Maeotia tellus,
et septemgemini turbant trepida ostia Nili.
nec vero Alcides tantum telluris obivit,
fixerit aeripedem cervam licet, aut Erymanthi
pacarit nemora et Lernam tremefecerit arcu;
nec qui pampineis victor iuga flectit habenis
Liber, agens celso Nysae de vertice tigris.
et dubitamus adhuc virtutem extendere factis,
aut metus Ausonia prohibet consistere terra?
Ora volgi qui i tuoi due occhi: osserva questo popolo,
i tuoi Romani.Qui c'è Cesare e tutta la stirpe
di Iulo, che verrà sotto l'asse del cielo:
Qui c'è l'eroe, questi, che più volte ti senti promesso,
Cesare Augusto, stirpe del dio, che di nuovo sul Lazio
fonderà le età d'oro , per campi un tempo governati
da Saturno, porterà il regno sopra i Garamanti
e gli Indi: il territorio sta fuori degli astri,
fuori dalle vie dell'anno e del sole, dove Atlante, portatore del cielo,
regge sulla spalla l'asse ornato di stelle splendenti.
Già ora per il suo arrivo i regni del Caspio temono
per i responsi degli dei, la terra Meozia
e le trepidanti foci del settemplice Nilo si turbano.
Neppure l'Alcide affrontò tanta terra
anche se trafisse la cerva dagli zoccoli di bronzo e se pacificò
i boschi d'Erimanto e se atterrì Lerna con l'arco:
ma neppure Libero, che vincitore guida le pariglie con briglie
di pampini, spingendo le tigri dall'alta cima di Nisa.
E ancora dubitiamo di aumentare l'eroismo con le azioni
o la paura impedisce di fermarci in terra ausonia?
DE ROMANORUM REGIBUS ATQUE VIRIS
ILLUSTRIBUS (6.808-859)
I PRIMI RE ED ALTRI EROI ( 6.808 -859)
quis procul ille autem ramis insignis olivae 6.808
sacra ferens? nosco crinis incanaque menta
regis Romani primam qui legibus urbem
fundabit, Curibus parvis et paupere terra
missus in imperium magnum. cui deinde subibit
otia qui rumpet patriae residesque movebit
Tullus in arma viros et iam desueta triumphis
agmina. quem iuxta sequitur iactantior Ancus
nunc quoque iam nimium gaudens popularibus auris.
vis et Tarquinios reges animamque superbam
ultoris Bruti, fascisque videre receptos?
consulis imperium hic primus saevasque securis
accipiet, natosque pater nova bella moventis 6.820
ad poenam pulchra pro libertate vocabit,
infelix, utcumque ferent ea facta minores:
vincet amor patriae laudumque immensa cupido.
quin Decios Drusosque procul saevumque securi
Ma chi è cului, lontano, illustre per i rami d'olivo
che reca oggetti sacri?Riconosco i capelli el il mento bianco
del re romano, che fonderà l'inizio della città
con le leggi, inviato dala piccola Curi e da povera terra
al grande impero. A lui poi subentrerà Tullo,
che romperà gli ozi della patria e muoverà alle armi
gli uomini pigri e le schiere ormai disabituate
ai trionfi. Vicino lo segue più baldanzoso Anco, ora
già troppo rallegrandosi dei favori popolari:
Vuoi pure vedere i re Tarquini e l'anima fiera
di Bruto vendicatore ed i fasci ripresi?
Costui riceverà il primo potere di console
e le tremende scuri ed il padre chiamerà a morte i figli,
che muovon nuove guerre per la bella libertà,
infelice, comunque i posteri riferiranno quei fatti.
Vincerà l'amor di patria e l'immensa voglia di gloria.
Poi osserva lontano i Deci, i Drusi ed il feroce Torquato
aspice Torquatum et referentem signa Camillum.
illae autem paribus quas fulgere cernis in armis,
concordes animae nunc et dum nocte prementur,
heu quantum inter se bellum, si lumina vitae
attigerint, quantas acies stragemque ciebunt,
aggeribus socer Alpinis atque arce Monoeci
descendens, gener adversis instructus Eois.
ne, pueri, ne tanta animis adsuescite bella
neu patriae validas in viscera vertite viris;
allitt
tuque prior, tu parce, genus qui ducis Olympo,
proice tela manu, sanguis meus.ille triumphata Capitolia ad alta Corintho
victor aget currum caesis insignis Achivis.
eruet ille Argos Agamemnoniasque Mycenas
ipsumque Aeaciden, genus armipotentis Achilli,
ultus avos Troiae templa et temerata Minervae. 6.840
quis te, magne Cato, tacitum aut te, Cosse, relinquat?
quis Gracchi genus aut geminos, duo fulmina belli,
Scipiadas, cladem Libyae, parvoque potentem
Fabricium vel te sulco, Serrane, serentem?
quo fessum rapitis, Fabii? tu Maximus ille es,
unus qui nobis cunctando restituis rem.
excudent alii spirantia mollius aera
credo equidem, vivos ducent de marmore vultus,
orabunt causas melius, caelique meatus
describent radio et surgentia sidera dicent:
tu regere imperio populos, Romane, memento
hae tibi erunt artes, pacique imponere morem,
parcere subiectis et debellare superbos.'
Sic pater Anchises, atque haec mirantibus addit:
'aspice, ut insignis spoliis Marcellus opimis
ingreditur victorque viros supereminet omnis.
hic rem Romanam magno turbante tumultu
sistet eques, sternet Poenos Gallumque rebellem,
tertiaque arma patri suspendet capta Quirino.'
con la scure e Camillo che riporta le insegne.
Ma quelle anime, che vedi risplendere con armi uguali,
adesso concordi e finchè sono oppressi dalla notte.
Ahi, quale guerra tra loro se raggiungerano le luci
della vita, quali eserciti e che strage richiameranno,
il suocero discendendo dalle alture alpine e dalla rocca
di Monaco, il genero, armato dall'oriente nemico.
No, ragazzi, non abituatevi a tali guerre nei cuori
e non rivolgete le energiche forze contro il seno della patria;
e tu per primo, t, perdona, che hai il sangue dall'Olimpo,
getta le armi dalla mano, o samgue mio.
Quello, vinta Corinto, condurrà da vincitore il cocchio
all'alto Campidoglio, illustre per gli Achei uccisi.
Egli abbatterà Argo e l'agamennonia Micene,
lo stesso Eacide, stirpe d'Achille potente nell'armi,
vendicando gli avi di Troia ed i templi profanati di Minerva.
Chi lascerebbein silenzio te, grande Catone, o te, Cosso?
Chi la stirpe di Gracco o entrambi gli Scipioni, due fulmini
di guerra, rovina dell Libia o Fabrizio, potente
di povertà, o te, Serrano, che semini nel solco?
Dove mi trascinate, stanco, o Fabi? Sei tu quel Massimo,
che da solo, temporeggiando, rigeneri lo stato?
Altri plasmeranno meglio le statue palpitanti,
lo credo proprio, trarranno dal marmo volti vivi,
tratteranno megli i processi e descriveranno con lo strumento
le strade del cielo e prediranno gli astri nascenti:
tu, Romano, ricordati di guidare i popoli col potere.
Tu avrai queste arti: imporre usanze di pace,
perdonare ai vinti ed abbattere i superbi":
Così il padre Anchise ed aggiunge per quelli che stupivano:
"Osserva come Marcello, glorioso per le ricche spoglie,
avanza e da vincitore supera tutti gli eroi.
Costui, da cavaliere, sistemerà lo stato romano, quando
un grande tumulto sconvolga, vincerà i Puni ed il Gallo ribele,
ed appenderà per terzo al padre Quirino le armi catturate."
DE MARCELLI FATO (6.860-887)
IL GIOVANE MARCELLO ( 6. 860 -887)
atque hic Aeneas una namque ire videbat 6.860
egregium forma iuvenem et fulgentibus armis,
sed frons laeta parum et deiecto lumina vultu
'quis, pater, ille, virum qui sic comitatur euntem?
filius, anne aliquis magna de stirpe nepotum?
qui strepitus circa comitum. quantum instar in ipso.
sed nox atra caput tristi circumvolat umbra.'
tum pater Anchises lacrimis ingressus obortis:
'o gnate, ingentem luctum ne quaere tuorum;
ostendent terris hunc tantum fata nec ultra
esse sinent. nimium vobis Romana propago
visa potens, superi, propria haec si dona fuissent.
quantos ille virum magnam Mavortis ad urbem
campus aget gemitus. vel quae, Tiberine, videbis
funera, cum tumulum praeterlabere recentem.
nec puer Iliaca quisquam de gente Latinos
in tantum spe tollet avos, nec Romula quondam
ullo se tantum tellus iactabit alumno.
heu pietas, heu prisca fides invictaque bello
dextera. non illi se quisquam impune tulisset
obvius armato, seu cum pedes iret in hostem 6.880
seu spumantis equi foderet calcaribus armos.
Ma qui Enea (infatti vedeva insieme procedere
un giovane, bello d'aspetto e splendente nelle armi,
ma poco lieta la fronte, gli occhi col volto abbassato):
"Chi è, padre, colui che accompagna l'eroe che avanza?
Il figlio o qualcuno dei nipoti della grande stirpe?
Che fervore di compagni, attorno! Quanta maestà in lui!
Ma una nera notte attornia il capo di triste ombra".
Allora il padre Anchise, spuntate le lacrime, iniziò:
"O figlio, con chiedere l'enorme luto dei tuoi:
i fatti lo mostreranno soltanto in terra né lasceranno
che resti di più. O celesti, la stirpe romana vi sembrò
troppo potente se questi doni fossero stati suoi.
Quanti gemiti d'eroi provocherà quella piana presso
la grande città di Marte! Quali funerali, o Tevere,
vedrai, quando scorrerai oltre la tomba fresca.
Nessun ragazzo della stirpe di Ilio innalzerà a tanto
per speranza gli avilatini, né la terra di Romolo
si glorierà mai tanto di alcun figlio.
Oh pietà, oh antica fede, destra invincibile
in guerra.A lui armato, nessuno si sarebe recato contro
impunemente, sia andando contro il nemico da fante, sia che calcasse
con gli speroni i fianchi di spumeggiante cavallo.
heu, miserande puer, si qua fata aspera rumpas,
tu Marcellus eris. manibus date lilia plenis
purpureos spargam flores animamque nepotis
his saltem accumulem donis, et fungar inani
munere.' sic tota passim regione vagantur
aeris in campis latis atque omnia lustrant.
Ohi, ragazzo degno di pianto: se mai rompessi i tuoi fati,
tu resterai marcello. Gettate gigli a piene mani,
che io sparga fiori purpurei e colmi l'anima del nipote
almeno con questi doni e faccia un inutile
regalo". Così camminano qua e là per tutta la regione
in vaste pianure ariose ed osservano tutto.
DE INFERORUM EXITU (6.888-901)
USCITA DAL REGNO DEGLI INFERI( 6. 888-901)
quae postquam Anchises natum per singula duxit 6.888
incenditque animum famae venientis amore,
exim bella viro memorat quae deinde gerenda,
Laurentisque docet populos urbemque Latini,
et quo quemque modo fugiatque feratque laborem.
Sunt geminae Somni portae, quarum altera fertur
cornea, qua veris facilis datur exitus umbris,
altera candenti perfecta nitens elephanto,
sed falsa ad caelum mittunt insomnia Manes.
his ibi tum natum Anchises unaque Sibyllam
prosequitur dictis portaque emittit eburna,
ille viam secat ad navis sociosque revisit.
Tum se ad Caietae recto fert limite portum. 6.900
anchora de prora iacitur; stant litore puppes.
Dopo che Anchise ebbe condotto il figlio per ogni singola parte
ed ebbe incendiato lo spirito di amore della fama in arrivo,
allora ricorda all'eroe le guerre, che son poi da combattere,
illustra i popoli di Laurento e la città di Latino
ed in che modo fugga e sopporti ogni fatica.
Son due le porte del Sonno, di cui una si dice
cornea, da cui è data una facile uscita alle vere ombre:
la seconda, brillante, fatta di splendente avorio,
ma gli spiriti mandano al cielo falzi sogni.
Qui poi Anchise accompagna il figlio insieme con la Sibilla
con queste parole e li lascia dalla porta d'avorio:
egli taglia la via verso le navi e rivede i compagni.
Poi si reca al porto di Gaeta per il litorale diritto.
L'ancora è calata dalla prua: sul lido stanno le poppe.
LIBER
VII
LIBRO
VII
DE CAIETA DISCESSU (7.1-9) - DE CIRCAEIS TERRIS (7.10-24)
- DE FLAVO TIBERI (7.25-36) - DE INVOCATIONE AD
MUSAM (7.37-45) - DE REGE LATINO DEORUMQUE
PORTENTIS (7.45-80) - DE FAUNI ORACULIS (7.81-106) - DE
MENSIS CONSUMPTIS (7.107-147) - DE LEGATIONE AD
LATINUM REGEM (7.148-191) - DE LEGATORUM ADITU AD
LATINUM REGEM (7.192-285) - DE IUNONE CUM ALLECTO
(7.286-340) - DE ALLECTO IN TERRAS MISSA (7.341-372) - DE
AMATA REGINA, FURORE INCENSA (7.373-403) - DE TURNO
AD BELLUM INCENSO (7.404-474) - DE SILVIAE CERVO
PRIMOQUE PROELIO (7.475-539) - DE IUNONIS IRA SATIATA
(7.540-571) - DE LATINO REGE IMMOTO (7.572-600) - DE
BELLI PORTIS (7.601-622) - DE LATIO ARMATO (7.623-640) DE ITALIAE VIRIS ARMATIS (7.641-802) DE VIRGINE CAMILLA (803-817) -
LIBER
VIII
DE BELLI INITIIS (8.1-30) - DE DEO TIBERINO (8.31-85) - DE ITINERE PER TIBERIM (8.86-101) - DE
PALLANTE, IUVENUM PRIMO (8.102-183) - DE HERCULE ET CACO (8.184-279) - DE CANTIBUS AD
HERCULIS LAUDES (8.280-306) - DE ANTIQUO LATIO (8.306-369) - DE VENERE ET VULCANO (8.370-406) DE VULCANI CAMINIS (8.407-453) - DE EVANDRI SERMONE AUXILIOQUE (8.454-519) - DE CYTHEREAE
VENERIS APERTO SIGNO (8.520-553) - DE EVANDRI SALUTE AD FILIUM (8.554-584) - DE DISCESSU A
PALLANTEO (8.585-607) - DE VULCANI ARMIS (8.608-625) - DE AENEAE CLIPEO (8.626-731)
LIBER
IX
DE TURNO ET IRI, A IUNONE MISSA (9.1-32) - DE RUTULIS IN TEUCRORUM CASTRIS (9.33-76) - DE
TEUCRORUM NAVIBUS IN DIVINAM FORMAM MUTATIS (9.77-125) - DE AUDACIS TURNI FIDUCIA
(9.126-175) - DE EURYALO ET NISO (9.176-223) - DE TEUCRUM DUCTORUM CONSILIO (9.224-313) - DE
NOCTURNA CAEDE (9.314-366) - DE EURYALI ET NISI INTERITU (9.367-449) - DE AENEADUM LUCTU
(9.450-472) - DE EURYALI MATRIS ULULATU (9.473-524) - DE ACRI PUGNA AD TURRIM (9.525-589) - DE
REMULO AB ASCANIO INTERFECTO (9.590-637) - DE APOLLINIS INTERVENTU (9.638-671) - DE
PANDARO ET BITIA (9.672-755) - DE TURNI CAEDE IN TEUCRORUM CASTRIS (9.756-777) - DE TURNO A
TEUCRORUM CASTRIS FUGATO (9.778-818)
LIBER
X
DE IOVIS CONCILIO (10.1-117) - DE AENEADUM LEGIONE DENUO OBSESSA (10.118-145) - DE ETRUSCIS
SOCIIS (10.146-214) - DE NYMPHARUM NUNTIO AD AENEAN (10.215-259) - DE AENEAE REDITU AD SUOS
(10.260-307) - DE PROELIO CUM RUTULIS (10.308-361) - DE PALLANTIS VIRTUTE (10.362-438) - DE
PALLANTIS INTERITU (10.439-509) - DE AENEAE IRA IN TURNUM (10.510-605) - DE IOVE ET IUNONE
(10.606-635) - DE TURNO A SORORE CUM DOLO DECEPTO (10.636-688) - DE MEZENTII INTERVENTU
(10.689-754) - DE AENEAE PUGNA CUM MEZENTIO (10.755-790) - DE LAUSI INTERITU (10.791-832) - DE
MEZENTIO AB AENEA NECATO (10.833-908)
LIBER
XI
DE AENEA VICTORE (11.1-58) - DE SUPREMO VALE (11.59-99) - DE ORATORIBUS VENIAM ROGANTIBUS
(11.100-138) - DE EVANDRI DOLORE GEMITUQUE (11.139-182) - DE EXSEQUIIS TEUCRORUM
RUTULORUMQUE (11.183-224) - DE LATINI REGIS CONCILIO (11.225-295) - DE LATINI REGIS PROPOSITO
(11.296-335) - DE DRANCIS IMPETU (11.336-375) - DE TURNI VIOLENTO RESPONSO (11.376-444) - DE
AENEAE ADVENTU (11.445-497) - DE TURNO ET CAMILLA (11.498-596) - DE EQUITUM PUGNA (11.597647) - DE CAMILLAE REBUS GESTIS (11.648-724) - DE TARCONTIS VIRTUTE (11.725-758) - DE CAMILLA
AB ARRUNTE VULNERATA (11.759-804) - DE CAMILLAE MORTE (11.805-835) - DE DIANAE ULTIONE
(11.836-867) - DE LATINIS FUGATIS (11.868-895) - DE AENEA ET TURNO (11.896-915) -
LIBER
XII
DE TURNO ET REGE LATINO (12.1-53) - DE REGINA AMATA ET TURNO (12.54-80) - DE TURNI ARMIS
(12.81-112) - DE CAMPO AD CERTAMEN PARATO (12.113-133) - DE IUNONE ET IUTURNA (12.134-160) - DE
FOEDERE PACTO (12.161-215) - DE IUTURNAE INTERVENTU CONTRA FOEDUS (12.216-243) - DE PUGNA
RENOVATA (12.244-323) - DE TURNI REBUS GESTIS (12.324-383) - DE AENEA A VENERE MATRE
SANATO (12.383-440) - DE AENEAE REDITU (12.441-467) - DE IUTURNAE DOLO (12.468-499) - DE AENEAE
ET TURNI CAEDIBUS (12.500-553) - DE URBE OBSESSA (12.554-592) - DE REGINAE AMATAE
VOLUNTARIA MORTE (12.593-649) - DE SACIS NUNTIO (12.650-680) - DE AENEAE ET TURNI SINGULARI
CERTAMINE (12.681-726) - DE TURNI FUGA (12.727-790) - DE IUNONE PACATA (12.791-842) - DE
IUTURNAE LUCTU (12.843-886) - DE TURNI MORTE (12.887-952)
LIBER VII
DE CAIETA DISCESSU (7.1-9) - DE CIRCAEIS TERRIS (7.10-24) - DE FLAVO TIBERI (7.25-36) - DE
INVOCATIONE AD MUSAM (7.37-45) - DE REGE LATINO DEORUMQUE PORTENTIS (7.45-80) - DE FAUNI
ORACULIS (7.81-106) - DE MENSIS CONSUMPTIS (7.107-147) - DE LEGATIONE AD LATINUM REGEM
(7.148-191) - DE LEGATORUM ADITU AD LATINUM REGEM (7.192-285) - DE IUNONE CUM ALLECTO
(7.286-340) - DE ALLECTO IN TERRAS MISSA (7.341-772) - DE AMATA REGINA, FURORE INCENSA (7.373403) - DE TURNO AD BELLUM INCENSO (7.404-474) - DE SILVIAE CERVO PRIMOQUE PROELIO (7.475539) - DE IUNONIS IRA SATIATA (7.540-571) - DE LATINO REGE IMMOTO (7.572-600) - DE BELLI PORTIS
(7.601-622) - DE LATIO ARMATO (7.623-640) - DE ITALIAE VIRIS ARMATIS (7.641-803) DE VIRGINE CAMILLA (803-817) DE CAIETA DISCESSU (7.1-9)
Tu quoque litoribus nostris, Aeneia nutrix, 7.1
aeternam moriens famam, Caieta, dedisti;
et nunc servat honos sedem tuus, ossaque nomen
Hesperia in magna, si qua est ea gloria, signat.
At pius exsequiis Aeneas rite solutis,
aggere composito tumuli, postquam alta quierunt
aequora, tendit iter velis portumque relinquit.
aspirant aurae in noctem nec candida cursus
luna negat, splendet tremulo sub lumine pontus.
DE CIRCAEIS TERRIS (7.10-24)
proxima Circaeae raduntur litora terrae,
7.10
dives inaccessos ubi Solis filia lucos
adsiduo resonat cantu, tectisque superbis
urit odoratam nocturna in lumina cedrum
arguto tenuis percurrens pectine telas.
hinc exaudiri gemitus iraeque leonum
15
vincla recusantum et sera sub nocte rudentum,
saetigerique sues atque in praesepibus ursi
saevire ac formae magnorum ululare luporum,
quos hominum ex facie dea saeva potentibus herbis
induerat Circe in vultus ac terga ferarum. 20
quae ne monstra pii paterentur talia Troes
delati in portus neu litora dira subirent,
Neptunus ventis implevit vela secundis,
atque fugam dedit et praeter vada fervida vexit.
DE FLAVO TIBERI (7.25-36)
Iamque rubescebat radiis mare et aethere ab alto 7.25
Aurora in roseis fulgebat lutea bigis,
cum venti posuere omnisque repente resedit
flatus, et in lento luctantur marmore tonsae.
atque hic Aeneas ingentem ex aequore lucum
prospicit. hunc inter fluvio Tiberinus amoeno 30
verticibus rapidis et multa flavus harena
in mare prorumpit. variae circumque supraque
adsuetae ripis volucres et fluminis alveo
aethera mulcebant cantu lucoque volabant.
flectere iter sociis terraeque advertere proras
35
imperat et laetus fluvio succedit opaco.
DE INVOCATIONE AD MUSAM (7.37-45)
Nunc age, qui reges, Erato, quae tempora, rerum 7.37
quis Latio antiquo fuerit status, advena classem
cum primum Ausoniis exercitus appulit oris,
expediam, et primae revocabo exordia pugnae.
40
tu vatem, tu, diva, mone. dicam horrida bella,
dicam acies actosque animis in funera reges,
Tyrrhenamque manum totamque sub arma coactam
Hesperiam. maior rerum mihi nascitur ordo,
maius opus moveo.
DE REGE LATINO DEORUMQUE PORTENTIS
(7.45-80)
Rex arva Latinus et urbes 7.45
iam senior longa placidas in pace regebat.
hunc Fauno et nympha genitum Laurente Marica
accipimus; Fauno Picus pater, isque parentem
te, Saturne, refert, tu sanguinis ultimus auctor.
filius huic fato divum prolesque virilis
50
nulla fuit, primaque oriens erepta iuventa est.
sola domum et tantas servabat filia sedes
iam matura viro, iam plenis nubilis annis.
multi illam magno e Latio totaque petebant
Ausonia; petit ante alios pulcherrimus omnis
55
Turnus, avis atavisque potens, quem regia coniunx
adiungi generum miro properabat amore;
sed variis portenta deum terroribus obstant.
laurus erat tecti medio in penetralibus altis
sacra comam multosque metu servata per annos, 7.60
quam pater inventam, primas cum conderet arces,
ipse ferebatur Phoebo sacrasse Latinus,
Laurentisque ab ea nomen posuisse colonis.
huius apes summum densae mirabile dictu
stridore ingenti liquidum trans aethera vectae 65
obsedere apicem, et pedibus per mutua nexis
examen subitum ramo frondente pependit.
continuo vates 'externum cernimus' inquit
'adventare virum et partis petere agmen easdem
partibus ex isdem et summa dominarier arce.' 70
praeterea, castis adolet dum altaria taedis,
et iuxta genitorem astat Lavinia virgo,
visa nefas longis comprendere crinibus ignem
atque omnem ornatum flamma crepitante cremari,
regalisque accensa comas, accensa coronam 75
insignem gemmis; tum fumida lumine fulvo
involvi ac totis Volcanum spargere tectis.
id vero horrendum ac visu mirabile ferri:
namque fore inlustrem fama fatisque canebant
ipsam, sed populo magnum portendere bellum. 7.80
DE FAUNI ORACULIS (7.81-106)
At rex sollicitus monstris oracula Fauni, 7.81
fatidici genitoris, adit lucosque sub alta
consulit Albunea, nemorum quae maxima sacro
fonte sonat saevamque exhalat opaca mephitim.
hinc Italae gentes omnisque Oenotria tellus
85
in dubiis responsa petunt; huc dona sacerdos
cum tulit et caesarum ovium sub nocte silenti
pellibus incubuit stratis somnosque petivit,
multa modis simulacra videt volitantia miris
et varias audit voces fruiturque deorum
90
conloquio atque imis Acheronta adfatur Avernis.
hic et tum pater ipse petens responsa Latinus
centum lanigeras mactabat rite bidentis,
atque harum effultus tergo stratisque iacebat
velleribus: subita ex alto vox reddita luco est: 95
'ne pete conubiis natam sociare Latinis,
o mea progenies, thalamis neu crede paratis;
externi venient generi, qui sanguine nostrum
nomen in astra ferant, quorumque a stirpe nepotes
omnia sub pedibus, qua sol utrumque recurrens 100
aspicit Oceanum, vertique regique videbunt.'
haec responsa patris Fauni monitusque silenti
nocte datos non ipse suo premit ore Latinus,
sed circum late volitans iam Fama per urbes
Ausonias tulerat, cum Laomedontia pubes
105
gramineo ripae religavit ab aggere classem.
DE MENSIS CONSUMPTIS (7.107-147)
Aeneas primique duces et pulcher Iulus 7.107
corpora sub ramis deponunt arboris altae,
instituuntque dapes et adorea liba per herbam
subiciunt epulis (sic Iuppiter ipse monebat ) 110
et Cereale solum pomis agrestibus augent.
consumptis hic forte aliis, ut vertere morsus
exiguam in Cererem penuria adegit edendi,
et violare manu malisque audacibus orbem
fatalis crusti patulis nec parcere quadris: 115
'heus, etiam mensas consumimus?' inquit Iulus,
nec plura, adludens. ea vox audita laborum
prima tulit finem, primamque loquentis ab ore
eripuit pater ac stupefactus numine pressit.
continuo 'salve fatis mihi debita tellus
7.120
vosque' ait 'o fidi Troiae salvete penates:
hic domus, haec patria est. genitor mihi talia namque
nunc repeto Anchises fatorum arcana reliquit:
"cum te, nate, fames ignota ad litora vectum
accisis coget dapibus consumere mensas,
tum sperare domos defessus, ibique memento
prima locare manu molirique aggere tecta."
haec erat illa fames, haec nos suprema manebat
exitiis positura modum.
quare agite et primo laeti cum lumine solis 130
quae loca, quive habeant homines, ubi moenia gentis,
vestigemus et a portu diversa petamus.
nunc pateras libate Iovi precibusque vocate
Anchisen genitorem, et vina reponite mensis.'
Sic deinde effatus frondenti tempora ramo
implicat et geniumque loci primamque deorum
Tellurem Nymphasque et adhuc ignota precatur
flumina, tum Noctem Noctisque orientia signa
Idaeumque Iovem Phrygiamque ex ordine matrem
invocat, et duplicis caeloque Ereboque parentis. 7.140
hic pater omnipotens ter caelo clarus ab alto
intonuit, radiisque ardentem lucis et auro
ipse manu quatiens ostendit ab aethere nubem.
diditur hic subito Troiana per agmina rumor
advenisse diem quo debita moenia condant. 145
certatim instaurant epulas atque omine magno
crateras laeti statuunt et vina coronant.
DE LEGATIONE AD LATINUM REGEM
(7.148-191)
Postera cum prima lustrabat lampade terras 7.148
orta dies, urbem et finis et litora gentis
diversi explorant: haec fontis stagna Numici, 150
hunc Thybrim fluvium, hic fortis habitare Latinos.
tum satus Anchisa delectos ordine ab omni
centum oratores augusta ad moenia regis
ire iubet, ramis velatos Palladis omnis,
donaque ferre viro pacemque exposcere Teucris.
haud mora, festinant iussi rapidisque feruntur
passibus. ipse humili designat moenia fossa
moliturque locum, primasque in litore sedes
castrorum in morem pinnis atque aggere cingit. 7.159
iamque iter emensi turris ac tecta Latinorum ipermetr.
ardua cernebant iuvenes muroque subibant.
ante urbem pueri et primaevo flore iuventus
exercentur equis domitantque in pulvere currus,
aut acris tendunt arcus aut lenta lacertis
spicula contorquent, cursuque ictuque lacessunt: 165
cum praevectus equo longaevi regis ad auris
nuntius ingentis ignota in veste reportat
advenisse viros. ille intra tecta vocari
imperat et solio medius consedit avito.
Tectum augustum, ingens, centum sublime columnis 5spo
urbe fuit summa, Laurentis regia Pici,
horrendum silvis et religione parentum.
hic sceptra accipere et primos attollere fascis
regibus omen erat; hoc illis curia templum,
hae sacris sedes epulis; hic ariete caeso
175
perpetuis soliti patres considere mensis.
quin etiam veterum effigies ex ordine avorum
antiqua e cedro, Italusque paterque Sabinus
vitisator curvam servans sub imagine falcem,
Saturnusque senex Ianique bifrontis imago 7.180
vestibulo astabant, aliique ab origine reges,
Martiaque ob patriam pugnando vulnera passi.
multaque praeterea sacris in postibus arma,
captivi pendent currus curvaeque secures
et cristae capitum et portarum ingentia claustra 185
spiculaque clipeique ereptaque rostra carinis.
ipse Quirinali lituo parvaque sedebat
succinctus trabea laevaque ancile gerebat
Picus, equum domitor, quem capta cupidine coniunx
aurea percussum virga versumque venenis
190
fecit avem Circe sparsitque coloribus alas.
DE LEGATORUM ADITU AD LATINUM REGEM
(7.192-285)
Tali intus templo divum patriaque Latinus 7.192
sede sedens Teucros ad sese in tecta vocavit,
atque haec ingressis placido prior edidit ore:
'dicite, Dardanidae neque enim nescimus et urbem 195
et genus, auditique advertitis aequore cursum,
quid petitis? quae causa rates aut cuius egentis
litus ad Ausonium tot per vada caerula vexit?
sive errore viae seu tempestatibus acti,
qualia multa mari nautae patiuntur in alto,
7.200
fluminis intrastis ripas portuque sedetis,
ne fugite hospitium, neve ignorate Latinos
Saturni gentem haud vinclo nec legibus aequam,
sponte sua veterisque dei se more tenentem.
atque equidem memini (fama est obscurior annis)
205
Auruncos ita ferre senes, his ortus ut agris
Dardanus Idaeas Phrygiae penetrarit ad urbes
Threiciamque Samum, quae nunc Samothracia fertur.
hinc illum Corythi Tyrrhena ab sede profectum
aurea nunc solio stellantis regia caeli
210
accipit et numerum divorum altaribus auget.'
Dixerat, et dicta Ilioneus sic voce secutus:
'rex, genus egregium Fauni, nec fluctibus actos
atra subegit hiems vestris succedere terris,
nec sidus regione viae litusve fefellit:
215
consilio hanc omnes animisque volentibus urbem
adferimur pulsi regnis, quae maxima quondam
extremo veniens sol aspiciebat Olympo.
ab Iove principium generis, Iove Dardana pubes
gaudet avo, rex ipse Iovis de gente suprema: 7.220
Troius Aeneas tua nos ad limina misit.
quanta per Idaeos saevis effusa Mycenis
tempestas ierit campos, quibus actus uterque
Europae atque Asiae fatis concurrerit orbis,
audiit et si quem tellus extrema refuso
225
summovet Oceano et si quem extenta plagarum
quattuor in medio dirimit plaga solis iniqui.
diluvio ex illo tot vasta per aequora vecti
dis sedem exiguam patriis litusque rogamus
innocuum et cunctis undamque auramque patentem. 230
non erimus regno indecores, nec vestra feretur
fama levis tantique abolescet gratia facti,
nec Troiam Ausonios gremio excepisse pigebit.
fata per Aeneae iuro dextramque potentem,
sive fide seu quis bello est expertus et armis:
235
multi nos populi, multae ne temne, quod ultro
praeferimus manibus vittas ac verba precantia
et petiere sibi et voluere adiungere gentes;
sed nos fata deum vestras exquirere terras
imperiis egere suis. hinc Dardanus ortus,
7.240
huc repetit iussisque ingentibus urget Apollo
Tyrrhenum ad Thybrim et fontis vada sacra Numici.
dat tibi praeterea fortunae parva prioris
munera, reliquias Troia ex ardente receptas.
hoc pater Anchises auro libabat ad aras,
245
hoc Priami gestamen erat cum iura vocatis
more daret populis, sceptrumque sacerque tiaras
Iliadumque labor vestes.'
Talibus Ilionei dictis defixa Latinus
obtutu tenet ora soloque immobilis haeret,
250
intentos volvens oculos. nec purpura regem
picta movet nec sceptra movent Priameia tantum
quantum in conubio natae thalamoque moratur,
et veteris Fauni volvit sub pectore sortem:
hunc illum fatis externa ab sede profectum
255
portendi generum paribusque in regna vocari
auspiciis, huic progeniem virtute futuram
egregiam et totum quae viribus occupet orbem.
tandem laetus ait: 'di nostra incepta secundent
auguriumque suum. dabitur, Troiane, quod optas. 7.260
munera nec sperno: non vobis rege Latino
divitis uber agri Troiaeve opulentia deerit.
ipse modo Aeneas, nostri si tanta cupido est,
si iungi hospitio properat sociusque vocari,
adveniat, vultus neve exhorrescat amicos:
265
pars mihi pacis erit dextram tetigisse tyranni.
vos contra regi mea nunc mandata referte:
est mihi nata, viro gentis quam iungere nostrae
non patrio ex adyto sortes, non plurima caelo
monstra sinunt; generos externis adfore ab oris, 270
hoc Latio restare canunt, qui sanguine nostrum
nomen in astra ferant. hunc illum poscere fata
et reor et, si quid veri mens augurat, opto.'
haec effatus equos numero pater eligit omni
(stabant ter centum nitidi in praesepibus altis; ) 275
omnibus extemplo Teucris iubet ordine duci
instratos ostro alipedes pictisque tapetis
aurea pectoribus demissa monilia pendent,
tecti auro fulvum mandunt sub dentibus aurum,
absenti Aeneae currum geminosque iugalis 7.280
semine ab aetherio spirantis naribus ignem,
illorum de gente patri quos daedala Circe
supposita de matre nothos furata creavit.
talibus Aeneadae donis dictisque Latini
sublimes in equis redeunt pacemque reportant. 285
DE IUNONE CUM ALLECTO (7.286-340)
Ecce autem Inachiis sese referebat ab Argis 6.286
saeva Iovis coniunx aurasque invecta tenebat,
et laetum Aenean classemque ex aethere longe
Dardaniam Siculo prospexit ab usque Pachyno.
moliri iam tecta videt, iam fidere terrae,
290
deseruisse rates: stetit acri fixa dolore.
tum quassans caput haec effundit pectore dicta:
'heu stirpem invisam et fatis contraria nostris
fata Phrygum. num Sigeis occumbere campis,
num capti potuere capi? num incensa cremavit
295
Troia viros? medias acies mediosque per ignis
invenere viam. at, credo, mea numina tandem
fessa iacent, odiis aut exsaturata quievi.
quin etiam patria excussos infesta per undas
ausa sequi et profugis toto me opponere ponto. 7.300
absumptae in Teucros vires caelique marisque.
quid Syrtes aut Scylla mihi, quid vasta Charybdis
profuit? optato conduntur Thybridis alveo
securi pelagi atque mei. Mars perdere gentem
immanem Lapithum valuit, concessit in iras
305
ipse deum antiquam genitor Calydona Dianae,
quod scelus aut Lapithis tantum aut Calydone merente?
ast ego, magna Iovis coniunx, nil linquere inausum
quae potui infelix, quae memet in omnia verti,
vincor ab Aenea. quod si mea numina non sunt
310
magna satis, dubitem haud equidem implorare quod
usquam est:
flectere si nequeo superos, Acheronta movebo.
non dabitur regnis, esto, prohibere Latinis,
atque immota manet fatis Lavinia coniunx:
at trahere atque moras tantis licet addere rebus,
315
at licet amborum populos exscindere regum.
hac gener atque socer coeant mercede suorum:
sanguine Troiano et Rutulo dotabere, virgo,
et Bellona manet te pronuba. nec face tantum
Cisseis praegnas ignis enixa iugalis;
7.320
quin idem Veneri partus suus et Paris alter,
funestaeque iterum recidiva in Pergama taedae.'
Haec ubi dicta dedit, terras horrenda petivit;
luctificam Allecto dirarum ab sede dearum
infernisque ciet tenebris, cui tristia bella
325
iraeque insidiaeque et crimina noxia cordi.
odit et ipse pater Pluton, odere sorores
Tartareae monstrum: tot sese vertit in ora,
tam saevae facies, tot pullulat atra colubris.
quam Iuno his acuit verbis ac talia fatur:
330
'hunc mihi da proprium, virgo sata Nocte, laborem,
hanc operam, ne noster honos infractave cedat
fama loco, neu conubiis ambire Latinum
Aeneadae possint Italosve obsidere finis.
tu potes unanimos armare in proelia fratres
335
atque odiis versare domos, tu verbera tectis
funereasque inferre faces, tibi nomina mille,
mille nocendi artes. fecundum concute pectus,
dissice compositam pacem, sere crimina belli;
arma velit poscatque simul rapiatque iuventus.' 340
DE ALLECTO IN TERRAS MISSA (7.341-372)
Exim Gorgoneis Allecto infecta venenis 7.341
principio Latium et Laurentis tecta tyranni
celsa petit, tacitumque obsedit limen Amatae,
quam super adventu Teucrum Turnique hymenaeis
femineae ardentem curaeque iraeque coquebant. 345
huic dea caeruleis unum de crinibus anguem
conicit, inque sinum praecordia ad intima subdit,
quo furibunda domum monstro permisceat omnem.
ille inter vestis et levia pectora lapsus
volvitur attactu nullo, fallitque furentem
350
vipeream inspirans animam; fit tortile collo
aurum ingens coluber, fit longae taenia vittae
innectitque comas et membris lubricus errat.
ac dum prima lues udo sublapsa veneno
pertemptat sensus atque ossibus implicat ignem 355
necdum animus toto percepit pectore flammam,
mollius et solito matrum de more locuta est,
multa super natae lacrimans Phrygiisque hymenaeis:
'exsulibusne datur ducenda Lavinia Teucris,
o genitor, nec te miseret nataeque tuique?
7.360
nec matris miseret, quam primo Aquilone relinquet
perfidus alta petens abducta virgine praedo?
at non sic Phrygius penetrat Lacedaemona pastor,
Ledaeamque Helenam Troianas vexit ad urbes?
quid tua sancta fides? quid cura antiqua tuorum 365
et consanguineo totiens data dextera Turno?
si gener externa petitur de gente Latinis,
idque sedet, Faunique premunt te iussa parentis,
omnem equidem sceptris terram quae libera nostris
dissidet externam reor et sic dicere divos.
370
et Turno, si prima domus repetatur origo,
Inachus Acrisiusque patres mediaeque Mycenae.'
DE AMATA REGINA, FURORE INCENSA (7.373-403)
His ubi nequiquam dictis experta Latinum 7.373
contra stare videt, penitusque in viscera lapsum
serpentis furiale malum totamque pererrat,
375
tum vero infelix ingentibus excita monstris
immensam sine more furit lymphata per urbem.
ceu quondam torto volitans sub verbere turbo,
quem pueri magno in gyro vacua atria circum
intenti ludo exercent - ille actus habena
7.380
curvatis fertur spatiis; stupet inscia supra
impubesque manus mirata volubile buxum;
dant animos plagae: non cursu segnior illo
per medias urbes agitur populosque ferocis.
quin etiam in silvas simulato numine Bacchi
385
maius adorta nefas maioremque orsa furorem
evolat et natam frondosis montibus abdit,
quo thalamum eripiat Teucris taedasque moretur,
euhoe Bacche fremens, solum te virgine dignum
vociferans: etenim mollis tibi sumere thyrsos, 390
te lustrare choro, sacrum tibi pascere crinem.
fama volat, furiisque accensas pectore matres
idem omnis simul ardor agit nova quaerere tecta.
deseruere domos, ventis dant colla comasque;
ast aliae tremulis ululatibus aethera complent
395
pampineasque gerunt incinctae pellibus hastas.
ipsa inter medias flagrantem fervida pinum
sustinet ac natae Turnique canit hymenaeos
sanguineam torquens aciem, torvumque repente
clamat: 'io matres, audite, ubi quaeque, Latinae: 7.400
si qua piis animis manet infelicis Amatae
gratia, si iuris materni cura remordet,
solvite crinalis vittas, capite orgia mecum.'
DE TURNO AD BELLUM INCENSO (7.404-474)
talem inter silvas, inter deserta ferarum
reginam Allecto stimulis agit undique Bacchi.
405
Postquam visa satis primos acuisse furores
consiliumque omnemque domum vertisse Latini,
protinus hinc fuscis tristis dea tollitur alis
audacis Rutuli ad muros, quam dicitur urbem
Acrisioneis Danae fundasse colonis
410
praecipiti delata Noto. locus Ardea quondam
dictus avis, et nunc magnum manet Ardea nomen,
sed fortuna fuit. tectis hic Turnus in altis
iam mediam nigra carpebat nocte quietem.
Allecto torvam faciem et furialia membra
415
exuit, in vultus sese transformat anilis
et frontem obscenam rugis arat, induit albos
cum vitta crinis, tum ramum innectit olivae;
fit Calybe Iunonis anus templique sacerdos,
et iuveni ante oculos his se cum vocibus offert: 7.420
'Turne, tot in cassum fusos patiere labores,
et tua Dardaniis transcribi sceptra colonis?
rex tibi coniugium et quaesitas sanguine dotes
abnegat, externusque in regnum quaeritur heres.
i nunc, ingratis offer te, inrise, periclis;
425
Tyrrhenas, i, sterne acies, tege pace Latinos.
haec adeo tibi me, placida cum nocte iaceres,
ipsa palam fari omnipotens Saturnia iussit.
quare age et armari pubem portisque moveri
laetus in arma para, et Phrygios qui flumine pulchro 430
consedere duces pictasque exure carinas.
caelestum vis magna iubet. rex ipse Latinus,
ni dare coniugium et dicto parere fatetur,
sentiat et tandem Turnum experiatur in armis.'
Hic iuvenis vatem inridens sic orsa vicissim 435
ore refert: 'classis invectas Thybridis undam
non, ut rere, meas effugit nuntius auris;
ne tantos mihi finge metus. nec regia Iuno
immemor est nostri.
sed te victa situ verique effeta senectus,
7.440
o mater, curis nequiquam exercet, et arma
regum inter falsa vatem formidine ludit.
cura tibi divum effigies et templa tueri;
bella viri pacemque gerent quis bella gerenda.'
Talibus Allecto dictis exarsit in iras.
445
at iuveni oranti subitus tremor occupat artus,
deriguere oculi: tot Erinys sibilat hydris
tantaque se facies aperit; tum flammea torquens
lumina cunctantem et quaerentem dicere plura
reppulit, et geminos erexit crinibus anguis,
450
verberaque insonuit rabidoque haec addidit ore:
'en ego victa situ, quam veri effeta senectus
arma inter regum falsa formidine ludit.
respice ad haec: adsum dirarum ab sede sororum,
bella manu letumque gero.'
455
sic effata facem iuveni coniecit et atro
lumine fumantis fixit sub pectore taedas.
olli somnum ingens rumpit pavor, ossaque et artus
perfundit toto proruptus corpore sudor.
arma amens fremit, arma toro tectisque requirit; 7.460
saevit amor ferri et scelerata insania belli,
ira super: magno veluti cum flamma sonore
virgea suggeritur costis undantis aeni
exsultantque aestu latices, furit intus aquai
fumidus atque alte spumis exuberat amnis,
465
nec iam se capit unda, volat vapor ater ad auras.
ergo iter ad regem polluta pace Latinum
indicit primis iuvenum et iubet arma parari,
tutari Italiam, detrudere finibus hostem;
se satis ambobus Teucrisque venire Latinisque. 470
haec ubi dicta dedit divosque in vota vocavit,
certatim sese Rutuli exhortantur in arma.
hunc decus egregium formae movet atque iuventae,
hunc atavi reges, hunc claris dextera factis.
DE SILVIAE CERVO PRIMOQUE PROELIO
(7.475-539)
Dum Turnus Rutulos animis audacibus implet, 7.475
Allecto in Teucros Stygiis se concitat alis,
arte nova, speculata locum, quo litore pulcher
insidiis cursuque feras agitabat Iulus.
hic subitam canibus rabiem Cocytia virgo
obicit et noto naris contingit odore,
7.480
ut cervum ardentes agerent; quae prima laborum
causa fuit belloque animos accendit agrestis.
cervus erat forma praestanti et cornibus ingens,
Tyrrhidae pueri quem matris ab ubere raptum
nutribant Tyrrhusque pater, cui regia parent
485
armenta et late custodia credita campi.
adsuetum imperiis soror omni Silvia cura
mollibus intexens ornabat cornua sertis,
pectebatque ferum puroque in fonte lavabat.
ille manum patiens mensaeque adsuetus erili
490
errabat silvis rursusque ad limina nota
ipse domum sera quamvis se nocte ferebat.
hunc procul errantem rabidae venantis Iuli
commovere canes, fluvio cum forte secundo
deflueret ripaque aestus viridante levaret.
495
ipse etiam eximiae laudis succensus amore
Ascanius curvo derexit spicula cornu;
nec dextrae erranti deus afuit, actaque multo
perque uterum sonitu perque ilia venit harundo.
saucius at quadripes nota intra tecta refugit
7.500
successitque gemens stabulis, questuque cruentus
atque imploranti similis tectum omne replebat.
Silvia prima soror palmis percussa lacertos
auxilium vocat et duros conclamat agrestis.
olli (pestis enim tacitis latet aspera silvis)
505
improvisi adsunt, hic torre armatus obusto,
stipitis hic gravidi nodis; quod cuique repertum
rimanti telum ira facit. vocat agmina Tyrrhus,
quadrifidam quercum cuneis ut forte coactis
scindebat rapta spirans immane securi.
510
At saeva e speculis tempus dea nacta nocendi
ardua tecta petit stabuli et de culmine summo
pastorale canit signum cornuque recurvo
Tartaream intendit vocem, qua protinus omne
contremuit nemus et silvae insonuere profundae; onomat
audiit et Triviae longe lacus, audiit amnis
sulpurea Nar albus aqua fontesque Velini,
et trepidae matres pressere ad pectora natos.
tum vero ad vocem celeres, qua bucina signum
dira dedit, raptis concurrunt undique telis
7.520
indomiti agricolae, nec non et Troia pubes
Ascanio auxilium castris effundit apertis.
derexere acies. non iam certamine agresti
stipitibus duris agitur sudibusve praeustis,
sed ferro ancipiti decernunt atraque late
525
horrescit strictis seges ensibus, aeraque fulgent
sole lacessita et lucem sub nubila iactant:
fluctus uti primo coepit cum albescere vento,
paulatim sese tollit mare et altius undas
erigit, inde imo consurgit ad aethera fundo.
530
hic iuvenis primam ante aciem stridente sagitta,
natorum Tyrrhi fuerat qui maximus, Almo,
sternitur; haesit enim sub gutture vulnus et udae
vocis iter tenuemque inclusit sanguine vitam.
corpora multa virum circa seniorque Galaesus,
535
dum paci medium se offert, iustissimus unus
qui fuit Ausoniisque olim ditissimus arvis:
quinque greges illi balantum, quina redibant
armenta, et terram centum vertebat aratris.
DE IUNONIS IRA SATIATA (7.540-571)
Atque ea per campos aequo dum Marte geruntur, 7.540
promissi dea facta potens, ubi sanguine bellum
imbuit et primae commisit funera pugnae,
deserit Hesperiam et caeli conversa per auras
Iunonem victrix adfatur voce superba:
'en, perfecta tibi bello discordia tristi;
545
dic in amicitiam coeant et foedera iungant.
quandoquidem Ausonio respersi sanguine Teucros,
hoc etiam his addam, tua si mihi certa voluntas:
finitimas in bella feram rumoribus urbes,
accendamque animos insani Martis amore
550
undique ut auxilio veniant; spargam arma per agros.'
tum contra Iuno: 'terrorum et fraudis abunde est:
stant belli causae, pugnatur comminus armis,
quae fors prima dedit, sanguis novus imbuit arma.
talia coniugia et talis celebrent hymenaeos
555
egregium Veneris genus et rex ipse Latinus.
te super aetherias errare licentius auras
haud pater ille velit, summi regnator Olympi.
cede locis. ego, si qua super fortuna laborum est,
ipsa regam.' talis dederat Saturnia voces;
7.560
illa autem attollit stridentis anguibus alas
Cocytique petit sedem supera ardua linquens.
est locus Italiae medio sub montibus altis,
nobilis et fama multis memoratus in oris,
Amsancti valles; densis hunc frondibus atrum
565
urget utrimque latus nemoris, medioque fragosus
dat sonitum saxis et torto vertice torrens.
hic specus horrendum et saevi spiracula Ditis
monstrantur, ruptoque ingens Acheronte vorago
pestiferas aperit fauces, quis condita Erinys,
570
invisum numen, terras caelumque levabat.
DE LATINO REGE IMMOTO (7.572-600)
Nec minus interea extremam Saturnia bello
imponit regina manum. ruit omnis in urbem
pastorum ex acie numerus, caesosque reportant
Almonem puerum foedatique ora Galaesi,
implorantque deos obtestanturque Latinum.
Turnus adest medioque in crimine caedis et igni
terrorem ingeminat: Teucros in regna vocari,
stirpem admisceri Phrygiam, se limine pelli.
tum quorum attonitae Baccho nemora avia matres
insultant thiasis (neque enim leve nomen Amatae )
undique collecti coeunt Martemque fatigant.
ilicet infandum cuncti contra omina bellum,
contra fata deum perverso numine poscunt.
certatim regis circumstant tecta Latini;
ille velut pelago rupes immota resistit,
ut pelagi rupes magno veniente fragore,
quae sese multis circum latrantibus undis
mole tenet; scopuli nequiquam et spumea circum
saxa fremunt laterique inlisa refunditur alga.
verum ubi nulla datur caecum exsuperare potestas
consilium, et saevae nutu Iunonis eunt res,
multa deos aurasque pater testatus inanis
'frangimur heu fatis' inquit 'ferimurque procella.
ipsi has sacrilego pendetis sanguine poenas,
o miseri. te, Turne, nefas, te triste manebit
supplicium, votisque deos venerabere seris.
7.572
575
7.580
585
590
595
nam mihi parta quies, omnisque in limine portus
funere felici spolior.' nec plura locutus
saepsit se tectis rerumque reliquit habenas.
7.600
DE BELLI PORTIS (7.601-622)
Mos erat Hesperio in Latio, quem protinus urbes 7.601
Albanae coluere sacrum, nunc maxima rerum
Roma colit, cum prima movent in proelia Martem,
sive Getis inferre manu lacrimabile bellum
Hyrcanisve Arabisve parant, seu tendere ad Indos
605
Auroramque sequi Parthosque reposcere signa:
sunt geminae Belli portae, sic nomine dicunt,
religione sacrae et saevi formidine Martis;
centum aerei claudunt vectes aeternaque ferri
robora, nec custos absistit limine Ianus.
610
has, ubi certa sedet patribus sententia pugnae,
ipse Quirinali trabea cinctuque Gabino
insignis reserat stridentia limina consul,
ipse vocat pugnas; sequitur tum cetera pubes,
aereaque adsensu conspirant cornua rauco.
615
hoc et tum Aeneadis indicere bella Latinus
more iubebatur tristisque recludere portas.
abstinuit tactu pater aversusque refugit
foeda ministeria, et caecis se condidit umbris.
tum regina deum caelo delapsa morantis
7.620
impulit ipsa manu portas, et cardine verso
Belli ferratos rumpit Saturnia postis.
DE LATIO ARMATO (7.623-640)
ardet inexcita Ausonia atque immobilis ante; 7.623
pars pedes ire parat campis, pars arduus altis
pulverulentus equis furit; omnes arma requirunt. 625
pars levis clipeos et spicula lucida tergent
arvina pingui subiguntque in cote securis;
signaque ferre iuvat sonitusque audire tubarum.
quinque adeo magnae positis incudibus urbes
tela novant, Atina potens Tiburque superbum, 630
Ardea Crustumerique et turrigerae Antemnae.
tegmina tuta cavant capitum flectuntque salignas
umbonum cratis; alii thoracas aenos
aut levis ocreas lento ducunt argento;
vomeris huc et falcis honos, huc omnis aratri 635
cessit amor; recoquunt patrios fornacibus ensis.
classica iamque sonant, it bello tessera signum;
hic galeam tectis trepidus rapit, ille trementis
ad iuga cogit equos, clipeumque auroque trilicem
loricam induitur fidoque accingitur ense.
7.640
DE ITALIAE VIRIS ARMATIS (7.641-803)
Pandite nunc Helicona, deae, cantusque movete, 7.641
qui bello exciti reges, quae quemque secutae
complerint campos acies, quibus Itala iam tum
floruerit terra alma viris, quibus arserit armis;
et meministis enim, divae, et memorare potestis; 645
ad nos vix tenuis famae perlabitur aura.
Primus init bellum Tyrrhenis asper ab oris
contemptor divum Mezentius agminaque armat.
filius huic iuxta Lausus, quo pulchrior alter
non fuit excepto Laurentis corpore Turni;
650
Lausus, equum domitor debellatorque ferarum,
ducit Agyllina nequiquam ex urbe secutos
mille viros, dignus patriis qui laetior esset
imperiis et cui pater haud Mezentius esset.
Post hos insignem palma per gramina currum 655
victoresque ostentat equos satus Hercule pulchro
pulcher Aventinus, clipeoque insigne paternum
centum anguis cinctamque gerit serpentibus Hydram;
collis Aventini silva quem Rhea sacerdos
furtivum partu sub luminis edidit oras,
7.660
mixta deo mulier, postquam Laurentia victor
Geryone exstincto Tirynthius attigit arva,
Tyrrhenoque boves in flumine lavit Hiberas.
pila manu saevosque gerunt in bella dolones,
et tereti pugnant mucrone veruque Sabello.
665
ipse pedes, tegimen torquens immane leonis,
terribili impexum saeta cum dentibus albis
indutus capiti, sic regia tecta subibat,
horridus Herculeoque umeros innexus amictu.
Tum gemini fratres Tiburtia moenia linquunt, 670
fratris Tiburti dictam cognomine gentem,
Catillusque acerque Coras, Argiva iuventus,
et primam ante aciem densa inter tela feruntur:
ceu duo nubigenae cum vertice montis ab alto
descendunt Centauri Homolen Othrymque nivalem 675
linquentes cursu rapido; dat euntibus ingens
silva locum et magno cedunt virgulta fragore.
Nec Praenestinae fundator defuit urbis,
Volcano genitum pecora inter agrestia regem
inventumque focis omnis quem credidit aetas, 7.680
Caeculus. hunc legio late comitatur agrestis:
quique altum Praeneste viri quique arva Gabinae
Iunonis gelidumque Anienem et roscida rivis
Hernica saxa colunt, quos dives Anagnia pascis,
quos Amasene pater. non illis omnibus arma
685
nec clipei currusve sonant; pars maxima glandes
liventis plumbi spargit, pars spicula gestat
bina manu, fulvosque lupi de pelle galeros
tegmen habent capiti; vestigia nuda sinistri
instituere pedis, crudus tegit altera pero.
690
At Messapus, equum domitor, Neptunia proles,
quem neque fas igni cuiquam nec sternere ferro,
iam pridem resides populos desuetaque bello
agmina in arma vocat subito ferrumque retractat.
hi Fescenninas acies Aequosque Faliscos,
695
hi Soractis habent arces Flaviniaque arva
et Cimini cum monte lacum lucosque Capenos.
ibant aequati numero regemque canebant:
ceu quondam nivei liquida inter nubila cycni
cum sese e pastu referunt et longa canoros
7.700
dant per colla modos, sonat amnis et Asia longe
pulsa palus.
nec quisquam aeratas acies examine tanto
misceri putet, aeriam sed gurgite ab alto
urgeri volucrum raucarum ad litora nubem.
705
Ecce Sabinorum prisco de sanguine magnum
agmen agens Clausus magnique ipse agminis instar,
Claudia nunc a quo diffunditur et tribus et gens
per Latium, postquam in partem data Roma Sabinis.
una ingens Amiterna cohors priscique Quirites, 710
Ereti manus omnis oliviferaeque Mutuscae;
qui Nomentum urbem, qui Rosea rura Velini,
qui Tetricae horrentis rupes montemque Severum
Casperiamque colunt Forulosque et flumen Himellae,
qui Tiberim Fabarimque bibunt, quos frigida misit 715
Nursia, et Ortinae classes populique Latini,
quosque secans infaustum interluit Allia nomen:
quam multi Libyco volvuntur marmore fluctus
saevus ubi Orion hibernis conditur undis,
vel cum sole novo densae torrentur aristae
7.720
aut Hermi campo aut Lyciae flaventibus arvis.
scuta sonant pulsuque pedum conterrita tellus. onomatop
Hinc Agamemnonius, Troiani nominis hostis,
curru iungit Halaesus equos Turnoque ferocis
mille rapit populos, vertunt felicia Baccho
725
Massica qui rastris, et quos de collibus altis
Aurunci misere patres Sidicinaque iuxta
aequora, quique Cales linquunt amnisque vadosi
accola Volturni, pariterque Saticulus asper
Oscorumque manus. teretes sunt aclydes illis
730
tela, sed haec lento mos est aptare flagello.
laevas caetra tegit, falcati comminus enses.
Nec tu carminibus nostris indictus abibis,
Oebale, quem generasse Telon Sebethide nympha
fertur, Teleboum Capreas cum regna teneret,
735
iam senior; patriis sed non et filius arvis
contentus late iam tum dicione premebat
Sarrastis populos et quae rigat aequora Sarnus,
quique Rufras Batulumque tenent atque arva Celemnae,
et quos maliferae despectant moenia Abellae, 7.740
Teutonico ritu soliti torquere cateias;
tegmina quis capitum raptus de subere cortex
aerataeque micant peltae, micat aereus ensis.
Et te montosae misere in proelia Nersae,
Ufens, insignem fama et felicibus armis,
745
horrida praecipue cui gens adsuetaque multo
venatu nemorum, duris Aequicula glaebis.
armati terram exercent semperque recentis
convectare iuvat praedas et vivere rapto.
Quin et Marruvia venit de gente sacerdos 750
fronde super galeam et felici comptus oliva
Archippi regis missu, fortissimus Umbro,
vipereo generi et graviter spirantibus hydris
spargere qui somnos cantuque manuque solebat,
mulcebatque iras et morsus arte levabat.
755
sed non Dardaniae medicari cuspidis ictum
evaluit neque eum iuvere in vulnera cantus
somniferi et Marsis quaesitae montibus herbae.
te nemus Angitiae, vitrea te Fucinus unda,
te liquidi flevere lacus.
7.760
Ibat et Hippolyti proles pulcherrima bello,
Virbius, insignem quem mater Aricia misit,
eductum Egeriae lucis umentia circum
litora, pinguis ubi et placabilis ara Dianae.
namque ferunt fama Hippolytum, postquam arte novercae
occiderit patriasque explerit sanguine poenas
turbatis distractus equis, ad sidera rursus
aetheria et superas caeli venisse sub auras,
Paeoniis revocatum herbis et amore Dianae.
tum pater omnipotens aliquem indignatus ab umbris 770
mortalem infernis ad lumina surgere vitae,
ipse repertorem medicinae talis et artis
fulmine Phoebigenam Stygias detrusit ad undas.
at Trivia Hippolytum secretis alma recondit
sedibus et nymphae Egeriae nemorique relegat, 775
solus ubi in silvis Italis ignobilis aevum
exigeret versoque ubi nomine Virbius esset.
unde etiam templo Triviae lucisque sacratis
cornipedes arcentur equi, quod litore currum
et iuvenem monstris pavidi effudere marinis. 7.780
filius ardentis haud setius aequore campi
exercebat equos curruque in bella ruebat.
Ipse inter primos praestanti corpore Turnus
vertitur arma tenens et toto vertice supra est.
cui triplici crinita iuba galea alta Chimaeram 785
sustinet Aetnaeos efflantem faucibus ignis;
tam magis illa fremens et tristibus effera flammis
quam magis effuso crudescunt sanguine pugnae.
at levem clipeum sublatis cornibus Io
auro insignibat, iam saetis obsita, iam bos,
790
(argumentum ingens), et custos virginis Argus,
caelataque amnem fundens pater Inachus urna.
insequitur nimbus peditum clipeataque totis
agmina densentur campis, Argivaque pubes
Auruncaeque manus, Rutuli veteresque Sicani, 795
et Sacranae acies et picti scuta Labici;
qui saltus, Tiberine, tuos sacrumque Numici
litus arant Rutulosque exercent vomere collis
Circaeumque iugum, quis Iuppiter Anxurus arvis
praesidet et viridi gaudens Feronia luco;
7.800
qua Saturae iacet atra palus gelidusque per imas
quaerit iter vallis atque in mare conditur Ufens.
DE VIRGINE CAMILLA (7.803-817)
Hos super advenit Volsca de gente Camilla 7.803
agmen agens equitum et florentis aere catervas,
bellatrix, non illa colo calathisve Minervae
805
femineas adsueta manus, sed proelia virgo
dura pati cursuque pedum praevertere ventos.
illa vel intactae segetis per summa volaret
gramina nec teneras cursu laesisset aristas,
vel mare per medium fluctu suspensa tumenti 7.810
ferret iter celeris nec tingeret aequore plantas.
illam omnis tectis agrisque effusa iuventus
turbaque miratur matrum et prospectat euntem,
attonitis inhians animis ut regius ostro
velet honos levis umeros, ut fibula crinem
815
auro internectat, Lyciam ut gerat ipsa pharetram
et pastoralem praefixa cuspide myrtum.
LIBER VIII
DE BELLI INITIIS (8.1-30) - DE DEO TIBERINO (8.3185) - DE ITINERE PER TIBERIM (8.86-101) - DE
PALLANTE, IUVENUM PRIMO (8.102-183) - DE
HERCULE ET CACO (8.184-279) - DE CANTIBUS AD
HERCULIS LAUDES (8.280-306) - DE ANTIQUO
LATIO (8.306-369) - DE VENERE ET VULCANO
(8.370-406) - DE VULCANI CAMINIS (8.407-453) - DE
EVANDRI SERMONE AUXILIOQUE (8.454-519) - DE
CYTHEREAE VENERIS APERTO SIGNO (8.520-553) DE EVANDRI SALUTE AD FILIUM (8.554-584) - DE
DISCESSU A PALLANTEO (8.585-607) - DE
VULCANI ARMIS (8.608-625) - DE AENEAE CLIPEO
(8.626-731)
DE BELLI INITIIS (8.1-30)
Ut belli signum Laurenti Turnus ab arce
8.1
extulit et rauco strepuerunt cornua cantu,
utque acris concussit equos utque impulit arma,
extemplo turbati animi, simul omne tumultu
coniurat trepido Latium saevitque iuventus
5
effera. ductores primi Messapus et Ufens
contemptorque deum Mezentius undique cogunt
auxilia et latos vastant cultoribus agros.
mittitur et magni Venulus Diomedis ad urbem
qui petat auxilium, et Latio consistere Teucros, 10
advectum Aenean classi victosque penatis
inferre et fatis regem se dicere posci
edoceat, multasque viro se adiungere gentis
Dardanio et late Latio increbrescere nomen:
quid struat his coeptis, quem, si fortuna sequatur,
eventum pugnae cupiat, manifestius ipsi
quam Turno regi aut regi apparere Latino.
Talia per Latium. quae Laomedontius heros
cuncta videns magno curarum fluctuat aestu,
atque animum nunc huc celerem nunc dividit illuc 7.20
in partisque rapit varias perque omnia versat,
sicut aquae tremulum labris ubi lumen aenis
sole repercussum aut radiantis imagine lunae
omnia pervolitat late loca, iamque sub auras
erigitur summique ferit laquearia tecti.
25
nox erat et terras animalia fessa per omnis
alituum pecudumque genus sopor altus habebat,
cum pater in ripa gelidique sub aetheris axe
Aeneas, tristi turbatus pectora bello,
procubuit seramque dedit per membra quietem. 30
DE DEO TIBERINO (8.31-85)
huic deus ipse loci fluvio Tiberinus amoeno 8.31
populeas inter senior se attollere frondes
visus eum tenuis glauco velabat amictu
carbasus, et crinis umbrosa tegebat harundo,
LIBRO VIII
tum sic adfari et curas his demere dictis:
35
'O sate gente deum, Troianam ex hostibus urbem
qui revehis nobis aeternaque Pergama servas,
exspectate solo Laurenti arvisque Latinis,
hic tibi certa domus, certi ne absiste penates.
neu belli terrere minis; tumor omnis et irae 8.40
concessere deum.
iamque tibi, ne vana putes haec fingere somnum,
litoreis ingens inventa sub ilicibus sus
triginta capitum fetus enixa iacebit,
alba solo recubans, albi circum ubera nati. 45
[hic locus urbis erit, requies ea certa laborum,]
ex quo ter denis urbem redeuntibus annis
Ascanius clari condet cognominis Albam.
haud incerta cano. nunc qua ratione quod instat
expedias victor, paucis adverte docebo.
50
Arcades his oris, genus a Pallante profectum,
qui regem Evandrum comites, qui signa secuti,
delegere locum et posuere in montibus urbem
Pallantis proavi de nomine Pallanteum. spondaico
hi bellum adsidue ducunt cum gente Latina; 55
hos castris adhibe socios et foedera iunge.
ipse ego te ripis et recto flumine ducam,
adversum remis superes subvectus ut amnem.
surge age, nate dea, primisque cadentibus astris
Iunoni fer rite preces, iramque minasque
8.60
supplicibus supera votis. mihi victor honorem
persolves. ego sum pleno quem flumine cernis
stringentem ripas et pinguia culta secantem,
caeruleus Thybris, caelo gratissimus amnis.
hic mihi magna domus, celsis caput urbibus exit.' 65
Dixit, deinde lacu fluvius se condidit alto
ima petens; nox Aenean somnusque reliquit.
surgit et aetherii spectans orientia solis
lumina rite cavis undam de flumine palmis
sustinet ac talis effundit ad aethera voces:
70
'Nymphae, Laurentes Nymphae, genus amnibus unde est,
tuque, o Thybri tuo genitor cum flumine sancto,
accipite Aenean et tandem arcete periclis.
quo te cumque lacus miserantem incommoda nostra
fonte tenent, quocumque solo pulcherrimus exis, 75
semper honore meo, semper celebrabere donis
corniger Hesperidum fluvius regnator aquarum.
adsis o tantum et propius tua numina firmes.'
sic memorat, geminasque legit de classe biremis
remigioque aptat, socios simul instruit armis. 8.80
Ecce autem subitum atque oculis mirabile monstrum,
candida per silvam cum fetu concolor albo
procubuit viridique in litore conspicitur sus;
quam pius Aeneas tibi enim, tibi, maxima Iuno,
mactat sacra ferens et cum grege sistit ad aram. 85
DE ITINERE PER TIBERIM (8.86-101)
Thybris ea fluvium, quam longa est, nocte tumentem 8.86
leniit, et tacita refluens ita substitit unda,
mitis ut in morem stagni placidaeque paludis
sterneret aequor aquis, remo ut luctamen abesset.
ergo iter inceptum celerant rumore secundo:
8.90
labitur uncta vadis abies; mirantur et undae,
miratur nemus insuetum fulgentia longe
scuta virum fluvio pictasque innare carinas.
olli remigio noctemque diemque fatigant
et longos superant flexus, variisque teguntur
95
arboribus, viridisque secant placido aequore silvas.
sol medium caeli conscenderat igneus orbem
cum muros arcemque procul ac rara domorum
tecta vident, quae nunc Romana potentia caelo
aequavit, tum res inopes Evandrus habebat.
8.100
ocius advertunt proras urbique propinquant.
DE PALLANTE, IUVENUM PRIMO (8.102-183)
Forte die sollemnem illo rex Arcas honorem 8.102
Amphitryoniadae magno divisque ferebat
ante urbem in luco. Pallas huic filius una,
una omnes iuvenum primi pauperque senatus
105
tura dabant, tepidusque cruor fumabat ad aras.
ut celsas videre rates atque inter opacum
adlabi nemus et tacitos incumbere remis,
terrentur visu subito cunctique relictis
consurgunt mensis. audax quos rumpere Pallas
110
sacra vetat raptoque volat telo obius ipse,
et procul e tumulo: 'iuvenes, quae causa subegit
ignotas temptare vias? quo tenditis?' inquit.
'qui genus? unde domo? pacemne huc fertis an arma?'
tum pater Aeneas puppi sic fatur ab alta
115
paciferaeque manu ramum praetendit olivae:
'Troiugenas ac tela vides inimica Latinis,
quos illi bello profugos egere superbo.
Evandrum petimus. ferte haec et dicite lectos
Dardaniae venisse duces socia arma rogantis.' 8.120
obstipuit tanto percussus nomine Pallas:
'egredere o quicumque es' ait 'coramque parentem
adloquere ac nostris succede penatibus hospes.'
excepitque manu dextramque amplexus inhaesit;
progressi subeunt luco fluviumque relinquunt.
125
Tum regem Aeneas dictis adfatur amicis:
'optime Graiugenum, cui me Fortuna precari
et vitta comptos voluit praetendere ramos,
non equidem extimui Danaum quod ductor et Arcas
quodque a stirpe fores geminis coniunctus Atridis; 130
sed mea me virtus et sancta oracula divum
cognatique patres, tua terris didita fama,
coniunxere tibi et fatis egere volentem.
Dardanus, Iliacae primus pater urbis et auctor,
Electra, ut Grai perhibent, Atlantide cretus,
135
advehitur Teucros; Electram maximus Atlas
edidit, aetherios umero qui sustinet orbis.
vobis Mercurius pater est, quem candida Maia
Cyllenae gelido conceptum vertice fudit;
at Maiam, auditis si quicquam credimus, Atlas, 8.140
idem Atlas generat caeli qui sidera tollit.
sic genus amborum scindit se sanguine ab uno.
his fretus non legatos neque prima per artem
temptamenta tui pepigi; me, me ipse meumque
obieci caput et supplex ad limina veni.
145
gens eadem, quae te, crudeli Daunia bello
insequitur; nos si pellant nihil afore credunt
quin omnem Hesperiam penitus sua sub iuga mittant,
et mare quod supra teneant quodque adluit infra.
accipe daque fidem. sunt nobis fortia bello
150
pectora, sunt animi et rebus spectata iuventus.'
Dixerat Aeneas. ille os oculosque loquentis
iamdudum et totum lustrabat lumine corpus.
tum sic pauca refert: 'ut te, fortissime Teucrum,
accipio agnoscoque libens. ut verba parentis
155
et vocem Anchisae magni vultumque recordor.
nam memini Hesionae visentem regna sororis
Laomedontiaden Priamum Salamina petentem
protinus Arcadiae gelidos invisere finis.
tum mihi prima genas vestibat flore iuventas,
8.160
mirabarque duces Teucros, mirabar et ipsum
Laomedontiaden; sed cunctis altior ibat
Anchises. mihi mens iuvenali ardebat amore
compellare virum et dextrae coniungere dextram;
accessi et cupidus Phenei sub moenia duxi.
165
ille mihi insignem pharetram Lyciasque sagittas
discedens chlamydemque auro dedit intertextam,
frenaque bina meus quae nunc habet aurea Pallas.
ergo et quam petitis iuncta est mihi foedere dextra,
et lux cum primum terris se crastina reddet,
170
auxilio laetos dimittam opibusque iuvabo.
interea sacra haec, quando huc venistis amici,
annua, quae differre nefas, celebrate faventes
nobiscum, et iam nunc sociorum adsuescite mensis.'
Haec ubi dicta, dapes iubet et sublata reponi 175
pocula gramineoque viros locat ipse sedili,
praecipuumque toro et villosi pelle leonis
accipit Aenean solioque invitat acerno.
tum lecti iuvenes certatim araeque sacerdos
viscera tosta ferunt taurorum, onerantque canistris 8.180
dona laboratae Cereris, Bacchumque ministrant.
vescitur Aeneas simul et Troiana iuventus
perpetui tergo bovis et lustralibus extis.
DE HERCULE ET CACO (8.184-279)
Postquam exempta fames et amor compressus edendi,
rex Evandrus ait: 'non haec sollemnia nobis,
185
has ex more dapes, hanc tanti numinis aram
vana superstitio veterumque ignara deorum
imposuit: saevis, hospes Troiane, periclis
servati facimus meritosque novamus honores.
iam primum saxis suspensam hanc aspice rupem, 190
disiectae procul ut moles desertaque montis
stat domus et scopuli ingentem traxere ruinam.
hic spelunca fuit vasto summota recessu,
semihominis Caci facies quam dira tenebat
solis inaccessam radiis; semperque recenti
195
caede tepebat humus, foribusque adfixa superbis
ora virum tristi pendebant pallida tabo.
huic monstro Volcanus erat pater: illius atros
ore vomens ignis magna se mole ferebat.
attulit et nobis aliquando optantibus aetas 8.200
auxilium adventumque dei. nam maximus ultor
tergemini nece Geryonae spoliisque superbus
Alcides aderat taurosque hac victor agebat
ingentis, vallemque boves amnemque tenebant.
at furis Caci mens effera, ne quid inausum
205
aut intractatum scelerisve dolive fuisset,
quattuor a stabulis praestanti corpore tauros
avertit, totidem forma superante iuvencas.
atque hos, ne qua forent pedibus vestigia rectis,
cauda in speluncam tractos versisque viarum 210
indiciis raptor saxo occultabat opaco;
quaerenti nulla ad speluncam signa ferebant.
interea, cum iam stabulis saturata moveret
Amphitryoniades armenta abitumque pararet,
discessu mugire boves atque omne querelis 215
impleri nemus et colles clamore relinqui.
reddidit una boum vocem vastoque sub antro
mugiit et Caci spem custodita fefellit.
hic vero Alcidae furiis exarserat atro
felle dolor: rapit arma manu nodisque gravatum 8.220
robur, et aerii cursu petit ardua montis.
tum primum nostri Cacum videre timentem
turbatumque oculis; fugit ilicet ocior Euro
speluncamque petit, pedibus timor addidit alas.
ut sese inclusit ruptisque immane catenis
225
deiecit saxum, ferro quod et arte paterna
pendebat, fultosque emuniit obice postis,
ecce furens animis aderat Tirynthius omnemque
accessum lustrans huc ora ferebat et illuc,
dentibus infrendens. ter totum fervidus ira
230
lustrat Aventini montem, ter saxea temptat
limina nequiquam, ter fessus valle resedit.
stabat acuta silex praecisis undique saxis
speluncae dorso insurgens, altissima visu,
dirarum nidis domus opportuna volucrum.
235
hanc, ut prona iugo laevum incumbebat ad amnem,
dexter in adversum nitens concussit et imis
avulsam solvit radicibus, inde repente
impulit; impulsu quo maximus intonat aether,
dissultant ripae refluitque exterritus amnis. 8.240
at specus et Caci detecta apparuit ingens
regia, et umbrosae penitus patuere cavernae,
non secus ac si qua penitus vi terra dehiscens
infernas reseret sedes et regna recludat
pallida, dis invisa, superque immane barathrum 245
cernatur, trepident immisso lumine Manes.
ergo insperata deprensum luce repente
inclusumque cavo saxo atque insueta rudentem
desuper Alcides telis premit, omniaque arma
advocat et ramis vastisque molaribus instat.
250
ille autem, neque enim fuga iam super ulla pericli,
faucibus ingentem fumum mirabile dictu
evomit involvitque domum caligine caeca
prospectum eripiens oculis, glomeratque sub antro
fumiferam noctem commixtis igne tenebris. 255
non tulit Alcides animis, seque ipse per ignem
praecipiti iecit saltu, qua plurimus undam
fumus agit nebulaque ingens specus aestuat atra.
hic Cacum in tenebris incendia vana vomentem
corripit in nodum complexus, et angit inhaerens 8.260
elisos oculos et siccum sanguine guttur.
panditur extemplo foribus domus atra revulsis
abstractaeque boves abiurataeque rapinae
caelo ostenduntur, pedibusque informe cadaver
protrahitur. nequeunt expleri corda tuendo
265
terribilis oculos, vultum villosaque saetis
pectora semiferi atque exstinctos faucibus ignis.
ex illo celebratus honos laetique minores
servavere diem, primusque Potitius auctor
et domus Herculei custos Pinaria sacri
270
hanc aram luco statuit, quae maxima semper
dicetur nobis et erit quae maxima semper.
quare agite, o iuvenes, tantarum in munere laudum
cingite fronde comas et pocula porgite dextris,
communemque vocate deum et date vina volentes.' 275
dixerat, Herculea bicolor cum populus umbra
velavitque comas foliisque innexa pependit,
et sacer implevit dextram scyphus. ocius omnes
in mensam laeti libant divosque precantur.
DE CANTIBUS AD HERCULIS LAUDES (8.280-306)
Devexo interea propior fit Vesper Olympo. 8.280
iamque sacerdotes primusque Potitius ibant
pellibus in morem cincti, flammasque ferebant.
instaurant epulas et mensae grata secundae
dona ferunt cumulantque oneratis lancibus aras.
tum Salii ad cantus incensa altaria circum
285
populeis adsunt evincti tempora ramis,
hic iuvenum chorus, ille senum, qui carmine laudes
Herculeas et facta ferunt: ut prima novercae
monstra manu geminosque premens eliserit anguis,
ut bello egregias idem disiecerit urbes,
290
Troiamque Oechaliamque, ut duros mille labores
rege sub Eurystheo fatis Iunonis iniquae
pertulerit. 'tu nubigenas, invicte, bimembris
Hylaeumque Pholumque manu, tu Cresia mactas
prodigia et vastum Nemeae sub rupe leonem. 295
te Stygii tremuere lacus, te ianitor Orci
ossa super recubans antro semesa cruento;
nec te ullae facies, non terruit ipse Typhoeus
arduus arma tenens; non te rationis egentem
Lernaeus turba capitum circumstetit anguis. 8.300
salve, vera Iovis proles, decus addite divis,
et nos et tua dexter adi pede sacra secundo.'
talia carminibus celebrant; super omnia Caci
speluncam adiciunt spirantemque ignibus ipsum.
consonat omne nemus strepitu collesque resultant. 305
DE ANTIQUO LATIO (8.306-369)
Exim se cuncti divinis rebus ad urbem 8.306
perfectis referunt. ibat rex obsitus aevo,
et comitem Aenean iuxta natumque tenebat
ingrediens varioque viam sermone levabat.
miratur facilisque oculos fert omnia circum
310
Aeneas, capiturque locis et singula laetus
exquiritque auditque virum monimenta priorum.
tum rex Evandrus Romanae conditor arcis:
'haec nemora indigenae Fauni Nymphaeque tenebant
gensque virum truncis et duro robore nata,
315
quis neque mos neque cultus erat, nec iungere tauros
aut componere opes norant aut parcere parto,
sed rami atque asper victu venatus alebat.
primus ab aetherio venit Saturnus Olympo
arma Iovis fugiens et regnis exsul ademptis. 8.320
is genus indocile ac dispersum montibus altis
composuit legesque dedit, Latiumque vocari
maluit, his quoniam latuisset tutus in oris.
aurea quae perhibent illo sub rege fuere
saecula: sic placida populos in pace regebat,
325
deterior donec paulatim ac decolor aetas
et belli rabies et amor successit habendi.
tum manus Ausonia et gentes venere Sicanae,
saepius et nomen posuit Saturnia tellus;
tum reges asperque immani corpore Thybris,
330
a quo post Itali fluvium cognomine Thybrim
diximus; amisit verum vetus Albula nomen.
me pulsum patria pelagique extrema sequentem
Fortuna omnipotens et ineluctabile fatum
his posuere locis, matrisque egere tremenda
335
Carmentis nymphae monita et deus auctor Apollo.'
Vix ea dicta, dehinc progressus monstrat et aram
et Carmentalem Romani nomine portam
quam memorant, nymphae priscum Carmentis honorem,
vatis fatidicae, cecinit quae prima futuros
8.340
Aeneadas magnos et nobile Pallanteum.
spondaico
hinc lucum ingentem, quem Romulus acer asylum
rettulit, et gelida monstrat sub rupe Lupercal
Parrhasio dictum Panos de more Lycaei.
nec non et sacri monstrat nemus Argileti
345
testaturque locum et letum docet hospitis Argi.
hinc ad Tarpeiam sedem et Capitolia ducit
aurea nunc, olim silvestribus horrida dumis.
iam tum religio pavidos terrebat agrestis
dira loci, iam tum silvam saxumque tremebant. 350
'hoc nemus, hunc' inquit 'frondoso vertice collem
(quis deus incertum est) habitat deus; Arcades ipsum
credunt se vidisse Iovem, cum saepe nigrantem
aegida concuteret dextra nimbosque cieret.
haec duo praeterea disiectis oppida muris,
355
reliquias veterumque vides monimenta virorum.
hanc Ianus pater, hanc Saturnus condidit arcem;
Ianiculum huic, illi fuerat Saturnia nomen.'
talibus inter se dictis ad tecta subibant
pauperis Evandri, passimque armenta videbant 8.360
Romanoque foro et lautis mugire Carinis.
ut ventum ad sedes, 'haec' inquit 'limina victor
Alcides subiit, haec illum regia cepit.
aude, hospes, contemnere opes et te quoque dignum
finge deo, rebusque veni non asper egenis.'
365
dixit, et angusti subter fastigia tecti
ingentem Aenean duxit stratisque locavit
effultum foliis et pelle Libystidis ursae:
nox ruit et fuscis tellurem amplectitur alis.
DE VENERE ET VULCANO (8.370-406)
At Venus haud animo nequiquam exterrita mater 8.370
Laurentumque minis et duro mota tumultu
Volcanum adloquitur, thalamoque haec coniugis aureo
incipit et dictis divinum aspirat amorem:
'dum bello Argolici vastabant Pergama reges
debita casurasque inimicis ignibus arces,
375
non ullum auxilium miseris, non arma rogavi
artis opisque tuae, nec te, carissime coniunx,
incassumve tuos volui exercere labores,
quamvis et Priami deberem plurima natis,
et durum Aeneae flevissem saepe laborem. 8.380
nunc Iovis imperiis Rutulorum constitit oris:
ergo eadem supplex venio et sanctum mihi numen
arma rogo, genetrix nato. te filia Nerei,
te potuit lacrimis Tithonia flectere coniunx.
aspice qui coeant populi, quae moenia clausis 385
ferrum acuant portis in me excidiumque meorum.'
dixerat et niveis hinc atque hinc diva lacertis
cunctantem amplexu molli fovet. ille repente
accepit solitam flammam, notusque medullas
intravit calor et labefacta per ossa cucurrit,
390
non secus atque olim tonitru cum rupta corusco
ignea rima micans percurrit lumine nimbos;
sensit laeta dolis et formae conscia coniunx.
tum pater aeterno fatur devinctus amore:
'quid causas petis ex alto? fiducia cessit
395
quo tibi, diva, mei? similis si cura fuisset,
tum quoque fas nobis Teucros armare fuisset;
nec pater omnipotens Troiam nec fata vetabant
stare decemque alios Priamum superesse per annos.
et nunc, si bellare paras atque haec tibi mens est, 8.400
quidquid in arte mea possum promittere curae,
quod fieri ferro liquidove potest electro,
quantum ignes animaeque valent, absiste precando
viribus indubitare tuis.' ea verba locutus
optatos dedit amplexus placidumque petivit
405
coniugis infusus gremio per membra soporem.
DE VULCANI CAMINIS (8.407-453)
Inde ubi prima quies medio iam noctis abactae 8.407
curriculo expulerat somnum, cum femina primum,
cui tolerare colo vitam tenuique Minerva
impositum, cinerem et sopitos suscitat ignis
410
noctem addens operi, famulasque ad lumina longo
exercet penso, castum ut servare cubile
coniugis et possit parvos educere natos:
haud secus ignipotens nec tempore segnior illo
mollibus e stratis opera ad fabrilia surgit.
415
insula Sicanium iuxta latus Aeoliamque
erigitur Liparen fumantibus ardua saxis,
quam subter specus et Cyclopum exesa caminis
antra Aetnaea tonant, validique incudibus ictus
auditi referunt gemitus, striduntque cavernis
8.420
stricturae Chalybum et fornacibus ignis anhelat,
Volcani domus et Volcania nomine tellus.
hoc tunc ignipotens caelo descendit ab alto.
ferrum exercebant vasto Cyclopes in antro,
Brontesque Steropesque et nudus membra Pyragmon.425
his informatum manibus iam parte polita
fulmen erat, toto genitor quae plurima caelo
deicit in terras, pars imperfecta manebat.
tris imbris torti radios, tris nubis aquosae
addiderant, rutuli tris ignis et alitis Austri.
430
fulgores nunc terrificos sonitumque metumque
miscebant operi flammisque sequacibus iras.
parte alia Marti currumque rotasque volucris
instabant, quibus ille viros, quibus excitat urbes;
aegidaque horriferam, turbatae Palladis arma, 435
certatim squamis serpentum auroque polibant
conexosque anguis ipsamque in pectore divae
Gorgona desecto vertentem lumina collo.
'tollite cuncta' inquit 'coeptosque auferte labores,
Aetnaei Cyclopes, et huc advertite mentem: 8.440
arma acri facienda viro. nunc viribus usus,
nunc manibus rapidis, omni nunc arte magistra.
praecipitate moras.' nec plura effatus, at illi
ocius incubuere omnes pariterque laborem
sortiti. fluit aes rivis aurique metallum
445
vulnificusque chalybs vasta fornace liquescit.
ingentem clipeum informant, unum omnia contra
tela Latinorum, septenosque orbibus orbis
impediunt. alii ventosis follibus auras
accipiunt redduntque, alii stridentia tingunt 450
aera lacu; gemit impositis incudibus antrum;
illi inter sese multa vi bracchia tollunt
in numerum, versantque tenaci forcipe massam.
DE EVANDRI SERMONE AUXILIOQUE
(8.454-519)
Haec pater Aeoliis properat dum Lemnius oris, 8.454
Evandrum ex humili tecto lux suscitat alma
455
et matutini volucrum sub culmine cantus.
consurgit senior tunicaque inducitur artus
et Tyrrhena pedum circumdat vincula plantis.
tum lateri atque umeris Tegeaeum subligat ensem
demissa ab laeva pantherae terga retorquens. 8.460
nec non et gemini custodes limine ab alto
praecedunt gressumque canes comitantur erilem.
hospitis Aeneae sedem et secreta petebat
sermonum memor et promissi muneris heros.
nec minus Aeneas se matutinus agebat;
465
filius huic Pallas, illi comes ibat Achates.
congressi iungunt dextras mediisque residunt
aedibus et licito tandem sermone fruuntur.
rex prior haec:
'maxime Teucrorum ductor, quo sospite numquam 470
res equidem Troiae victas aut regna fatebor,
nobis ad belli auxilium pro nomine tanto
exiguae vires; hinc Tusco claudimur amni,
hinc Rutulus premit et murum circumsonat armis.
sed tibi ego ingentis populos opulentaque regnis 475
iungere castra paro, quam fors inopina salutem
ostentat: fatis huc te poscentibus adfers.
haud procul hinc saxo incolitur fundata vetusto
urbis Agyllinae sedes, ubi Lydia quondam
gens, bello praeclara, iugis insedit Etruscis.
8.480
hanc multos florentem annos rex deinde superbo
imperio et saevis tenuit Mezentius armis.
quid memorem infandas caedes, quid facta tyranni
effera? di capiti ipsius generique reservent.
mortua quin etiam iungebat corpora vivis
485
componens manibusque manus atque oribus ora,
(tormenti genus) et sanie taboque fluentis
complexu in misero longa sic morte necabat.
at fessi tandem cives infanda furentem
armati circumsistunt ipsumque domumque,
490
obtruncant socios, ignem ad fastigia iactant.
ille inter caedem Rutulorum elapsus in agros
confugere et Turni defendier hospitis armis.
ergo omnis furiis surrexit Etruria iustis,
regem ad supplicium praesenti Marte reposcunt. 495
his ego te, Aenea, ductorem milibus addam.
toto namque fremunt condensae litore puppes
signaque ferre iubent, retinet longaevus haruspex
fata canens: "o Maeoniae delecta iuventus,
flos veterum virtusque virum, quos iustus in hostem 8.500
fert dolor et merita accendit Mezentius ira,
nulli fas Italo tantam subiungere gentem:
externos optate duces." tum Etrusca resedit
hoc acies campo monitis exterrita divum.
ipse oratores ad me regnique coronam
505
cum sceptro misit mandatque insignia Tarchon,
succedam castris Tyrrhenaque regna capessam.
sed mihi tarda gelu saeclisque effeta senectus
invidet imperium seraeque ad fortia vires.
natum exhortarer, ni mixtus matre Sabella
510
hinc partem patriae traheret. tu, cuius et annis
et generi fatum indulget, quem numina poscunt,
ingredere, o Teucrum atque Italum fortissime ductor.
hunc tibi praeterea, spes et solacia nostri,
Pallanta adiungam; sub te tolerare magistro
515
militiam et grave Martis opus, tua cernere facta
adsuescat, primis et te miretur ab annis.
Arcadas huic equites bis centum, robora pubis
lecta dabo, totidemque suo tibi nomine Pallas.'
DE CYTHEREAE VENERIS APERTO SIGNO
(8.520-553)
Vix ea fatus erat, defixique ora tenebant 8.520
Aeneas Anchisiades et fidus Achates,
multaque dura suo tristi cum corde putabant,
ni signum caelo Cytherea dedisset aperto.
namque improviso vibratus ab aethere fulgor
cum sonitu venit et ruere omnia visa repente,
525
Tyrrhenusque tubae mugire per aethera clangor.
suspiciunt, iterum atque iterum fragor increpat ingens.
arma inter nubem caeli in regione serena
per sudum rutilare vident et pulsa tonare.
obstipuere animis alii, sed Troius heros
530
agnovit sonitum et divae promissa parentis.
tum memorat: 'ne vero, hospes, ne quaere profecto
quem casum portenta ferant: ego poscor Olympo.
hoc signum cecinit missuram diva creatrix,
si bellum ingrueret, Volcaniaque arma per auras 535
laturam auxilio.
heu quantae miseris caedes Laurentibus instant.
quas poenas mihi, Turne, dabis. quam multa sub undas
scuta virum galeasque et fortia corpora volves,
Thybri pater. poscant acies et foedera rumpant.' 8.540
Haec ubi dicta dedit, solio se tollit ab alto
et primum Herculeis sopitas ignibus aras
excitat, hesternumque larem parvosque penatis
laetus adit; mactat lectas de more bidentis
Evandrus pariter, pariter Troiana iuventus.
545
post hinc ad navis graditur sociosque revisit,
quorum de numero qui sese in bella sequantur
praestantis virtute legit; pars cetera prona
fertur aqua segnisque secundo defluit amni,
nuntia ventura Ascanio rerumque patrisque.
550
dantur equi Teucris Tyrrhena petentibus arva;
ducunt exsortem Aeneae, quem fulva leonis
pellis obit totum praefulgens unguibus aureis.
DE EVANDRI SALUTE AD FILIUM (8.554-584)
Fama volat parvam subito vulgata per urbem 8.554
ocius ire equites Tyrrheni ad limina regis.
vota metu duplicant matres, propiusque periclo
it timor et maior Martis iam apparet imago.
tum pater Evandrus dextram complexus euntis
haeret inexpletus lacrimans ac talia fatur:
'o mihi praeteritos referat si Iuppiter annos,
8.560
qualis eram cum primam aciem Praeneste sub ipsa
stravi scutorumque incendi victor acervos
et regem hac Erulum dextra sub Tartara misi,
nascenti cui tris animas Feronia mater
horrendum dictu dederat, (terna arma movenda 565
ter leto sternendus erat; cui tunc tamen omnis
abstulit haec animas dextra et totidem exuit armis):
non ego nunc dulci amplexu divellerer usquam,
nate, tuo, neque finitimo Mezentius umquam
huic capiti insultans tot ferro saeva dedisset
570
funera, tam multis viduasset civibus urbem.
at vos, o superi, et divum tu maxime rector
Iuppiter, Arcadii, quaeso, miserescite regis
et patrias audite preces. si numina vestra
incolumem Pallanta mihi, si fata reservant,
575
si visurus eum vivo et venturus in unum,
vitam oro, patior quemvis durare laborem.
sin aliquem infandum casum, Fortuna, minaris,
nunc, nunc o liceat crudelem abrumpere vitam,
dum curae ambiguae, dum spes incerta futuri, 8.580
dum te, care puer, mea sola et sera voluptas,
complexu teneo, gravior neu nuntius auris
vulneret.' haec genitor digressu dicta supremo
fundebat; famuli conlapsum in tecta ferebant.
DE DISCESSU A PALLANTEO (8.585-607)
Iamque adeo exierat portis equitatus apertis 8.585
Aeneas inter primos et fidus Achates,
inde alii Troiae proceres; ipse agmine Pallas
it medio chlamyde et pictis conspectus in armis,
qualis ubi Oceani perfusus Lucifer unda,
quem Venus ante alios astrorum diligit ignis,
590
extulit os sacrum caelo tenebrasque resolvit.
stant pavidae in muris matres oculisque sequuntur
pulveream nubem et fulgentis aere catervas.
olli per dumos, qua proxima meta viarum,
armati tendunt; it clamor, et agmine facto
595
quadripedante putrem sonitu quatit ungula campum.
est ingens gelidum lucus prope Caeritis amnem,
religione patrum late sacer; undique colles
inclusere cavi et nigra nemus abiete cingunt.
Silvano fama est veteres sacrasse Pelasgos,
8.600
arvorum pecorisque deo, lucumque diemque,
qui primi finis aliquando habuere Latinos.
haud procul hinc Tarcho et Tyrrheni tuta tenebant
castra locis, celsoque omnis de colle videri
iam poterat legio et latis tendebat in arvis.
605
huc pater Aeneas et bello lecta iuventus
succedunt, fessique et equos et corpora curant.
DE VULCANI ARMIS (8.608-625)
At Venus aetherios inter dea candida nimbos 8.608
dona ferens aderat; natumque in valle reducta
ut procul egelido secretum flumine vidit,
610
talibus adfata est dictis seque obtulit ultro:
'en perfecta mei promissa coniugis arte
munera, ne mox aut Laurentis, nate, superbos
aut acrem dubites in proelia poscere Turnum.'
dixit, et amplexus nati Cytherea petivit,
615
arma sub adversa posuit radiantia quercu.
ille deae donis et tanto laetus honore
expleri nequit atque oculos per singula volvit,
miraturque interque manus et bracchia versat
terribilem cristis galeam flammasque vomentem, 8.620
fatiferumque ensem, loricam ex aere rigentem,
sanguineam, ingentem, qualis cum caerula nubes
solis inardescit radiis longeque refulget;
tum levis ocreas electro auroque recocto,
hastamque et clipei non enarrabile textum.
625
DE AENEAE CLIPEO (8.626-731)
illic res Italas Romanorumque triumphos 8.626
haud vatum ignarus venturique inscius aevi
fecerat ignipotens, illic genus omne futurae
stirpis ab Ascanio pugnataque in ordine bella.
fecerat et viridi fetam Mavortis in antro
630
procubuisse lupam, geminos huic ubera circum
ludere pendentis pueros et lambere matrem
impavidos, illam tereti cervice reflexa
mulcere alternos et corpora fingere lingua.
nec procul hinc Romam et raptas sine more Sabinas 635
consessu caveae, magnis Circensibus actis,
addiderat, subitoque novum consurgere bellum
Romulidis Tatioque seni Curibusque severis.
post idem inter se posito certamine reges
armati Iovis ante aram paterasque tenentes
8.640
stabant et caesa iungebant foedera porca.
haud procul inde citae Mettum in diversa quadrigae
distulerant (at tu dictis, Albane, maneres),
raptabatque viri mendacis viscera Tullus
per silvam, et sparsi rorabant sanguine vepres.
645
nec non Tarquinium eiectum Porsenna iubebat
accipere ingentique urbem obsidione premebat;
Aeneadae in ferrum pro libertate ruebant.
illum indignanti similem similemque minanti
aspiceres, pontem auderet quia vellere Cocles
650
et fluvium vinclis innaret Cloelia ruptis.
in summo custos Tarpeiae Manlius arcis
stabat pro templo et Capitolia celsa tenebat,
Romuleoque recens horrebat regia culmo.
atque hic auratis volitans argenteus anser
655
porticibus Gallos in limine adesse canebat;
Galli per dumos aderant arcemque tenebant
defensi tenebris et dono noctis opacae.
aurea caesaries ollis atque aurea vestis,
virgatis lucent sagulis, tum lactea colla
8.660
auro innectuntur, duo quisque Alpina coruscant
gaesa manu, scutis protecti corpora longis.
hic exsultantis Salios nudosque Lupercos
lanigerosque apices et lapsa ancilia caelo
extuderat, castae ducebant sacra per urbem
665
pilentis matres in mollibus. hinc procul addit
Tartareas etiam sedes, alta ostia Ditis,
et scelerum poenas, et te, Catilina, minaci
pendentem scopulo Furiarumque ora trementem,
secretosque pios, his dantem iura Catonem. 670
haec inter tumidi late maris ibat imago
aurea, sed fluctu spumabant caerula cano,
et circum argento clari delphines in orbem
aequora verrebant caudis aestumque secabant.
in medio classis aeratas, Actia bella,
675
cernere erat, totumque instructo Marte videres
fervere Leucaten auroque effulgere fluctus.
hinc Augustus agens Italos in proelia Caesar
cum patribus populoque, penatibus et magnis dis,
stans celsa in puppi, geminas cui tempora flammas 6.680
laeta vomunt patriumque aperitur vertice sidus.
parte alia ventis et dis Agrippa secundis
arduus agmen agens, cui, (belli insigne superbum),
tempora navali fulgent rostrata corona.
hinc ope barbarica variisque Antonius armis,
685
victor ab Aurorae populis et litore rubro,
Aegyptum virisque Orientis et ultima secum
Bactra vehit, sequiturque (nefas) Aegyptia coniunx.
una omnes ruere ac totum spumare reductis
convulsum remis rostrisque tridentibus aequor. 690
alta petunt; pelago credas innare revulsas
Cycladas aut montis concurrere montibus altos,
tanta mole viri turritis puppibus instant.
stuppea flamma manu telisque volatile ferrum
spargitur, arva nova Neptunia caede rubescunt.
695
regina in mediis patrio vocat agmina sistro,
necdum etiam geminos a tergo respicit anguis.
omnigenumque deum monstra et latrator Anubis
contra Neptunum et Venerem contraque Minervam
tela tenent. saevit medio in certamine Mavors 8.700
caelatus ferro, tristesque ex aethere Dirae,
et scissa gaudens vadit Discordia palla,
quam cum sanguineo sequitur Bellona flagello.
Actius haec cernens arcum intendebat Apollo
desuper; omnis eo terrore Aegyptus et Indi,
705
omnis Arabs, omnes vertebant terga Sabaei.
ipsa videbatur ventis regina vocatis
vela dare et laxos iam iamque immittere funis.
illam inter caedes pallentem morte futura
fecerat ignipotens undis et Iapyge ferri,
710
contra autem magno maerentem corpore Nilum
pandentemque sinus et tota veste vocantem
caeruleum in gremium latebrosaque flumina victos.
at Caesar, triplici invectus Romana triumpho
moenia, dis Italis votum immortale sacrabat,
715
maxima ter centum totam delubra per urbem.
laetitia ludisque viae plausuque fremebant;
omnibus in templis matrum chorus, omnibus arae;
ante aras terram caesi stravere iuvenci.
ipse sedens niveo candentis limine Phoebi 8.720
dona recognoscit populorum aptatque superbis
postibus; incedunt victae longo ordine gentes,
quam variae linguis, habitu tam vestis et armis.
hic Nomadum genus et discinctos Mulciber Afros,
hic Lelegas Carasque sagittiferosque Gelonos 725
finxerat; Euphrates ibat iam mollior undis,
extremique hominum Morini, Rhenusque bicornis,
indomitique Dahae, et pontem indignatus Araxes.
Talia per clipeum Volcani, dona parentis,
miratur rerumque ignarus imagine gaudet
730
attollens umero famamque et fata nepotum. 8 731
LIBER IX
DE TURNO ET IRI, A IUNONE MISSA (9.1-32) - DE
RUTULIS IN TEUCRORUM CASTRIS (9.33-76) - DE
TEUCRORUM NAVIBUS IN DIVINAM FORMAM
MUTATIS (9.77-125) - DE AUDACIS TURNI FIDUCIA
(9.126-175) - DE EURYALO ET NISO (9.176-223) - DE
TEUCRUM DUCTORUM CONSILIO (9.224-313) - DE
NOCTURNA CAEDE (9.314-366) - DE EURYALI ET
NISI INTERITU (9.367-459) - DE AENEADUM LUCTU
(9.450-472) - DE EURYALI MATRIS ULULATU (9.473524) - DE ACRI PUGNA AD TURRIM (9.525-589) - DE
REMULO AB ASCANIO INTERFECTO (9.590-637) DE APOLLINIS INTERVENTU (9.638-671) - DE
PANDARO ET BITIA (9.672-755) - DE TURNI CAEDE
IN TEUCRORUM CASTRIS (9.756-777) - DE TURNO
A TEUCRORUM CASTRIS FUGATO (9.778-818)
DE TURNO ET IRI, A IUNONE MISSA (9.1-32)
Atque ea diversa penitus dum parte geruntur,
Irim de caelo misit Saturnia Iuno
audacem ad Turnum. luco tum forte parentis
Pilumni Turnus sacrata valle sedebat.
ad quem sic roseo Thaumantias ore locuta est: 5
'Turne, quod optanti divum promittere nemo
auderet, volvenda dies en attulit ultro.
Aeneas urbe et sociis et classe relicta
LIBRO IX
sceptra Palatini sedemque petit Evandri.
nec satis: extremas Corythi penetravit ad urbes 10
Lydorumque manum, collectos armat agrestis.
quid dubitas? nunc tempus equos, nunc poscere currus.
rumpe moras omnis et turbata arripe castra.'
dixit, et in caelum paribus se sustulit alis
ingentemque fuga secuit sub nubibus arcum. 15
agnovit iuvenis duplicisque ad sidera palmas
sustulit ac tali fugientem est voce secutus:
'Iri, decus caeli, quis te mihi nubibus actam
detulit in terras? unde haec tam clara repente
tempestas? medium video discedere caelum 9.20
palantisque polo stellas. sequor omina tanta,
quisquis in arma vocas.' et sic effatus ad undam
processit summoque hausit de gurgite lymphas
multa deos orans, oneravitque aethera votis.
Iamque omnis campis exercitus ibat apertis 25
dives equum, dives pictai vestis et auri;
Messapus primas acies, postrema coercent
Tyrrhidae iuvenes, medio dux agmine Turnus:
[vertitur arma tenens et toto vertice supra est]
ceu septem surgens sedatis amnibus altus
30
per tacitum Ganges aut pingui flumine Nilus
cum refluit campis et iam se condidit alveo.
DE RUTULIS IN TEUCRORUM
CASTRIS (9.33-76)
hic subitam nigro glomerari pulvere nubem
prospiciunt Teucri ac tenebras insurgere campis.
primus ab adversa conclamat mole Caicus:
35
'quis globus, o cives, caligine volvitur atra?
ferte citi ferrum, date tela, ascendite muros,
hostis adest, heia.' ingenti clamore per omnis
condunt se Teucri portas et moenia complent.
namque ita discedens praeceperat optimus armis 40
Aeneas: si qua interea fortuna fuisset,
neu struere auderent aciem neu credere campo;
castra modo et tutos servarent aggere muros.
ergo etsi conferre manum pudor iraque monstrat,
obiciunt portas tamen et praecepta facessunt, 45
armatique cavis exspectant turribus hostem.
Turnus, ut ante volans tardum praecesserat agmen
viginti lectis equitum comitatus et urbi
improvisus adest, maculis quem Thracius albis
portat equus cristaque tegit galea aurea rubra, 50
'ecquis erit mecum, iuvenes, qui primus in hostem ?
en,' ait et iaculum attorquens emittit in auras,
principium pugnae, et campo sese arduus infert.
clamorem excipiunt socii fremituque sequuntur
horrisono; Teucrum mirantur inertia corda,
55
non aequo dare se campo, non obvia ferre
arma viros, sed castra fovere. huc turbidus atque huc
lustrat equo muros aditumque per avia quaerit.
ac veluti pleno lupus insidiatus ovili
cum fremit ad caulas ventos perpessus et imbris 9.60
nocte super media; tuti sub matribus agni
balatum exercent, ille asper et improbus ira
saevit in absentis; collecta fatigat edendi
ex longo rabies et siccae sanguine fauces:
haud aliter Rutulo muros et castra tuenti
65
ignescunt irae, duris dolor ossibus ardet.
qua temptet ratione aditus, et quae via clausos
excutiat Teucros vallo atque effundat in aequum?
classem, quae lateri castrorum adiuncta latebat,
aggeribus saeptam circum et fluvialibus undis, 70
invadit sociosque incendia poscit ovantis
atque manum pinu flagranti fervidus implet.
tum vero incumbunt urget praesentia Turni,
atque omnis facibus pubes accingitur atris.
diripuere focos: piceum fert fumida lumen
75
taeda et commixtam Volcanus ad astra favillam.
DE TEUCRORUM NAVIBUS IN
DIVINAM FORMAM MUTATIS (9.77-125)
Quis deus, o Musae, tam saeva incendia Teucris
avertit? tantos ratibus quis depulit ignis?
dicite: prisca fides facto, sed fama perennis.
tempore quo primum Phrygia formabat in Ida
80
Aeneas classem et pelagi petere alta parabat,
ipsa deum fertur genetrix Berecyntia magnum
vocibus his adfata Iovem: 'da, nate, petenti,
quod tua cara parens domito te poscit Olympo.
pinea silva mihi multos dilecta per annos,
85
lucus in arce fuit summa, quo sacra ferebant,
nigranti picea trabibusque obscurus acernis.
has ego Dardanio iuveni, cum classis egeret,
laeta dedi; nunc sollicitam timor anxius angit.
solve metus atque hoc precibus sine posse parentem, 90
ne cursu quassatae ullo neu turbine venti
vincantur: prosit nostris in montibus ortas.'
filius huic contra, torquet qui sidera mundi:
'o genetrix, quo fata vocas? aut quid petis istis?
mortaline manu factae immortale carinae
95
fas habeant? certusque incerta pericula lustret
Aeneas? cui tanta deo permissa potestas?
immo, ubi defunctae finem portusque tenebunt
Ausonios olim, quaecumque evaserit undis
Dardaniumque ducem Laurentia vexerit arva, 9.100
mortalem eripiam formam magnique iubebo
aequoris esse deas, qualis Nereia Doto
et Galatea secant spumantem pectore pontum.'
dixerat idque ratum Stygii per flumina fratris,
per pice torrentis atraque voragine ripas
105
adnuit, et totum nutu tremefecit Olympum.
Ergo aderat promissa dies et tempora Parcae
debita complerant, cum Turni iniuria Matrem
admonuit ratibus sacris depellere taedas.
hic primum nova lux oculis offulsit et ingens 110
visus ab Aurora caelum transcurrere nimbus
Idaeique chori; tum vox horrenda per auras
excidit et Troum Rutulorumque agmina complet:
'ne trepidate meas, Teucri, defendere navis
neve armate manus; maria ante exurere Turno 115
quam sacras dabitur pinus. vos ite solutae,
ite deae pelagi; genetrix iubet.' et sua quaeque
continuo puppes abrumpunt vincula ripis
delphinumque modo demersis aequora rostris
ima petunt. hinc virgineae, mirabile monstrum, 120
[quot prius aeratae steterant ad litora prorae]
reddunt se totidem facies pontoque feruntur.
Obstipuere animis Rutuli, conterritus ipse
turbatis Messapus equis, cunctatur et amnis
rauca sonans revocatque pedem Tiberinus ab alto.
DE AUDACIS TURNI FIDUCIA (9.126-175)
at non audaci Turno fiducia cessit;
9.126
ultro animos tollit dictis atque increpat ultro:
'Troianos haec monstra petunt, his Iuppiter ipse
auxilium solitum eripuit: non tela neque ignis
exspectant Rutulos. ergo maria invia Teucris, 130
nec spes ulla fugae: rerum pars altera adempta est,
terra autem in nostris manibus, tot milia gentes
arma ferunt Italae. nil me fatalia terrent,
si qua Phryges prae se iactant, responsa deorum;
sat fatis Venerique datum, tetigere quod arva 135
fertilis Ausoniae Troes. sunt et mea contra
fata mihi, ferro sceleratam exscindere gentem
coniuge praerepta; nec solos tangit Atridas
iste dolor, solisque licet capere arma Mycenis.
"sed periisse semel satis est": peccare fuisset 9.140
ante satis, penitus modo non genus omne perosos
femineum. quibus haec medii fiducia valli
fossarumque morae, leti discrimina parva,
dant animos; at non viderunt moenia Troiae
Neptuni fabricata manu considere in ignis? 145
sed vos, o lecti, ferro qui scindere vallum
apparat et mecum invadit trepidantia castra?
non armis mihi Volcani, non mille carinis
est opus in Teucros. addant se protinus omnes
Etrusci socios. tenebras et inertia furta
150
Palladii caesis late custodibus arcis
ne timeant, nec equi caeca condemur in alvo:
luce palam certum est igni circumdare muros.
haud sibi cum Danais rem faxo et pube Pelasga
esse ferant, decimum quos distulit Hector in annum.
nunc adeo, melior quoniam pars acta diei, 156
quod superest, laeti bene gestis corpora rebus
procurate, viri, et pugnam sperate parari.'
interea vigilum excubiis obsidere portas
cura datur Messapo et moenia cingere flammis. 160
bis septem Rutuli muros qui milite servent
delecti, ast illos centeni quemque sequuntur
purpurei cristis iuvenes auroque corusci.
discurrunt variantque vices, fusique per herbam
indulgent vino et vertunt crateras aenos.
165
conlucent ignes, noctem custodia ducit
insomnem ludo.
Haec super e vallo prospectant Troes et armis
alta tenent, nec non trepidi formidine portas
explorant pontisque et propugnacula iungunt, 170
tela gerunt. instat Mnestheus acerque Serestus,
quos pater Aeneas, si quando adversa vocarent,
rectores iuvenum et rerum dedit esse magistros.
omnis per muros legio sortita periclum
excubat exercetque vices, quod cuique tuendum est. 175
DE EURYALO ET NISO (9.176-223)
Nisus erat portae custos, acerrimus armis,
Hyrtacides, comitem Aeneae quem miserat Ida
venatrix iaculo celerem levibusque sagittis,
et iuxta comes Euryalus, quo pulchrior alter
non fuit Aeneadum Troiana neque induit arma, 9.180
ora puer prima signans intonsa iuventa.
his amor unus erat pariterque in bella ruebant;
tum quoque communi portam statione tenebant.
Nisus ait: 'dine hunc ardorem mentibus addunt,
Euryale, an sua cuique deus fit dira cupido?
185
aut pugnam aut aliquid iamdudum invadere magnum
mens agitat mihi, nec placida contenta quiete est.
cernis quae Rutulos habeat fiducia rerum:
lumina rara micant, somno vinoque soluti
procubuere, silent late loca. percipe porro
190
quid dubitem et quae nunc animo sententia surgat.
Aenean acciri omnes, populusque patresque,
exposcunt, mittique viros qui certa reportent.
si tibi quae posco promittunt, nam mihi facti
fama sat est, tumulo videor reperire sub illo
195
posse viam ad muros et moenia Pallantea.'
spondaico
obstipuit magno laudum percussus amore
Euryalus, simul his ardentem adfatur amicum:
'mene igitur socium summis adiungere rebus,
Nise, fugis? solum te in tanta pericula mittam? 200
non ita me genitor, bellis adsuetus Opheltes,
Argolicum terrorem inter Troiaeque labores
sublatum erudiit, nec tecum talia gessi
magnanimum Aenean et fata extrema secutus:
est hic, est animus lucis contemptor et istum
205
qui vita bene credat emi, quo tendis, honorem.'
Nisus ad haec: 'equidem de te nil tale verebar,
nec fas, non; ita me referat tibi magnus ovantem
Iuppiter aut quicumque oculis haec aspicit aequis.
sed si quis (quae multa vides discrimine tali) 210
si quis in adversum rapiat casusve deusve,
te superesse velim, tua vita dignior aetas.
sit qui me raptum pugna pretiove redemptum
mandet humo, solita aut si qua id Fortuna vetabit,
absenti ferat inferias decoretque sepulcro. 215
neu matri miserae tanti sim causa doloris,
quae te sola, puer, multis e matribus ausa
persequitur, magni nec moenia curat Acestae.'
ille autem: 'causas nequiquam nectis inanis
nec mea iam mutata loco sententia cedit.
220
acceleremus' ait, vigiles simul excitat. illi
succedunt servantque vices; statione relicta
ipse comes Niso graditur regemque requirunt.
DE TEUCRUM DUCTORUM CONSILIO (9.224-313)
Cetera per terras omnis animalia somno
laxabant curas et corda oblita laborum:
225
ductores Teucrum primi, delecta iuventus,
consilium summis regni de rebus habebant,
quid facerent quisve Aeneae iam nuntius esset.
stant longis adnixi hastis et scuta tenentes
castrorum et campi medio. tum Nisus et una
230
Euryalus confestim alacres admittier orant:
rem magnam pretiumque morae fore. primus Iulus
accepit trepidos ac Nisum dicere iussit.
tum sic Hyrtacides: 'audite o mentibus aequis
Aeneadae, neve haec nostris spectentur ab annis 235
quae ferimus. Rutuli somno vinoque soluti
conticuere. locum insidiis conspeximus ipsi,
qui patet in bivio portae quae proxima ponto.
interrupti ignes aterque ad sidera fumus
erigitur. si fortuna permittitis uti
9.240
quaesitum Aenean et moenia Pallantea,
spondaico
mox hic cum spoliis ingenti caede peracta
adfore cernetis. nec nos via fallit euntis:
vidimus obscuris primam sub vallibus urbem
venatu adsiduo et totum cognovimus amnem.' 245
hic annis gravis atque animi maturus Aletes:
'di patrii, quorum semper sub numine Troia est,
non tamen omnino Teucros delere paratis,
cum talis animos iuvenum et tam certa tulistis
pectora.' sic memorans umeros dextrasque tenebat 250
amborum et vultum lacrimis atque ora rigabat.
'quae vobis, quae digna, viri, pro laudibus istis
praemia posse rear solvi? pulcherrima primum
di moresque dabunt vestri: tum cetera reddet
actutum pius Aeneas atque integer aevi
255
Ascanius meriti tanti non immemor umquam.'
'immo ego vos, cui sola salus genitore reducto,'
excipit Ascanius 'per magnos, Nise, penatis
Assaracique larem et canae penetralia Vestae
obtestor, quaecumque mihi fortuna fidesque est, 260
in vestris pono gremiis. revocate parentem,
reddite conspectum; nihil illo triste recepto.
bina dabo argento perfecta atque aspera signis
pocula, devicta genitor quae cepit Arisba,
et tripodas geminos, auri duo magna talenta,
265
cratera antiquum quem dat Sidonia Dido.
si vero capere Italiam sceptrisque potiri
contigerit victori et praedae dicere sortem,
vidisti, quo Turnus equo, quibus ibat in armis
aureus; ipsum illum, clipeum cristasque rubentis 270
excipiam sorti, iam nunc tua praemia, Nise.
praeterea bis sex genitor lectissima matrum
corpora captivosque dabit suaque omnibus arma,
insuper his campi quod rex habet ipse Latinus.
te vero, mea quem spatiis propioribus aetas
275
insequitur, venerande puer, iam pectore toto
accipio et comitem casus complector in omnis.
nulla meis sine te quaeretur gloria rebus:
seu pacem seu bella geram, tibi maxima rerum
verborumque fides.' contra quem talia fatur
280
Euryalus: 'me nulla dies tam fortibus ausis
dissimilem arguerit; tantum fortuna secunda
aut adversa cadat. sed te super omnia dona
unum oro: genetrix Priami de gente vetusta
est mihi, quam miseram tenuit non Ilia tellus 285
mecum excedentem, non moenia regis Acestae.
hanc ego nunc ignaram huius quodcumque pericli
inque salutatam linquo: nox et tua testis
dextera, quod nequeam lacrimas perferre parentis.
at tu, oro, solare inopem et succurre relictae. 290
hanc sine me spem ferre tui, audentior ibo
in casus omnis.' percussa mente dedere
Dardanidae lacrimas, ante omnis pulcher Iulus,
atque animum patriae strinxit pietatis imago.
tum sic effatur:
295
'sponde digna tuis ingentibus omnia coeptis.
namque erit ista mihi genetrix nomenque Creusae
solum defuerit, nec partum gratia talem
parva manet. casus factum quicumque sequentur,
per caput hoc iuro, per quod pater ante solebat: 300
quae tibi polliceor reduci rebusque secundis,
haec eadem matrique tuae generique manebunt.'
sic ait inlacrimans; umero simul exuit ensem
auratum, mira quem fecerat arte Lycaon
Cnosius atque habilem vagina aptarat eburna. 305
dat Niso Mnestheus pellem horrentisque leonis
exuvias, galeam fidus permutat Aletes.
protinus armati incedunt; quos omnis euntis
primorum manus ad portas, iuvenumque senumque,
prosequitur votis. nec non et pulcher Iulus,
310
ante annos animumque gerens curamque virilem,
multa patri mandata dabat portanda; sed aurae
omnia discerpunt et nubibus inrita donant.
DE NOCTURNA CAEDE (9.314-366)
Egressi superant fossas noctisque per umbram
castra inimica petunt, multis tamen ante futuri 315
exitio. passim somno vinoque per herbam
corpora fusa vident, arrectos litore currus,
inter lora rotasque viros, simul arma iacere,
vina simul. prior Hyrtacides sic ore locutus:
'Euryale, audendum dextra: nunc ipsa vocat res. .320
hac iter est. tu, ne qua manus se attollere nobis
a tergo possit, custodi et consule longe;
haec ego vasta dabo et lato te limite ducam.'
sic memorat vocemque premit, simul ense superbum
Rhamnetem adgreditur, qui forte tapetibus altis 325
exstructus toto proflabat pectore somnum,
rex idem et regi Turno gratissimus augur,
sed non augurio potuit depellere pestem.
tris iuxta famulos temere inter tela iacentis
armigerumque Remi premit aurigamque sub ipsis 330
nactus equis ferroque secat pendentia colla.
tum caput ipsi aufert domino truncumque relinquit
sanguine singultantem; atro tepefacta cruore
terra torique madent. nec non Lamyrumque Lamumque
et iuvenem Serranum, illa qui plurima nocte
335
luserat, insignis facie, multoque iacebat
membra deo victus ; felix, si protinus illum
aequasset nocti ludum in lucemque tulisset:
impastus ceu plena leo per ovilia turbans
suadet enim vesana fames manditque trahitque 340
molle pecus mutumque metu, fremit ore cruento.
nec minor Euryali caedes; incensus et ipse
perfurit ac multam in medio sine nomine plebem,
Fadumque Herbesumque subit Rhoetumque Abarimque
ignaros; Rhoetum vigilantem et cuncta videntem, 345
sed magnum metuens se post cratera tegebat.
pectore in adverso totum cui comminus ensem
condidit adsurgenti et multa morte recepit.
purpuream vomit ille animam et cum sanguine mixta
vina refert moriens, hic furto fervidus instat. 350
iamque ad Messapi socios tendebat; ibi ignem
deficere extremum et religatos rite videbat
carpere gramen equos, breviter cum talia Nisus,
sensit enim nimia caede atque cupidine ferri,
'absistamus' ait, 'nam lux inimica propinquat. 355
poenarum exhaustum satis est, via facta per hostis.'
multa virum solido argento perfecta relinquunt
armaque craterasque simul pulchrosque tapetas.
Euryalus phaleras Rhamnetis et aurea bullis
cingula, Tiburti Remulo ditissimus olim
360
quae mittit dona, hospitio cum iungeret absens,
Caedicus; ille suo moriens dat habere nepoti;
post mortem bello Rutuli pugnaque potiti:
haec rapit atque umeris nequiquam fortibus aptat.
tum galeam Messapi habilem cristisque decoram
induit. excedunt castris et tuta capessunt.
DE EURYALI ET NISI INTERITU (9.367-449)
Interea praemissi equites ex urbe Latina, 9.367
cetera dum legio campis instructa moratur,
ibant et Turno regi responsa ferebant,
ter centum, scutati omnes, Volcente magistro. 370
iamque propinquabant castris murosque subibant
cum procul hos laevo flectentis limite cernunt,
et galea Euryalum sublustri noctis in umbra
prodidit immemorem radiisque adversa refulsit.
haud temere est visum. conclamat ab agmine Volcens: 375
'state, viri. quae causa viae? quive estis in armis?
quove tenetis iter?' nihil illi tendere contra,
sed celerare fugam in silvas et fidere nocti.
obiciunt equites sese ad divortia nota
hinc atque hinc, omnemque aditum custode coronant. 380
silva fuit late dumis atque ilice nigra
horrida, quam densi complerant undique sentes;
rara per occultos lucebat semita callis.
Euryalum tenebrae ramorum onerosaque praeda
impediunt, fallitque timor regione viarum.
385
Nisus abit; iamque imprudens evaserat hostis
atque locos qui post Albae de nomine dicti
Albani tum rex stabula alta Latinus habebat,
ut stetit et frustra absentem respexit amicum:
'Euryale infelix, qua te regione reliqui?
390
quave sequar, rursus perplexum iter omne revolvens
fallacis silvae?" simul et vestigia retro
observata legit dumisque silentibus errat.
audit equos, audit strepitus et signa sequentum;
nec longum in medio tempus, cum clamor ad auris 395
pervenit ac videt Euryalum, quem iam manus omnis
fraude loci et noctis, subito turbante tumultu,
oppressum rapit et conantem plurima frustra.
quid faciat? qua vi iuvenem, quibus audeat armis
eripere? an sese medios moriturus in enses
9.400
inferat et pulchram properet per vulnera mortem?
ocius adducto torquet hastile lacerto
suspiciens altam Lunam et sic voce precatur:
'tu, dea, tu praesens nostro succurre labori,
astrorum decus et nemorum Latonia custos.
405
si qua tuis umquam pro me pater Hyrtacus aris
dona tulit, si qua ipse meis venatibus auxi
suspendive tholo aut sacra ad fastigia fixi,
hunc sine me turbare globum et rege tela per auras.'
dixerat et toto conixus corpore ferrum
410
conicit. hasta volans noctis diverberat umbras
et venit aversi in tergum Sulmonis ibique
frangitur, ac fisso transit praecordia ligno.
volvitur ille vomens calidum de pectore flumen
frigidus et longis singultibus ilia pulsat. 415
diversi circumspiciunt. hoc acrior idem
ecce aliud summa telum librabat ab aure.
dum trepidant, it hasta Tago per tempus utrumque
stridens traiectoque haesit tepefacta cerebro.
saevit atrox Volcens nec teli conspicit usquam 9.420
auctorem nec quo se ardens immittere possit.
'tu tamen interea calido mihi sanguine poenas
persolves amborum' inquit; simul ense recluso
ibat in Euryalum. tum vero exterritus, amens,
conclamat Nisus nec se celare tenebris
425
amplius aut tantum potuit perferre dolorem:
'me, me, adsum qui feci, in me convertite ferrum,
o Rutuli. mea fraus omnis, nihil iste nec ausus
nec potuit; caelum hoc et conscia sidera testor;
tantum infelicem nimium dilexit amicum.'
430
talia dicta dabat, sed viribus ensis adactus
transadigit costas et candida pectora rumpit.
volvitur Euryalus leto, pulchrosque per artus
it cruor inque umeros cervix conlapsa recumbit:
purpureus veluti cum flos succisus aratro 435
languescit moriens, lassove papavera collo
demisere caput pluvia cum forte gravantur.
at Nisus ruit in medios solumque per omnis
Volcentem petit, in solo Volcente moratur.
quem circum glomerati hostes hinc comminus atque hinc
proturbant. instat non setius ac rotat ensem
fulmineum, donec Rutuli clamantis in ore
condidit adverso et moriens animam abstulit hosti.
tum super exanimum sese proiecit amicum
confossus, placidaque ibi demum morte quievit. 445
Fortunati ambo. si quid mea carmina possunt,
nulla dies umquam memori vos eximet aevo,
dum domus Aeneae Capitoli immobile saxum
accolet imperiumque pater Romanus habebit.
DE AENEADUM LUCTU (9.450-472)
Victores praeda Rutuli spoliisque potiti 9.450
Volcentem exanimum flentes in castra ferebant.
nec minor in castris luctus Rhamnete reperto
exsangui et primis una tot caede peremptis,
Serranoque Numaque. ingens concursus ad ipsa
corpora seminecisque viros, tepidaque recentem 455
caede locum et pleno spumantis sanguine rivos.
agnoscunt spolia inter se galeamque nitentem
Messapi et multo phaleras sudore receptas.
Et iam prima novo spargebat lumine terras
Tithoni croceum linquens Aurora cubile.
9.460
iam sole infuso, iam rebus luce retectis
Turnus in arma viros armis circumdatus ipse poliptoto
suscitat: aeratasque acies in proelia cogunt,
quisque suos, variisque acuunt rumoribus iras.
quin ipsa arrectis visu miserabile in hastis 465
praefigunt capita et multo clamore sequuntur
Euryali et Nisi.
Aeneadae duri murorum in parte sinistra
opposuere aciem nam dextera cingitur amni,
ingentisque tenent fossas et turribus altis 470
stant maesti; simul ora virum praefixa movebant
nota nimis miseris atroque fluentia tabo.
DE EURYALI MATRIS ULULATU (9.473-524)
Interea pavidam volitans pennata per urbem 9.473
nuntia Fama ruit matrisque adlabitur auris
Euryali. at subitus miserae calor ossa reliquit, 475
excussi manibus radii revolutaque pensa.
evolat infelix et femineo ululatu
spondaico
scissa comam muros amens atque agmina cursu
prima petit, non illa virum, non illa pericli
telorumque memor, caelum dehinc questibus implet: 480
'hunc ego te, Euryale, aspicio? tune ille senectae
sera meae requies, potuisti linquere solam,
crudelis? nec te sub tanta pericula missum
adfari extremum miserae data copia matri?
heu, terra ignota canibus data praeda Latinis
485
alitibusque iaces. nec te tua funera mater
produxi pressive oculos aut vulnera lavi,
veste tegens tibi quam noctes festina diesque
urgebam, et tela curas solabar anilis.
quo sequar? aut quae nunc artus avulsaque membra 490
et funus lacerum tellus habet? hoc mihi de te,
nate, refers? hoc sum terraque marique secuta?
figite me, si qua est pietas, in me omnia tela
conicite, o Rutuli, me primam absumite ferro;
aut tu, magne pater divum, miserere, tuoque
495
invisum hoc detrude caput sub Tartara telo,
quando aliter nequeo crudelem abrumpere vitam.'
hoc fletu concussi animi, maestusque per omnis
it gemitus, torpent infractae ad proelia vires.
illam incendentem luctus Idaeus et Actor 9.500
Ilionei monitu et multum lacrimantis Iuli
corripiunt interque manus sub tecta reponunt.
At tuba terribilem sonitum procul aere canoro onomat
increpuit, sequitur clamor caelumque remugit.
accelerant acta pariter testudine Volsci
505
et fossas implere parant ac vellere vallum;
quaerunt pars aditum et scalis ascendere muros,
qua rara est acies interlucetque corona
non tam spissa viris. telorum effundere contra
omne genus Teucri ac duris detrudere contis, 510
adsueti longo muros defendere bello.
saxa quoque infesto volvebant pondere, si qua
possent tectam aciem perrumpere, cum tamen omnis
ferre iuvet subter densa testudine casus.
nec iam sufficiunt. nam qua globus imminet ingens, 515
immanem Teucri molem volvuntque ruuntque,
quae stravit Rutulos late armorumque resolvit
tegmina. nec curant caeco contendere Marte
amplius audaces Rutuli, sed pellere vallo
missilibus certant.
9.520
parte alia horrendus visu quassabat Etruscam
pinum et fumiferos infert Mezentius ignis;
at Messapus equum domitor, Neptunia proles,
rescindit vallum et scalas in moenia poscit.
DE ACRI PUGNA AD TURRIM (9.525-589)
Vos, o Calliope, precor, aspirate canenti 9.525
quas ibi tum ferro strages, quae funera Turnus
ediderit, quem quisque virum demiserit Orco,
et mecum ingentis oras evolvite belli.
[et meministis enim, divae, et memorare potestis ]
Turris erat vasto suspectu et pontibus altis, 530
opportuna loco, summis quam viribus omnes
expugnare Itali summaque evertere opum vi
certabant, Troes contra defendere saxis
perque cavas densi tela intorquere fenestras.
princeps ardentem coniecit lampada Turnus 535
et flammam adfixit lateri, quae plurima vento
corripuit tabulas et postibus haesit adesis.
turbati trepidare intus frustraque malorum
velle fugam. dum se glomerant retroque residunt
in partem quae peste caret, tum pondere turris 9.540
procubuit subito et caelum tonat omne fragore.
semineces ad terram immani mole secuta
confixique suis telis et pectora duro
transfossi ligno veniunt. vix unus Helenor
et Lycus elapsi; quorum primaevus Helenor, 545
Maeonio regi quem serva Licymnia furtim
sustulerat vetitisque ad Troiam miserat armis,
ense levis nudo parmaque inglorius alba.
isque ubi se Turni media inter milia vidit,
hinc acies atque hinc acies astare Latinas, 550
ut fera, quae densa venantum saepta corona
contra tela furit seseque haud nescia morti
inicit et saltu supra venabula fertur;
haud aliter iuvenis medios moriturus in hostis
inruit et qua tela videt densissima tendit. 555
at pedibus longe melior Lycus inter et hostis
inter et arma fuga muros tenet, altaque certat
prendere tecta manu sociumque attingere dextras.
quem Turnus pariter cursu teloque secutus
increpat his victor: 'nostrasne evadere, demens, 9.560
sperasti te posse manus?' simul arripit ipsum
pendentem et magna muri cum parte revellit:
qualis ubi aut leporem aut candenti corpore cycnum
sustulit alta petens pedibus Iovis armiger uncis,
quaesitum aut matri multis balatibus agnum
565
Martius a stabulis rapuit lupus. undique clamor
tollitur: invadunt et fossas aggere complent,
ardentis taedas alii ad fastigia iactant.
Ilioneus saxo atque ingenti fragmine montis
Lucetium portae subeuntem ignisque ferentem, 570
Emathiona Liger, Corynaeum sternit Asilas,
hic iaculo bonus, hic longe fallente sagitta,
Ortygium Caeneus, victorem Caenea Turnus,
Turnus Ityn Cloniumque, Dioxippum Promolumque
et Sagarim et summis stantem pro turribus Idan, 575
Privernum Capys. hunc primo levis hasta Themillae
strinxerat, ille manum proiecto tegmine demens
ad vulnus tulit; ergo alis adlapsa sagitta
et laevo infixa est alte lateri, abditaque intus
spiramenta animae letali vulnere rupit.
9.580
stabat in egregiis Arcentis filius armis
pictus acu chlamydem et ferrugine clarus Hibera,
insignis facie, genitor quem miserat Arcens
eductum Martis luco Symaethia circum
flumina, pinguis ubi et placabilis ara Palici:
585
stridentem fundam positis Mezentius hastis
ipse ter adducta circum caput egit habena
et media adversi liquefacto tempora plumbo
diffidit ac multa porrectum extendit harena.
DE REMULO AB ASCANIO INTERFECTO (9.590637)
Tum primum bello celerem intendisse sagittam 9.590
dicitur ante feras solitus terrere fugacis
Ascanius, fortemque manu fudisse Numanum,
cui Remulo cognomen erat, Turnique minorem
germanam nuper thalamo sociatus habebat.
is primam ante aciem digna atque indigna relatu 595
vociferans tumidusque novo praecordia regno
ibat et ingentem sese clamore ferebat:
'non pudet obsidione iterum valloque teneri,
bis capti Phryges, et morti praetendere muros?
en qui nostra sibi bello conubia poscunt.
9.600
quis deus Italiam, quae vos dementia adegit?
non hic Atridae nec fandi fictor Ulixes:
durum a stirpe genus natos ad flumina primum
deferimus saevoque gelu duramus et undis;
cenatu invigilant pueri silvasque fatigant,
605
flectere ludus equos et spicula tendere cornu.
at patiens operum parcoque adsueta iuventus
aut rastris terram domat aut quatit oppida bello.
omne aevum ferro teritur, versaque iuvencum
terga fatigamus hasta, nec tarda senectus
610
debilitat viris animi mutatque vigorem:
canitiem galea premimus, semperque recentis
comportare iuvat praedas et vivere rapto.
vobis picta croco et fulgenti murice vestis,
desidiae cordi, iuvat indulgere choreis,
615
et tunicae manicas et habent redimicula mitrae.
o vere Phrygiae, neque enim Phryges, ite per alta
Dindyma, ubi adsuetis biforem dat tibia cantum.
tympana vos buxusque vocat Berecyntia Matris
Idaeae; sinite arma viris et cedite ferro.'
9.620
Talia iactantem dictis ac dira canentem
non tulit Ascanius, nervoque obversus equino
contendit telum diversaque bracchia ducens
constitit, ante Iovem supplex per vota precatus:
'Iuppiter omnipotens, audacibus adnue coeptis. 625
ipse tibi ad tua templa feram sollemnia dona,
et statuam ante aras aurata fronte iuvencum
candentem pariterque caput cum matre ferentem,
iam cornu petat et pedibus qui spargat harenam.'
audiit et caeli genitor de parte serena
630
intonuit laevum, sonat una fatifer arcus.
effugit horrendum stridens adducta sagitta
perque caput Remuli venit et cava tempora ferro
traicit. 'i, verbis virtutem inlude superbis.
bis capti Phryges haec Rutulis responsa remittunt': 635
hoc tantum Ascanius. Teucri clamore sequuntur
laetitiaque fremunt animosque ad sidera tollunt.
DE APOLLINIS INTERVENTU (9.638-671)
Aetheria tum forte plaga crinitus Apollo
desuper Ausonias acies urbemque videbat
nube sedens, atque his victorem adfatur Iulum: 640
'macte nova virtute, puer, sic itur ad astra,
dis genite et geniture deos. iure omnia bella
gente sub Assaraci fato ventura resident,
nec te Troia capit.' simul haec effatus ab alto
aethere se mittit, spirantis dimovet auras
645
Ascaniumque petit; forma tum vertitur oris
antiquum in Buten. hic Dardanio Anchisae
armiger ante fuit fidusque ad limina custos;
tum comitem Ascanio pater addidit. ibat Apollo
omnia longaevo similis vocemque coloremque iperm
et crinis albos et saeva sonoribus arma,
atque his ardentem dictis adfatur Iulum:
'sit satis, Aenide, telis impune Numanum
oppetiisse tuis. primam hanc tibi magnus Apollo
concedit laudem et paribus non invidet armis; 655
cetera parce, puer, bello.' sic orsus Apollo
mortalis medio aspectus sermone reliquit
et procul in tenuem ex oculis evanuit auram.
agnovere deum proceres divinaque tela
Dardanidae pharetramque fuga sensere sonantem. 9.660
ergo avidum pugnae dictis ac numine Phoebi
Ascanium prohibent, ipsi in certamina rursus
succedunt animasque in aperta pericula mittunt.
it clamor totis per propugnacula muris,
intendunt acris arcus amentaque torquent.
665
sternitur omne solum telis, tum scuta cavaeque
dant sonitum flictu galeae, pugna aspera surgit:
quantus ab occasu veniens pluvialibus Haedis
verberat imber humum, quam multa grandine nimbi
in vada praecipitant, cum Iuppiter horridus Austris 670
torquet aquosam hiemem et caelo cava nubila rumpit.
PANDARO ET BITIA (9.672-755)
Pandarus et Bitias, Idaeo Alcanore creti,
quos Iovis eduxit luco silvestris Iaera
abietibus iuvenes patriis et montibus aequos,
portam, quae ducis imperio commissa, recludunt 675
freti armis, ultroque invitant moenibus hostem.
ipsi intus dextra ac laeva pro turribus astant
armati ferro et cristis capita alta corusci:
quales aeriae liquentia flumina circum
sive Padi ripis Athesim seu propter amoenum 9.680
consurgunt geminae quercus intonsaque caelo
attollunt capita et sublimi vertice nutant.
inrumpunt aditus Rutuli ut videre patentis:
continuo Quercens et pulcher Aquiculus armis
et praeceps animi Tmarus et Mavortius Haemon 685
agminibus totis aut versi terga dedere
aut ipso portae posuere in limine vitam.
tum magis increscunt animis discordibus irae,
et iam collecti Troes glomerantur eodem
et conferre manum et procurrere longius audent. 690
Ductori Turno diversa in parte furenti
turbantique viros perfertur nuntius, hostem
fervere caede nova et portas praebere patentis.
deserit inceptum atque immani concitus ira
Dardaniam ruit ad portam fratresque superbos. 695
et primum Antiphaten ( is enim se primus agebat ),
Thebana de matre nothum Sarpedonis alti,
coniecto sternit iaculo: volat Itala cornus
aera per tenerum stomachoque infixa sub altum
pectus abit; reddit specus atri vulneris undam 9.700
spumantem, et fixo ferrum in pulmone tepescit.
tum Meropem atque Erymanta manu, tum sternit Aphidnum
tum Bitian ardentem oculis animisque frementem,
non iaculo neque enim iaculo vitam ille dedisset,
sed magnum stridens contorta phalarica venit 705
fulminis acta modo, quam nec duo taurea terga
nec duplici squama lorica fidelis et auro
sustinuit; conlapsa ruunt immania membra,
dat tellus gemitum et clipeum super intonat ingens.
talis in Euboico Baiarum litore quondam 710
saxea pila cadit, magnis quam molibus ante
constructam ponto iaciunt, sic illa ruinam
prona trahit penitusque vadis inlisa recumbit;
miscent se maria et nigrae attolluntur harenae,
tum sonitu Prochyta alta tremit durumque cubile 715
Inarime Iovis imperiis imposta Typhoeo.
Hic Mars armipotens animum virisque Latinis
addidit et stimulos acris sub pectore vertit,
immisitque Fugam Teucris atrumque Timorem.
undique conveniunt, quoniam data copia pugnae, 9.720
bellatorque animo deus incidit.
Pandarus, ut fuso germanum corpore cernit
et quo sit fortuna loco, qui casus agat res,
portam vi multa converso cardine torquet
obnixus latis umeris, multosque suorum
725
moenibus exclusos duro in certamine linquit;
ast alios secum includit recipitque ruentis,
demens, qui Rutulum in medio non agmine regem
viderit inrumpentem ultroque incluserit urbi,
immanem veluti pecora inter inertia tigrim. 730
continuo nova lux oculis effulsit et arma
horrendum sonuere, tremunt in vertice cristae
sanguineae clipeoque micantia fulmina mittit.
agnoscunt faciem invisam atque immania membra
turbati subito Aeneadae. tum Pandarus ingens 735
emicat et mortis fraternae fervidus ira
effatur: 'non haec dotalis regia Amatae,
nec muris cohibet patriis media Ardea Turnum.
castra inimica vides, nulla hinc exire potestas.'
olli subridens sedato pectore Turnus:
9.740
'incipe, si qua animo virtus, et consere dextram,
hic etiam inventum Priamo narrabis Achillem.'
dixerat. ille rudem nodis et cortice crudo
intorquet summis adnixus viribus hastam;
excepere aurae, vulnus Saturnia Iuno
745
detorsit veniens, portaeque infigitur hasta.
'at non hoc telum, mea quod vi dextera versat,
effugies, neque enim is teli nec vulneris auctor'.
sic ait, et sublatum alte consurgit in ensem
et mediam ferro gemina inter tempora frontem 750
dividit impubisque immani vulnere malas.
fit sonus, ingenti concussa est pondere tellus;
conlapsos artus atque arma cruenta cerebro
sternit humi moriens, atque illi partibus aequis
huc caput atque illuc umero ex utroque pependit. 755
DE TURNI CAEDE IN TEUCRORUM CASTRIS
(9.756-777)
Diffugiunt versi trepida formidine Troes,
et si continuo victorem ea cura subisset,
rumpere claustra manu sociosque immittere portis,
ultimus ille dies bello gentique fuisset.
sed furor ardentem caedisque insana cupido 760
egit in adversos.
principio Phalerim et succiso poplite Gygen
excipit, hinc raptas fugientibus ingerit hastas
in tergum, Iuno viris animumque ministrat.
addit Halyn comitem et confixa Phegea parma, 765
ignaros deinde in muris Martemque cientis
Alcandrumque Haliumque Noemonaque Prytanimque. omo
Lyncea tendentem contra sociosque vocantem
vibranti gladio conixus ab aggere dexter
occupat, huic uno deiectum comminus ictu 770
cum galea longe iacuit caput. inde ferarum
vastatorem Amycum, quo non felicior alter
unguere tela manu ferrumque armare veneno,
et Clytium Aeoliden et amicum Crethea Musis,
Crethea Musarum comitem, cui carmina semper 775
et citharae cordi numerosque intendere nervis,
semper equos atque arma virum pugnasque canebat.
DE TURNO A TEUCRORUM CASTRIS FUGATO
(9.778-818)
Tandem ductores audita caede suorum
conveniunt Teucri, Mnestheus acerque Serestus,
palantisque vident socios hostemque receptum. 780
et Mnestheus: 'quo deinde fugam, quo tenditis?' inquit.
'quos alios muros, quaeve ultra moenia habetis?
unus homo et vestris, o cives, undique saeptus
aggeribus tantas strages impune per urbem
ediderit? iuvenum primos tot miserit Orco? 785
non infelicis patriae veterumque deorum
et magni Aeneae, segnes, miseretque pudetque?'
talibus accensi firmantur et agmine denso
consistunt. Turnus paulatim excedere pugna
et fluvium petere ac partem quae cingitur unda. 790
acrius hoc Teucri clamore incumbere magno
et glomerare manum, ceu saevum turba leonem
cum telis premit infensis; at territus ille,
asper, acerba tuens, retro redit et neque terga
ira dare aut virtus patitur, nec tendere contra 795
ille quidem hoc cupiens potis est per tela virosque.
haud aliter retro dubius vestigia Turnus
improperata refert et mens exaestuat ira.
quin etiam bis tum medios invaserat hostis,
bis confusa fuga per muros agmina vertit; 9.800
sed manus e castris propere coit omnis in unum
nec contra viris audet Saturnia Iuno
sufficere; aeriam caelo nam Iuppiter Irim
demisit germanae haud mollia iussa ferentem,
ni Turnus cedat Teucrorum moenibus altis. 805
ergo nec clipeo iuvenis subsistere tantum
nec dextra valet, iniectis sic undique telis
obruitur. strepit adsiduo cava tempora circum
tinnitu galea et saxis solida aera fatiscunt
discussaeque iubae capiti nec sufficit umbo 810
ictibus; ingeminant hastis et Troes et ipse
fulmineus Mnestheus. tum toto corpore sudor
liquitur et piceum nec respirare potestas
flumen agit, fessos quatit aeger anhelitus artus.
tum demum praeceps saltu sese omnibus armis 9.815
in fluvium dedit. ille suo cum gurgite flavo
accepit venientem ac mollibus extulit undis
et laetum sociis abluta caede remisit.
9 818
LIBER X
DE IOVIS CONCILIO (10.1-117) - DE AENEADUM
LEGIONE DENUO OBSESSA (10.118-145) - DE
ETRUSCIS SOCIIS (10.146-214) - DE NYMPHARUM
NUNTIO AD AENEAN (10.215-259) - DE AENEAE
REDITU AD SUOS (10.260-307) - DE PROELIO CUM
RUTULIS (10.308-361) - DE PALLANTIS VIRTUTE
(10.362-438) - DE PALLANTIS INTERITU (10.439-509)
- DE AENEAE IRA IN TURNUM (10.510-605) - DE
IOVE ET IUNONE (10.606-635) - DE TURNO A
SORORE CUM DOLO DECEPTO (10.636-688) - DE
MEZENTII INTERVENTU (10.689-754) - DE AENEAE
PUGNA CUM MEZENTIO (10.755-790) - DE LAUSI
INTERITU (10.791-832) - DE MEZENTIO AB AENEA
NECATO (10.833-908)
DE IOVIS CONCILIO (10.1-117)
Panditur interea domus omnipotentis Olympi
10.1
conciliumque vocat divum pater atque hominum rex
sideream in sedem, terras unde arduus omnis
castraque Dardanidum aspectat populosque Latinos.
considunt tectis bipatentibus, incipit ipse:
5
'caelicolae magni, quianam sententia vobis
versa retro tantumque animis certatis iniquis?
abnueram bello Italiam concurrere Teucris.
quae contra vetitum discordia? quis metus aut hos
aut hos arma sequi ferrumque lacessere suasit? 10
adveniet iustum pugnae ne arcessite tempus,
cum fera Karthago Romanis arcibus olim
exitium magnum atque Alpis immittet apertas:
tum certare odiis, tum res rapuisse licebit.
nunc sinite et placitum laeti componite foedus.' 15
Iuppiter haec paucis; at non Venus aurea contra
pauca refert:
'o pater, o hominum rerumque aeterna potestas
(namque aliud quid sit quod iam implorare queamus?),
cernis ut insultent Rutuli, Turnusque feratur 10.20
per medios insignis equis tumidusque secundo
Marte ruat? non clausa tegunt iam moenia Teucros;
quin intra portas atque ipsis proelia miscent
aggeribus murorum et inundant sanguine fossae.
Aeneas ignarus abest. numquamne levari
25
obsidione sines? muris iterum imminet hostis
nascentis Troiae nec non exercitus alter,
atque iterum in Teucros Aetolis surgit ab Arpis
Tydides. equidem credo, mea vulnera restant
et tua progenies mortalia demoror arma.
30
si sine pace tua atque invito numine Troes
Italiam petiere, luant peccata neque illos
LIBRO X
iuveris auxilio; sin tot responsa secuti
quae superi manesque dabant, cur nunc tua quisquam
vertere iussa potest aut cur nova condere fata? 35
quid repetam exustas Erycino in litore classis,
quid tempestatum regem ventosque furentis
Aeolia excitos aut actam nubibus Irim?
nunc etiam manis ( haec intemptata manebat
sors rerum ) movet et superis immissa repente 10.40
Allecto medias Italum bacchata per urbes.
nil super imperio moveor. speravimus ista,
dum fortuna fuit. vincant, quos vincere mavis.
si nulla est regio Teucris quam det tua coniunx
dura, per eversae, genitor, fumantia Troiae
45
excidia obtestor: liceat dimittere ab armis
incolumem Ascanium, liceat superesse nepotem.
Aeneas sane ignotis iactetur in undis
et quacumque viam dederit Fortuna sequatur:
hunc tegere et dirae valeam subducere pugnae. 50
est Amathus, est celsa mihi Paphus atque Cythera
Idaliaeque domus: positis inglorius armis
exigat hic aevum. magna dicione iubeto
Karthago premat Ausoniam; nihil urbibus inde
obstabit Tyriis. quid pestem evadere belli 55
iuvit et Argolicos medium fugisse per ignis
totque maris vastaeque exhausta pericula terrae,
dum Latium Teucri recidivaque Pergama quaerunt?
non satius cineres patriae insedisse supremos
atque solum quo Troia fuit? Xanthum et Simoenta 10.60
redde, oro, miseris iterumque revolvere casus
da, pater, Iliacos Teucris.' tum regia Iuno
acta furore gravi: 'quid me alta silentia cogis
rumpere et obductum verbis vulgare dolorem?
Aenean hominum quisquam divumque subegit
65
bella sequi aut hostem regi se inferre Latino?
Italiam petiit fatis auctoribus esto
Cassandrae impulsus furiis: num linquere castra
hortati sumus aut vitam committere ventis?
num puero summam belli, num credere muros, 70
Tyrrhenamque fidem aut gentis agitare quietas?
quis deus in fraudem, quae dura potentia nostra
egit? ubi hic Iuno demissave nubibus Iris?
indignum est Italos Troiam circumdare flammis
nascentem et patria Turnum consistere terra, 75
cui Pilumnus avus, cui diva Venilia mater:
quid face Troianos atra vim ferre Latinis,
arva aliena iugo premere atque avertere praedas?
quid soceros legere et gremiis abducere pactas,
pacem orare manu, praefigere puppibus arma? 10.80
tu potes Aenean manibus subducere Graium
proque viro nebulam et ventos obtendere inanis,
et potes in totidem classem convertere nymphas:
nos aliquid Rutulos contra iuvisse nefandum est?
"Aeneas ignarus abest": ignarus et absit.
85
est Paphus Idaliumque tibi, sunt alta Cythera:
quid gravidam bellis urbem et corda aspera temptas?
nosne tibi fluxas Phrygiae res vertere fundo
conamur? nos? an miseros qui Troas Achivis
obiecit? quae causa fuit consurgere in arma
90
Europamque Asiamque et foedera solvere furto?
me duce Dardanius Spartam expugnavit adulter,
aut ego tela dedi fovive Cupidine bella?
tum decuit metuisse tuis: nunc sera querelis
haud iustis adsurgis et inrita iurgia iactas.'
95
Talibus orabat Iuno, cunctique fremebant
caelicolae adsensu vario, ceu flamina prima
cum deprensa fremunt silvis et caeca volutant
murmura venturos nautis prodentia ventos.
tum pater omnipotens, rerum cui prima potestas, 10.100
infit eo dicente deum domus alta silescit
et tremefacta solo tellus, silet arduus aether,
tum Zephyri posuere, premit placida aequora pontus:
'accipite ergo animis atque haec mea figite dicta.
quandoquidem Ausonios coniungi foedere Teucris 105
haud licitum, nec vestra capit discordia finem,
quae cuique est fortuna hodie, quam quisque secat spem,
Tros Rutulusne fuat, nullo discrimine habebo,
seu fatis Italum castra obsidione tenentur
sive errore malo Troiae monitisque sinistris.
110
nec Rutulos solvo. sua cuique exorsa laborem
fortunamque ferent. rex Iuppiter omnibus idem.
fata viam invenient.' Stygii per flumina fratris,
per pice torrentis atraque voragine ripas
adnuit et totum nutu tremefecit Olympum.
115
hic finis fandi. solio tum Iuppiter aureo
surgit, caelicolae medium quem ad limina ducunt.
DE AENEADUM LEGIONE DENUO OBSESSA
(10.118-145)
Interea Rutuli portis circum omnibus instant
sternere caede viros et moenia cingere flammis.
at legio Aeneadum vallis obsessa tenetur
120
nec spes ulla fugae. miseri stant turribus altis
nequiquam et rara muros cinxere corona:
Asius Imbrasides Hicetaoniusque Thymoetes
Assaracique duo et senior cum Castore Thymbris,
prima acies; hos germani Sarpedonis ambo
125
et Clarus et Thaemon Lycia comitantur ab alta.
fert ingens toto conixus corpore saxum,
haud partem exiguam montis, Lyrnesius Acmon,
nec Clytio genitore minor nec fratre Menestheo.
hi iaculis, illi certant defendere saxis
130
molirique ignem nervoque aptare sagittas.
ipse inter medios, Veneris iustissima cura,
Dardanius caput, ecce, puer detectus honestum,
qualis gemma micat fulvum quae dividit aurum,
aut collo decus aut capiti, vel quale per artem
135
inclusum buxo aut Oricia terebintho
lucet ebur; fusos cervix cui lactea crinis
accipit et molli subnectens circulus auro.
te quoque magnanimae viderunt, Ismare, gentes
vulnera derigere et calamos armare veneno, 10.140
Maeonia generose domo, ubi pinguia culta
exercentque viri Pactolusque inrigat auro.
adfuit et Mnestheus, quem pulsi pristina Turni
aggere murorum sublimem gloria tollit,
et Capys: hinc nomen Campanae ducitur urbi.
145
DE ETRUSCIS SOCIIS (10.146-214)
Illi inter sese duri certamina belli
contulerant: media Aeneas freta nocte secabat.
namque ut ab Evandro castris ingressus Etruscis
regem adit et regi memorat nomenque genusque
quidve petat quidve ipse ferat, Mezentius arma 150
quae sibi conciliet, violentaque pectora Turni
edocet, humanis quae sit fiducia rebus
admonet immiscetque preces, haud fit mora, Tarchon
iungit opes foedusque ferit; tum libera fati
classem conscendit iussis gens Lydia divum 155
externo commissa duci. Aeneia puppis
prima tenet rostro Phrygios subiuncta leones,
imminet Ida super, profugis gratissima Teucris.
hic magnus sedet Aeneas secumque volutat
eventus belli varios, Pallasque sinistro
10.160
adfixus lateri iam quaerit sidera, opacae
noctis iter, iam quae passus terraque marique.
Pandite nunc Helicona, deae, cantusque movete,
quae manus interea Tuscis comitetur ab oris
Aenean armetque rates pelagoque vehatur. 165
Massicus aerata princeps secat aequora Tigri,
sub quo mille manus iuvenum, qui moenia Clusi
quique urbem liquere Cosas, quis tela sagittae
gorytique leves umeris et letifer arcus.
una torvus Abas: huic totum insignibus armis 170
agmen et aurato fulgebat Apolline puppis.
sescentos illi dederat Populonia mater
expertos belli iuvenes, ast Ilva trecentos
insula inexhaustis Chalybum generosa metallis.
tertius ille hominum divumque interpres Asilas, 175
cui pecudum fibrae, caeli cui sidera parent
et linguae volucrum et praesagi fulminis ignes,
mille rapit densos acie atque horrentibus hastis.
hos parere iubent Alpheae ab origine Pisae,
urbs Etrusca solo. sequitur pulcherrimus Astyr, 10.180
Astyr equo fidens et versicoloribus armis.
ter centum adiciunt ( mens omnibus una sequendi )
qui Caerete domo, qui sunt Minionis in arvis,
et Pyrgi veteres intempestaeque Graviscae.
Non ego te, Ligurum ductor fortissime bello, 185
transierim, Cynira, et paucis comitate Cupavo,
cuius olorinae surgunt de vertice pennae,
crimen, Amor, vestrum formaeque insigne paternae.
namque ferunt luctu Cycnum Phaethontis amati,
populeas inter frondes umbramque sororum
190
dum canit et maestum Musa solatur amorem,
canentem molli pluma duxisse senectam
linquentem terras et sidera voce sequentem.
filius aequalis comitatus classe catervas
ingentem remis Centaurum promovet: ille
195
instat aquae saxumque undis immane minatur
arduus, et longa sulcat maria alta carina.
Ille etiam patriis agmen ciet Ocnus ab oris,
fatidicae Mantus et Tusci filius amnis,
qui muros matrisque dedit tibi, Mantua, nomen, 10.200
Mantua dives avis, sed non genus omnibus unum:
gens illi triplex, populi sub gente quaterni,
ipsa caput populis, Tusco de sanguine vires.
hinc quoque quingentos in se Mezentius armat,
quos patre Benaco velatus harundine glauca
205
Mincius infesta ducebat in aequora pinu.
it gravis Aulestes centenaque arbore fluctum
verberat adsurgens, spumant vada marmore verso.
hunc vehit immanis Triton et caerula concha
exterrens freta, cui laterum tenus hispida nanti 210
frons hominem praefert, in pristim desinit alvus,
spumea semifero sub pectore murmurat unda.
Tot lecti proceres ter denis navibus ibant
subsidio Troiae et campos salis aere secabant.
DE NYMPHARUM NUNTIO AD AENEAN
(10.215-259)
Iamque dies caelo concesserat almaque curru 10.215
noctivago Phoebe medium pulsabat Olympum:
Aeneas ( neque enim membris dat cura quietem )
ipse sedens clavumque regit velisque ministrat.
atque illi medio in spatio chorus, ecce, suarum
occurrit comitum: nymphae, quas alma Cybebe 10.220
numen habere maris nymphasque e navibus esse
iusserat, innabant pariter fluctusque secabant,
quot prius aeratae steterant ad litora prorae.
agnoscunt longe regem lustrantque choreis;
quarum quae fandi doctissima Cymodocea
225
pone sequens dextra puppim tenet ipsaque dorso
eminet ac laeva tacitis subremigat undis.
tum sic ignarum adloquitur: 'vigilasne, deum gens,
Aenea? vigila et velis immitte rudentis.
nos sumus, Idaeae sacro de vertice pinus,
230
nunc pelagi nymphae, classis tua. perfidus ut nos
praecipitis ferro Rutulus flammaque premebat,
rupimus invitae tua vincula teque per aequor
quaerimus. hanc genetrix faciem miserata refecit
et dedit esse deas aevumque agitare sub undis. 235
at puer Ascanius muro fossisque tenetur
tela inter media atque horrentis Marte Latinos.
iam loca iussa tenent forti permixtus Etrusco
Arcas eques; medias illis opponere turmas,
ne castris iungant, certa est sententia Turno. 10.240
surge age et Aurora socios veniente vocari
primus in arma iube, et clipeum cape quem dedit ipse
invictum ignipotens atque oras ambiit auro.
crastina lux, mea si non inrita dicta putaris,
ingentis Rutulae spectabit caedis acervos.'
245
dixerat et dextra discedens impulit altam
haud ignara modi puppim: fugit illa per undas
ocior et iaculo et ventos aequante sagitta.
inde aliae celerant cursus. stupet inscius ipse
Tros Anchisiades, animos tamen omine tollit. 250
tum breviter supera aspectans convexa precatur:
'alma parens Idaea deum, cui Dindyma cordi
turrigeraeque urbes biiugique ad frena leones,
tu mihi nunc pugnae princeps, tu rite propinques
augurium Phrygibusque adsis pede, diva, secundo.' 255
tantum effatus, et interea revoluta ruebat
matura iam luce dies noctemque fugarat;
principio sociis edicit signa sequantur
atque animos aptent armis pugnaeque parent se.
DE AENEAE REDITU AD SUOS (10.260-307)
Iamque in conspectu Teucros habet et sua castra 260
stans celsa in puppi, clipeum cum deinde sinistra
extulit ardentem. clamorem ad sidera tollunt
Dardanidae e muris, spes addita suscitat iras,
tela manu iaciunt, quales sub nubibus atris
Strymoniae dant signa grues atque aethera tranant
265
cum sonitu, fugiuntque Notos clamore secundo.
at Rutulo regi ducibusque ea mira videri
Ausoniis, donec versas ad litora puppis
respiciunt totumque adlabi classibus aequor.
ardet apex capiti cristisque a vertice flamma
270
funditur et vastos umbo vomit aureus ignis:
non secus ac liquida si quando nocte cometae
sanguinei lugubre rubent, aut Sirius ardor.
ille sitim morbosque ferens mortalibus aegris
nascitur et laevo contristat lumine caelum.
275
Haud tamen audaci Turno fiducia cessit
litora praecipere et venientis pellere terra.
[ultro animos tollit dictis atque increpat ultro:]
'quod votis optastis adest, perfringere dextra.
in manibus Mars ipse viris. nunc coniugis esto 10.280
quisque suae tectique memor, nunc magna referto
facta, patrum laudes. ultro occurramus ad undam
dum trepidi egressisque labant vestigia prima.
audentis Fortuna iuvat.'
haec ait, et secum versat quos ducere contra
285
vel quibus obsessos possit concredere muros.
Interea Aeneas socios de puppibus altis
pontibus exponit. multi servare recursus
languentis pelagi et brevibus se credere saltu,
per remos alii. speculatus litora Tarchon,
290
qua vada non spirant nec fracta remurmurat unda,
sed mare inoffensum crescenti adlabitur aestu,
advertit subito proras sociosque precatur:
'nunc, o lecta manus, validis incumbite remis;
tollite, ferte rates, inimicam findite rostris
295
hanc terram, sulcumque sibi premat ipsa carina.
frangere nec tali puppim statione recuso
arrepta tellure semel.' quae talia postquam
effatus Tarchon, socii consurgere tonsis
spumantisque rates arvis inferre Latinis,
10.300
donec rostra tenent siccum et sedere carinae
omnes innocuae. sed non puppis tua, Tarchon:
namque inflicta vadis, dorso dum pendet iniquo
anceps sustentata diu fluctusque fatigat,
solvitur atque viros mediis exponit in undis,
305
fragmina remorum quos et fluitantia transtra
impediunt retrahitque pedes simul unda relabens.
DE PROELIO CUM RUTULIS (10.308-361)
Nec Turnum segnis retinet mora, sed rapit acer
totam aciem in Teucros et contra in litore sistit.
signa canunt. primus turmas invasit agrestis
Aeneas, omen pugnae, stravitque Latinos
occiso Therone, virum qui maximus ultro
310
Aenean petit. huic gladio perque aerea suta,
per tunicam squalentem auro latus haurit apertum.
inde Lichan ferit exsectum iam matre perempta
315
et tibi, Phoebe, sacrum: casus evadere ferri
quo licuit parvo? nec longe Cissea durum
immanemque Gyan sternentis agmina clava
deiecit leto; nihil illos Herculis arma
nec validae iuvere manus genitorque Melampus,
320
Alcidae comes usque gravis dum terra labores
praebuit. ecce Pharo, voces dum iactat inertis,
intorquens iaculum clamanti sistit in ore.
tu quoque, flaventem prima lanugine malas
dum sequeris Clytium infelix, nova gaudia, Cydon, 325
Dardania stratus dextra, securus amorum
qui iuvenum tibi semper erant, miserande iaceres,
ni fratrum stipata cohors foret obvia, Phorci
progenies, septem numero, septenaque tela
coniciunt; partim galea clipeoque resultant
10.330
inrita, deflexit partim stringentia corpus
alma Venus. fidum Aeneas adfatur Achaten:
'suggere tela mihi, non ullum dextera frustra
torserit in Rutulos, steterunt quae in corpore Graium
Iliacis campis.' tum magnam corripit hastam
335
et iacit: illa volans clipei transverberat aera
Maeonis et thoraca simul cum pectore rumpit.
huic frater subit Alcanor fratremque ruentem
sustentat dextra: traiecto missa lacerto
protinus hasta fugit servatque cruenta tenorem, 10.340
dexteraque ex umero nervis moribunda pependit.
tum Numitor iaculo fratris de corpore rapto
Aenean petiit: sed non et figere contra
est licitum, magnique femur perstrinxit Achatae.
Hic Curibus fidens primaevo corpore Clausus 345
advenit et rigida Dryopem ferit eminus hasta
sub mentum graviter pressa, pariterque loquentis
vocem animamque rapit traiecto gutture; at ille
fronte ferit terram et crassum vomit ore cruorem.
tris quoque Threicios Boreae de gente suprema
350
et tris quos Idas pater et patria Ismara mittit,
per varios sternit casus. accurrit Halaesus
Auruncaeque manus, subit et Neptunia proles,
insignis Messapus equis. expellere tendunt
nunc hi, nunc illi: certatur limine in ipso
355
Ausoniae. magno discordes aethere venti
proelia ceu tollunt animis et viribus aequis;
non ipsi inter se, non nubila, non mare cedit;
anceps pugna diu, stant obnixa omnia contra:
359
haud aliter Troianae acies aciesque Latinae
pol+chias
concurrunt, haeret pede pes densusque viro vir. Polipt. 2
DE PALLANTIS VIRTUTE (10.362-438)
At parte ex alia, qua saxa rotantia late 10.362
intulerat torrens arbustaque diruta ripis,
Arcadas insuetos acies inferre pedestris
ut vidit Pallas Latio dare terga sequaci,
(aspera quis natura loci dimittere quando
suasit equos ), unum quod rebus restat egenis,
365
nunc prece, nunc dictis virtutem accendit amaris;
'quo fugitis, socii? per vos et fortia facta,
per ducis Evandri nomen devictaque bella
370
spemque meam, patriae quae nunc subit aemula laudi,
fidite ne pedibus. ferro rumpenda per hostis
est via. qua globus ille virum densissimus urget,
hac vos et Pallanta ducem patria alta reposcit.
numina nulla premunt, mortali urgemur ab hoste
375
mortales; totidem nobis animaeque manusque.
ecce maris magna claudit nos obice pontus,
deest iam terra fugae: pelagus Troiamne petamus?'
haec ait, et medius densos prorumpit in hostis.
Obvius huic primum fatis adductus iniquis 10.380
fit Lagus. hunc, vellit magno dum pondere saxum,
intorto figit telo, discrimina costis
per medium qua spina dabat, hastamque receptat
ossibus haerentem. quem non super occupat Hisbo,
ille quidem hoc sperans; nam Pallas ante ruentem,
385
dum furit, incautum crudeli morte sodalis
excipit atque ensem tumido in pulmone recondit.
hinc Sthenium petit et Rhoeti de gente vetusta
Anchemolum thalamos ausum incestare novercae.
vos etiam, gemini, Rutulis cecidistis in arvis,
390
Daucia, Laride Thymberque, simillima proles,
indiscreta suis gratusque parentibus error;
at nunc dura dedit vobis discrimina Pallas.
nam tibi, Thymbre, caput Evandrius abstulit ensis;
te decisa suum, Laride, dextera quaerit
395
semianimesque micant digiti ferrumque retractant.
Arcadas accensos monitu et praeclara tuentis
facta viri mixtus dolor et pudor armat in hostis.
Tum Pallas biiugis fugientem Rhoetea praeter
traicit. hoc spatium tantumque morae fuit Ilo; 10.400
Ilo namque procul validam derexerat hastam,
quam medius Rhoeteus intercipit, optime Teuthra,
te fugiens fratremque Tyren, curruque volutus
caedit semianimis Rutulorum calcibus arva.
ac velut optato ventis aestate coortis
405
dispersa immittit silvis incendia pastor,
correptis subito mediis extenditur una
horrida per latos acies Volcania campos,
ille sedens victor flammas despectat ovantis:
non aliter socium virtus coit omnis in unum
410
teque iuvat, Palla. sed bellis acer Halaesus
tendit in adversos seque in sua colligit arma.
hic mactat Ladona Pheretaque Demodocumque,
Strymonio dextram fulgenti deripit ense
elatam in iugulum, saxo ferit ora Thoantis
415
ossaque dispersit cerebro permixta cruento.
fata canens silvis genitor celarat Halaesum;
ut senior leto canentia lumina solvit,
iniecere manum Parcae telisque sacrarunt
Evandri. quem sic Pallas petit ante precatus:
10.420
'da nunc, Thybri pater, ferro, quod missile libro,
fortunam atque viam duri per pectus Halaesi.
haec arma exuviasque viri tua quercus habebit.'
audiit illa deus; dum texit Imaona Halaesus,
Arcadio infelix telo dat pectus inermum.
425
At non caede viri tanta perterrita Lausus,
pars ingens belli, sinit agmina: primus Abantem
oppositum interimit, pugnae nodumque moramque.
sternitur Arcadiae proles, sternuntur Etrusci
et vos, o Grais imperdita corpora, Teucri.
430
agmina concurrunt ducibusque et viribus aequis;
extremi addensent acies nec turba moveri
tela manusque sinit. hinc Pallas instat et urget,
hinc contra Lausus, nec multum discrepat aetas,
egregii forma, sed quis Fortuna negarat
435
in patriam reditus. ipsos concurrere passus
haud tamen inter se magni regnator Olympi;
mox illos sua fata manent maiore sub hoste.
DE PALLANTIS INTERITU (10.439-509)
Interea soror alma monet succedere Lauso
Turnum, qui volucri curru medium secat agmen.
440
ut vidit socios: 'tempus desistere pugnae;
solus ego in Pallanta feror, soli mihi Pallas
debetur; cuperem ipse parens spectator adesset.'
haec ait, et socii cesserunt aequore iusso.
at Rutulum abscessu iuvenis tum iussa superba
445
miratus stupet in Turno corpusque per ingens
lumina volvit obitque truci procul omnia visu,
talibus et dictis it contra dicta tyranni:
'aut spoliis ego iam raptis laudabor opimis
aut leto insigni: sorti pater aequus utrique est.
450
tolle minas.' fatus medium procedit in aequor;
frigidus Arcadibus coit in praecordia sanguis.
desiluit Turnus biiugis, pedes apparat ire
comminus; utque leo, specula cum vidit ab alta
stare procul campis meditantem in proelia taurum, 455
advolat, haud alia est Turni venientis imago.
hunc ubi contiguum missae fore credidit hastae,
ire prior Pallas, si qua fors adiuvet ausum
viribus imparibus, magnumque ita ad aethera fatur:
'per patris hospitium et mensas, quas advena adisti, 10.460
te precor, Alcide, coeptis ingentibus adsis.
cernat semineci sibi me rapere arma cruenta
victoremque ferant morientia lumina Turni.'
audiit Alcides iuvenem magnumque sub imo
corde premit gemitum lacrimasque effundit inanis. 465
tum genitor natum dictis adfatur amicis:
'stat sua cuique dies, breve et inreparabile tempus
omnibus est vitae; sed famam extendere factis,
hoc virtutis opus. Troiae sub moenibus altis
tot gnati cecidere deum, quin occidit una
470
Sarpedon, mea progenies; etiam sua Turnum
fata vocant metasque dati pervenit ad aevi.'
sic ait, atque oculos Rutulorum reicit arvis.
At Pallas magnis emittit viribus hastam
vaginaque cava fulgentem deripit ensem.
475
illa volans umeri surgunt qua tegmina summa
incidit, atque viam clipei molita per oras
tandem etiam magno strinxit de corpore Turni.
hic Turnus ferro praefixum robur acuto
in Pallanta diu librans iacit atque ita fatur:
10.480
'aspice num mage sit nostrum penetrabile telum.'
dixerat; at clipeum, tot ferri terga, tot aeris,
quem pellis totiens obeat circumdata tauri,
vibranti cuspis medium transverberat ictu
loricaeque moras et pectus perforat ingens.
485
ille rapit calidum frustra de vulnere telum:
una eademque via sanguis animusque sequuntur.
corruit in vulnus sonitum super arma dedere
et terram hostilem moriens petit ore cruento.
quem Turnus super adsistens: [ sic ore precatur]
490
'Arcades, haec' inquit 'memores mea dicta referte
Evandro: qualem meruit, Pallanta remitto.
quisquis honos tumuli, quidquid solamen humandi est,
largior. haud illi stabunt Aeneia parvo
hospitia.' et laevo pressit pede talia fatus
495
exanimem rapiens immania pondera baltei
impressumque nefas: una sub nocte iugali
caesa manus iuvenum foede thalamique cruenti,
quae Clonus Eurytides multo caelaverat auro;
quo nunc Turnus ovat spolio gaudetque potitus. 10.500
nescia mens hominum fati sortisque futurae
et servare modum rebus sublata secundis.
Turno tempus erit magno cum optaverit emptum
intactum Pallanta, et cum spolia ista diemque
oderit. at socii multo gemitu lacrimisque
505
impositum scuto referunt Pallanta frequentes.
o dolor atque decus magnum rediture parenti,
haec te prima dies bello dedit, haec eadem aufert,
cum tamen ingentis Rutulorum linquis acervos.
DE AENEAE IRA IN TURNUM (10.510-605)
Nec iam fama mali tanti, sed certior auctor 10.510
advolat Aeneae tenui discrimine leti
esse suos, tempus versis succurrere Teucris.
proxima quaeque metit gladio latumque per agmen
ardens limitem agit ferro, te, Turne, superbum
caede nova quaerens. Pallas, Evander, in ipsis
515
omnia sunt oculis, mensae quas advena primas
tunc adiit, dextraeque datae. Sulmone creatos
quattuor hic iuvenes, totidem quos educat Ufens,
viventis rapit, inferias quos immolet umbris
captivoque rogi perfundat sanguine flammas.
10.520
inde Mago procul infensam contenderat hastam:
ille astu subit, at tremibunda supervolat hasta,
et genua amplectens effatur talia supplex:
'per patrios manis et spes surgentis Iuli
te precor, hanc animam serves gnatoque patrique. 525.
est domus alta, iacent penitus defossa talenta
caelati argenti, sunt auri pondera facti
infectique mihi. non hic victoria Teucrum
vertitur aut anima una dabit discrimina tanta.'
dixerat. Aeneas contra cui talia reddit:
530
'argenti atque auri memoras quae multa talenta
gnatis parce tuis. belli commercia Turnus
sustulit ista prior iam tum Pallante perempto.
hoc patris Anchisae manes, hoc sentit Iulus.'
sic fatus galeam laeva tenet atque reflexa
535
cervice orantis capulo tenus applicat ensem.
nec procul Haemonides, Phoebi Triviaeque sacerdos,
infula cui sacra redimibat tempora vitta,
totus conlucens veste atque insignibus albis.
quem congressus agit campo, lapsumque superstans 540
immolat ingentique umbra tegit, arma Serestus
lecta refert umeris tibi, rex Gradive, tropaeum.
Instaurant acies Volcani stirpe creatus
Caeculus et veniens Marsorum montibus Umbro.
Dardanides contra furit: Anxuris ense sinistram
545
et totum clipei ferro deiecerat orbem;
dixerat ille aliquid magnum vimque adfore verbo
crediderat, caeloque animum fortasse ferebat
canitiemque sibi et longos promiserat annos;
Tarquitus exsultans contra fulgentibus armis,
550
silvicolae Fauno Dryope quem nympha crearat,
obvius ardenti sese obtulit. ille reducta
loricam clipeique ingens onus impedit hasta,
tum caput orantis nequiquam et multa parantis
dicere deturbat terrae, truncumque tepentem
555
provolvens super haec inimico pectore fatur:
'istic nunc, metuende, iace. non te optima mater
condet humi patrioque onerabit membra sepulcro:
alitibus linquere feris, aut gurgite mersum
unda feret piscesque impasti vulnera lambent.' 10.560
protinus Antaeum et Lucam, prima agmina Turni,
persequitur, fortemque Numam fulvumque Camertem,
magnanimo Volcente satum, ditissimus agri
qui fuit Ausonidum et tacitis regnavit Amyclis.
Aegaeon qualis, centum cui bracchia dicunt
565
centenasque manus, quinquaginta oribus ignem
pectoribusque arsisse, Iovis cum fulmina contra
tot paribus streperet clipeis, tot stringeret ensis:
sic toto Aeneas desaevit in aequore victor
ut semel intepuit mucro. quin ecce Niphaei
570
quadriiugis in equos adversaque pectora tendit.
atque illi longe gradientem et dira frementem
ut videre, metu versi retroque ruentes
effunduntque ducem rapiuntque ad litora currus.
Interea biiugis infert se Lucagus albis
575
in medios fraterque Liger; sed frater habenis
flectit equos, strictum rotat acer Lucagus ensem.
haud tulit Aeneas tanto fervore furentis;
inruit adversaque ingens apparuit hasta.
cui Liger:
10.580
'non Diomedis equos nec currum cernis Achillis
aut Phrygiae campos: nunc belli finis et aevi
his dabitur terris.' vesano talia late
dicta volant Ligeri. sed non et Troius heros
dicta parat contra, iaculum nam torquet in hostis. 585
Lucagus ut pronus pendens in verbera telo
admonuit biiugos, proiecto dum pede laevo
aptat se pugnae, subit oras hasta per imas
fulgentis clipei, tum laevum perforat inguen;
excussus curru moribundus volvitur arvis.
590
quem pius Aeneas dictis adfatur amaris:
'Lucage, nulla tuos currus fuga segnis equorum
prodidit aut vanae vertere ex hostibus umbrae:
ipse rotis saliens iuga deseris.' haec ita fatus
arripuit biiugos; frater tendebat inertis
595
infelix palmas curru delapsus eodem:
'per te, per qui te talem genuere parentes,
vir Troiane, sine hanc animam et miserere precantis.'
pluribus oranti Aeneas: 'haud talia dudum
dicta dabas. morere et fratrem ne desere frater.' 10.600
tum latebras animae pectus mucrone recludit.
talia per campos edebat funera ductor
Dardanius torrentis aquae vel turbinis atri chiasmo
more furens. tandem erumpunt et castra relinquunt
Ascanius puer et nequiquam obsessa iuventus.
605
DE IOVE ET IUNONE (10.606-635)
Iunonem interea compellat Iuppiter ultro: 10.606
'o germana mihi atque eadem gratissima coniunx,
ut rebare, Venus nec te sententia fallit
Troianas sustentat opes, non vivida bello
dextra viris animusque ferox patiensque pericli.'
610
cui Iuno summissa: 'quid, o pulcherrime coniunx,
sollicitas aegram et tua tristia dicta timentem?
si mihi, quae quondam fuerat quamque esse decebat,
vis in amore foret, non hoc mihi namque negares,
omnipotens, quin et pugnae subducere Turnum
615
et Dauno possem incolumem servare parenti.
nunc pereat Teucrisque pio det sanguine poenas.
ille tamen nostra deducit origine nomen
Pilumnusque illi quartus pater, et tua larga
saepe manu multisque oneravit limina donis.'
10.620
cui rex aetherii breviter sic fatur Olympi:
'si mora praesentis leti tempusque caduco
oratur iuveni meque hoc ita ponere sentis,
tolle fuga Turnum atque instantibus eripe fatis:
hactenus indulsisse vacat. sin altior istis
625
sub precibus venia ulla latet totumque moveri
mutarive putas bellum, spes pascis inanis.'
et Iuno adlacrimans: 'quid si, quae voce gravaris,
mente dares atque haec Turno rata vita maneret?
nunc manet insontem gravis exitus, aut ego veri
630
vana feror. quod ut o potius formidine falsa
ludar, et in melius tua, qui potes, orsa reflectas.'
Haec ubi dicta dedit, caelo se protinus alto
misit agens hiemem nimbo succincta per auras,
Iliacamque aciem et Laurentia castra petivit.
635
DE TURNO A SORORE CUM DOLO DECEPTO
(10.636-688)
tum dea nube cava tenuem sine viribus umbram 10.636
in faciem Aeneae visu mirabile monstrum
Dardaniis ornat telis, clipeumque iubasque
divini adsimulat capitis, dat inania verba,
dat sine mente sonum gressusque effingit euntis, 10.640
morte obita qualis fama est volitare figuras
aut quae sopitos deludunt somnia sensus.
at primas laeta ante acies exsultat imago
inritatque virum telis et voce lacessit.
instat cui Turnus stridentemque eminus hastam
645
conicit; illa dato vertit vestigia tergo.
tum vero Aenean aversum ut cedere Turnus
credidit atque animo spem turbidus hausit inanem:
'quo fugis, Aenea? thalamos ne desere pactos;
hac dabitur dextra tellus quaesita per undas.'
650
talia vociferans sequitur strictumque coruscat
mucronem, nec ferre videt sua gaudia ventos.
Forte ratis celsi coniuncta crepidine saxi
expositis stabat scalis et ponte parato,
qua rex Clusinis advectus Osinius oris.
655
huc sese trepida Aeneae fugientis imago
conicit in latebras, nec Turnus segnior instat
exsuperatque moras et pontis transilit altos.
vix proram attigerat, rumpit Saturnia funem
avulsamque rapit revoluta per aequora navem. 10.660
tum levis haud ultra latebras iam quaerit imago,
sed sublime volans nubi se immiscuit atrae,
illum autem Aeneas absentem in proelia poscit;
obvia multa virum demittit corpora morti,
cum Turnum medio interea fert aequore turbo.
665
respicit ignarus rerum ingratusque salutis
et duplicis cum voce manus ad sidera tendit:
'omnipotens genitor, tanton me crimine dignum
duxisti et talis voluisti expendere poenas?
quo feror? unde abii? quae me fuga quemve reducit? 670
Laurentisne iterum muros aut castra videbo?
quid manus illa virum, qui me meaque arma secuti?
quosque (nefas) omnis infanda in morte reliqui
et nunc palantis video, gemitumque cadentum
accipio? quid ago? aut quae iam satis ima dehiscat 675
terra mihi? vos o potius miserescite, venti;
in rupes, in saxa (volens vos Turnus adoro )
ferte ratem saevisque vadis immittite syrtis,
quo nec me Rutuli nec conscia fama sequatur.'
haec memorans animo nunc huc, nunc fluctuat illuc, 680
an sese mucrone ob tantum dedecus amens
induat et crudum per costas exigat ensem,
fluctibus an iaciat mediis et litora nando
curva petat Teucrumque iterum se reddat in arma.
ter conatus utramque viam, ter maxima Iuno
685
continuit iuvenemque animi miserata repressit.
labitur alta secans fluctuque aestuque secundo
et patris antiquam Dauni defertur ad urbem.
DE MEZENTII INTERVENTU (10.689-754)
At Iovis interea monitis Mezentius ardens
succedit pugnae Teucrosque invadit ovantis.
690
concurrunt Tyrrhenae acies atque omnibus uni,
uni odiisque viro telisque frequentibus instant.
ille velut rupes vastum quae prodit in aequor,
obvia ventorum furiis expostaque ponto,
vim cunctam atque minas perfert caelique marisque 695
ipsa immota manens prolem Dolichaonis Hebrum
sternit humi, cum quo Latagum Palmumque fugacem,
sed Latagum saxo atque ingenti fragmine montis
occupat os faciemque adversam, poplite Palmum
succiso volvi segnem sinit, armaque Lauso
10.700
donat habere umeris et vertice figere cristas.
nec non Evanthen Phrygium Paridisque Mimanta
aequalem comitemque, una quem nocte Theano
in lucem genitore Amyco dedit et face praegnas
Cisseis regina Parim; Paris urbe paterna
705
occubat, ignarum Laurens habet ora Mimanta.
ac velut ille canum morsu de montibus altis
actus aper, multos Vesulus quem pinifer annos
defendit multosque palus Laurentia silva
pascit harundinea, postquam inter retia ventum est, 710
substitit infremuitque ferox et inhorruit armos,
nec cuiquam irasci propiusve accedere virtus,
sed iaculis tutisque procul clamoribus instant;
haud aliter, iustae quibus est Mezentius irae,
non ulli est animus stricto concurrere ferro,
715
missilibus longe et vasto clamore lacessunt.
ille autem impavidus partis cunctatur in omnis
dentibus infrendens et tergo decutit hastas.
Venerat antiquis Corythi de finibus Acron,
Graius homo, infectos linquens profugus hymenaeos. 720
hunc ubi miscentem longe media agmina vidit,
purpureum pennis et pactae coniugis ostro,
impastus stabula alta leo ceu saepe peragrans
suadet enim vesana fames, si forte fugacem
conspexit capream aut surgentem in cornua cervum, 725
gaudet hians immane comasque arrexit et haeret
visceribus super incumbens; lavit improba taeter
ora cruor :
sic ruit in densos alacer Mezentius hostis.
sternitur infelix Acron et calcibus atram
730
tundit humum exspirans infractaque tela cruentat.
atque idem fugientem haud est dignatus Oroden
sternere nec iacta caecum dare cuspide vulnus;
obvius adversoque occurrit seque viro vir
contulit, haud furto melior sed fortibus armis.
735
tum super abiectum posito pede nixus et hasta:
'pars belli haud temnenda, viri, iacet altus Orodes.'
conclamant socii laetum paeana secuti;
ille autem exspirans: 'non me, quicumque es, inulto,
victor, nec longum laetabere; te quoque fata
10.740
prospectant paria atque eadem mox arva tenebis.'
ad quem subridens mixta Mezentius ira:
'nunc morere.ast de me divum pater atque hominum rex
viderit.' hoc dicens eduxit corpore telum.
olli dura quies oculos et ferreus urget
745
somnus, in aeternam clauduntur lumina noctem.
Caedicus Alcathoum obtruncat, Sacrator Hydaspen
Partheniumque Rapo et praedurum viribus Orsen,
Messapus Cloniumque Lycaoniumque Erichaeten,
illum infrenis equi lapsu tellure iacentem,
750
hunc peditem. pedes et Lycius processerat Agis,
quem tamen haud expers Valerus virtutis avitae
deicit; at Thronium Salius Saliumque Nealces,
insignis iaculo et longe fallente sagitta.
DE AENEAE PUGNA CUM MEZENTIO (10.755-790)
Iam gravis aequabat luctus et mutua Mavors 10.755
funera; caedebant pariter pariterque ruebant
victores victique, neque his fuga nota neque illis.
di Iovis in tectis iram miserantur inanem
amborum et tantos mortalibus esse labores;
hinc Venus, hinc contra spectat Saturnia Iuno. 10.760
pallida Tisiphone media inter milia saevit.
At vero ingentem quatiens Mezentius hastam
turbidus ingreditur campo. quam magnus Orion,
cum pedes incedit medii per maxima Nerei
stagna viam scindens, umero supereminet undas, 765
aut summis referens annosam montibus ornum
ingrediturque solo et caput inter nubila condit,
talis se vastis infert Mezentius armis.
huic contra Aeneas speculatus in agmine longo
obvius ire parat. manet imperterritus ille
770
hostem magnanimum opperiens, et mole sua stat;
atque oculis spatium emensus quantum satis hastae:
'dextra mihi deus et telum, quod missile libro,
nunc adsint. voveo praedonis corpore raptis
indutum spoliis ipsum te, Lause, tropaeum
775
Aeneae.' dixit, stridentemque eminus hastam
iecit. at illa volans clipeo est excussa proculque
egregium Antoren latus inter et ilia figit,
Herculis Antoren comitem, qui missus ab Argis
haeserat Evandro atque Itala consederat urbe. 10.780
sternitur infelix alieno vulnere, caelumque
aspicit et dulcis moriens reminiscitur Argos.
tum pius Aeneas hastam iacit; illa per orbem
aere cavum triplici, per linea terga tribusque
transiit intextum tauris opus, imaque sedit
785
inguine, sed viris haud pertulit. ocius ensem
Aeneas viso Tyrrheni sanguine laetus
eripit a femine et trepidanti fervidus instat.
ingemuit cari graviter genitoris amore,
ut vidit, Lausus, lacrimaeque per ora volutae.
790
DE LAUSI INTERITU (10.791-832)
hic mortis durae casum tuaque optima facta, 10.791
si qua fidem tanto est operi latura vetustas,
non equidem nec te, iuvenis memorande, silebo.
ille pedem referens et inutilis inque ligatus
cedebat clipeoque inimicum hastile trahebat.
795
proripuit iuvenis seseque immiscuit armis,
iamque adsurgentis dextra plagamque ferentis
Aeneae subiit mucronem ipsumque morando
sustinuit; socii magno clamore sequuntur,
dum genitor nati parma protectus abiret,
10.800
telaque coniciunt perturbantque eminus hostem
missilibus. furit Aeneas tectusque tenet se.
ac velut effusa si quando grandine nimbi
praecipitant, omnis campis diffugit arator
omnis et agricola, et tuta latet arce viator
805
aut amnis ripis aut alti fornice saxi,
dum pluit in terris, ut possint sole reducto
exercere diem: sic obrutus undique telis
Aeneas nubem belli, dum detonet omnis,
sustinet et Lausum increpitat Lausoque minatur:
810
'quo moriture ruis maioraque viribus audes?
fallit te incautum pietas tua.' nec minus ille
exsultat demens, saevae iamque altius irae
Dardanio surgunt ductori, extremaque Lauso
Parcae fila legunt. validum namque exigit ensem 815
per medium Aeneas iuvenem totumque recondit;
transiit et parmam mucro, levia arma minacis,
et tunicam molli mater quam neverat auro,
implevitque sinum sanguis; tum vita per auras
concessit maesta ad Manis corpusque reliquit. 10.820
At vero ut vultum vidit morientis et ora,
ora modis Anchisiades pallentia miris,
ingemuit miserans graviter dextramque tetendit,
et mentem patriae subiit pietatis imago.
'quid tibi nunc, miserande puer, pro laudibus istis, 825
quid pius Aeneas tanta dabit indole dignum?
arma, quibus laetatus, habe tua; teque parentum
manibus et cineri, si qua est ea cura, remitto.
hoc tamen infelix miseram solabere mortem:
Aeneae magni dextra cadis.' increpat ultro
830
cunctantis socios et terra sublevat ipsum
sanguine turpantem comptos de more capillos.
DE MEZENTIO AB AENEA NECATO (10.833-908)
Interea genitor Tiberini ad fluminis undam 10.833
vulnera siccabat lymphis corpusque levabat
arboris acclinis trunco. procul aerea ramis
835
dependet galea et prato gravia arma quiescunt.
stant lecti circum iuvenes; ipse aeger anhelans
colla fovet fusus propexam in pectore barbam;
multa super Lauso rogitat, multumque remittit
qui revocent maestique ferant mandata parentis. 10.840
at Lausum socii exanimem super arma ferebant
flentes, ingentem atque ingenti vulnere victum.
agnovit longe gemitum praesaga mali mens.
canitiem multo deformat pulvere et ambas
ad caelum tendit palmas et corpore inhaeret.
845
'tantane me tenuit vivendi, nate, voluptas,
ut pro me hostili paterer succedere dextrae,
quem genui? tuane haec genitor per vulnera servor
morte tua vivens? heu, nunc misero mihi demum
exitium infelix, nunc alte vulnus adactum.
850
idem ego, nate, tuum maculavi crimine nomen,
pulsus ob invidiam solio sceptrisque paternis.
debueram patriae poenas odiisque meorum:
omnis per mortis animam sontem ipse dedissem.
nunc vivo neque adhuc homines lucemque relinquo. 855
sed linquam.' simul hoc dicens attollit in aegrum
se femur et, quamquam vis alto vulnere tardat,
haud deiectus equum duci iubet. hoc decus illi,
hoc solamen erat, bellis hoc victor abibat
omnibus. adloquitur maerentem et talibus infit: 10.860
'Rhaebe, diu, res si qua diu mortalibus ulla est,
viximus. aut hodie victor spolia illa cruenti
et caput Aeneae referes Lausique dolorum
ultor eris mecum, aut, aperit si nulla viam vis,
occumbes pariter; neque enim, fortissime, credo,
865
iussa aliena pati et dominos dignabere Teucros.'
dixit, et exceptus tergo consueta locavit
membra manusque ambas iaculis oneravit acutis,
aere caput fulgens cristaque hirsutus equina.
sic cursum in medios rapidus dedit. aestuat ingens 870
uno in corde pudor mixtoque insania luctu.
[et furiis agitatus amor, et conscia virtus]
atque hic Aenean magna ter voce vocavit.
Aeneas agnovit enim laetusque precatur:
'sic pater ille deum faciat, sic altus Apollo.
875
incipias conferre manum.'
tantum effatus et infesta subit obvius hasta.
ille autem: 'quid me erepto, saevissime, nato
terres? haec via sola fuit qua perdere posses:
nec mortem horremus nec divum parcimus ulli. 10.880
desine, nam venio moriturus et haec tibi porto
dona prius.' dixit, telumque intorsit in hostem;
inde aliud super atque aliud figitque volatque
ingenti gyro, sed sustinet aureus umbo.
ter circum astantem laevos equitavit in orbis
885
tela manu iaciens, ter secum Troius heros
immanem aerato circumfert tegmine silvam.
inde ubi tot traxisse moras, tot spicula taedet
vellere, et urgetur pugna congressus iniqua,
multa movens animo iam tandem erumpit et inter 890
bellatoris equi cava tempora conicit hastam.
tollit se arrectum quadripes et calcibus auras
verberat, effusumque equitem super ipse secutus
implicat eiectoque incumbit cernuus armo.
clamore incendunt caelum Troesque Latinique.
895
advolat Aeneas vaginaque eripit ensem
et super haec: 'ubi nunc Mezentius acer et illa
effera vis animi?' contra Tyrrhenus, ut auras
suspiciens hausit caelum mentemque recepit:
'hostis amare, quid increpitas mortemque minaris? 10.900
nullum in caede nefas, nec sic ad proelia veni,
nec tecum meus haec pepigit mihi foedera Lausus.
unum hoc, per si qua est victis venia hostibus oro:
corpus humo patiare tegi. scio acerba meorum
circumstare odia: hunc, oro, defende furorem
905
et me consortem nati concede sepulcro.'
haec loquitur, iuguloque haud inscius accipit ensem
undantique animam diffundit in arma cruore.
10.908
LIBER XI
DE AENEA VICTORE (11.1-58) - DE OCCISORUM
EXSEQUIIS (11.59-99) - DE ORATORIBUS VENIAM
ROGANTIBUS (11.100-138) - DE EVANDRI DOLORE
GEMITUQUE (11.139-182) - DE EXSEQUIIS
TEUCRORUM RUTULORUMQUE (11.183-224) - DE
LATINI REGIS CONCILIO (11.225-295) - DE LATINI
REGIS PROPOSITO (11.296-335) - DE DRANCIS
IMPETU (11.336-375) - DE TURNI VIOLENTO
RESPONSO (11.376-444) - DE AENEAE ADVENTU
(11.445-447) - DE TURNO ET CAMILLA (11.498-597) DE EQUITUM PUGNA (11.597-647) - DE CAMILLAE
REBUS GESTIS (11.648-724) - DE TARCONTIS
VIRTUTE (11.725-758) - DE CAMILLA AB ARRUNTE
VULNERATA (11.759-804) - DE CAMILLAE MORTE
(11.805-835) - DE DIANAE ULTIONE (11.836-867) - DE
LATINIS FUGATIS (11.868-895) - DE AENEA ET
TURNO (11.896-915) -
DE AENEA VICTORE (11.1-58)
Oceanum interea surgens Aurora reliquit:
11.1
Aeneas, quamquam et sociis dare tempus humandis
praecipitant curae turbataque funere mens est,
vota deum primo victor solvebat Eoo.
ingentem quercum decisis undique ramis
5
constituit tumulo fulgentiaque induit arma,
Mezenti ducis exuvias, tibi magne, tropaeum,
bellipotens; aptat rorantis sanguine cristas
telaque trunca viri, et bis sex thoraca petitum
perfossumque locis, clipeumque ex aere sinistrae
10
subligat atque ensem collo suspendit eburnum.
tum socios (namque omnis eum stipata tegebat
turba ducum) sic incipiens hortatur ovantis:
'maxima res effecta, viri; timor omnis abesto,
quod superest; haec sunt spolia et de rege superbo
15
primitiae manibusque meis Mezentius hic est.
nunc iter ad regem nobis murosque Latinos.
arma parate, animis et spe praesumite bellum,
ne qua mora ignaros, ubi primum vellere signa
adnuerint superi pubemque educere castris,
20
impediat segnisve metu sententia tardet.
interea socios inhumataque corpora terrae
mandemus, qui solus honos Acheronte sub imo est.
ite,' ait 'egregias animas, quae sanguine nobis
hanc patriam peperere suo, decorate supremis
25
muneribus, maestamque Evandri primus ad urbem
mittatur Pallas, quem non virtutis egentem
abstulit atra dies et funere mersit acerbo.'
Sic ait inlacrimans, recipitque ad limina gressum
corpus ubi exanimi positum Pallantis Acoetes
30
servabat senior, qui Parrhasio Evandro
armiger ante fuit, sed non felicibus aeque
tum comes auspiciis caro datus ibat alumno.
circum omnis famulumque manus Troianaque turba
et maestum Iliades crinem de more solutae.
35
LIBRO XI
ut vero Aeneas foribus sese intulit altis
ingentem gemitum tunsis ad sidera tollunt
pectoribus, maestoque immugit regia luctu.
ipse caput nivei fultum Pallantis et ora
ut vidit levique patens in pectore vulnus
40
cuspidis Ausoniae, lacrimis ita fatur obortis:
'tene,' inquit 'miserande puer, cum laeta veniret,
invidit Fortuna mihi, ne regna videres
nostra neque ad sedes victor veherere paternas?
non haec Evandro de te promissa parenti
45
discedens dederam, cum me complexus euntem
mitteret in magnum imperium metuensque moneret
acris esse viros, cum dura proelia gente.
et nunc ille quidem spe multum captus inani
fors et vota facit cumulatque altaria donis,
50
nos iuvenem exanimum et nil iam caelestibus ullis
debentem vano maesti comitamur honore.
infelix, nati funus crudele videbis.
hi nostri reditus exspectatique triumphi?
haec mea magna fides? at non, Evandre, pudendis
55
vulneribus pulsum aspicies, nec sospite dirum
optabis nato funus pater. ei mihi quantum
praesidium, Ausonia, et quantum tu perdis, Iule.'
DE SUPREMO VALE (11.59-99)
Haec ubi deflevit, tolli miserabile corpus
imperat, et toto lectos ex agmine mittit
60
mille viros qui supremum comitentur honorem
intersintque patris lacrimis, solacia luctus
exigua ingentis, misero sed debita patri.
haud segnes alii cratis et molle feretrum
arbuteis texunt virgis et vimine querno
65
exstructosque toros obtentu frondis inumbrant.
hic iuvenem agresti sublimem stramine ponunt:
qualem virgineo demessum pollice florem
seu mollis violae seu languentis hyacinthi,
cui neque fulgor adhuc nec dum sua forma recessit, 70
non iam mater alit tellus virisque ministrat.
tum geminas vestis auroque ostroque rigentis
extulit Aeneas, quas illi laeta laborum
ipsa suis quondam manibus Sidonia Dido
fecerat et tenui telas discreverat auro.
75
harum unam iuveni supremum maestus honorem
induit arsurasque comas obnubit amictu,
multaque praeterea Laurentis praemia pugnae
aggerat et longo praedam iubet ordine duci;
addit equos et tela quibus spoliaverat hostem.
80
vinxerat et post terga manus, quos mitteret umbris
inferias, caeso sparsurus sanguine flammas,
indutosque iubet truncos hostilibus armis
ipsos ferre duces inimicaque nomina figi.
ducitur infelix aevo confectus Acoetes,
85
pectora nunc foedans pugnis, nunc unguibus ora, chiasm
sternitur et toto proiectus corpore terrae;
ducunt et Rutulo perfusos sanguine currus.
post bellator equus positis insignibus Aethon
it lacrimans guttisque umectat grandibus ora.
90
hastam alii galeamque ferunt, nam cetera Turnus
victor habet. tum maesta phalanx Teucrique sequuntur
Tyrrhenique omnes et versis Arcades armis.
postquam omnis longe comitum praecesserat ordo,
substitit Aeneas gemituque haec addidit alto:
95
'nos alias hinc ad lacrimas eadem horrida belli
fata vocant: salve aeternum mihi, maxime Palla,
aeternumque vale.' nec plura effatus ad altos
tendebat muros gressumque in castra ferebat.
DE ORATORIBUS VENIAM ROGANTIBUS
(11.100-138)
Iamque oratores aderant ex urbe Latina
100
velati ramis oleae veniamque rogantes:
corpora, per campos ferro quae fusa iacebant,
redderet ac tumulo sineret succedere terrae;
nullum cum victis certamen et aethere cassis;
parceret hospitibus quondam socerisque vocatis.
105
quos bonus Aeneas haud aspernanda precantis
prosequitur venia et verbis haec insuper addit:
'quaenam vos tanto fortuna indigna, Latini,
implicuit bello, qui nos fugiatis amicos?
pacem me exanimis et Martis sorte peremptis
110
oratis? equidem et vivis concedere vellem.
nec veni, nisi fata locum sedemque dedissent,
nec bellum cum gente gero; rex nostra reliquit
hospitia et Turni potius se credidit armis.
aequius huic Turnum fuerat se opponere morti.
115
si bellum finire manu, si pellere Teucros
apparat, his mecum decuit concurrere telis:
vixet cui vitam deus aut sua dextra dedisset.
nunc ite et miseris supponite civibus ignem.'
dixerat Aeneas. illi obstipuere silentes
120
conversique oculos inter se atque ora tenebant.
Tum senior semperque odiis et crimine Drances
infensus iuveni Turno sic ore vicissim
orsa refert: 'o fama ingens, ingentior armis,
vir Troiane, quibus caelo te laudibus aequem?
125
iustitiaene prius mirer belline laborum?
nos vero haec patriam grati referemus ad urbem
et te, si qua viam dederit Fortuna, Latino
iungemus regi. quaerat sibi foedera Turnus.
quin et fatalis murorum attollere moles
130
saxaque subvectare umeris Troiana iuvabit.'
dixerat haec unoque omnes eadem ore fremebant.
bis senos pepigere dies, et pace sequestra
per silvas Teucri mixtique impune Latini
erravere iugis. ferro sonat alta bipenni
135
fraxinus, euvrtunt actas ad sidera pinus,
robora nec cuneis et olentem scindere cedrum
nec plaustris cessant vectare gementibus ornos.
DE EVANDRI DOLORE GEMITUQUE (11.139-182)
Et iam Fama volans, tanti praenuntia luctus,
Evandrum Evandrique domos et moenia replet, polipt,
quae modo victorem Latio Pallanta ferebat.
141
Arcades ad portas ruere et de more vetusto
funereas rapuere faces; lucet via longo
ordine flammarum et late discriminat agros.
contra turba Phrygum veniens plangentia iungit 145
agmina. quae postquam matres succedere tectis
viderunt, maestam incendunt clamoribus urbem.
at non Evandrum potis est vis ulla tenere,
sed venit in medios. feretro Pallante reposto
procubuit super atque haeret lacrimansque gemensque, 150
et via vix tandem voci laxata dolore est:
'non haec, o Palla, dederas promissa parenti,
cautius ut saevo velles te credere Marti.
haud ignarus eram quantum nova gloria in armis
et praedulce decus primo certamine posset.
155
primitiae iuvenis miserae bellique propinqui
dura rudimenta, et nulli exaudita deorum
vota precesque meae. tuque, o sanctissima coniunx,
felix morte tua neque in hunc servata dolorem.
contra ego vivendo vici mea fata, superstes
160
restarem ut genitor. Troum socia arma secutum
obruerent Rutuli telis. animam ipse dedissem
atque haec pompa domum me, non Pallanta, referret.
nec vos arguerim, Teucri, nec foedera nec quas
iunximus hospitio dextras: sors ista senectae
165
debita erat nostrae. quod si immatura manebat
mors gnatum, caesis Volscorum milibus ante
ducentem in Latium Teucros cecidisse iuvabit.
quin ego non alio digner te funere, Palla,
quam pius Aeneas et quam magni Phryges et quam 170
Tyrrhenique duces, Tyrrhenum exercitus omnis.
magna tropaea ferunt quos dat tua dextera leto;
tu quoque nunc stares immanis truncus in arvis,
esset par aetas et idem si robur ab annis,
Turne. sed infelix Teucros quid demoror armis? 175
vadite et haec memores regi mandata referte:
quod vitam moror invisam Pallante perempto
dextera causa tua est, Turnum gnatoque patrique
quam debere vides. meritis vacat hic tibi solus
fortunaeque locus. non vitae gaudia quaero,
180
nec fas, sed gnato manis perferre sub imos.'
DE EXSEQUIIS TEUCRORUM RUTULORUMQUE
(11.182-224)
Aurora interea miseris mortalibus almam
extulerat lucem referens opera atque labores:
iam pater Aeneas, iam curvo in litore Tarchon
constituere pyras. huc corpora quisque suorum
185
more tulere patrum, subiectisque ignibus atris
conditur in tenebras altum caligine caelum.
ter circum accensos cincti fulgentibus armis
decurrere rogos, ter maestum funeris ignem
lustravere in equis ululatusque ore dedere.
190
spargitur et tellus lacrimis, sparguntur et arma,
it caelo clamorque virum clangorque tubarum. Onomat
hic alii spolia occisis derepta Latinis
coniciunt igni, galeas ensisque decoros
frenaque ferventisque rotas; pars munera nota,
195
ipsorum clipeos et non felicia tela.
multa boum circa mactantur corpora Morti,
saetigerosque sues raptasque ex omnibus agris
in flammam iugulant pecudes. tum litore toto
ardentis spectant socios semustaque servant
11.200
busta, neque avelli possunt, nox umida donec
invertit caelum stellis ardentibus aptum.
Nec minus et miseri diversa in parte Latini
innumeras struxere pyras, et corpora partim
multa virum terrae infodiunt, avectaque partim
205
finitimos tollunt in agros urbique remittunt.
cetera confusaeque ingentem caedis acervum
nec numero nec honore cremant; tunc undique vasti
certatim crebris conlucent ignibus agri.
tertia lux gelidam caelo dimoverat umbram:
210
maerentes altum cinerem et confusa ruebant
ossa focis tepidoque onerabant aggere terrae.
iam vero in tectis, praedivitis urbe Latini,
praecipuus fragor et longi pars maxima luctus.
hic matres miseraeque nurus, hic cara sororum
215
pectora maerentum puerique parentibus orbi
dirum exsecrantur bellum Turnique hymenaeos;
ipsum armis ipsumque iubent decernere ferro,
qui regnum Italiae et primos sibi poscat honores.
ingravat haec saevus Drances solumque vocari 11.220
testatur, solum posci in certamina Turnum.
multa simul contra variis sententia dictis
pro Turno, et magnum reginae nomen obumbrat,
multa virum meritis sustentat fama tropaeis.
DE LATINI REGIS CONCILIO (11.225-295)
Hos inter motus, medio in flagrante tumultu,
225
ecce super maesti magna Diomedis ab urbe
legati responsa ferunt: nihil omnibus actum
tantorum impensis operum, nil dona neque aurum
nec magnas valuisse preces, alia arma Latinis
quaerenda, aut pacem Troiano ab rege petendum.
230
deficit ingenti luctu rex ipse Latinus:
fatalem Aenean manifesto numine ferri
admonet ira deum tumulique ante ora recentes.
ergo concilium magnum primosque suorum
imperio accitos alta intra limina cogit.
235
olli convenere fluuntque ad regia plenis
tecta viis. sedet in mediis et maximus aevo
et primus sceptris haud laeta fronte Latinus.
atque hic legatos Aetola ex urbe remissos
quae referant fari iubet, et responsa reposcit
11.240
ordine cuncta suo. tum facta silentia linguis,
et Venulus dicto parens ita farier infit:
'Vidimus, o cives, Diomedem Argivaque castra,
atque iter emensi casus superavimus omnis,
contigimusque manum qua concidit Ilia tellus.
245
ille urbem Argyripam patriae cognomine gentis
victor Gargani condebat Iapygis agris.
postquam introgressi et coram data copia fandi,
munera praeferimus, nomen patriamque docemus,
qui bellum intulerint, quae causa attraxerit Arpos. 250
auditis ille haec placido sic reddidit ore:
"o fortunatae gentes, Saturnia regna,
antiqui Ausonii, quae vos fortuna quietos
sollicitat suadetque ignota lacessere bella?
quicumque Iliacos ferro violavimus agros
255
mitto ea quae muris bellando exhausta sub altis,
quos Simois premat ille viros, infanda per orbem
supplicia et scelerum poenas expendimus omnes,
vel Priamo miseranda manus; scit triste Minervae
sidus et Euboicae cautes ultorque Caphereus.
11.260
militia ex illa diversum ad litus abacti,
Atrides Protei Menelaus adusque columnas
exsulat, Aetnaeos vidit Cyclopas Ulixes.
regna Neoptolemi referam versosque penatis
Idomenei? Libycone habitantis litore Locros?
265
ipse Mycenaeus magnorum ductor Achivum
coniugis infandae prima inter limina dextra
oppetiit, devictam Asiam subsedit adulter.
invidisse deos, patriis ut redditus aris
coniugium optatum et pulchram Calydona viderem? 270
nunc etiam horribili visu portenta sequuntur,
et socii amissi petierunt aethera pennis
fluminibusque vagantur aves heu, dira meorum
supplicia. et scopulos lacrimosis vocibus implent.
haec adeo ex illo mihi iam speranda fuerunt
275
tempore cum ferro caelestia corpora demens
appetii et Veneris violavi vulnere dextram.
ne vero, ne me ad talis impellite pugnas.
nec mihi cum Teucris ullum post eruta bellum
Pergama nec veterum memini laetorve malorum. 11.280
munera quae patriis ad me portatis ab oris
vertite ad Aenean. stetimus tela aspera contra
contulimusque manus: experto credite quantus
in clipeum adsurgat, quo turbine torqueat hastam.
si duo praeterea talis Idaea tulisset
285
terra viros, ultro Inachias venisset ad urbes
Dardanus, et versis lugeret Graecia fatis.
quidquid apud durae cessatum est moenia Troiae,
Hectoris Aeneaeque manu victoria Graium
haesit et in decimum vestigia rettulit annum.
290
ambo animis, ambo insignes praestantibus armis,
hic pietate prior. coeant in foedera dextrae,
qua datur; ast armis concurrant arma cavete."
et responsa simul quae sint, rex optime, regis
audisti et quae sit magno sententia bello.'
295
DE LATINI REGIS PROPOSITO (11.296-335)
Vix ea legati, variusque per ora cucurrit
Ausonidum turbata fremor, ceu saxa morantur
cum rapidos amnis, fit clauso gurgite murmur
vicinaeque fremunt ripae crepitantibus undis.
ut primum placati animi et trepida ora quierunt,
300
praefatus divos solio rex infit ab alto:
'Ante equidem summa de re statuisse, Latini,
et vellem et fuerat melius, non tempore tali
cogere concilium, cum muros adsidet hostis.
bellum importunum, cives, cum gente deorum
305
invictisque viris gerimus, quos nulla fatigant
proelia nec victi possunt absistere ferro.
spem si quam adscitis Aetolum habuistis in armis,
ponite. spes sibi quisque; sed haec quam angusta videtis.
cetera qua rerum iaceant perculsa ruina,
310
ante oculos interque manus sunt omnia vestras.
nec quemquam incuso: potuit quae plurima virtus
esse, fuit; toto certatum est corpore regni.
nunc adeo quae sit dubiae sententia menti,
expediam et paucis animos adhibete docebo.
315
est antiquus ager Tusco mihi proximus amni,
longus in occasum, finis super usque Sicanos;
Aurunci Rutulique serunt, et vomere duros
exercent collis atque horum asperrima pascunt.
haec omnis regio et celsi plaga pinea montis
320
cedat amicitiae Teucrorum, et foederis aequas
dicamus leges sociosque in regna vocemus:
considant, si tantus amor, et moenia condant.
sin alios finis aliamque capessere gentem
est animus possuntque solo decedere nostro,
325
bis denas Italo texamus robore navis;
seu pluris complere valent, iacet omnis ad undam
materies: ipsi numerumque modumque carinis
praecipiant, nos aera, manus, navalia demus.
praeterea, qui dicta ferant et foedera firment
330
centum oratores prima de gente Latinos
ire placet pacisque manu praetendere ramos,
munera portantis aurique eborisque talenta
et sellam regni trabeamque insignia nostri.
consulite in medium et rebus succurrite fessis.'
335
DE DRANCIS IMPETU (11.336-375)
Tum Drances idem infensus, quem gloria Turni
obliqua invidia stimulisque agitabat amaris,
largus opum et lingua melior, sed frigida bello
dextera, consiliis habitus non futtilis auctor,
seditione potens (genus huic materna superbum
340
nobilitas dabat, incertum de patre ferebat, )
surgit et his onerat dictis atque aggerat iras:
'rem nulli obscuram nostrae nec vocis egentem
consulis, o bone rex: cuncti se scire fatentur
quid fortuna ferat populi, sed dicere mussant.
345
det libertatem fandi flatusque remittat,
cuius ob auspicium infaustum moresque sinistros
(dicam equidem, licet arma mihi mortemque minetur)
lumina tot cecidisse ducum totamque videmus
consedisse urbem luctu, dum Troia temptat
350
castra fugae fidens et caelum territat armis.
unum etiam donis istis, quae plurima mitti
Dardanidis dicique iubes, unum, optime regum,
adicias, nec te ullius violentia vincat
quin natam egregio genero dignisque hymenaeis 355
des pater, et pacem hanc aeterno foedere iungas.
quod si tantus habet mentes et pectora terror,
ipsum obtestemur veniamque oremus ab ipso:
cedat, ius proprium regi patriaeque remittat.
quid miseros totiens in aperta pericula civis
360
proicis, o Latio caput horum et causa malorum?
nulla salus bello, pacem te poscimus omnes,
Turne, simul pacis solum inviolabile pignus.
primus ego, invisum quem tu tibi fingis (et esse
nil moror,) en supplex venio. miserere tuorum,
365
pone animos et pulsus abi. sat funera fusi
vidimus ingentis et desolavimus agros.
aut, si fama movet, si tantum pectore robur
concipis et si adeo dotalis regia cordi est,
aude atque adversum fidens fer pectus in hostem. 370
scilicet ut Turno contingat regia coniunx,
nos animae viles, inhumata infletaque turba,
sternamur campis. etiam tu, si qua tibi vis,
si patrii quid Martis habes, illum aspice contra
qui vocat.'
375
DE TURNI VIOLENTO RESPONSO (11.376-444)
Talibus exarsit dictis violentia Turni.
dat gemitum rumpitque has imo pectore voces:
'larga quidem semper, Drance, tibi copia fandi
tum cum bella manus poscunt, patribusque vocatis
primus ades. sed non replenda est curia verbis,
380
quae tuto tibi magna volant, dum distinet hostem
agger murorum nec inundant sanguine fossae.
proinde tona eloquio (solitum tibi) meque timoris
argue tu, Drance, quando tot stragis acervos
Teucrorum tua dextra dedit, passimque tropaeis
385
insignis agros. possit quid vivida virtus
experiare licet, nec longe scilicet hostes
quaerendi nobis; circumstant undique muros.
imus in adversos? quid cessas? an tibi Mavors
ventosa in lingua pedibusque fugacibus istis
390
semper erit?
pulsus ego? aut quisquam merito, foedissime, pulsum
arguet, Iliaco tumidum qui crescere Thybrim
sanguine et Evandri totam cum stirpe videbit
procubuisse domum atque exutos Arcadas armis? 395
haud ita me experti Bitias et Pandarus ingens
et quos mille die victor sub Tartara misi,
inclusus muris hostilique aggere saeptus.
nulla salus bello? capiti cane talia, demens,
Dardanio rebusque tuis. proinde omnia magno
400
ne cessa turbare metu atque extollere viris
gentis bis victae, contra premere arma Latini.
nunc et Myrmidonum proceres Phrygia arma tremescunt,
nunc et Tydides et Larisaeus Achilles,
amnis et Hadriacas retro fugit Aufidus undas.
405
vel cum se pavidum contra mea iurgia fingit,
artificis scelus, et formidine crimen acerbat.
numquam animam talem dextra hac absiste moveri
amittes: habitet tecum et sit pectore in isto.
nunc ad te et tua magna, pater, consulta revertor. 410
si nullam nostris ultra spem ponis in armis,
si tam deserti sumus et semel agmine verso
funditus occidimus neque habet Fortuna regressum,
oremus pacem et dextras tendamus inertis.
quamquam o, si solitae quicquam virtutis adesset. 415
ille mihi ante alios fortunatusque laborum
egregiusque animi, qui, ne quid tale videret,
procubuit moriens et humum semel ore momordit.
sin et opes nobis et adhuc intacta iuventus
auxilioque urbes Italae populique supersunt,
sin et Troianis cum multo gloria venit
sanguine (sunt illis sua funera, parque per omnis
tempestas) cur indecores in limine primo
deficimus? cur ante tubam tremor occupat artus?
multa dies variique labor mutabilis aevi
rettulit in melius, multos alterna revisens
lusit et in solido rursus Fortuna locavit.
non erit auxilio nobis Aetolus et Arpi:
at Messapus erit felixque Tolumnius et quos
tot populi misere duces, nec parva sequetur
gloria delectos Latio et Laurentibus agris.
est et Volscorum egregia de gente Camilla
agmen agens equitum et florentis aere catervas.
quod si me solum Teucri in certamina poscunt
idque placet tantumque bonis communibus obsto,
non adeo has exosa manus Victoria fugit
ut tanta quicquam pro spe temptare recusem.
ibo animis contra, vel magnum praestet Achillem
factaque Volcani manibus paria induat arma
ille licet. vobis animam hanc soceroque Latino
Turnus ego, haud ulli veterum virtute secundus,
devovi. solum Aeneas vocat? et vocet oro;
nec Drances potius, sive est haec ira deorum,
morte luat, sive est virtus et gloria, tollat.'
420
425
430
435
440
DE AENEAE ADVENTU (11.445-497)
Illi haec inter se dubiis de rebus agebant 11.445
certantes: castra Aeneas aciemque movebat.
nuntius ingenti per regia tecta tumultu
ecce ruit magnisque urbem terroribus implet:
instructos acie Tiberino a flumine Teucros
Tyrrhenamque manum totis descendere campis.
450
extemplo turbati animi concussaque vulgi
pectora et arrectae stimulis haud mollibus irae.
arma manu trepidi poscunt, fremit arma iuventus,
flent maesti mussantque patres. hic undique clamor
dissensu vario magnus se tollit in auras,
455
haud secus atque alto in luco cum forte catervae
consedere avium, piscosove amne Padusae
dant sonitum rauci per stagna loquacia cycni.
'immo,' ait 'o cives,' arrepto tempore Turnus,
'cogite concilium et pacem laudate sedentes;
11.460
illi armis in regna ruunt.' nec plura locutus
corripuit sese et tectis citus extulit altis.
'tu, Voluse, armari Volscorum edice maniplis,
duc' ait 'et Rutulos. equitem Messapus in armis,
et cum fratre Coras latis diffundite campis.
465
pars aditus urbis firment turrisque capessant;
cetera, qua iusso, mecum manus inferat arma.'
Ilicet in muros tota discurritur urbe.
concilium ipse pater et magna incepta Latinus
deserit ac tristi turbatus tempore differt,
470
multaque se incusat qui non acceperit ultro
Dardanium Aenean generumque asciverit urbi.
praefodiunt alii portas aut saxa sudesque
subvectant. bello dat signum rauca cruentum
bucina. tum muros varia cinxere corona
475
matronae puerique, vocat labor ultimus omnis.
nec non ad templum summasque ad Palladis arces
subvehitur magna matrum regina caterva
dona ferens, iuxtaque comes Lavinia virgo,
causa mali tanti, oculos deiecta decoros.
.480
succedunt matres et templum ture vaporant
et maestas alto fundunt de limine voces:
'armipotens, praeses belli, Tritonia virgo,
frange manu telum Phrygii praedonis, et ipsum
pronum sterne solo portisque effunde sub altis.'
485
cingitur ipse furens certatim in proelia Turnus.
iamque adeo rutilum thoraca indutus aenis
horrebat squamis surasque incluserat auro,
tempora nudus adhuc, laterique accinxerat ensem,
fulgebatque alta decurrens aureus arce
490
exsultatque animis et spe iam praecipit hostem:
qualis ubi abruptis fugit praesepia vinclis
tandem liber equus, campoque potitus aperto
aut ille in pastus armentaque tendit equarum
aut adsuetus aquae perfundi flumine noto
495
emicat, arrectisque fremit cervicibus alte
luxurians luduntque iubae per colla, per armos.
DE TURNO ET CAMILLA (11.498-597)
Obvia cui Volscorum acie comitante Camilla
occurrit portisque ab equo regina sub ipsis
desiluit, quam tota cohors imitata relictis
ad terram defluxit equis; tum talia fatur:
'Turne, sui merito si qua est fiducia forti,
audeo et Aeneadum promitto occurrere turmae
solaque Tyrrhenos equites ire obvia contra.
me sine prima manu temptare pericula belli,
tu pedes ad muros subsiste et moenia serva.'
Turnus ad haec oculos horrenda in virgine fixus:
'o decus Italiae virgo, quas dicere grates
quasve referre parem? sed nunc, est omnia quando
iste animus supra, mecum partire laborem.
Aeneas, ut fama fidem missique reportant
exploratores, equitum levia improbus arma
praemisit, quaterent campos; ipse ardua montis
per deserta iugo superans adventat ad urbem.
furta paro belli convexo in tramite silvae,
ut bivias armato obsidam milite fauces.
tu Tyrrhenum equitem conlatis excipe signis;
tecum acer Messapus erit turmaeque Latinae
Tiburtique manus, ducis et tu concipe curam.'
sic ait, et paribus Messapum in proelia dictis
hortatur sociosque duces et pergit in hostem.
Est curvo anfractu valles, accommoda fraudi
armorumque dolis, quam densis frondibus atrum
urget utrimque latus, tenuis quo semita ducit
angustaeque ferunt fauces aditusque maligni.
hanc super in speculis summoque in vertice montis
planities ignota iacet tutique receptus,
seu dextra laevaque velis occurrere pugnae
sive instare iugis et grandia volvere saxa.
500
505
510
515
520
525
huc iuvenis nota fertur regione viarum
530
arripuitque locum et silvis insedit iniquis.
Velocem interea superis in sedibus Opim,
unam ex virginibus sociis sacraque caterva,
compellabat et has tristis Latonia voces
ore dabat: 'graditur bellum ad crudele Camilla,
535
o virgo, et nostris nequiquam cingitur armis,
cara mihi ante alias. neque enim novus iste Dianae
venit amor subitaque animum dulcedine movit.
pulsus ob invidiam regno virisque superbas
Priverno antiqua Metabus cum excederet urbe,
540
infantem fugiens media inter proelia belli
sustulit exsilio comitem, matrisque vocavit
nomine Casmillae mutata parte Camillam.
ipse sinu prae se portans iuga longa petebat
solorum nemorum: tela undique saeva premebant 545
et circumfuso volitabant milite Volsci.
ecce fugae medio summis Amasenus abundans
spumabat ripis, tantus se nubibus imber
ruperat. ille innare parans infantis amore
tardatur caroque oneri timet. omnia secum
550
versanti subito vix haec sententia sedit:
telum immane manu valida quod forte gerebat
bellator, solidum nodis et robore cocto,
huic natam libro et silvestri subere clausam
implicat atque habilem mediae circumligat hastae; 555
quam dextra ingenti librans ita ad aethera fatur:
"alma, tibi hanc, nemorum cultrix, Latonia virgo,
ipse pater famulam voveo; tua prima per auras
tela tenens supplex hostem fugit. accipe, testor,
diva tuam, quae nunc dubiis committitur auris."
560
dixit, et adducto contortum hastile lacerto
immittit: sonuere undae, rapidum super amnem
infelix fugit in iaculo stridente Camilla.
at Metabus magna propius iam urgente caterva
dat sese fluvio, atque hastam cum virgine victor
565
gramineo, donum Triviae, de caespite vellit.
non illum tectis ullae, non moenibus urbes
accepere neque ipse manus feritate dedisset,
pastorum et solis exegit montibus aevum.
hic natam in dumis interque horrentia lustra
570
armentalis equae mammis et lacte ferino
nutribat teneris immulgens ubera labris.
utque pedum primis infans vestigia plantis
institerat, iaculo palmas armavit acuto
spiculaque ex umero parvae suspendit et arcum. 575
pro crinali auro, pro longae tegmine pallae
tigridis exuviae per dorsum a vertice pendent.
tela manu iam tum tenera puerilia torsit
et fundam tereti circum caput egit habena
Strymoniamque gruem aut album deiecit olorem. 580
multae illam frustra Tyrrhena per oppida matres
optavere nurum; sola contenta Diana
aeternum telorum et virginitatis amorem
intemerata colit. vellem haud correpta fuisset
militia tali conata lacessere Teucros:
585
cara mihi comitumque foret nunc una mearum.
verum age, quandoquidem fatis urgetur acerbis,
labere, nympha, polo finisque invise Latinos,
tristis ubi infausto committitur omine pugna.
haec cape et ultricem pharetra deprome sagittam: 590
hac, quicumque sacrum violarit vulnere corpus,
Tros Italusque, mihi pariter det sanguine poenas.
post ego nube cava miserandae corpus et arma
inspoliata feram tumulo patriaeque reponam.'
dixit, at illa levis caeli delapsa per auras
595
insonuit nigro circumdata turbine corpus.
DE EQUITUM PUGNA (11.597-647)
At manus interea muris Troiana propinquat,
Etruscique duces equitumque exercitus omnis
compositi numero in turmas. fremit aequore toto
insultans sonipes et pressis pugnat habenis
600
huc conversus et huc; tum late ferreus hastis
horret ager campique armis sublimibus ardent.
nec non Messapus contra celeresque Latini
et cum fratre Coras et virginis ala Camillae
adversi campo apparent, hastasque reductis
605
protendunt longe dextris et spicula vibrant,
adventusque virum fremitusque ardescit equorum.
iamque intra iactum teli progressus uterque
substiterat: subito erumpunt clamore furentisque
exhortantur equos, fundunt simul undique tela
610
crebra nivis ritu, caelumque obtexitur umbra.
continuo adversis Tyrrhenus et acer Aconteus
conixi incurrunt hastis primique ruinam
dant sonitu ingenti perfractaque quadripedantum
pectora pectoribus rumpunt; excussus Aconteus
615
fulminis in morem aut tormento ponderis acti
praecipitat longe et vitam dispergit in auras.
Extemplo turbatae acies, versique Latini
reiciunt parmas et equos ad moenia vertunt;
Troes agunt, princeps turmas inducit Asilas.
620
iamque propinquabant portis rursusque Latini
clamorem tollunt et mollia colla reflectunt;
hi fugiunt penitusque datis referuntur habenis.
qualis ubi alterno procurrens gurgite pontus
nunc ruit ad terram scopulosque superiacit unda
625
spumeus extremamque sinu perfundit harenam,
nunc rapidus retro atque aestu revoluta resorbens
saxa fugit litusque vado labente relinquit:
bis Tusci Rutulos egere ad moenia versos,
bis reiecti armis respectant terga tegentes.
630
tertia sed postquam congressi in proelia totas
implicuere inter se acies legitque virum vir,
tum vero et gemitus morientum et sanguine in alto
armaque corporaque et permixti caede virorum
semianimes volvuntur equi, pugna aspera surgit.
635
Orsilochus Remuli, quando ipsum horrebat adire,
hastam intorsit equo ferrumque sub aure reliquit;
quo sonipes ictu furit arduus altaque iactat
vulneris impatiens arrecto pectore crura,
volvitur ille excussus humi. Catillus Iollan
640
ingentemque animis, ingentem corpore et armis
deicit Herminium, nudo cui vertice fulva
caesaries nudique umeri nec vulnera terrent;
tantus in arma patet. latos huic hasta per armos
acta tremit duplicatque virum transfixa dolore.
645
funditur ater ubique cruor; dant funera ferro
certantes pulchramque petunt per vulnera mortem.
DE CAMILLAE REBUS GESTIS (11.648-724)
At medias inter caedes exsultat Amazon
unum exserta latus pugnae, pharetrata Camilla,
et nunc lenta manu spargens hastilia denset,
650
nunc validam dextra rapit indefessa bipennem;
aureus ex umero sonat arcus et arma Dianae.
illa etiam, si quando in tergum pulsa recessit,
spicula converso fugientia derigit arcu.
at circum lectae comites, Larinaque virgo
655
Tullaque et aeratam quatiens Tarpeia securim,
Italides, quas ipsa decus sibi dia Camilla
delegit pacisque bonas bellique ministras:
quales Threiciae cum flumina Thermodontis
pulsant et pictis bellantur Amazones armis,
660
seu circum Hippolyten seu cum se Martia curru
Penthesilea refert, magnoque ululante tumultu
feminea exsultant lunatis agmina peltis.
Quem telo primum, quem postremum, aspera virgo,
deicis? aut quot humi morientia corpora fundis?
665
Eunaeum Clytio primum patre, cuius apertum
adversi longa transverberat abiete pectus.
sanguinis ille vomens rivos cadit atque cruentam
mandit humum moriensque suo se in vulnere versat.
tum Lirim Pagasumque super, quorum alter habenas 670
suffosso revolutus equo dum colligit, alter
dum subit ac dextram labenti tendit inermem,
praecipites pariterque ruunt. his addit Amastrum
Hippotaden, sequiturque incumbens eminus hasta
Tereaque Harpalycumque et Demophoonta Chromimque;
quotque emissa manu contorsit spicula virgo,
tot Phrygii cecidere viri. procul Ornytus armis
ignotis et equo venator Iapyge fertur,
cui pellis latos umeros erepta iuvenco
pugnatori operit, caput ingens oris hiatus
680
et malae texere lupi cum dentibus albis,
agrestisque manus armat sparus; ipse catervis
vertitur in mediis et toto vertice supra est.
hunc illa exceptum (neque enim labor agmine verso )
traicit et super haec inimico pectore fatur:
685
'silvis te, Tyrrhene, feras agitare putasti?
advenit qui vestra dies muliebribus armis
verba redargueret. nomen tamen haud leve patrum
manibus hoc referes, telo cecidisse Camillae.'
Protinus Orsilochum et Buten, duo maxima Teucrum 690
corpora, sed Buten aversum cuspide fixit
loricam galeamque inter, qua colla sedentis
lucent et laevo dependet parma lacerto;
Orsilochum fugiens magnumque agitata per orbem
eludit gyro interior sequiturque sequentem;
695
tum validam perque arma viro perque ossa securim
altior exsurgens oranti et multa precanti
congeminat; vulnus calido rigat ora cerebro.
incidit huic subitoque aspectu territus haesit
Appenninicolae bellator filius Auni,
700
haud Ligurum extremus, dum fallere fata sinebant.
isque ubi se nullo iam cursu evadere pugnae
posse neque instantem reginam avertere cernit,
consilio versare dolos ingressus et astu
incipit haec: 'quid tam egregium, si femina forti
705
fidis equo? dimitte fugam et te comminus aequo
mecum crede solo pugnaeque accinge pedestri:
iam nosces ventosa ferat cui gloria fraudem.'
dixit, at illa furens acrique accensa dolore
tradit equum comiti paribusque resistit in armis
710
ense pedes nudo puraque interrita parma.
at iuvenis vicisse dolo ratus avolat ipse
haud mora, conversisque fugax aufertur habenis
quadripedemque citum ferrata calce fatigat.
'vane Ligus frustraque animis elate superbis,
715
nequiquam patrias temptasti lubricus artis,
nec fraus te incolumem fallaci perferet Auno.'
haec fatur virgo, et pernicibus ignea plantis
transit equum cursu frenisque adversa prehensis
congreditur poenasque inimico ex sanguine sumit: 720
quam facile accipiter saxo sacer ales ab alto
consequitur pennis sublimem in nube columbam
comprensamque tenet pedibusque eviscerat uncis:
tum cruor et vulsae labuntur ab aethere plumae.
DE TARCONTIS VIRTUTE (11.725-758)
At non haec nullis hominum sator atque deorum 725
observans oculis summo sedet altus Olympo.
Tyrrhenum genitor Tarchonem in proelia saeva
suscitat et stimulis haud mollibus inicit iras.
ergo inter caedes cedentiaque agmina Tarchon
fertur equo variisque instigat vocibus alas
730
nomine quemque vocans, reficitque in proelia pulsos.
'quis metus, o numquam dolituri, o semper inertes
Tyrrheni, quae tanta animis ignavia venit?
femina palantis agit atque haec agmina vertit.
quo ferrum quidve haec gerimus tela inrita dextris? 735
at non in Venerem segnes nocturnaque bella,
aut ubi curva choros indixit tibia Bacchi.
exspectate dapes et plenae pocula mensae
(hic amor, hoc studium) dum sacra secundus haruspex
nuntiet ac lucos vocet hostia pinguis in altos.'
740
haec effatus equum in medios moriturus et ipse
concitat, et Venulo adversum se turbidus infert
dereptumque ab equo dextra complectitur hostem
et gremium ante suum multa vi concitus aufert.
tollitur in caelum clamor cunctique Latini
745
convertere oculos. volat igneus aequore Tarchon
arma virumque ferens; tum summa ipsius ab hasta
defringit ferrum et partis rimatur apertas,
qua vulnus letale ferat; contra ille repugnans
sustinet a iugulo dextram et vim viribus exit. Polip 750
utque volans alte raptum cum fulva draconem
fert aquila implicuitque pedes atque unguibus haesit,
saucius at serpens sinuosa volumina versat
arrectisque horret squamis et sibilat ore
arduus insurgens, illa haud minus urget obunco
755
luctantem rostro, simul aethera verberat alis:
haud aliter praedam Tiburtum ex agmine Tarchon
portat ovans. ducis exemplum eventumque secuti
Maeonidae incurrunt.
DE CAMILLA AB ARRUNTE VULNERATA
Tum fatis debitus Arruns
velocem iaculo et multa prior arte Camillam
circuit, et quae sit fortuna facillima temptat.
760
qua se cumque furens medio tulit agmine virgo,
hac Arruns subit et tacitus vestigia lustrat;
qua victrix redit illa pedemque ex hoste reportat,
hac iuvenis furtim celeris detorquet habenas.
hos aditus iamque hos aditus omnemque pererrat 765
undique circuitum et certam quatit improbus hastam.
Forte sacer Cybelo Chloreus olimque sacerdos
insignis longe Phrygiis fulgebat in armis
spumantemque agitabat equum, quem pellis aenis
in plumam squamis auro conserta tegebat.
770
ipse peregrina ferrugine clarus et ostro
spicula torquebat Lycio Gortynia cornu;
aureus ex umeris erat arcus et aurea vati
cassida; tum croceam chlamydemque sinusque crepantis
carbaseos fulvo in nodum collegerat auro
775
pictus acu tunicas et barbara tegmina crurum.
hunc virgo, sive ut templis praefigeret arma
Troia, captivo sive ut se ferret in auro
venatrix, unum ex omni certamine pugnae
780
caeca sequebatur totumque incauta per agmen
femineo praedae et spoliorum ardebat amore,
telum ex insidiis cum tandem tempore capto
concitat et superos Arruns sic voce precatur:
'summe deum, sancti custos Soractis Apollo,
785
quem primi colimus, cui pineus ardor acervo
pascitur, et medium freti pietate per ignem
cultores multa premimus vestigia pruna,
da, pater, hoc nostris aboleri dedecus armis,
omnipotens. non exuvias pulsaeve tropaeum
790
virginis aut spolia ulla peto, mihi cetera laudem
facta ferent; haec dira meo dum vulnere pestis
pulsa cadat, patrias remeabo inglorius urbes.'
Audiit et voti Phoebus succedere partem
mente dedit, partem volucris dispersit in auras: 795
sterneret ut subita turbatam morte Camillam
adnuit oranti; reducem ut patria alta videret
non dedit, inque Notos vocem vertere procellae.
ergo ut missa manu sonitum dedit hasta per auras,
convertere animos acris oculosque tulere
800
cuncti ad reginam Volsci. nihil ipsa nec aurae
nec sonitus memor aut venientis ab aethere teli,
hasta sub exsertam donec perlata papillam
haesit virgineumque alte bibit acta cruorem.
DE CAMILLAE MORTE (11.805-835)
concurrunt trepidae comites dominamque ruentem 805
suscipiunt. fugit ante omnis exterritus Arruns
laetitia mixtoque metu, nec iam amplius hastae
credere nec telis occurrere virginis audet.
ac velut ille, prius quam tela inimica sequantur,
continuo in montis sese avius abdidit altos
810
occiso pastore lupus magnove iuvenco,
conscius audacis facti, caudamque remulcens
subiecit pavitantem utero silvasque petivit:
haud secus ex oculis se turbidus abstulit Arruns
contentusque fuga mediis se immiscuit armis.
815
illa manu moriens telum trahit, ossa sed inter
ferreus ad costas alto stat vulnere mucro.
labitur exsanguis, labuntur frigida leto
lumina, purpureus quondam color ora reliquit.
tum sic exspirans Accam ex aequalibus unam
820
adloquitur, fida ante alias quae sola Camillae
quicum partiri curas, atque haec ita fatur:
'hactenus, Acca soror, potui: nunc vulnus acerbum
conficit, et tenebris nigrescunt omnia circum.
effuge et haec Turno mandata novissima perfer:
825
succedat pugnae Troianosque arceat urbe.
iamque vale.' simul his dictis linquebat habenas
ad terram non sponte fluens. tum frigida toto
paulatim exsolvit se corpore, lentaque colla
et captum leto posuit caput, arma relinquens,
830
vitaque cum gemitu fugit indignata sub umbras.
tum vero immensus surgens ferit aurea clamor
sidera: deiecta crudescit pugna Camilla;
incurrunt densi simul omnis copia Teucrum
Tyrrhenique duces Evandrique Arcades alae.
835
DE DIANAE ULTIONE (11.836-867)
At Triviae custos iamdudum in montibus Opis
alta sedet summis spectatque interrita pugnas.
utque procul medio iuvenum in clamore furentum
prospexit tristi mulcatam morte Camillam,
ingemuitque deditque has imo pectore voces:
840
'heu nimium, virgo, nimium crudele luisti
supplicium Teucros conata lacessere bello.
nec tibi desertae in dumis coluisse Dianam
profuit aut nostras umero gessisse pharetras.
non tamen indecorem tua te regina reliquit
845
extrema iam in morte, neque hoc sine nomine letum
per gentis erit aut famam patieris inultae.
nam quicumque tuum violavit vulnere corpus
morte luet merita.' fuit ingens monte sub alto
regis Dercenni terreno ex aggere bustum
850
antiqui Laurentis opacaque ilice tectum;
hic dea se primum rapido pulcherrima nisu
sistit et Arruntem tumulo speculatur ab alto.
ut vidit fulgentem armis ac vana tumentem,
'cur' inquit 'diversus abis? huc derige gressum,
855
huc periture veni, capias ut digna Camillae
praemia. tune etiam telis moriere Dianae?'
dixit, et aurata volucrem Threissa sagittam
deprompsit pharetra cornuque infensa tetendit
et duxit longe, donec curvata coirent
860
inter se capita et manibus iam tangeret aequis,
laeva aciem ferri, dextra nervoque papillam.
extemplo teli stridorem aurasque sonantis
audiit una Arruns haesitque in corpore ferrum.
illum exspirantem socii atque extrema gementem 865
obliti ignoto camporum in pulvere linquunt;
Opis ad aetherium pennis aufertur Olympum.
DE LATINIS FUGATIS (11.868-895)
Prima fugit domina amissa levis ala Camillae,
turbati fugiunt Rutuli, fugit acer Atinas,
disiectique duces desolatique manipli
870
tuta petunt et equis aversi ad moenia tendunt.
nec quisquam instantis Teucros letumque ferentis
sustentare valet telis aut sistere contra,
sed laxos referunt umeris languentibus arcus,
quadripedumque putrem cursu quatit ungula campum.
volvitur ad muros caligine turbidus atra
pulvis, et e speculis percussae pectora matres
femineum clamorem ad caeli sidera tollunt.
qui cursu portas primi inrupere patentis,
hos inimica super mixto premit agmine turba,
880
nec miseram effugiunt mortem, sed limine in ipso,
moenibus in patriis atque inter tuta domorum
confixi exspirant animas. pars claudere portas,
nec sociis aperire viam nec moenibus audent
accipere orantis, oriturque miserrima caedes
885
defendentum armis aditus inque arma ruentum.
exclusi ante oculos lacrimantumque ora parentum
pars in praecipitis fossas urgente ruina
volvitur, immissis pars caeca et concita frenis
arietat in portas et duros obice postis.
890
ipsae de muris summo certamine matres
(monstrat amor verus patriae), ut videre Camillam
tela manu trepidae iaciunt ac robore duro
stipitibus ferrum sudibusque imitantur obustis
praecipites, primaeque mori pro moenibus ardent. 895
DE AENEA ET TURNO (11.896-915)
Interea Turnum in silvis saevissimus implet
nuntius et iuveni ingentem fert Acca tumultum:
deletas Volscorum acies, cecidisse Camillam,
ingruere infensos hostis et Marte secundo
omnia corripuisse, metum iam ad moenia ferri.
ille furens (et saeva Iovis sic numina poscunt )
deserit obsessos collis, nemora aspera linquit.
vix e conspectu exierat campumque tenebat,
cum pater Aeneas saltus ingressus apertos
exsuperatque iugum silvaque evadit opaca.
sic ambo ad muros rapidi totoque feruntur
agmine nec longis inter se passibus absunt;
ac simul Aeneas fumantis pulvere campos
prospexit longe Laurentiaque agmina vidit,
et saevum Aenean agnovit Turnus in armis
adventumque pedum flatusque audivit equorum.
continuoque ineant pugnas et proelia temptent,
ni roseus fessos iam gurgite Phoebus Hibero
tingat equos noctemque die labente reducat.
considunt castris ante urbem et moenia vallant.
900
905
910
915
LIBER XII
DE TURNO ET REGE LATINO (12.1-53) - DE REGINA
AMATA ET TURNO (12.54-80) - DE TURNI ARMIS
(12.81-112) - DE CAMPO AD CERTAMEN (12.113-133)
- DE IUNONE ET IUTURNA (12.134-160) - DE
FOEDERE FIRMATO (12.161-215) - DE IUTURNAE
INTERVENTU CONTRA FOEDUS (12.216-243) - DE
PUGNA RENOVATA (12.244-323) - DE TURNI REBUS
GESTIS (12.324-383) - DE AENEA A VENERE MATRE
SANATO (12.383-440) - DE AENEAE REDITU (12.441467) - DE IUTURNAE DOLO (12.468-499) - DE
AENEAE ET TURNI CAEDIBUS (12.500-553) - DE
URBE OBSESSA (12.554-592) - DE REGINAE
AMATAE VOLUNTARIA MORTE (12.593-649) - DE
SACIS NUNTIO (12.650-680) - DE AENEAE ET TURNI
SINGULARI CERTAMINE (12.681-726) - DE TURNI
FUGA (12.727-790) - DE IUNONE PACATA (12.791842) - DE IUTURNAE LUCTU (12.843-886) - DE
TURNI MORTE (12.887-952)
DE TURNO ET REGE LATINO (12.1-53)
Turnus ut infractos adverso Marte Latinos
defecisse videt, sua nunc promissa reposci,
se signari oculis, ultro implacabilis ardet
attollitque animos. Poenorum qualis in arvis
saucius ille gravi venantum vulnere pectus
5
tum demum movet arma leo, gaudetque comantis
excutiens cervice toros fixumque latronis
LIBRO XII
impavidus frangit telum et fremit ore cruento:
haud secus accenso gliscit violentia Turno.
tum sic adfatur regem atque ita turbidus infit:
10
'nulla mora in Turno; nihil est quod dicta retractent
ignavi Aeneadae, nec quae pepigere recusent:
congredior. fer sacra, pater, et concipe foedus.
aut hac Dardanium dextra sub Tartara mittam
desertorem Asiae (sedeant spectentque Latini),
15
et solus ferro crimen commune refellam,
aut habeat victos, cedat Lavinia coniunx.'
Olli sedato respondit corde Latinus:
'o praestans animi iuvenis, quantum ipse feroci
virtute exsuperas, tanto me impensius aequum est 20
consulere atque omnis metuentem expendere casus.
sunt tibi regna patris Dauni, sunt oppida capta
multa manu, nec non aurumque animusque Latino est;
sunt aliae innuptae Latio et Laurentibus arvis
nec genus indecores. sine me haec haud mollia fatu 25
sublatis aperire dolis, simul hoc animo hauri:
me natam nulli veterum sociare procorum
fas erat, idque omnes divique hominesque canebant.
victus amore tui, cognato sanguine victus
coniugis et maestae lacrimis, vincla omnia rupi;
30
promissam eripui genero, arma impia sumpsi.
ex illo qui me casus, quae, Turne, sequantur
bella, vides, quantos primus patiare labores.
bis magna victi pugna vix urbe tuemur
spes Italas; recalent nostro Thybrina fluenta
35
sanguine adhuc campique ingentes ossibus albent.
quo referor totiens? quae mentem insania mutat?
si Turno exstincto socios sum ascire paratus,
cur non incolumi potius certamina tollo?
quid consanguinei Rutuli, quid cetera dicet
40
Italia, ad mortem si te ( fors dicta refutet.)
prodiderim, natam et conubia nostra petentem?
respice res bello varias, miserere parentis
longaevi, quem nunc maestum patria Ardea longe
dividit.' haudquaquam dictis violentia Turni
45
flectitur; exsuperat magis aegrescitque medendo.
ut primum fari potuit, sic institit ore:
'quam pro me curam geris, hanc precor, optime, pro me
deponas letumque sinas pro laude pacisci.
et nos tela, pater, ferrumque haud debile dextra
50
spargimus, et nostro sequitur de vulnere sanguis.
longe illi dea mater erit, quae nube fugacem
feminea tegat et vanis sese occulat umbris.'
DE REGINA AMATA ET TURNO (12.54-80)
At regina nova pugnae conterrita sorte
flebat et ardentem generum moritura tenebat:
55
'Turne, per has ego te lacrimas, per si quis Amatae
tangit honos animum: spes tu nunc una, senectae
tu requies miserae, decus imperiumque Latini
te penes, in te omnis domus inclinata recumbit.
unum oro: desiste manum committere Teucris.
60
qui te cumque manent isto certamine casus
et me, Turne, manent; simul haec invisa relinquam
lumina nec generum Aenean captiva videbo.'
accepit vocem lacrimis Lavinia matris
flagrantis perfusa genas, cui plurimus ignem
65
subiecit rubor et calefacta per ora cucurrit.
Indum sanguineo veluti violaverit ostro
si quis ebur, aut mixta rubent ubi lilia multa
alba rosa, talis virgo dabat ore colores.
illum turbat amor figitque in virgine vultus;
70
ardet in arma magis paucisque adfatur Amatam:
'ne, quaeso, ne me lacrimis neve omine tanto
prosequere in duri certamina Martis euntem,
o mater; neque enim Turno mora libera mortis.
nuntius haec, Idmon, Phrygio mea dicta tyranno
75
haud placitura refer. cum primum crastina caelo
puniceis invecta rotis Aurora rubebit,
non Teucros agat in Rutulos, Teucrum arma quiescant
et Rutuli; nostro dirimamus sanguine bellum,
illo quaeratur coniunx Lavinia campo.'
80
DE TURNI ARMIS (12.81-112)
Haec ubi dicta dedit rapidusque in tecta recessit,
poscit equos gaudetque tuens ante ora frementis,
Pilumno quos ipsa decus dedit Orithyia,
qui candore nives anteirent, cursibus auras.
circumstant properi aurigae manibusque lacessunt
85
pectora plausa cavis et colla comantia pectunt.
ipse dehinc auro squalentem alboque orichalco
circumdat loricam umeris, simul aptat habendo
ensemque clipeumque et rubrae cornua cristae,
ensem quem Dauno ignipotens deus ipse parenti
90
fecerat et Stygia candentem tinxerat unda.
exim quae mediis ingenti adnixa columnae
aedibus astabat, validam vi corripit hastam,
Actoris Aurunci spolium, quassatque trementem
vociferans: 'nunc, o numquam frustrata vocatus
95
hasta meos, nunc tempus adest: te maximus Actor,
te Turni nunc dextra gerit; da sternere corpus
loricamque manu valida lacerare revulsam
semiviri Phrygis et foedare in pulvere crinis
vibratos calido ferro murraque madentis.'
100
his agitur furiis, totoque ardentis ab ore
scintillae absistunt, oculis micat acribus ignis,
mugitus veluti cum prima in proelia taurus
terrificos ciet aut irasci in cornua temptat
arboris obnixus trunco, ventosque lacessit
105
ictibus aut sparsa ad pugnam proludit harena.
Nec minus interea maternis saevus in armis
Aeneas acuit Martem et se suscitat ira,
oblato gaudens componi foedere bellum.
tum socios maestique metum solatur Iuli
110
fata docens, regique iubet responsa Latino
certa referre viros et pacis dicere leges.
DE CAMPO AD CERTAMEN PARATO (12.113-133)
Postera vix summos spargebat lumine montis
orta dies, cum primum alto se gurgite tollunt
Solis equi lucemque elatis naribus efflant:
115
campum ad certamen magnae sub moenibus urbis
dimensi Rutulique viri Teucrique parabant
in medioque focos et dis communibus aras
gramineas. alii fontemque ignemque ferebant
velati limo et verbena tempora vincti.
120
procedit legio Ausonidum, pilataque plenis
agmina se fundunt portis. hinc Troius omnis
Tyrrhenusque ruit variis exercitus armis,
haud secus instructi ferro quam si aspera Martis
pugna vocet. nec non mediis in milibus ipsi
125
ductores auro volitant ostroque superbi,
et genus Assaraci Mnestheus et fortis Asilas
et Messapus equum domitor, Neptunia proles;
utque dato signo spatia in sua quisque recessit,
defigunt tellure hastas et scuta reclinant.
130
tum studio effusae matres et vulgus inermum
invalidique senes turris ac tecta domorum
obsedere, alii portis sublimibus astant.
DE IUNONE ET IUTURNA (12.134-160)
At Iuno ex summo qui nunc Albanus habetur;
(tum neque nomen erat neque honos aut gloria monti) 135
prospiciens tumulo campum aspectabat et ambas
Laurentum Troumque acies urbemque Latini.
extemplo Turni sic est adfata sororem
diva deam, stagnis quae fluminibusque sonoris
praesidet (hunc illi rex aetheris altus honorem
140
Iuppiter erepta pro virginitate sacravit):
'nympha, decus fluviorum, animo gratissima nostro,
scis ut te cunctis unam, quaecumque Latinae
magnanimi Iovis ingratum ascendere cubile,
praetulerim caelique libens in parte locarim:
145
disce tuum, ne me incuses, Iuturna, dolorem.
qua visa est Fortuna pati Parcaeque sinebant
cedere res Latio, Turnum et tua moenia texi;
nunc iuvenem imparibus video concurrere fatis,
Parcarumque dies et vis inimica propinquat.
150
non pugnam aspicere hanc oculis, non foedera possum.
tu pro germano si quid praesentius audes,
perge; decet. forsan miseros meliora sequentur.'
vix ea, cum lacrimas oculis Iuturna profundit
terque quaterque manu pectus percussit honestum. 155
'non lacrimis hoc tempus' ait Saturnia Iuno:
'accelera et fratrem, si quis modus, eripe morti;
aut tu bella cie conceptumque excute foedus.
auctor ego audendi.' sic exhortata reliquit
incertam et tristi turbatam vulnere mentis.
160
DE FOEDERE PACTO (12.161-215)
Interea reges ingenti mole Latinus
quadriiugo vehitur curru cui tempora circum
aurati bis sex radii fulgentia cingunt,
Solis avi specimen, bigis it Turnus in albis,
bina manu lato crispans hastilia ferro.
165
hinc pater Aeneas, Romanae stirpis origo,
sidereo flagrans clipeo et caelestibus armis
et iuxta Ascanius, magnae spes altera Romae,
procedunt castris, puraque in veste sacerdos
saetigeri fetum suis intonsamque bidentem
170
attulit admovitque pecus flagrantibus aris.
illi ad surgentem conversi lumina solem
dant fruges manibus salsas et tempora ferro
summa notant pecudum, paterisque altaria libant.
Tum pius Aeneas stricto sic ense precatur: 175
'esto nunc Sol testis et haec mihi terra vocanti,
quam propter tantos potui perferre labores,
et pater omnipotens et tu Saturnia coniunx
iam melior, iam, diva, precor, tuque inclute Mavors,
cuncta tuo qui bella, pater, sub numine torques;
180
fontisque fluviosque voco, quaeque aetheris alti
religio et quae caeruleo sunt numina ponto:
cesserit Ausonio si fors victoria Turno,
convenit Evandri victos discedere ad urbem,
cedet Iulus agris, nec post arma ulla rebelles
185
Aeneadae referent ferrove haec regna lacessent.
sin nostrum adnuerit nobis victoria Martem
ut potius reor et potius di numine firment,
non ego nec Teucris Italos parere iubebo
nec mihi regna peto: paribus se legibus ambae 190
invictae gentes aeterna in foedera mittant.
sacra deosque dabo; socer arma Latinus habeto,
imperium sollemne socer; mihi moenia Teucri
constituent urbique dabit Lavinia nomen.'
Sic prior Aeneas, sequitur sic deinde Latinus 195
suspiciens caelum, tenditque ad sidera dextram:
'haec eadem, Aenea, terram, mare, sidera, iuro
Latonaeque genus duplex Ianumque bifrontem,
vimque deum infernam et duri sacraria Ditis;
audiat haec genitor qui foedera fulmine sancit. 200
tango aras, medios ignis et numina testor:
nulla dies pacem hanc Italis nec foedera rumpet,
quo res cumque cadent; nec me vis ulla volentem
avertet, non, si tellurem effundat in undas
diluvio miscens caelumque in Tartara solvat,
205
ut sceptrum hoc' dextra sceptrum nam forte gerebat
'numquam fronde levi fundet virgulta nec umbras,
cum semel in silvis imo de stirpe recisum
matre caret posuitque comas et bracchia ferro,
olim arbos, nunc artificis manus aere decoro
210
inclusit patribusque dedit gestare Latinis.'
talibus inter se firmabant foedera dictis
conspectu in medio procerum. tum rite sacratas
in flammam iugulant pecudes et viscera vivis
eripiunt, cumulantque oneratis lancibus aras.
215
DE IUTURNAE INTERVENTU CONTRA FOEDUS
(12.216-243)
At vero Rutulis impar ea pugna videri
iamdudum et vario misceri pectora motu,
tum magis ut propius cernunt non viribus aequos.
adiuvat incessu tacito progressus et aram
suppliciter venerans demisso lumine Turnus
220
pubentesque genae et iuvenali in corpore pallor.
quem simul ac Iuturna soror crebrescere vidit
sermonem et vulgi variare labantia corda,
in medias acies formam adsimulata Camerti,
cui genus a proavis ingens clarumque paternae
225
nomen erat virtutis, et ipse acerrimus armis,
in medias dat sese acies haud nescia rerum
rumoresque serit varios ac talia fatur:
'non pudet, o Rutuli, pro cunctis talibus unam
obiectare animam? numerone an viribus aequi
230
non sumus? en, omnes et Troes et Arcades hi sunt,
fatalisque manus, infensa Etruria Turno:
vix hostem, alterni si congrediamur, habemus.
ille quidem ad superos, quorum se devovet aris,
succedet fama vivusque per ora feretur;
235
nos patria amissa dominis parere superbis
cogemur, qui nunc lenti consedimus arvis.'
Talibus incensa est iuvenum sententia dictis
iam magis atque magis, serpitque per agmina murmur:
ipsi Laurentes mutati ipsique Latini.
240
qui sibi iam requiem pugnae rebusque salutem
sperabant, nunc arma volunt foedusque precantur
infectum et Turni sortem miserantur iniquam.
DE PUGNA RENOVATA (12.244-323)
his aliud maius Iuturna adiungit et alto
dat signum caelo, quo non praesentius ullum
245
turbavit mentes Italas monstroque fefellit.
namque volans rubra fulvus Iovis ales in aethra
litoreas agitabat avis turbamque sonantem
agminis aligeri, subito cum lapsus ad undas
cycnum excellentem pedibus rapit improbus uncis. 250
arrexere animos Itali, cunctaeque volucres
convertunt clamore fugam (mirabile visu),
aetheraque obscurant pennis hostemque per auras
facta nube premunt, donec vi victus et ipso
pondere defecit praedamque ex unguibus ales
255
proiecit fluvio, penitusque in nubila fugit.
Tum vero augurium Rutuli clamore salutant
expediuntque manus, primusque Tolumnius augur
'hoc erat, hoc votis' inquit 'quod saepe petivi.
accipio agnoscoque deos; me, me duce ferrum
260
corripite, o miseri, quos improbus advena bello
territat invalidas ut avis, et litora vestra
vi populat. petet ille fugam penitusque profundo
vela dabit. vos unanimi densete catervas
et regem vobis pugna defendite raptum.'
265
dixit, et adversos telum contorsit in hostis
procurrens; sonitum dat stridula cornus et auras
certa secat. simul hoc, simul ingens clamor et omnes
turbati cunei calefactaque corda tumultu.
hasta volans, ut forte novem pulcherrima fratrum
270
corpora constiterant contra, quos fida crearat
una tot Arcadio coniunx Tyrrhena Gylippo,
horum unum ad medium, teritur qua sutilis alvo
balteus et laterum iuncturas fibula mordet,
egregium forma iuvenem et fulgentibus armis,
275
transadigit costas fulvaque effundit harena.
at fratres, animosa phalanx accensaque luctu,
pars gladios stringunt manibus, pars missile ferrum
corripiunt caecique ruunt. quos agmina contra
procurrunt Laurentum, hinc densi rursus inundant 280
Troes Agyllinique et pictis Arcades armis:
sic omnis amor unus habet decernere ferro.
diripuere aras, it toto turbida caelo
tempestas telorum ac ferreus ingruit imber,
craterasque focosque ferunt. fugit ipse Latinus
285
pulsatos referens infecto foedere divos.
infrenant alii currus aut corpora saltu
subiciunt in equos et strictis ensibus adsunt.
Messapus regem regisque insigne gerentem
Tyrrhenum Aulesten, avidus confundere foedus, 290
adverso proterret equo; ruit ille recedens
et miser oppositis a tergo involvitur aris
in caput inque umeros. at fervidus advolat hasta
Messapus teloque orantem multa trabali
desuper altus equo graviter ferit atque ita fatur:
295
'hoc habet, haec melior magnis data victima divis.'
concurrunt Itali spoliantque calentia membra.
obvius ambustum torrem Corynaeus ab ara
corripit et venienti Ebyso plagamque ferenti
occupat os flammis: olli ingens barba reluxit
300
nidoremque ambusta dedit. super ipse secutus
caesariem laeva turbati corripit hostis
impressoque genu nitens terrae applicat ipsum;
sic rigido latus ense ferit. Podalirius Alsum
pastorem primaque acie per tela ruentem
305
ense sequens nudo superimminet; ille securi
adversi frontem mediam mentumque reducta
dissicit et sparso late rigat arma cruore.
olli dura quies oculos et ferreus urget
somnus, in aeternam conduntur lumina noctem. 310
At pius Aeneas dextram tendebat inermem
nudato capite atque suos clamore vocabat:
'quo ruitis? quaeve ista repens discordia surgit?
o cohibete iras. ictum iam foedus et omnes
compositae leges. mihi ius concurrere soli;
315
me sinite atque auferte metus. ego foedera faxo
firma manu; Turnum debent haec iam mihi sacra.'
has inter voces, media inter talia verba
ecce viro stridens alis adlapsa sagitta est,
incertum qua pulsa manu, quo turbine adacta,
320
quis tantam Rutulis laudem, casusne deusne,
attulerit; pressa est insignis gloria facti,
nec sese Aeneae iactavit vulnere quisquam.
DE TURNI REBUS GESTIS (12.324-383)
Turnus ut Aenean cedentem ex agmine vidit
turbatosque duces, subita spe fervidus ardet;
poscit equos atque arma simul, saltuque superbus
emicat in currum et manibus molitur habenas.
multa virum volitans dat fortia corpora leto.
seminecis volvit multos: aut agmina curru
proterit aut raptas fugientibus ingerit hastas.
325
330
qualis apud gelidi cum flumina concitus Hebri
sanguineus Mavors clipeo increpat atque furentis
bella movens immittit equos, illi aequore aperto
ante Notos Zephyrumque volant, gemit ultima pulsu
Thraca pedum circumque atrae Formidinis ora onom 335
Iraeque Insidiaeque, dei comitatus, aguntur:
talis equos alacer media inter proelia Turnus
fumantis sudore quatit, miserabile caesis
hostibus insultans; spargit rapida ungula rores
sanguineos mixtaque cruor calcatur harena.
340
iamque neci Sthenelumque dedit Thamyrumque Pholumque,
hunc congressus et hunc, illum eminus; eminus ambo
Imbrasidas, Glaucum atque Laden, quos Imbrasus ipse
nutrierat Lycia paribusque ornaverat armis
vel conferre manum vel equo praevertere ventos.
345
Parte alia media Eumedes in proelia fertur,
antiqui proles bello praeclara Dolonis,
nomine avum referens, animo manibusque parentem,
qui quondam, castra ut Danaum speculator adiret,
ausus Pelidae pretium sibi poscere currus;
350
illum Tydides alio pro talibus ausis
adfecit pretio nec equis aspirat Achillis.
hunc procul ut campo Turnus prospexit aperto,
ante levi iaculo longum per inane secutus
sistit equos biiugis et curru desilit atque
355
semianimi lapsoque supervenit, et pede collo
impresso dextrae mucronem extorquet et alto
fulgentem tingit iugulo atque haec insuper addit:
'en agros et, quam bello, Troiane, petisti,
Hesperiam metire iacens: haec praemia, qui me
360
ferro ausi temptare, ferunt, sic moenia condunt.'
huic comitem Asbyten coniecta cuspide mittit
Chloreaque Sybarimque Daretaque Thersilochumque omot
et sternacis equi lapsum cervice Thymoeten.
ac velut Edoni Boreae cum spiritus alto
365
insonat Aegaeo sequiturque ad litora fluctus,
qua venti incubuere, fugam dant nubila caelo:
sic Turno, quacumque viam secat, agmina cedunt
conversaeque ruunt acies; fert impetus ipsum
et cristam adverso curru quatit aura volantem.
370
non tulit instantem Phegeus animisque frementem
obiecit sese ad currum et spumantia frenis
ora citatorum dextra detorsit equorum.
dum trahitur pendetque iugis, hunc lata retectum
lancea consequitur rumpitque infixa bilicem
375
loricam et summum degustat vulnere corpus.
ille tamen clipeo obiecto conversus in hostem
ibat et auxilium ducto mucrone petebat,
cum rota praecipitem et procursu concitus axis
impulit effunditque solo, Turnusque secutus
380
imam inter galeam summi thoracis et oras
abstulit ense caput truncumque reliquit harenae.
DE AENEA A VENERE MATRE SANATO
(12.383-440)
Atque ea dum campis victor dat funera Turnus,
interea Aenean Mnestheus et fidus Achates
Ascaniusque comes castris statuere cruentum
385
alternos longa nitentem cuspide gressus.
saevit et infracta luctatur harundine telum
eripere auxilioque viam, quae proxima, poscit:
ense secent lato vulnus telique latebram
rescindant penitus, seseque in bella remittant.
390
iamque aderat Phoebo ante alios dilectus Iapyx
Iasides, acri quondam cui captus amore
ipse suas artis, sua munera, laetus Apollo
augurium citharamque dabat celerisque sagittas.
ille, ut depositi proferret fata parentis,
395
scire potestates herbarum usumque medendi
maluit et mutas agitare inglorius artis.
stabat acerba fremens ingentem nixus in hastam
Aeneas magno iuvenum et maerentis Iuli
concursu, lacrimis immobilis. ille retorto
400
Paeonium in morem senior succinctus amictu
multa manu medica Phoebique potentibus herbis
nequiquam trepidat, nequiquam spicula dextra
sollicitat prensatque tenaci forcipe ferrum.
nulla viam Fortuna regit, nihil auctor Apollo
405
subvenit, et saevus campis magis ac magis horror
crebrescit propiusque malum est. iam pulvere caelum
stare vident: subeunt equites et spicula castris
densa cadunt mediis. it tristis ad aethera clamor
bellantum iuvenum et duro sub Marte cadentum. 410
Hic Venus indigno nati concussa dolore
dictamnum genetrix Cretaea carpit ab Ida,
puberibus caulem foliis et flore comantem
purpureo; non illa feris incognita capris
gramina, cum tergo volucres haesere sagittae.
415
hoc Venus obscuro faciem circumdata nimbo
detulit, hoc fusum labris splendentibus amnem
inficit occulte medicans, spargitque salubris
ambrosiae sucos et odoriferam panaceam.
fovit ea vulnus lympha longaevus Iapyx
420
ignorans, subitoque omnis de corpore fugit
quippe dolor, omnis stetit imo vulnere sanguis.
iamque secuta manum nullo cogente sagitta
excidit, atque novae rediere in pristina vires.
'arma citi properate viro. quid statis?' Iapyx
425
conclamat primusque animos accendit in hostem.
'non haec humanis opibus, non arte magistra
proveniunt, neque te, Aenea, mea dextera servat:
maior agit deus atque opera ad maiora remittit.'
ille avidus pugnae suras incluserat auro
430
hinc atque hinc oditque moras hastamque coruscat.
postquam habilis lateri clipeus loricaque tergo est,
Ascanium fusis circum complectitur armis
summaque per galeam delibans oscula fatur:
'disce, puer, virtutem ex me verumque laborem,
435
fortunam ex aliis. nunc te mea dextera bello
defensum dabit et magna inter praemia ducet.
tu facito, mox cum matura adoleverit aetas,
sis memor et te animo repetentem exempla tuorum
et pater Aeneas et avunculus excitet Hector.'
440
DE AENEAE REDITU (12.441-467)
Haec ubi dicta dedit, portis sese extulit ingens
telum immane manu quatiens; simul agmine denso
Antheusque Mnestheusque ruunt, omnisque relictis
turba fluit castris. tum caeco pulvere campus
miscetur pulsuque pedum tremit excita tellus.
445
vidit ab adverso venientis aggere Turnus,
videre Ausonii, gelidusque per ima cucurrit
ossa tremor; prima ante omnis Iuturna Latinos
audiit agnovitque sonum et tremefacta refugit.
ille volat campoque atrum rapit agmen aperto.
450
qualis ubi ad terras abrupto sidere nimbus
it mare per medium miseris, heu, praescia longe
horrescunt corda agricolis: dabit ille ruinas
arboribus stragemque satis, ruet omnia late,
ante volant sonitumque ferunt ad litora venti:
455
talis in adversos ductor Rhoeteius hostis
agmen agit, densi cuneis se quisque coactis
adglomerant. ferit ense gravem Thymbraeus Osirim,
Arcetium Mnestheus, Epulonem obtruncat Achates
Ufentemque Gyas; cadit ipse Tolumnius augur,
460
primus in adversos telum qui torserat hostis.
tollitur in caelum clamor, versique vicissim
pulverulenta fuga Rutuli dant terga per agros.
ipse neque aversos dignatur sternere morti
nec pede congressos aequo nec tela ferentis
465
insequitur: solum densa in caligine Turnum
vestigat lustrans, solum in certamina poscit.
DE IUTURNAE DOLO (12.468-499)
Hoc concussa metu mentem Iuturna virago
aurigam Turni media inter lora Metiscum
excutit et longe lapsum temone reliquit;
470
ipsa subit manibusque undantis flectit habenas
cuncta gerens, vocemque et corpus et arma Metisci.
nigra velut magnas domini cum divitis aedes
pervolat et pennis alta atria lustrat hirundo
pabula parva legens nidisque loquacibus escas,
475
et nunc porticibus vacuis, nunc umida circum
stagna sonat: similis medios Iuturna per hostis
fertur equis rapidoque volans obit omnia curru,
iamque hic germanum iamque hic ostentat ovantem
nec conferre manum patitur, volat avia longe.
480
haud minus Aeneas tortos legit obvius orbis,
vestigatque virum et disiecta per agmina magna
voce vocat. quotiens oculos coniecit in hostem
alipedumque fugam cursu temptavit equorum,
aversos totiens currus Iuturna retorsit.
485
heu, quid agat? vario nequiquam fluctuat aestu,
diversaeque vocant animum in contraria curae.
huic Messapus, uti laeva duo forte gerebat
lenta, levis cursu, praefixa hastilia ferro,
horum unum certo contorquens derigit ictu.
490
substitit Aeneas et se collegit in arma
poplite subsidens; apicem tamen incita summum
hasta tulit summasque excussit vertice cristas.
tum vero adsurgunt irae, insidiisque subactus,
diversos ubi sensit equos currumque referri,
495
multa Iovem et laesi testatus foederis aras
iam tandem invadit medios et Marte secundo
terribilis saevam nullo discrimine caedem
suscitat, irarumque omnis effundit habenas.
DE AENEAE ET TURNI CAEDIBUS (12.500-553)
Quis mihi nunc tot acerba deus, quis carmine caedes 500
diversas obitumque ducum, quos aequore toto
inque vicem nunc Turnus agit, nunc Troius heros,
expediat? tanton placuit concurrere motu,
Iuppiter, aeterna gentis in pace futuras?
Aeneas Rutulum Sucronem ea prima ruentis
505
pugna loco statuit Teucros haud multa morantem
excipit in latus et, qua fata celerrima, crudum
transadigit costas et cratis pectoris ensem.
Turnus equo deiectum Amycum fratremque Dioren,
congressus pedes, hunc venientem cuspide longa, 510
hunc mucrone ferit, curruque abscisa duorum
suspendit capita et rorantia sanguine portat.
ille Talon Tanaimque neci fortemque Cethegum,
tris uno congressu, et maestum mittit Oniten,
nomen Echionium matrisque genus Peridiae;
515
hic fratres Lycia missos et Apollinis agris
et iuvenem exosum nequiquam bella Menoeten,
Arcada, piscosae cui circum flumina Lernae
ars fuerat pauperque domus nec nota potentum
limina, conductaque pater tellure serebat.
520
ac velut immissi diversis partibus ignes
arentem in silvam et virgulta sonantia lauro,
aut ubi decursu rapido de montibus altis
dant sonitum spumosi amnes et in aequora currunt
quisque suum populatus iter: non segnius ambo
525
Aeneas Turnusque ruunt per proelia; nunc, nunc
fluctuat ira intus, rumpuntur nescia vinci
pectora, nunc totis in vulnera viribus itur.
Murranum hic, atavos et avorum antiqua sonantem
nomina per regesque actum genus omne Latinos, 530
praecipitem scopulo atque ingentis turbine saxi
excutit effunditque solo; hunc lora et iuga subter
provolvere rotae, crebro super ungula pulsu
incita nec domini memorum proculcat equorum.
ille ruenti Hyllo animisque immane frementi
535
occurrit telumque aurata ad tempora torquet:
olli per galeam fixo stetit hasta cerebro.
dextera nec tua te, Graium fortissime Cretheu,
eripuit Turno, nec di texere Cupencum
Aenea veniente sui: dedit obvia ferro
540
pectora, nec misero clipei mora profuit aerei.
te quoque Laurentes viderunt, Aeole, campi
oppetere et late terram consternere tergo.
occidis, Argivae quem non potuere phalanges
sternere nec Priami regnorum eversor Achilles;
545
hic tibi mortis erant metae, domus alta sub Ida,
Lyrnesi domus alta, solo Laurente sepulcrum.
totae adeo conversae acies omnesque Latini,
omnes Dardanidae, Mnestheus acerque Serestus
et Messapus equum domitor et fortis Asilas
550
Tuscorumque phalanx Evandrique Arcades alae,
pro se quisque viri summa nituntur opum vi;
nec mora nec requies, vasto certamine tendunt.
DE URBE OBSESSA (12.554-592)
Hic mentem Aeneae genetrix pulcherrima misit
iret ut ad muros urbique adverteret agmen
555
ocius et subita turbaret clade Latinos.
ille ut vestigans diversa per agmina Turnum
huc atque huc acies circumtulit, aspicit urbem
immunem tanti belli atque impune quietam.
continuo pugnae accendit maioris imago:
560
Mnesthea Sergestumque vocat fortemque Serestum
ductores, tumulumque capit quo cetera Teucrum
concurrit legio, nec scuta aut spicula densi
deponunt. celso medius stans aggere fatur:
'ne qua meis esto dictis mora, Iuppiter hac stat,
565
neu quis ob inceptum subitum mihi segnior ito.
urbem hodie, causam belli, regna ipsa Latini,
ni frenum accipere et victi parere fatentur,
eruam et aequa solo fumantia culmina ponam.
scilicet exspectem libeat dum proelia Turno
570
nostra pati rursusque velit concurrere victus?
hoc caput, o cives, haec belli summa nefandi.
ferte faces propere foedusque reposcite flammis.'
dixerat, atque animis pariter certantibus omnes
dant cuneum densaque ad muros mole feruntur;
575
scalae improviso subitusque apparuit ignis.
discurrunt alii ad portas primosque trucidant,
ferrum alii torquent et obumbrant aethera telis.
ipse inter primos dextram sub moenia tendit
Aeneas, magnaque incusat voce Latinum
580
testaturque deos iterum se ad proelia cogi,
bis iam Italos hostis, haec altera foedera rumpi.
exoritur trepidos inter discordia civis:
urbem alii reserare iubent et pandere portas
Dardanidis ipsumque trahunt in moenia regem;
585
arma ferunt alii et pergunt defendere muros,
inclusas ut cum latebroso in pumice pastor
vestigavit apes fumoque implevit amaro;
illae intus trepidae rerum per cerea castra
discurrunt magnisque acuunt stridoribus iras;
590
volvitur ater odor tectis, tum murmure caeco
intus saxa sonant, vacuas it fumus ad auras.
DE REGINAE AMATAE VOLUNTARIA MORTE
(12.593-649)
Accidit haec fessis etiam fortuna Latinis,
quae totam luctu concussit funditus urbem.
regina ut tectis venientem prospicit hostem,
595
incessi muros, ignis ad tecta volare,
nusquam acies contra Rutulas, nulla agmina Turni,
infelix pugnae iuvenem in certamine credit
exstinctum et subito mentem turbata dolore
se causam clamat crimenque caputque malorum,
600
multaque per maestum demens effata furorem
purpureos moritura manu discindit amictus
et nodum informis leti trabe nectit ab alta.
quam cladem miserae postquam accepere Latinae,
filia prima manu flavos Lavinia crinis
605
et roseas laniata genas, tum cetera circum
turba furit, resonant late plangoribus aedes.
hinc totam infelix vulgatur fama per urbem:
demittunt mentes, it scissa veste Latinus
coniugis attonitus fatis urbisque ruina,
610
canitiem immundo perfusam pulvere turpans.
[Multaque se incusat, qui non acceperit ante
Dardanium Aenean generumque adsciverit ultro]
Interea extremo bellator in aequore Turnus
palantis sequitur paucos iam segnior atque
615
iam minus atque minus successu laetus equorum.
attulit hunc illi caecis terroribus aura
commixtum clamorem, arrectasque impulit auris
confusae sonus urbis et inlaetabile murmur.
'ei mihi. quid tanto turbantur moenia luctu?
620
quisve ruit tantus diversa clamor ab urbe?'
sic ait, adductisque amens subsistit habenis.
atque huic, in faciem soror ut conversa Metisci
aurigae currumque et equos et lora regebat,
talibus occurrit dictis: 'hac, Turne, sequamur
625
Troiugenas, qua prima viam victoria pandit;
sunt alii qui tecta manu defendere possint.
ingruit Aeneas Italis et proelia miscet,
et nos saeva manu mittamus funera Teucris.
nec numero inferior pugnae neque honore recedes.' 630
Turnus ad haec:
'o soror, et dudum agnovi, cum prima per artem
foedera turbasti teque haec in bella dedisti,
et nunc nequiquam fallis dea. sed quis Olympo
demissam tantos voluit te ferre labores?
635
an fratris miseri letum ut crudele videres?
nam quid ago? aut quae iam spondet Fortuna salutem?
vidi oculos ante ipse meos me voce vocantem
Murranum, quo non superat mihi carior alter,
oppetere ingentem atque ingenti vulnere victum.
640
occidit infelix ne nostrum dedecus Ufens
aspiceret; Teucri potiuntur corpore et armis.
exscindine domos (id rebus defuit unum )
perpetiar, dextra nec Drancis dicta refellam?
terga dabo et Turnum fugientem haec terra videbit? 645
usque adeone mori miserum est? vos o mihi, Manes,
este boni, quoniam superis aversa voluntas.
sancta ad vos anima atque istius inscia culpae
descendam magnorum haud umquam indignus avorum.'
DE SACIS NUNTIO (12.650-680)
Vix ea fatus erat: medios volat ecce per hostis 650
vectus equo spumante Saces, adversa sagitta
saucius ora, ruitque implorans nomine Turnum:
'Turne, in te suprema salus, miserere tuorum.
fulminat Aeneas armis summasque minatur
deiecturum arces Italum excidioque daturum,
655
iamque faces ad tecta volant. in te ora Latini,
in te oculos referunt; mussat rex ipse Latinus
quos generos vocet aut quae sese ad foedera flectat.
praeterea regina, tui fidissima, dextra
occidit ipsa sua lucemque exterrita fugit.
660
soli pro portis Messapus et acer Atinas
sustentant acies. circum hos utrimque phalanges
stant densae strictisque seges mucronibus horret
ferrea; tu currum deserto in gramine versas.'
obstipuit varia confusus imagine rerum
665
Turnus et obtutu tacito stetit; aestuat ingens
uno in corde pudor mixtoque insania luctu
et furiis agitatus amor et conscia virtus.
ut primum discussae umbrae et lux reddita menti,
ardentis oculorum orbis ad moenia torsit
670
turbidus eque rotis magnam respexit ad urbem.
Ecce autem flammis inter tabulata volutus
ad caelum undabat vertex turrimque tenebat,
turrim compactis trabibus quam eduxerat ipse
subdideratque rotas pontisque instraverat altos.
675
'iam iam fata, soror, superant, absiste morari;
quo deus et quo dura vocat Fortuna sequamur.
stat conferre manum Aeneae, stat, quidquid acerbi est,
morte pati, neque me indecorem, germana, videbis
amplius. hunc, oro, sine me furere ante furorem.' 680
DE AENEAE ET TURNI SINGULARI CERTAMINE
(12.681-727)
dixit, et e curru saltum dedit ocius arvis
perque hostis, per tela ruit maestamque sororem
deserit ac rapido cursu media agmina rumpit.
ac veluti montis saxum de vertice praeceps
cum ruit avulsum vento, seu turbidus imber
685
proluit aut annis solvit sublapsa vetustas;
fertur in abruptum magno mons improbus actu
exsultatque solo, silvas armenta virosque
involvens secum: disiecta per agmina Turnus
sic urbis ruit ad muros, ubi plurima fuso
690
sanguine terra madet striduntque hastilibus aurae,
significatque manu et magno simul incipit ore:
'parcite iam, Rutuli, et vos tela inhibete, Latini.
quaecumque est fortuna, mea est; me verius unum
pro vobis foedus luere et decernere ferro.'
695
discessere omnes medii spatiumque dedere.
At pater Aeneas audito nomine Turni
deserit et muros et summas deserit arces
praecipitatque moras omnis, opera omnia rumpit
laetitia exsultans horrendumque intonat armis: 700
quantus Athos aut quantus Eryx aut ipse coruscis
cum fremit ilicibus quantus gaudetque nivali
vertice se attollens pater Appenninus ad auras.
iam vero et Rutuli certatim et Troes et omnes
convertere oculos Itali, quique alta tenebant
705
moenia quique imos pulsabant ariete muros,
armaque deposuere umeris. stupet ipse Latinus
ingentis, genitos diversis partibus orbis,
inter se coiisse viros et cernere ferro.
atque illi, ut vacuo patuerunt aequore campi,
710
procursu rapido coniectis eminus hastis
invadunt Martem clipeis atque aere sonoro.
dat gemitum tellus; tum crebros ensibus ictus
congeminant, fors et virtus miscetur in unum.
ac velut ingenti Sila summove Taburno
715
cum duo conversis inimica in proelia tauri
frontibus incurrunt, pavidi cessere magistri,
stat pecus omne metu mutum, mussantque iuvencae
quis nemori imperitet, quem tota armenta sequantur;
illi inter sese multa vi vulnera miscent
720
cornuaque obnixi infigunt et sanguine largo
colla armosque lavant, gemitu nemus omne remugit:
non aliter Tros Aeneas et Daunius heros
concurrunt clipeis, ingens fragor aethera complet.
Iuppiter ipse duas aequato examine lances
725
sustinet et fata imponit diversa duorum,
quem damnet labor et quo vergat pondere letum.
DE TURNI FUGA (12.727-790)
Emicat hic impune putans et corpore toto
alte sublatum consurgit Turnus in ensem
et ferit; exclamant Troes trepidique Latini,
arrectaeque amborum acies. at perfidus ensis
730
frangitur in medioque ardentem deserit ictu,
ni fuga subsidio subeat. fugit ocior Euro
ut capulum ignotum dextramque aspexit inermem.
fama est praecipitem, cum prima in proelia iunctos
conscendebat equos, patrio mucrone relicto,
735
dum trepidat, ferrum aurigae rapuisse Metisci;
idque diu, dum terga dabant palantia Teucri,
suffecit; postquam arma dei ad Volcania ventum est,
mortalis mucro glacies ceu futtilis ictu
740
dissiluit, fulva resplendent fragmina harena.
ergo amens diversa fuga petit aequora Turnus
et nunc huc, inde huc incertos implicat orbis;
undique enim densa Teucri inclusere corona
atque hinc vasta palus, hinc ardua moenia cingunt. 745
Nec minus Aeneas, quamquam tardata sagitta
interdum genua impediunt cursumque recusant,
insequitur trepidique pedem pede fervidus urget:
inclusum veluti si quando flumine nactus
cervum aut puniceae saeptum formidine pennae 750
venator cursu canis et latratibus instat;
ille autem insidiis et ripa territus alta
mille fugit refugitque vias, at vividus Umber
haeret hians, iam iamque tenet similisque tenenti
increpuit malis morsuque elusus inani est;
755
tum vero exoritur clamor ripaeque lacusque
responsant circa et caelum tonat omne tumultu.
ille simul fugiens Rutulos simul increpat omnis
nomine quemque vocans notumque efflagitat ensem.
Aeneas mortem contra praesensque minatur
760
exitium, si quisquam adeat, terretque trementis
excisurum urbem minitans et saucius instat.
quinque orbis explent cursu totidemque retexunt
huc illuc; neque enim levia aut ludicra petuntur
praemia, sed Turni de vita et sanguine certant.
765
Forte sacer Fauno foliis oleaster amaris
hic steterat, nautis olim venerabile lignum,
servati ex undis ubi figere dona solebant
Laurenti divo et votas suspendere vestis;
sed stirpem Teucri nullo discrimine sacrum
770
sustulerant, puro ut possent concurrere campo.
hic hasta Aeneae stabat, huc impetus illam
detulerat fixam et lenta radice tenebat.
incubuit voluitque manu convellere ferrum
Dardanides, teloque sequi quem prendere cursu
775
non poterat. tum vero amens formidine Turnus
'Faune, precor, miserere' inquit 'tuque optima ferrum
Terra tene, colui vestros si semper honores,
quos contra Aeneadae bello fecere profanos.'
dixit, opemque dei non cassa in vota vocavit.
780
namque diu luctans lentoque in stirpe moratus
viribus haud ullis valuit discludere morsus
roboris Aeneas. dum nititur acer et instat,
rursus in aurigae faciem mutata Metisci
procurrit fratrique ensem dea Daunia reddit.
785
quod Venus audaci nymphae indignata licere
accessit telumque alta ab radice revellit.
olli sublimes armis animisque refecti,
hic gladio fidens, hic acer et arduus hasta,
adsistunt contra certamina Martis anheli.
790
DE IUNONE PACATA (12.791-842)
Iunonem interea rex omnipotentis Olympi
adloquitur fulva pugnas de nube tuentem:
'quae iam finis erit, coniunx? quid denique restat?
indigetem Aenean scis ipsa et scire fateris
deberi caelo fatisque ad sidera tolli.
795
quid struis? aut qua spe gelidis in nubibus haeres?
mortalin decuit violari vulnere divum?
aut ensem (quid enim sine te Iuturna valeret? )
ereptum reddi Turno et vim crescere victis?
desine iam tandem precibusque inflectere nostris, 800
ne te tantus edit tacitam dolor et mihi curae
saepe tuo dulci tristes ex ore recursent.
ventum ad supremum est. terris agitare vel undis
Troianos potuisti, infandum accendere bellum,
deformare domum et luctu miscere hymenaeos:
805
ulterius temptare veto.' sic Iuppiter orsus;
sic dea summisso contra Saturnia vultu:
'ista quidem quia nota mihi tua, magne, voluntas,
Iuppiter, et Turnum et terras invita reliqui;
nec tu me aeria solam nunc sede videres
810
digna indigna pati, sed flammis cincta sub ipsa
starem acie traheremque inimica in proelia Teucros.
Iuturnam misero fateor succurrere fratri
suasi et pro vita maiora audere probavi,
non ut tela tamen, non ut contenderet arcum;
815
adiuro Stygii caput implacabile fontis,
una superstitio superis quae reddita divis.
et nunc cedo equidem pugnasque exosa relinquo.
illud te, nulla fati quod lege tenetur,
pro Latio obtestor, pro maiestate tuorum:
820
cum iam conubiis pacem felicibus, (esto)
component, cum iam leges et foedera iungent,
ne vetus indigenas nomen mutare Latinos
neu Troas fieri iubeas Teucrosque vocari
aut vocem mutare viros aut vertere vestem.
825
sit Latium, sint Albani per saecula reges,
sit Romana potens Itala virtute propago:
occidit, occideritque sinas cum nomine Troia.'
olli subridens hominum rerumque repertor:
'es germana Iovis Saturnique altera proles,
830
irarum tantos volvis sub pectore fluctus.
verum age et inceptum frustra summitte furorem:
do quod vis, et me victusque volensque remitto.
sermonem Ausonii patrium moresque tenebunt,
utque est nomen erit; commixti corpore tantum
835
subsident Teucri. morem ritusque sacrorum
adiciam faciamque omnis uno ore Latinos.
hinc genus Ausonio mixtum quod sanguine surget,
supra homines, supra ire deos pietate videbis,
nec gens ulla tuos aeque celebrabit honores.'
840
adnuit his Iuno et mentem laetata retorsit;
interea excedit caelo nubemque relinquit.
DE IUTURNAE LUCTU (12.843-886)
His actis aliud genitor secum ipse volutat
Iuturnamque parat fratris dimittere ab armis.
dicuntur geminae pestes cognomine Dirae,
845
quas et Tartaream Nox intempesta Megaeram
uno eodemque tulit partu, paribusque revinxit
serpentum spiris ventosasque addidit alas.
hae Iovis ad solium saevique in limine regis
apparent acuuntque metum mortalibus aegris,
850
si quando letum horrificum morbosque deum rex
molitur, meritas aut bello territat urbes.
harum unam celerem demisit ab aethere summo
Iuppiter inque omen Iuturnae occurrere iussit:
illa volat celerique ad terram turbine fertur.
855
non secus ac nervo per nubem impulsa sagitta,
armatam saevi Parthus quam felle veneni,
Parthus sive Cydon, telum immedicabile, torsit,
stridens et celeris incognita transilit umbras:
talis se sata Nocte tulit terrasque petivit.
860
postquam acies videt Iliacas atque agmina Turni,
alitis in parvae subitam collecta figuram,
quae quondam in bustis aut culminibus desertis spond
nocte sedens serum canit importuna per umbras,
hanc versa in faciem Turni se pestis ob ora
865
fertque refertque sonans clipeumque everberat alis.
illi membra novus solvit formidine torpor,
arrectaeque horrore comae et vox faucibus haesit.
At procul ut Dirae stridorem agnovit et alas,
infelix crinis scindit Iuturna solutos
870
unguibus ora soror foedans et pectora pugnis:
'quid nunc te tua, Turne, potest germana iuvare?
aut quid iam durae superat mihi? qua tibi lucem
arte morer? talin possum me opponere monstro?
iam iam linquo acies. ne me terrete timentem,
875
obscenae volucres: alarum verbera nosco
letalemque sonum, nec fallunt iussa superba
magnanimi Iovis. haec pro virginitate reponit?
quo vitam dedit aeternam? cur mortis adempta est
condicio? possem tantos finire dolores
880
nunc certe, et misero fratri comes ire per umbras.
immortalis ego? aut quicquam mihi dulce meorum
te sine, frater, erit? o quae satis ima dehiscat
terra mihi, Manisque deam demittat ad imos?'
tantum effata caput glauco contexit amictu
multa gemens et se fluvio dea condidit alto.
885
DE TURNI MORTE (12.887-952)
Aeneas instat contra telumque coruscat
ingens arboreum, et saevo sic pectore fatur:
'quae nunc deinde mora est? aut quid iam, Turne, retractas?
non cursu, saevis certandum est comminus armis.
890
verte omnis tete in facies et contrahe quidquid
sive animis sive arte vales; opta ardua pennis
astra sequi clausumque cava te condere terra.'
ille caput quassans: 'non me tua fervida terrent
dicta, ferox; di me terrent et Iuppiter hostis.'
895
nec plura effatus saxum circumspicit ingens,
saxum antiquum ingens, campo quod forte iacebat,
limes agro positus litem ut discerneret arvis.
vix illum lecti bis sex cervice subirent,
qualia nunc hominum producit corpora tellus;
900
ille manu raptum trepida torquebat in hostem
altior insurgens et cursu concitus heros.
sed neque currentem se nec cognoscit euntem
tollentemve manu saxumve immane moventem;
genua labant, gelidus concrevit frigore sanguis. 905
tum lapis ipse viri vacuum per inane volutus
nec spatium evasit totum neque pertulit ictum.
ac velut in somnis, oculos ubi languida pressit
nocte quies, nequiquam avidos extendere cursus
velle videmur et in mediis conatibus aegri
910
succidimus; non lingua valet, non corpore notae
sufficiunt vires nec vox aut verba sequuntur:
sic Turno, quacumque viam virtute petiit,
successum dea Dira negat. tum pectore sensus
vertuntur varii; Rutulos aspectat et urbem
915
cunctaturque metu telumque instare tremescit
nec quo se eripiat, nec qua vi tendat in hostem,
nec currus usquam videt aurigamve sororem.
Cunctanti telum Aeneas fatale coruscat,
sortitus fortunam oculis, et corpore toto
920
eminus intorquet. murali concita numquam
tormento sic saxa fremunt nec fulmine tanti
dissultant crepitus. volat atri turbinis instar
exitium dirum hasta ferens orasque recludit
loricae et clipei extremos septemplicis orbis;
925
per medium stridens transit femur. incidit ictus
ingens ad terram duplicato poplite Turnus.
consurgunt gemitu Rutuli totusque remugit
mons circum et vocem late nemora alta remittunt.
ille humilis supplex oculos dextramque precantem 930
protendens 'equidem merui nec deprecor' inquit;
'utere sorte tua. miseri te si qua parentis
tangere cura potest, oro (fuit et tibi talis
Anchises genitor) Dauni miserere senectae
et me, seu corpus spoliatum lumine mavis,
935
redde meis. vicisti et victum tendere palmas
Ausonii videre; tua est Lavinia coniunx,
ulterius ne tende odiis.' stetit acer in armis
Aeneas volvens oculos dextramque repressit;
et iam iamque magis cunctantem flectere sermo
940
coeperat, infelix umero cum apparuit alto
balteus et notis fulserunt cingula bullis
Pallantis pueri, victum quem vulnere Turnus
straverat atque umeris inimicum insigne gerebat.
ille, oculis postquam saevi monimenta doloris
945
exuviasque hausit, furiis accensus et ira
terribilis: 'tune hinc spoliis indute meorum
eripiare mihi? Pallas te hoc vulnere, Pallas
immolat et poenam scelerato ex sanguine sumit.'
hoc dicens ferrum adverso sub pectore condit
950
fervidus; ast illi solvuntur frigore membra
vitaque cum gemitu fugit indignata sub umbras.
12 952
LIBER I - LIBER II - LIBER III - LIBER
IV - LIBER V - LIBER VI - LIBER VII - LIBER VIII - LIBER IX LIBER X - LIBER XI - LIBER XII
LIBRO I - LIBRO II - LIBRO III LIBRO IV - LIBRO V - LIBRO VI- LIBRO VII - LIBRO VIII - LIBRO IX LIBRO X - LIBRO XI - LIBRO XII