comprensione eneide con testo a fronte
Transcript
comprensione eneide con testo a fronte
ENEIDE a cura di Giuliano Stabile LIBER I - LIBER II - LIBER III - LIBER IV - LIBER V - LIBER VI - LIBER VII - LIBER VIII - LIBER IX LIBER X - LIBER XI - LIBER XII LIBER I LIBRO I - LIBRO II - LIBRO III LIBRO IV - LIBRO V - LIBRO VI- LIBRO VII - LIBRO VIII - LIBRO IX LIBRO X - LIBRO XI - LIBRO XII LIBRO I PROTASIS (1.1-11) - DE IUNONIS IRA (1.12-79) PROCELLA ( I.80 - 123) - DE NEPTUNI INTERVENTU (1.124-156) - DE LYBIAE LITORIBUS (1.157-222) DE AENEADUM FATIS (1.223-304) - AENEAS CUM VENERE MATRE (1.305-339) - DE DIDONIS REBUS GESTIS (1.340-417) - DE KARTHAGINIS AEDIFICATIONE (1.418-440) - DE IUNONIS TEMPLO (1.441-493) - DE DIDONIS ADVENTU (1.494- 519) DE ILIONEI ORATIONE AD DIDONEM (1.520- 560) DE DIDONIS RESPONSO ET AENEAE INTERVENTU (1.561-612) - DE DIDONIS LIBERALI HOSPITIO (1.612-656) - DE VENERIS DOLIS (1.657-694) - DE LAETIS EPULIS (1.695-722) DE NOCTURNA LIBATIONE (1.723-756) - PROTASIS (1.1-11) PROTASI ED INVOCAZIONE (1-11) Arma virumque cano, Troiae qui primus ab oris Italiam fato profugus Laviniaque venit litora, multum ille et terris iactatus et alto vi superum, saevae memorem Iunonis ob iram, multa quoque et bello passus, dum conderet urbem 5 inferretque deos Latio; genus unde Latinum Albanique patres atque altae moenia Romae. Musa, mihi causas memora, quo numine laeso quidve dolens regina deum tot volvere casus insignem pietate virum, tot adire labores 10 impulerit. tantaene animis caelestibus irae? Canto le armi e l’eroe, che per primo dalle coste di Troia profugo per fato toccò l’Italia e le spiagge lavinie, lui molto sbattuto e per terre e per mare dalla forza degli dei, per l’ira memore di Giunone crudele, e tribolato molto anche da guerra, finchè fondasse la città 5 e portasse gli dei per il Lazio; donde (venne) la razza latina i padri albani e le mura dell’alta Roma. Musa ricordami le cause, per quale divinità lesa o che lamentando, la regina degli dei abbia spinto l’eroe famoso per pietà a dipanare tanti eventi, ad affrontar 10 tanti dolori. Forse così grandi ( sono) le ire per i cuori celesti? DE IUNONIS IRA (1.12-80) GIUNONE ADIRATA (12-80) Urbs antiqua fuit Tyrii tenuere coloni Karthago, Italiam contra Tiberinaque longe ostia, dives opum studiisque asperrima belli, I,12 Vi fu un’antica città, Cartagine, la occuparono coloni Tirii, lontano contro l’Italia e le bocche Tiberine, ricca di beni e fortissima per le passioni di guerra, quam Iuno fertur terris magis omnibus unam 15 posthabita coluisse Samo. hic illius arma, hic currus fuit; hoc regnum dea gentibus esse, si qua fata sinant, iam tum tenditque fovetque. progeniem sed enim Troiano a sanguine duci audierat Tyrias olim quae verteret arces; 20 hinc populum late regem belloque superbum venturum excidio Libyae; sic volvere Parcas. id metuens veterisque memor Saturnia belli, prima quod ad Troiam pro caris gesserat Argis necdum etiam causae irarum saevique dolores exciderant animo; manet alta mente repostum iudicium Paridis spretaeque iniuria formae et genus invisum et rapti Ganymedis honores: his accensa super iactatos aequore toto Troas, reliquias Danaum atque immitis Achilli, arcebat longe Latio, multosque per annos errabant acti fatis maria omnia circum. tantae molis erat Romanam condere gentem. Vix e conspectu Siculae telluris in altum I,34 vela dabant laeti et spumas salis aere ruebant, cum Iuno aeternum servans sub pectore vulnus haec secum: 'mene incepto desistere victam nec posse Italia Teucrorum avertere regem. quippe vetor fatis. Pallasne exurere classem Argivum atque ipsos potuit summergere ponto unius ob noxam et furias Aiacis Oilei? ipsa Iovis rapidum iaculata e nubibus ignem disiecitque rates evertitque aequora ventis, illum exspirantem transfixo pectore flammas turbine corripuit scopuloque infixit acuto; ast ego, quae divum incedo regina Iovisque et soror et coniunx, una cum gente tot annos bella gero. et quisquam numen Iunonis adorat praeterea aut supplex aris imponet honorem?' Talia flammato secum dea corde volutans I,50 nimborum in patriam, loca feta furentibus Austris, Aeoliam venit. hic vasto rex Aeolus antro luctantis ventos tempestatesque sonoras imperio premit ac vinclis et carcere frenat. illi indignantes magno cum murmure montis circum claustra fremunt; celsa sedet Aeolus arce sceptra tenens mollitque animos et temperat iras. ni faciat, maria ac terras caelumque profundum quippe ferant rapidi secum verrantque per auras; sed pater omnipotens speluncis abdidit atris, hoc metuens, molemque et montes insuper altos imposuit regemque dedit, qui foedere certo et premere et laxas sciret dare iussus habenas. ad quem tum Iuno supplex his vocibus usa est: 'Aeole namque tibi divum pater atque hominum rex et mulcere dedit fluctus et tollere vento, gens inimica mihi Tyrrhenum navigat aequor Ilium in Italiam portans victosque penatis: incute vim ventis submersasque obrue puppis, allitt aut age diversos et dissice corpora ponto. sunt mihi bis septem praestanti corpore Nymphae, quarum quae forma pulcherrima Deiopea conubio iungam stabili propriamque dicabo, omnis ut tecum meritis pro talibus annos exigat et pulchra faciat te prole parentem.' Aeolus haec contra: 'tuus, o regina, quid optes I,76 che Giunone, si dice, abbia amato più ditutte le terre, 15 posposta (anche ) Samo. Qui le sue armi, qui il cocchio ci fu; la dea già allora, lo aspira e lo cura, sia questo regno per (tali) popoli, se mai i fati permettano. Ma aveva sentito che una stipe di sangue troiano si formava, che un tempo muterebbe le fortezze tirie; 20 di qui sarebbe giunto un popolo ampiamente capo e superbo in guerra per la rovina di Libia; così filavan le Parche. Temendo ciò e memore della antica guerra la Saturnia, perchè per prima l’aveva mossa a Troia per la cara Argo nè ancora eran cadute dal cuore le cause dell’ira e gli acuti dolori: resta nascosto nell’alta mente il giudizio di Paride e l’oltraggio della bellezza sprezzata e la stirpe odiata e i favori di Ganimede rapito: bruciata per questo, scagliati per tutto il mare, spingeva lontano dal Lazio i Troiani, avanzi dei Danai e del crudele Achille, e per molti anni pressati dai fati erravano per tutti i mari. Così tanto costava fondare la gente romana. Appena alla vista della terra sicula in alto mare lieti alzavan le vele e ne rompevan le spume col bronzo, che Giunone serbando nel petto l’eterna ferita questo tra sè: “Io desistere forse dall’iniziativa, vinta, nè poter deviar dall’Italia il re dei Teucri. Son proprio bloccata dai fati. Ma Pallade potè bruciare la flotta degli Argivi e sommergerli nel mare per la colpa e le furie del solo Aiace Oileo? Lei scagliato dalle bubi il rapido fuoco frantumò e le barche e sconvolse le acque coi venti, con la bufera lo agguantò, trapassato il petto, esalante fiamme e lo inchiodò sullo scoglio aguzzo; ma io, che procedo regina degli dei e di Giove sia sorella che sposa, con una sola razza tanti anni faccio guerre. Ma nessuno adora la maestà di Giunone mai più o supplice porrà offerte su altari?” La dea cose meditando tali cose tra sè con animo acceso giunse in Eolia, patria di tempeste, luoghi pieni di Austri furenti. Qui Eolo in vasta caverna blocca i venti violenti e le roboanti tempeste con autorità e li frena con catene e prigione. Essi riluttanti con grande brontolio del monte fermono attorno le sbarre; Eolo siede sull’alta fortezza tenendo gli scettri e placa i cuori e controlla le ire. Se non lo facesse, davvero rapidi prenderebbero mari e terre ed il cielo profondo e con sè spazzerebbero per l’aria; ma il padre onnopotente li nascose in nere caverne temendo ciò, e sovrappose una mole ed alti monti e diede un re, che con norma sicura sapesse sia bloccare che al comando allentare le briglie. Ma con lui dunque supplice Giunone usò queste frasi: “Eolo, a te infatti il padre degli dei e re degli uomini concesse sia di calmare che alzare i flutti col vento, una razza a me avversa naviga il mare tirreno portando in Italia Ilio ed i vinti penati: lancia una forza coi venti e copri le poppe sommerse o falli sbandati e disperdine i corpi nel mare. Io ho quattordici Ninfe di corpo formoso di cui quella più bella d’aspetto, Deiopea, legherò di unione stabile e donerò speciale, che tutti gli anni passi per tali meriti con te e ti renda padre di bella prole. Eolo questo rispose: “Tuo il disturbo, o regina, explorare labor; mihi iussa capessere fas est. tu mihi quodcumque hoc regni, tu sceptra Iovemque concilias, tu das epulis accumbere divum nimborumque facis tempestatumque potentem cercare quello che vuoi; per me è legge eseguire i comandi. Tu quel po’ di potere, tu gli scettri e Giove mi accordi, tu mi fai sedere alle feste degli dei e mi rendi padrone di tempeste e bufere. PROCELLA ( I.81 - 123) LA TEMPESTA (1.81- 123) Haec ubi dicta, cavum conversa cuspide montem I,81 impulit in latus; ac venti velut agmine facto, qua data porta, ruunt et terras turbine perflant. incubuere mari totumque a sedibus imis una Eurusque Notusque ruunt creberque procellis Africus, et vastos volvunt ad litora fluctus. insequitur clamorque virum stridorque rudentum; omotel eripiunt subito nubes caelumque diemque omot Teucrorum ex oculis; ponto nox incubat atra; intonuere poli et crebris micat ignibus aether praesentemque viris intentant omnia mortem. Extemplo Aeneae solvuntur frigore membra; I,92 ingemit et duplicis tendens ad sidera palmas talia voce refert: 'o terque quaterque beati, quis ante ora patrum Troiae sub moenibus altis contigit oppetere. o Danaum fortissime gentis Tydide. mene Iliacis occumbere campis non potuisse tuaque animam hanc effundere dextra saevus ubi Aeacidae telo iacet Hector, ubi ingens Sarpedon, ubi tot Simois correpta sub undis scuta virum galeasque et fortia corpora volvit.' Talia iactanti stridens Aquilone procella I,102 velum adversa ferit, fluctusque ad sidera tollit. franguntur remi, tum prora avertit et undis dat latus, insequitur cumulo praeruptus aquae mons. hi summo in fluctu pendent; his unda dehiscens terram inter fluctus aperit, furit aestus harenis. tris Notus abreptas in saxa latentia torquet saxa vocant Itali mediis quae in fluctibus Aras, dorsum immane mari summo, tris Eurus ab alto in brevia et Syrtis urget, miserabile visu, inliditque vadis atque aggere cingit harenae. unam, quae Lycios fidumque vehebat Oronten, ipsius ante oculos ingens a vertice pontus in puppim ferit: excutitur pronusque magister volvitur in caput, ast illam ter fluctus ibidem torquet agens circum et rapidus vorat aequore vertex. apparent rari nantes in gurgite vasto, arma virum tabulaeque et Troia gaza per undas. iam validam Ilionei navem, iam fortis Achatae, et qua vectus Abas, et qua grandaevus Aletes, vicit hiems; laxis laterum compagibus omnes accipiunt inimicum imbrem rimisque fatiscunt. Come ciò detto, ribaltata la lancia, colpì alla costa il cavo monte; ed i venti come fatta una schiera dov’ è dato lo sbocco, corrono e flaggellan le terre col soffio. Bloccarono il mare e tutto dal massimi fondi insieme Euro e Noto vanno ed Africo denso di bufere, e riversan i vasti flutti sui lidi. Ne segue un grido di uomini ed uno stridio di cordami; subito le nubi strappano il cielo ed il giorno dagli occhi dei Teucri; nera sul mare sovrasta la notte; Tuonarono i poli e l’etere splende di densi fuochi tutto minaccia sugli uomini una morte imminente. All’istante le membra di Enea si sciolgono dal brivido; geme e tendendo entrambe le mani alle stelle così esprime a voce: “O tre quattro volte felici, cui toccò affrontare la morte davanti ai volti dei padri e sotto le alte mura di Troia. O Tidide, il più forte della razza dei Danai. Io, non aver potuto cadere nelle piane iliache e spendere questa vita per mano tua, dove giace il fiero Ettore per l‘arma dell’Eacide, dove Sarpedo gigante, dove sotto l’onde il Simoenta travolge tanti scudi strappati ed elmi e forti spoglie d’eroi.” A lui che grida così un turbine nemico stridendo per Aquilone ferisce la vela e solleva i flutti alle stelle. Si spaccano i remi, poi si rovescia la prora ed offre il fianco alle onde, l’insegue un monte spezzato con la (sua) massa d’acqua. Questi pendono in cima l flutto; a questi un’onda aprendosi scopre tra i flutti la terra, il risucchio infuria sulle sabbie. Noto tormenta tre navi strappate nelle rocce latenti rocce che gli Itali chiamano Are in mezzo ai flutti, enorme dorsale in cima al mare, tre le spinge Euro dall’alto anche negli stretti di Sirte, miserevole (spettacolo) a vedersi, e le sbatte nelle secche e le cinge d’un muro di sabbia. Una, che portava i Lici ed il fidato Oronte, sotto i suoi occhi l’enorme marea la ferisce dall’alto sulla poppa: il pilota bocconi è sbalzato e rotolato a capofitto, ma tre volte il flutto la tortura lì ancora roteandola e un rapido vortice con l’acqua la divora. Pochi appaiono nuotando nel vortice vasto, armi d’eroi e tavole e tesori troiani tra le onde. Ormai la robusta nave d’Ilioneo, ormai (quella) del forte Acate, e (quella) da cui (é) portato Abante, e (quella) da cui il vecchio Alete, le ha vinte la bufera; tutte con l’insieme dei fianchi sfasciato accettano la pioggia nemica e per le falle si aprono. DE NEPTUNI INTERVENTU (1.124- 156)) NETTUNO, DIO DEL MARE, INTERVIENE (1.124-156) Interea magno misceri murmure pontum I,124 emissamque hiemem sensit Neptunus et imis stagna refusa vadis, graviter commotus, et alto prospiciens summa placidum caput extulit unda. disiectam Aeneae toto videt aequore classem, Intanto Nettuno s’accorse che il mare era sconvolto da grande rumore e che la bufera era scatenata e dai profondi abissi le acque eran agitate, seriamente sdegnato, e affacciandosi dall’alto alzò il capo maestoso sulla cima dell’onda. Vede la flotta d’Enea dispersa per tutto il mare, fluctibus oppressos Troas caelique ruina; nec latuere doli fratrem Iunonis et irae. Eurum ad se Zephyrumque vocat, dehinc talia fatur: 'Tantane vos generis tenuit fiducia estri? I,132 iam caelum terramque meo sine numine, venti, miscere et tantas audetis tollere moles? quos ego -bsed motos praestat componere fluctus. post mihi non simili poena commissa luetis. maturate fugam regique haec dicite vestro: non illi imperium pelagi saevumque tridentem, sed mihi sorte datum. tenet ille immania saxa, vestras, Eure, domos; illa se iactet in aula Aeolus et clauso ventorum carcere regnet.' Sic ait, et dicto citius tumida aequora placat I,142 collectasque fugat nubes solemque reducit. Cymothoe simul et Triton adnixus acuto detrudunt navis scopulo; levat ipse tridenti et vastas aperit Syrtis et temperat aequor atque rotis summas levibus perlabitur undas. ac veluti magno in populo cum saepe coorta est seditio saevitque animis ignobile vulgus iamque faces et saxa volant, furor arma ministrat; tum, pietate gravem ac meritis si forte virum quem conspexere, silent arrectisque auribus astant; ille regit dictis animos et pectora mulcet: sic cunctus pelagi cecidit fragor, aequora postquam prospiciens genitor caeloque invectus aperto flectit equos curruque volans dat lora secundo. i Troiani sommersi dai flutti e dal disastro del cielo; nè sfuggirono al fratello gli inganni e le ire di Giunone. Chiama a sè Euro e Zefiro, poi parla così: “Forse così tanta sicurezza della vostra razza vi sostenne? ormai senza il mio volere osate sconvolgere cielo e terra, venti, e alzare così grandi masse? Perchè io vi...ma è meglio calmare i flutti sconvolti. Poi mi pagherete i misfatti con pena non omparabile. Affrettate la fuga e così dite al vostro re: non a lui fu dato il potere del mare ed il severo tridente, ma a me per fato. Lui possiede le enormi rocce, le vostre case, Euro; si sbatta in quella sede Eolo e regni sul chiuso carcere dei venti”. Così parla, e con l’ordine ben presto placa il gonfio mare spazza via le nubi raccolte e riporta il sole. Cimotoe insieme e Tritone sforzandosi disincaglian le navi dallo scoglio aguzzo; lui le alza col tridente apre le vaste Sirti e placa il mare e colle ruote leggere percorre le cime delle onde. E come in una grande folla quando spesso è nata una sommossa ed il volgo plebeo infuria con violenze ed ormai volano incendi e sassi, la rabbia procura armi; allora, se per caso han visto un uomo serio per virtù e meriti, tacciono e stanno con orecchie attente; egli guida i cuori con le parole e addolcisce gli spiriti: così tutto il frastuono del mare cessò, dopo che il padre affacciandosi sull’acque e portato nel cielo aperto piega i cavalli e volando col cocchio veloce dà le briglie. DE LYBIAE LITORIBUS (1.157-222) GLI ENEADI SULLE COSTE DELLA LIBIA (1.157- 222) Defessi Aeneadae quae proxima litora cursu I,157 contendunt petere, et Libyae vertuntur ad oras. Est in secessu longo locus: insula portum efficit obiectu laterum, quibus omnis ab alto frangitur inque sinus scindit sese unda reductos. hinc atque hinc vastae rupes geminique minantur in caelum scopuli, quorum sub vertice late aequora tuta silent; tum silvis scaena coruscis desuper, horrentique atrum nemus imminet umbra. fronte sub adversa scopulis pendentibus antrum; intus aquae dulces vivoque sedilia saxo, Nympharum domus. hic fessas non vincula navis ulla tenent, unco non alligat ancora morsu. huc septem Aeneas collectis navibus omni ex numero subit, ac magno telluris amore I,171 egressi optata potiuntur Troes harena et sale tabentis artus in litore ponunt. ac primum silici scintillam excudit Achates succepitque ignem foliis atque arida circum nutrimenta dedit rapuitque in fomite flammam. tum Cererem corruptam undis Cerealiaque arma expediunt fessi rerum, frugesque receptas et torrere parant flammis et frangere saxo. Aeneas scopulum interea conscendit, et omnem I,180 prospectum late pelago petit, Anthea si quem iactatum vento videat Phrygiasque biremis aut Capyn aut celsis in puppibus arma Caici. navem in conspectu nullam, tris litore cervos prospicit errantis; hos tota armenta sequuntur Stanchi gli Eneadi cercan di raggiungere a gara i lidi vicini e si volgono alle spiage di Libia. C’è un luogo in profonda insenatura: l’isola crea un porto con la barriera dei fianchi, su cui ogni onda dall’alto si grange e si scinde in seni appartati. Di qua e di là vaste rupi e scogli gemelli minacciano al cielo, e sotto la loro cima attorno le acque taccion tranquile; poi sopra una scena di selve brillanti, ed un nero bosco sovrasta con ombra terrificante. su fronte opposto una grotta con scogli incombenti; dentro acque dolci e sedili di vivo sasso, una casa di Ninfe. Qui nessun cordame trattiene le stanche navi, non le lega un’ancora con l’attacco adunco. Qui entra Enea raccolte stte navi da tutto il numero, ed usciti col grande amore di terra i Troiani s’impossessano della sabbia bramata e adagiano sul lido le membra grondanti di sale. Ma dapprima Acate cavò la scintilla dalla selce suscitò il fuoco con foglie e diede attorno secchi alimenti e dallo stimolo ghermì la fiamma. Poi preparano Cerere (grano) rovinato dalle onde e le armi di Cerere stanchi dei mali, si accingono ad asciugare col fuoco i frutti raccolti e macinarli col sasso. 179 Enea intanto ascende lo scoglio, e scruta tutta la vista attorno nel mare, se mai vedesse qualcuno, Anteo sbattuto dal vento e le frige biremi o Capi o le insegne di Caico sulle alte poppe. Nessuna nave in vista, intravede sul lido tre cervi erranti; tutte le mandrie li seguono 135 a tergo et longum per vallis pascitur agmen. constitit hic arcumque manu celerisque sagittas corripuit fidus quae tela gerebat Achates, ductoresque ipsos primum capita alta ferentis cornibus arboreis sternit, tum vulgus et omnem miscet agens telis nemora inter frondea turbam; nec prius absistit quam septem ingentia victor corpora fundat humi et numerum cum navibus aequet; hinc portum petit et socios partitur in omnis. vina bonus quae deinde cadis onerarat Acestes litore Trinacrio dederatque abeuntibus heros dividit, et dictis maerentia pectora mulcet: I,197 'O socii neque enim ignari sumus ante malorum, o passi graviora, dabit deus his quoque finem. vos et Scyllaeam rabiem penitusque sonantis accestis scopulos, vos et Cyclopia saxa experti: revocate animos maestumque timorem mittite; forsan et haec olim meminisse iuvabit. per varios casus, per tot discrimina rerum tendimus in Latium, sedes ubi fata quietas ostendunt; illic fas regna resurgere Troiae. durate, et vosmet rebus servate secundis.' Talia voce refert curisque ingentibus aeger I,208 spem vultu simulat, premit altum corde dolorem. illi se praedae accingunt dapibusque futuris: tergora diripiunt costis et viscera nudant; pars in frusta secant veribusque trementia figunt, litore aena locant alii flammasque ministrant. tum victu revocant viris, fusique per herbam implentur veteris Bacchi pinguisque ferinae. postquam exempta fames epulis mensaeque remotae amissos longo socios sermone requirunt, spemque metumque inter dubii, seu vivere credant sive extrema pati nec iam exaudire vocatos. praecipue pius Aeneas nunc acris Oronti, nunc Amyci casum gemit et crudelia secum fata Lyci fortemque Gyan fortemque Cloanthum. alle spalle e la lunga schiera pascola per le valli. Qui si fermò e afferrò con la mano l’arco e le frecce veloci, armi che il fedele Acate portava, abbatte anzitutto gli stessi capi sporgenti le alte teste con le corna ramose, poi avanzando con le armi scompiglia il volgo e tutta la massa tra i boschi frondosi; nè si ferma prima che trionfante stenda per terra sette enormi corpi e adegui il numero con le navi; di qui si reca al porto e spartisce tra tutti i compagni. Poi l’eroe divide i vini che il buon Aceste aveva caricato in barili e aveva dato sul lido trinacrio ai partenti, e placa con frasi gli animi dolenti: “ O amici certo non siamo ignari prima dei mali, o ne provaste più gravi, un dio pure ad essi darà una fine. voi avvicinaste anche la rabbia scillea e totalmente gli scogli risonanti, voi anche provaste le rocce ciclopiche: rianimate i cuori e lasciate il triste timore; forse un giorno gioverà ricordare anche questo. Tra varie vicende, tra tanti rischi di eventi miriamo al Lazio, dove i fati mostrano dimore tranquille; là è giusto risorgano i regni di Troia: resistete e mantenetevi per giorni migliori.” Così dice a parole e triste per gli enormi affanni finge col volto fiducia, reprime nel cuore il forte dolore. Essi si accingono alla preda ed ai banchetti futuri: strappan dalle costole i dorsi ed apron le viscere; parte tagliano in pezzi e li infilano vibranti con spiedi, mettono caldaie sul lido ed altri forniscono fiamme. Poi col cibo riprendon le forze, e sparsi nell’erba si riempion di vecchio Bacco e ricca selvaggina. Dopo che fu tolta la fame e sgombrate le mense con lungo parlare rievocano gli amici perduti, tra la speranza e la paura del dubbio, sia li credano vivere sia soffrire la fine nè più sentire, (anche se chiamati). Soprattutto il pio Enea ora piange tra sè la sorte del fiero 220 Oronte, ora di Amico ed i crudeli destini di Lico ed il forte Giante ed il forte Cloanto. DE AENEADUM FATIS (1.223-304) DESTINO DEGLI ENEADI (1.223- 304) Et iam finis erat, cum Iuppiter aethere summo I,223 d espiciens mare velivolum terrasque iacentis litoraque et latos populos, sic vertice caeli constitit et Libyae defixit lumina regnis. atque illum talis iactantem pectore curas tristior et lacrimis oculos suffusa nitentis adloquitur Venus:'o qui res hominumque deumque aeternis regis imperiis et fulmine terres, quid meus Aeneas in te committere tantum, quid Troes potuere, quibus tot funera passis cunctus ob Italiam terrarum clauditur orbis? certe hinc Romanos olim volventibus annis, hinc fore ductores, revocato a sanguine Teucri, qui mare, qui terras omnis dicione tenerent, pollicitus - quae te, genitor, sententia vertit? hoc equidem occasum Troiae tristisque ruinas solabar fatis contraria fata rependens; nunc eadem fortuna viros tot casibus actos insequitur. quem das finem, rex magne, laborum? Antenor potuit mediis elapsus Achivis Ed ormai era la fine, quando Giove dalla sommità del cielo guardando il mare, vi volan le vele, e le terre distese ed i lidi e i vasti popoli, così si fermò al vertice del cielo e fissò gli occhi sui regni di Libia. Ma parlò a lui che meditava in cuore tali pensieri Venere piuttosto triste e sparsa gli occhi splendenti di lacrime: “O tu che reggi le sorti di uomini e dei con poteri eterni ed atterrisci col fulmine, che poteron commetter di sì grave contro di te il mio Enea, che cosa i Troiani, cui dopo aver patito tante stragi si chiude tutto il mondo a causa dell’Italia? Veramente che di qui un giorno i Romani, passando gli anni, di qui sarebbero i capi, dal sangue rinnovato di Teucro, che possedessero il mare, e tutte le terre con autorità, avendolo tu promesso - quale decisione , o padre, ti cambia? con questo davvero consolavo il tramonto di Troia e le tristi rovine ripagando i fati contrari con fati (nuovi); Ora la stessa dorte perseguita eroi spinti da tante disgrazie. Che termine dai delle fatiche, o gran re? Antenore sfuggito di mezzo agli Achivi potè Illyricos penetrare sinus atque intima tutus regna Liburnorum et fontem superare Timavi, unde per ora novem vasto cum murmure montis it mare proruptum et pelago premit arva sonanti. hic tamen ille urbem Patavi sedesque locavit Teucrorum et genti nomen dedit armaque fixit Troia, nunc placida compostus pace quiescit: nos, tua progenies, caeli quibus adnuis arcem, navibus ( infandum) amissis unius ob iram prodimur atque Italis longe disiungimur oris. hic pietatis honos? sic nos in sceptra reponis?' Olli subridens hominum sator atque deorum I,254 vultu, quo caelum tempestatesque serenat, oscula libavit natae, dehinc talia fatur: 'parce metu, Cytherea, manent immota tuorum fata tibi; cernes urbem et promissa Lavini moenia, sublimemque feres ad sidera caeli magnanimum Aenean; neque me sententia vertit. hic tibi fabor enim, quando haec te cura remordet, longius et volvens fatorum arcana movebo bellum ingens geret Italia populosque ferocis contundet moresque viris et moenia ponet, tertia dum Latio regnantem viderit aestas ternaque transierint Rutulis hiberna subactis. at puer Ascanius, cui nunc cognomen Iulo additur Ilus erat, dum res stetit Ilia regno, triginta magnos volvendis mensibus orbis imperio explebit, regnumque ab sede Lavini transferet, et Longam multa vi muniet Albam. hic iam ter centum totos regnabitur annos gente sub Hectorea, donec regina sacerdos Marte gravis geminam partu dabit Ilia prolem. inde lupae fulvo nutricis tegmine laetus Romulus excipiet gentem et Mavortia condet moenia Romanosque suo de nomine dicet. his ego nec metas rerum nec tempora pono: imperium sine fine dedi. quin aspera Iuno, quae mare nunc terrasque metu caelumque fatigat, consilia in melius referet, mecumque fovebit Romanos, rerum dominos gentemque togatam. sic placitum. veniet lustris labentibus aetas cum domus Assaraci Pthiam clarasque Mycenas servitio premet ac victis dominabitur Argis. nascetur pulchra Troianus origine Caesar, imperium Oceano, famam qui terminet astris, Iulius, a magno demissum nomen Iulo. hunc tu olim caelo spoliis Orientis onustum accipies secura; vocabitur hic quoque votis. aspera tum positis mitescent saecula bellis: cana Fides et Vesta, Remo cum fratre Quirinus iura dabunt; dirae ferro et compagibus artis claudentur Belli portae; Furor impius intus saeva sedens super arma et centum vinctus aenis post tergum nodis fremet horridus ore cruento.' Haec ait et Maia genitum demittit ab alto, I,297 ut terrae utque novae pateant Karthaginis arces hospitio Teucris, ne fati nescia Dido finibus arceret. volat ille per aera magnum remigio alarum ac Libyae citus astitit oris. et iam iussa facit, ponuntque ferocia Poeni corda volente deo; in primis regina quietum accipit in Teucros animum mentemque benignam. penetrare i golfi illirici e superare sicuro gli interni regni dei Liburni e la fonte del Timavo, da cui per nove bocche con vasto frastuono del monte giunge il mare scosceso e rompe campi con massa ruggente. Qui almeno egli stabilì la città di Padova e le dimore dei Teucri e diede un nome al popolo fissò le armi troiane, ora assicurato da placida pace riposa: noi, tua progenie, cui prometti la fortezza del cielo, perdute (cosa indicibile) le navi, per l’ira di una sola siamo traditi e siamo separati lontano dalle itale spiagge. Questo il premio della virtù? così ci rimetti ai comandi?” A lei sorridendo il creatore di uomini e dei col volto, con cui rasserena cielo e tempeste, sfiorò le labbra della figlia, quindi parla così: “ Risparmia la paura, Citerea, ti rimangono intatti i fati dei tuoi; vedrai la città e le promesse mura di Lavinio, e sublime porterai alle stelle del cielo il magnanimo Enea, e la decisione non mi cambia. Orbene qui ti parlerò, poichè questo affanno ti tormenta, e più lontano meditando i misteri dei fati (li) manifesterò: farà una grande guerra in Italia e distruggerà popoli fieri stabilirà leggi e mura per gli eroi, finchè la terza estate lo vedrà regnante sul Lazio e passeranno tre inverni, sconfitti i Rutuli. Ma il fanciullo Ascanio, cui è aggiunto il nome Iulo (era Ilo, fin che la realtà ilia restò al potere) compirà trenta grandi giri (del sole, anni) di potere, passando i mesi, e trasferirà il regno dalla sede di Lavinio, e munirà Alba Longa di grande potenza. Qui ormai si regnerà per trecento anni sotto il popolo ettoreo, finchè una regina sacerdotessa, ilia, gravida di Marte darà con parto prole gemellare. Quindi lieto per la fulva protezione della lupa nutrice Romolo raccoglierà un popolo e fonderà le mura mavorzie e dal suo nome esprimerà i Romani. Per questi non pongo nè limiti d’azione ne tempi: ho concesso un potere senza fine. Anzi la dura Giunone, che adesso sconquassa con paura e terre e cielo, riporterà in meglio le decisioni, con me favorirà i Romani, signori delle situazioni e popolo togato. Così si decise. Verrà un’epoca, passando gli anni, che la casa di Assaraco soggiogherà Ftia e la famosa Micene e dominerà sulla vinta Argo. Nascerà trtoiano da bella stirpe Cesare, che delimiterà l’impero con l’Oceano, ela fama con gli astri, Giulio, nome derivato dal grande Iulo. Costui tu l’accoglierai sicura in cielo carico delle spoglie d’Oriente; costui pure sarà invocato con voti. Allora finite le guerre i secoli crudeli si mitigheranno: la bianca Fede e Vesta, Quirini col fratello Remo faranno le leggi; si chiuderanno col ferro e stretti strumenti le porte di Guerra; l’empio Furore dentro sedendo sulle crudeli armi e imprigionato da cento nodi bronzei dietro la schiena fremerà con la bocca insanguinata.” Così dice e manda dall’alto il figlio di Maia, perchè le terre e le nuove fortezze di Cartagine si aprano per l’ospitalità ai Teucri, che Didone ignara del fato non (li) cacciasse dai territori. Egli vola per l’ampia aria col remeggio delle ali e pronto si fermò sulle spiagge di Libia. Ed ormai esegue gli ordini, ed i Puni lasciano gli animi fieri, volendolo il dio; anzitutto la regina ha un animo calmo ed un proposito benevolo verso i Teucri. AENEAS CUM VENERE MATRE (1.305-339) VENERE ED ENEA ( 1.305-339) At pius Aeneas per noctem plurima volvens, I,305 ut primum lux alma data est, exire locosque explorare novos, quas vento accesserit oras, qui teneant nam inculta videt, hominesne feraene, quaerere constituit sociisque exacta referre. classem in convexo nemorum sub rupe cavata arboribus clausam circum atque horrentibus umbris occulit; ipse uno graditur comitatus Achate bina manu lato crispans hastilia ferro. cui mater media sese tulit obvia silva virginis os habitumque gerens et virginis arma Spartanae, vel qualis equos Threissa fatigat Harpalyce volucremque fuga praevertitur Hebrum. namque umeris de more habilem suspenderat arcum venatrix dederatque comam diffundere ventis, nuda genu nodoque sinus collecta fluentis. ac prior 'heus,' inquit, 'iuvenes, monstrate, mearum vidistis si quam hic errantem forte sororum succinctam pharetra et maculosae tegmine lyncis, aut spumantis apri cursum clamore prementem.' Sic Venus et Veneris contra sic filius orsus: I,325 'nulla tuarum audita mihi neque visa sororum, o quam te memorem, virgo? namque haud tibi vultus mortalis, nec vox hominem sonat; o, dea certe an Phoebi soror? an Nympharum sanguinis una?, sis felix nostrumque leves, quaecumque, laborem et quo sub caelo tandem, quibus orbis in oris iactemur doceas: ignari hominumque locorumque erramus vento huc vastis et fluctibus acti. multa tibi ante aras nostra cadet hostia dextra.' Tum Venus: 'haud equidem tali me dignor honore; I,335 virginibus Tyriis mos est gestare pharetram purpureoque alte suras vincire coturno. Punica regna vides, Tyrios et Agenoris urbem; sed fines Libyci, genus intractabile bello. Ma il pio Enea meditando moltissimo durante la notte, 305 appena fu data la luce vitale decise di uscire ed esplorare i nuovi luoghi, quali spiagge abbia raggiunto col vento, chiedere chi, se uomini o belve, poichè vede (luoghi) incolti, li abiti e riferire ai compagni cose esatte. Occulta nella rientranza dei boschi sotto una rupe scavata la flotta chiusa attorno da alberi e fresche ombre; egli accompagnato dal solo Acate avanza brandendo in mano due giavellotti di largo ferro. Ma lui si offerse incontro la madre in mezzo al bosco tenendo un volto ed un portamento di ragazza ed armi di ragazza spartana, o quale la tracia Arpalice (che) affatica i cavalli e sorpassa in fuga il veloce Ebro. Infatti secondo l’uso la cacciatrice aveva sospeso alle spalle il comodo arco e aveva lasciato sciogliere la chioma ai venti nuda il ginocchio e raccolte con nodo le vesti fluenti. E per prima disse:”Olè, giovani, mostrate se mai vedeste qui una delle mie sorelle errante, cinta di faretra e della pelle di una lince chiazzata, o incalzante con grida la corsa d’un cinghiale schiumante”. Così Venere e così il figlio di Venere in risposta cominciò: “Nessuna delle tue sorelle fu da me vista nè sentita, oh, come parlarti, ragazza? Infatti non hai volto mortale, nè la voce richiama una creatura, oh, dea davvero o sorella di Febo? oppure una della famiglia delle Ninfe? Sii favorevole, qualunque (tu sia) e allevia il nostro affanno e rivela finalmente sotto che cielo, in quali spiagge del mondo siamo gettati: ignari sia delle persone che dei luoghi erriamo spinti qui dal vento e dai vasti flutti. Molta vittima cadrà per te davanti agli altari per nostra mano” Allora Venere: “Veramente non mi degno di tale onore; 335 per ragazze tirie à costume portar la farestra e legare col purpureo coturno legare le gambe. Vedi regni punici, Tirii e la città di Agenore; ma territori libici, razza indomabile in guerra. DE DIDONIS REBUS GESTIS (1.340-417) LA STORIA DI DIDONE ( 1.340 - 417) imperium Dido Tyria regit urbe profecta, germanum fugiens. longa est iniuria, longae ambages; sed summa sequar fastigia rerum. huic coniunx Sychaeus erat, ditissimus auri Phoenicum, et magno miserae dilectus amore, I,345 cui pater intactam dederat primisque iugarat ominibus. sed regna Tyri germanus habebat Pygmalion, scelere ante alios immanior omnis. quos inter medius venit furor. ille Sychaeum impius ante aras atque auri caecus amore clam ferro incautum superat, securus amorum germanae; factumque diu celavit et aegram multa malus simulans vana spe lusit amantem. ipsa sed in somnis inhumati venit imago coniugis ora modis attollens pallida miris; crudelis aras traiectaque pectora ferro nudavit, caecumque domus scelus omne retexit. tum celerare fugam patriaque excedere suadet Tiene il potere la tiria Didone partita dalla città fuggendo il fratello.E’ un oltraggio lungo, lunghi gli intrighi; ma seguirò i sommi capi delle vicende. A costei era marito Sicheo, il più ricco d’oro dei Punici, e amato dal grande amore della misera, a lui il padre l’aveva data intatta e l’aveva unita inprime nozze. Ma teneva i regni di Tiro il fratello Pigmalione, per malvagità più feroce di tutti gli altri. Tra essi venne in mezzo il furore. Egli empio cieco per amore dell’oro abatte con l’arma Sicheo di nascosto che non temeva davanti agli altari; sicuro degli affetti della sorella; ed a lungo nascose il fatto e fingendo molto il malvagio illuse con vana speranza l’afflitta amante. Ma lo stesso fantasma del marito insepolto venne nei sogni alzando i pallidi sembianti in modi straordinari; svelò i crudeli altari ed il petto trafittodall’arma, scoprì tutto il cieco delitto della casa. Allora raccomanda di affrettare la fuga e andarsene dalla patria auxiliumque viae veteres tellure recludit thesauros, ignotum argenti pondus et auri. his commota fugam Dido sociosque parabat. conveniunt quibus aut odium crudele tyranni aut metus acer erat; navis, quae forte paratae, corripiunt onerantque auro. portantur avari Pygmalionis opes pelago; dux femina facti. devenere locos ubi nunc ingentia cernes moenia surgentemque novae Karthaginis arcem, mercatique solum, facti de nomine Byrsam, taurino quantum possent circumdare tergo. sed vos qui tandem? quibus aut venistis ab oris? quove tenetis iter?' quaerenti talibus ille suspirans imoque trahens a pectore vocem: 'O dea, si prima repetens ab origine pergam I,372 et vacet annalis nostrorum audire laborum, ante diem clauso componet Vesper Olympo. nos Troia antiqua, si vestras forte per auris Troiae nomen iit, diversa per aequora vectos forte sua Libycis tempestas appulit oris. sum pius Aeneas, raptos qui ex hoste penatis classe veho mecum, fama super aethera notus; Italiam quaero patriam, et genus ab Iove summo. bis denis Phrygium conscendi navibus aequor, matre dea monstrante viam data fata secutus; vix septem convulsae undis Euroque supersunt. ipse ignotus, egens, Libyae deserta peragro, Europa atque Asia pulsus.' nec plura querentem passa Venus medio sic interfata dolore est: 'Quisquis es, haud, credo, invisus caelestibus auras vitalis carpis, Tyriam qui adveneris urbem; perge modo atque hinc te reginae ad limina perfer. namque tibi reduces socios classemque relatam nuntio et in tutum versis Aquilonibus actam, ni frustra augurium vani docuere parentes. aspice bis senos laetantis agmine cycnos, aetheria quos lapsa plaga Iovis ales aperto turbabat caelo; nunc terras ordine longo aut capere aut captas iam despectare videntur: ut reduces illi ludunt stridentibus alis I, 397 et coetu cinxere polum cantusque dedere, haud aliter puppesque tuae pubesque tuorum aut portum tenet aut pleno subit ostia velo. perge modo et, qua te ducit via, derige gressum.' Dixit et avertens rosea cervice refulsit, I,402 ambrosiaeque comae divinum vertice odorem spiravere; pedes vestis defluxit ad imos, et vera incessu patuit dea. ille ubi matrem agnovit tali fugientem est voce secutus: 'quid natum totiens, crudelis tu quoque, falsis ludis imaginibus? cur dextrae iungere dextram non datur ac veras audire et reddere voces?' talibus incusat gressumque ad moenia tendit. at Venus obscuro gradientis aere saepsit, et multo nebulae circum dea fudit amictu, cernere ne quis eos neu quis contingere posset molirive moram aut veniendi poscere causas. ipsa Paphum sublimis abit sedesque revisit laeta suas, ubi templum illi, centumque Sabaeo ture calent arae sertisque recentibus halant. e come aiuto per la via rivelò vecchi tesori sotto terra, una ignota quantità di oro e argento. Così sconcertata Didone preparava fuga e compagni. Si radunano quelli che avevano o crudele odio o paura del tiranno; le navi, che per caso eran pronte, le prendono e le carican d’oro. I beni dell’avaro Pigmalione son portati per mare; capo dell’impresa una donna Raggiunsero i luoghi, dove ora vedraii le enormi mura e la nascente fortezza della nuova Cartagine, e comprati il suolo, Birsa dal nome del fatto, quanto potessero circondare con una pelle di toro. Ma voi chi mai (siete)? o da quali spiagge veniste? Dove mai volgete il cammino?”Alla richiedente egli così sospirando e traendo dal profondo (del) petto la voce: “O dea, m’avviassi rifacendomi dal primo inizio e ci fosse tempo di sentire le storie delle nostre pene Vespero, chiuso l’Olimpo, concluderebbe prima il giorno. Noi ci spinse dall’antica Troia, se per caso giunse alle vostre orecchie il nome di Troia, portati per diversi mari una tempesta, per suo disegno, alle spiagge libiche. Sono il pio Enea, che reco con me con la flotta i Penati strappati al nemico, per fama noto oltre il cielo; cerco la patria Italia e la mia stirpe dal sommo Giove. Con venti navi affrontai il mare frigio, mostrandomi la via la madre dea seguendo i fati assegnati; appena sette strappate alle onde e ad Euro restano. Io ignoto, bisognoso, percorro i deserti di Libia, cacciato da Europa ed Asia”. Ma non sopportando più il dolente Venere così in mezzo al dolore interruppe: “Chiunque sia, lo credo, non odioso ai celesti respiri le arie vitali, tu che raggiungesti la città tiria; affrettati dunque e di qui recati alle porte della regina. Infatti t’annuncio i compagni reduci e la flotta restituita e condotta al sicuro, cambiati gli Aquiloni, se i genitori falsi non rivelarono invano la profezia del falso. Osserva dodici cigni in fila festanti, che dalla regione celeste l’uccello di Giove turbava nel cielo aperto; ora sembrano in lunga schiera o prendere terra o già presa dominarla. Come essi reduci giocano con l’ali sibilanti ed hanno accerchiato il cielo in gruppo e levato i canti, non altrimentile tue poppe ed i giovani dei tuoi o tiene il porto o affronta le entate a gonfia vela. Affrettati dunque e, dove la via ti guida, dirigi il passo”. Disse e girandosi splendette col roseo collo, le chiome spirarono dal capo profumo divino d’ambrosia; la veste defluì alla punta dei piedi, e dal potamento si rivelò vera dea. Quando egli riconobbe la madre inseguì (lei) fuggente con la frase: “Perchè tante volte, crudele anche tu, inganni il figlio con false visioni? Perchè non si concede striger la destra alla destra ed ascoltare e rispondere vere parole?” Così la riprende e volge il passo alle mura. 410 Ma Venere chiuse i partenti di aria oscura, e la dea (li) circonfuse di spesso manto di nebbia, nessuno potesse vederli e nessuno toccarli o macchinare un intoppo o chiedere i motivi del giungere. Ella se ne andò in alto a Pafo e rivisita lieta le sue dimore, dove per lei c’è un tempio, e cento altari son ardenti d’incenso sabeo e profumano di fresche ghirlande. DE KARTHAGINIS AEDIFICATIONE (1.418-440) Corripuere viam interea, qua semita monstrat, I,419 iamque ascendebant collem, qui plurimus urbi imminet adversasque aspectat desuper arces. miratur molem Aeneas, magalia quondam, miratur portas strepitumque et strata viarum. instant ardentes Tyrii: pars ducere muros molirique arcem et manibus subvolvere saxa, pars optare locum tecto et concludere sulco; iura magistratusque legunt sanctumque senatum. hic portus alii effodiunt; hic alta theatris fundamenta locant alii, immanisque columnas rupibus excidunt, scaenis decora apta futuris: qualis apes aestate nova per florea rura exercet sub sole labor, cum gentis adultos educunt fetus, aut cum liquentia mella stipant et dulci distendunt nectare cellas, aut onera accipiunt venientum, aut agmine facto ignavum fucos pecus a praesepibus arcent; fervet opus redolentque thymo fragrantia mella. 'o fortunati, quorum iam moenia surgunt.' Aeneas ait et fastigia suspicit urbis. infert se saeptus nebula mirabile dictu per medios, miscetque viris neque cernitur ulli. LA COSTRUZIONE DI CARTAGINE (1.418-440) Intanto percorsero la via, dove mostra il sentiero, e già salivano il colle, che altissimo sta sopra alla città e dall’alto prospetta le fortezze dirimpetto. Ammira la mole Enea, un tempo baracche, ammira le porte e lo strepito e le pavimentazioni delle vie. Si impegnano ardenti i Tirii: parte ad alzare le mura, e costruire la rocca e rotolare con le mani le pietre, parte a scegliersi il posto per la casa e circondarlo con solco; scelgono leggi e magistrati ed il sacro senato. Qui altri scavano il porto, qui altri mettono le fondamenta profonde ai teatri, scolpiscono dalle rupi enormi colonne, adeguati ornamenti alle scene future: quali le api nella nuova estate per i campi fioriti la fatica (le) stimola sotto il sole, quando fan uscire i figli cresciuti, o quando stipano i limpidi mieli e colmano di dolce nettare le celle, o accolgono i carichi delle arrivanti, o creata una schiera cacciano dagli alveari i fuchi, razza ignava; l’opera ferve ed i fragranti mieli profumano di timo. “Oh fortunati, le cui mura gà sorgono”. Dice Enea e contempla i frontoni della città. Si porta, avvolto da nebia, mirabile ( cosa) a dirsi, in mezzo, e si mescola agli uomini e non è visto da alcuno. 440 DE IUNONIS TEMPLO (1.441-493) IL TEMPIO DI GIUNONE A CARTAGINE ( 1.441- 493) Lucus in urbe fuit media, laetissimus umbrae, I,440 quo primum iactati undis et turbine Poeni effodere loco signum, quod regia Iuno monstrarat, caput acris equi; sic nam fore bello egregiam et facilem victu per saecula gentem. hic templum Iunoni ingens Sidonia Dido condebat, donis opulentum et numine divae, aerea cui gradibus surgebant limina nexaeque aere trabes, foribus cardo stridebat aenis. hoc primum in luco nova res oblata timorem leniit, hic primum Aeneas sperare salutem ausus et adflictis melius confidere rebus. namque sub ingenti lustrat dum singula templo reginam opperiens, dum quae fortuna sit urbi artificumque manus inter se operumque laborem miratur, videt Iliacas ex ordine pugnas bellaque iam fama totum vulgata per orbem, Atridas Priamumque et saevum ambobus Achillem. constitit et lacrimans 'quis iam locus,' inquit, 'Achate, quae regio in terris nostri non plena laboris? I,460 en Priamus. sunt hic etiam sua praemia laudi, sunt lacrimae rerum et mentem mortalia tangunt. solve metus; feret haec aliquam tibi fama salutem.' sic ait atque animum pictura pascit inani multa gemens, largoque umectat flumine vultum. namque videbat uti bellantes Pergama circum hac fugerent Grai, premeret Troiana iuventus; hac Phryges, instaret curru cristatus Achilles. nec procul hinc Rhesi niveis tentoria velis agnoscit lacrimans, primo quae prodita somno Tydides multa vastabat caede cruentus, ardentisque avertit equos in castra prius quam pabula gustassent Troiae Xanthumque bibissent. Un bosco vi fu in mezzo alla città, piacevolissimo d’ombra, dove dapprima i Puni sbattuti da onde e bufera scavarono sul posto il segno, che la regale Giunone aveva rivelato, la testa di un fiero cavallo; così infatti in guerra sarebbero stati popolo famoso e ricco di vitto per i secoli. Qui la sidonia Didone fondava un immenso tempio a Giunone, ricco per doni e maestà della dea, soglie bronzee gli sorgevano dai gradini e travi connesse con bronzo, il cardine strideva per le porte bronzee. Anzitutto in questo bosco una cosa nuova offertasi alleviò il timore, qui anzitutto Enea osò sperare la salvezza e confidare di più, (essendo) abbattute le circostanze. Infatti mentre guarda ogni cosa sotto l’immenso tempio attendendo la regina, mentre ammira quale sia la ricchezza per la città, i gruppi di artisti fra loro e la fatica delle imprese, vede le battaglie iliache per ordine e le guerre già diffuse per fama in tutto il mondo, gli Atridi e Priamo ed Achille crudele per entrambi. Si fermò e piangendo”Quale luogo mai, disse, Acate, quale regione sulle terre non piena del nostro affanno? Ecco Priamo. Qui pure ci sono per l’onore i suoi premi. ci sono i pianti delle sorti e le cose mortali toccan l’anima. Sgombra le paure; questa fama ti porterà qualche salvezza Così dice nutre il cuore con la pittura vana gemendo molto, ed irriga il volto di abbondante fiume. Infatti vedeva come, combattendo attorno a Pergamo, di qua fuggissero i Grai, la gioventù troiana incalzasse; di qua i Frigi, col cocchio il crestato Achille inseguisse. E non lontano da qui riconosce piangendo le tende di Reso dai bianchi drappi, che tradite nel primo sonno il Tidide insanguinato devastava con larga strage, e devia i cavalli ardenti nell’accampamento, prima che gustassero i pascoli di Troia ebevessero lo Xanto. parte alia fugiens amissis Troilus armis, infelix puer atque impar congressus Achilli, fertur equis curruque haeret resupinus inani, I,476 lora tenens tamen; huic cervixque comaeque trahuntur per terram, et versa pulvis inscribitur hasta. interea ad templum non aequae Palladis ibant crinibus Iliades passis peplumque ferebant suppliciter, tristes et tunsae pectora palmis; diva solo fixos oculos aversa tenebat. ter circum Iliacos raptaverat Hectora muros exanimumque auro corpus vendebat Achilles. tum vero ingentem gemitum dat pectore ab imo, ut spolia, ut currus, utque ipsum corpus amici tendentemque manus Priamum conspexit inermis. se quoque principibus permixtum agnovit Achivis, Eoasque acies et nigri Memnonis arma. ducit Amazonidum lunatis agmina peltis Penthesilea furens mediisque in milibus ardet, aurea subnectens exsertae cingula mammae bellatrix, audetque viris concurrere virgo. alitt Da un’altra parte Troilo, perdute le armi, fuggendo, sfortunato ragazzo e scontratosi impari con Achille, è trascinato dai cavalli e riverso è legato al cocchio vuoto, ancora tenendo le briglie; a lui il collo e le chiome son tirate per terra, e la polvere è segnata dall’asta rigirata. Intanto le Troiane andavano al tempio di Pallade non giusta coi capelli sciolti e portavano il peplo umilmente, tristi e battendo i petti con le palme; la dea teneva gli occhi fissi al suolo ostile. Achille tre volte aveva trascinato Ettore attorno le mura troiane e vendeva il corpo esamine per oro. Allora davvero dà un immenso gemito dal fondo del cuore, come vide le spoglie, ed i cocchi, e lo stesso corpo dell’amico e Priamo tendente le mani inermi. Pure riconobbe se stesso mischiato coi capi achivi, le schiere orientali e le armi del nero Memnone. Pentesilea furente guida le file delle Amazzonidi dagli scudi lunati ed in mezzo a mille freme, guerriera, legando cinture auree alla mammella mozzata, e osa, ragazza gareggiare con uomini. DE DIDONIS ADVENTU (1.494- 519) L'ARRIVO DELLA REGINA DIDONE ( 1.494- 519) Haec dum Dardanio Aeneae miranda videntur, I,494 dum stupet obtutuque haeret defixus in uno, regina ad templum, forma pulcherrima Dido, incessit magna iuvenum stipante caterva. qualis in Eurotae ripis aut per iuga Cynthi exercet Diana choros, quam mille secutae hinc atque hinc glomerantur Oreades; illa pharetram fert umero gradiensque deas supereminet omnis Latonae tacitum pertemptant gaudia pectus: talis erat Dido, talem se laeta ferebat per medios instans operi regnisque futuris. tum foribus divae, media testudine templi, saepta armis solioque alte subnixa resedit. iura dabat legesque viris, operumque laborem partibus aequabat iustis aut sorte trahebat: cum subito Aeneas concursu accedere magno Anthea Sergestumque videt fortemque Cloanthum I,510 Teucrorumque alios, ater quos aequore turbo dispulerat penitusque alias avexerat oras. obstipuit simul ipse, simul percussus Achates laetitiaque metuque; avidi coniungere dextras ardebant, sed res animos incognita turbat. dissimulant et nube cava speculantur amicti quae fortuna viris, classem quo litore linquant, quid veniant; cunctis nam lecti navibus ibant orantes veniam et templum clamore petebant. Mentre queste cose sembrano ammirevoli al dardanio Enea, mentre stupisce e resta fisso nello spettacolo unico, la regina, Didone bellissima d’aspetto, si diressee al tempio con una grande squadra avvolgente di giovani. Quale Diana guida le danze sulle rive d’Eurota o lungo i gioghi di Cinto, che le mille Oreadi stringono seguendola di qua e di là; ella porta alla spalla e procedendo sovrasta tutte le dee, le soddisfazioni invadono il tacito cuore di Latona: tale era Didone, tale si portava lieta in mezzo vigilando sul lavoro e sui regni futuri. Poi sulle porte della dea, in mezzo alla volta del tempio, scortata da armi appoggiandosial trono in alto sedette. Dava sentenze e leggi agli uomini, adeguava la fatica dei lavori in parti giuste o tirava a sorte: quando improvvisamente vede avanzare con gran folla Anteo e Sergesto ed il forte Cloanto ed altri dei Teucri, che il nero turbine del mare aveva disperso e portato addirittura ad altre spiagge. Egli tanto stupì, quanto Acate colpito da gioia e paura; ardevan desiderosi di stringer le destre, ma il fatto insolito turba i cuori. Dissimulan e coperti da cava nube spiano quale sorte per gli uomini, in quale lido lascino la flotta, perchè giungano; infatti scelti da tutte le navi andavan pregando pietà ed al tempio con grido si avviavano. DE ILIONEI ORATIONE AD DIDONEM (1.520- 560) IL DISCORSO DI ILIONEO ( 1.520 - 560) Postquam introgressi et coram data copia fandi, maximus Ilioneus placido sic pectore coepit: 'o regina, novam cui condere Iuppiter urbem iustitiaque dedit gentis frenare superbas, Troes te miseri, ventis maria omnia vecti, oramus: prohibe infandos a navibus ignis, parce pio generi et propius res aspice nostras. Dopo che furon entrati e data la facoltà di parlare apertamente, il più vecchio Ilioneo così cominciò con animo calmo: “O regina, cui Giove concesse fondare una nuova città e moderar con giustizia popoli fieri, (noi) miseri Troriani, portati in tutti i mari adi venti, ti preghiamo: allontana dalle navi gli orribili fuochi, risparmia un popolo pio e più da vicino guarda i nostri casi. non nos aut ferro Libycos populare penatis venimus, aut raptas ad litora vertere praedas; non ea vis animo nec tanta superbia victis. est locus, Hesperiam Grai cognomine dicunt, I,530v. terra antiqua, potens armis atque ubere glaebae; III,161. Oenotri coluere viri; nunc fama minores Italiam dixisse ducis de nomine gentem. hic cursus fuit, cum subito adsurgens fluctu nimbosus Orion in vada caeca tulit penitusque procacibus Austris perque undas superante salo perque invia saxa dispulit; huc pauci vestris adnavimus oris. quod genus hoc hominum? quaeve hunc tam barbara morem permittit patria? hospitio prohibemur harenae; bella cient primaque vetant consistere terra. si genus humanum et mortalia temnitis arma, I,542 at sperate deos memores fandi atque nefandi. rex erat Aeneas nobis, quo iustior alter nec pietate fuit, nec bello maior et armis. quem si fata virum servant, si vescitur aura aetheria neque adhuc crudelibus occubat umbris, non metus, officio nec te certasse priorem paeniteat. sunt et Siculis regionibus urbes armaque Troianoque a sanguine clarus Acestes. quassatam ventis liceat subducere classem et silvis aptare trabes et stringere remos, si datur Italiam sociis et rege recepto tendere, ut Italiam laeti Latiumque petamus; sin absumpta salus, et te, pater optime Teucrum, pontus habet Libyae nec spes iam restat Iuli, at freta Sicaniae saltem sedesque paratas, unde huc advecti, regemque petamus Acesten.' talibus Ilioneus; cuncti simul ore fremebant Dardanidae. Noi non siamo venuti o a saccheggiare con l’arma i penati libici, o portare sui lidi le prede rubate; il cuore non (ha) quella forza nè i vinti così tanta superbia. C’è un luogo, i Grai lo chiaman col nome d’Esperia, terra antica, potente per armi e per riccheza di terra; (la) curarono uomini enotri; ora è fama che i più giovani l’han chiamata Italia il popolo dal nome del capo. questa fu la rotta, quando Orione burrascoso sorgendo da flutto improvviso (ci) portò in secche cieche e completamente ci disperse coi violenti Austri e tra l’onde e tra rocce inaccessibili col mare vincente; qui pochi nuotammo alle vostre spiagge. Che razza di uomini questa? o quale patria così barbarapermette simile usanza? siamo respinti dall’ospitalità della sabbia; dichiaran guerre e vietano di fermarsi sulla terra più vicina. Se disprezzate il genere umano e le armi mortali, sperate almeno gli dei memori del bene e del male. Ci era re Enea, di cui non ci fu altro più giusto per virtù, nè superiore in guerra ed in armi. Ma se i fati conservan quell’eroe, se si nutre di aria celeste nè ancora giace nell’ombre crudeli, non (c’è) paura, nè ti dispiaccia di aver gareggiato per prima in un favore. Anche le regioni sicule hanno città ed armi ed il famoso Aceste da sangue troiano. Sia permesso attraccare la flotta sconvolta dai venti e coi boschi preparare travi e tagliare remi, se è dato tendere all’Italia coi compagni, ripreso il re, per dirigerci lieti in Italia e nel Lazio; se la salvezza è troncata, ed il mare di Libia tiene te, ottimo padre dei Teucri nè resta la speranza di Iulo, ma almeno cerchiamo gli stretti e le sedi pronte di Sicilia donde qui sbalzati, ed il re Aceste.” Così Ilioneo; tutti insieme i Dardanidi fremevano in volto. DE DIDONIS RESPONSO (1.561-578) LA RISPOSTA DI DIDONE ( 1.561- 578) Tum breviter Dido vultum demissa profatur: I,561 'solvite corde metum, Teucri, secludite curas. res dura et regni novitas me talia cogunt moliri et late finis custode tueri. quis genus Aeneadum, quis Troiae nesciat urbem, virtutesque virosque aut tanti incendia belli? non obtunsa adeo gestamus pectora Poeni, nec tam aversus equos Tyria Sol iungit ab urbe. seu vos Hesperiam magnam Saturniaque arva sive Erycis finis regemque optatis Acesten, auxilio tutos dimittam opibusque iuvabo. vultis et his mecum pariter considere regnis? urbem quam statuo, vestra est; subducite navis; Tros Tyriusque mihi nullo discrimine agetur. I,574 atque utinam rex ipse Noto compulsus eodem adforet Aeneas. equidem per litora certos dimittam et Libyae lustrare extrema iubebo, si quibus eiectus silvis aut urbibus errat.' Allora Didone, abbassato ilvolto, brevemente afferma: “Togliete la paura dal cuore, Teucri, esclidete gli affanni. realtà dura e novità del potere mi obbligano a far tali cpse e attorno guardar con guardia i confini. Chi ignora la stirpe degli Eneadi, chi la città di Troia, eroismi ed eroi o gli incendi di così grande guerra? Noi Puni non abbiamo cuori così ottusi, nè il sole aggioga i cavalli così lontano dalla città tiria. Sia che voi vogliate la grande Esperia e le piane saturnie sia i territori di Erice ed il re Aceste, vi congederò sicuri per l’aiuto e vi aiuterò con risorse. Volete anche fermarvi con me in questi regni? La città che organizzo, è vostra; attraccate le navi; troiano o tirio per mè sarà trattato senza alcuna differenza. E magari lo stesso re Enea spinto dallo stesso Noto si presentasse. Invierò certamente dei fidati per le spiagge e ordinerò di controllare le estremità della Libia, se vaga sbattuto in qualche selva o città”. DE AENEAE INTERVENTU (1.579- 612) ENEA SI RIVELA (1.579- 612) His animum arrecti dictis et fortis Achates I,579 Animati in cuore da queste parole sia il forte Acate et pater Aeneas iamdudum erumpere nubem sia il padre Enea ormai ardevan di romper la nube. ardebant. prior Aenean compellat Achates: Acate per primo richiama Enea: 'nate dea, quae nunc animo sententia surgit? “Figlio di dea, quale pensiero sorge in cuore? omnia tuta vides, classem sociosque receptos. Vedi tutto sicuro, la flotta e i compagni accolti. unus abest, medio in fluctu quem vidimus ipsi Manca uno, che noi stessi vedemmo in mezzo all’onda submersum; dictis respondent cetera matris.' sommerso; il resto corrisponde alle parole della (tua) madre”. vix ea fatus erat cum circumfusa repente Aveva appena detto ciò che subito la nube stretta attorno scindit se nubes et in aethera purgat apertum. si rompe e si libera nell’etere aperto. restitit Aeneas claraque in luce refulsit I,588 Enea s’arrestò rifulse in luce splendente os umerosque deo similis; namque ipsa decoram volto e spalle simili ad un dio; in fatti la stessa madre caesariem nato genetrix lumenque iuventae aveva infuso sul figlio bella capigliatura e la luce purpureum et laetos oculis adflarat honores: purpurea di giovinezza e dolce bellezza negli occhi: quale manus addunt ebori decus, aut ubi flavo quale grazia le mani aggiungono all’avorio, o come argentum Pariusve lapis circumdatur auro. l’argento ed il marmo pario è incastonato col biondo oro. tum sic reginam adloquitur cunctisque repente Allora così subito si rivolge alla regina ed a tutti improvisus ait: 'coram, quem quaeritis, adsum, improvviso dice: “Sono qui, colui che cercate, Troius Aeneas, Libycis ereptus ab undis. il troiano Enea, strappato dalle onde libiche. o sola infandos Troiae miserata labores, Oh tu sola che hai avuto pietà degli indicibili affanni di Troia, che quae nos, reliquias Danaum, terraeque marisque associ noi, resti dei Danai, esausti ormai omnibus exhaustos iam casibus, omnium egenos, per tutti i rischi di terra e di mare, bisognosi di tutto, urbe, domo socias, grates persolvere dignas I,600 con città, case, non è di nostra forza rendere grazie non opis est nostrae, Dido, nec quidquid ubique est adeguate, Didone, nè della stirpe dardania, quel che cè ovunque, che gentis Dardaniae, magnum quae sparsa per orbem. (è) dispersa per il vasto mondo. di tibi, si qua pios respectant numina, si quid Gli dei ti offrano adeguate ricompense, se qualche divinità guarda i usquam iustitiae est et mens sibi conscia recti, pii, se mai c’è un che di giustizia ed una volontà praemia digna ferant. quae te tam laeta tulerunt cosciente del bene. Quali tempi così fortunati ti han saecula? qui tanti talem genuere parentes? prodotto? Quali sì grandi genitori t’han generata? in freta dum fluvii current, dum montibus umbrae Fin che i torrenti correranno nei flutti, fin che le ombre lustrabunt convexa, polus dum sidera pascet, rischiareranno le cavità per i monti, fin che il cielo nutra le stelle, semper honos nomenque tuum laudesque manebunt sempre resteranno l’onore e il tuo nome e le lodi, qualunque terra mi quae me cumque vocant terrae.'sic fatus amicum chiami”. Detto così, cerca l’amico Ilionea petit dextra laevaque Serestum, Ilioneo con la destra e con la sinistra Seresto, post alios, fortemque Gyan fortemque Cloanthum poi gli altri, il forte Gia ed il forte Cloanto. DE DIDONIS LIBERALI HOSPITIO (1.612-656) ACCOGLIENZA OSPITALE DI DIDONE ( 1.612-636) Obstipuit primo aspectu Sidonia Dido, casu deinde viri tanto, et sic ore locuta est: 'quis te, nate dea, per tanta pericula casus insequitur? quae vis immanibus applicat oris? tune ille Aeneas quem Dardanio Anchisae alma Venus Phrygii genuit Simoentis ad undam? atque equidem Teucrum memini Sidona venire finibus expulsum patriis, nova regna petentem auxilio Beli; genitor tum Belus opimam vastabat Cyprum et victor dicione tenebat. tempore iam ex illo casus mihi cognitus urbis Troianae nomenque tuum regesque Pelasgi. ipse hostis Teucros insigni laude ferebat seque ortum antiqua Teucrorum a stirpe volebat. quare agite, o tectis, iuvenes, succedite nostris. me quoque per multos similis fortuna labores iactatam hac demum volvit consistere terra; non ignara mali miseris succurrere disco.' sic memorat; simul Aenean in regia ducit tecta, simul divum templis indicit honorem. nec minus interea sociis ad litora mittit viginti tauros, magnorum horrentia centum Didone sidonia prima si stupì per l’aspetto, poi per la sorte tanto grande dell’eroe, e così parlò: “Quale sorte, figlio di dea, ti perseguita attraverso sì grandi pericoli? che forza ti approda a spiagge feroci? Non sei tu quell’Enea che la madre Venere generò al dardanio Anchise presso l’onda del frigio Simoenta? E davvero ricordo che Teucro venne a Sidone cacciato dalle patrie terre, cercando nuovi regni coll’aiuto di Belo; allora il padre Belo occupava la ricca Cipro e vincitore la teneva in potere. Già da quel tempo mi era nota la sorte della città troiana ed il tuo nome ed i re pelasgi. Lo stesso nemico innalzava i Teucri con grande lode e si voleva nato dall’antica stirpe dei Teucri. Perciò suvvia, o giovani, entrate nelle nostre case. Una situazione simile volleche io pure sbattuta tra tanti affanni mi fermarsi infine in questa terra; non ignara del male imparo a soccorrere i miseri”. Così ricorda; insieme guida Enea nelle regali case, insieme indice lodi nei templi deli dei. Intanto invia non di meno venti tori ai compagni sui lidi, cento irsute schiene di porci, I,613 terga suum, pinguis centum cum matribus agnos, munera laetitiamque dii. at domus interior regali splendida luxu I,635 instruitur, mediisque parant convivia tectis: arte laboratae vestes ostroque superbo, ingens argentum mensis, caelataque in auro fortia facta patrum, series longissima rerum per tot ducta viros antiqua ab origine gentis. Aeneas neque enim patrius consistere mentem passus amor rapidum ad navis praemittit Achaten, I,644 Ascanio ferat haec ipsumque ad moenia ducat; omnis in Ascanio cari stat cura parentis. munera praeterea Iliacis erepta ruinis ferre iubet, pallam signis auroque rigentem et circumtextum croceo velamen acantho, ornatus Argivae Helenae, quos illa Mycenis, I,650 Pergama cum peteret inconcessosque hymenaeos, extulerat, matris Ledae mirabile donum; praeterea sceptrum, Ilione quod gesserat olim, maxima natarum Priami, colloque monile bacatum, et duplicem gemmis auroque coronam. haec celerans iter ad navis tendebat Achates. cento grassi agnelli con le madri, regali e gioia del giorno. Ma il palazzo interno splendido è parato di lusso regale, preparano banchetti in mezzo alle case: Vesti ricamate con arte e splendida porpora, ingente argento su mense, e le forti imprese dei padri cesellate su oro, lunghissima serie di azioni fatta da tanti eroi dall’antico inizio della stirpe.Enea, nè infatti l’amore paterno permise che la mente riposasse, manda alle navi il veloce Acate, riferisca queste cose ad Ascanio e lo guidi alle mura; ogni cura del caro padre sta in Ascanio. Ordina inoltre di portare doni strappati alle rovine iliache, un manto rigido per oro e ricami ed un velo intessuto di croceo acanto, ornamenti dell’argiva Elena, che ella aveva portato da Micene dirigendosi a Pergamo ed alle nozze proibite, dono mirabile della madre Leda; inoltre uno scettro, che Ilione la maggiore delle figlie di Priamo, aveva portato un tempo, ed un monile per collo gemmato, ed una doppia corona di gemme ed oro. Così affrettando il cammino, Acate andava alle navi. DE VENERIS DOLIS (1.657-694) VENERE PREPARA INGANNI ( 1.657- 696) At Cytherea novas artis, nova pectore versat I,657 polipt consilia, ut faciem mutatus et ora Cupido pro dulci Ascanio veniat, donisque furentem incendat reginam atque ossibus implicet ignem. quippe domum timet ambiguam Tyriosque bilinguis; urit atrox Iuno et sub noctem cura recursat. ergo his aligerum dictis adfatur Amorem: Nate, meae vires, mea magna potentia solus, nate, patris summi qui tela typhoea temnis, ad te confugio et supplex tua numina posco. frater ut Aeneas pelago tuus omnia circum litora iactetur odiis Iunonis acerbae, nota tibi, et nostro doluisti saepe dolore. nunc Phoenissa tenet Dido blandisque moratur vocibus, et vereor quo se Iunonia vertant hospitia: haud tanto cessabit cardine rerum. quocirca capere ante dolis et cingere flamma reginam meditor, ne quo se numine mutet, sed magno Aeneae mecum teneatur amore. qua facere id possis nostram nunc accipe mentem: regius accitu cari genitoris ad urbem Sidoniam puer ire parat, mea maxima cura, dona ferens pelago et flammis restantia Troiae; hunc ego sopitum somno super alta Cythera aut super Idalium sacrata sede recondam, ne qua scire dolos mediusve occurrere possit. tu faciem illius noctem non amplius unam falle dolo et notos pueri puer indue vultus, I,684 ut, cum te gremio accipiet laetissima Dido regalis inter mensas laticemque Lyaeum, cum dabit amplexus atque oscula dulcia figet, occultum inspires ignem fallasque veneno.' paret Amor dictis carae genetricis, et alas exuit et gressu gaudens incedit Iuli. at Venus Ascanio placidam per membra quietem Ma Citerea medita in cuore nuovi artifici, nuovi piani, perchè Cupido cambiato l’aspetto ed il volto venga al posto del dolce Ascanio, e con doni accenda la furente regina ed avvolga il fuoco alle ossa. Certamente teme la casa ambigua ed i Tirii falsi; brucia la crudele Giunone e la pena ritorna di notte. Perciò con queste parole parla ad Amore alato: “Figlio, mie forze, unico, mia grande potenza, figlio, che sprezzi le armi tifee del sommo padre, mi rifugio in te e supplice chiedo le tue volontà. Come tuo fratello Enea sia sbattuto in mare per tutti i lidi per gli odi della feroce Giunone, ti sono cose note, e spesso ti dolesti del nostro dolore. Ora la fenicia Didone lo tiene e lo ferma con blande paroce e temo dove si volgano le ospitalità giononie: non cesserà in un momento così importante. Perciò penso di prendere prima con inganni e legare con fiamma la regina, che non si cambi per qualche divinità, ma sia bloccata con me dal grande amore d’Enea. Come tu possa far ciò senti ora il nostro piano: il regale fanciullo, mio grandissimo amore, si prepara ad andare su chiamatadel caro genitore nella città sidonia portando doni restanti dal mare e dalle fiamme di Troia; io lo nasconderò assopito sugli alta Citera o su Idalio in luogo condacrato, che nessuno possa sapere gli inganni o accorrere in mezzo. Tu inganna il suo aspetto, per non più d’una notte con un raggiro e da ragazzo vesti le note fattezza del ragazzo, perchè, quando la felicissima Didone ti prenderà in braccio tra le mense regali e il liquido lieo, quando darà abbracci e stamperà dolci baci, tu ispiri il fuoco occulto e l’inganni col veleno”. Amore obbedisce ai detti della cara madre, e sveste le ali gioendo avanza col passo di Iulo. Ma Venere infonde ad Ascanio un placido sonno inrigat, et fotum gremio dea tollit in altos Idaliae lucos, ubi mollis amaracus illum floribus et dulci aspirans complectitur umbra. per le membra, e scaldato in grembo la dea lo alza negli alti boschi di Idalia, dove il molle amaraco esalante lo abbraccia di fiori e dolce ombra. DE LAETIS EPULIS (1.695-722) BANCHETTO REGALE ( 1.695- 722) Iamque ibat dicto parens et dona Cupido I,695 regia portabat Tyriis duce laetus Achate. cum venit, aulaeis iam se regina superbis aurea composuit sponda mediamque locavit, iam pater Aeneas et iam Troiana iuventus conveniunt, stratoque super discumbitur ostro. dant manibus famuli lymphas Cereremque canistris expediunt tonsisque ferunt mantelia villis. quinquaginta intus famulae, quibus ordine longo cura penum struere et flammis adolere penatis; centum aliae totidemque pares aetate ministri, qui dapibus mensas onerent et pocula ponant. nec non et Tyrii per limina laeta frequentes convenere; toris iussi discumbere pictis mirantur dona Aeneae, mirantur Iulum, flagrantisque dei vultus simulataque verba, pallamque et pictum croceo velamen acantho. praecipue infelix, pesti devota futurae, expleri mentem nequit ardescitque tuendo Phoenissa, et pariter puero donisque movetur. ille ubi complexu Aeneae colloque pependit et magnum falsi implevit genitoris amorem, reginam petit. haec oculis, haec pectore toto haeret et interdum gremio fovet inscia Dido insidat quantus miserae deus. at memor ille matris Acidaliae paulatim abolere Sychaeum incipit et vivo temptat praevertere amore iam pridem resides animos desuetaque corda. Ed ormai Cupido andava obbedendo alla parola e potava regali doni, lieto ai Tirii, sotto la guida di Acate. Quando giunge, già la regina aurea si è adagiata sui superbi tappeti e collocata in mezzo sul divano, già il padre Enea e la gioventù troiana s’uniscono e si distende su giaciglio e porpora . I servi danno acqua alle mani e preparano Cerere su canestri e portan salviette, rasati i tessuti. dentro cinquanta serve, il cui compito preparar provviste in lunga fila e far fumare i focolari con fiamme; cento altre ed altrettanti servi pari d’età, che colmino le mense di vivande ed offrano calici. Ma anche i Tirii numerosi s’aggiunsero nelle liete sale; pregati di acomodarsi sui letti dipinti ammiran i doni d’Enea, ammirano Iulo, le splendenti fattezze del dio e le simulate parole, ed il manto ed il velo dipinto di croceo acanto. Soprattutto l’infelice Fenicia, votata a futura sventura, non può saziare la mente e s’accalora guardando ed insieme è commossa dal ragazzo e dai doni. Egli come s’attaccò con l’abbraccio al collo d’Enea e riempì il grande amore del falso genitore, si recò dalla regina. Questa con gli occhi, questa tutto il cuore si incolla ed intanto lo scalda col petto Didone ignara quale grande dio si posi sulla misera. Ma quello memore della madre Acidalia comincia a poco a poco a cancellare Sicheo e tenta cambiare con amore vivo i sensi già prima assopiti ed i cuori non avvezzi. DE NOCTURNA LIBATIONE (1.723-756) LA FESTA NOTTURNA NELLA REGGIA ( 1.723- 756) Postquam prima quies epulis mensaeque remotae, I,723 crateras magnos statuunt et vina coronant. fit strepitus tectis vocemque per ampla volutant atria; dependent lychni laquearibus aureis incensi et noctem flammis funalia vincunt. hic regina gravem gemmis auroque poposcit implevitque mero pateram, quam Belus et omnes a Belo soliti; tum facta silentia tectis: 'Iuppiter, hospitibus nam te dare iura loquuntur, hunc laetum Tyriisque diem Troiaque profectis esse velis, nostrosque huius meminisse minores. adsit laetitiae Bacchus dator et bona Iuno; et vos o coetum, Tyrii, celebrate faventes.' dixit et in mensam laticum libavit honorem primaque, libato, summo tenus attigit ore; tum Bitiae dedit increpitans; ille impiger hausit spumantem pateram et pleno se proluit auro; post alii proceres. cithara crinitus Iopas personat aurata, docuit quem maximus Atlas. hic canit errantem lunam solisque labores, unde hominum genus et pecudes, unde imber et ignes, Arcturum pluviasque Hyadas geminosque Triones, Dopo che (ci fu) una prima pausa al banchetto e le mense tolte, mettono grandi vasi e coronano i vini. Si fa frastuono nelle case e fan echeggiare il suono per gli ampi atrii; pendono lampade accese dai soffitti dorati e le torce vincon la notte. Qui la regina chiese un vaso pesante d’oro e di gemme e lo riempì di vino puro, Belo e tutti (quelli) da Belo eran soliti riempirla; allora si fece silenzio in casa: “ Giove, dicono che tu dai i diritti agli ospiti, fa’ essere questo un giorno lieto per i Tirii e per i giunti da Troia, e ricordarne i nostri nipoti. Assista Bacco datore di gioia e la buona Giunone; e voi, Tirii, celebrate l’incontro festanti”. Disse e libò sulla mensa la gloria dei liquidi e per prima, libato, toccò a fior di labbra; poi diede a Bizia incitandolo; egli sollecito bevve la coppa spumante e tracannò col boccale aureo pieno; poi gli altri nobili. Il chiomato Iopa con la cetra dorata suona, e lo istruì il sommo Atlante. Costui canta la luna errante e le fatiche del sole, donde la specie degli uomini e le bestie, donde pioggia e fulmini, Arturo e le Iadi piovose ed i gemelli Trioni, quid tantum Oceano properent se tingere soles hiberni, vel quae tardis mora noctibus obstet; ingeminant plausu Tyrii, Troesque sequuntur. nec non et vario noctem sermone trahebat infelix Dido longumque bibebat amorem, I,749 multa super Priamo rogitans, super Hectore multa; nunc quibus Aurorae venisset filius armis, nunc quales Diomedis equi, nunc quantus Achilles. 'immo age et a prima dic, hospes, origine nobis insidias' inquit 'Danaum casusque tuorum erroresque tuos; nam te iam septima portat omnibus errantem terris et fluctibus aestas.' I,756 perchè i soli invernali tanto s’affrettino a bagnarsi d’Oceano, o quale ritardo s0opponga alle lente notti; i Tirii raddoppiano con l’applauso, li seguono i Troiani. ed ancora l’infelice Didone protraeva la notte con vario parlare e beveva il lungo amore, molto chiedendo su Priamo, su Ettore molto; ora con che armi fosse giunto il figlio d’Aurora, ora quali i cavalli di Diomede, or quanto grande Achille. “Anzi orsù, ospite, e dicci dal primo inizio le insidie” disse” dei Danai e le sorti dei tuoi ed il tuo errare; infatti ormai la settima estate ti porta errante per tutte le terre ed i flutti”. LIBER II LIBRO II DE TROIAE INTERITU: DE LIGNEO EQUO (2.1-56) DE SINONIS INSIDIIS (2.57-194) - DE LAOCOONTIS MISERO INTERITU (2.195-227) - DE EQUO INTRA MOENIA (2.228-267) - DE HECTORIS UMBRA (2.268298) - DE TROIA INCENSA (2.300-317) - DE PANTHI TRISTISSIMO NUNTIO (2.318-360) - DE IMPETU IN ANDROGEUM GRAECUM (2.361-401) - DE CASSANDRA CAPTA (2.402-437) - DE GRAECORUM IMPETU IN PRIAMI REGIAM (2.438-505) - DE PRIAMI INTERITU (2.506-558) - DE FATALI ELENA (2.559-633) - AD ANCHISAE DOMUM (2.634-729) DE CREUSA AMISSA (2.730-804) DE TROIA INCENSA: DE LIGNEO EQUO (2.1-56) - INCENDIO DI TROIA -IL CAVALLO DI LEGNO (2.1- 57) Conticuere omnes intentique ora tenebant; 2.1 inde toro pater Aeneas sic orsus ab alto: Infandum, regina, iubes renovare dolorem, 2.3 Troianas ut opes et lamentabile regnum eruerint Danai, quaeque ipse miserrima vidi et quorum pars magna fui. quis talia fando Myrmidonum Dolopumve aut duri miles Ulixi temperet a lacrimis? et iam nox umida caelo praecipitat suadentque cadentia sidera somnos. sed si tantus amor casus cognoscere nostros et breviter Troiae supremum audire laborem, quamquam animus meminisse horret luctuque refugit, incipiam. fracti bello fatisque repulsi ductores Danaum tot iam labentibus annis instar montis equum divina Palladis arte aedificant, sectaque intexunt abiete costas; votum pro reditu simulant; ea fama vagatur. huc delecta virum sortiti corpora furtim includunt caeco lateri penitusque cavernas ingentis uterumque armato milite complent. Tacquero tutti ed attenti tenevano i visi; quindi il padre Enea così cominciò dall’alta letto: Indicibile dolore, regina, inviti a rinnovare, come i Danai distrussero i beni troiani ed il regno degno di pianto, e le cose tristissime che io vidi e di cui fui gran parte. Quale soldatodei Mirmidoni o dei Dolopi o del crudele Ulisseraccontando tali cose si tratterrebbe dalle lacrime? E già la notte umida dal cielo precipita e le stelle cadendo consigliano i sonni. Ma se sì grande (è) l’amore di conoscere i nostri casi ed ascoltare brevemente la massima angoscia di Troia, anche se il cuore inorridisce e rifugge dal lutto, inizierò. Stroncati dalla guerra e respinti dai fati i capi dei Danai, scorrendo ormai tanti anni, innalzano un cavallo, come un monte con l’arte divina di Pallade, e tagliato l’abete ne intrecciano i fianchi; simulano il voto per il ritorno; quella fama si sparge. Qui furtivamente, estratti a sorte, chiudono scelti corpi scelti di eroi nel cieco fianco e riempiono interamente le enormi caverne ed il ventre di presidio armato. est in conspectu Tenedos, notissima fama insula, dives opum Priami dum regna manebant, nunc tantum sinus et statio male fida carinis: huc se provecti deserto in litore condunt; nos abiisse rati et vento petiisse Mycenas. 2.25 ergo omnis longo solvit se Teucria luctu; panduntur portae, iuvat ire et Dorica castra desertosque videre locos litusque relictum: hic Dolopum manus, hic saevus tendebat Achilles; classibus hic locus, hic acie certare solebant. pars stupet innuptae donum exitiale Minervae et molem mirantur equi; primusque Thymoetes duci intra muros hortatur et arce locari, sive dolo seu iam Troiae sic fata ferebant. at Capys, et quorum melior sententia menti, aut pelago Danaum insidias suspectaque dona praecipitare iubent subiectisque urere flammis, aut terebrare cavas uteri et temptare latebras. scinditur incertum studia in contraria vulgus. Primus ibi ante omnis magna comitante caterva Laocoon ardens summa decurrit ab arce, et procul 'o miseri, quae tanta insania, cives? creditis avectos hostis? aut ulla putatis dona carere dolis Danaum? sic notus Ulixes? aut hoc inclusi ligno occultantur Achivi, aut haec in nostros fabricata est machina muros, inspectura domos venturaque desuper urbi, aut aliquis latet error; equo ne credite, Teucri. quidquid id est, timeo Danaos et dona ferentis.' sic fatus validis ingentem viribus hastam 2.50 in latus inque feri curvam compagibus alvum contorsit. stetit illa tremens, uteroque recusso insonuere cavae gemitumque dedere cavernae. et, si fata deum, si mens non laeva fuisset, impulerat ferro Argolicas foedare latebras, Troiaque nunc staret, Priamique arx alta maneres. C’è di fronte Tenedo, isola notissima per fama, ricca di beni, finchè duravan i regni di Priamo, ora solo insenatura e posto mal sicuro per le carene: qui giunti si nascondono nel lido deserto; pensando noi esser partiti e diretti col vento a Micene. Perciò tutta la Teucria si scioglie dal lungo lutto; si apron le porte, piace andare e vedere il campo dorico ed i luoghi deserti e il lido abbandonato: qui la schiera dei Dolopi, qui s’accampava il crudele Achille; qui il posto per le flotte, qui solevan combattere in schiera. Parte stupisce ed ammirano il micidiale dono della vergine Minerva e la mole del cavallo; e Timete per primo consiglia che si guidato entro le mura e collocato sulla rocca, o per frode o già così dicevano i fati di Troia. Ma Capi, e queli cui (era) migliore il parere nella mente, consiglian o di precipitare in mare le insidie dei Danai ed i doni sospetti e bruciare con fiamme accostate, o trapassare ed esplorare i cavi nascondigli del ventre. Il volgo si spacca incerto in decisioni contrarie. Qui oer primo, accompagnandolo gran folla, Laocoonte ardente corse giù dalla sommità della rocca, e da lontano “O miseri cittadini, quale sì grande pazzia? Credete partiti i nemici? o pensate che nessun dono dei Danai manchi di inganni? Così v’è noto Ulisse? o chiusi da questo legno si nascondono gli Achivi, o questa macchina fu fabbricata contro le nostre mura, per controllare le case e per venire sopra la città, o qualche inganno si cela; non credete al cavallo, Troiani. Qualunque ciò sia, temo i Danai anche portando doni”. Così detto scagliò un’enorme lancia con potenti energie nel fianco della bestia e nel ventre ricurvo per le strutture. Ella ristette tremando, e percosso il ventre, risuonaron le cave caverne e diedero un gemito. E se i fati degli dei, se la mente non fosse stata funesta, aveva spinto col ferro a violare i segreti argolici, ed ora Troia esisterebbe, e tu, alta rocca di Priamo resteresti. DE SINONIS INSIDIIS (2.57-194) IL GRECO SINONE (2. 57-144) Ecce, manus iuvenem interea post terga revinctum pastores magno ad regem clamore trahebant Dardanidae, qui se ignotum venientibus ultro, hoc ipsum ut strueret Troiamque aperiret Achivis, obtulerat, fidens animi atque in utrumque paratus, seu versare dolos seu certae occumbere morti. undique visendi studio Troiana iuventus circumfusa ruit certantque inludere capto. accipe nunc Danaum insidias et crimine ab uno disce omnis. namque ut conspectu in medio turbatus, inermis 2.66 constitit atque oculis Phrygia agmina circumspexit, spon 'heu, quae nunc tellus,' inquit, 'quae me aequora possunt accipere? aut quid iam misero mihi denique restat, cui neque apud Danaos usquam locus, et super ipsi Dardanidae infensi poenas cum sanguine poscunt?' quo gemitu conversi animi compressus et omnis impetus. hortamur fari quo sanguine cretus, Ecco frattanto i pastori dardanidi trascinavano, legato le mani alla schiena, un giovane davanti al re con gran chiasso, che s’era offerto sconosciuto volontariamente a loro che passavano, per ordir proprio questoe aprir Troia agli Achei, sicuro di spirito e preparato ad entrambi i casi, sia a tentare gli imbrogli sia ad affrontare morte sicura. Da ogni parte per la voglia di vedere la gioventù troiana sparsa attorno corre e gareggiano a schernire il catturato. Senti ora le insideie dei Danai e da un misfatto solo conoscili tutti. Infatti come si fermò in mezzo alle occhiate turbato, inerme e con gli occhi vide attorno le schiere frige, “Ahi, disse, che terra ora, quali mari possono accettarmi? o cosa mai resta più a me misero, cui mai neppurun posto presso i Danai, ed in più gli stessi Dardanidi ostili chiedono castighi col sangue?” A quel gemito gli animi mutarono ed ogni attacco si bloccò. Esortiamo a dire da quale sangue nato, quidve ferat; memoret quae sit fiducia capto. 2.75 'Cuncta equidem tibi, rex, fuerit quodcumque, fatebor vera,' inquit; 'neque me Argolica de gente negabo. hoc primum; nec, si miserum Fortuna Sinonem finxit, vanum etiam mendacemque improba finget. fando aliquod si forte tuas pervenit ad auris Belidae nomen Palamedis et incluta fama gloria, quem falsa sub proditione Pelasgi insontem infando indicio, quia bella vetabat, demisere neci, nunc cassum lumine lugent: illi me comitem et consanguinitate propinquum pauper in arma pater primis huc misit ab annis. dum stabat regno incolumis regumque vigebat conciliis, et nos aliquod nomenque decusque gessimus. invidia postquam pellacis Ulixi haud ignota loquor superis concessit ab oris, adflictus vitam in tenebris luctuque trahebam et casum insontis mecum indignabar amici. nec tacui demens et me, fors si qua tulisset, si patrios umquam remeassem victor ad Argos, promisi ultorem et verbis odia aspera movi. hinc mihi prima mali labes, hinc semper Ulixes criminibus terrere novis, hinc spargere voces in vulgum ambiguas et quaerere conscius arma. nec requievit enim, donec Calchante ministro - 2.100 sed quid ego haec autem nequiquam ingrata revolvo, quidve moror? si omnis uno ordine habetis Achivos, idque audire sat est, iamdudum sumite poenas: hoc Ithacus velit et magno mercentur Atridae.' Tum vero ardemus scitari et quaerere causas, ignari scelerum tantorum artisque Pelasgae. prosequitur pavitans et ficto pectore fatur: 'Saepe fugam Danai Troia cupiere relicta moliri et longo fessi discedere bello; fecissentque utinam. saepe illos aspera ponti interclusit hiems et terruit Auster euntis. praecipue cum iam hic trabibus contextus acernis staret equus, toto sonuerunt aethere nimbi. suspensi Eurypylum scitatum oracula Phoebi mittimus, isque adytis haec tristia dicta reportat: "sanguine placastis ventos et virgine caesa, cum primum Iliacas, Danai, venistis ad oras; sanguine quaerendi reditus animaque litandum Argolica." vulgi quae vox ut venit ad auris, obstipuere animi gelidusque per ima cucurrit ossa tremor, cui fata parent, quem poscat Apollo. hic Ithacus vatem magno Calchanta tumultu protrahit in medios; quae sint ea numina divum flagitat. et mihi iam multi crudele canebant artificis scelus, et taciti ventura videbant. 2.125 bis quinos silet ille dies tectusque recusat prodere voce sua quemquam aut opponere morti. vix tandem, magnis Ithaci clamoribus actus, composito rumpit vocem et me destinat arae. adsensere omnes et, quae sibi quisque timebat, unius in miseri exitium conversa tulere. iamque dies infanda aderat; mihi sacra parari et salsae fruges et circum tempora vittae. eripui, fateor, leto me et vincula rupi, limosoque lacu per noctem obscurus in ulva delitui dum vela darent, si forte dedissent. nec mihi iam patriam antiquam spes ulla videndi o che porti; ricordi che fiducia abbia il catturato. “Tutto davvero, o re, qualunque sia stato, confesserò il vero, disse, nè dirò che non sono di razza argolica. Questo anzitutto; nè se la Fortuna ha reso Misero Sinone, la malvagia non lo renderà falso e bugiardo. Se per caso parlando giunse alle tue orecchie qualche notizia del belide Palamede e l’illustre gloria per fama, che i Pelasgi sotto falsa accusa con processo sacrilego mandarono a morte innocente, perchè ostacolava le guerre, ora lo piangono, privato della luce: per lui il padre povero mandò me, come compagno ed affine per parentela in armi qui dai primi anni. Finchè stava al potere incolume ed aveva prestigio nelle sedute dei re, anche noi godemmo sia qualche fama che onore. Dopo che per l’invidia dell’astuto Ulisse, non dico cose sconosciute, sparì dalle spiagge terrene, afflitto trascinavo la vita nelle ombre e nel pianto e tra me sdegnavo la morte dell’amico innocente. Nè tacqui, pazzo, e mi garantii, se una sorte avesse permesso, se mai vincitore fossi tornato alla patria Argo, vendicatore e con le parole smossi duri rancori. Di qui per me il primo passo del male, di qui sempre Ulisse ad atterrirmi con nuove accuse, di qui a spargere frasi ambigue tra il volgo e cercare, consapevole, le armi. E difatti non riposò, finchè, intermediario Calcante.. Ma perchè io mai rimugino invano cose spiacevoli, o perchè indugio? se considerate gli Achivi tutti allo stesso modo, anche sentir ciò basta, suvvia fate vendetta: questo vorrebbe l’Itaco e caro lo pagherebbero gli Atridi” Allora proprio vogliamo sapere e chiedere i motivi, ignari di sì grandi misfatti e dell’arte pelasga. Prosegue tremando e dice con cuore falso: “Spesso i Danai desiderarono tentare la fuga, lasciata Troia, e stanchi ritirarsi dalla lunga guerra; magari l’avessero fatto. Spesso li ostacolò l’aspra burrasca del mare ed Austro atterrì i partenti. Soprattutto quando questo cavallo composto di travi d’acero s’ergeva, per tutto l’etere i nembi risuonarono. Perplessi inviamo Euripilo ad interrogare gli oracoli di Febo, ed egli riporta dai luoghi segreti queste tristi parole: “Col sangue placaste i venti e con una ragazza sacrificata, quando all’inizio,o Danai, giungeste alle spiagge iliache; occorre cercare i ritorni col sangue e sacrificare con una vita argolica.” Come quella frase venne alle orecchie del volgo, i cuori stupirono ed un gelido tremore corse nel fondo delle ossa, a chi accennino i fati, chi richieda Apollo. Allora l’Itaco trascina in mezzo il vate Calcante con grande tumulto; richiede quali siano quelle volontà degli dei. E molti ormai mi predicevan il crudele misfatto del furfante, e taciti prevedevan i fatti venturi. Egli tace per ben dieci giorni e nascosto rifiuta di tradire qualcuno con la sua voce o esporlo alla morte. Finalmente a stento, spinto dalle grandi grida dell’Itaco, secondo l’accordo, tronca gli indugi e mi destina all’altare. Concordarono tutti e quel che ciascuno temeva, ridotto alla morte di uno solo, lo sopportarono . Ed ormai si presentava il giorno esecrando; mi si preparavano i riti sacri ed i frutti salati e le bende attorno alle tempia. Mi sottrassi, confeso, alla morte e ruppi le catene, e nascosto nel limaggioso stagno tra l’erba m’appiattai, finchè partissero, se mai fossero partiti. Nè per me più alcuna speranza di veder l’antica patria nec dulcis natos exoptatumque parentem, quos illi fors et poenas ob nostra reposcent effugia, et culpam hanc miserorum morte piabunt. quod te per superos et conscia numina veri, per si qua est quae restet adhuc mortalibus usquam intemerata fides, oro, miserere laborum tantorum, miserere animi non digna ferentis.' His lacrimis vitam damus et miserescimus ultro. ipse viro primus manicas atque arta levari vincla iubet Priamus dictisque ita fatur amicis: 'quisquis es, amissos hinc iam obliviscere Graios noster eris mihique haec edissere vera roganti: quo molem hanc immanis equi statuere? quis auctor? 150 quidve petunt? quae religio? aut quae machina belli?' dixerat. ille dolis instructus et arte Pelasga sustulit exutas vinclis ad sidera palmas: 'vos, aeterni ignes, et non violabile vestrum testor numen,' ait, 'vos arae ensesque nefandi, quos fugi, vittaeque deum, quas hostia gessi: fas mihi Graiorum sacrata resolvere iura, fas odisse viros atque omnia ferre sub auras, si qua tegunt, teneor patriae nec legibus ullis. tu modo promissis maneas servataque serves Troia fidem, si vera feram, si magna rependam. omnis spes Danaum et coepti fiducia belli Palladis auxiliis semper stetit. impius ex quo Tydides sed enim scelerumque inventor Ulixes, fatale adgressi sacrato avellere templo Palladium caesis summae custodibus arcis, corripuere sacram effigiem manibusque cruentis virgineas ausi divae contingere vittas, ex illo fluere ac retro sublapsa referri spes Danaum, fractae vires, aversa deae mens. nec dubiis ea signa dedit Tritonia monstris. vix positum castris simulacrum: arsere coruscae luminibus flammae arrectis, salsusque per artus sudor iit, terque ipsa solo mirabile dictu emicuit parmamque ferens hastamque trementem. 2.175 extemplo temptanda fuga canit aequora Calchas, nec posse Argolicis exscindi Pergama telis omina ni repetant Argis numenque reducant quod pelago et curvis secum avexere carinis. et nunc quod patrias vento petiere Mycenas, arma deosque parant comites pelagoque remenso improvisi aderunt; ita digerit omina Calchas. hanc pro Palladio moniti, pro numine laeso effigiem statuere, nefas quae triste piaret. hanc tamen immensam Calchas attollere molem roboribus textis caeloque educere iussit, ne recipi portis aut duci in moenia posset, neu populum antiqua sub religione tueri. nam si vestra manus violasset dona Minervae, tum magnum exitium quod di prius omen in ipsum convertant. Priami imperio Phrygibusque futurum; sin manibus vestris vestram ascendisset in urbem, polipt ultro Asiam magno Pelopea ad moenia bello venturam, et nostros ea fata manere nepotes.' nè i dolci figli ed il bramato padre, ad essi forse essi chiederanno vendette per le nostre fughe ed espieranno questa colpa colla morte dei miseri. Perciò ti prego per i celesti e le divinità conoscitori del vero, per se mai esiste, che resista ancora per i mortali, la intemerata fede, abbi pietà di sì grandi affanni, abbi pietà d’un cuoreche sopporta cose non degne. Per queste lacrime concediamo la vita ed inoltre commiseriamo. Lo stesso Priamo per primo ordina che si levino le manette e le strette catene e così parla con parole amiche: “Chiunque sia, dimentica ormai da ora i Grai perduti, sarai nostro ed a me che chiedo questo, racconta il vero: perchè costruirono questa mole di immenso cavallo? chi l’autore? o cosa chiedono? quale voto? o quale macchina di guerra? Aveva detto. Lui, istruito dalle frodi e dall’arte pelasga alzò al cielo le palme liberate dalle catene: “Voi, fuochi eterni, e la vostra non violabile maestà chiamo a testimonio,disse, voi altari e spade nefande, che rifuggii, e bende degli dei, che portai come vittima: mi è lecito sciogliere i sacri giuramenti dei Grai, lecito odiare gli uomini e portare tutto alla luce, se copron qualcosa, non son tenuto da alcuna legge di patria. Tu però mantienti alle promesse e tu, Troia salvata, salvami la lealtà, se riferisco il vero, se ricompenso alla grande. Ogni speranza dei Danai e la fiducia della guerra intrapresa stette sempre negli aiuti di Pallade. Ma da quando l’empio Tidide infatti e l’inventore di delitti Ulisse, avvicinatisi, osarono strappare dal tempio consacrato il fatale Palladio, uccise le guardie dell’altissima rocca, rubarono la sacra effigie e con mani cruente (osaron) toccare le bende virginee della dea, da allora svaniva e scaduta si ritirava indietro la speranza dei Danai, spezzate le forze, distolta la mente della dea. Nè la Tritonia diede quei segnali con dubbiosi prodigi. Appena posato il simulacro nel campo: arsero lampeggianti fiamme, sbarrati gli occhi, e corse per le membra salato sudore, e tre volte essa balzò dal suolo, straordinario a dirsi, e reggendo lo scudo e la lancia tremante. Subito Calcante profetizza che occorre prender il mar con la fuga, nè può Pergamo esser distrutta dalle armi argoliche se non riprendano da Argo gli auspici e riconducano la divinità che per mare e conle curve carene han portato con sè. Ed ora poichè col vento si diressero alla patria Micene, e preparano armi e gli deicome compagni e si presenteranno improvvisi, ripassato il mare; così Calcante interpreta i prodigi. Ammoniti, costruirono questa effige al posto del Palladio, al posto della maesta lesa, che espiasse il triste sacrilegio. Calcante tuttavia ordinò di innalzare questa immensa mole, e di alzarla fino al cielo, collegate le travi, che non potesse esser accolta dalle porte e condotta dentro le mura, nè proteggere il popolo sotto l’antica protezione. Infatti se la vostra mano avesse violato i doni a Minerva, allora una grande rovina, ( che gli dei prima rivolgano contro lo stesso presagio) sarebbe accaduta per il potere di Priamo ed i Frigi se invece con le vostre mani fosse salita nella vostra città, l’Asia inoltre sarebbe giunta alle mura pelopee con gran guerra e quei destini proteggerebbero i nostri nipoti”. DE LAOCOONTIS MISERO INTERITU (2.195-227) IL SACERDOTE LAOCOONTE (2.195-227) Talibus insidiis periurique arte Sinonis 2.195 credita res, captique dolis lacrimisque coactis quos neque Tydides nec Larisaeus Achilles, non anni domuere decem, non mille carinae. Hic aliud maius miseris multoque tremendum obicitur magis atque improvida pectora turbat. Laocoon, ductus Neptuno sorte sacerdos, sollemnis taurum ingentem mactabat ad aras. ecce autem gemini a Tenedo tranquilla per alta horresco referens immensis orbibus angues incumbunt pelago pariterque ad litora tendunt; pectora quorum inter fluctus arrecta iubaeque sanguineae superant undas, pars cetera pontum pone legit sinuatque immensa volumine terga. fit sonitus spumante salo; iamque arva tenebant ardentisque oculos suffecti sanguine et igni sibila lambebant linguis vibrantibus ora. diffugimus visu exsangues. illi agmine certo Laocoonta petunt; et primum parva duorum corpora natorum serpens amplexus uterque implicat et miseros morsu depascitur artus; post ipsum auxilio subeuntem ac tela ferentem corripiunt spirisque ligant ingentibus; et iam bis medium amplexi, bis collo squamea circum terga dati superant capite et cervicibus altis. ille simul manibus tendit divellere nodos perfusus sanie vittas atroque veneno, clamores simul horrendos ad sidera tollit: qualis mugitus, fugit cum saucius aram taurus et incertam excussit cervice securim. at gemini lapsu delubra ad summa dracones effugiunt saevaeque petunt Tritonidis arcem, sub pedibusque deae clipeique sub orbe teguntur. Con tali insidie e con l’arte dello spergiuro Sinone la cosa fu creduta e catturati con inganni e lacrime costrette quelli che non domarono nè il Tidide nè Achille larisseo, non dieci anni , non mille carene. Qui un’altra cosa maggiore si presenta ai miseri e più tremenda e turba gli animi inesperti. Laocoonte, sacerdote estratto a sorte per Nettuno, presso i solenni altari uccideva un enorme toro. Ma ecco da Tenedo serpenti gemelli per l’alto mare tranquillo (inorridisco raccontandolo) con immensi giri incombono sul mare ed insieme si dirigono ai lidi; ma i loro petti alzati tra i flutti e le creste sanguinee superano le onde l’altra parte raccoglie dietro e incurva i dorsi immensi con una spira. C’è un fragore, spumeggiando il mare; ed ormai tenevano i campi iniettati gli ardenti occhi di sangue e di fuoco lambivano le sibilanti bocche con le lingue vibranti. Scappiamo pallidi in volto. Quelli in schiera sicura vano su Laocoonte; ed anzitutto entrambi i serpenti, abbracciati i piccoli corpi dei due figli li avvolgono e divorano col morso le misere membra; poi afferran lui stesso che accorre e porta le armi e lo legano con enormi spire; ed ormai abbracciatolo due volte nel mezzo, due volte circondatogli il collo con gli squamosi dorsi lo superan con testa ed alti colli. Egli tenta con le mani divellere i nodi macchiate le bende di bava e nero veleno, insieme alza alle stelle terribili grida: quali i muggiti, quando un toro ferito sfugge l’altare e scuote dal capo la scure incerta. Ma i draghi gemelli di corsa fuggono ai sommi templi e cercano la rocca della crudele tritonide, si nascondono sotto i piedi della dea e sotto il cerchio dello scudo. DE EQUO INTRA MOENIA (2.228-267) IL CAVALLO TRA LE MURA (2. 228- 267) tum vero tremefacta novus per pectora cunctis 2.228 insinuat pavor, et scelus expendisse merentem Laocoonta ferunt, sacrum qui cuspide robur laeserit et tergo sceleratam intorserit hastam. ducendum ad sedes simulacrum orandaque divae numina conclamant. dividimus muros et moenia pandimus urbis. accingunt omnes operi pedibusque rotarum subiciunt lapsus, et stuppea vincula collo intendunt; scandit fatalis machina muros feta armis. pueri circum innuptaeque puellae sacra canunt funemque manu contingere gaudent; illa subit mediaeque minans inlabitur urbi. o patria, o divum domus Ilium et incluta bello moenia Dardanidum. quater ipso in limine portae substitit atque utero sonitum quater arma dedere; instamus tamen immemores caecique furore et monstrum infelix sacrata sistimus arce. tunc etiam fatis aperit Cassandra futuris ora dei iussu non umquam credita Teucris. nos delubra deum miseri, quibus ultimus esset ille dies, festa velamus fronde per urbem. Vertitur interea caelum et ruit Oceano nox 2.250 Allora davvero nei cuori atterriti a tutti si insinua un nuovo terrore e dicono che Laocoonte meritandolo ha pagato il delitto, lui che violò con la punta il rovere sacro e scagliò la lancia sciagurata nel fianco. Gridano che si deve condurre nelle case la statua e pregare la maestà della dea. Dividiamo le mura ed i baluardi apriamo della città. Tutti s’accingono all’opera ed ai piedi mettono scorrimenti di ruote e tendono al collo corde di stoppa; la macchina fatale sale le mura piena di armi. Attorno ragazzi e vergini fanciulle cantano inni e gioiscono toccare la fune con mano; ella avanza e minacciando scorre in mezzo alla città. O patria, o Ilio, casa degli dei e mura dei Dardanidi famose in guerra. Quattro volte sulla soglia stessa della porta tentennò e quattro volte nel ventre le armi diedero un suono. Insistiamo tuttavia smemorati e ciechi di pazzia e sistemiamo il mostro funesto nella rocca consacrata. Allora anche Cassandra apre la bocca ai fati futuri mai creduta dai Teucri per ordine del dio. Noi miseri, per i quali sarebbe stato l’ultimo quel giorno, orniamo i templi di fronde festosa per la città. Intanto il cielo gira e dall’Oceano corre la notte involvens umbra magna terramque polumque Myrmidonumque dolos; fusi per moenia Teucri conticuere; sopor fessos complectitur artus. et iam Argiva phalanx instructis navibus ibat a Tenedo tacitae per amica silentia lunae litora nota petens, flammas cum regia puppis extulerat, fatisque deum defensus iniquis inclusos utero Danaos et pinea furtim laxat claustra Sinon. illos patefactus ad auras reddit equus laetique cavo se robore promunt Thessandrus Sthenelusque duces et dirus Ulixes, demissum lapsi per funem, Acamasque Thoasque Pelidesque Neoptolemus primusque Machaon et Menelaus et ipse doli fabricator Epeos. invadunt urbem somno vinoque sepultam; caeduntur vigiles, portisque patentibus omnis accipiunt socios atque agmina conscia iungunt. avvolgendo con la grande ombra e terra e polo ed inganni dei Mirmidoni; sparsi per le mura i Teucri tacquero; il sopore abbraccia le stanche membra. E ormai la falange argiva, allestite le navi, andava da Tenedo nei complici silenzi della tacita luna cercando i noti lidi, quando la poppa regia aveva alzato fiamme, e difeso dagli iniqui fati degli dei Sinone apre furtivamente i Danai richiusi nel ventre e le prigioni di pino. Il cavallo spalancato li restituisce all’aria e lieti si traggono dal cavo rovere i capi Tessandro e Stenelo ed il crudele Ulisse, scivolati dalla fune calata, Acamante e Toante ed il pelide Neottolemo e Macaone per primo e Menelao e lo stesso costruttore dell’inganno Epeo. Invadono la città sepolta nel sonno e nel vino; son sgozzate le guardie, e spalancandosi le porte accolgono tutti i compagni e uniscon le schiere alleate. DE HECTORIS UMBRA (2.268-297) L'OMBRA DI ETTORE ( 2. 268 - 297) Tempus erat quo prima quies mortalibus aegris 2.268 incipit et dono divum gratissima serpit. in somnis, ecce, ante oculos maestissimus Hector visus adesse mihi largosque effundere fletus, raptatus bigis ut quondam, aterque cruento pulvere perque pedes traiectus lora tumentis. ei mihi, qualis erat, quantum mutatus ab illo Hectore qui redit exuvias indutus Achilli vel Danaum Phrygios iaculatus puppibus ignis. squalentem barbam et concretos sanguine crinis vulneraque illa gerens, quae circum plurima muros accepit patrios. ultro flens ipse videbar compellare virum et maestas expromere voces: 'o lux Dardaniae, spes o fidissima Teucrum, quae tantae tenuere morae? quibus Hector ab oris exspectate venis? ut te post multa tuorum funera, post varios hominumque urbisque labores defessi aspicimus. quae causa indigna serenos foedavit vultus? aut cur haec vulnera cerno?' ille nihil, nec me quaerentem vana moratur, sed graviter gemitus imo de pectore ducens, 'heu fuge, nate dea, teque his' ait 'eripe flammis. hostis habet muros; ruit alto a culmine Troia. sat patriae Priamoque datum: si Pergama dextra defendi possent, etiam hac defensa fuissent. sacra suosque tibi commendat Troia penatis; hos cape fatorum comites, his moenia quaere magna pererrato statues quae denique ponto.' sic ait et manibus vittas Vestamque potentem aeternumque adytis effert penetralibus ignem. Era il tempo in cui per gli stanchi mortali il primo sonno comincia e serpeggia graditissimo per dono degli dei. Nei sogni, ecco, davanti agli occhi mi sembrò presentarsi Ettore mestissimo e versare larghi pianti , come quando strappato dalle bighe e nero di cruenta polvere e trafitto nei piedi gonfi per le cinghie. Ahimè, qual era, quanto mutato da quell’Ettore che ritorna rivestito delle spoglie d’Achille o dopo aver gettato fuochi frigi sulle poppe dei Danai. portando una barba incolta e capelli uinzuppati di sangue e quelle ferite, che numerosissime ricevette attorno alle mura patrie. Inoltre mi sembrava che io piangendo chiamassi l’eroe ed esprimessi angosciose frasi: “O luce dei Dardania, o sicurissima speranza dei Teucri, quali sì lunghi indugi ti trattennero? Da quali spiagge vieni, o aspettato Ettore? come ti vediamo dopo molte morti dei tuoi, dopo vari affanni di uomini e della città, noi stanchi. Quale indegna causa macchiò le fattezze serene? o percchè scorgo queste ferite? Egli nulla, nè aspetta me che chiedo cose vane, ma traendo dolorosamente dal profondo del cuore i gemiti: “Ah. fuggi, figlio di dea, dice, e togliti da queste fiamme. Il nemico tiene le mura; Troia crolla dall’alta cima. Abbastanza fu dato alla patria e a Priamo: se Pergamo si fosse potuta difendere con la destra, sarebbe stata difesa anche da questa. Troia ti consegna le cose sacre ed i Penati; prendi questi come compagni dei fati, con questi cerca le grandi mura che infine costruirai, percorso il mare”. Così dice e con le mani trae fuori dai profondi penetrali le bende, Vesta potente e l’eterno fuoco. DE TROIA INCENSA (2.300-317) L'INCENDIO DI TROIA (2. 300- 317) Diverso interea miscentur moenia luctu, et magis atque magis, quamquam secreta parentis Anchisae domus arboribusque obtecta recessit, 2.300 clarescunt sonitus armorumque ingruit horror. excutior somno et summi fastigia tecti ascensu supero atque arrectis auribus asto: Intanto le mura son sconvolte dovunque dal pianto e più e più, benchè la casa del padre Anchise appartata e protetta da piante sia lontana, i suoni si precisano e l’orror delle armi sovrasta. Mi scuoto dal sonno e supero la cima dell’alto tetto in salita e sto con le orecchie tese: in segetem veluti cum flamma furentibus Austris incidit, aut rapidus montano flumine torrens sternit agros, sternit sata laeta boumque labores praecipitisque trahit silvas; stupet inscius alto accipiens sonitum saxi de vertice pastor. tum vero manifesta fides, Danaumque patescunt insidiae. iam Deiphobi dedit ampla ruinam Volcano superante domus, iam proximus ardet Ucalegon; Sigea igni freta lata relucent. exoritur clamorque virum clangorque tubarum. arma amens capio; nec sat rationis in armis, sed glomerare manum bello et concurrere in arcem cum sociis ardent animi; furor iraque mentem praecipitat, pulchrumque mori succurrit in armis. come quando, infuriando gli Austri una fiamma cade sul raccolto, o un rapido torrente dal corso montano travolge i campi, travolge i fertili prati e le fatiche dei buoi e trascina le selve a precipizio; stupisce ignaro il pasore sentendo il frastuono dalla cima di una rupe. Allora davvero è manifeta la lealtà, e si svelano le insidie dei Danai. Ormai la vasta casa di Deifobo presentò il crollo, vincendo Vulcano, ormai brucia il vicino Ucalegonte; col fuoco spendono i vasti flutti sigei. Sorge un clamore d’eroi ed un fragore di trombe. Pazzo prendo le armi; nè sufficiente conto nelle armi, gli animi ardono di raccogliere un gruppo per la guerra edaccorrere sulla rocca coi compagni; ira e pazzia sconvolge la mente, si presenta bello morire in armi. DE PANTHI TRISTISSIMO NUNTIO (2.318-360) IL TERRIBILE ANNUNCIO DI PANTO ( 2.318 - 360) Ecce autem telis Panthus elapsus Achivum, 2.318 Panthus Othryades, arcis Phoebique sacerdos, sacra manu victosque deos parvumque nepotem ipse trahit cursuque amens ad limina tendit. 'quo res summa loco, Panthu? quam prendimus arcem?' vix ea fatus eram gemitu cum talia reddit: 'venit summa dies et ineluctabile tempus Dardaniae. fuimus Troes, fuit Ilium et ingens gloria Teucrorum; ferus omnia Iuppiter Argos transtulit; incensa Danai dominantur in urbe. 2,327 arduus armatos mediis in moenibus astans fundit equus victorque Sinon incendia miscet insultans. portis alii bipatentibus adsunt, milia quot magnis umquam venere Mycenis; obsedere alii telis angusta viarum oppositis; stat ferri acies mucrone corusco stricta, parata neci; vix primi proelia temptant portarum vigiles et caeco Marte resistunt.' talibus Othryadae dictis et numine divum in flammas et in arma feror, quo tristis Erinys, quo fremitus vocat et sublatus ad aethera clamor. addunt se socios Rhipeus et maximus armis Epytus, oblati per lunam, Hypanisque Dymasque 2.340 et lateri adglomerant nostro, iuvenisque Coroebus Mygdonides - illis ad Troiam forte diebus venerat insano Cassandrae incensus amore et gener auxilium Priamo Phrygibusque ferebat, infelix qui non sponsae praecepta furentis audierit. quos ubi confertos ardere in proelia vidi, incipio super his: 'iuvenes, fortissima frustra pectora, si vobis audentem extrema cupido certa sequi, quae sit rebus fortuna videtis: excessere omnes adytis arisque relictis di quibus imperium hoc steterat; succurritis urbi incensae. moriamur et in media arma ruamus. una salus victis nullam sperare salutem.' sic animis iuvenum furor additus. inde, lupi ceu 2.355 raptores atra in nebula, quos improba ventris exegit caecos rabies catulique relicti faucibus exspectant siccis, per tela, per hostis vadimus haud dubiam in mortem mediaeque tenemus urbis iter; nox atra cava circumvolat umbra. Ma ecco Panto sfuggito alle armi degli Achivi, Panto otriade, sacerdote della rocca e di Apollo, egli trascina per mano le cose sacre e gli dei vinti ed il piccolo nipote e pazzo di corsa tende alle porte. “Dove la situazione estrema, Panto? che baluardo prendiamo? appena così avevo parlato che con gemito grida: “E’ giunto il giorno estremo ed il momento ineluttabile della Dardania. Fummo Troiani, fu Ilio e l’immensa gloria dei Teucri; il crudele Giove tutto trasferì ad Argo; i Danai dominano nella città incendiata. L’alto cavallo stando in mezzo alle mura versa armati e Sinone vincitore esultante sparge incendi. Altri si presentano alle porte spalancate, quante migliaia mai vennero dalla grande Micene; altri occuparono con le armi spianate le vie strette; la schiera serrata sta con la punta lampeggiante della spada, pronta alla strage; a stento le prime guardie delle porte tentano scontri e resistono con Marte cieco”. Da tali parole dell’otriade e dalla volontà degli dei son portato tra le fiamme e tra le armi, dove la triste Erinni, dove il fragore chiama ed il grido alzato alcielo. Si aggiungono compagni Rifeo ed Epito grandissimo in armi offertisi dalla luna, ed Ipani e Dimante e s’uniscono al nostro fianco ed il Giovane Corebo migdonide - per caso era giunto in quei giorni a Troia acceso di pazzo amore per Cassandra e da genero portava aiuto a Priamo ed ai Frigi, infelice, da non ascoltare i consigli della promessa invasata... Come li vedo riuniti bruciare per gli scontri, sopra essi comincio: “Giovani, cuori invano fortissimi, se l’estrema volontà è sicura in voi di seguire chi osa, vedete quale sia la fortuna della situazione: se ne sono andati, abbandonati i penetrali e gli altari, tutti gli dei, per i quali questo regno era durato; voi soccorrete una città incendiata. Moriamo e gettiamoci in mezzo alle armi. Una sola speranza per i vinti: sperare nessuna salvezza”. Così si aggiunse furore nei cuori dei giovani. Poi, come lupi rapaci in nera nebbia, che ciechi la malvagia fame ha spinto ed i cuccioli lasciati aspettano con le fauci secche, tra armi, tra nemici andiamo ad una morte non dubbia e teniamo la via del centro della città; una notte nera avvolge di cava ombra. DE IMPETU IN ANDROGEUM GRAECUM (2.361-401) BATTAGLIA CON ANDROGEO ( 2. 361 - 401) quis cladem illius noctis, quis funera fando 2.361 explicet aut possit lacrimis aequare labores? urbs antiqua ruit multos dominata per annos; plurima perque vias sternuntur inertia passim corpora perque domos et religiosa deorum limina. nec soli poenas dant sanguine Teucri; quondam etiam victis redit in praecordia virtus victoresque cadunt Danai. crudelis ubique luctus, ubique pavor et plurima mortis imago. Primus se Danaum magna comitante caterva Androgeos offert nobis, socia agmina credens inscius, atque ultro verbis compellat amicis: 'festinate, viri. nam quae tam sera moratur segnities? alii rapiunt incensa feruntque Pergama: vos celsis nunc primum a navibus itis?' 2.375 dixit, et extemplo neque enim responsa dabantur fida satis sensit medios delapsus in hostis. obstipuit retroque pedem cum voce repressit. improvisum aspris veluti qui sentibus anguem pressit humi nitens trepidusque repente refugit attollentem iras et caerula colla tumentem, haud secus Androgeos visu tremefactus abibat. inruimus densis et circumfundimur armis, ignarosque loci passim et formidine captos sternimus; aspirat primo Fortuna labori. atque hic successu exsultans animisque Coroebus 'o socii, qua prima' inquit 'Fortuna salutis monstrat iter, quaque ostendit se dextra, sequamur: mutemus clipeos Danaumque insignia nobis aptemus. dolus an virtus, quis in hoste requirat? arma dabunt ipsi.' sic fatus deinde comantem Androgei galeam clipeique insigne decorum induitur laterique Argivum accommodat ensem. hoc Rhipeus, hoc ipse Dymas omnisque iuventus laeta facit: spoliis se quisque recentibus armat. vadimus immixti Danais haud numine nostro multaque per caecam congressi proelia noctem conserimus, multos Danaum demittimus Orco. diffugiunt alii ad navis et litora cursu fida petunt; pars ingentem formidine turpi 2.400 scandunt rursus equum et nota conduntur in alvo. Chi spiegherebbe parlando la strage di quella notte, chi le morti o potrebbe eguagliare le angosce con lacrime? La città antica che ha dominato per molti anni crolla; e moltissimi corpi inerti qua e là son stesi per le vie e per le case e le soglie consacrate degli dei. Ma non da soli i Teucri pagano il fio con il sangue; a volte an che ai vinti il valore ritorna nei cuori ed i vittoriosi Danai cadono. Crudele ovunque il lutto, ovunque terrore e frequentissima l’immagine della morte. Primo dei Danai ci si offre, accompagnandolo una grande schiera, Androgeo, credendoci schiera alleata ignaro, ed inoltre chiama con parole amiche: “Affrettatevi, uomini. Quale sì lenta indolenza attarda? altri rapinano e portan via Pergamo incendiata: voi venite appena adesso dalle alte navi?” Disse e subito, non si davan risposte davvero abbastanza fidate, si accorse caduto in mezzo ai nemici. Si stupiì e trasse indietro il piede con la frase. Come chi calpestò in terra un serpente improvviso negli aspri sentieri e tentando trepidante subito schiva quello che alza le ire e che gonfia i livido colli, non diversamente Androgeo se n’andava atterrito alla vista. Attacchiamo e siamo immischiati con le fitte armi, qua e là ignari del posto e presi da terrore li stendiamo; la Fortuna favorisce la prima fatica. Ed allora Corebo esultando per il successo ed il coraggio “O compagni, disse, dove la prima Fortuna mostra la via della salvezza, e dove si offre favorevole, seguiamola: cambiamo gli scudi dei Danai e adattiamoci le insegne. Frode o coraggio, chi indagherebbe nel nemico? Loro daranno le armi”. Così detto, poi indossa l’elmo chiomato di Androgeo e l’insegna decorata e adatta al fianco la spada argiva. Rifeo, lo stesso Dimante e tutta la gioventù contenta fa questo: ciascuno si arma delle spoglie recenti. Andiamo mischiati ai Danai non sotto una nostra divinità ed avanzati attacchiamo molti scontri nella cieca notte, spediamo all’Orco molti dei Danai. Alcuni fuggono alle navi e di corsa cercano i lidi fidati; una parte con vergognosa paura salgono l’enorme cavallo di nuovo e si nascondono nel ventre noto. DE CASSANDRA CAPTA (2.402-437) LA VERGINE CASSANDRA ( 2. 402 - 437) Heu nihil invitis fas quemquam fidere divis. 2.402 ecce trahebatur passis Priameia virgo crinibus a templo Cassandra adytisque Minervae ad caelum tendens ardentia lumina frustra, lumina, nam teneras arcebant vincula palmas. non tulit hanc speciem furiata mente Coroebus et sese medium iniecit periturus in agmen; consequimur cuncti et densis incurrimus armis. hic primum ex alto delubri culmine telis nostrorum obruimur oriturque miserrima caedes armorum facie et Graiarum errore iubarum. Ahimè, a nessuno è lecito sperare nulla con gli dei contrari. Ecco la vergine priamea, sciolti i capelli, Cassandra, trascinata dal tempio e dai penetrali di Minerva, alzando incavo al cielo gli occhi ardenti, gli occhi, poichè catene bloccavano le tenere palme. Non sopportò questa vista con la mente impazzita Corebo e si gettò in mezzo alla schiera per morire; inseguiamo tutti e corriamo in fitte armi. Qui dapprima dall’alta cima del tempio siam colpiti dai dardi dei nostri e nasce una miserrima strage per la foggia delle armi e per l’inganno dei pennacchi grai. tum Danai gemitu atque ereptae virginis ira undique collecti invadunt, acerrimus Aiax et gemini Atridae Dolopumque exercitus omnis: adversi rupto ceu quondam turbine venti confligunt, Zephyrusque Notusque et laetus Eois Eurus equis; stridunt silvae saevitque tridenti spumeus atque imo Nereus ciet aequora fundo. illi etiam, si quos obscura nocte per umbram fudimus insidiis totaque agitavimus urbe, apparent; primi clipeos mentitaque tela agnoscunt atque ora sono discordia signant. ilicet obruimur numero, primusque Coroebus Penelei dextra divae armipotentis ad aram 2.425 procumbit; cadit et Rhipeus, iustissimus unus qui fuit in Teucris et servantissimus aequi dis aliter visum; pereunt Hypanisque Dymasque confixi a sociis; nec te tua plurima, Panthu, labentem pietas nec Apollinis infula texit. Iliaci cineres et flamma extrema meorum, testor, in occasu vestro nec tela nec ullas vitavisse vices, Danaum et, si fata fuissent ut caderem, meruisse manu. divellimur inde, Iphitus et Pelias mecum quorum Iphitus aevo iam gravior, Pelias et vulnere tardus Ulixi, protinus ad sedes Priami clamore vocati. Allora i Danai per il dolore el’ra della vergine strappata radunati da ogni parte attaccano, il fortissimo Aiace ed i fretelli Atridi e tutto l’esercito dei Dolopi: come a volte venti contrari, scoppiata una burrasca, si scontrano, e Zefiro e Noto ed Euro, felice per i vcavalli eoi; stridon le selve ed infuria spumoso Nereo col tridente e provoca le acque dall’estremo fondo. Anch’essi, che nell’oscura notte nell’ombra vincemmo con gli inganni e cacciammo per tutta la città, appaiono; per primi riconoscono gli scudi e le false armi e notano i volti discordanti dall’accento. Subito siam travolti dal numero. E per primo Corebo per mano di Peneleo stramazza all’altare della dea armipotente; cade pure Rifeo, unico il più giusto che ci fu tra i Teucri e scupolosissimo del giusto, agli dei parve altrimenti; periscono Ipani e Dimante trafitti dagli amici; nè ti protesse morente, Panto, la tua massimavirtù nè la benda di Apollo. O ceneri iliache e fiamma estrema dei miei, chiamo a testimonio di non aver evitato nella vostra caduta nè frecce nè alcuna situazione, e se ci fossero stati i fati percgè cadessi, l’avrei meritato per mano dei Danai. Di lì ci atrappiamo, Ifito e Pelia con me, ma di essi Ifito ormai più vecchio d’età, anche Pelia lento per una ferita di Ulisse, subito chiamati da grida al palazzo di Priamo. DE GRAECORUM IMPETU IN PRIAMI REGIAM (2.438-505) ASSALTO ALLA REGGIA DI PRIAMO (2. 438 - 505) hic vero ingentem pugnam, ceu cetera nusquam 2.438 bella forent, nulli tota morerentur in urbe, sic Martem indomitum Danaosque ad tecta ruentis cernimus obsessumque acta testudine limen. haerent parietibus scalae postisque sub ipsos nituntur gradibus clipeosque ad tela sinistris protecti obiciunt, prensant fastigia dextris. Dardanidae contra turris ac tota domorum culmina convellunt; his se, quando ultima cernunt, extrema iam in morte parant defendere telis, auratasque trabes, veterum decora alta parentum, devolvunt; alii strictis mucronibus imas obsedere fores, has servant agmine denso. 2.450 instaurati animi regis succurrere tectis auxilioque levare viros vimque addere victis. Limen erat caecaeque fores et pervius usus tectorum inter se Priami, postesque relicti a tergo, infelix qua se, dum regna manebant, saepius Andromache ferre incomitata solebat ad soceros et avo puerum Astyanacta trahebat. evado ad summi fastigia culminis, unde tela manu miseri iactabant inrita Teucri. turrim in praecipiti stantem summisque sub astra eductam tectis, unde omnis Troia videri et Danaum solitae naves et Achaica castra, adgressi ferro circum, qua summa labantis iuncturas tabulata dabant, convellimus altis sedibus impulimusque; ea lapsa repente ruinam cum sonitu trahit et Danaum super agmina late incidit. ast alii subeunt, nec saxa nec ullum telorum interea cessat genus. Qui davvero vediamo un’aspra battaglia, come se altri scontri non ci fossero altrove, nessuno morisse in tutta la città, così Marte indomito ed i Danai scagliantisi contro le mura e la porta assediata, creatasi una testuggine. Le scale s’appoggiano alle pareti e sotto gli stessi portoni si muovono per i gradini e protetti con le sinistre (mani) oppongono gli scudi ai dardi, con le destre afferrano i tetti. I dardanidi di fronte divellono le torri e tutte le coperture delle case; con queste armi, poichè vedono la fine, cercano di difendersi ormai in punto di morte, e scagliano le travi dorate, alte decorazioni degli antichi antenati; altri sguainate le spade hanno occupato la parte bassa delle porte, le difendono in schiera serrata. Gli animi rinfrancati accorrono alle case del re e rianimano con l’aiuto gli eroi e danno vigoria ai vinti. C’era un’entrata e porte segrete e passaggio solito tra loro dei palazzi di Priamo, e ingressi abbandonati dietro, dove abbastanza spesso l’infelice Andromaca, finchè duravano i regni di Priamo, soleva recarsi, non accompagnata, e conduceva Astianatte bambino dai suoceri e dal nonno. Esco sulle cime del tetto più alto, da dove i miseri Troiani scagliavano con forza gli inutili dardi. Una torre che s’ergeva a picco, alzata dai tetti fino alle stelle, si vedeva tutta Troia e le solite navi dei Teucri ed i campi achei, attaccatala attorno col ferro, dove i piani superiori offrivano giunture vacillanti, sradichiamo dalle alte basi e spingiamo; essa scivolata subito produce un crollo con fragore e cade largamente sopra le schiere de Danai. Ma altri subentrano, nè frattanto cessano pietre nè alcun genere di proiettili. Vestibulum ante ipsum primoque in limine Pyrrhus exsultat telis et luce coruscus aena: qualis ubi in lucem coluber mala gramina pastus, frigida sub terra tumidum quem bruma tegebat, nunc, positis novus exuviis nitidusque iuventa, lubrica convolvit sublato pectore terga arduus ad solem, et linguis micat ore trisulcis. 2.475 una ingens Periphas et equorum agitator Achillis, armiger Automedon, una omnis Scyria pubes succedunt tecto et flammas ad culmina iactant. ipse inter primos correpta dura bipenni limina perrumpit postisque a cardine vellit aeratos; iamque excisa trabe firma cavavit robora et ingentem lato dedit ore fenestram. apparet domus intus et atria longa patescunt; apparent Priami et veterum penetralia regum, armatosque vident stantis in limine primo. at domus interior gemitu miseroque tumultu miscetur, penitusque cavae plangoribus aedes femineis ululant; ferit aurea sidera clamor. tum pavidae tectis matres ingentibus errant amplexaeque tenent postis atque oscula figunt. instat vi patria Pyrrhus; nec claustra nec ipsi custodes sufferre valent; labat ariete crebro ianua, et emoti procumbunt cardine postes. fit via vi; rumpunt aditus primosque trucidant immissi Danai et late loca milite complent. 2.500 non sic, aggeribus ruptis cum spumeus amnis exiit oppositasque evicit gurgite moles, fertur in arva furens cumulo camposque per omnis cum stabulis armenta trahit. vidi ipse furentem caede Neoptolemum geminosque in limine Atridas, vidi Hecubam centumque nurus Priamumque per aras sanguine foedantem quos ipse sacraverat ignis. quinquaginta illi thalami, spes tanta nepotum, barbarico postes auro spoliisque superbi procubuere; tenent Danai qua deficit ignis. Davanti allo stesso vestibolo e sulla prima soglia Pirro esulta spendente di armi e di luce bronzea: quale un serpente alla luce, nutrito di erbe maligne, che il freddo inverno proteggeva furioso sotto terra, ora, cambiate le pelli, nuovo e fresco di giovinezza, alzato il petto avvolge i dorsi levigati dritto al sole e vibra in bocca con le lingue trifide. Insieme l’enorme Perifante e l’auriga dei cavalli d?achille, lo scudiero Automedonte, insieme tutta la gioventù sciria accorrono alla casa e gettano fiamme ai tetti. Lui tra i primi, afferrata una bipenne, spezza le dure soglie e svelle dal cardine gli stipiti di bronzo; ed ormai tagliata la trave scavò i saldi roveri ed aprì con largo squarcio un’enorme finestra. La casa appare all’interno esi aprono i lunghi atri; appaiono i penetrali di Priamo e degli antichi re, e vedono armati stanti sul limitar della soglia. Ma la casa interna è sconvolta da gemito e misero allarme e di dentro i cavi palazzi ululano di lamenti femminili; il grido ferisce le stelle dorate. Allora le madri atterrite errano tra le immense stanze e abbraciatele stringono gli stipiti e stampano baci. Pirro incombe con la violenza del padre; nè sbarre nè le stesse cuguardie valgono a resistere; crolla la porta per l’ariete continuo, e gli stipiti cadono strappati dal cardine. La strada vi fa a forza; i Danai spaccano gli ingressi ed entrati trucidano i primi e largamente empiono i luoghi di soldataglia. Non così, quando, rotti gli argini, un torrente spumeggiante è uscito superato col gorgo le opposte barriere, si getta furente nei campi e per tutte le piane trascina con le stalle gli armenti. Io stesso vidi furente di strage Neottolemo ed i fratelli Atridi sulla soglia, vidi Ecuba e le cento nuore e Priamo tra gli altari macchiando di sangue i fuochi che aveva consacrato. Quei cinquanta talami, sì grande speranza di nipoti, glii stipiti superbi d’oro barbarico e di spoglie crollarono; i Danai occupano dove il fuoco arretra. DE PRIAMI INTERITU (2.506-558) LA MORTE DEL RE PRIAMO ( 2. 506- 558) Forsitan et Priami fuerint quae fata requiras. 2.506 urbis uti captae casum convulsaque vidit limina tectorum et medium in penetralibus hostem, arma diu senior desueta trementibus aevo circumdat nequiquam umeris et inutile ferrum cingitur, ac densos fertur moriturus in hostis. aedibus in mediis nudoque sub aetheris axe ingens ara fuit iuxtaque veterrima laurus incumbens arae atque umbra complexa penatis. hic Hecuba et natae nequiquam altaria circum, praecipites atra ceu tempestate columbae, condensae et divum amplexae simulacra sedebant. ipsum autem sumptis Priamum iuvenalibus armis ut vidit, 'quae mens tam dira, miserrime coniunx, impulit his cingi telis? aut quo ruis?' inquit. 'non tali auxilio nec defensoribus istis tempus eget; non, si ipse meus nunc adforet Hector. huc tandem concede; haec ara tuebitur omnis, aut moriere simul.' sic ore effata recepit ad sese et sacra longaevum in sede locavit. 2.525 Forse chederesti quali furono i destini di Priamo. Come vide la situazione della città occupata e travolte le soglie delle case ed il nemico in mezzo ai penetrali, l’anziano mette attorno alle spalle trmanti per l’età invano le armi a lungo disusate e si cinge l’inutile spada e si getta a morire tra i compatti nemici. In mezzo al palazzo ci fu un enorme altare sotto il nudo asse del cielo e vicino un antichissimo alloro sovrastante l’altare e che abbracciava con lombra i penati. Qui Ecuba e le figlie invano attorno agli altari, rapide come colomne per nera tempesta, sedevano strette e abbracciando le statue degli dei. Ma come vide lo stesso Priamo, vestite le giovanili armi, “Quale idea così pazza, miserrimo marito, ti spinse a cingerti di queste armi? o dove accorri ?” disse. “Non di tale aiuto nè di simili difensoriil momento ha bisogno; neppure, se ci fosse adesso lo stesso mio Ettore. Ritirati qui finalmente; questo altare difenderà tutti, o morirai insieme”. Così espressasi a voce lo accolse a sè e collocò l’anziano sul sacro seggio. Ecce autem elapsus Pyrrhi de caede Polites, Ma ecco sfuggito dalla strage di Pirro Polite, unus natorum Priami, per tela, per hostis uno dei figli di Priamo, tra proiettili, tra nemici porticibus longis fugit et vacua atria lustrat fugge per i lunghi porticati e gira i vuoti atri, saucius. illum ardens infesto vulnere Pyrrhus ferito. Ardente, con spada ostile, Pirro lo insequitur, iam iamque manu tenet et premit hasta. insegue, ormai già lo tiene, lo stringe con l’asta. ut tandem ante oculos evasit et ora parentum, Quando infine giunse davanti agli occhi ed ai volti dei genitori, concidit ac multo vitam cum sanguine fudit. cadde e versò la vita con molto sangue. hic Priamus, quamquam in media iam morte tenetur, Qui Priamo, sebbene ormai sia tenuto in mezzo alla morte, non tamen abstinuit nec voci iraeque pepercit: tuttavia non si trattenne dalla parola nè risparmiò l’ira: 'at tibi pro scelere,' exclamat, 'pro talibus ausis “ Tu però, esclama, per il delitto e per tali imprese di, si qua est caelo pietas quae talia curet, gli dei, se c’è per il cielo pietà che curi tali cose persolvant grates dignas et praemia reddant paghino degne ricompense e restituiscano premi debita, qui nati coram me cernere letum debiti, che facesti vedere alla mia presenza la rovina fecisti et patrios foedasti funere vultus. del figlio e macchiasti con la morte i volti di padre. at non ille, satum quo te mentiris, Achilles ma quell’Achille, da cui menti d’esser nato, non talis in hoste fuit Priamo; sed iura fidemque fu tale verso il nemico Priamo; ma rispettò i diritti supplicis erubuit corpusque exsangue sepulcro e la lealtà del supplice e concesse per il sepolcro il corpo reddidit Hectoreum meque in mea regna remisit.' esangue di Ettore e mi rimandò nei mei regni.” sic fatus senior telumque imbelle sine ictu Così parlò l’anziano e senza spinta lanciò l’asta coniecit, rauco quod protinus aere repulsum, inerte, che subito fu respinta dal bronzo roco et summo clipei nequiquam umbone pependit. e invano penzolò dalla sommità dell’umbone dello scudo. cui Pyrrhus: 'referes ergo haec et nuntius ibis Ed alui Pirro: “Riferirai dunque ‘ste cose ed andrai messaggero Pelidae genitori. illi mea tristia facta al padre pelide. A lui ricordati di raccontare le tristi degeneremque Neoptolemum narrare memento. mie imprese e del degenere Neottolemo. nunc morere.' hoc dicens altaria ad ipsa trementem 2.550 Adesso muori.”. Dicendo ciò trascinò lui tremante traxit et in multo lapsantem sanguine nati, agli stessi altari e mentre scivolava nel molto sangue del figlio implicuitque comam laeva, dextraque coruscum afferrò la chioma con lasinistra e con la destra alzò la spada extulit ac lateri capulo tenus abdidit ensem. scintilante e la conficcò nel fianco fino all’elsa. haec finis Priami fatorum, hic exitus illum Questa la fine dei destini di Priamo, questa conclusione trasse sorte tulit Troiam incensam et prolapsa videntem per sorte lui, che vedeva Troia incendiata e crollata Pergama, tot quondam populis terrisque superbum Pergamo, un tempo re superbo dell’Asia per tanti regnatorem Asiae. iacet ingens litore truncus, popoli e regni. Il grande tronco giace sul lido, avulsumque umeris caput et sine nomine corpus. un capo staccato dalle spalle ed un corpo senza nome. DE FATALI ELENA (2.559-633) ELENA, LA DONNA FATALE (2. 559 - 633) At me tum primum saevus circumstetit horror. 2.559 obstipui; subiit cari genitoris imago, ut regem aequaevum crudeli vulnere vidi vitam exhalantem, subiit deserta Creusa et direpta domus et parvi casus Iuli. respicio et quae sit me circum copia lustro. deseruere omnes defessi, et corpora saltu ad terram misere aut ignibus aegra dedere. [Iamque adeo super unus eram, cum limina Vestae servantem et tacitam secreta in sede latentem Tyndarida aspicio; dant claram incendia lucem erranti passimque oculos per cuncta ferenti. illa sibi infestos eversa ob Pergama Teucros et Danaum poenam et deserti coniugis iras praemetuens, Troiae et patriae communis Erinys, abdiderat sese atque aris invisa sedebat. exarsere ignes animo; subit ira cadentem 2.575 ulcisci patriam et sceleratas sumere poenas. 'scilicet haec Spartam incolumis patriasque Mycenas aspiciet, partoque ibit regina triumpho? coniugiumque domumque patris natosque videbit Iliadum turba et Phrygiis comitata ministris? occiderit ferro Priamus? Troia arserit igni? Dardanium totiens sudarit sanguine litus? Ma un crudele orrore allora anzitutto mi circondò. Stupii; subentrò l’immagine del caro genitore, come vidi il coetaneo re esalante la vita con crudele colpo, subentrò l’abbandonata Creusa e la casa saccheggiata e la sorte del piccolo Iulo. Osservo e controllo quale sia la forza attorno ame. Tutti sfiniti se ne sono andati e con un salto han gettato i corpi a terra o li han dati feriti alle fiamme. Ormai dunque ero solo, quando intravedo la tindaride occupante le soglie di Vesta e si nascondeva tacita in posto segreto; gli incendi danno chiara luce al viandante e porta gli occhi qua e là per tutto. Ella temendo nemici i Teucri per Pergamo distrutta e la vendetta dei Danai e le ire del coniuge tradito, comune Erinni di Troia e della patria, s’era nascosta e odiata sedeva agli altari. Arsero fuochi nell’animo; subentra l’ira di vendicare la patria morente e prendermi scellerate vendette. “Naturalmente costei incolumevedrà Sparta e la paterna Micene, e ottenuto il trionfo vi andrà regina? E il matrimonio ela casa, i padri ed i figli vedrà, accompagnata dalla folla degli Iliadi e dai Frigi servi? Priamo sarà morto di spada? Troia arsa dal fuoco? Il lido dardanio avra grondato tante volte di sangue? non ita. namque etsi nullum memorabile nomen feminea in poena est, habet haec victoria laudem; exstinxisse nefas tamen et sumpsisse merentis laudabor poenas, animumque explesse iuvabit ultricis ? famam et cineres satiasse meorum.' talia iactabam et furiata mente ferebar,] cum mihi se, non ante oculis tam clara, videndam obtulit et pura per noctem in luce refulsit alma parens, confessa deam qualisque videri caelicolis et quanta solet, dextraque prehensum continuit roseoque haec insuper addidit ore: 'nate, quis indomitas tantus dolor excitat iras? quid furis? aut quonam nostri tibi cura recessit? non prius aspicies ubi fessum aetate parentem liqueris Anchisen, superet coniunxne Creusa Ascaniusque puer? quos omnis undique Graiae circum errant acies et, ni mea cura resistat, iam flammae tulerint inimicus et hauserit ensis. 2.600 non tibi Tyndaridis facies invisa Lacaenae culpatusve Paris, divum inclementia, divum has evertit opes sternitque a culmine Troiam. aspice namque omnem, quae nunc obducta tuenti mortalis hebetat visus tibi et umida circum caligat, nubem eripiam; tu ne qua parentis iussa time neu praeceptis parere recusa: hic, ubi disiectas moles avulsaque saxis saxa vides, mixtoque undantem pulvere fumum, Neptunus muros magnoque emota tridenti fundamenta quatit totamque a sedibus urbem eruit. hic Iuno Scaeas saevissima portas prima tenet sociumque furens a navibus agmen ferro accincta vocat. iam summas arces Tritonia, respice, Pallas insedit nimbo effulgens et Gorgone saeva. ipse pater Danais animos virisque secundas sufficit, ipse deos in Dardana suscitat arma. eripe, nate, fugam finemque impone labori; nusquam abero et tutum patrio te limine sistam.' dixerat et spissis noctis se condidit umbris. apparent dirae facies inimicaque Troiae numina magna deum. Tum vero omne mihi visum considere in ignis Ilium et ex imo verti Neptunia Troia: 2.625 ac veluti summis antiquam in montibus ornum cum ferro accisam crebrisque bipennibus instant eruere agricolae certatim, illa usque minatur et tremefacta comam concusso vertice nutat, vulneribus donec paulatim evicta supremum congemuit traxitque iugis avulsa ruinam. descendo ac ducente deo flammam inter et hostis expedior: dant tela locum flammaeque recedunt. No così. Infatti anche se mai c’è fama memorabile in vendetta di donna, (nè) questa vittoria ottiene lode; sarò lodato d’aver tuttavia ucciso un mostro e aver preso vendette meritevoli, e gioverà aver riempito il cuore della vendicatrice? aver saziato la fama e le ceneri dei miei.” Tali cose meditavo ed ero trascinato dalla mente infuriata, quando mi si offrese, non sì chiara davanti agli occhi, visibile e splendette nella notte di pura luce la grande madre, manifestandosi dea quale e quanto bella suole apparire ai celesti, e mi trattenne preso dalla destra ed inoltre aggiunse queste parole conla rosea bocca: “Figlio, quale sì grande dolore eccita ire indomite? Perchè t’infurii? o dove sen’è andata per te la premura di noi? Non guarderai prima dove abbia abbandonato il padre Anchise, stanco per l’età, se la moglie Creusa sopravviva el il piccolo Ascanio?Ma tutte le schiere graie dovunque li attorniano e, se la mia cura non assistesse, già le fiamme li avrebbero avvolti e la spada nemica uccisi. Non ti sia odiosa la vista della lacena tindaride o incolpato Paride, l’inclemenza degli dei, proprio degli dei, distrugge questi beni e abbatte Troia dalla cima. Infatti guarda tutta la nube, che ora calata ti offusca mentre scruti gli sguardi mortali ed attorno umida s’addensa, la toglierò; tu non temere gli ordini della madre e non rifiutare di obbedire ai comandi: qui, dove vedi gli edifici divelti e le pietre strappate dalle pietre el il fumo ondeggiante con mista polvere, Nettuno scuote le mura e le fondamenta smosse dal grande tridente e sradica tutta la città dalle sedi. Qui Giunone crudelissima occupa per prima le porte scee e furente, cinta di spada, chiama la truppa alleata. Già Pallade tritonia, osserva, ha occupato la sommità delle rocche sfolgorante col nembo e la crudele Gorgone. Lo stesso padre offre ai Danai coraggio e forze propizie, lui stesso sprona gli dei contro le armi dardane. Togliti, figlio, imponiti la fuga e la fine all’affanno; mai m’allontanerò e ti assisterò sicuro sulla soglia paterma.” Aveva parlato e si nascose nelle opache ombre della notte. Appaiono scene crudeli e le grandi potenze degli dei avverse a Troia. Allora davvero mi parve che Ilio sprofondasse nel fuoco e che la nattunia Troia fosse scossa alla base, e come gli agricoltori insistono a gara sulla cima dei monti a sradicare un antico orno stroncato col ferro e con fitte bipenni, ella sempre minaccia e fatta tremare, sconvolta la cima, ondeggia la chioma, finchè a poco a poco vinta dalle ferite alla fine gemette e divelta portò rovina tra i gioghi. Discendo e guidandomi un dio mi libero tra fiamma e nemici: i dardi fan posto e le fiamme si ritirano. AD ANCHISAE DOMUM (2.634-729) ALLA CASA DI ANCHISE ( 2. 634- 729) Atque ubi iam patriae perventum ad limina sedis antiquasque domos, genitor, quem tollere in altos optabam primum montis primumque petebam, abnegat excisa vitam producere Troia exsiliumque pati. 'vos o, quibus integer aevi sanguis,' ait, 'solidaeque suo stant robore vires, E quando già si giunse alle soglie ed agli antichi palazzi della casa paterna, il padre, che anzitutto volevo portare sugli alti monti e ricercavo anzitutto, rifiuta, abbattuta Troia, di contunuare la vita e patire l’esilio. “Oh voi, per i quali il sangue dell’età è integro, dice, e le solide forze stannonella loro vitalità, vos agitate fugam. me si caelicolae voluissent ducere vitam, has mihi servassent sedes. satis una superque vidimus excidia et captae superavimus urbi. sic o sic positum adfati discedite corpus. ipse manu mortem inveniam; miserebitur hostis exuviasque petet. facilis iactura sepulcri. iam pridem invisus divis et inutilis annos demoror, ex quo me divum pater atque hominum rex fulminis adflavit ventis et contigit igni.' Talia perstabat memorans fixusque manebat. 2.650 nos contra effusi lacrimis coniunxque Creusa Ascaniusque omnisque domus, ne vertere secum cuncta pater fatoque urgenti incumbere vellet. abnegat inceptoque et sedibus haeret in isdem. rursus in arma feror mortemque miserrimus opto. nam quod consilium aut quae iam fortuna dabatur? 'mene efferre pedem, genitor, te posse relicto sperasti tantumque nefas patrio excidit ore? si nihil ex tanta superis placet urbe relinqui, et sedet hoc animo perituraeque addere Troiae teque tuosque iuvat, patet isti ianua leto, iamque aderit multo Priami de sanguine Pyrrhus, natum ante ora patris, patrem qui obtruncat ad aras. hoc erat, alma parens, quod me per tela, per ignis eripis, ut mediis hostem in penetralibus utque Ascanium patremque meum iuxtaque Creusam alterum in alterius mactatos sanguine cernam? arma, viri, ferte arma; vocat lux ultima victos. reddite me Danais; sinite instaurata revisam proelia. numquam omnes hodie moriemur inulti.' Hinc ferro accingor rursus clipeoque sinistram insertabam aptans meque extra tecta ferebam. ecce autem complexa pedes in limine coniunx haerebat, parvumque patri tendebat Iulum: 'si periturus abis, et nos rape in omnia tecum; 2.675 sin aliquam expertus sumptis spem ponis in armis, hanc primum tutare domum. cui parvus Iulus, cui pater et coniunx quondam tua dicta relinquor?' Talia vociferans gemitu tectum omne replebat, cum subitum dictuque oritur mirabile monstrum. namque manus inter maestorumque ora parentum ecce levis summo de vertice visus Iuli fundere lumen apex, tactuque innoxia mollis lambere flamma comas et circum tempora pasci. nos pavidi trepidare metu crinemque flagrantem excutere et sanctos restinguere fontibus ignis. at pater Anchises oculos ad sidera laetus extulit et caelo palmas cum voce tetendit: 'Iuppiter omnipotens, precibus si flecteris ullis, aspice nos, hoc tantum, et si pietate meremur, da deinde auxilium, pater, atque haec omina firma.' Vix ea fatus erat senior, subitoque fragore intonuit laevum, et de caelo lapsa per umbras stella facem ducens multa cum luce cucurrit. illam summa super labentem culmina tecti cernimus Idaea claram se condere silva signantemque vias; tum longo limite sulcus dat lucem et late circum loca sulphure fumant. hic vero victus genitor se tollit ad auras adfaturque deos et sanctum sidus adorat. 'iam iam nulla mora est; sequor et qua ducitis adsum, 2,701 voi organizzate la fuga. Se i celesti avessero voluto che continuassi la vita, mi avrebbero conservato queste sedi. Abbastanza e insieme troppo abbiam visto eccidi e sopravvivemmo alla città occupata. Così, oh così dopo aver salutato il corpo deposto, partite. Io troverò la morte dimia mano; il nemico avrà compassione e chiederà le spoglie. E’ facile la rinuncia del sepolcro. Già da tempo odiato dagli dei trascorro pure inutili anni, da quando il padre degli dei e re degli uomini mi sfiorò coi venti del fulmine e mi toccò col fuoco”. S’ostinava ricordando tali cose e restava fermo. Noi davanti sciolti in lacrime, e la moglie Creusa e Ascaniao e tutta la casa, che il padre non volesse distruggere tutto e darsi ad un fato opprimente. Rifiuta e s’attacca al proposito ed alle sedi stesse. Di nuovo mi butto nell’armi ed infelicissimo voglio la morte. Infatti quale decisione o quale sorte era data? “ O padre, sperasti forse che io potessi muovere un passo, abbandonato te, e sì grave mostruosità cadde dalla bocca paterna? Se agli dei piace che nulla sia lasciato da sì grande città, e ciò dura nel cuore e ti piace aggiungere a Troia che perirà te ed i tuoi, la porta si spalanca a tale rovina, ormai si presenterà Pirro dal molto sangue di Priamo, che sgozza il figlio davanti agli occhi del padre, il padre presso gli altari. Era per questo, grande madre, che mi strappi tra armi e tra fiamme, perchè veda il nemico in mezzo ai penetrali e perchè (veda) Ascanio e mio padre e Creusa vicino sacrificati uno nel sangue dell’altro? Le armi, uomini, portate armi; l’ultima luce per i vinti chiama. datemi ai Danai; lasciate che riveda i combattimenti iniziati. Certamente non tutti moriremo oggi invendicati.” Allora di nuovo mi cingo della spada e adattandola inserivo la sinistra allo scudo e mi portavo fuori di casa. Ma ecco la sposa sulla soglia abbracciandomi i piedi s’attaccava e tendeva al padre il piccolo Iulo: “ Se parti per morire, prendi anche noi con te per ogni caso; se invece sperimentatolo, poni qualche speranza nelle armi indossate, assicura prima questa casa. A chi il piccolo Iulo, a chi il padre ed io un tempo detta tua sopsasono lasciata?” Così gridando riempiva di pianto tutta la casa, quando improvviso si mostra un prodigio, mirabile a dirsi. infatti tra le mani ed i volti dei tristissimi genitori ecco il leggera ciuffo di Iulo dalla cima della testa sembrò spandere una luce ed una innocua fiamma, morbida al tatto lambire i capelli ed appagarsi intorno alle tempia. Noi spaventati dalla paura trepidiamo e scuotiamo la chioma bruciante e spegnere con acque i santi fuochi. Ma il padre Anchise lieto alzò gli occhi alle stelle e tese le palme al cielo con una preghiera: “Giove onnopotente, se ti pieghi a qualche supplica, guardaci, solo questo, e se meritiamo per la virtù, da’ poi aiuto, padre, e conferma questi presagi”. Aveva appena parlato il vecchio ed il lato destro tuonò ‘dimprovviso fragore, ed una stella caduta dal cielo recando una fiamma tra le ombre corse con intensa luce. La vediamo luminosa sopra la sommità del tetto nascondersi cadendo nella selva idea segnalando le vie; poi per lungo tratto il solco dà luce e vastamente attorno i luoghi fumano di zolfo. Allora davvero il padre vinto si alza verso il cielo e parla agli dei ed adora la santa stella. “Nessun indugio mai più; vi seguo e dove guidate ci sono, di patrii; servate domum, servate nepotem. vestrum hoc augurium, vestroque in numine Troia est. pol cedo equidem nec, nate, tibi comes ire recuso.' dixerat ille, et iam per moenia clarior ignis auditur, propiusque aestus incendia volvunt. 'ergo age, care pater, cervici imponere nostrae; ipse subibo umeris nec me labor iste gravabit; quo res cumque cadent, unum et commune periclum, una salus ambobus erit. mihi parvus Iulus 2,710 sit comes, et longe servet vestigia coniunx. vos, famuli, quae dicam animis advertite vestris. est urbe egressis tumulus templumque vetustum desertae Cereris, iuxtaque antiqua cupressus religione patrum multos servata per annos; hanc ex diverso sedem veniemus in unam. tu, genitor, cape sacra manu patriosque penatis; me bello e tanto digressum et caede recenti attrectare nefas, donec me flumine vivo abluero.' haec fatus latos umeros subiectaque colla veste super fulvique insternor pelle leonis, succedoque oneri; dextrae se parvus Iulus implicuit sequiturque patrem non passibus aequis; pone subit coniunx. ferimur per opaca locorum, 2.725 et me, quem dudum non ulla iniecta movebant tela neque adverso glomerati examine Grai, nunc omnes terrent aurae, sonus excitat omnis suspensum et pariter comitique onerique timentem. o dei patrii; salvate la casa, salvate il nipote. questo presagio è vostro e Troia sotto la vostra protezione. Vengo senz’altro, figlio, nè rifiuto di venirti compagno.” Egli aveva parlato e già per le mura si sente più chiaro il fuoco, e più vicino gli incendi lanciano vampe. “Su via, caro padre, mettiti al nostro collo; io mi sottoporrò con le spalle nè questa fatica mi peserà; Comunque accadranno le cose, uno e comune il pericolo, unica salvezza ci sarà per entrambi. Mi sia compagno il piccolo Iulo, e dietro la sposasegua le orme: Voi, servi, osservate coi vostri cuori quello che io dica. C’è, usciti dalla città un’altura ed un tempio antico di Cerere abbandonata, e vicino un vecchio cipresso serbato per molti anni dalla religiosità dei padri; arriveremo da punti diversi a quest’unico luogo. Tu, padre, prendi in mano le cose sacre ed i patrii penati; è sacrilegio che io uscito da sì grande guerra e strage recente li tocchi, finchè con fiume vivo mi sarò lavato.” Detto questo, mi ricopro sopra le larghe spalle ed i colli curvati d’una pelle di biondo leone, e mi sottopongo al carico; il piccolo Iulo si attaccò alla destra e segue il padre con passi non uguali; dietro viene la sposa. Ci portiamo per luoghi oscuri, e me, che nessuna arma scagliata poco prima impauriva, nè i Grai riuniti co schiera avversa, ora tutti i soffi mi atterriscono; ogni suono mi agita perplesso ed ugualmente titubante per il compagno ed il carico. DE CREUSA AMISSA (2.730-804) CREUSA SCOMPARE ( 2. 730 - 804) iamque propinquabam portis omnemque videbar 2.730 evasisse viam, subito cum creber ad auris visus adesse pedum sonitus, genitorque per umbram prospiciens 'nate,' exclamat, 'fuge, nate; propinquant. ardentis clipeos atque aera micantia cerno.' hic mihi nescio quod trepido male numen amicum 2.735 confusam eripuit mentem. namque avia cursu dum sequor et nota excedo regione viarum, heu misero coniunx fatone erepta Creusa substitit, erravitne via seu lapsa resedit, incertum; nec post oculis est reddita nostris. nec prius amissam respexi animumve reflexi quam tumulum antiquae Cereris sedemque sacratam venimus: hic demum collectis omnibus una defuit, et comites natumque virumque fefellit. quem non incusavi amens hominumque deorumque, aut quid in eversa vidi crudelius urbe? Ascanium Anchisenque patrem Teucrosque penatis commendo sociis et curva valle recondo; ipse urbem repeto et cingor fulgentibus armis. stat casus renovare omnis omnemque reverti 2.750 per Troiam et rursus caput obiectare periclis. principio muros obscuraque limina portae, qua gressum extuleram, repeto et vestigia retro observata sequor per noctem et lumine lustro: horror ubique animo, simul ipsa silentia terrent. inde domum, si forte pedem, si forte tulisset, me refero: inruerant Danai et tectum omne tenebant. ilicet ignis edax summa ad fastigia vento Ed ormai m’avvicinavo alle porte e mi sembrava d’aver superato ogni via, quando d’improvviso sembrò presentarsi aglle orecchie un fitto rumore di piedi ed il padre scrutando per il buio esclama: “Figlio, fuggi, figlio; s’avvicinano. Scorgo fiammeggianti scudi e bronzi brillanti.” Allora non so che divinità malvagiamente amica strappò la mente confusa a me trepidante. E mentre di corsa seguo luoghi impervi ed esco dalla posizione nota delle vie, ahimè la sposa Creusa forse strappata da misera sorte si fermò, forse deviò dalla via o caduta si fermò, è (cosa) incerta; nè poi fu restituita ai nostri occhi. nè perdutala la osservai o feci attenzione prima che giungessimo all’altura ed alla sede santa dell’antica Cerere: qui finalmentte, raccolti tutti, le sola mancò e deluse i compagni ed il figlio ed il marito. Chi non accusai, pazzo, degli dei e degli uomini, o cosa vidi di più crudele in una città distrutta? Ascanio ed il padre Anchise ed i penati teucri li affido ai compagni e li nascondo nella valle profonda; io ritorno in città e son cinto di splendenti armi. E’ deciso di rinnovare ogni vicenda e ritornare per tutta Troia ed offrire di nuovo la vita ai pericoli. Al principio ripercorro le mura e le oscure soglie della porta donde avevo preso il camminoe seguo a ritroso le orme percorse nella notte e scruto con la luce (dela note): ovunque spavento pel cuore, insieme gli stessi silenzi atterriscono. Poi mi riporto a casa, se mai vi avesse rivolto, se mai, il passo: v’eran penetrati i Danai e tenevan tutta la casa. D’improvviso il fuoco vorace col vento si avvolge volvitur; exsuperant flammae, furit aestus ad auras. procedo et Priami sedes arcemque reviso: et iam porticibus vacuis Iunonis asylo custodes lecti Phoenix et dirus Ulixes praedam adservabant. huc undique Troia gaza incensis erepta adytis, mensaeque deorum crateresque auro solidi, captivaque vestis congeritur. pueri et pavidae longo ordine matres stant circum. ausus quin etiam voces iactare per umbram implevi clamore vias, maestusque Creusam nequiquam ingeminans iterumque iterumque vocavi. quaerenti et tectis urbis sine fine ruenti infelix simulacrum atque ipsius umbra Creusae visa mihi ante oculos et nota maior imago. obstipui, steteruntque comae et vox faucibus haesit. tum sic adfari et curas his demere dictis: 2.775 'quid tantum insano iuvat indulgere dolori, o dulcis coniunx? non haec sine numine divum eveniunt; nec te comitem hinc portare Creusam fas, aut ille sinit superi regnator Olympi. longa tibi exsilia et vastum maris aequor arandum, et terram Hesperiam venies, ubi Lydius arva inter opima virum leni fluit agmine Thybris. illic res laetae regnumque et regia coniunx parta tibi; lacrimas dilectae pelle Creusae. non ego Myrmidonum sedes Dolopumve superbas aspiciam aut Grais servitum matribus ibo, Dardanis et divae Veneris nurus; sed me magna deum genetrix his detinet oris. iamque vale et nati serva communis amorem.' haec ubi dicta dedit, lacrimantem et multa volentem dicere deseruit, tenuisque recessit in auras. ter conatus ibi collo dare bracchia circum; ter frustra comprensa manus effugit imago, par levibus ventis volucrique simillima somno. sic demum socios consumpta nocte reviso. Atque hic ingentem comitum adfluxisse novorum invenio admirans numerum, matresque virosque, collectam exsilio pubem, miserabile vulgus. undique convenere animis opibusque parati in quascumque velim pelago deducere terras. iamque iugis summae surgebat Lucifer Idae ducebatque diem, Danaique obsessa tenebant limina portarum, nec spes opis ulla dabatur. cessi et sublato montis genitore petivi. ai tetti, le fiamme stravincono, la vampa infuria per l’aria. Avanzo e rivedo il palazzo e la rocca di Priamo: ed ormai nei vasti porticati nell’asilo di Giunone guardie scelte Fenice ed il crudele Ulisse curavano il bottino. Qui da ogni parte si ammucchiano i tesori troiani saccheggiati, bruciati i penetrali, mense degli dei, vasi massicci d’oro e vestiario catturato. Bambini e madri impaurite stanno attorno in lunga fila. Anzi osando anche lanciare grida per l’ombra riempii le vie di richiami, e triste invano gemendo più e più volte chiamai Creusa. Cercando e correndo senza fine nelle case della città mi apparve davanti agli occhi il fantasma e l’ombra della stessa Creusa e la figura maggiore di quella nota. Stupii, i capelli si drizzarono e la voce s’attaccò alla gola. Allora così parlava e alleviava le pene con qieste parole: “ Che serve abbandonarsi sì tanto ad un pazzesco dolore, o dolce marito? Queste cose non accadono senza il volere degli dei; nè ti è lecito portare di qui Creusa come compagna, o lo permette lui, i re del celeste Olimpo. Lunghi gli esili per te e la vasta distesa del mare da solcare, e giungerai alla terra Esperia, dove il lidio Tevere tra campi fecondi di semi scorre con lieve corso. Lì sorti propizie e regno e sposa regina, fatti per te; scaccia le lacrime per l’amata Creusa. Io non vedrò le superbe regge dei Mirmidoni o dei Dolopio andrò a servire i Grai, io nuora di Dardano e della divina Venere; ma la grande genitrice degli dei mi tiene su questi lidi. Ormai addio serba l’amore del figlio comune”. Come disse queste frasi, lasciò me che piangevo e volevo dire molte cose, e e scomparve tra l’arie leggere. re volte tentai allora stringerle le braccia al collo; tre volte l’immagine invano afferrata sfuggì dalle mani, uguale ai venti leggeri e molto simile al sonno fugace. Cosi finalmente, consumata la notte, rivedo i compagni. E qui trovo meravigliandomi che un enorme numero di nuovi compagni è affluito,sia madri che mariti, gioventù raccolta per l’esilio, miserevole volgo. Da ogni parte convennero pronti nei cuori e nei mezzi in qualunque terra volessi condurli per mare. Ormai Lucifero sorgeva dai gioghi del sommo Ida e guidava il giorno, ed i Danai tenevano assediate le soglie delle porte, nè alcuna speranza d’aiuto era data. Mi rassegnai e sollevato il padre mi diressi sui monti. LIBER III LIBRO III DE TROIA DIGRESSU (3.1-12) - IN TRACIA: DE POLIDORI UMBRA (3.13-68) - DELI: DE APOLLINIS ORACULO (3.69-120) - CRETAE: DE PESTILENTIA (3.121-146) - DE PENATUM INTERVENTU (3.147191) - DE TEMPESTATE (3.192-208) - IN STROPHADIBUS: DE HARPYIS (3.109-269) - DE ACTII COMMORATIONE (3.270-293) - DE OCCURSU CUM ANDROMACHA HELENOQUE (3.295-354) - DE HELENI AUGURIO (3.356-471) - DE DISCESSU AB ANDROMACHA HELENOQUE (3.472-505) - ITALIA, ITALIA (3.506-546) - DE CYCLOPUM TERRIS (3.547582) - DE ACHAEMENIDE GRAECO (3.583-654) - DE POLYPHEMO ET CYCLOPIBUS (3.655-691) - DE ANCHISAE INTERITU (3.692-718) DE TROIA DIGRESSU (3.1-12) GLI ENEIDI ESULI ( 3. 1 - 12) Postquam res Asiae Priamique evertere gentem 3.1 immeritam visum superis, ceciditque superbum Ilium et omnis humo fumat Neptunia Troia, diversa exsilia et desertas quaerere terras auguriis agimur divum, classemque sub ipsa Antandro et Phrygiae molimur montibus Idae, incerti quo fata ferant, ubi sistere detur, contrahimusque viros. vix prima inceperat aestas et pater Anchises dare fatis vela iubebat, litora cum patriae lacrimans portusque relinquo et campos ubi Troia fuit. feror exsul in altum cum sociis natoque penatibus et magnis dis. Dopo che piacque ai celesti distruggere la potenza dell’Asia ed il popolo incolpevole di Priamo, e la superba Ilio cadde e tutta la nettunia Troia a terra fuma, siamo costretti dai presagi degli dei a cercare diversi esili e terre deserte, e costruiamo la flotta sotto la stessa Antandro ed i monti del frigio Ida, incerti dove i fati portino, dove sia dato fermarci, e raccogliamo uomini. Era appena iniziata la prima estate ed il padre Anchise ordinava di dare le vele ai fati, quando piangendo lascio i lidi ed i porti della patria e le piane dove fu Troia. Esule son portato in alto mare coi compagni e col figlio ed i grandi dei penati. IN TRACIA: DE POLIDORI UMBRA (3.13-68) ORRIBILE OMBRA DI POLIDORE (3. 13- 68) Terra procul vastis colitur Mavortia campis 3.13 Thraces arant acri quondam regnata Lycurgo, hospitium antiquum Troiae sociique penates dum fortuna fuit. feror huc et litore curvo moenia prima loco fatis ingressus iniquis Aeneadasque meo nomen de nomine fingo. sacra Dionaeae matri divisque ferebam auspicibus coeptorum operum, superoque nitentem caelicolum regi mactabam in litore taurum. forte fuit iuxta tumulus, quo cornea summo virgulta et densis hastilibus horrida myrtus. accessi viridemque ab humo convellere silvam conatus, ramis tegerem ut frondentibus aras, 3.25 horrendum et dictu video mirabile monstrum. nam quae prima solo ruptis radicibus arbos vellitur, huic atro liquuntur sanguine guttae et terram tabo maculant. mihi frigidus horror membra quatit gelidusque coit formidine sanguis. rursus et alterius lentum convellere vimen insequor et causas penitus temptare latentis; ater et alterius sequitur de cortice sanguis. multa movens animo Nymphas venerabar agrestis Gradivumque patrem, Geticis qui praesidet arvis, rite secundarent visus omenque levarent. tertia sed postquam maiore hastilia nisu adgredior genibusque adversae obluctor harenae, Una terra Mavorzia lontano dalle vaste pianure è abitata, l’arani i Traci, governata un tempo dal duro Licurgo, antica ospitalità e penati alleati di Troia finchè ci fu fortuna. Son portato qui e sul lido ricurvo fondo le prime mura, entrato con fati avversi, e dal mio nome formo il nome di Eneadi. Portavo doni dacri alla madre dionea ed ai divini auspici delle imprese iniziate, ed al celeste re dei celicoli offrivo un toro splendente sul lido. C’era per caso un’altura, sulla cui sommità virgulti di corniolo ed un mirto irto di fitte lance. Mi avvicinai tentando di strappare da terra una verde pianta, per coprire di rami frondosi gli altari, e vedo un prodigio spaventoso e mirabile a dirsi. Infatti la pianta che per prima, rotte le radici, è divelta, a questa si sciolgono gocce di nero sangue e macchiano la terra di marcio. Un freddo fremito mi scuote le membra ed il sangue gelido scorre con terrore. Di nuovo proseguo a strappare il flessibile rametto di un’altra e scoprire del tutto le cause latenti; nero sangue esce anche dalla corteccia dell’altra. Meditando molto in cuore veneravo le Ninfe agresti ed il padre Gradivo, che protegge i campi getici, favorevolmente assecondassero le visioni e togliessero il presagio. Ma dopo che con maggior sforzo afferro il terzo rametto e con le ginocchia lotto con la sabbia avversa, eloquar an sileam? gemitus lacrimabilis imo auditur tumulo et vox reddita fertur ad auris: 'quid miserum, Aenea, laceras? iam parce sepulto, parce pias scelerare manus. non me tibi Troia externum tulit aut cruor hic de stipite manat. heu fuge crudelis terras, fuge litus avarum: nam Polydorus ego. hic confixum ferrea texit telorum seges et iaculis increvit acutis.' tum vero ancipiti mentem formidine pressus obstipui steteruntque comae et vox faucibus haesit. Hunc Polydorum auri quondam cum pondere magno infelix Priamus furtim mandarat alendum 3.50 Threicio regi, cum iam diffideret armis Dardaniae cingique urbem obsidione videret. ille, ut opes fractae Teucrum et Fortuna recessit, res Agamemnonias victriciaque arma secutus fas omne abrumpit: Polydorum obtruncat, et auro vi potitur. quid non mortalia pectora cogis, auri sacra fames. postquam pavor ossa reliquit, delectos populi ad proceres primumque parentem monstra deum refero, et quae sit sententia posco. omnibus idem animus, scelerata excedere terra, linqui pollutum hospitium et dare classibus Austros. ergo instauramus Polydoro funus, et ingens aggeritur tumulo tellus; stant Manibus arae caeruleis maestae vittis atraque cupresso, et circum Iliades crinem de more solutae; inferimus tepido spumantia cymbia lacte sanguinis et sacri pateras, animamque sepulcro condimus et magna supremum voce ciemus. - parlare o tacere?- si sente dalla profondità dell’altura un gemito lacrimevole e la frase data sale alle orecchie: “Perchè, Enea, torturi un infelice? orma risparmia un sepolto, risparmia di macchiare le pie mani. Troia non mi pose estraneo a te o questo sangue non emana da un legno. Ahimè fuggi terre crudeli, fuggi un lido avido: io son Polidoro. Qui trafitto mi coprì una messe ferrea di dardi e crebbe in acute lance.” Allora davvero oppressa la mente da dubbioso terrore stupii si drizzarono i capelli e la frase si bloccò nella gola. Questo Polidoro un tempo lo sventurato Priamo l’aveva affidato da crescere al re tracio di nascosto con una gran quantità d’oro, diffidando orma per le armi della Dardania e vedendo che la città era cinta d’assedio. Quello, come furon rotte le forze dei Teucri e la fortuana andata, seguendo le sorti d’Agamennone e le armi vincitrici rompe ogni norma: sgozza Polidoro e s’impossesso dell’oro con la violenza. A cosa non spingi i cuori mortali, maledetta fame di oro. Dopo che la paura lasciò le ossa, riferisco i prodigi degli dei ai capi scelti del popolo e prima al padre, e chiedo quale sia il parere. Per tutti una sola volontà, andarsene dalla terra scellerata, lasciare l’ospitalità macchiata e dare gli Austri alle flotte. Così celebriamo il funerale per Polidoro, e molta terra si raccoglie per il tumulo; per i Mani si ergon gli altari tristi per le fosche bende ed il nero cipresso, e le Iliadi attorno secondo il rito, sciolte la chioma; offriamo vasi spumanti di tiepido latte e tazze di sangue sacro, copriamo l’anima col sepolcro e lo chiamiamo per l’ultima volta a gran voce. DELI: DE APOLLINIS ORACULO (3.69-120) L'ORACOLO DI APOLLO ( 3. 69 - 120) Inde ubi prima fides pelago, placataque venti 3.69 dant maria et lenis crepitans vocat Auster in altum, deducunt socii navis et litora complent; provehimur portu terraeque urbesque recedunt. sacra mari colitur medio gratissima tellus Nereidum matri et Neptuno Aegaeo, quam pius arquitenens oras et litora circum 3.75 errantem Mycono e celsa Gyaroque revinxit, immotamque coli dedit et contemnere ventos. huc feror, haec fessos tuto placidissima portu accipit; egressi veneramur Apollinis urbem. rex Anius, rex idem hominum Phoebique sacerdos, vittis et sacra redimitus tempora lauro occurrit; veterem Anchisen agnovit amicum. iungimus hospitio dextras et tecta subimus. Templa dei saxo venerabar structa vetusto: 'da propriam, Thymbraee, domum; da moenia fessis et genus et mansuram urbem; serva altera Troiae Pergama, reliquias Danaum atque immitis Achilli. quem sequimur? quove ire iubes? ubi ponere sedes? da, pater, augurium atque animis inlabere nostris.' vix ea fatus eram: tremere omnia visa repente, liminaque laurusque dei, totusque moveri mons circum et mugire adytis cortina reclusis. summissi petimus terram et vox fertur ad auris: 'Dardanidae duri, quae vos a stirpe parentum prima tulit tellus, eadem vos ubere laeto Poi quando c’è la prima fiducia nel mare ed i venti rendono le acque placate ed il leggero Austro crepitando invita al largo, i compagni traggono le navi e riempion le spiagge; vi allontaniamo dal porto e terre e città si ritirano. In mezzo al mare è abitata una terra sacra molto gradita alla madre delle Nereidi ed a Nettuno egeo, che il pio arcotenente legò a Micono, poichè errava attorno a lidi e spiagge dall’alta Giaro, concesse che immobile fosse coltivata e disprezzasse i venti. Qui son portato, questa placidissima ci accolse stanchi nel porto sicuro; usciti veneriamo la città di Apollo. Il re Anio, lo stesso re di persone e sacerdote di Febo, coronato le sacre tempia di bende e d’alloro accorre; riconobbe il vecchio amico Anchise. Giungiamo le destre per l’ospitalità ed entriam nelle case. Veneravo i templi del dio costruiti su antica roccia: “Dà una casa propria, Timbreo; agli stanchi dà le mura e una stirpe e una città duratura; serba la seconda Pergamo diTroia, i resti dei Danai e del crudele Achille. Chi seguiamo? o dove comandi d’andare? dove porre le sedi? Dà, padre, un presagio e penetra nei nostri cuori.” Avevo appena detto così: si vide tutto tremare, le soglie e l’alloro del dio, muoversi tutto attorno il monte e mugghiare il tripode, squarciati i penetrali. Inchinati ci volgiamo a terra ed una voce si sente alle orecchie: “Dardandi duri, la terra che per prima vi creò dalla stirpe dei padri, la stessa vi accoglierà reduci accipiet reduces. antiquam exquirite matrem. hic domus Aeneae cunctis dominabitur oris et nati natorum et qui nascentur ab illis.' haec Phoebus; mixtoque ingens exorta tumultu laetitia, et cuncti quae sint ea moenia quaerunt, 3.100 quo Phoebus vocet errantis iubeatque reverti. tum genitor veterum volvens monimenta virorum 'audite, o proceres,' ait 'et spes discite vestras. Creta Iovis magni medio iacet insula ponto, mons Idaeus ubi et gentis cunabula nostrae. centum urbes habitant magnas, uberrima regna, maximus unde pater, si rite audita recordor, Teucrus Rhoeteas primum est advectus in oras, optavitque locum regno. nondum Ilium et arces Pergameae steterant; habitabant vallibus imis. hinc mater cultrix Cybeli Corybantiaque aera Idaeumque nemus, hinc fida silentia sacris, et iuncti currum dominae subiere leones. ergo agite et divum ducunt qua iussa sequamur: placemus ventos et Cnosia regna petamus. nec longo distant cursu: modo Iuppiter adsit, tertia lux classem Cretaeis sistet in oris.' sic fatus meritos aris mactavit honores, taurum Neptuno, taurum tibi, pulcher Apollo, nigram Hiemi pecudem, Zephyris felicibus albam. nel fertile seno. Ricercate l’antica madre. Qui la casa d’Enea dominerà tutte le spiagge ed i figli dei figli e chi nascerà da essi.” Così Febo; nacque una enorme gioia con unito tumulto, e tutti chiedon quali sian quelle mura, dove Febo chiami gli erranti ed ordini che tornino. Allora il padre meditando i ricordi degli uomini antichi “Udite, o capi, dice, ed imparate le vostre speranze. Creta, isola del grande Giove, giace in mezzo al mare, dove è il monte ideo e culla del nostro popolo. Abitano cento grandi città, regni ricchissimi, Donde il massimo padre, Teucro, se ricordo bene le storie, fu prima condotto nelle spiagge retee, e vi volle la sede per il regno. Non erano ancora fondate Ilio e le rocche pergamenee; abitavan in fondo alle valli. Di qui la madre abitatrice di Cibelo ed i bronzi coribantici ed il bosco ideo, di qui i fidati silenzi per i riti, ed i leoni aggiogati si sottoposero al cocchio della padrona. Perciò coraggio, dove gli ordini degli dei guidano, seguiamo: placgiamo i venti e cerchiamo i regni cnosii. Non distano lungo spazio: solo Giove ci assista, la terza luce porterà la flotta sulle spiagge cretese.” Detto così, immolò sugli altari giuste vittime, un toro a Nettuno, un toro a te, splendido Apollo, nero animale a Tempesta, agli Zefiri propizi uno bianco. CRETAE: DE PESTILENTIA (3.121-146) LA PESTILENZA ( 3.121 - 146) Fama volat pulsum regnis cessisse paternis 3.121 Idomenea ducem, desertaque litora Cretae, hoste vacare domum sedesque astare relictas. linquimus Ortygiae portus pelagoque volamus bacchatamque iugis Naxon viridemque Donusam, Olearon niveamque Paron sparsasque per aequor Cycladas, et crebris legimus freta concita terris. nauticus exoritur vario certamine clamor: hortantur socii Cretam proavosque petamus. prosequitur surgens a puppi ventus euntis, et tandem antiquis Curetum adlabimur oris. ergo avidus muros optatae molior urbis Pergameamque voco, et laetam cognomine gentem hortor amare focos arcemque attollere tectis. Iamque fere sicco subductae litore puppes, conubiis arvisque novis operata iuventus, iura domosque dabam, subito cum tabida membris corrupto caeli tractu miserandaque venit arboribusque satisque lues et letifer annus. linquebant dulcis animas aut aegra trahebant 3.140 corpora; tum sterilis exurere Sirius agros, arebant herbae et victum seges aegra negabat. rursus ad oraclum Ortygiae Phoebumque remenso hortatur pater ire mari veniamque precari, quam fessis finem rebus ferat, unde laborum temptare auxilium iubeat, quo vertere cursus. Vola la fama che il capo Idomeneo cacciato sia partito dai regni paterni e deserti i lidi di Creta, la casa manca di nemico e le sedil asciate aspettano. Lasciamo i porti di Ortigia e voliamo sul mare e passiamo Nasso percorsa da Bacco sui gioghi e la verde Danusa, Olearo e la nivea Paro e le Cicladi sparse pel mare, ed i flutti spinti da terre frequenti. s’alza il grido marinaresco con vario scontro: i compagni esortano a cercare Creta e gli antenati. Il vento sorgente da poppa asseconda i partenti, e finalmente accostiamo alle antiche spiagge dei Cureti. Quindi avido costruisco le mura della città bramata e la chiamo Pergamea ed esorto il popolo, lieto per il nome ad amare i focolari ed innalzare sopra i tetti la rocca. E ormai quasi le poppe eran tirate sul secco lido, la gioventù intenta a nozze e campi nuovi, davo leggi e case, quando d’improvviso giunse una peste, corrottasi la regione del cielo, funesta e miserevole per i corpi, gli alberi ed i seminati annata mortale. Lasciavano le dolci vite o trascinavano malati i corpi; allora Sirio bruciaca gli sterili campi, le erbe inaridivano e la messe malata rifiutava il nutrimento. Di nuovo il padre esorta, ripassato il mare, ad andare da Apolo e dall’oracolo di Ortigia ed invocare perdono, quale fine porti alle deboli sorti, donde ordini di provare l’aiuto delle fatiche, dove volger la rotta. DE PENATUM INTERVENTU (3.147-191) I SACRI PENATI ( 3. 147 - 191) Nox erat et terris animalia somnus habebat: 3.147 effigies sacrae divum Phrygiique penates, Era notte e il sonno in terra possedeva i viventi: le statue sacre degli dei ed i penati frigi, che con me quos mecum a Troia mediisque ex ignibus urbis extuleram, visi ante oculos astare iacentis in somnis multo manifesti lumine, qua se plena per insertas fundebat luna fenestras; tum sic adfari et curas his demere dictis: 'quod tibi delato Ortygiam dicturus Apollo est, hic canit et tua nos en ultro ad limina mittit. nos te Dardania incensa tuaque arma secuti, nos tumidum sub te permensi classibus aequor, idem venturos tollemus in astra nepotes imperiumque urbi dabimus. tu moenia magnis magna para longumque fugae ne linque laborem. 3.160 mutandae sedes. non haec tibi litora suasit Delius aut Cretae iussit considere Apollo. est locus, Hesperiam Grai cognomine dicunt, terra antiqua, potens armis atque ubere glaebae; Oenotri coluere viri; nunc fama minores Italiam dixisse ducis de nomine gentem. hae nobis propriae sedes, hinc Dardanus ortus Iasiusque pater, genus a quo principe nostrum. surge age et haec laetus longaevo dicta parenti haud dubitanda refer: Corythum terrasque requirat Ausonias; Dictaea negat tibi Iuppiter arva.' talibus attonitus visis et voce deorum nec sopor illud erat, sed coram agnoscere vultus velatasque comas praesentiaque ora videbar; tum gelidus toto manabat corpore sudor corripio e stratis corpus tendoque supinas ad caelum cum voce manus et munera libo intemerata focis. perfecto laetus honore Anchisen facio certum remque ordine pando. agnovit prolem ambiguam geminosque parentis, 3.180 seque novo veterum deceptum errore locorum. tum memorat: 'nate, Iliacis exercite fatis, sola mihi talis casus Cassandra canebat. nunc repeto haec generi portendere debita nostro et saepe Hesperiam, saepe Itala regna vocare. sed quis ad Hesperiae venturos litora Teucros crederet? aut quem tum vates Cassandra moveret? cedamus Phoebo et moniti meliora sequamur.' sic ait, et cuncti dicto paremus ovantes. hanc quoque deserimus sedem paucisque relictis vela damus vastumque cava trabe currimus aequor. avevo tratto da Troia di mezzo alle fiammme, sembrarono davanti agli occhi giacenti nel sonno ergersi chiari nella forte luce, dove la luna piena si spandeva attraverso le finestre aperte; allora così parlavano lenivano gli affanni con queste frasi: “Quello che apollo sta per dirti, giunto ad Ortigia, qui predice ed ecco in piùinvia noi alle tue porte . Noi dopo aver seguito te e le tue armi, noi dopo aver percorso il rigonfio mare con le flotte sotto di te, proprio noi innalzeremo alle stelle i nipoti venturi e daremo il potere alla città. Tu prepara mura grandi ai grandie no lasciare la lunga fatica della fuga. Le sedi son da cambiare. Il delio non ti consigliò questi lidi o Apollo comandò di fermarti a Creta. C’è un luogo, i Grai lo chiamano col nome di Esperia, terra antica, potente per armi e ricchezza di terra; gli uomini Enotri la abitarono; ora è fama che i discendenti abbiam chiamato Italia il popolo dal nime del capo. Queste per noi le sedi proprie, di qui è nato Dardano ed il padre Iasio, da questo principe la nostra stirpe. Orsù alzati e lieto riferisci al vecchio padre queste frasi da non dubitare: e Corito cerchi le terre ausonie; Giove ti rifiuta i campi dittei.” Attonito per tali visioni e richiamo degli dei - nè quello era sonno, ma mi sembrava riconoscere i volti e le chiome velate ed i volti presentiallora un gelido sudore emanava da tutto ilcorpo strappo dai letti il corpo e tendo supine al cielo le mani con invocazione e libo sui fuochi dono inviolati. Lieto per l’offerta compiuta rendo informato Anchise e per ordine espongo la cosa. Riconobbe la duplice prole ed i due padri, e che s’era ingannato per il nuovo errare dei luoghi. Allora ricorda: “Figlio, tormentato dai fati iliaci, la sola Cassandra mi prediva tali sorti. Ora riconosco che prediceva queste cose dovute alla nostra stirpe spesso nominava l’Italia, spesso i regni italici. Ma chi poteva credere che i Teucri sarebbero giunti ai lidi d’Esperia? o chi la profetessa Cassandra poteva convincere? Cediamo a Febo e istruiti seguiamo cose migliori”. Così dice e tutti festanti obbediamo al discorso. Lasciamo anche questa sede e, perduti pochi, diamo le vele e con il vcavo legno corriamo il vasto mare. DE TEMPESTATE (3.192-208) LA FURIOSA TEMPESTA ( 3. 192 - 208) Postquam altum tenuere rates nec iam amplius ullae apparent terrae, caelum undique et undique pontus, tum mihi caeruleus supra caput astitit imber noctem hiememque ferens, et inhorruit unda tenebris. continuo venti volvunt mare magnaque surgunt aequora, dispersi iactamur gurgite vasto; involvere diem nimbi et nox umida caelum abstulit, ingeminant abruptis nubibus ignes, excutimur cursu et caecis erramus in undis. ipse diem noctemque negat discernere caelo nec meminisse viae media Palinurus in unda. tris adeo incertos caeca caligine soles erramus pelago, totidem sine sidere noctes. quarto terra die primum se attollere tandem Dopo che le barche presero il largo e non appare più alcuna terra, e cielo ovunque e ovunque mare, allora mi sovrastò sul capo una livida pioggia portando notte e tempesta e l’onda inorridì oer le tenebre. Subito i venti sconvolgono il mare e grandi ondate sorgono, dispersi siamo sbattuti nel vasto gorgo; i nembi avvolseroil giorno e l’umida notte tolse il cielo, squarciate le nubi, i fulmini raddoppiano, siamo deviati dalla rotta ed erriamo sulle cieche onde. Lo stesso Palinuro dice di non distinguere giorno e notte nel cielo e di non ricordare la via in mezzo all’onda. Così per tre interi soli nella cieca caligine erriamo pel mare, altrettante notti senza stella. Al terzo giorno finalmente dapprima fu vista ergersi visa, aperire procul montis ac volvere fumum. vela cadunt, remis insurgimus; haud mora, nautae adnixi torquent spumas et caerula verrunt. la terra, lontano aprirsi i monti ed alzarsi il fumo. Cadono le vele, ci drizziamo sui remi; non un indugio, i marinai sforzandosi muovono spume e spazzano le livide onde. IN STROPHADIBUS: DE HARPYIS (3.2209-269) LA TERRIBILI ARPIE ( 3. 209 - 269) servatum ex undis Strophadum me litora primum 3.209 excipiunt. Strophades Graio stant nomine dictae insulae Ionio in magno, quas dira Celaeno Harpyiaeque colunt aliae, Phineia postquam clausa domus mensasque metu liquere priores. tristius haud illis monstrum, nec saevior ulla pestis et ira deum Stygiis sese extulit undis. virginei volucrum vultus, foedissima ventris allitt proluvies uncaeque manus et pallida semper ora fame. huc ubi delati portus intravimus, ecce laeta boum passim campis armenta videmus caprigenumque pecus nullo custode per herbas. inruimus ferro et divos ipsumque vocamus in partem praedamque Iovem; tum litore curvo exstruimusque toros dapibusque epulamur opimis. at subitae horrifico lapsu de montibus adsunt 3.225 Harpyiae et magnis quatiunt clangoribus alas, diripiuntque dapes contactuque omnia foedant immundo; tum vox taetrum dira inter odorem. rursum in secessu longo sub rupe cavata [arboribus clausam circum atque horrentibus umbris] instruimus mensas arisque reponimus ignem; rursum ex diverso caeli caecisque latebris turba sonans praedam pedibus circumvolat uncis, polluit ore dapes. sociis tunc arma capessant edico, et dira bellum cum gente gerendum. haud secus ac iussi faciunt tectosque per herbam disponunt ensis et scuta latentia condunt. ergo ubi delapsae sonitum per curva dedere litora, dat signum specula Misenus ab alta aere cavo. invadunt socii et nova proelia temptant, obscenas pelagi ferro foedare volucris. sed neque vim plumis ullam nec vulnera tergo accipiunt, celerique fuga sub sidera lapsae semesam praedam et vestigia foeda relinquunt. una in praecelsa consedit rupe Celaeno, infelix vates, rumpitque hanc pectore vocem; 'bellum etiam pro caede boum stratisque iuvencis, Laomedontiadae, bellumne inferre paratis et patrio Harpyias insontis pellere regno? accipite ergo animis atque haec mea figite dicta, 3.250 quae Phoebo pater omnipotens, mihi Phoebus Apollo praedixit, vobis Furiarum ego maxima pando. Italiam cursu petitis ventisque vocatis: ibitis Italiam portusque intrare licebit. sed non ante datam cingetis moenibus urbem quam vos dira fames nostraeque iniuria caedis ambesas subigat malis absumere mensas.' dixit, et in silvam pennis ablata refugit. at sociis subita gelidus formidine sanguis deriguit: cecidere animi, nec iam amplius armis, sed votis precibusque iubent exposcere pacem, sive deae seu sint dirae obscenaeque volucres. Anzitutto mi accolgono, salvato dalle onde, i lidi delle Strofadi. Le isole dette Strofadi dal nome graio stanno nel grande Ionio, che la crudele Celeno e le altre Arpie abitano, dopo che fu chiusa la casa Fineo e per paura lasciarono le prime mense. Non c’è mostro più funesto di quelle, nè alcuna peste peggiore ed ira degli dei si alzò dalle onde stigie. Virginei volti di uccelli, fetidissimo flusso di ventre e mani uncinate e facce sempre pallide per fame. Come qui portati entrammo nei porti, ecco vediamo grassi armenti di buoi qua e là nelle piane ed un gregge di capre per l’erba senza custode. Ci buttiamo col ferro ed invochiamo gli dei e lo stesso Giove per la parte ed il bottino; poi sulla spiaggia ricurva collochiamo letti e banchettiamo con cibi abbondanti. Ed improvvise con orribile volata dai monti le Arpie si presentano e scuotono le ali con grandi schiamazzi, saccheggian le vivande e coll’immondo contatto sporcano tutto; poi lo stridio crudele tra l’orribile odore. Di nuovo in un lungo riparo sotto una rupe incavata chiusa attorno da alberi ed ombre raggelanti prepariamo le mense e poniamo sugli altari il fuoco. Di nuovo da parte diversa del cielo e da ciechi nascondigli la turba rimbombante vola attorno alla preda con zampe adunche, con la bocca sporcò i cibi: allora ordino ai compagni che prendano le armii, e la guerra è da combattere con gente crudele. Non diversamente dall’ordine agiscono e dispongono per l’erba le spade coperte e nascondono gli scudi latenti. Perciò quando scendendo fecero un frastuono lungo i lidi ricurvi, Miseno dà il segnale dall’alta vedetta col bronzo cavo. I compagni attaccano e tentano strani scontri, colpire col ferro gli orribili uccelli del mare. Ma non ricevono alcun colpo alle penne ne ferite al dorso, e con celere fuga volando sotto le stelle lasciano semidivotata la mensa ed orme schifose. Sola Celeno si fermò su altissima rupe, funesta indovina, esplode dal petto questa frase: “Pure una guerra, Laomenziadi, vi prepate forse a scatenare oltre la strage di buoi e giovenchi ammazzati, una guerra, e cacciare dal regno paterno le incolpevoli Arpie? Accoglietele dunque ficcatele in cuore queste mie parole, che il padre onnipotente predisse a Febo, e Apollo Febo a me, io la più grande delle Furie ve le svelo. Cercate con la rotta l’Italia e la invocate coi venti: andrete in Italia e sarà permesso entrare nei porti. Ma non cingerete con mura la città data prima che la fame crudele e l’offesa del nostro attacco vi costringa per i mali a consumare le mense divorate.” Disse, e levatasi con le ali si rifugiò nella selva. Ma sangue gelido per la paura il sangue si ghiacciò ai compagni: i cuori crollarono, neè più ormai con armi, ma con voti e preghiere vogliono chiedere pace, sia che siano dee che orribili e crudeli uccelli. et pater Anchises passis de litore palmis numina magna vocat meritosque indicit honores: 'di, prohibete minas; di, talem avertite casum et placidi servate pios.' tum litore funem deripere excussosque iubet laxare rudentis. tendunt vela Noti: fugimus spumantibus undis qua cursum ventusque gubernatorque vocabat. Ed il padre Anchise, stese le palme, dal lido chiama le grandi potenze e indice riti dovuti: “O dei, allontanate le minacce; dei, togliete tale sorte e voi, sereni, salvaate i pii.”Poi ordina di levare la fune dal lido e allentare le corde srotolate. I Noti tendono le vele: fuggiamo sulle onde spumeggianti, dove e vento e nocchiero chiamava la rotta. DE ACTII COMMORATIONE (3.270-293) UNA SOSTA AD AZIO (3.270 - 293) iam medio apparet fluctu nemorosa Zacynthos 3.270 Dulichiumque Sameque et Neritos ardua saxis. effugimus scopulos Ithacae, Laertia regna, et terram altricem saevi exsecramur Ulixi. mox et Leucatae nimbosa cacumina montis et formidatus nautis aperitur Apollo. hunc petimus fessi et parvae succedimus urbi; ancora de prora iacitur, stant litore puppes. Ergo insperata tandem tellure potiti lustramurque Iovi votisque incendimus aras, Actiaque Iliacis celebramus litora ludis. exercent patrias oleo labente palaestras nudati socii: iuvat evasisse tot urbes Argolicas mediosque fugam tenuisse per hostis. interea magnum sol circumvolvitur annum et glacialis hiems Aquilonibus asperat undas. aere cavo clipeum, magni gestamen Abantis, postibus adversis figo et rem carmine signo: Aeneas haec de danais victoribus arma; linquere tum portus iubeo et considere transtris. certatim socii feriunt mare et aequora verrunt: 3.290 protinus aerias Phaeacum abscondimus arces litoraque Epiri legimus portuque subimus Chaonio et celsam Buthroti accedimus urbem. Ormai inmezzo al mare appare Zacinto selvosa e Dulichio e Same e Nerito scoscesa di rocce. Sfuggiamo gli scogli di Itaca, regni laerzii, e malediciamo la terra nutrice del crudele Ulisse. Subito e le piovose cime del monte Leucate e si apre Apollo temuto dai marinai. Stanchi lo cerchiamo e ci avviciniamo alla piccola città; l’ancora è gettata da prora, le poppe stanno sul lido. Impadronitici finalmente della terra insperata ci purifichiamo per Giove e incendiamo gli altari di voti, e festeggiamo i lidi di Azio coi giochi iliaci. I compagni spogliati, scorrendo l’olio, praticano giochi padri: è bello aver superato tante città argoliche ed aver affrontato la fuga in mezzo ai nemici. Intanto il sole avvolge un grande anno ed il glaciale inverno con gli Aquiloni inasprisce le onde. Attacco sui battenti anteriori lo scudo di cavo bronzo, armamento del grande Abante, e segno il fatto con un verso: Enea (offre) queste armi (tolte) ai Danai vincitori. Poi ordino di lasciare i porti e sedere sui banchi. A gara i compagni battono il mare e spazzano le piane: Subito lasciamo le aeree rocche dei Feaci, raggiungiamo i lidi dell'Epiro ed entriamo nel porto caonio e ci avviciniamo alla eccelsa città di Butroto. DE OCCURSU CUM ANDROMACHA HELENOQUE (3.295-354) ANDROMACA ED ELENO ( 3. 294 - 355) Hic incredibilis rerum fama occupat auris, 3.294 Priamiden Helenum Graias regnare per urbis coniugio Aeacidae Pyrrhi sceptrisque potitum, et patrio Andromachen iterum cessisse marito. obstipui, miroque incensum pectus amore compellare virum et casus cognoscere tantos. progredior portu classis et litora linquens, sollemnis cum forte dapes et tristia dona ante urbem in luco falsi Simoentis ad undam libabat cineri Andromache manisque vocabat Hectoreum ad tumulum, viridi quem caespite inanem et geminas, causam lacrimis, sacraverat aras. ut me conspexit venientem et Troia circum arma amens vidit, magnis exterrita monstris deriguit visu in medio, calor ossa reliquit, labitur, et longo vix tandem tempore fatur: 'verane te facies, verus mihi nuntius adfers, polipt nate dea? vivisne? aut, si lux alma recessit, Hector ubi est?' dixit, lacrimasque effudit et omnem implevit clamore locum. vix pauca furenti subicio et raris turbatus vocibus hisco: Qui un'incredibile fama mi riempie le orecchie, che il priamide Eleno regna in città graie 295 impafronitosi delle nozze e degli scettri dell'eacide Pirro, e che Andromaca è passata di nuovo ad un marito della patria. Stupii, il cuore acceso da singolare amore di parlare all’uomo e conoscere sì grandi sorti. Avanzo dal porto lasciando flotte e lidi, quando per caso Andromaca libava alle ceneri vivande e tristi doni davanti alla città in un bosco alla riva d’un falso Simoenta ed invocava i Mani presso il tumulo di Ettore, che vuoto aveva consacrato con verde zolla e due altari, motivo per le lacrime. Come mi osservò arrivare e fuor di sè vide attorno le armi troiane, atterrita per le garndi visioni sbiancò in mezzo al volto, el calore lasciò le ossa. Sviene e a stento finalmente dopo lungo tempo parla: “Ti presenti a me come vera forma, vero nunzio, figlio di dea? sei forse vivo? o se la grande luce fuggì, Ettore dov’è?” disse e versò lacrime e riempì tutto il luogo di pianto. A stento rispondo poche parole a lei che freme e turbato parlo con poche parole: i 390 'vivo equidem vitamque extrema per omnia duco; ne dubita, nam vera vides. heu. quis te casus deiectam coniuge tanto excipit, aut quae digna satis fortuna revisit, Hectoris Andromache? Pyrrhin conubia servas?' deiecit vultum et demissa voce locuta est: 3.320 'o felix una ante alias Priameia virgo, hostilem ad tumulum Troiae sub moenibus altis iussa mori, quae sortitus non pertulit ullos nec victoris heri tetigit captiva cubile. nos patria incensa diversa per aequora vectae stirpis Achilleae fastus iuvenemque superbum servitio enixae tulimus; qui deinde secutus Ledaeam Hermionen Lacedaemoniosque hymenaeos me famulo famulamque Heleno transmisit habendam. ast illum ereptae magno flammatus amore coniugis et scelerum furiis agitatus Orestes excipit incautum patriasque obtruncat ad aras. morte Neoptolemi regnorum reddita cessit pars Heleno, qui Chaonios cognomine campos Chaoniamque omnem Troiano a Chaone dixit, Pergamaque Iliacamque iugis hanc addidit arcem. sed tibi qui cursum venti, quae fata dedere? aut quisnam ignarum nostris deus appulit oris? quid puer Ascanius? superatne et vescitur aura? quem tibi iam Troia 3.340 ecqua tamen puero est amissae cura parentis? ecquid in antiquam virtutem animosque virilis et pater Aeneas et avunculus excitat Hector?' talia fundebat lacrimans longosque ciebat incassum fletus, cum sese a moenibus heros Priamides multis Helenus comitantibus adfert, agnoscitque suos laetusque ad limina ducit, et multum lacrimas verba inter singula fundit. procedo et parvam Troiam simulataque magnis Pergama et arentem Xanthi cognomine rivum agnosco, Scaeaeque amplector limina portae; nec non et Teucri socia simul urbe fruuntur. illos porticibus rex accipiebat in amplis: aulai medio libabant pocula Bacchi impositis auro dapibus, paterasque tenebant. “Vivo certamente, ma conduco una vita ai limiti estremi; non dubitare, infatti vedi cose vere. Ahimè, quale sorte ti accoglie, privata di sì grande marito, o quale fortuna abbastanza degna ti visitò, o Andromaca di Ettore? serbi forse le nozze di Pirro?” Abbassò il volto e a voce bassa parlò: “O sola fra le altre felice vergine priamea, obblifgata a morire sotto le alte mura di Troia presso il tumulo nemico, che non soffrì nessun sorteggio nè prigioniera toccò il letto del padrone vincitore. Noi, incendiata la città, condotte per diversi mari costrette alla schiavitù sopportammo l’orgoglio ed il superbo giovane della stirpe achillea; ma lui poi seguendo Ermione ledea e nozze lacedemonie lasciò me schiava da possedere allo schiavo Eleno ma lo coglie, incauto, Oreste infuriato per il grande amore della moglie strappata e scosso dalle furie dei delitti e lo sgozza presso gli altari paterni. Per la morte di Neottolemo una parte fatta dei regni passò ad Eleno, che chiamò caonie le piane e tutta la Caonia dal nome troiano di Caone, ed aggiunse sulle cime questa Pergamo, rocca iliaca. Ma te quale rotta diedero i venti, quqli fati? o quale dio spinse alle nostre spiagge te ignaro? E il piccolo Ascanio? vive forse e si pasce dell’aria? chi ormai da Troia ti ... che amore c’è nel bambino della madre perduta? forse che il padre Enea e lo zio Ettore lo spinge all’antico eroismo ed al coraggio virile?” Così prorompeva piangendo ed invano faceva lunghi lamenti, quando dalle mura l’eroe priamide Eleno, accopagnandolo molti, si presenta, e riconosce i suoi e lieto li conduce alle porte, e versa lacrime, molto, tra le singole parole. Avanzo e riconosco una piccola Troia e Pergamo imitante la grande ed un ruscello secco col nome di Xanto, ed abbraccio le soglie della porta Scea; Anche i Teucri insieme godono della città alleata. Il re li accoglieva in ampli porticati: in mezzo alla sala libavano coppe d’oro di Bcco, apparecchiate vivande e tenevano tazze DE HELENI AUGURIO (3.356-471) LE PROFEZIE DI ELENO ( 3. 356 - 471) Iamque dies alterque dies processit, et aurae 3.356 vela vocant tumidoque inflatur carbasus Austro: his vatem adgredior dictis ac talia quaeso: 'Troiugena, interpres divum, qui numina Phoebi, qui tripodas Clarii et laurus, qui sidera sentis et volucrum linguas et praepetis omina pennae, fare age namque omnis cursum mihi prospera dixit religio, et cuncti suaserunt numine divi Italiam petere et terras temptare repostas; sola novum dictuque nefas Harpyia Celaeno prodigium canit et tristis denuntiat iras obscenamque famem, quae prima pericula vito? quidve sequens tantos possim superare labores?' hic Helenus caesis primum de more iuvencis exorat pacem divum vittasque resolvit sacrati capitis, meque ad tua limina, Phoebe, Ed ormai un giorno ed altro giorno passò, i venti chiaman le vele e la tela si gonfia del ricco Austro: avvicino il vate con queste parole e così prego: “ Figlio di Troia, interprete degli dei, che le potenze d’Apollo, che i tripodi ed i lauri di Clario, che le stelle senti e le lingue degli uccelli ed i presagi del rapido volo, orsù parla, infatti ogni auspicio favorevole predisse la rotta, e tutti gli dei col volere consigliarono cercare l’Italia e tentare terre remote; l’arpia Celeno unica profetizza un prodigio funesto a dirsi ed annuncia tristi ire ed una fame tremenda, quali pericoli evito per primi? o cseguendo che cosa potrei superare sì grandi affanni? Qui Eleno prima, uccisi i giovenchi, secondo il rito invoca la pace degli dei e scioglie le bende del sacro capo, e lui conduce, o Febo, per mano ipse manu multo suspensum numine ducit, atque haec deinde canit divino ex ore sacerdos: 'Nate dea nam te maioribus ire per altum auspiciis manifesta fides; sic fata deum rex sortitur volvitque ices, is vertitur ordo, pauca tibi e multis, quo tutior hospita lustres aequora et Ausonio possis considere portu, expediam dictis; prohibent nam cetera Parcae scire Helenum farique vetat Saturnia Iuno. 3.380 principio Italiam, quam tu iam rere propinquam vicinosque, ignare, paras invadere portus, longa procul longis via dividit invia terris. ante et Trinacria lentandus remus in unda et salis Ausonii lustrandum navibus aequor infernique lacus Aeaeaeque insula Circae, quam tuta possis urbem componere terra. signa tibi dicam, tu condita mente teneto: cum tibi sollicito secreti ad fluminis undam litoreis ingens inventa sub ilicibus sus triginta capitum fetus enixa iacebit, alba solo recubans, albi circum ubera nati, is locus urbis erit, requies ea certa laborum. nec tu mensarum morsus horresce futuros: fata viam invenient aderitque vocatus Apollo. has autem terras Italique hanc litoris oram, proxima quae nostri perfunditur aequoris aestu, effuge; cuncta malis habitantur moenia Grais. hic et Narycii posuerunt moenia Locri, et Sallentinos obsedit milite campos 3.400 Lyctius Idomeneus; hic illa ducis Meliboei parva Philoctetae subnixa Petelia muro. quin ubi transmissae steterint trans aequora classes et positis aris iam vota in litore solves, purpureo velare comas adopertus amictu, ne qua inter sanctos ignis in honore deorum hostilis facies occurrat et omina turbet. hunc socii morem sacrorum, hunc ipse teneto; hac casti maneant in religione nepotes. ast ubi digressum Siculae te admoverit orae ventus, et angusti rarescent claustra Pelori, laeva tibi tellus et longo laeva petantur polipt aequora circuitu; dextrum fuge litus et undas. haec loca vi quondam et vasta convulsa ruina tantum aevi longinqua valet mutare vetustas dissiluisse ferunt, cum protinus utraque tellus una foret: venit medio vi pontus et undis Hesperium Siculo latus abscidit, arvaque et urbes litore diductas angusto interluit aestu. dextrum Scylla latus, laevum implacata Charybdis 3.420 obsidet, atque imo barathri ter gurgite vastos sorbet in abruptum fluctus rursusque sub auras erigit alternos, et sidera verberat unda. at Scyllam caecis cohibet spelunca latebris ora exsertantem et navis in saxa trahentem. prima hominis facies et pulchro pectore virgo pube tenus, postrema immani corpore pistrix delphinum caudas utero commissa luporum. praestat Trinacrii metas lustrare Pachyni cessantem, longos et circumflectere cursus, quam semel informem vasto vidisse sub antro Scyllam et caeruleis canibus resonantia saxa. praeterea, si qua est Heleno prudentia vati, alle tue porte me dubbioso per la immensa potenza, ed infine il sacerdote così profetizza dalla bocca divina: “Figlio di dea, (infatti è chiara certezza che tu vai per mare con maggiori auspici); così il re degli dei sorteggia i fati e volle le vicende, questo piano si compie, rivelerò tra molte parole poche cose, perchè più sicuro possa visitare acque hospitali e fermarti nel porto ausonio; le Parche impediscono che Eleno sappia altro e la saturnia Giunone vieta di parlare. All’inizio ti prepari a toccare l’Italia, che tu già credi prossima, ed i porti vicini, o ignaro, una lunga via impervia lontano divide da lunghe terre. C’è da piegare il remo in onda trinacria e da visitare colle navi l’acqua del mare Ausonio, ed i laghi infernali, e l’sola Eea di Circe, prima che tu possa fondare suterra sicura una città. Ti dirò i segni, tu li terrai serbati in mente: quando davanti a te preoccupato presso l’onda di un fiume ignoto una enorme scrofa trovata sotto gli elci del lido giacerà avendo partorito trenta capi, bianca, sdraiata al suolo, attorno alle mammele trenta piccoli bianchi, quello sarà il luogo della città, quella la certa quiete degli affanni. Tu non temere i futuri morsi delle mense: i fati troveranno la via e Apollo invocato assisterà. Ma fuggi queste terre e questa spiaggia del lido italo, che vicino è bagnato dalla marea della nostra acqua; tutte le mura sono abitate dai malvagi Grai. Qui anche i Locri narici posero le mura ed il lizio Idomeneo occupò le piane sallentine di soldataglia; qui la piccola città del capo Melibeo di Filottete, Petelia, è appoggiata al muro. Anzi quando le flotte passate oltre le onde staranno e fatti gli altari ormai scioglierai voti sul lido, vela le chiome coperto di manto purpureo, che non capiti qualche aspetto ostile e turbi gli auspici tra i sacri fuochi nella cerimonia degli dei. I soci mantengano questo rito, questo anche tu; in questo cerimoniale restino puri i nipoti. Ma quando il vento ti avrà spinto, partito, alla spiaggia sicula e si apriranno i recinti dell’angusto Peloro, da te la terra sinistra, le acque sinistre sian seguite nel lungo circuito; fuggi il lido destro e le onde. Raccontano che un tempo questi luoghi sconvolti da forza e vasta frana (tanto una lunga vetustà di tempi può cambiare) sussultarono, diventando subito le due terre una sola: in mezzo venne con forza il mare e con le onde troncò il lato esperio dal siculo, e bagnò con angusto flusso i campi e le città separate dal lido. Scilla occupa il lato destro, il sinistro l’implacabile Cariddi, e nel profondo gorgo del baratro tre volte risucchia i vasti flutti nell’abisso e di nuovo li scaglia all’aria alterni e con l’onda sferza le stelle. Ma una grotta costringe Scilla in ciechi nascondigli scoprendo le bocche e trascinando le navi sulle rocce. In alto volto di persona e ragazza dal bel petto fino al pube, in basso pistrice dal corpo enorme unita con code di delfini a ventre di lupo. Conviene percorrere le cime del trinacrio Pachino scappando, e piegare attorno lunghe rotte, che aver visto una volta sotto il vasto antro l’orribile Scilla e le rocce risuonanti di lividi cani. Inoltre, se il vate Eleno ha qualche saggezza, si qua fides, animum si veris implet Apollo, unum illud tibi, nate dea, proque omnibus unum praedicam et repetens iterumque iterumque monebo, Iunonis magnae primum prece numen adora, Iunoni cane vota libens dominamque potentem supplicibus supera donis: sic denique victor Trinacria finis Italos mittere relicta. 3.440 huc ubi delatus Cumaeam accesseris urbem divinosque lacus et Averna sonantia silvis, insanam vatem aspicies, quae rupe sub ima fata canit foliisque notas et nomina mandat. quaecumque in foliis descripsit carmina virgo digerit in numerum atque antro seclusa relinquit: illa manent immota locis neque ab ordine cedunt. verum eadem, verso tenuis cum cardine ventus impulit et teneras turbavit ianua frondes, numquam deinde cavo volitantia prendere saxo nec revocare situs aut iungere carmina curat: inconsulti abeunt sedemque odere Sibyllae. hic tibi ne qua morae fuerint dispendia tanti, quamvis increpitent socii et vi cursus in altum vela vocet, possisque sinus implere secundos, quin adeas vatem precibusque oracula poscas ipsa canat vocemque volens atque ora resolvat. illa tibi Italiae populos venturaque bella et quo quemque modo fugiasque ferasque laborem expediet, cursusque dabit venerata secundos. 3.460 haec sunt quae nostra liceat te voce moneri. vade age et ingentem factis fer ad aethera Troiam.' Quae postquam vates sic ore effatus amico est, dona dehinc auro gravia ac secto elephanto imperat ad navis ferri, stipatque carinis ingens argentum Dodonaeosque lebetas, loricam consertam hamis auroque trilicem, et conum insignis galeae cristasque comantis, arma Neoptolemi. sunt et sua dona parenti. addit equos, additque duces, remigium supplet, socios simul instruit armis. se ha qualche fiducia, se Apollo gli empie l’animo di cose vere, proclamerò una cosa a te, figlio di dea, una sola per tutte, e riprendendola ancora e ancora esorterò, adora anzitutto con supplica la maestà della grande Giunone, a Giunone canta voti lieto e vinci la potente signora con supplici doni: così finalmente vittorioso, lasciata la Trinacria, sarai mandato sui territori itali. Qui giunto comme giungerai alla città di Cuma ed ai laghi divini ed all?averno risuonante di selve, vedrai l’invasata profetessa, ai piedi d’una rupe profetizza i fati ed affida alle foglie segni e nomi. Qualsiasi verso la vergine abbia scritto sulle foglie li mette in ordine e li lascia chiusi nella grotta: essi restano immobili al posto ne cambiano dall’ordine. Ma quando una leggera brezza, giratosi il cardine, li ha colpiti e la porta ha sconvolto le tenere fronde, mai più si cura di prenderli, volando nella cava roccia nè metterli a posto ed unire i versi: sconsiderati se ne vanno ed odiano la casa della Sibilla. Qui nessun dispendio di tempo ti sia di grande importanza, anche se i compagni sgridino e con forza la rotta chiami al largo le vele e possa saziare le pieghe favorevoli, perchè non avvicini la profetessa e chieda con preghiere che lei stessa pronunci gli oracoli e volente sciolga la voce e le labbra. Ella ti spiegherà i popoli d’Italia e le guerre future e come fuggire e sopportare ogni affanno, e venerata darà rotte sicure Queste son le cose che sia lecito consigliar con la nostra voce. Orsù va’ e con le imprese porta la grande Troia alle stelle”. Dopo che il vate pronunciò queste parole con volto amico, ancora ordina che sian portate alle navi doni pesanti di oro e d’avorio lavorato e stipa nelle carene molto argento e catini dodonei, una corazza intessuta a maglie e triplice d’oro, ed il cono di splendido elmo e creste frondeggianti, armi di Neottolemo. Anche il padre ha i suoi doni. Aggiunge cavalli, ed aggiunge cocchieri, completa il remeggio, ed insieme fornisce i compagni di armi. DE DISCESSU AB ANDROMACHA HELENOQUE (3.472-505) COMMIATO E PARTENZA ( 3. 472 - 505) Interea classem velis aptare iubebat 3.472 Anchises, fieret vento mora ne qua ferenti. quem Phoebi interpres multo compellat honore: 'coniugio, Anchisa, Veneris dignate superbo, cura deum, bis Pergameis erepte ruinis, ecce tibi Ausoniae tellus: hanc arripe velis. et tamen hanc pelago praeterlabare necesse est: Ausoniae pars illa procul quam pandit Apollo. vade,' ait 'o felix nati pietate. quid ultra 3.480 provehor et fando surgentis demoror Austros?' nec minus Andromache digressu maesta supremo fert picturatas auri subtemine vestis et Phrygiam Ascanio chlamydem nec cedit honore textilibusque onerat donis, ac talia fatur: 'accipe et haec, manuum tibi quae monimenta mearum sint, puer, et longum Andromachae testentur amorem, coniugis Hectoreae. cape dona extrema tuorum, o mihi sola mei super Astyanactis imago. Frattanto Anchise ordinava di preparare la flotta con remi, che non capitasse un ritardo al vento soffiante. Il profeta di Febo lo saluta con molto onore: “Anchise, degnato del superbo matrimonio di Venere, attenzione degli dei, due volte strappato dai crolli pergamenei, ecco a te la terra di Ausonia: prendila con le vele. e tuttavia è necessario passarla oltre per mare: quella parte d’Ausonia che Apollo apre lontano. Va’, dice, felice per la virtù del figlio. Perchè oltre mi spingo e parlando freno gli Austri nascenti?” Nè di meno Andromaca triste per l’estrema partenza porta vesti tessute di trama d’oro e per Ascanio una clamide frigia nè è inferiore di offerte e carica di doni tessili e così dice: “Accogli anche questi, che siano i ricordi delle mie mani, fanciullo ed attestino il grande amore di Andromaca, sposa ettorea. Prendi gli ultimi doni dei tuoi, oh per me unica immagine del mio Astianatte. sic oculos, sic ille manus, sic ora ferebat; et nunc aequali tecum pubesceret aevo.' hos ego digrediens lacrimis adfabar obortis: 'viuvite felices, quibus est fortuna peracta iam sua: nos alia ex aliis in fata vocamur. obis parta quies: nullum maris aequor arandum, arva neque Ausoniae semper cedentia retro quaerenda. effigiem Xanthi Troiamque videtis quam vestrae fecere manus, melioribus, opto, auspiciis, et quae fuerit minus obvia Grais. si quando Thybrim vicinaque Thybridis arva 3.500 intraro gentique meae data moenia cernam, cognatas urbes olim populosque propinquos, Epiro Hesperiam quibus idem Dardanus auctor atque idem casus, unam faciemus utramque Troiam animis: maneat nostros ea cura nepotes.' Così gli occhi, così lui le mani, così il volto aveva; ed ora crescerebbe con te di pari età.” Costoro io partendo salutavo, rinate le lacrime: “Vivete felici, per i quali la propria sorte è già compiuta: noi siam chiamati da altre in altre sorti. Per voi nacque la pace: nessuna acqua di mare da solcare, nè da cercare i campi d’Ausonia, sempre indietreggianti. Voi vedete la vista dello Xanto e Troia, che le vostre mani han fatto, prego con migliori auspici e che sian stati meno buoni ai Grai. Se mai raggiungerò il Tevere ed i campi vicini del Tevere e vedrò le mura date al mio popolo, allora faremo le città gemelle ed i popoli amici, l’Esperia all’Epiro, per i i quali lostesso Padre Dardano e le stesse sorti, (faremo) unica di cuori una e l’altra Troia: tale premura conservi i nostri nipoti.” ITALIA, ITALIA (3.506-546) LA TERRA D'ITALIA (3. 506 - 546) Provehimur pelago vicina Ceraunia iuxta, 3.506 unde iter Italiam cursusque brevissimus undis. sol ruit interea et montes umbrantur opaci; sternimur optatae gremio telluris ad undam sortiti remos passimque in litore sicco corpora curamus, fessos sopor inrigat artus. necdum orbem medium Nox Horis acta subibat: haud segnis strato surgit Palinurus et omnis explorat ventos atque auribus aera captat; sidera cuncta notat tacito labentia caelo, Arcturum pluviasque Hyadas geminosque Triones, armatumque auro circumspicit Oriona. postquam cuncta videt caelo constare sereno, dat clarum e puppi signum; nos castra movemus temptamusque viam et velorum pandimus alas. 3.520 Iamque rubescebat stellis Aurora fugatis cum procul obscuros collis humilemque videmus Italiam. Italiam primus conclamat Achates, Italiam laeto socii clamore salutant. tum pater Anchises magnum cratera corona induit implevitque mero, divosque vocavit stans celsa in puppi: 'di maris et terrae tempestatumque potentes, ferte viam vento facilem et spirate secundi.' crebrescunt optatae aurae portusque patescit iam propior, templumque apparet in arce Minervae; vela legunt socii et proras ad litora torquent. portus ab euroo fluctu curvatus in arcum, obiectae salsa spumant aspergine cautes, ipse latet: gemino demittunt bracchia muro turriti scopuli refugitque ab litore templum. quattuor hic, primum omen, equos in gramine vidi tondentis campum late, candore nivali. et pater Anchises 'bellum, o terra hospita, portas: bello armantur equi, bellum haec armenta minantur. 3.540 sed tamen idem olim curru succedere sueti quadripedes et frena iugo concordia ferre: spes et pacis' ait. tum numina sancta precamur Palladis armisonae, quae prima accepit ovantis, et capita ante aras Phrygio velamur amictu, praeceptisque Heleni, dederat quae maxima, rite Siam portati per mare fino ai vicini Cerauni, da cui la strada e la rotta brevissima tra l’onde per l’Italia. Intanto il sole cade ed i monti opachi si coprono d’ombra. Ci stendiamo presso l’onda nel grembo della desiderata terra sorteggiati i remi e qua e là sulla secca spiaggia curiamo i corpi, il sonno irrora le stanche membra. Nè ancora la Notte spinta dalle Ore affrontava metà del giro: non pigro Palinuro s’alza dal giaciglio ed esplora tutti i venti e coglie l’aria con le orecchie; nota tutte le stelle correnti nel tacito cielo, Arturo e le Iadi piovose ed i gemelli Trioni, ed esamina Orione armato d’oro. Dopo che vede stare tutto nel cielo sereno, dalla poppa dà il segnale squillante; noi muoviamo il campo e tentiamo la via ed apriamo le ali delle vele. Ed ormai l’Aurora, fugate le stelle, rosseggiava, quando lontano vediamo colli oscuri e bassa l’Italia. Italia per primo grida Acate, l’Italia salutano i compagni con lieto clamore. Allora il padre Anchise rivestì fino all’orlo una grande coppa e la riempì di vino, ed invocò gli dei stando sull’alta poppa: “Dei potenti del mare e della terra e delle tempeste, offrite col vento una via facile e soffiate favorevoli.” Le brezze bramate crescono ed ormai più vicino si apre il porto, e sulla rocca appare il tempio di Minerva; i compagni raccolgon le vele e girano le prore ai lidi. Il porto curvato ad arco dal flutto orientale, gli scogli pronunciati spumeggiano di spruzzo salmastro, egli però si cela: gli scogli turriti slanciano braccia conmura gemelle ed il tempio indietreggia dal lido. Qui quattro, primo augurio, quattro cavalli vidi brucanti la piana in largo, di niveo candore. E il padre Anchise “Guerra, oterra ospite, porti: i cavalli si armano per la guerra, questi armenti minacciano guerra. Ma pure un tempo abituati a sottomettersi al cocchio i quadrupedi e portare col giogo i freni concordi: speranza anche di pace” dice. Allora preghiamo le sacre potenze di Pallade armisonante, che per prima ci accolse festanti, e davanti agli altari ci veliamo col manto frigio, e coi consigli di Eleno, che aveva dato importantissimi, Iunoni Argivae iussos adolemus honores. ritualmente bruciamo a Giunone ausonia le offerte ordinate. DE CYCLOPUM TERRIS (3.547-583) LA TERRA DEI CICLOPI ( 3. 547 - 582) Haud mora, continuo perfectis ordine votis 3.547 cornua velatarum obvertimus antemnarum, spond Graiugenumque domos suspectaque linquimus arva. hinc sinus Herculei si vera est fama Tarenti cernitur, attollit se diva Lacinia contra, Caulonisque arces et navifragum Scylaceum. tum procul e fluctu Trinacria cernitur Aetna, et gemitum ingentem pelagi pulsataque saxa audimus longe fractasque ad litora voces, exsultantque vada atque aestu miscentur harenae. et pater Anchises 'nimirum hic illa Charybdis: hos Helenus scopulos, haec saxa horrenda canebat. eripite, o socii, pariterque insurgite remis.' 3.560 haud minus ac iussi faciunt, primusque rudentem contorsit laevas proram Palinurus ad undas; laevam cuncta cohors remis ventisque petivit. tollimur in caelum curvato gurgite, et idem subducta ad Manis imos desedimus unda. ter scopuli clamorem inter cava saxa dedere, ter spumam elisam et rorantia vidimus astra. interea fessos ventus cum sole reliquit, ignarique viae Cyclopum adlabimur oris. Portus ab accessu ventorum immotus et ingens ipse: sed horrificis iuxta tonat Aetna ruinis, interdumque atram prorumpit ad aethera nubem turbine fumantem piceo et candente favilla, attollitque globos flammarum et sidera lambit; interdum scopulos avulsaque viscera montis erigit eructans, liquefactaque saxa sub auras cum gemitu glomerat fundoque exaestuat imo. fama est Enceladi semustum fulmine corpus urgeri mole hac, ingentemque insuper Aetnam impositam ruptis flammam exspirare caminis, et fessum quotiens mutet latus, intremere omnem murmure Trinacriam et caelum subtexere fumo. Nessun indugio, subito compiuti i voti per ordine giriamo le punte delle antenne con vele, e lasciamo le case dei Graiugeni ei i campi sospetti. Di qui si vede iò golfo di Taranto erculea, se è vera la fama, davanti si leva la divina Lacinia, e le rocche caulonie e lo Squillace navifrago. Allora lontano dal flutto si vede l’Etna trinacria, e sentiamo un grande sussulto del mare e le rocce battute e lungi le voci rotte alle spiagge, le secche sussultano e le sabbie son mischiate dalla marea. Ed il padre Anchise: ” Certamente è qui quella Cariddi: Eleno profetizzava questi scogli, queste orrende rocce. Toglietevi, compagni, ed insieme alzatevi sui remi.” Non di meno comandati eseguono e per primo Palinuro volse la prora stridente alle onde di sinistra; tutto il gruppo con venti e remi si volse a sinistra. Corvatosi il gorgo, siam alzati al cielo e parimenti, sottrattasi l’onda, sprofondammo in fondo ai Mani. Tre volte gli scogli tra le cave rupi diedero fragore, tre volte vedemmo la spuma scagliata e le stelle stillanti. Frattanto il vento col sole ci lascia stanchi, ignari della via scivoliamo alle spiagge dei Ciclopi. Il porto stesso enorme ed immoto dall’accesso dei venti: ma vicino l’Etna con terribili scosse tuona, talvolta esplodee nell’aria una nube nera fumante di bufera di pece e di fiamma incandescente. ed alza globi di fiamme e lambisce le stelle; a volte solleva eruttando scogli e viscere del monte strappate, ed accumula rocce liquefatte sotto le brezze con un gemito e ribolle fin dal massimo fondo. E’ fama che il corpo di Encelado semiarso dal fulmine sia bloccato da questa mole e sopra l’ingente Etna imposta dai rotti camini emetta la fiamma, ed ogni volta che muti il fianco stanco, tutta la Trinacria trema con mormorio ed intesse il cielo di fumo. DE ACHAEMENIDE GRAECO (3.583-654) IL MISERO GRECO ACHEMENIDE ( 3. 583 -654) noctem illam tecti silvis immania monstra 3.583 perferimus, nec quae sonitum det causa videmus. nam neque erant astrorum ignes nec lucidus aethra siderea polus, obscuro sed nubila caelo, et lunam in nimbo nox intempesta tenebat. Postera iamque dies primo surgebat Eoo umentemque Aurora polo dimoverat umbram, cum subito e silvis macie confecta suprema ignoti nova forma viri miserandaque cultu procedit supplexque manus ad litora tendit. respicimus. dira inluvies immissaque barba, consertum tegimen spinis: at cetera Graius, et quondam patriis ad Troiam missus in armis. isque ubi Dardanios habitus et Troia vidit arma procul, paulum aspectu conterritus haesit continuitque gradum; mox sese ad litora praeceps cum fletu precibusque tulit: 'per sidera testor, Quella notte coperti nei boschi sopportiamo orribili prodigi, nè vediamo quale causa dia rumore. Infatti non c’eran i fuochi degli astri nè il cielo lucido di etere stellare, ma nubi nell’oscuro cielo, ed una notte fosca teneva la luna in un nembo. Il giorno seguente sorgeva appena e l’Aurora aveva cacciato dal cielo orientale l’umida ombra, quando d’improvviso dai boschi una strana forma colpita da estrema macilenza e miserabile d’aspetto, di un uomo sconosciuto avanza e sulla spiaggia tende supplice le mani. Lo osserviamo. Crudele sporcizia e barba incolta, un vestiario tenuto da spine: ma per il resto Graio, ed un tempo mandato a Troia in armi patrie. Ma egli quando vide lontano aspetti dardanici ed arme troiane, un poco atterrito alla vista esitò e trattenne il passo; poi a precipizio sul lido si portò con pianto e preghiere: “Per le stelle scongiuro, per superos atque hoc caeli spirabile lumen, 3.600 tollite me, Teucri. quascumque abducite terras: hoc sat erit. scio me Danais e classibus unum et bello Iliacos fateor petiisse penatis. pro quo, si sceleris tanta est iniuria nostri, spargite me in fluctus vastoque immergite ponto; si pereo, hominum manibus periisse iuvabit.' dixerat et genua amplexus genibusque volutans haerebat. qui sit fari, quo sanguine cretus, hortamur, quae deinde agitet fortuna fateri. ipse pater dextram Anchises haud multa moratus dat iuveni atque animum praesenti pignore firmat. ille haec deposita tandem formidine fatur: 'sum patria ex Ithaca, comes infelicis Ulixi, nomine Achaemenides, Troiam genitore Adamasto paupere mansissetque utinam fortuna. profectus. hic me, dum trepidi crudelia limina linquunt, immemores socii vasto Cyclopis in antro deseruere. domus sanie dapibusque cruentis, intus opaca, ingens. ipse arduus, altaque pulsat sidera di talem terris avertite pestem. 3.620 nec visu facilis nec dictu adfabilis ulli; visceribus miserorum et sanguine vescitur atro. vidi egomet duo de numero cum corpora nostro prensa manu magna medio resupinus in antro frangeret ad saxum, sanieque aspersa natarent limina; vidi atro cum membra fluentia tabo manderet et tepidi tremerent sub dentibus artus haud impune quidem, nec talia passus Ulixes oblitusve sui est Ithacus discrimine tanto. nam simul expletus dapibus vinoque sepultus cervicem inflexam posuit, iacuitque per antrum immensus saniem eructans et frusta cruento per somnum commixta mero, nos magna precati numina sortitique vices una undique circum fundimur, et telo lumen terebramus acuto ingens quod torva solum sub fronte latebat, Argolici clipei aut Phoebeae lampadis instar, et tandem laeti sociorum ulciscimur umbras. sed fugite, o miseri, fugite atque ab litore funem rumpite. 3.640 nam qualis quantusque cavo Polyphemus in antro lanigeras claudit pecudes atque ubera pressat, centum alii curva haec habitant ad litora vulgo infandi Cyclopes et altis montibus errant. tertia iam lunae se cornua lumine complent cum vitam in silvis inter deserta ferarum lustra domosque traho vastosque ab rupe Cyclopas prospicio sonitumque pedum vocemque tremesco. victum infelicem, bacas lapidosaque corna, dant rami, et vulsis pascunt radicibus herbae. omnia conlustrans hanc primum ad litora classem conspexi venientem. huic me, quaecumque fuisset, addixi: satis est gentem effugisse nefandam. vos animam hanc potius quocumque absumite leto.' per i celesti e per questo respirabile luce del cielo, prendetemi, Teucri, conducetemi in qualsiasi terra Questo basterà. So e confesso che io, uno delle flotte danae con la guerra ho assalito i Penati iliaci. E per questo, se sì grande è l’oltraggio del nostro delitto, buttatemi tra i flutti e immergetemi nel vasto mare; se muoio, sarà dolce esser morti per mani di uomini. Aveva detto ed abbracciate le ginocchia prostrandosi si avvinghiava alle ginocchia.Esortiamo a dire chi sia, da quale stirpe nato, a dichiarare quale sorte lo perseguiti. Lo stesso padre Anchise, indugiando non molto, dà la destra al giovane e rassicura l’animo con immediata garanzia. Egli finalmente, deposta la paura, parla così: “Sono di Itaca, mia patria, compagno dell’infelice Ulisse, di nome Achemenide, partito per Troia, essendo il genitore Adamasto povero, oh foosse rimasta la sorte. Qui mi lasciarono i compagni, mentre impauriti abbandonavano le crudeli soglie, immemori, nella vasta spelonca del Ciclope. Una casa buia dentro, enorme, con marciume e cibi insanguinati. Lui alto e tocca le stelle eccelse, o dei allontanate tale peste dalle terre. Nè gradevole alla vista nè cortese di parola con qualcuno; si ciba delle viscere e del nero sangue di infelici. Lo vidi io quando disteso in mezzo all’antro spaccava con la grande mano due individui presi dal nostro gruppo, e le porte s’inondavano di marciume spruzzato; lo vidi quando mangiava le membra grondanti di nero putridume e gli arti tiepidi tremavano sotto i denti. Senz’altro no impunemente, nè Ulisse sopportò tali cose o si scordò di sè in sì grande pericolo. Infatti appena riempito di cibi e sepolto nel vino posò il collo piegato e giacque per l’antro, immenso, eruttando marciume e pezzi mescolati a vino insanguinato nel sonno, noi, pregate le grandi potenze e sorteggiate le parti insieme ci allarghiamo attorno e trivelliamo con palo aguzzo l’enorme occhio, che solo si celava sotto la fronte torva, come scudo argolico lampada febea e finalmente lieti vendichiamo le ombre dei compagni. Ma fuggite, o miseri, fuggite e dal lido rompete la fune. Infatti tale e sì grande Polifemo chiude nel cavo antro le lanute pecore e preme le mammelle, cento altri orrendi Ciclopi abitano presso questi curvi lidi in gruppo e vagano per gli alti monti. Ormai tre corna della luna si riempiono di luce da quando nei boschi tra deserte tane di belve e vaste case trascino la vita ed osservo dalla roccia i Ciclopi e temo il rumore dei piedi e la voce. I rami danno vitto sterile, bacche e dure cornie e le erbe, strappate le radici nutrono. Osservando tutto anzitutto ho visto questa flotta che giungeva ai lidi. Mi affidai a questa, qualunque fosse stata: è sufficiente esser sfuggito a gente sacrilega. Voi piuttosto toglietemi questa vita con qualsiasi morte.” DE POLYPHEMO ET CYCLOPIBUS (3.655-691) POLIFEMO ED I CICLOPI (3. 655- 691) Vix ea fatus erat summo cum monte videmus ipsum inter pecudes vasta se mole moventem Appena aveva così parlato che sulla sommità del monte vediamo muoversi lo stesso Polifemo con la vasta mole pastorem Polyphemum et litora nota petentem, monstrum horrendum, informe, ingens, cui lumen ademptum. trunca manum pinus regit et vestigia firmat; lanigerae comitantur oves; ea sola voluptas solamenque mali. postquam altos tetigit fluctus et ad aequora venit, luminis effossi fluidum lavit inde cruorem dentibus infrendens gemitu, graditurque per aequor iam medium, necdum fluctus latera ardua tinxit. nos procul inde fugam trepidi celerare recepto supplice sic merito tacitique incidere funem, vertimus et proni certantibus aequora remis. sensit, et ad sonitum vocis vestigia torsit. verum ubi nulla datur dextra adfectare potestas 3.670 nec potis Ionios fluctus aequare sequendo, clamorem immensum tollit, quo pontus et omnes intremuere undae, penitusque exterrita tellus Italiae curvisque immugiit Aetna cavernis. at genus e silvis Cyclopum et montibus altis excitum ruit ad portus et litora complent. cernimus astantis nequiquam lumine torvo Aetnaeos fratres caelo capita alta ferentis, concilium horrendum: quales cum vertice celso aeriae quercus aut coniferae cyparissi constiterunt, silva alta Iovis lucusve Dianae. praecipitis metus acer agit quocumque rudentis excutere et entis intendere vela secundis. contra iussa monent Heleni, Scyllamque Charybdinque inter, utrimque viam leti discrimine parvo, ni teneam cursus: certum est dare lintea retro. ecce autem Boreas angusta ab sede Pelori missus adest: vivo praetervehor ostia saxo Pantagiae Megarosque sinus Thapsumque iacentem. talia monstrabat relegens errata retrorsus litora Achaemenides, comes infelicis Ulixi. pastore tra le pecore e dirigersi tra i lidi conosciuti. Mostro orrendo, informe, enorme, cui era tolto l’occhio. Un pino troncato guida la mano assicura le orme; l’accompagnano pecore lanose; quella la sola passione e consolazione del male. Dopo che toccò i flutti profondi e giunse alle acque, allora lavò il fluido sangue dell’occhio cavato. Fremendo coi denti per il gemito ed avanza poi in mezzo all’acqua e neppure il flutto bagnò gli alti fianchi. Noi trepidanti ci decidiamo ad accelerare la fuga di lì, raccolto il supplice così benemerito e tagliare taciti la fune,e chini sui remi vincenti le acque. Sentì ed al suon della voce volse le orme. Ma poichè non è data alcuna possibilità d’afferraci con la destra nè è capace inseguendo di eguagliare i flutti ionii alza un urlo immenso, per cui il mare e tutte le onde tremarono, profondamente atterrita è la terra d’Italia e l’Etna nelle tortuose caverne mugghiò. Ma il popolo dei Ciclopi chiamato dai boschi e dagli alti monti corre ai porti e riempie le spiagge. Vediamo i fratelli etnei ergersi con l’occhio invano torvo che portavan le alte teste al cielo, orrenda adunata: come quando coll’eccelsa cima le aeree querce o i coniferi cipressi si alzarono, alta selva di Giove o bosco di Diana. Un’intensa paura ci muove rapidi ovunque a svolger le funi e tendere le vele ai venti favorevoli. Ma gli ordini di Eleno avvertono e tra Scilla e Cariddi, doppiamente via in un piccolo intervallo di morte, se non tengo la rotta: è sicuro dar le vele all’indietro. Ma ecco Borea inviato dal piccolo stretto di Peloro si presenta: oltrepasso le porte di viva roccia di Pantagia, il golfo di Megara e Tapso distesa. Achemenide, compagno di Ulisse infelice, mostrava tali spiagge percorse riandandole a ritroso. DE ANCHISAE INTERITU (3.692-718) LA MORTE DEL PADRE ANCHISE ( 3. 687 - 718) Sicanio praetenta sinu iacet insula contra 3.692 Plemyrium undosum; nomen dixere priores Ortygiam. Alpheum fama est huc Elidis amnem occultas egisse vias subter mare, qui nunc ore, Arethusa, tuo Siculis confunditur undis. iussi numina magna loci veneramur, et inde exsupero praepingue solum stagnantis Helori. hinc altas cautes proiectaque saxa Pachyni radimus, et fatis numquam concessa moveri apparet Camerina procul campique Geloi, immanisque Gela fluvii cognomine dicta. arduus inde Acragas ostentat maxima longe moenia, magnanimum quondam generator equorum; teque datis linquo ventis, palmosa Selinus, et vada dura lego saxis Lilybeia caecis. hinc Drepani me portus et inlaetabilis ora accipit. hic pelagi tot tempestatibus actus heu, genitorem, omnis curae casusque levamen, amitto Anchisen. hic me, pater optime, fessum 3.710 deseris, heu, tantis nequiquam erepte periclis. nec vates Helenus, cum multa horrenda moneret, hos mihi praedixit luctus, non dira Celaeno. Di fronte al golfo sicanio giace, stesa davanti, un’isola contro l’ondoso Plemurio; gli antichi diedero il nome di Ortigia. E’ fama che Alfeo, fiume dell’Elide, avesse qui rese occulte le vie sotto il mare, egli ora, Aretusa, sulla tua bocca si unisce alle onde sicule. Obligati veneriamo le grandi potenze del luogo e di lì supero il ricchissimo suolo dell’Eloro stagnante. Di qui rasentiamo le alte rocce e le protese rupi di Pachino e da lontano appare Camerina mai autorizzata dai fati a muoversi, ed i campi Geloi, e la grandiosa Gela chiamata dal nome del fiume. Di lì alta Agrigento mostra da lontano le grandissime mura, un tempo fattrice di magnanimi cavalli; e, dati i venti, lascio te, palmosa Selinunte, e percorro le secche lilibee aspre per le cieche rocce. Di qui mi accoglie il porto e la spiaggia che non dà gioia di Drepano. Qui spinto da tante bufere di mare, ahimè, perdo il padre, sollievo di ogni affanno e sorte, Anchise. Qui, padre ottimo, mi abbandoni stanco, ahimè, invano strappato da sì gravi pericoli. Nè il vate Eleno, pur predicendo molte cose orrende, mi predisse questi lutti, nemmeno la crudele Celeno. hic labor extremus, longarum haec meta viarum, hinc me digressum vestris deus appulit oris. Sic pater Aeneas intentis omnibus unus fata renarrabat divum cursusque docebat. conticuit tandem factoque hic fine quievit. Qui l’ultima affanno, questa la meta delle lunghe vie, di qui partito un dio mi spinse alle vostre spiagge. Così il padre Enea solo raccontava, tutti attenti, i fati degli dei e rivelava le rotte. Tacque infine e qui si fermò col racconto e la fine. LIBER IV LIBRO IV DE DIDONE ET ANNA SORORE (4.1-53) - DE DIDONE AMORE INCENSA (4.54-88) DE IUNONIS ET VENERIS FOEDERE (4.90-128) - DE DOLOSA VENATIONE (4.129-159) - DE SECRETO CONUBIO. DE FAMA (4.160-197) - DE IARBAE IRA (4.198-218) - DE IOVIS IUSSU (4.219-295) - DE DIDONIS QUAESTU (4.296-330) - DE AENEAE RESPONSO (4.331-361) - DE REGINAE DIDONIS DESPERATIONE (4.362-392) - DE AENEAE APPARATU AD DISCESSUM (4.393-407) - DE EXTREMO DIDONIS INCEPTO (4.408-449) - DE INFELICIBUS DIDONIS FATIS (4.450-473) - DE MORTIS APPARATU (4.474-503) - DE DIDONIS VENEFICIIS (4.504-521) - *DE EXTREMA DIDONIS VIGILIA (4.522-552) - DE SUBITO AENEAE DISCESSU (4.553-583) - DE DIDONIS IMPRECATIONE (4.584-629) - DE DIDONIS INTERITU (4.630-666) - DE ANNAE SORORIS DESPERATIONE (4.667-705) DE DIDONE ET ANNA SORORE (4.1-53) DIDONE E LA CARA SORELLA ANNA ( 4. 1 - 53) At regina gravi iamdudum saucia cura 4.1 vulnus alit venis et caeco carpitur igni. multa viri virtus animo multusque recursat gentis honos; haerent infixi pectore vultus verbaque nec placidam membris dat cura quietem. postera Phoebea lustrabat lampade terras umentemque Aurora polo dimoverat umbram, cum sic unanimam adloquitur male sana sororem: 'Anna soror, quae me suspensam insomnia terrent. quis novus hic nostris successit sedibus hospes, quem sese ore ferens, quam forti pectore et armis. credo equidem, nec vana fides, genus esse deorum. degeneres animos timor arguit. heu, quibus ille iactatus fatis. quae bella exhausta canebat. Ma la regina ormai ferita da grave affanno alimenta nelle vene la ferita ed è rosa da cieco fuoco. Ricorre nel cuore il forte eroismo dell’eroe ed il forte onore della stirpe; s’attaccan fisse alla mente le fattezze e le parole nè l’affanno dà alle membra placida quiete. L’aurora seguente colla lampada febea illuminava le terre e dal cielo aveva cacciato l’umida ombra, quando impazzita così parrla alla sorella amatissima: “Anna, sorella, che incubi mi atterriscono ansiosa. Che ospite strano, questo, ( che) è giunto alla nostra casa, presentandosì come d’aspetto, di così forte petto e di armi. Lo credo davvero, non è vana certezza che è stirpe di dei. La paura rivela i cuori vili. Ah, da quali fati egli è sbattuto. Che guerre compiute raccontava. si mihi non animo fixum immotumque sederet ne cui me vinclo vellem sociare iugali, postquam primus amor deceptam morte fefellit; si non pertaesum thalami taedaeque fuisset, huic uni forsan potui succumbere culpae. Anna fatebor enim miseri post fata Sychaei 4.20 coniugis et sparsos fraterna caede penatis solus hic inflexit sensus animumque labantem impulit. agnosco veteris vestigia flammae. sed mihi vel tellus optem prius ima dehiscat vel pater omnipotens adigat me fulmine ad umbras, pallentis umbras Erebo noctemque profundam, ante, pudor, quam te violo aut tua iura resolvo. ille meos, primus qui me sibi iunxit, amores abstulit; ille habeat secum servetque sepulcro.' sic effata sinum lacrimis implevit obortis. Anna refert: 'o luce magis dilecta sorori, solane perpetua maerens carpere iuventa nec dulcis natos Veneris nec praemia noris? id cinerem aut manis credis curare sepultos? esto: aegram nulli quondam flexere mariti, non Libyae, non ante Tyro; despectus Iarbas ductoresque alii, quos Africa terra triumphis dives alit: placitone etiam pugnabis amori? nec venit in mentem quorum consederis arvis? hinc Gaetulae urbes, genus insuperabile bello, 4.40 et Numidae infreni cingunt et inhospita Syrtis; hinc deserta siti regio lateque furentes Barcaei. quid bella Tyro surgentia dicam germanique minas? dis equidem auspicibus reor et Iunone secunda hunc cursum Iliacas vento tenuisse carinas. quam tu urbem, soror, hanc cernes, quae surgere regna coniugio tali. Teucrum comitantibus armis Punica se quantis attollet gloria rebus. tu modo posce deos veniam, sacrisque litatis indulge hospitio causasque innecte morandi, dum pelago desaevit hiems et aquosus Orion, quassataeque rates, dum non tractabile caelum.' Se non mi stesse fisso ed immobile in cuore di non volermi unire a nessuno col vincolo cinuigale, dopo che il primo amore mi lasciò tradita con la morte; se non avessi disgusto per il rito di nozze, forse avrei potuto cedere a quest’unica colpa. Anna, lo confesserò, dopo i destini del povero marito Sicheo ed i penati dispersi dalla strage del fratello solo costui piegò i sentimenti e scosse il cuore che vacilla. Conosco i segni della antica fiamma. Ma per me vorrei o che prima la terra si spalanchi infima o il oadreonnipotente mi cacci col fulmine alle ombre, le pallide ombre nellErebo e la notte profonda, prima che violi, Pudore, o dissolva le tue leggi. Lui i miei amori, lui che per primo a sé mi unì, prese; lui li tenga con sé e li serbi nel sepolcro” Espressasi così, riempì il seno di lacrime dirotte. Anna riprende:”Oh più cara della luce, per tua sorella, forse sola soffrendo sarai divorata per tutta la giovinezza né conoscerai i dolci figli ed i regali di Venere? Credi che questo ami la cenere ed i mani sepolti? Sia: un tempo nessun marito piegò l’addolorata, non in Libia, non prima a Tiro: Iarba respinto e gli altri principi, che l’Africa, terra ricca di trionfi, alimenta: forse contrasterai ad un amore gradito? Né viene in mente nei campi di chi dimori? Di qui città getule, stirpe insuperabile in guerra, ti cingono e indomiti Numidi e la Sirte inospitale; di là una regione deserta per sete ed i furibondi Barcei. Perché nominare le guerre nascenti da Tiro e le minacce del fratello? Certamente con gli dei favorevoli e Giunone concorde credo che le navi di Ilio col venti ha tenuto questa rotta. Quale città, sorella, tu vedrai sorgere, questa, e che regni con tale unione! Alleandosi le armi dei Teucri, la gloria Punica a quali imprese si innalzerà! Tu intanto chiedi aiuto agli dei, celebrati i sacrifici, accorda l’ospitalità ed inventa motivi per fermarsi, mentre sul mare infuria l’inverno ed il piovoso Orione, e le navi sconquassate, mentre il clima è intrattabile.” DE DIDONE AMORE INCENSA (4.54-88) L'AMORE DI DIDONE ( 4. 54 -89) His dictis impenso animum flammavit amore 4.54 spemque dedit dubiae menti solvitque pudorem. principio delubra adeunt pacemque per aras exquirunt; mactant lectas de more bidentis legiferae Cereri Phoeboque patrique Lyaeo, Iunoni ante omnis, cui vincla iugalia curae. ipsa tenens dextra pateram pulcherrima Dido candentis vaccae media inter cornua fundit, aut ante ora deum pinguis spatiatur ad aras, instauratque diem donis, pecudumque reclusis pectoribus inhians spirantia consulit exta. heu, vatum ignarae mentes. quid vota furentem, quid delubra iuvant? est mollis flamma medullas interea et tacitum vivit sub pectore vulnus. uritur infelix Dido totaque vagatur urbe furens, qualis coniecta cerva sagitta, quam procul incautam nemora inter Cresia fixit 4.70 pastor agens telis liquitque volatile ferrum Con tali parole infiammò l’animo di intenso amore e diese speranza al cuore dubbioso e dissolse il pudore. Prima visitano i templi ed implorano pace attorno agli altari; sacrifican pecore scelte di rito per Cerere legislatrice e per Febo e per ilpadre Lieo, per Giunone fratutti, cui stanno acuore i vincoli coniugali. Lei, la bellissima Didone, tenendola con la destra, versa la coppa tra le corna d’una candida vacca, o presso le statue degli dei si aggira tra carichi altari, ed inizia il giorno con doni, e nei petti squarciati degli animali, ansiosa consulta le viscere palpitanti. Ahi, mente ignara degli indovini! A che giovano i voti ad una folle, a che i templi?La fiamma divora le molli midolla intanto e tacita vive sotto il petto la ferita. Si brucia l’infelice Didone e vaga pazza per tutta la città, quale cerbiatta colpita da freccia, che da lontano un pastore, ignaro, cacciando con armi, incauta trafisse tra i boschi cretesi e lasciò il ferro nescius: illa fuga silvas saltusque peragrat Dictaeos; haeret lateri letalis harundo. nunc media Aenean secum per moenia ducit Sidoniasque ostentat opes urbemque paratam, incipit effari mediaque in voce resistit; nunc eadem labente die convivia quaerit, Iliacosque iterum demens audire labores exposcit pendetque iterum narrantis ab ore. post ubi digressi, lumenque obscura vicissim luna premit suadentque cadentia sidera somnos, sola domo maeret vacua stratisque relictis incubat. illum absens absentem auditque videtque, aut gremio Ascanium genitoris imagine capta detinet, infandum si fallere possit amorem. non coeptae adsurgunt turres, non arma iuventus exercet portusve aut propugnacula bello tuta parant: pendent opera interrupta minaeque murorum ingentes aequataque machina caelo. alato: ella in fuga percorre le selve e le gole dittee; la punta letale aderisce nel fianco. Ora conduce Enea con sé in mezzo alle mura ed ostenta i beni sidonii e la città pronta, inizia a dire e si blocca in mezzo alla frase; ora tramontando il giorno chiede uguali conviti, e di nuovo invoca di ascoltare, pazza, i dolori di Ilio e di nuovo pende dalla bocca del narratore. Poi quando, divisi, anche la luna oscurata a sua volta copre la luce e le stelle tramontando invitano ai sogni, sola geme nella vuota reggia e sui tappeti abbandonati si sdraia. Pur lontana, lui lontano lo ode e lo vede, o trattiene Ascanio in grembo, presa dall’immagine del padre, se mai potesse ingannare l’indicibile amore. Le torri iniziate non s’alzano, la gioventù non s’allena alle armi o non preparano i porti le difese sicure per la guerra: pendono le opere interrotte e minacce ingenti di muri ed una macchina eguagliata al cielo. DE IUNONIS ET VENERIS FOEDERE (4.90-128) PATTO TRA GIUNONE E VENERE (4. 90 -128) Quam simul ac tali persensit peste teneri 4.90 cara Iovis coniunx nec famam obstare furori, talibus adgreditur Venerem Saturnia dictis: 'egregiam vero laudem et spolia ampla refertis tuque puerque tuus magnum et memorabile numen, una dolo divum si femina victa duorum est. nec me adeo fallit veritam te moenia nostra suspectas habuisse domos Karthaginis altae. sed quis erit modus, aut quo nunc certamine tanto? quin potius pacem aeternam pactosque hymenaeos exercemus? habes tota quod mente petisti: ardet amans Dido traxitque per ossa furorem. communem hunc ergo populum paribusque regamus auspiciis; liceat Phrygio servire marito dotalisque tuae Tyrios permittere dextrae.' Olli sensit enim simulata mente locutam, quo regnum Italiae Libycas averteret oras sic contra est ingressa Venus: 'quis talia demens abnuat aut tecum malit contendere bello? si modo quod memoras factum fortuna sequatur. sed fatis incerta feror, si Iuppiter unam 4.110 esse velit Tyriis urbem Troiaque profectis, miscerive probet populos aut foedera iungi. tu coniunx, tibi fas animum temptare precando. perge, sequar.' tum sic excepit regia Iuno: 'mecum erit iste labor. nunc qua ratione quod instat confieri possit, paucis adverte docebo. venatum Aeneas unaque miserrima Dido in nemus ire parant, ubi primos crastinus ortus extulerit Titan radiisque retexerit orbem. his ego nigrantem commixta grandine nimbum, dum trepidant alae saltusque indagine cingunt, desuper infundam et tonitru caelum omne ciebo. diffugient comites et nocte tegentur opaca: speluncam Dido dux et Troianus eandem devenient. adero et, tua si mihi certa voluntas, conubio iungam stabili propriamque dicabo. hic hymenaeus erit.' non adversata petenti adnuit atque dolis risit Cytherea repertis. Ma appena s’accorse la cara consorte di Giove che ella era posseduta da tale peste e l’onore non bloccava la follia, la Saturnia affronta Venere con tali parole: “Davvero enorme gloria e ricchi bottini riportate sia tu che il tuo fanciullo, grande e momorabile potenza, se una donna, da sola fu vinta dall’inganno di due dei! Né proprio mi inganno che tu temendo le nostre mura Abbia stimato sospette le case della grande Cartagine. Ma quale sarà la regola o dove adesso, con sì grave rivalità? Perché piuttosto non concludiamo eterna pace e nozze pattuite?Hai ciò che con tutto il cuore cercasti: Brucia Didone amante ed ha tirato la follia fin al midollo. Guidiamo dunque questo comune popolo con uguali protezioni; possa servire a marito frigio e affidare alla tua destra i Tirii in dote.” Capì che le aveva parlato con mente ipocrita, per volgere il regno d’Italia alle spiagge libiche, così di rimando Venere rispose: “ Chi pazza rifiuterebbe tali cose o preferirebbe contendere in guerra con te? Purchè la sorte favorisca l’evento che tu ricordi. Ma son mossa incerta per i fati, se Giove voglia che ci sia una sola città per i Tirii e gli esuli da Troia, o approvi che i popoli si mischino o uniscano alleanze. Tu da consorte, per te è possibile prgando tentarne il cuore. Va’ avanti, seguirò”.Allora così riprese la regale Giunone: “Per me sarà questo impegno. Ora in che modo si possa concludere quello che incombe, acolta, ti insegnerò. Enea e insieme l’infelicissima Didone si preparano ad andare a caccia nel bosco, quando il Sole di domani alzerà i primi inizi e ricoprirà di raggi il mondo. Su di essi io dall’alto rovescerò una oscurante nube, con mista grandine, mentre i battitori s’affannano e cingon le gole con la rete e muoverò tutto il cielo col tuono. Scapperanno i compagni e saran coperti di opaca notte: Didone ed il capo troiano giungeranno alla stessa spelonca. Presenzierò, e se la tua volontà mi è garantita, li uniro si stabile unione e la dichiarerò sua. Qui ci sarà Imeneo.” Senza opporsi alla richiedente annuì e Citerea rise per gli inganni inventati. DE DOLOSA VENATIONE (4.129-159) LA CACCIA INSIDIOSA ( 4. 129 - 159) Oceanum interea surgens Aurora reliquit. 4.129 it portis iubare exorto delecta iuventus, retia rara, plagae, lato venabula ferro, Massylique ruunt equites et odora canum vis. reginam thalamo cunctantem ad limina primi Poenorum exspectant, ostroque insignis et auro stat sonipes ac frena ferox spumantia mandit. tandem progreditur magna stipante caterva Sidoniam picto chlamydem circumdata limbo; cui pharetra ex auro, crines nodantur in aurum, aurea purpuream subnectit fibula vestem. nec non et Phrygii comites et laetus Iulus 4.140 incedunt. ipse ante alios pulcherrimus omnis infert se socium Aeneas atque agmina iungit. qualis ubi hibernam Lyciam Xanthique fluenta deserit ac Delum maternam invisit Apollo instauratque choros, mixtique altaria circum Cretesque Dryopesque fremunt pictique Agathyrsi; ipse iugis Cynthi graditur mollique fluentem fronde premit crinem fingens atque implicat auro, tela sonant umeris: haud illo segnior ibat Aeneas, tantum egregio decus enitet ore. postquam altos ventum in montis atque invia lustra, ecce ferae saxi deiectae vertice caprae decurrere iugis; alia de parte patentis transmittunt cursu campos atque agmina cervi pulverulenta fuga glomerant montisque relinquunt. at puer Ascanius mediis in vallibus acri gaudet equo iamque hos cursu, iam praeterit illos, spumantemque dari pecora inter inertia votis optat aprum, aut fulvum descendere monte leonem. Intanto Aurora alzandosi lasciò Oceano. La gioventù scelta, spuntato il raggio, esce dalle porte. Reti rade, lacci, spiedi da caccia ddi ferro largo, cavalieri massili e l’irruenza fiutante dei cani irrompono. I caoi dei Fenici aspettano sulle soglie la regina che si attarda in camera, bello di porpora e d’oro sta lo scalpitante e morde fiero i morsi spumegganti. Finalmente avanza, accalcandosi una grande schiera, avvolta in clamide sidonia con orlo ricamato; ha una faretra d’oro, i capelli si annodan nell’oro, una fibbia d’oro allaccia la veste purpurea. Pure i compagni frigi ed il raggiante Iulo avanzano. Lo stesso Enea il più bello di tutti gli altri si offre come compagno ed unisce le schiere. Quale Apollo quando lascia l’invernale Licia e le onde di Xanto e rivede la materna Delo ed inizia le danze, ed uniti Cretesi e Driopi ed i dipinti Agatirsi s’agitano attorno agli altari; egli avanza sui gioghi del Cinto e blocca la chioma fluente con tenero ramo aggiustandola e l’annoda nell’oro, le frecce risuonano sulle spalle: non più lento di lui andava Enea, sì gran bellezza risalta sul nobile volto. Come si giunse sugli alti monti e le impervie tane, ecco selvatiche capre lanciate dalla cima della rupe corsero giù dai gioghi; da un’altra parte i cervi attraversano le piane aperte e formano colla fuga schiere polverose e lasciano i monti. Ma il piccolo Ascanio in mezzo alle valli gode per il fiero cavallo ed ora sorpassa questi, ora quelli al galoppo e brama con voti che si offra tra i timidi branchi uno spumante cinghiale o che scenda dal monte un rosso leone. DE SECRETO CONUBIO. DE FAMA (4.160-197) LE NOZZE SEGRETE ( 4.160- 197) Interea magno misceri murmure caelum 4.160 incipit, insequitur commixta grandine nimbus, et Tyrii comites passim et Troiana iuventus Dardaniusque nepos Veneris diversa per agros tecta metu petiere; ruunt de montibus amnes. speluncam Dido dux et Troianus eandem deveniunt. prima et Tellus et pronuba Iuno dant signum; fulsere ignes et conscius aether conubiis summoque ulularunt vertice Nymphae. ille dies primus leti primusque malorum causa fuit; neque enim specie famave movetur nec iam furtivum Dido meditatur amorem: coniugium vocat, hoc praetexit nomine culpam. Extemplo Libyae magnas it Fama per urbes, Fama, malum qua non aliud velocius ullum: mobilitate viget virisque adquirit eundo, parva metu primo, mox sese attollit in auras ingrediturque solo et caput inter nubila condit. illam Terra parens ira inritata deorum extremam, ut perhibent, Coeo Enceladoque sororem progenuit pedibus celerem et pernicibus alis, 4.180 monstrum horrendum, ingens, cui quot sunt corpore plumae, Intanto il cielo comincia turbarsi con un gran brontolìo, avanza una nube con mista grandine, ed i compagni tirii e la gioventù troiana ed il dardanio nipote di Venere dappertutto con paura per i campi cercarono diversi ripari; torrenti corron dai monti. Alla stessa spelonca giungono Didone ed il capo troiano. Sia la Terra per prima sia Giunone pronuba danno il segnale; rifulsero vampe e l’etere complice nell’unione e le Ninfe ulularon sulla cime del monte. Quel giorno fu il primo della morte e per primo fu la causa dei mali; infatti non è distolta da decoro o fama Didone, né medita un amore furtivo: lo chiama connubio, con tal nome nascose la colpa. Subito Fama va per le grandi città di Libia, Fama, male di cui nessun altro è più veloce: si rafforza colla mobilità ed acquista forze andando, piccola alla prima paura, poi s’innalza nell’aria, ed avanza sul suolo, ma nasconde il capo tra le nubi. La Madre Terra, irritata dall’ira degli dei, la generò, come raccontano, ultima sorella di Ceo ed Encelado, veloce a piedi e con ali infaticabili, mosro orrendo, enorme, quante ha penne nel corpo, tot vigiles oculi subter mirabile dictu, tot linguae, totidem ora sonant, tot subrigit auris. nocte volat caeli medio terraeque per umbram stridens, nec dulci declinat lumina somno; luce sedet custos aut summi culmine tecti turribus aut altis, et magnas territat urbes, tam ficti pravique tenax quam nuntia veri. haec tum multiplici populos sermone replebat gaudens, et pariter facta atque infecta canebat: venisse Aenean Troiano sanguine cretum, cui se pulchra viro dignetur iungere Dido; nunc hiemem inter se luxu, quam longa, fovere regnorum immemores turpique cupidine captos. haec passim dea foeda virum diffundit in ora. protinus ad regem cursus detorquet Iarban incenditque animum dictis atque aggerat iras. tanti sotto sono gli occhi vigili, mirabile a dirsi, tante le lingue, altrettante bocche risuonano,tante orecchie drizza. Vola di notte nel mezzo di cielo e terra nell’ombra stridendo, né abbassa gli occhi nel dolce sonno; con la luce sta sentinella o in cima alla sommità del tetto o sull’alte torri, e terrorizza le grandi città, tenace portatrice di falso e di male che di vero. Costei allora riempiva i popoli di molteplice chiacchiera godendo e parimenti decantava cose fatte e non fatte: esser giunto Enea, nato da sangue troiano, cui la bella Didone si degna di unirsi come a marito; ora durante l’inverno, quanto è lungo, si tengon caldi nel lusso imemori dei regni e rapiti da turpe passione. Questo qua e là la sporca dea diffonde sulle bocche degli uomini. Poi storce i passi verso il re Iarba gli incendia cil cuore con le dicerie ed accumula le ire. DE IARBAE IRA (4.198-228) IL RE IARBA SDEGNATO (4.198-218) Hic Hammone satus rapta Garamantide nympha 4.198 templa Iovi centum latis immania regnis, centum aras posuit vigilemque sacraverat ignem, excubias divum aeternas, pecudumque cruore pingue solum et variis florentia limina sertis. isque amens animi et rumore accensus amaro dicitur ante aras media inter numina divum multa Iovem manibus supplex orasse supinis: 'Iuppiter omnipotens, cui nunc Maurusia pictis gens epulata toris Lenaeum libat honorem, aspicis haec? an te, genitor, cum fulmina torques nequiquam horremus, caecique in nubibus ignes terrificant animos et inania murmura miscent? femina, quae nostris errans in finibus urbem exiguam pretio posuit, cui litus arandum cuique loci leges dedimus, conubia nostra reppulit ac dominum Aenean in regna recepit. et nunc ille Paris cum semiviro comitatu, Maeonia mentum mitra crinemque madentem subnexus, rapto potitur: nos munera templis quippe tuis ferimus famamque fovemus inanem.' Questi nato da Ammone e dalla ninfa rapita Garamantide creò per Giove cento immensi templi nei vasti regni, cento altari e aveva dedicato il fuoco vigile, eterne guardie degli dei, un suolo ricco di sangue di mandrie ed ingressi fiorenti di varie ghirlande. E lui pazzo in cuore e accesso dall’amara diceria, si dice, avesse pregato molto Giove supplicando con mani alzate davanti agli altari in mezzo alle immagini degli dei: Giove onnipotente, cui ora il popolo marusio banchettando su ricamati letti liba l’offerta lenea, vedi questo? Forse, padre, quando lanci i fulmini, invano ti temiamo, vampe cieche tra le nubi atterriscono gli animi producono vuoti mormorii? Una donna, che errando creò nei nostri paesi una piccola città col danaro, cui concedemmo il litorale da arare, cui pure le leggi del luogo, respinse le nostre nozze ed accolse come signore Enea nei regni. Ed ora quel Paride con un codazzo effeminato, allacciando il mento e la chioma fradicia con mitra meonia, è padrone del furto: noi davvero ai tuoi templi portiamo doni e nutriamo un culto vuoto?” DE IOVIS IUSSU (4.219-295) ORDINI DI GIOVE AD ENEA (4.219 -295) Talibus orantem dictis arasque tenentem audiit Omnipotens, oculosque ad moenia torsit 4.220 regia et oblitos famae melioris amantis. tum sic Mercurium adloquitur ac talia mandat: 'vade age, nate, voca Zephyros et labere pennis Dardaniumque ducem, Tyria Karthagine qui nunc exspectat fatisque datas non respicit urbes, adloquere et celeris defer mea dicta per auras. non illum nobis genetrix pulcherrima talem promisit Graiumque ideo bis vindicat armis; sed fore qui gravidam imperiis belloque frementem Italiam regeret, genus alto a sanguine Teucri proderet, ac totum sub leges mitteret orbem. si nulla accendit tantarum gloria rerum nec super ipse sua molitur laude laborem, Ascanione pater Romanas invidet arces? Lo sentì che pregava con tali parole e tenendo gli altari l’Onnipotente, storse gli occhi alle mura regali ed agli amanti dimentichi di fama migliore. Allora così parla a Mercurio e questo gli affida: “Su, va’, figlio, chiama gli Zefiri e scendi a volo e parla al capo dardanio, che ora aspetta nella tiria Cartagine e non guarda alle città concesse dai fati e riferisci veloce le mie parole nel cielo. Non ce lo promise tale la bellissima madre e lo protegge perciò due volte dall’armi dei Grai; ma che guidasse l’Italia gravida di potenze e fremente di guerra, che propagasse la stirpe dal grande sangue di Teucro e mettesse sotto leggi il mondo intero. Se nessuna gloriadi sì grandi imprese lo accende né lui si smuove all’impegno per il suo onore, come padre invidia forse ad Ascanio le rocche romane? quid struit? aut qua spe inimica in gente moratur nec prolem Ausoniam et Lavinia respicit arva? naviget. haec summa est, hic nostri nuntius esto.' Dixerat. ille patris magni parere parabat imperio; et primum pedibus talaria nectit aurea, quae sublimem alis sive aequora supra 4.240 seu terram rapido pariter cum flamine portant. tum virgam capit: hac animas ille evocat Orco pallentis, alias sub Tartara tristia mittit, dat somnos adimitque, et lumina morte resignat. illa fretus agit ventos et turbida tranat nubila. iamque volans apicem et latera ardua cernit Atlantis duri caelum qui vertice fulcit, Atlantis, cinctum adsidue cui nubibus atris piniferum caput et vento pulsatur et imbri, nix umeros infusa tegit, tum flumina mento praecipitant senis, et glacie riget horrida barba. hic primum paribus nitens Cyllenius alis constitit; hinc toto praeceps se corpore ad undas misit avi similis, quae circum litora, circum piscosos scopulos humilis volat aequora iuxta. haud aliter terras inter caelumque volabat litus harenosum ad Libyae, ventosque secabat materno veniens ab avo Cyllenia proles. ut primum alatis tetigit magalia plantis, Aenean fundantem arces ac tecta novantem 4.260 conspicit. atque illi stellatus iaspide fulva ensis erat Tyrioque ardebat murice laena demissa ex umeris, dives quae munera Dido fecerat, et tenui telas discreverat auro. continuo invadit: 'tu nunc Karthaginis altae fundamenta locas pulchramque uxorius urbem exstruis? heu, regni rerumque oblite tuarum. ipse deum tibi me claro demittit Olympo regnator, caelum et terras qui numine torquet, ipse haec ferre iubet celeris mandata per auras: quid struis? aut qua spe Libycis teris otia terris? si te nulla movet tantarum gloria rerum [nec super ipse tua moliris laude laborem,] Ascanium surgentem et spes heredis Iuli respice, cui regnum Italiae Romanaque tellus 4.280 debetur.' tali Cyllenius ore locutus mortalis visus medio sermone reliquit et procul in tenuem ex oculis evanuit auram. At vero Aeneas aspectu obmutuit amens, arrectaeque horrore comae et vox faucibus haesit. ardet abire fuga dulcisque relinquere terras, attonitus tanto monitu imperioque deorum. heu quid agat? quo nunc reginam ambire furentem audeat adfatu? quae prima exordia sumat? atque animum nunc huc celerem nunc dividit illuc in partisque rapit varias perque omnia versat. haec alternanti potior sententia visa est: Mnesthea Sergestumque vocat fortemque Serestum, classem aptent taciti sociosque ad litora cogant, arma parent et quae rebus sit causa novandis dissimulent; sese interea, quando optima Dido nesciat et tantos rumpi non speret amores, temptaturum aditus et quae mollissima fandi tempora, quis rebus dexter modus. ocius omnes imperio laeti parent et iussa facessunt. Che combina? O con quale mira si ferma tra gente nemica e non guarda alla prole ausonia ed ai campi di Lavinio? Navighi! Questa è la conclusione, questo sia il nostro avviso”. Aveva sentenziato. Egli si preparava ad ubidire all’ordine del gran padre; e prima si allaccia i calzari d’oro ai piedi, che lo portano altissimo con le ali sia sopra le acque e la terra ugualmente con veloce soffio. Allora prende la verga: con questa egli richiama le anime pallide dall’Orco, altre le invia sotto i tristi Tartari, dà i sonni e li toglie, e libera gli occhi dalla morte. Munendosi di essa spinge i venti e trapassa le torbide nuvole. Ormai volando vede la vetta ed i fianchi ripidi del duro Atlante che regge col capo il cielo, di Atlante, cui la testa ricca di pini frequentemente è cinta di nere nubi ed è battuta da vento e da pioggia, la neve scesa copre le spalle, poi fiumi precipitano dal mento del vecchio e l’ispida barba s’irrigidisce pel ghiaccio. Qui dapprima il Cillenio splendente si fermò con l’ali appaiate; di qui con tutto il corpo si lanciò capofitto nell’onde simile ad uccello, che attorno alle spiagge, attorno ai pescosi scogli vola basso vicino alle acque. Non diversamente volava tra cielo e terra verso il lido sabbioso di Libia, e la prole cillenia provenendo dall’avomaterno tagliava i vemti. Appena con le piante alate toccò i sobborghi, vede Enea che fonda le rocche e crea nuove case. Egli aveva pure una spada costellata di rosso diaspro ed un mantello di porpora tiria,che scendeva dalle spalle, splendeva: questo dono l’aveva fatto la ricca Didone e l’aveva trapuntato la stoffa d’oro sottile. Subito l’assale: “ Tu adesso poni le fondamenta della grande Cartagine e ligio alla moglie costruisci una bella città. Ahimè, dimentico del regno e delle tue imprese. Lo stesso re degli dei mi invia dallo splendido Olimpo, lui che con potenza volge cielo e terra, lui ordina di recare questi ordini nei cieli veloci: cosa combini? O con che speranza rovini il tempo in terre libiche? Se non ti smuove nessuna fama di tante imprese né tu affronti l’impegno per la tua gloria, guarda ad Ascanio che cresce ed alle speranze dell’erede Iulo, cui è dovuto il regno d’Italia e la terra Romana.” Dpo aver parlato con tale espressione il Cillenio lasciò le sembianze mortali nel mezzo del discorso e disparve dagli occhi nell’aria leggera. Ma Enea davvero alla vista ammutolì, fuor di sé, e le chiome dritte e la voce s'attaccò alle fauci. Brucia di andarsene in fuga e lasciare le dolci terre, attonito per sì grande monito e ordinedegli dei. Ahi, che fare? Con quale parola osare avvicinare la regina impazzita? Quali iniziative prender per prime? Ed ora divide la mente veloce ora qui ora là la strappa in vari pezzi e si volge dappertutto. A lui altalenante questo parere parve migliore: chiama Mnesteo e Sergesto ed il forte Seresto, zitti allestiscan la flotta e spingan ai lidi i compagni, preparino armi e dissimulino quale sia la causa per cambiare i piani; lui intanto, poiché l'ottima Didone non sa e non spera che siì grandi amori si spezzino, tenterà le strade ed i momenti più teneri di parlare, quale sia il modo adatto alle cose. Subito tutti lieti obbediscano all'ordine ed eseguono i comandi. DE DIDONIS QUAESTU (4.296-330) LAMENTO DI DIDONE (4.296 -330) At regina dolos quis fallere possit amantem? 4.296 praesensit, motusque excepit prima futuros omnia tuta timens. eadem impia Fama furenti detulit armari classem cursumque parari. saevit inops animi totamque incensa per urbem bacchatur, qualis commotis excita sacris Thyias, ubi audito stimulant trieterica Baccho orgia nocturnusque vocat clamore Cithaeron. tandem his Aenean compellat vocibus ultro: 'dissimulare etiam sperasti, perfide, tantum posse nefas tacitusque mea decedere terra? nec te noster amor nec te data dextera quondam nec moritura tenet crudeli funere Dido? quin etiam hiberno moliri sidere classem et mediis properas Aquilonibus ire per altum, 4.310 crudelis? quid, si non arva aliena domosque ignotas peteres, et Troia antiqua maneret, Troia per undosum peteretur classibus aequor? mene fugis? per ego has lacrimas dextramque tuam te quando aliud mihi iam miserae nihil ipsa reliqui, per conubia nostra, per inceptos hymenaeos, si bene quid de te merui, fuit aut tibi quicquam dulce meum, miserere domus labentis et istam, oro, si quis adhuc precibus locus, exue mentem. te propter Libycae gentes Nomadumque tyranni odere, infensi Tyrii; te propter eundem exstinctus pudor et, qua sola sidera adibam, fama prior. cui me moribundam deseris hospes hoc solum nomen quoniam de coniuge restat? quid moror? an mea Pygmalion dum moenia frater destruat aut captam ducat Gaetulus Iarbas? saltem si qua mihi de te suscepta fuisset ante fugam suboles, si quis mihi parvulus aula luderet Aeneas, qui te tamen ore referret, non equidem omnino capta ac deserta viderer.' 4.330 Ma la regina (chi potrebbe ingannare un amante?) presentì, per prima colse i movimenti futuri temendo ogni sicurezza. La stessa empia Fama riferì a lei impazzita, che si allestiva la flotta e si preparava la rotta. Impazza annichilita nel cuore e furiosa per la città smania come baccante, come Tiade scossa, iniziati i riti, quando udito Bacco, le orge triennali la stimolano ed il notturno Citerone la chiama col frastuono. Infine spontaneamente affronta Enea con queste frasi: "Sperasti pure poter dissimulare, perfido, sì gran sacrilegio e zitto allontanarti dalla mia terra? Né ti trattiene il nostro amore né la destra data un giorno né una Didone desinata amorre di morte crudele? Anzi anche con stella invernale allestisci la flotta e ti affrettia ad andare al largo in mezzo agli Aquiloni, crudele? Che? Se non cercassi campi stranieri e case ignote e restasse l'antica Troia, Trioa sarebbe cercata con flotte per il mare ondoso? Forse fuggi me? Io per queste lacrime e la tua destra te, poiché io stessa non lasciai null'altro a me misera, per i nostri vincoli, per le nozze incominciate, se per te meritai bene qualcosa, o per te ci fu qualche mia tenerezza, abbi pietà d'una casa che crolla e cancella, ti prego, se ancora c'è un posto per le preghiere, questa idea. A causa di te i popoli libici ed i tiranni dei Nomadi mi odiano, contrari i Tirii; proprio a causa di te fu estinto il pudore ela fama per prima, per la quale io sola salivo alle stelle. A chi mi abbandoni moribonda, ospite, solo questo nome da un marito mi resta? Che aspetto? Forse fin che il fratello Pigmalione distrugga le mie mura o il getulo Iarba mi porti prigioniera? Almeno se prima della fuga mi fosse nato da te un figlio, se un piccolo Enea mi giocasse nella reggia, che ti richiamasse col volto, nom mi sembrerei del tutto delusa e abbandonata" DE AENEAE RESPONSO (4.331-461) LA RISPOSTA DI ENEA(4.331- 361) Dixerat. ille Iovis monitis immota tenebat lumina et obnixus curam sub corde premebat. tandem pauca refert: 'ego te, quae plurima fando enumerare vales, numquam, regina, negabo promeritam, nec me meminisse pigebit Elissae dum memor ipse mei, dum spiritus hos regit artus. pro re pauca loquar. neque ego hanc abscondere furto speravi ne finge fugam, nec coniugis umquam praetendi taedas aut haec in foedera veni. me si fata meis paterentur ducere vitam auspiciis et sponte mea componere curas, urbem Troianam primum dulcisque meorum reliquias colerem, Priami tecta alta manerent, et recidiva manu posuissem Pergama victis. sed nunc Italiam magnam Gryneus Apollo, Italiam Lyciae iussere capessere sortes; hic amor, haec patria est. si te Karthaginis arces Phoenissam Libycaeque aspectus detinet urbis, quae tandem Ausonia Teucros considere terra Aveva detto. Egli teneva gli occhi immobili agli ordini di Giove e sforzandosi premeva il dolore dentro il cuore. Finalmente proferisce poche cose: "Io mai negherò che tu hai meriti, i maggiori che parlando sei in grado di enumerare, o regina, né mi rincrescerà ricordarmi di Elissa, fin che io stesso sia memore di me, fin che lo spirito regga queste membra. Per il fatto dirò poco. Né io sperai nasconder con frode questa fuga, non credere, né mai ho alzato fiaccole di marito o venni a tali patti. Io se i fati permettessero di condurre la vita secondo miei desideri e e calmare gli affanni di mia scelta, anzitutto onorerei la città troiana ed i dolci resti dei miei, si manterrebbero le alte regge di Priamo, e con mano ostinata avrei rifatto Pergamo per i vinti. Ma ora Apollo grineo e gli oracoli dei Licia mi han comandato di raggiungere Italia; questo il mio amore, questa è la mia patria. Se le rocche di Cartagine e la vista d'una città libica trattiene te, Fenicia, quale invidia c'è che finalmente i Teucri si fermino su terra invidia est? et nos fas extera quaerere regna. 4.350 me patris Anchisae, quotiens umentibus umbris nox operit terras, quotiens astra ignea surgunt, admonet in somnis et turbida terret imago; me puer Ascanius capitisque iniuria cari, quem regno Hesperiae fraudo et fatalibus arvis. nunc etiam interpres divum Iove missus ab ipso testor utrumque caput celeris mandata per auras detulit: ipse deum manifesto in lumine vidi intrantem muros vocemque his auribus hausi. desine meque tuis incendere teque querelis; Italiam non sponte sequor.' ausonia? E' fato che anche noi cerchiamo regni stranieri. Me terrorizza la sconvolta immagine del padre Anchise e mi ammonisce in sogno, quando, piovendo le ombre, la notte ricopre le terre, quando gli astri ignei sorgono; Me, pure, i piccolo Ascanio ed il torto del caro volto che defraudo del regno d'Esperia e dei campi fatali. Ora anche l'interprete degli dei mandato dallo stesso Giove, lo giuro sul capo d'entrambi, inviò ordini attraverso i cieli veloci: io stesso vidi il dio in chiara visione che penetrava le mura e ne assorbii la voce con queste orecchie. Smetti di incendiare me e te coi tuoi pianti; l'Italia la inseguo non spontaneamente." DE REGINAE DIDONIS DESPERATIONE (4.362-392) DISPERAZIONE DI DIDONE ( 4. 362 -392) Talia dicentem iamdudum aversa tuetur 4.362 huc illuc volvens oculos totumque pererrat luminibus tacitis et sic accensa profatur: 'nec tibi diva parens generis nec Dardanus auctor, perfide, sed duris genuit te cautibus horrens Caucasus Hyrcanaeque admorunt ubera tigres. nam quid dissimulo aut quae me ad maiora reservo? num fletu ingemuit nostro? num lumina flexit? num lacrimas victus dedit aut miseratus amantem est? quae quibus anteferam? iam iam nec maxima Iuno nec Saturnius haec oculis pater aspicit aequis. nusquam tuta fides. eiectum litore, egentem excepi et regni demens in parte locavi. 4,374 amissam classem, socios a morte reduxi heu furiis incensa feror: nunc augur Apollo, nunc Lyciae sortes, nunc et Iove missus ab ipso interpres divum fert horrida iussa per auras. scilicet is superis labor est, ea cura quietos sollicitat. neque te teneo neque dicta refello: 4.380 i, sequere Italiam ventis, pete regna per undas. spero equidem mediis, si quid pia numina possunt, supplicia hausurum scopulis et nomine Dido saepe vocaturum. sequar atris ignibus absens et, cum frigida mors anima seduxerit artus, omnibus umbra locis adero. dabis, improbe, poenas. audiam et haec Manis veniet mihi fama sub imos.' his medium dictis sermonem abrumpit et auras aegra fugit seque ex oculis avertit et aufert, linquens multa metu cunctantem et multa parantem dicere. suscipiunt famulae conlapsaque membra marmoreo referunt thalamo stratisque reponunt. Girata ormai lo guarda dir tali cose girando qua e là con gli occhi e tutto lo squadra con sguardi muti e così accesa prorompe: "Né una dea ti fu genitrice né Dardano capostipite, perfido, ma ti generò da duri macigni l'orrendo Caucaso e tigri ircane offriron le mammelle. Ma che dissimulo o a quali cose maggiori mi riservo? Forse che gemette al nostro pianto? Forse chinò gli sguardi? Forse, vinto, versò lacrime o commiserò l'amante? Cosa opporrò acosa? Ormai neppure la massima Giunone né il padre saturnio guarda questo con occhi giusti. In nessun luogo lealtà sicura. L'ho accolto buttato sul lido, bisognoso ed io pazza lo misi a parte del regno. Riportai la flotta perduta ed i compagni da morte. Ahi, incendiata dalle furie son portata..: ora Apollo augure, ora i responsi di Licia, ora anche l'interprete degli dei mandato dallo stesso Giove porta per i cieli i comandi. Senz'altro questa è la pena per i celesti, tale affanno affatica i tranquilli. Né ti trattengo né ribatto le parole: Va, insegui coi venti l'Italia, cerca regni attraverso le onde. Spero davvero che in mezzo a scogli, se le pie preghiere posson qualcosa, berrai i supplizi e spesso chiamerai per nome "Didone!". Assente t'inseguirò con neri fuochi e, quando la morte separerà le membra dall'anima, io, ombra sarò in tutti i luoghi. Pagherai, malvagio, il fio. Sentirò anche sotto i profondi Mani verrà tale notizia". Con queste parole ruppe a metà il discorso ed i cieli fugge, malata, e si fira e si toglie dagli occhi, lasciandolo molto tentennante di paura e preparandosi a dire molto: la sorreggono le ancelle e riportano le membra crollate sul letto di marmo e le ripongono sui cuscini. DE AENEAE APPARATU AD DISCESSUM (4.393-407) PREPARATIVI PER LA PARTENZA (4. 393 - 407) At pius Aeneas, quamquam lenire dolentem 4.393 solando cupit et dictis avertere curas, multa gemens magnoque animum labefactus amore iussa tamen divum exsequitur classemque revisit. tum vero Teucri incumbunt et litore celsas deducunt toto navis. natat uncta carina, frondentisque ferunt remos et robora silvis infabricata fugae studio. migrantis cernas totaque ex urbe ruentis: Ma il pio Enea, benchè brami lenire la dolente consolandola e allontanare con parole gli affanni, molto gemendo travolto nell'animo dal grande amore esegue tuttavia i comandi degli dei e rivisita la flotta. Allora davvero i Teucri lavorano e portan le alte navi su tutto il lido. Galleggia la carena unta, e portano remi frondosi dai boschi e tavole non lavorateper la smania di fuga. Li vedresti migrare e correre da tutta la città: ac velut ingentem formicae farris acervum cum populant hiemis memores tectoque reponunt, it nigrum campis agmen praedamque per herbas convectant calle angusto; pars grandia trudunt obnixae frumenta umeris, pars agmina cogunt castigantque moras, opere omnis semita fervet. e come quando le formiche saccheggiano un gran mucchio di farro memori dell'inverno e lo ripongono in casa, va per i campi la nera schiera e trascinano la preda tra l'erbe per angusto sentiero; parte spingono enormi grani portandoli sulle spalle, parte spingono le schiere e sgridano le pigre, tutta la strada ferve di lavoro. DE EXTREMO DIDONIS INCEPTO (4.408-449) ULTIMO TENTATIVO DI DIDONE ( 4.408- 454) quis tibi tum, Dido, cernenti talia sensus, 4.408 quosve dabas gemitus, cum litora fervere late prospiceres arce ex summa, totumque videres misceri ante oculos tantis clamoribus aequor. improbe Amor, quid non mortalia pectora cogis. ire iterum in lacrimas, iterum temptare precando cogitur et supplex animos summittere amori, ne quid inexpertum frustra moritura relinquat. 'Anna, vides toto properari litore circum: undique convenere; vocat iam carbasus auras, puppibus et laeti nautae imposuere coronas. hunc ego si potui tantum sperare dolorem, et perferre, soror, potero. miserae hoc tamen unum 4.420 exsequere, Anna, mihi; solam nam perfidus ille te colere, arcanos etiam tibi credere sensus; sola viri mollis aditus et tempora noras. i, soror, atque hostem supplex adfare superbum: non ego cum Danais Troianam exscindere gentem Aulide iuravi classemve ad Pergama misi, nec patris Anchisae cinerem manisve revelli: cur mea dicta negat duras demittere in auris? quo ruit? extremum hoc miserae det munus amanti: exspectet facilemque fugam ventosque ferentis. non iam coniugium antiquum, quod prodidit, oro, nec pulchro ut Latio careat regnumque relinquat: tempus inane peto, requiem spatiumque furori, dum mea me victam doceat fortuna dolere. extremam hanc oro veniam miserere sororis, 4.440 quam mihi cum dederit cumulatam morte remittam.' Talibus orabat, talisque miserrima fletus fertque refertque soror. sed nullis ille movetur fletibus aut voces ullas tractabilis audit; fata obstant placidasque viri deus obstruit auris. ac velut annoso validam cum robore quercum Alpini Boreae nunc hinc nunc flatibus illinc eruere inter se certant; it stridor, et altae consternunt terram concusso stipite frondes; ipsa haeret scopulis et quantum vertice ad auras aetherias, tantum radice in Tartara tendit: haud secus adsiduis hinc atque hinc vocibus heros tunditur, et magno persentit pectore curas; mens immota manet, lacrimae volvuntur inanes. Quale sensazione allora per te, Didone, che osservavi tali cose che gemiti mandavi, spiando dall'alto della rocca attorno animarsi i lidi e vedendo davanti agli occhi tutto il mare sconvolgersi di così alte grida. Malvagio Amore, a cosa non spingi i cuori mortali? Ancora è costretta a gettarsi in lacrime, ancora a tentare supplice, pregando, di soggiogare all'amore i sentimenti, per non lasciare invano qualcosa destinata a morire. "Anna, vedi che ci si affretta attorno a tutto il lido: si son radunati da ogni parte; ormai la vela invoca i venti, e allegri i marinai misero sulle poppe le corone. Se io potei immaginare questo sì gran dolore, sorella, potrò pure sopportarlo. Per me misera tuttavia, Anna, esegui solo questo: quel perfido infatti te sola onorava, a te pure affidava arcani sentimenti; tu sola conoscevi le tenere vie ed i momenti dell'uomo. Va, sorella, e supplice parla al superbo nemico: non io giurai con i Danai di sterminare il popolo troiani in Aulide o mandai a Pergamo la flotta, né violai il cenere o i Mani del padre Anchise: perché rifiuta di accogliere nelle dure orecchie i miei detti? Dove scappa? Dia questo ultimo dono alla misera amante: aspetti una fuga facile e venti che aiutano. Non chiedo più l'antica unione, che tradì, né che si privi del bel Lazio e abbandoni il regno. Chiedo un tempo vuoto, quiete e spazio al furore, fin che la mia sorte mi insegni a soffrire, vinta. Questa ultima grazia prego, abbi pietà della sorella, e se mela concederà la restituirò accresciuta dalla morte." Con tali parole pregava, e la miserrima sorella porta e riporta tali pianti. Ma lui non è smosso da alcun pianto o arrendevole ascolta alcuna espressione; i fati lo vietanoed un dio chiude le calme orecchie dell'eroe. E come quando le Bore alpine gareggiano tra loro a sradicare una forte quercia di annosa forza con soffi ora di qui ora di là; va lo stridore e le alte fronde cospargono la terra, essendo scosso il tronco; lei aderisce ai macigni e quanto colla cima tende ai cieli, altrettanto con la ratice al Tartaro: non diversamente l'eroe è colpito da una parte e dall'altra da frasi continue, e nel gran petto recepisce gli affanni; la mente resta immota, le lacrme scorrono inutili. DE INFELICIBUS DIDONIS FATIS (4.450-473) PRESAGI FUNESTI PER DIDONE ( 4.450- 473) Tum vero infelix fatis exterrita Dido 4.450 mortem orat; taedet caeli convexa tueri. quo magis inceptum peragat lucemque relinquat, vidit, turicremis cum dona imponeret aris, horrendum dictu latices nigrescere sacros Allora davvero l'nfelice Didone, atterruta dai fati prega la morte; l'infastidisce guardare la convessità del cielo. Per concluder meglio il proposito e lasciare la luce, vide, ponedo i doni sugli altari fumanti incenso, (orribile a dirsi) annerirsi le sacre acque ed i vini fusaque in obscenum se vertere vina cruorem; hoc visum nulli, non ipsi effata sorori. praeterea fuit in tectis de marmore templum coniugis antiqui, miro quod honore colebat, velleribus niveis et festa fronde revinctum: hinc exaudiri voces et verba vocantis visa viri, nox cum terras obscura teneret, solaque culminibus ferali carmine bubo saepe queri et longas in fletum ducere voces; multaque praeterea vatum praedicta priorum terribili monitu horrificant. agit ipse furentem 4.465 in somnis ferus Aeneas, semperque relinqui sola sibi, semper longam incomitata videtur ire viam et Tyrios deserta quaerere terra, Eumenidum veluti demens videt agmina Pentheus et solem geminum et duplices se ostendere Thebas, aut Agamemnonius scaenis agitatus Orestes, armatam facibus matrem et serpentibus atris cum fugit ultricesque sedent in limine Dirae. versati cambiarsi in lurido sangue. A nessuno raccontò questa visione, neppure alla stessa sorella. Ancora ci fu nella regga un tempio di marmo del vecchio marito, che venerava con grande onore, addobbato di nivee lane e fronde festiva: di qui sembrò si sentissero voci e parole del marito che chiamava, mentre la notte copriva le terre, ed unico il gufo dai tetti con canto funereo spesso lamentarsi e volgere in pianto lunghi versi; ed inioltre molte predizioni di antichi indovini con terribile monito terrificano. Lo stesso Enea nei sogni crudele tormenta la furiosa, sempre si vede sola, abbandonata, sempre andare per una lunga via, senza seguito, su terra deserta cercare i Tirii, come Penteo, pazzo, vede mostrarsi le schiere delle Eumenidi e doppio sole e doppia Tebe, o come l'agamenninio Oreste spinto sulle scene, quando fugge la madre armata di fiaccole e neri serpenti e le Dire vendicatrici siedono sulla soglia. DE MORTIS APPARATU (4.474-503) PREPARAZIONE DELLA MORTE ( 4. 474 -503) Ergo ubi concepit furias evicta dolore 4.474 decrevitque mori, tempus secum ipsa modumque exigit, et maestam dictis adgressa sororem consilium vultu tegit ac spem fronte serenat: 'inveni, germana, viam gratare sorori quae mihi reddat eum vel eo me solvat amantem. Oceani finem iuxta solemque cadentem ultimus Aethiopum locus est, ubi maximus Atlas axem umero torquet stellis ardentibus aptum: hinc mihi Massylae gentis monstrata sacerdos, Hesperidum templi custos, epulasque draconi quae dabat et sacros servabat in arbore ramos, spargens umida mella soporiferumque papaver. haec se carminibus promittit solvere mentes quas velit, ast aliis duras immittere curas, sistere aquam fluviis et vertere sidera retro, nocturnosque movet Manis: mugire videbis 4.490 sub pedibus terram et descendere montibus ornos. testor, cara, deos et te, germana, tuumque dulce caput, magicas invitam accingier artis. tu secreta pyram tecto interiore sub auras erige, et arma viri thalamo quae fixa reliquit impius exuviasque omnis lectumque iugalem, quo perii, super imponas: abolere nefandi cuncta viri monimenta iuvat monstratque sacerdos.' haec effata silet, pallor simul occupat ora. non tamen Anna novis praetexere funera sacris germanam credit, nec tantos mente furores concipit aut graviora timet quam morte Sychaei. ergo iussa parat. Perciò come accolse le furie, vinta dal dolore, e decise di morire, lei stessa tra sé sceglie tempo e modo, e rivolgendosi con parole alla mesta sorella copre la decisione in volto ed in fronte rasserena speranza. "Trovai, sorella, la via (tallegrati con la sorella), che mi restituisca lui o da lui sciolga me che l'amo. Vicino al confine dell'Oceano ed al sole cadente c'è un luogo, l'ultimo degli Etiopi, dove il massimo Atlante a spalla gira l'asse unito alle ardenti stelle: Di qui mi fu mostrata una sacerdotessa del popolo massilo, custode del tempio delle Esperidi, che dava cibo al drago e conservava sacri rami su di una pianta, spargendo umidi mieli e soporifero papavero. Costei promette con canti di sciogliere le menti, che vuole, anzi di mandare ad altri i duri affanni, fermar l'acque nei fiumi e volgere indietro le stelle, e muove i Mani notturni: vedrai muggire la terra sotto i piedi e gli orni scendere dai monti. Giuro, cara, per gli dei e per te, sorella, e la tua dolce persona, che contro voglia mi accingo ad arti magiche. Tu innalza silenziosa nell'interno della casa un rogo sotto i cieli e le armi dell'uomo, che lasciò fisse sul letto, l'empio, e tutte le spoglie ed il letto coniugale, per cui morii, metti sopra: piace cancellare tutti i ricordi dell'uomo nefando e lo dichiara la sacerdotessa" Ciò detto, tace, intanto il pallore occupa il volto. Tuttavia Anna non crede nasconda coi riti strani la morte, né con la mente concepisce sì grandi pazzie o teme cose più gravi della morte di Sicheo. Perciò esegue gli ordini. DE DIDONIS VENEFICIIS (4.504-521) RITI SEGRETI E MAGIA (4. 504 -521) At regina, pyra penetrali in sede sub auras 4.504 erecta ingenti taedis atque ilice secta, intenditque locum sertis et fronde coronat funerea; super exuvias ensemque relictum Ma la regina, eretto il grande rogo nella parte interna sotto i cieli con rami di pino e leccio tagliato, riveste il luogo di ghirlande e l'incorona di fronda funerea; pone sul letto le spoglie e la spada lasciata effigiemque toro locat haud ignara futuri. stant arae circum et crinis effusa sacerdos ter centum tonat ore deos, Erebumque Chaosque tergeminamque Hecaten, tria virginis ora Dianae. sparserat et latices simulatos fontis Averni, falcibus et messae ad lunam quaeruntur aenis pubentes herbae nigri cum lacte veneni; quaeritur et nascentis equi de fronte revulsus et matri praereptus amor. ipsa mola manibusque piis altaria iuxta unum exuta pedem vinclis, in veste recincta, testatur moritura deos et conscia fati sidera; tum, si quod non aequo foedere amantis curae numen habet iustumque memorque, precatur. l'effigie non ignara del futuro. Gli altari stanno attorno e la sacerdotessa, sciolta i capelli, trecento volte grida gli dei, Erebo e Caos e la triplice Ecate, i tre volti della vergine Diana. Aveva pure sparso le acque simulate della fonte d'Averno, si cercano erbe rigonfie con latte di nero veleno mietute sotto la luna con falci di bronzo ; si cerca anche l'amore strappato dalla fronte d'un cavallo nascente rubato alla madre. Lei stessa con ffarina e mani pie presso gli altari, toltasi un piede dai calzari in veste discinta, destinata amorire invoca gli dei e le stelle consce del fato; poi se c'è una qualche potenza, giusta e benevola, ha a cuore gli amanti con sorte ingiusta, la prega. DE EXTREMA DIDONIS VIGILIA (4.522-552) L'ULTIMA VEGLIA DI DIDONE (4.522 - 552) Nox erat et placidum carpebant fessa soporem 4.522 corpora per terras, silvaeque et saeva quierant aequora, cum medio volvuntur sidera lapsu, cum tacet omnis ager, pecudes pictaeque volucres, quaeque lacus late liquidos quaeque aspera dumis rura tenent, somno positae sub nocte silenti. [lenibant curas et corda oblita laborum ] at non infelix animi Phoenissa, neque umquam solvitur in somnos oculisve aut pectore noctem accipit: ingeminant curae rursusque resurgens saevit amor magnoque irarum fluctuat aestu. sic adeo insistit secumque ita corde volutat: 'en, quid ago? rursusne procos inrisa priores experiar, Nomadumque petam conubia supplex, quos ego sim totiens iam dedignata maritos? Iliacas igitur classis atque ultima Teucrum iussa sequar? quiane auxilio iuvat ante levatos et bene apud memores veteris stat gratia facti? quis me autem, fac velle, sinet ratibusve superbis 4.540 invisam accipiet? nescis heu, perdita, necdum Laomedonteae sentis periuria gentis? quid tum? sola fuga nautas comitabor ovantis? an Tyriis omnique manu stipata meorum inferar et, quos Sidonia vix urbe revelli, rursus agam pelago et ventis dare vela iubebo? quin morere ut merita es, ferroque averte dolorem. tu lacrimis evicta meis, tu prima furentem his, germana, malis oneras atque obicis hosti. non licuit thalami expertem sine crimine vitam degere more ferae, talis nec tangere curas; non servata fides cineri promissa Sychaeo.' Era notte ed i corpi stanchi prendevan placido riposo sulle terre, le selve ed i mari crudeli eran quieti, quando le stelle volgono a metà del giro, quando ogni campo tace, le mandrie e gli uccelli variopinti, che occupano attorno i limpidi laghi e campagne aspre di spini, riposti nel sonno sotto notte silenziosa. [addolcivano gli affanni ed i cuori dimentichi delle fatiche] ma non la Fenicia infelice nel cuore, né mai si scioglie nel sonno o coglie negli occhi e nel cuore la notte: si raddoppiano gli affanni e di nuovo risorgenso incrudelisce amore e vacilla nella gran vampa delle ire. Così di più insiste e tra sé così medita in cuore: " Ecco, che faccio? Forse di nuovo derisa affronterò i vecchi pretendenti, supplice cercherò le nozze dei Nomadi, quei mariti che ormai tante volte ho sdegnato? Inseguirò dunque le flotte iliache e gli ultimi ordini dei Teucri? Forse perché serve sian stati prima alleviato da aiuto e sta bene la riconoscenza presso i memori d'un vecchio fatto? Chi poi, ammetti di volerlo, permetterà o accoglirà me odiata sulle superbe barche? Ahimè, non sai, disperata e non capisci i tradimenti del popolo laomedonteo? Chè dunque? Da sola in fuga accompagnerò marinai festanti? O attorniata dai Tirri e da ogni schiera dei miei mi trascinerò e, qelli che a stento portai dalla città sidonia, di nuovo porterò per il mare e ordinerò di dare la vele ai venti? Muori piuttosto come hai meritato, cancella con la spada il dolore. Tu vinta dalle mie lacrime, sorella, tu per prima mi aggravi di questi mali e butti me pazza davanti al nemico. Non fu lecito passar la vita priva di nozze senza colpa come una fiera, e non toccare tali affanni; non fu salvata la fede promessa alla cenere di SicheO". DE SUBITO AENEAE DISCESSU (4.553-583) IMPROVVISA PARTENZA DI ENEA ( 4. 553- 583) Tantos illa suo rumpebat pectore questus: 4.553 Aeneas celsa in puppi iam certus eundi carpebat somnos rebus iam rite paratis. huic se forma dei vultu redeuntis eodem obtulit in somnis rursusque ita visa monere est, omnia Mercurio similis, vocemque coloremque iperm et crinis flavos et membra decora iuventa: Ella prorompeva dal suo cuore così grandi lamenti: Enea sull'alta poppa ormai sicuro di andare prendeva sonno, già ben preparate le cose. A lui si offrì nei sogni l'immagine del dio che tornava con lo stesso volto e di nuovo parve ammonire così: in tutto simile a Mercurio, e voce e colore e biondi capelli e membra belle di giovinezza: 'nate dea, potes hoc sub casu ducere somnos, nec quae te circum stent deinde pericula cernis, demens, nec Zephyros audis spirare secundos? illa dolos dirumque nefas in pectore versat certa mori, variosque irarum concitat aestus. non fugis hinc praeceps, dum praecipitare potestas? iam mare turbari trabibus saevasque videbis conlucere faces, iam fervere litora flammis, si te his attigerit terris Aurora morantem. heia age, rumpe moras. varium et mutabile semper femina.' sic fatus nocti se immiscuit atrae. 4.570 Tum vero Aeneas subitis exterritus umbris corripit e somno corpus sociosque fatigat praecipitis: 'vigilate, viri, et considite transtris; solvite vela citi. deus aethere missus ab alto festinare fugam tortosque incidere funis ecce iterum instimulat. sequimur te, sancte deorum, quisquis es, imperioque iterum paremus ovantes. adsis o placidusque iuves et sidera caelo dextra feras.' dixit vaginaque eripit ensem fulmineum strictoque ferit retinacula ferro. idem omnis simul ardor habet, rapiuntque ruuntque; litora deseruere, latet sub classibus aequor, adnixi torquent spumas et caerula verrunt. "Figlio di dea, puoi continuare il sonno in questa situazione, né vedi quali pericoli poi stiano attorno a te, pazzo, né senti gli Zefiri spirare favorevoli? Lei macchina tranelli incuore e crudele delitto, sicura di morire, ed eccita varie tempeste di ire. Non fuggi di qui di fretta, mentre c'è possibilità di affrettarsi? Ormai vedrai il mare scuotersi di legni e brillare fiamme crudeli, ormai i lidi ribollire di fiamme, se Aurora ti coglierà ad indugiare su queste terre Orsù vai, rompi gli indugi. E' sempre un essere vario e mutevole la donna". Detto così, si confuse nella nera notte. Allora Enea atterrito dalle ombre improvvise strappa il corpo dal sonno e sprona i compagni rapidi: "Vigilate, uomini, e sedete ai remi; svelti sciogliete le vele. Un dio inviato dall'alto cielo ecco di nuovo ci stimola ad affrettare la fuga e taglaire le corde attorcigliate. Ti seguiamo, santo tra gli dei, chiunque sia, e di nuovo festanti obbediamo al comando. Oh, assistici, aiutaci benevolo e porta dal cielo stelle propizie." Disse ed estrae dal fodero la spada fulminea e, impugnata l'arma, taglia gli ormeggi. Insieme lo stesso ardore prende tutti, si buttano e corrono; lasciarono i lidi, il mare è nascosto sotto le flotte, sforzandosi taglian le spume e spazzan l'azzurro. DE DIDONIS IMPRECATIONE (4.584-629) PAROLE DI MALEDIZIONE CONTRO ENEA (4.584- 629) Et iam prima novo spargebat lumine terras 4.584 Tithoni croceum linquens Aurora cubile. regina e speculis ut primam albescere lucem vidit et aequatis classem procedere velis, litoraque et vacuos sensit sine remige portus, terque quaterque manu pectus percussa decorum flaventisque abscissa comas 'pro Iuppiter. ibit hic,' ait 'et nostris inluserit advena regnis? non arma expedient totaque ex urbe sequentur, diripientque rates alii navalibus? ite, ferte citi flammas, date tela, impellite remos. quid loquor? aut ubi sum? quae mentem insania mutat? infelix Dido, nunc te facta impia tangunt? tum decuit, cum sceptra dabas. en dextra fidesque, quem secum patrios aiunt portare penatis, quem subiisse umeris confectum aetate parentem. non potui abreptum divellere corpus et undis 4.600 spargere? non socios, non ipsum absumere ferro Ascanium patriisque epulandum ponere mensis? verum anceps pugnae fuerat fortuna. fuisset: quem metui moritura? faces in castra tulissem implessemque foros flammis natumque patremque cum genere exstinxem, memet super ipsa dedissem. Sol, qui terrarum flammis opera omnia lustras, tuque harum interpres curarum et conscia Iuno, nocturnisque Hecate triviis ululata per urbes et Dirae ultrices et di morientis Elissae, accipite haec, meritumque malis advertite numen et nostras audite preces. si tangere portus infandum caput ac terris adnare necesse est, et sic fata Iovis poscunt, hic terminus haeret, at bello audacis populi vexatus et armis, finibus extorris, complexu avulsus Iuli E gia la prima Aurora lasciando giaciglio di croco di Titone spruzzava le terre di nuova luce. La regina dalle vedette come vide biancheggiare la prima luce e la flotta procedere a vele spiegate, e s'accorse dei lidi e dei porti vuoti senza un rematore, percuotendo il bel petto con la mano e tre e quattro volte e sciolta nelle biondeggianti chiome " Oh Giove. Andrà costui, dice, e lo straniero si befferà dei nostri regni? Gli altri non prenderanno le armi e inseguiranno da tutta la città e strapperanno le barche dagli arsenali? Andate, rapidi portate fiamme, date armi, spingete i remi. Che dico? O dove sono? Che pazzia cambia lla mente? Infelice Didone, ora fatti sacrileghi ti colpiscono? Allora andò bene, quando davi lo scettro. Ecco destra e lealtà, quello che dicono portare con sé i sacri penati, che dicono aver sostenuto sulle spalle il padre logorato dall'età. Non ho potuto strappare il corpo maciullato e spargerlo sulle onde? Non branare i compagni, lo stesso Ascanio con la spada e metterlo da mangiare sulle mense paterne? Davvero era dubbia la sorte della battaglia. Lo fosse stata: chi temetti, destinata a morire? Avrei portato le fiamme nell'accampamento, riempito di fuochi le tolde, estinto il figlio ed il padre con la stirpe, e posto me stessa su quelli. Sole, che illumini di raggi tutte le opere delle terre, tu pure mediatrice e consapevole di questi affanni, Ecate ululata nelle città nei trivi notturni e Dire vendicatrici e dei della morente Elissa, accettate questo, volgete ai malvagi la giusta vendetta e ascoltate le nostre preghiere. Se è necessario cle l'infame persona tocchi i porti e navighi su terre e così chiedono i fati di Giove, questo traguardo è fisso, però oppresso dalla guerra d'un popolo fiero e dalle armi, esule dai territori, strappato dall'abbraccio di Iulo auxilium imploret videatque indigna suorum funera; nec, cum se sub leges pacis iniquae tradiderit, regno aut optata luce fruatur, sed cadat ante diem mediaque inhumatus harena. 4.620 haec precor, hanc vocem extremam cum sanguine fundo. tum vos, o Tyrii, stirpem et genus omne futurum exercete odiis, cinerique haec mittite nostro munera. nullus amor populis nec foedera sunto. exoriare aliquis nostris ex ossibus ultor qui face Dardanios ferroque sequare colonos, nunc, olim, quocumque dabunt se tempore vires. litora litoribus contraria, fluctibus undas polipt imprecor, arma armis: pugnent ipsique nepotesque.' Polipt-iperm implori aiuto e veda le indegne morti dei suoi; né, consegnatosi sotto leggi di iniqua pace, goda del regno o della luce desiderata, ma cada prima del tempo ed insepolto in mezzo alla sabbia. Questo prego, verso questa ultima frase col sangue. Poi, voi, o Tirii, trattate con odio la stirpe e tutto il popolo futuro, ed inviate alla nostra cenere questi regali. Per i popoli non ci siano alcun amore e patti. Sorgi tu, un vendicatore, dalle nostre ossa sì, insegui i coloni dardanii col ferro e col fuoco, ora, dopo, in qualunque tempo si daranno le forze. Prego lidi opposti a lidi, onde a flutti, armi ad armi: combattano sia loro, sia i nipoti." DE DIDONIS INTERITU (4.630-666) MORTE DELLA REGINA DIDONE ( 4.630-666) Haec ait, et partis animum versabat in omnis, 4.630 invisam quaerens quam primum abrumpere lucem. tum breviter Barcen nutricem adfata Sychaei, namque suam patria antiqua cinis ater habebat: 'Annam, cara mihi nutrix, huc siste sororem: dic corpus properet fluviali spargere lympha, et pecudes secum et monstrata piacula ducat. sic veniat, tuque ipsa pia tege tempora vitta. sacra Iovi Stygio, quae rite incepta paravi, perficere est animus finemque imponere curis Dardaniique rogum capitis permittere flammae.' sic ait. illa gradum studio celebrabat anili. at trepida et coeptis immanibus effera Dido sanguineam volvens aciem, maculisque trementis interfusa genas et pallida morte futura, interiora domus inrumpit limina et altos conscendit furibunda rogos ensemque recludit Dardanium, non hos quaesitum munus in usus. hic, postquam Iliacas vestis notumque cubile conspexit, paulum lacrimis et mente morata incubuitque toro dixitque novissima verba: 4.650 'dulces exuviae, dum fata deusque sinebat, accipite hanc animam meque his exsolvite curis. vixi et quem dederat cursum Fortuna peregi, et nunc magna mei sub terras ibit imago. urbem praeclaram statui, mea moenia vidi, ulta virum poenas inimico a fratre recepi, felix, heu nimium felix, si litora tantum numquam Dardaniae tetigissent nostra carinae.' dixit, et os impressa toro 'moriemur inultae, sed moriamur' ait. 'sic, sic iuvat ire sub umbras. hauriat hunc oculis ignem crudelis ab alto Dardanus, et nostrae secum ferat omina mortis.' dixerat, atque illam media inter talia ferro conlapsam aspiciunt comites, ensemque cruore spumantem sparsasque manus. it clamor ad alta atria: concussam bacchatur Fama per urbem. Questo disse, e volgeva la mente in tutte le parti, cercando troncare l'odiata luce al più presto. Poi brevemente si rivolse a Barce, nutrice di Sicheo, (infatti la nera cenere teneva la sua nell'antica patria): " Nutrice a me cara, chiama qui la sorella Anna: di' che s'affretti a cospargersi il corpo di acqua fluviale, e porti con sé gli animali ed i sacrifici indicati. Venga così, tu pure con la pia benda copri le tempie. L'idea è di completare i riti, che iniziati preparai bene, a Giove stigio e porre fine agli affanni ed affidare il rogo dell'uomo dardani alla fiamma.". Così disse. Quella affrettava il passo con lena senile. Ma trepidante e furente per i propositi atroci, Didone volgendo lo sgardo di sangue, chiazzata le guance frementi di chiazzee pallida della futura morte, irrompe nelle stanze interne della casa e sale impazzita gli alti roghi e sguaina la spada Dardania, regalo chiesto non per questi usi. Qui, dopo che guardò le vesti iliache ed il noto letto, fermatasi un po' per lacrime e pensiero si buttò sul letto e disse le ultime parole: "Dolci spoglie, fin che i fati ed il dio permetteva, accogliete quest'anima e scioglietemi da questi affanni. Vissi ed il corso che la sorte mi diede, l'ho compiuto, ed ora la grande immagine di me andrà sotto le terre. Fondai una città famosa, vidi le mie mura, vendicato il marito, ricevetti soddisfazione dal fratello nemico, felice, ahi, troppo felice, se soltanto le carene dardanie non avessero mai toccato i nostri lidi.". Disse ed impressa la bocca sul letto"Moriremo invendicate, ma moriamo" disse. "Così, così è bello andar sotto le ombre. Il crudele dardano beva con gli occhi questo fuoco dall'alto, e porti con sé i presagi della nostra morte". Aveva detto, e le compagne in mezzo a tali parole la vedono crollata sull'arma, e la spada spumeggiante di sangue e cosparse le mani. Va il grido alle alte stanze: Fama furoreggia per la città sconvolta. DE ANNAE SORORIS DESPERATIONE (4.667-705) DISPERAZIONE DELLA SORELLA ANNA (4.667- 705) lamentis gemituque et femineo ululatu spondaico tecta fremunt, resonat magnis plangoribus aether, Di lamenti e di pianto e di ululare femminile fremono le case, l'aria risuona delle alte grida., non aliter quam si immissis ruat hostibus omnis Karthago aut antiqua Tyros, flammaeque furentes culmina perque hominum volvantur perque deorum. audiit exanimis trepidoque exterrita cursu unguibus ora soror foedans et pectora pugnis per medios ruit, ac morientem nomine clamat: 'hoc illud, germana, fuit? me fraude petebas? hoc rogus iste mihi, hoc ignes araeque parabant? quid primum deserta querar? comitemne sororem sprevisti moriens? eadem me ad fata vocasses, idem ambas ferro dolor atque eadem hora tulisset. his etiam struxi manibus patriosque vocavi 4.680 voce deos, sic te ut posita, crudelis, abessem? exstinxti te meque, soror, populumque patresque Sidonios urbemque tuam. date, vulnera lymphis abluam et, extremus si quis super halitus errat, ore legam.' sic fata gradus evaserat altos, semianimemque sinu germanam amplexa fovebat cum gemitu atque atros siccabat veste cruores. illa gravis oculos conata attollere rursus deficit; infixum stridit sub pectore vulnus. ter sese attollens cubitoque adnixa levavit, ter revoluta toro est oculisque errantibus alto quaesivit caelo lucem ingemuitque reperta. Tum Iuno omnipotens longum miserata dolorem difficilisque obitus Irim demisit Olympo quae luctantem animam nexosque resolveret artus. nam quia nec fato merita nec morte peribat, sed misera ante diem subitoque accensa furore, nondum illi flavum Proserpina vertice crinem abstulerat Stygioque caput damnaverat Orco. ergo Iris croceis per caelum roscida pennis 4.700 mille trahens varios adverso sole colores devolat et supra caput astitit. 'hunc ego Diti sacrum iussa fero teque isto corpore solvo': sic ait et dextra crinem secat, omnis et una dilapsus calor atque in ventos vita recessit. LIBER V DE PYRA (5.1-7) - DE APPULSU IN SICILIAM (5.834) - DE SOLEMNIBUS POMPIS IN ANCHISAM (5.35103) - DE FUNEBRIBUS LUDIS IN ANCHISAM (5.104-138) - DE CYMBARUM CERTAMINE (5.139285) - DE RAPIDI CURSUS CONTENTIONE (5.286361) - DE PUGILATU (5.362-484) - DE SAGITTIS CERTAMINE (5.485-544) - DE IUVENUM TROIANORUM EQUESTRI LUDO (5.545-602) - DE NAVIBUS TEUCRORUM INCENSIS (5.603-662) - DE IOVIS INTERVENTU (5.663-699) - DE SENIORIS NAUTIS RESPONSO (5.700-721) - DE PATRIS HORTATU ( 5.721-745) - DE AENEAE DISCESSU (5.746-778) - DE VENERE ET NEPTUNO (5.779-834) - non diversamente che, entrati i nemici, Cartagine tutta o l'antica Tiro crolli e le fiamme furiose s'avvolgano per i tetti degli uomini e degli dei. Sente esanime la sorella e atterrita con tremante corsa rovinandosi il volto con le unghie ed il petto coi pugni corre in mezzo e chiama la morente per nome: "Questo fu proprio, sorella?Mi colpivi con l'inganno? Questo mi riservava tale rogo, questo i fuochi e gli altari? Abbandonata di che mi lamenterò prima? Morendo hai rifiutato la sorella come compagna? Mi avessi chiamata agli stessi fati, lo stesso dolore e la stessa ora avesse prese entrambe con la spada. Costruii anche con queste mani ed invocai con la voce gli dei patrii perché fossi, crudele, posta lontano da te? Uccidesti, sorella, te e me ed il popolo e gli antenati sidonii e la tua città. Date, con le acque laverò le ferite e, se un ultimo sospiro vaga ancora, lo raccoglierò con la bocca." Detto così aveva scalato gli alti gradini, ed abbracciatala scaldava sul petto la sorella semiviva con gemiti ed asciugava colla veste il nero sangue. Ella tentando di alzare i pesanti occhi di nuovo sviene; nel petto la piaga impressa stride. Tre volte alzandosi e appoggiandosi al gomito si levò, tre volte si riversò sul letto e con gli occhi erranti in alto cercò in cielo la luce e gemette ritrovatala. Allora Giunone onnipotente commmiserando il lungo dolore del difficile trapasso mandò Iride dall'Olimpo che sciogliesse l'anima lottante e le membra incatenate. Infatti poiché moriva né per fato nè per morte meritata, ma infelice prima del giorno e acceda da improvviso furore, non ancora Proserpina le aveva strappato dal capo il biondo capello e condanata la persona all'Orco stigio. Perciò Iride rugiadosa con le penne di croco per il cielo traendo mille vari colori nel sole davanti vola giù e si fermò sopra la testa. "Io comandata porto questo sacro a Dite e sciolgo te da questo corpo": così disse e con la destra taglia il capello, tutto il calore insieme svanì e la vita si disperse nei venti. LIBRO V DE PALINURI INTERITU (5.835-871) DE PYRA (5.1-7) IL ROGO DELL'INFELICE DIODNE (5. 1- 7) Interea medium Aeneas iam classe tenebat 5.1 certus iter fluctusque atros Aquilone secabat moenia respiciens, quae iam infelicis Elissae conlucent flammis. quae tantum accenderit ignem causa latet; duri magno sed amore dolores polluto, notumque furens quid femina possit, triste per augurium Teucrorum pectora ducunt. Intanto ormai Enea sicuro teneva il centro della rotta e tagliava i neri flutti con Aquilone osservando le mura, che già splendono per le fiamme dell'infelice Elissa. Si ignora quale motivo abbia acceso tanto fuoco; ma i crudeli dolori per un amore macchiato ed il sapere cosa possa una donna furente, conduconoi cuori dei Teucri attraverso un triste presagio. DE APPULSU IN SICILIAM (5.8-34) ARRIVO DI ENEA IN SICILIA ( 5. 8- 34) ut pelagus tenuere rates nec iam amplius ulla 5.8 occurrit tellus, maria undique et undique caelum, olli caeruleus supra caput astitit imber noctem hiememque ferens et inhorruit unda tenebris. ipse gubernator puppi Palinurus ab alta: 'heu quianam tanti cinxerunt aethera nimbi? quidve, pater Neptune, paras?' sic deinde locutus colligere arma iubet validisque incumbere remis, obliquatque sinus in ventum ac talia fatur: 'magnanime Aenea, non, si mihi Iuppiter auctor spondeat, hoc sperem Italiam contingere caelo. mutati transversa fremunt et vespere ab atro consurgunt venti, atque in nubem cogitur aer. 5.20 nec nos obniti contra nec tendere tantum sufficimus. superat quoniam Fortuna, sequamur, quoque vocat vertamus iter. nec litora longe fida reor fraterna Erycis portusque Sicanos, si modo rite memor servata remetior astra.' tum pius Aeneas: 'equidem sic poscere ventos iamdudum et frustra cerno te tendere contra. flecte viam velis. an sit mihi gratior ulla, quove magis fessas optem dimittere navis, quam quae Dardanium tellus mihi servat Acesten et patris Anchisae gremio complectitur ossa?' haec ubi dicta, petunt portus et vela secundi intendunt Zephyri; fertur cita gurgite classis, et tandem laeti notae advertuntur harenae. Come le barche tennero il mare e non appare più alcuna terra, mari ovunque ed ovunque cielo, gli stette sopra il capo una scura nube portando notte e freddo e l'nda rabbrividì per le tenebre. Lo stesso Palinuro, il pilota, dall'alta poppa: "Ahi, perché mai tante nubi cinsero i cieli? O cosa prepari, padre Nettuno?" Poi espressosi così ordina di raccoglier le vele e di buttarsi sui forti remi, piega le velature al vento dice tali cose: "Magnanimo Enea, se anche Giove garante mi rispondesse, non spererei di toccare l'Italia con tale cielo. I venti cambiati fremono di traverso e si alzano dal nero occidente, anche l'aria si coagula in nube. Noi pur sforzandoci siam tanto capaci di proseguire contro. Poiché la Sorte vince, seguiamola, ovunque chiami, volgiamo il cammino. Non credo lontano i leali lidi fraterni di Erice ed i porti siculi, se però ben memore ricalcolo gli astri osservati" Allora il pio Enea: "Gia da molto vedo che i venti voglion così e che tu invano vai contro. Cambia corso con le vele. C'è forse per me qualche terra più gradita, dove più desideri lasciare le stanche navi, che quella che mi conserva il dardanio Aceste e che abraccia in grembo le ossa del padre Anchise? Appena detto ciò, gli Zefiri favorevoli volgono ai porti e gonfian le vele; e veloce la flotta sene va nel gorgo, e finalmente lieti si dirigono alla conosciuta spiaggia. DE SOLEMNIBUS POMPIS IN ANCHISAM (5.35-103) ONORI SULLA TOMBA DEL PADRE ANCHISE ( 5. 35- 104) At procul ex celso miratus vertice montis 5.35 adventum sociasque rates occurrit Acestes, horridus in iaculis et pelle Libystidis ursae, Troia Criniso conceptum flumine mater quem genuit. veterum non immemor ille parentum gratatur reduces et gaza laetus agresti 5.40 excipit, ac fessos opibus solatur amicis. Postera cum primo stellas Oriente fugarat clara dies, socios in coetum litore ab omni advocat Aeneas tumulique ex aggere fatur: 'Dardanidae magni, genus alto a sanguine divum, Ma lontano osservando dall'alta cima del monte Aceste corre all'arrivo, alle navi amiche, spaventoso nelle armi e nella pelle di orsa libistide, (lui) che madre troiana generò concepito dal fiume Crinisio. Egli non immemore degli antichi padri festeggia i reduci e lieto e li accoglie con rustico dono e consola gli stanchi con regali amichevoli. Poi appena il chiaro giorno aveva cacciato le stelle dal primo Oriente, Enea chiama a raccolta da tutta la spiaggia i compagni e parla dall'argine di un rialzo: "Grandi Dardanidi, stirpe dall'alto sangue degli dei, annuus exactis completur mensibus orbis, ex quo reliquias divinique ossa parentis condidimus terra maestasque sacravimus aras; iamque dies, nisi fallor, adest, quem semper acerbum, semper honoratum sic di voluistis habebo. hunc ego Gaetulis agerem si Syrtibus exsul, Argolicove mari deprensus et urbe Mycenae, annua vota tamen sollemnisque ordine pompas exsequerer strueremque suis altaria donis. nunc ultro ad cineres ipsius et ossa parentis haud equidem sine mente, reor, sine numine divum adsumus et portus delati intramus amicos. ergo agite et laetum cuncti celebremus honorem: poscamus ventos, atque haec me sacra quotannis urbe velit posita templis sibi ferre dicatis. 5.60 bina boum vobis Troia generatus Acestes dat numero capita in navis; adhibete penatis et patrios epulis et quos colit hospes Acestes. praeterea, si nona diem mortalibus almum Aurora extulerit radiisque retexerit orbem, prima citae Teucris ponam certamina classis; quique pedum cursu valet, et qui viribus audax aut iaculo incedit melior levibusque sagittis, seu crudo fidit pugnam committere caestu, cuncti adsint meritaeque exspectent praemia palmae. ore favete omnes et cingite tempora ramis.' Sic fatus velat materna tempora myrto. hoc Helymus facit, hoc aevi maturus Acestes, hoc puer Ascanius, sequitur quos cetera pubes. ille e concilio multis cum milibus ibat ad tumulum magna medius comitante caterva. hic duo rite mero libans carchesia Baccho fundit humi, duo lacte novo, duo sanguine sacro, purpureosque iacit flores ac talia fatur: 'salve, sancte parens, iterum; salvete, recepti 5.80 nequiquam cineres animaeque umbraeque paternae. non licuit finis Italos fataliaque arva nec tecum Ausonium, quicumque est, quaerere Thybrim.' dixerat haec, adytis cum lubricus anguis ab imis septem ingens gyros, septena volumina traxit amplexus placide tumulum lapsusque per aras, caeruleae cui terga notae maculosus et auro squamam incendebat fulgor, ceu nubibus arcus mille iacit varios adverso sole colores. obstipuit visu Aeneas. ille agmine longo tandem inter pateras et levia pocula serpens libavitque dapes rursusque innoxius imo successit tumulo et depasta altaria liquit. hoc magis inceptos genitori instaurat honores, incertus geniumne loci famulumne parentis esse putet; caedit binas de more bidentis totque sues, totidem nigrantis terga iuvencos, vinaque fundebat pateris animamque vocabat Anchisae magni manisque Acheronte remissos. nec non et socii, quae cuique est copia, laeti 5.100 dona ferunt, onerant aras mactantque iuvencos; ordine aena locant alii fusique per herbam subiciunt veribus prunas et viscera torrent. si compie, trascorsi i mesi, il giro d'un anno, da quando seppellimmo in terra i resti e le ossa del padre divino e consacrammo i mesti altari. Ormai, se non sbaglio, ricorre il giorno, che sempre riterrò acerbo, ma sempre onorato (così voleste, o dei). Se io, esule, lo passassi nelle Sirti getule o, catturato, nel mare Argolico e nella città di Micene, tuttavia eseguirei i voti annuali e le solenni cerimonie, secondo il rito e riempirei gli altari dei loro doni. Ora poi siamo vicini alle ceneri ed alle ossa dello stesso padre, non credo senza un progetto, senza una volontà degli dei ed entriamo, spinti, in porti amici. Oesù e celebriamo tutti la lieta festa; chiamiamo i venti; egli voglia che io annualmente, fondata la città, offra alui in templi consacrati questi riti. Aceste, generato da Troia, vi dà due capi, in tutto, di buoi per navi: invitate anche i penati patrii ali banchetti anche quelli che l'ospite Aceste onora. Inoltre se la nona Aurora porterà ai mortali il santo giorno e ricoprirà il mondo di raggi, indirò per i Teucri per prime le gare della flotta veloce; e chi vale nella corsa a piesi e chi, audace per forze o si presenta migliore nel giavellotto e nelle frecce leggere o si fida d'attaccare uno scontro col forte cesto, tutti sian presenti e s'aspettino i premi della meritata palma. Propiziate tutti col silenzio e cingete le tempia di rami" Così espressosi, vela le tempia di mirto materno: Questo fa Elimo, questo Aceste, maturo d'età, questo il giovane Ascanio e l'altra gioventù li segue. Egli avanzava dall'assemblea verso il tumulo con molte migliaia, in mezzo, mentre una grande folla l'accompagna. Qui ritualmente libandodue coppe di puro Bacco, (ne) versa per terra, due di latte fresco, due di sangue sacro, e sparge fiori purpurei e dice tali cose: "Salve, padre santo, di nuovo salve, ceneri invano raccolte, anime ed ombre paterne. Non fulecito con te cercare i territori itali ed i campi fatali, né, qualunque sia, l'ausonio Tevere". Aveva detto queste cose, quando dai luoghi più profondi una serpe enorme, viscida, trasse sette cerchi, sette giri abbracciando placidamente il tumulo e scivolando tra gli altari, macchiato sul dorso di nota cerulea, ed un fulgore accendeva la squama d'oro, come l'arcobaleno proietta tra le nubi mille diversi colori, quando il sole è davanti Stupì alla vista Enea. Quello con lungo snodo finalmente strisciando tra le tazze e le leggere coppe libò le offerte e di nuovo, innocuo, si ritrasse nel profondo del tumulo e lasciò gli altari assaggiati. Per questo riprende di più i riti iniziati per il padre, incerto se credere se sia il genio del luogo o un messaggero del padre; sgozza secondo il rito due pecore, altrettanti porci, altrettanti giovenchi neri nei dorsi, con le coppe versava vini ed invocava l'anima del grande Anchise ed i Mani richiamati dall'Acheronte. Non meno i compagni, quale a ciascuno è dato, lieti portano doni, riempiono gli altari e sacrifican giovenchi; alcuni collocano in ordine caldaie e sparsi nell'erba mettono spine sotto gli spiedi ed arrostiscono le carni. DE FUNEBRIBUS LUDIS IN ANCHISAM (5.104-138) I GIOCHI FUNEBRI (5. 105-138) Exspectata dies aderat nonamque serena 5.104 Auroram Phaethontis equi iam luce vehebant, famaque finitimos et clari nomen Acestae excierat; laeto complerant litora coetu visuri Aeneadas, pars et certare parati. munera principio ante oculos circoque locantur in medio, sacri tripodes viridesque coronae et palmae pretium victoribus, armaque et ostro perfusae vestes, argenti aurique talenta; et tuba commissos medio canit aggere ludos. Prima pares ineunt gravibus certamina remis quattuor ex omni delectae classe carinae. velocem Mnestheus agit acri remige Pristim, mox Italus Mnestheus, genus a quo nomine Memmi, ingentemque Gyas ingenti mole Chimaeram, urbis opus, triplici pubes quam Dardana versu impellunt, terno consurgunt ordine remi; 5.120 Sergestusque, domus tenet a quo Sergia nomen, Centauro invehitur magna, Scyllaque Cloanthus caerulea, genus unde tibi, Romane Cluenti. Est procul in pelago saxum spumantia contra litora, quod tumidis summersum tunditur olim fluctibus, hiberni condunt ubi sidera Cauri; tranquillo silet immotaque attollitur unda campus et apricis statio gratissima mergis. hic viridem Aeneas frondenti ex ilice metam constituit signum nautis pater, unde reverti scirent et longos ubi circumflectere cursus. tum loca sorte legunt ipsique in puppibus auro ductores longe effulgent ostroque decori; cetera populea velatur fronde iuventus nudatosque umeros oleo perfusa nitescit. considunt transtris, intentaque bracchia remis; intenti exspectant signum, exsultantiaque haurit corda pavor pulsans laudumque arrecta cupido. Il giorno aspettato arrivava e nella luce serena i cavalli di Fetonte ormai recavano la nona Aurora, la fama ed il nome dell'illustre Aceste aveva chiamato i vicini; avevan riempito i lidi con lieto gruppo per vedere gli Eneadi, parte anche pronti a gareggiare. Anzitutto i premi son posti in mezzo allo spiazzo davanti agli occhi: triopodi sacri,verdi corone, palme come dono ai vincitori, armi e vesti ricamate di porpora, talenti d'argento e d'oro; la tormba dall'altura squilla i giochi promessi. Quattro navi uguali, scelte da tutta la flotta con remi pesanti iniziano le prime gare. Mnesteo guida l'agile Pristi con forte remeggio, presto Mnesteo, l'italo, dal cui nome la gente di Memmio, Gia (guida) la gran Chimera dalla grande stazza, costruzione di una città, e la spingono la gioventù Dardana con triplice spinta, i remi s'alzano con triplice ordine; Sergesto, da cui trae nome la casa Sergia, si spinge con la grande Centauro, Cloanto con l'azzurra Scilla, da cui, o romano Cluenzio, la stirpe per te. Lontano nel mare c'è una roccia contro i lidi spumeggianti, che sommerso a volte è colpito da flutti rigonfi, quando i Curi invernali nascondon le stelle; con la calma tace, ma se l'onda è immobile si innalza come una pianura, graditissimo spazio per i caldi gabbiani. Qui il padre Enea fissò da verde leccio la verde meta come segnale ai marinai, da cui sapessero ritornare e dove ripiegare le lunghe rotte. Allora scelgono a sorte i posti e gli stessi capi adorni splendono lontano sulle poppe di porpora e d'oro; il resto della gioventù si vela di fronde di pioppo e risplende, cosparsa le nude apalle di olio. Siedon sui banchi, lebraccia tese sui remi; attenti aspettan il segnale, un'ansia plsante e la tesa voglia di lodi divora i cuori esultanti. DE CYMBARUM CERTAMINE (5.139-286) LA GARA DELLE NAVI (5. 139 - 285) inde ubi clara dedit sonitum tuba, finibus omnes, 5.139 haud mora, prosiluere suis; ferit aethera clamor nauticus, adductis spumant freta versa lacertis. infindunt pariter sulcos, totumque dehiscit convulsum remis rostrisque tridentibus aequor. non tam praecipites biiugo certamine campum corripuere ruuntque effusi carcere currus, nec sic immissis aurigae undantia lora concussere iugis pronique in verbera pendent. tum plausu fremituque virum studiisque faventum consonat omne nemus, vocemque inclusa volutant litora, pulsati colles clamore resultant. Effugit ante alios primisque elabitur undis turbam inter fremitumque Gyas; quem deinde Cloanthus consequitur, melior remis, sed pondere pinus tarda tenet. post hos aequo discrimine Pristis Centaurusque locum tendunt superare priorem; et nunc Pristis habet, nunc victam praeterit ingens Centaurus, nunc una ambae iunctisque feruntur frontibus et longa sulcant vada salsa carina. iamque propinquabant scopulo metamque tenebant, Poi, quando la tromba squillante lanciò il suono, senza indugio, tutti scattarono dai loro posti; il grido marinaresco ferisce i cieli, spinti i muscoli, le onde sconvolte spumeggiano. Tagliano parallelamente solchi, tutto il mare, battuto dai remi e da rostri a tridente si spalanca. Non così a precipizio in una gara di bighe, i carri si avventarono sulla pianura, usciti dal cancello, né, lanciati i gioghi, gli aurighi scossero le briglie ondeggianti e piegati si tendoni nelle frustate. Allora tutto il bosco risuona all'applauso ed al clamore di uomini che con impegno tifano, i lidi chiusi risuonano la voce, i colli percossi dal grido riecheggiano. Scatta davanti agli altri Gia e scivola sulle prime onde tra le turba ed i fremito; ma Cloanto lo insegue, (la nave) di pino, migliore per i remi, ma lenta per il peso lo trattiene.Dopo questi, ad ugual distanza, Pristi e Centauro tentano di raggiungere una miglior postazione; ora ce l'ha Pristi, ora l'enorme Centauro sorpassa la vinta, ora entrame si portano insieme, unite le fronti e con la lunga carena solvcano i guadi salati. Ormai s'avvicinavan allo scoglio e tenevano la meta, cum princeps medioque Gyas in gurgite victor 5.160 rectorem navis compellat voce Menoeten: 'quo tantum mihi dexter abis? huc derige cursum; litus ama et laeva stringat sine palmula cautes; 5,163 altum alii teneant.' dixit; sed caeca Menoetes saxa timens proram pelagi detorquet ad undas. 'quo diversus abis?' iterum 'pete saxa, Menoete.' cum clamore Gyas revocabat, et ecce Cloanthum respicit instantem tergo et propiora tenentem. ille inter navemque Gyae scopulosque sonantis radit iter laevum interior subitoque priorem praeterit et metis tenet aequora tuta relictis. tum vero exarsit iuveni dolor ossibus ingens nec lacrimis caruere genae, segnemque Menoeten oblitus decorisque sui sociumque salutis in mare praecipitem puppi deturbat ab alta; ipse gubernaclo rector subit, ipse magister hortaturque viros clavumque ad litora torquet. at gravis ut fundo vix tandem redditus imo est iam senior madidaque fluens in veste Menoetes summa petit scopuli siccaque in rupe resedit. 5.180 illum et labentem Teucri et risere natantem et salsos rident revomentem pectore fluctus. Hic laeta extremis spes est accensa duobus, Sergesto Mnestheique, Gyan superare morantem. Sergestus capit ante locum scopuloque propinquat, nec tota tamen ille prior praeeunte carina; parte prior, partim rostro premit aemula Pristis. at media socios incedens nave per ipsos hortatur Mnestheus: 'nunc, nunc insurgite remis, Hectorei socii, Troiae quos sorte suprema delegi comites; nunc illas promite viris, nunc animos, quibus in Gaetulis Syrtibus usi Ionioque mari Maleaeque sequacibus undis. non iam prima peto Mnestheus neque vincere certo quamquam o.- sed superent quibus hoc, Neptune, dedisti; extremos pudeat rediisse: hoc vincite, cives, et prohibete nefas.' olli certamine summo procumbunt: vastis tremit ictibus aerea puppis subtrahiturque solum, tum creber anhelitus artus aridaque ora quatit, sudor fluit undique rivis. 5.200 attulit ipse viris optatum casus honorem: namque furens animi dum proram ad saxa suburget interior spatioque subit Sergestus iniquo, infelix saxis in procurrentibus haesit. concussae cautes et acuto in murice remi obnixi crepuere inlisaque prora pependit. consurgunt nautae et magno clamore morantur ferratasque trudes et acuta cuspide contos expediunt fractosque legunt in gurgite remos. at laetus Mnestheus successuque acrior ipso agmine remorum celeri ventisque vocatis prona petit maria et pelago decurrit aperto. qualis spelunca subito commota columba, cui domus et dulces latebroso in pumice nidi, fertur in arva volans plausumque exterrita pennis dat tecto ingentem, mox aere lapsa quieto radit iter liquidum celeris neque commovet alas: sic Mnestheus, sic ipsa fuga secat ultima Pristis aequora, sic illam fert impetus ipse volantem. et primum in scopulo luctantem deserit alto 5.220 Sergestum brevibusque vadis frustraque vocantem quando Gia per primo, vincitore, nel gorgo sgrida a voce il pilota della nave, Menete: "Dove mi vai tanto a destra? Qui dirigi la rotta; ama il lido e con la sinistra senza remo stringa la roccia; altri tengano il largo." disse; ma Menete temendo le cieche rupi, distorce la prora verso le onde d'alto mare. "Dove vai fuori corsa?" di nuovo" Tieni le rocce, Menete." Mentre Gia urlava con grida, ecco vede Cloanto, che incalza dietro e si tiene più vicino. Egli tra la nave di Gia e le rocce sonanti all'nterno rasenta il passaggio sinistro e subito sorpassa il primo e, lasciate le mete, ottiene il mare sicuro. Allora davvero al giovane un forte dolore bruciò nelle ossa, ne le guance mancaron di lacrime e dimentico del suo onore e della salvezza dei compagni sbatte il lento Menete a capofitto dall'alta poppa in mare; egli come pilota subentra al timone, egli da nocchiero esorta gli uomini e gira la barra ai lidi. Ma pesante, come appena a stento si riprese dal fondo, Menete, già vecchio e grondante per la veste inzuppata si dirige in cima allo scoglio e si sedette sulla rupe asciutta. Ne risero i Teucri, quando cadeva e nuotava, ne ridono mentre vomita dal petto i flutti salati. Allora per gli ultimi due si accese una lieta speranza, per Sergesto e Mnesteo, di superare Gia che s'attardava. Sergesto prende prima il posto e s'avvicina allo scoglio, ma tuttavia egli non è primo, perché la nave non sorpassava tutta, in parte è primo, in parte l'emila Pristi preme col rostro. Ma Mnesteo in mezzo alla nave andando trai compagni esortava:"Adesso, adesso forzate coi remi, compagni di Ettore, che io scelsi come cpmpagni nell'estrema sorte di Troia; adesso mostrate quelle forse, adesso quegli spiriti, di cui vi serviste nelle getule Sirti e nel mar Ionio e nelle onde incalzanti di Melea. Io Mnesteo non chiedo i primi premi né voglio vincere, benchè, oh..Ma vincano, Nettuno, quelli cui ciò concedesti; sia vergogna esser arrivati ultimi: in questo vincete, cittadini, ed evitate il disonore". Essi buttano al massimo della gara: l'aerea poppa trema per i forti colpi il suolo (del mare) si toglie di sotto, poi un frequente anelito scuote le membra e le aride bocche, ovunque il sudore scorre a rivi. Ma proprio il caso porto agli uomini il desiderato onore: infatti mentre Sergesto furente nel cuore all'interno spinge la prora alle rocce e s'mmette in spazio sfavorevole, sortunato s'incagliò nelle rocce sporgenti. Le rupi si scossero ed i remi puntati sullo scoglio aguzzo si spaccarono e la prua schiacciata restò sospesa. S'alzano i marinai e tra grande schiamazzo si fermano prendono pali ferrati e pertiche dalla cima appuntita e raccolgon nel gorgo i remi spezzati. Ma lieto Mnesteo più forte per lo stesso fatto con la veloce schiera dei remi ed i venti invocati si dirige sui flutti distesi e corre sul mare aperto. Come una colomba improvvisamente cacciata da una caverna, che ha la casa ed i dolci nidi nell'oscuro sasso, si porta volando sui campi ed atterrita nell'interno dà un gran battito di penne, poi scivolando nell'aria quieta sfiora il limpido corso e muove le celeri ali: così Mnesteo, così la stessa Pristi in fuga taglia gli ultimi flutti, così la stessa foga la porta in volo. Ed anzitutto lascia sull'alto scoglio Sergesto che lotta e che invano nei bassi fondali invocava auxilia et fractis discentem currere remis. inde Gyan ipsamque ingenti mole Chimaeram consequitur; cedit, quoniam spoliata magistro est. solus iamque ipso superest in fine Cloanthus, quem petit et summis adnixus viribus urget. Tum vero ingeminat clamor cunctique sequentem instigant studiis, resonatque fragoribus aether. hi proprium decus et partum indignantur honorem ni teneant, vitamque volunt pro laude pacisci; hos successus alit: possunt, quia posse videntur. et fors aequatis cepissent praemia rostris, ni palmas ponto tendens utrasque Cloanthus fudissetque preces divosque in vota vocasset: 'di, quibus imperium est pelagi, quorum aequora curro, po vobis laetus ego hoc candentem in litore taurum constituam ante aras voti reus, extaque salsos proiciam in fluctus et vina liquentia fundam.' dixit, eumque imis sub fluctibus audiit omnis Nereidum Phorcique chorus Panopeaque virgo, 5.240 et pater ipse manu magna Portunus euntem impulit: illa Noto citius volucrique sagitta ad terram fugit et portu se condidit alto. tum satus Anchisa cunctis ex more vocatis victorem magna praeconis voce Cloanthum declarat viridique advelat tempora lauro, muneraque in navis ternos optare iuvencos vinaque et argenti magnum dat ferre talentum. ipsis praecipuos ductoribus addit honores: victori chlamydem auratam, quam plurima circum purpura maeandro duplici Meliboea cucurrit, intextusque puer frondosa regius Ida velocis iaculo cervos cursuque fatigat acer, anhelanti similis, quem praepes ab Ida sublimem pedibus rapuit Iovis armiger uncis; longaevi palmas nequiquam ad sidera tendunt custodes, saevitque canum latratus in auras. at qui deinde locum tenuit virtute secundum, levibus huic hamis consertam auroque trilicem loricam, quam Demoleo detraxerat ipse 5.260 victor apud rapidum Simoenta sub Ilio alto, donat habere, viro decus et tutamen in armis. vix illam famuli Phegeus Sagarisque ferebant multiplicem conixi umeris; indutus at olim Demoleos cursu palantis Troas agebat. tertia dona facit geminos ex aere lebetas cymbiaque argento perfecta atque aspera signis. iamque adeo donati omnes opibusque superbi puniceis ibant evincti tempora taenis, cum saevo e scopulo multa vix arte revulsus amissis remis atque ordine debilis uno inrisam sine honore ratem Sergestus agebat. qualis saepe viae deprensus in aggere serpens, aerea quem obliquum rota transiit aut gravis ictu seminecem liquit saxo lacerumque viator; nequiquam longos fugiens dat corpore tortus parte ferox ardensque oculis et sibila colla arduus attollens; pars vulnere clauda retentat nexantem nodis seque in sua membra plicantem: tali remigio navis se tarda movebat; 5.280 vela facit tamen et velis subit ostia plenis. polipt Sergestum Aeneas promisso munere donat servatam ob navem laetus sociosque reductos. aiuto e tentava di correre coi remi spezzati. Quindi raggiunge Gia e la stessa Chimera dalla gran stazza; cede, perché è privata del pilota. Ormai resta da solo Cloanto sullo stesso arrivo, ma lo cerca e lo incalza spingendo con tutte le forze. Allora davvero si raddoppia il grido e tutti incitano l'inseguitore col tifo, il cielo risuona d'applausi. Questi si irritano se non ottengono il proprio onore ed il premio guadagnato, voglion scambiare la vita col premio. Li anima il successo: possono, perché credon di potere. Forse avrebbero preso i premi, pareggiati i rostri, se Cloanto tendendo in mare entrambe le palme non avesse offerto preghiere e chiamato gli dei in aiuto: "Dei, che avete il dominio del mare, di cui corro i mari, io, lieto, vi dedicherò su questo lido un toro davanti agli altari, fedele al voto, getterò nei flutti salati le viscere e verserò limpidi vini" Disse, e sotto i flutti profondi lo udì tutto il coro delle Nereidi, di Forco e la vergine Panopea, e lo stesso padre Portuno con la gran mano lo spinse ad andare: quella più celermente di Noto ed alata freccia fugge a terra e si ritrasse nel porto profondo. Allora il figlio d'Anchise, chiamatili tutti, secondo costume, con la gran voce dell'araldo dichiara vincitore Cloanto e gli vela le tempia di verde alloro, concede di scegliere i doni per le navi, tre giovenchi ciascuna, e portare vini ed un pesante talento d'argento. Agli stessi capi aggiunge particolari premi: al vincitore una clamide d'oro, che una lunga orpora melibea circonda attorno con triplice orlo, c'è ricamato il regio fanciullo sull'Ida frondosa, spietato stanca veloci cervi con freccia e corsa, simile ad ansante, ma lo rapì in alto dall'Ida il veloce armigero di Giove con piedi uncinati; gli anziani custodi invano tendono le palme stelle, il latrato dei cani abbaia contro le stelle. Ma chi poi ottenne il secondo posto per coraggio, a costui concede di avere una triplice corazza intessuta d'oro e con tre ami, che lui vincitore aveva tolto a Demoleo presso il rapido Simoenta sotto l'alta Ilio, come onore e protezione in armi per un eroe. A stento i servi Fegeo e Sagari la portavano sforzandosi sulle spalle, ripiegata; un tempo Damoleo, rivestitone, inseguiva di corsa i Teucri sbandati. Offre come terzi premi due lebeti di bronzo e coppe d'argento lavorate e sbalzate con figure. Ormai così tutti premiati se n'andavano superbi coi doni, recinte le tempia di nastri purpurei, quando strappatosi a stento con molta fatica dallo scoglio crudele, Sergesto, persi i remi, debole per un solo ordine, conduceva una barcca derisa, senza premio. Quale spesso un serpente sorpreso in un argine di strada, che una ruota di bronzo trapassò di traverso o un crudele viandante lasciò mezzo morto e ferito da un colpo con un sasso, invano fuggendo dà lunghi contorsioni col corpo, in parte fiero e ardente con gli occhi e dritto alzando i colli sibilanti; la parte storpiata dalla ferita trattiene lui che s'ntreccia con nodi e si ripiega nelle sue membra: con tale remeggio la nave si muoveva lenta; tuttavia spiega le vele ed a vele piene raggiunge i porti. Enea lieto per la nave salvata ed i compagni ricondotti premia Sergesto col dono promesso. olli serva datur operum haud ignara Minervae, Cressa genus, Pholoe, geminique sub ubere nati. Gli è data una schiava non ignara dell'opera di Minerva, Foloe, cretese di stirpe, due figli gemelli al seno. DE RAPIDI CURSUS CONTENTIONE (5.286-361) LA CORSA A PIEDI ( 5. 286 -361) Hoc pius Aeneas misso certamine tendit 5.286 gramineum in campum, quem collibus undique curvis cingebant silvae, mediaque in valle theatri circus erat; quo se multis cum milibus heros consessu medium tulit exstructoque resedit. hic, qui forte velint rapido contendere cursu, invitat pretiis animos, et praemia ponit. undique conveniunt Teucri mixtique Sicani, Nisus et Euryalus primi, Euryalus forma insignis viridique iuventa, Nisus amore pio pueri; quos deinde secutus regius egregia Priami de stirpe Diores; hunc Salius simul et Patron, quorum alter Acarnan, alter ab Arcadio Tegeaeae sanguine gentis; tum duo Trinacrii iuvenes, Helymus Panopesque 5.300 adsueti silvis, comites senioris Acestae; multi praeterea, quos fama obscura recondit. Aeneas quibus in mediis sic deinde locutus: 'accipite haec animis laetasque advertite mentes. nemo ex hoc numero mihi non donatus abibit. Cnosia bina dabo levato lucida ferro spicula caelatamque argento ferre bipennem; omnibus hic erit unus honos. tres praemia primi accipient flavaque caput nectentur oliva. primus equum phaleris insignem victor habeto; 5.320 alter Amazoniam pharetram plenamque sagittis Threiciis, lato quam circum amplectitur auro balteus et tereti subnectit fibula gemma; tertius Argolica hac galea contentus abito.' Haec ubi dicta, locum capiunt signoque repente corripiunt spatia audito limenque relinquunt, effusi nimbo similes. simul ultima signant, primus abit longeque ante omnia corpora Nisus emicat et ventis et fulminis ocior alis; proximus huic, longo sed proximus intervallo, spond insequitur Salius; spatio post deinde relicto tertius Euryalus; Euryalumque Helymus sequitur; quo deinde sub ipso ecce volat calcemque terit iam calce Diores incumbens umero, spatia et si plura supersint transeat elapsus prior ambiguumque relinquat. iamque fere spatio extremo fessique sub ipsam finem adventabant, levi cum sanguine Nisus labitur infelix, caesis ut forte iuvencis fusus humum viridisque super madefecerat herbas. hic iuvenis iam victor ovans vestigia presso haud tenuit titubata solo, sed pronus in ipso concidit immundoque fimo sacroque cruore. non tamen Euryali, non ille oblitus amorum: nam sese opposuit Salio per lubrica surgens; ille autem spissa iacuit revolutus harena, emicat Euryalus et munere victor amici prima tenet, plausuque volat fremituque secundo. post Helymus subit et nunc tertia palma Diores. hic totum caveae consessum ingentis et ora 5.340 Conclusa questa gara, il pio Enea si dirige in una pianura erbosa, che da ogni parte i boschi cingevano con curve colline, ed in mezzo alla valle del teatro c'era un cerchio; dove l'eroe si portò con molte migliaia e , costruita una tibuna, si sedette in mezzo. Qui invita con doni gli animosi, che vogliano per caso gareggiare in rapida corsa e colloca i premi. D'ogni parre arrivano i Teucri e gli aniti Siculi, Niso ed Uurialo per primi, Eurialo famoso per bellezza e verde giovinezza, Niso per pio amore del ragazzo; poi li seguì il regale Diore della nobile stirpe di Priamo; insieme Salio e Patrone, uno di questi Acarnese, l'altro da Arcadio, sangue di popolo Tegeo; poi due giovani della Trinacria, Elimo e Panope, abituati ai boschi, compagni dell'anziano Aceste; inoltre molti, che l'oscura fama nasconde. In mezzo ad essi poi Enea così parlò: "Accogliete queste cose nel cuore e tendete liete le menti. Nessuno tra questo gruppo se ne andrà da me non premiato. Darò da portare due lucide lance di ferro lavorato ed una bipenne cesellata in argento; questo premio darà uguale per tutti. I primi tre riceveranno doni e si cingeranno il capo di biondo olivo. Il primo vincitore avrà un cavallo stupendo con le falere; il secondo una faretra amazzonia piena di frecce tracie, che un balteo attorno cinge di oro spesso e una fibbia l'annoda con gancio lucente. Il terzo se ne andrà contento di questo elmo argolico." Come furon dette queste cose, prendon posto e subito, udito il segnale, divoran gli spazi e lascian la partenza, lanciati, simili a nube. Insieme guardan le mete. Per primo corre Niso e brilla ben davanti a tutti i corpi, più veloce dei venti e delle ali del fulmine; vicino a lui, vicino ma a molto intervallo, segue Salio; poi dietro, lasciata una distanza, Eurialo per terzo; elimo segue Eurialo; poi proprio dietro a lui ecco vola Diore e gia col calcagno tocca il calcagno incalzando alla spalla, e se ci fossero più spazi passerebbe, scappando per primo e lascierebbe incertezza. E già quasi nello spazio finale giungevano stanchi sullo stesso traguardo, quando Niso scivola sfortunato sul sangue, poichè per caso versato per terra, uccisi i giovenchi, aveva inzuppato le verdi erbe. Qui il giovane ormai vincitore, esultante, non trattenne i piedi uncerti sul suolo premuto, ma piegato cadde sullo stesso fango immondo e sul sacro sangue. Tuttavia non dimenticò Eurialo, né gli affetti: infatti s'oppose a Salio alzandosi sul viscidume; egli allora giacque. rotolato, sulla terra allentata, brilla Eurialo e vincitore per dono dell'amico tiene il traguardo, vola col plaudo ed il fremito favorevole. Poi arriva Elimo e adesso, terzo premio, Diore. Allora Sali riempie di fortigrida tutta l'assemblea dell'enorme prima patrum magnis Salius clamoribus implet, ereptumque dolo reddi sibi poscit honorem. tutatur favor Euryalum lacrimaeque decorae, gratior et pulchro veniens in corpore virtus. adiuvat et magna proclamat voce Diores, qui subiit palmae frustraque ad praemia venit ultima, si primi Salio reddentur honores. tum pater Aeneas 'vestra' inquit 'munera vobis certa manent, pueri et palmam movet ordine nemo; me liceat casus miserari insontis amici.' sic fatus tergum Gaetuli immane leonis dat Salio villis onerosum atque unguibus aureis. hic Nisus 'si tanta' inquit 'sunt praemia victis, et te lapsorum miseret, quae munera Niso digna dabis, primam merui qui laude coronam ni me, quae Salium, fortuna inimica tulisset?' et simul his dictis faciem ostentabat et udo turpia membra fimo. risit pater optimus olli et clipeum efferri iussit, Didymaonis artes, Neptuni sacro Danais de poste refixum. 5.360 hoc iuvenem egregium praestanti munere donat. platea e le prime presenze dei padri, chiede sia restituito a lui il premio rubato con l'inganno. Il favore rassicura Eurialo ed anche le belle lacrime; poiché il valore giunge più gradito in un bel corpo. Aiuta e grida a gran voce Diore, che giunse alla palma ed invano giunse agli ultimi premi, se fossero resi a Salio i primi posti. Allora il padre Enea"Vostri, disse, vi restano sicuri i regali, ragazzi, e nessuno cambia d'ordine la vittoria; mi sia lecito commiserare i fatti d'un innocente amico". Espressosi così dà a Salio l'enorme dorso d'un leone getulo, pesante per i peli e le unghie dorate. Allora Niso"Se così grandi, disse, sono i premi per i vinti, abbi pietà dei caduti, quali doni darai a Niso, io che meritai il primo premio se il caso ostile, quello di Salio, non avesse colpito me?" Ed insieme a queste parole ostentava l'aspetto e le membra sporche d'umido fango. L'ottimo padre gli sorrise e comandò che si portasse uno scudo, arte di Didimaone, staccato dai Danai da un sacro battente di Nettuno. Premia il nobile giovane con questo dono stupemdo. DE PUGILATU (5.362-484) IL PUGILATO ( 5.362- 484) Post, ubi confecti cursus et dona peregit, 5.362 'nunc, si cui virtus animusque in pectore praesens, adsit et evinctis attollat bracchia palmis': sic ait, et geminum pugnae proponit honorem, victori velatum auro vittisque iuvencum, allitt ensem atque insignem galeam solacia victo. nec mora; continuo vastis cum viribus effert ora Dares magnoque virum se murmure tollit, solus qui Paridem solitus contendere contra, idemque ad tumulum quo maximus occubat Hector victorem Buten immani corpore, qui se Bebrycia veniens Amyci de gente ferebat, perculit et fulva moribundum extendit harena. talis prima Dares caput altum in proelia tollit, ostenditque umeros latos alternaque iactat bracchia protendens et verberat ictibus auras. quaeritur huic alius; nec quisquam ex agmine tanto audet adire virum manibusque inducere caestus. ergo alacris cunctosque putans excedere palma 5.380 Aeneae stetit ante pedes, nec plura moratus tum laeva taurum cornu tenet atque ita fatur: 'nate dea, si nemo audet se credere pugnae, quae finis standi? quo me decet usque teneri? ducere dona iube.' cuncti simul ore fremebant Dardanidae reddique viro promissa iubebant. Hic gravis Entellum dictis castigat Acestes, proximus ut viridante toro consederat herbae: 'Entelle, heroum quondam fortissime frustra, tantane tam patiens nullo certamine tolli dona sines? ubi nunc nobis deus ille, magister nequiquam memoratus, Eryx? ubi fama per omnem Trinacriam et spolia illa tuis pendentia tectis?' ille sub haec: 'non laudis amor nec gloria cessit pulsa metu; sed enim gelidus tardante senecta sanguis hebet, frigentque effetae in corpore vires. si mihi quae quondam fuerat quaque improbus iste Poi, quando furon finite le corse consegnò i doni, "Ora, se a qualcuno in petto (c'è) valore e coraggio forte, si presenti ed alzi le braccia con le palme legate": così disse, e propone doppio premio per la gara, al vincitore un giovenco velato d'oro e di bende, una spada ed uno splendido elmo, come consolazioni per il vinto. Non esitazione; subito con grandi forse Darete offre la faccia e s'alza tra un gran mormorio di uomini. Il solo che era solito gareggiare contro Paride, e lui stesso al tumulo dove giace il massimo Ettore, abbattè il vincitore Bute, dal corpo gigantesco, che si vantava provenendo dalla stirpebebricia di Amico;, e lo stese moribondo sulla bionda sabbia. Tale Darete alza l'alto capo per gli inizi degli scontri, mostra le larghe spalle e stendendole mostra le braccia alterne e colpisce l'aria di colpi. Si cerca un altro per costui; e nessuno tra tanta folla osa affrontare l'uomo portare i cesti alle mani. Quindi superbo credendo che tutti si ritirassero dalla gara si piantò ai piedi di Enea, né esitando di più tiene per un corno il toro con la sinistra e così parla: "Figlio di dea, se nessuno osa darsi allo scontro, quale il termine di star femi? Fin quando è decente che sia tenuto? Ordina di portare i doni". Tutti insieme fremevano in viso i Dardanidi e incitavano a dare all'eroe le promesse. Allora il severo Aceste rimprovera Entello con parole, come sedeva vicino sul verdeggiante letto d'erba: "Entello, invano un tempo il più forte degli eroi, permetti sopportando che si gran doni sian presi senza alcuna gara? Dov'è adesso quel dio per noi, invano ricordato come maestro, Erice? Dove la fama per tutta la Trinacria e quei trofei pendenti nelle tue case?" Quegli in risposta:"Non cessò l'amore del premio e la gloria, spenta dalla paura; ma il sangue freddo per la vecchiaia che blocca s'affievolisce, le forze sfinite nel corpo gelano. Se avessi quella d'un tempo di cui costui superbo exsultat fidens, si nunc foret illa iuventas, haud equidem pretio inductus pulchroque iuvenco venissem, nec dona moror.' sic deinde locutus 5.400 in medium geminos immani pondere caestus proiecit, quibus acer Eryx in proelia suetus ferre manum duroque intendere bracchia tergo. obstipuere animi: tantorum ingentia septem terga boum plumbo insuto ferroque rigebant. ante omnis stupet ipse Dares longeque recusat, magnanimusque Anchisiades et pondus et ipsa huc illuc vinclorum immensa volumina versat. tum senior talis referebat pectore voces: 'quid, si quis caestus ipsius et Herculis arma vidisset tristemque hoc ipso in litore pugnam? haec germanus Eryx quondam tuus arma gerebat sanguine cernis adhuc sparsoque infecta cerebro, his magnum Alciden contra stetit, his ego suetus, dum melior viris sanguis dabat, aemula necdum temporibus geminis canebat sparsa senectus. sed si nostra Dares haec Troius arma recusat idque pio sedet Aeneae, probat auctor Acestes, aequemus pugnas. Erycis tibi terga remitto solve metus, et tu Troianos exue caestus.' 5.420 haec fatus duplicem ex umeris reiecit amictum et magnos membrorum artus, magna ossa lacertosque ipermetro exuit atque ingens media consistit harena. tum satus Anchisa caestus pater extulit aequos et paribus palmas amborum innexuit armis. constitit in digitos extemplo arrectus uterque bracchiaque ad superas interritus extulit auras. abduxere retro longe capita ardua ab ictu immiscentque manus manibus pugnamque lacessunt, ille pedum melior motu fretusque iuventa, hic membris et mole valens; sed tarda trementi genua labant, vastos quatit aeger anhelitus artus. multa viri nequiquam inter se vulnera iactant, multa cavo lateri ingeminant et pectore vastos dant sonitus, erratque auris et tempora circum crebra manus, duro crepitant sub vulnere malae. stat gravis Entellus nisuque immotus eodem corpore tela modo atque oculis vigilantibus exit. ille, velut celsam oppugnat qui molibus urbem aut montana sedet circum castella sub armis, 5.440 nunc hos, nunc illos aditus, omnemque pererrat arte locum et variis adsultibus inritus urget. ostendit dextram insurgens Entellus et alte extulit, ille ictum venientem a vertice velox allitt praevidit celerique elapsus corpore cessit; Entellus viris in ventum effudit et ultro ipse gravis graviterque ad terram pondere vasto concidit, ut quondam cava concidit aut Erymantho aut Ida in magna radicibus eruta pinus. consurgunt studiis Teucri et Trinacria pubes; it clamor caelo primusque accurrit Acestes aequaevumque ab humo miserans attollit amicum. at non tardatus casu neque territus heros acrior ad pugnam redit ac vim suscitat ira; tum pudor incendit viris et conscia virtus, praecipitemque Daren ardens agit aequore toto nunc dextra ingeminans ictus, nunc ille sinistra. nec mora nec requies: quam multa grandine nimbi esulta fidandosi, se adesso ci fosse quella giovinezza, non indotto senz'altro dal dono e dal bel giovenco sarei venuto, non aspetto regali". Avendo così parlato, gettò nel mezzo i due cesti di enorme peso, con cui il terribile Erice portava in gara il pugno e stendere le braccia nella dura pelle. Gli animi stupirono: le enormi pelli di sette buoi eran rigidi per il piombo inserito ed il ferro. Prima di tutti lo stesso Darete si stupisce e davvero rifiuta, il magnanimo Anchisiade valuta il peso qua e là e le stesse immense cinghie. Allora l'anziano riferiva tali espressioni dal petto: "Che? Se uno avesse visto i cesti e le stesse armi di Ercole e la triste lotta su questa stessa spiaggia? Un tempo tuo fratello Erice portava queste armi; li vedi ancora sporchi di sangue e cervello sparso, con questi stesse contro il grande Alcide, con questi io ero abituato, mentre un sangue migliore dava le forze, né ancora la rivale vecchiaia, sparsa, biancheggiava sulle due tempia. Ma se il troiano Darete rifiuta queste nostre armi e ciò piace al pio Enea, Aceste, il garante, l'approva, pareggiamo gli scontri. Ripongo le pelli di Erice, caccia le paure, anche tu togli i cesti troiani. Detto questo buttò dalle spalle il doppio mantello, denudò i grandi arti delle membra, le grandi ossa ed i muscoli ed immenso si piantò in mezzo all'arena. Allora il padre, figlio d'Anchise, portò cesti uguali e legò le palme di entrambi con armi pari. L'uno e l'altro teso subito si portò sulle punte e impavido alzò le braccia in alto al cielo. Ritrassero le alte teste lontano dal colpo incrociano le mani e con le mani provocan lo scontro, quello migliore per l'agilità dei piedi fidandosi sulla giovinezza, questi potente per le membra e la mole; ma le lente ginocchia, a lui tremolante, vacillano ed il debole respiro scuote le grandi membra. Gli uomini invano tra loro si lancian molti colpi; molti ne raddoppiano e provocano di petto vasti rimbombi, la mano gira frequente attorno alle orecchie ed alle tempia, le mascelle crepitano sotto il colpo violento. Entello pesante è fermo ed immobile con sforzo e lo stesso corpo svia i colpi con la tattica e gli occhi vigili. Quello, come chi con macchine assedia un'alta città o sta sotto le armi attorno a fortezze montane, con arte gira attorno ora a questi passaggi, ora a quelli e ad ogni postazione ed invano preme con vari assalti. Entello alzandosi mostrò un destro e s'alzò in alto, quello veloce previde il colpo proveniente da sopra e sfuggendo col corpo veloce si scansò; Entello buttò le forze al vento ed inoltre lui, pesante, pesantemente cadde a terra col gran peso, come talvolta un pino cavo, divelto alle radici, cade sull'Erimanto o sul grande Ida. Per il tifo si alzano i Teucri e la gioventù trinacria; il clamore va al cielo, Aceste accorre per primo e pietoso alza da terra l'amico coetaneo. Ma l'eroe non bloccato dall'incidente né atterrito più aspro ritorna allo scontro e l'ira accresce la forza; allora la vergogna ed il coraggio risoluto accende le forze, acceso insegue Darete a precipizio per tutto lo spiazzo ora col destro raddoppiando i colpi, ora quello con la sinistra. Non dubbio, né riposo: quanto le nubi crepitano sui tetti culminibus crepitant, sic densis ictibus heros creber utraque manu pulsat versatque Dareta. 5.460 Tum pater Aeneas procedere longius iras et saevire animis Entellum haud passus acerbis, sed finem imposuit pugnae fessumque Dareta eripuit mulcens dictis ac talia fatur: 'infelix, quae tanta animum dementia cepit? non viris alias conversaque numina sentis? cede deo.' dixitque et proelia voce diremit. ast illum fidi aequales genua aegra trahentem iactantemque utroque caput crassumque cruorem ore eiectantem mixtosque in sanguine dentes ducunt ad navis; galeamque ensemque vocati accipiunt, palmam Entello taurumque relinquunt. hic victor superans animis tauroque superbus 'nate dea, vosque haec' inquit 'cognoscite, Teucri, et mihi quae fuerint iuvenali in corpore vires et qua servetis revocatum a morte Dareta.' dixit, et adversi contra stetit ora iuvenci qui donum astabat pugnae, durosque reducta libravit dextra media inter cornua caestus arduus, effractoque inlisit in ossa cerebro: 5.480 sternitur exanimisque tremens procumbit humi bos. ille super talis effundit pectore voces: 'hanc tibi, Eryx, meliorem animam pro morte Daretis persolvo; hic victor caestus artemque repono.' per la molta grandine, così l'eroe incessante con densi colpi e con ambe le mani imperversa e colpisce Darete. Allora il padre Enea non sopportando che Entello continuasse oltre ed infierisse con animosità furibonde, impose allora la fine dello scontro e strappò lo stanco Darete, convincendlo a parole e s'esprime così: "Sfortunato, che grande pazzia ti colpì la mente? Non senti altre forze e le divinità contrarie? Cedi al dio."Disse e col discorso troncò gli scontri. Ma i fidi compagni portano quello, che trascina le deboli ginocchia, che sbatte la testa da una parte e dall'altra, che vomita dalla bocca sangue denso ed i denti mischiati col sangue; richiamati ritirano l'elmo e la spada, ad Entello lascian la palma ed il toro. Questi vincitore, esultando in cuore e superbo per il toro: "Figlio di dea, e voi , Teucri, disse, sappiate queste cose: quali sian state le forze in me, in un corpo giovane, e da quale morte salviate Darete, sottrattolo:" Disse e si piantò contro il muso del giovenco davanti, che stava come premio della gara, e ritirata la destra, dritto, librò in mezzo tra e corna i pesanti cesti spaccato il cervello, li conficcò nelle ossa: il bue si stende esanime e tremando stramazza a terra. Egli aggiunge dal petto tali espressioni: "Erice, ti offro questa anima migliore al posto della morte di Darete; qui vincitore depongo i cesti e l'arte". DE SAGITTIS CERTAMINE (5.485-543) IL TIRO CON L'ARCO ( 5. 485 -544) Protinus Aeneas celeri certare sagitta 5.485 invitat qui forte velint et praemia dicit, ingentique manu malum de nave Seresti erigit et volucrem traiecto in fune columbam, quo tendant ferrum, malo suspendit ab alto. convenere viri deiectamque aerea sortem accepit galea, et primus clamore secundo Hyrtacidae ante omnis exit locus Hippocoontis; quem modo navali Mnestheus certamine victor consequitur, viridi Mnestheus evinctus oliva. tertius Eurytion, tuus, o clarissime, frater, Pandare, qui quondam iussus confundere foedus in medios telum torsisti primus Achivos. extremus galeaque ima subsedit Acestes, ausus et ipse manu iuvenum temptare laborem. tum validis flexos incurvant viribus arcus 5.500 pro se quisque viri et depromunt tela pharetris, primaque per caelum nervo stridente sagitta Hyrtacidae iuvenis volucris diverberat auras, et venit adversique infigitur arbore mali. intremuit malus micuitque exterrita pennis ales, et ingenti sonuerunt omnia plausu. post acer Mnestheus adducto constitit arcu alta petens, pariterque oculos telumque tetendit. ast ipsam miserandus avem contingere ferro non valuit; nodos et vincula linea rupit quis innexa pedem malo pendebat ab alto; illa Notos atque atra volans in nubila fugit. tum rapidus, iamdudum arcu contenta parato tela tenens, fratrem Eurytion in vota vocavit, iam vacuo laetam caelo speculatus et alis Subito Enea invita a gareggiare con la freccia veloce quelli che eventualmente vogliano e proclama i premi, con mano potente innalza l'albero dalla nave di Seresto e sospende sull'alto dell'albero perforato ad una fune un'alata colomba, cui tirare col ferro. Vennero gli uomini ed un elmo di bronzo accolse la sorte gettata, e per primo esce con grido concorde prima di tutti il turno dell'Irtacide Ippocoonte; e lo segue poi Mnesteo, vincitore nella gara navale, Mnesteo cinto di verde oliva. Terzo Eurizione, o nibilissimo Pandaro, tuo fratello, che una volta istigato ad infrangere un patto per primo lanciasti un'arma in mezzo agli Achei. Ultimo restò Aceste in fondo all'elmo, osando anche lui tentare con la mano un impegno di giovani. Allora con grandi forze gli uomini, ognuno per sé, curvano i flessibili archi e estraggono le frecce dalle faretre, per prima la freccia del giovane Irtacide straccia le arie veloci nel cielo, stridendo il nervo, giunse e si conficca sul palo dell'albero davanti. L'albero tremò e il volatile vibrò con le penne, atterrito, e tutto rinuonò d'un immenso applauso. Poi il fiero Mnesteo, accostato l'arco, guardando in alto tese insieme gli occhi e la freccia . ma sfortunato non potè toccare col ferro lo stesso uccello; ruppe i nodi e le corde di lino, con cui, legata per il piede, pendeva dall'alto albero; ella fugge volando tra i Noti e le nere nubi. Allora rapido, già tenendo le frecce tese con l'arco preparato, Eurizione invocò con preghiere il fratello, osservando ormai nel vuoto cielo la colomba che con le ali plaudentem nigra figit sub nube columbam. decidit exanimis vitamque reliquit in astris aetheriis fixamque refert delapsa sagittam. Amissa solus palma superabat Acestes, qui tamen aerias telum contendit in auras 5.520 ostentans artemque pater arcumque sonantem. hic oculis subitum obicitur magnoque futurum augurio monstrum; docuit post exitus ingens seraque terrifici cecinerunt omina vates. namque volans liquidis in nubibus arsit harundo signavitque viam flammis tenuisque recessit consumpta in ventos, caelo ceu saepe refixa transcurrunt crinemque volantia sidera ducunt. attonitis haesere animis superosque precati Trinacrii Teucrique viri, nec maximus omen abnuit Aeneas, sed laetum amplexus Acesten muneribus cumulat magnis ac talia fatur: 'sume, pater, nam te voluit rex magnus Olympi talibus auspiciis exsortem ducere honores. ipsius Anchisae longaevi hoc munus habebis, cratera impressum signis, quem Thracius olim Anchisae genitori in magno munere Cisseus ferre sui dederat monimentum et pignus amoris.' sic fatus cingit viridanti tempora lauro et primum ante omnis victorem appellat Acesten. nec bonus Eurytion praelato invidit honori, quamvis solus avem caelo deiecit ab alto. proximus ingreditur donis qui vincula rupit, extremus volucri qui fixit harundine malum. volava, la trafigge sotto una nera nube. Cadde esanime e lasciò la vita tra gli astri celesti e cadendo riporta la freccia conficcata. Persa la palma, restava il solo Aceste, che tuttavia tese l'arma nelle aure celesti mostrando, come padre, l'arte e l'arco risonante. Qui apparve improviso agli occhi un prodigio destinato a grande augurio; in seguito il grande esito insegnò ed i terrorizzanti vati predissero tardi responsi. Infatti volando il legno si incendiò tra le limpide nubi segnò la via con le fiamme e sottile svanì consunta tra i venti, come spesso staccate dal cielo le stelle volando passano e lasciano una chioma. Gli uomini Trinacrii ed i Teucri si bloccarono con le menti sospese pregando i celesti, e il grandissimo Enea non disconobbe il presagio, ma abbacciando Aceste contento lo riempie di grandi doni e così parla: "Prendi, padre:il gran re dell'Olimpo volle infatti che tu sorteggiato per tali auspici ritirassi i premi. Avrai questo dono dello stesso anziano Anchise, una coppa scolpita di immagini, che un tempo il tracio Cisseo aveva dato al padre Anchise da tenere in gran dono come ricordo di sé e pegno d'amore". Così espressosi cinge le tempia di verdegggiante alloro e davanti a tutti dichiara vincitore assoluto Aceste. Né il buon Eurizione invidiò l'onore tolto, anche se lui solo atterrò dall'alto cielo l'uccello. Vicino giunge per i premi chi ruppe le corde, ultimo chi trafisse col legno alato l'albero. DE IUVENUM TROIANORUM EQUESTRI LUDO (5.545-601) PARATA DI GIOVANI TROIANI A CAVALLO ( 5.545-602) At pater Aeneas nondum certamine misso 5.545 custodem ad sese comitemque impubis Iuli Epytiden vocat, et fidam sic fatur ad aurem: 'vade age et Ascanio, si iam puerile paratum agmen habet secum cursusque instruxit equorum, ducat avo turmas et sese ostendat in armis dic' ait. ipse omnem longo decedere circo infusum populum et campos iubet esse patentis. incedunt pueri pariterque ante ora parentum frenatis lucent in equis, quos omnis euntis Trinacriae mirata fremit Troiaeque iuventus. omnibus in morem tonsa coma pressa corona; cornea bina ferunt praefixa hastilia ferro, pars levis umero pharetras; it pectore summo flexilis obtorti per collum circulus auri. tres equitum numero turmae ternique vagantur ductores; pueri bis seni quemque secuti agmine partito fulgent paribusque magistris. una acies iuvenum, ducit quam parvus ovantem nomen avi referens Priamus, tua clara, Polite, progenies, auctura Italos; quem Thracius albis 5,565 portat equus bicolor maculis, vestigia primi alba pedis frontemque ostentans arduus albam. alter Atys, genus unde Atii duxere Latini, parvus Atys pueroque puer dilectus Iulo. polipt extremus formaque ante omnis pulcher Iulus Sidonio est invectus equo, quem candida Dido Ma il padre Enea, non ancora finita la gara, chiama a sé Epitide, tutore e compagno del giovane Iulo e così parla all'orecchio fidato: "Orsù vai e di' ad Ascanio se ha già con sé pronta una giovane schiera ed ha disposto i tornei di cavalli, guidi le squadre per il nonno e si mostri nelle armi" disse. Egli ordina che tutto il popolo entrato nel grande circo si ritiri e gli spiazzo siano liberi. Avanzano i ragazzi ed insieme davanti agli acchi dei genitori brillano sui cavalli frenati, e tutta la gioventù della Trinacria e di Troia ammirandoli mentre procedono, freme. Secondo l'uso, tutti (hano) la chioma cinta di corona ritaglaita; portano due aste di corniolo puntate di ferro, parte (ha) leggere faretre in spalla; una collana di duttile oro intrecciato corre sul collo. Tre squadre in tutto di cavalieri ed i tre capi girano; dodici ragazzi seguendo ciascuno con schiera divisa splendono e con a capo le guide. Una schiera di giovani, che esultante la guida il piccolo priamo che ripete il nome del nonno, tua famosa, o Polite, Stirpe, destinata ad accrescere gli Itali; e lo porta un cavallo tracio bicolore, con macchie bianche, ostentando pezze bianche in fondo al piede e, dritto, la fronte bianca. Il secondo Atis, da cui i latini Azii trassero la stirpe, il piccolo Atis e ragazzo amato da Iulo ragazzo. Ultimo e prima di tutti bello d'aspetto, Iulo, e portato da cavallo di Sidone, che la candida Didone esse sui dederat monimentum et pignus amoris. cetera Trinacriis pubes senioris Acestae fertur equis. excipiunt plausu pavidos gaudentque tuentes Dardanidae, veterumque agnoscunt ora parentum. postquam omnem laeti consessum oculosque suorum lustravere in equis, signum clamore paratis Epytides longe dedit insonuitque flagello. olli discurrere pares atque agmina terni 5.580 diductis solvere choris, rursusque vocati convertere vias infestaque tela tulere. inde alios ineunt cursus aliosque recursus adversi spatiis, alternosque orbibus orbis impediunt pugnaeque cient simulacra sub armis; et nunc terga fuga nudant, nunc spicula vertunt infensi, facta pariter nunc pace feruntur. ut quondam Creta fertur Labyrinthus in alta parietibus textum caecis iter ancipitemque mille viis habuisse dolum, qua signa sequendi frangeret indeprensus et inremeabilis error; haud alio Teucrum nati vestigia cursu impediunt texuntque fugas et proelia ludo, delphinum similes qui per maria umida nando Carpathium Libycumque secant. hunc morem cursus atque haec certamina primus Ascanius, Longam muris cum cingeret Albam, rettulit et priscos docuit celebrare Latinos, quo puer ipse modo, secum quo Troia pubes; Albani docuere suos; hinc maxima porro accepit Roma et patrium servavit honorem; Troiaque nunc pueri, Troianum dicitur agmen. hac celebrata tenus sancto certamina patri. aveva dato che fosse ricordo di sé e del suo amore. L'altra gioventù è portata da cavalli trinacrii dell'anziano Aceste. I Dardanidi osservando i timorosi li accolgono con l'applauso, gioiscono e riconoscono i volti degli antichi antenati. Dopo che lieti sui cavalli osservarono tutta l'assemblea e gli occhi dei loro, da lontano Epitide diede con un grido il segnale ai pronti e schioccò con la frusta. Essi allineati corsero ed aprirono le schiere a tre, sciolte le schere, e di nuovo chiamati invertirono le vie e portarono le armi puntate. Poi iniziano, affrontandosi, altri giri ed altri ritorni negli spazi, ed intrecciano giri alterni con giri evocano finte di guerra sotto le armi; or con la fuga scoprono le spalle, ora aggressivi volgon le armi, fatta la pace insieme si recano. Come un tempo, si dice, nell'alta Creta il Labirinto aveva un passaggio coperto da buie pareti ed un doppio inganno con le mille vie, per dove un incomprensibile ed irripetibile intrico rompeva i segnali del proseguire; non diversamente i figli dei Teucri bloccano di corsa i passaggi ed intrecciano fughe e scontri per gioco, simili ai delfini, che nuotando per gli umidi mari solcano il (mar) libico e Carpazio (e giocan nell'onde). Ascanio per primo ripetè questo tipo di corsa e queste gare, cingendo di mura Alba Longa, ed istruì gli antichi Latini a celebrarli, nel modo in cui lui da ragazzo, e con lui la gioventù troiana; Gli albani insegnarono ai loro; di qui poi la grandissima Roma imparò e conservò il rito dei padri; ora si chiama "Troia" ed i ragazzi "schiera troiana". Fin qui le gare celebrate per il divino padre. DE NAVIBUS TEUCRORUM INCENSIS (5.603-663) LE NAVI INCENDIATE ( 5. 603 -663) Hinc primum Fortuna fidem mutata novavit. 5.603 dum variis tumulo referunt sollemnia ludis, Irim de caelo misit Saturnia Iuno Iliacam ad classem ventosque aspirat eunti, multa movens necdum antiquum saturata dolorem. illa viam celerans per mille coloribus arcum nulli visa cito decurrit tramite virgo. conspicit ingentem concursum et litora lustrat desertosque videt portus classemque relictam. at procul in sola secretae Troades acta amissum Anchisen flebant, cunctaeque profundum pontum aspectabant flentes. heu tot vada fessis et tantum superesse maris, vox omnibus una; urbem orant, taedet pelagi perferre laborem. ergo inter medias sese haud ignara nocendi conicit et faciemque deae vestemque reponit; fit Beroe, Tmarii coniunx longaeva Dorycli, 5.620 cui genus et quondam nomen natique fuissent, ac sic Dardanidum mediam se matribus infert. 'o miserae, quas non manus' inquit 'Achaica bello traxerit ad letum patriae sub moenibus. o gens infelix, cui te exitio Fortuna reservat? septima post Troiae excidium iam vertitur aestas, cum freta, cum terras omnis, tot inhospita saxa sideraque emensae ferimur, dum per mare magnum Anzitutto qui Fortuna, mutatasi, cambiò aspetto. Mentre con vari giochi offrivano alla tomba i riti solenni, la saturnia Giunone inviò dal cielo Iride e spira a lei che va alla flotta iliaca i venti, tramando molto non ancora ripagata dell'antico dolore. La vergine affrettando la via, per un sentiero, attraverso l'arco di mille colori, vista da nessuno, corre velocemente. Vede la grande folla, guarda i lidi, vede i porti deserti e la flotta abbandonata. Ma lontane le Troiane ritirate in suoli isolati piangevano il perduto Anchise e tutte osservavano il mare profondo piangendo. Ahi, restava per le stanche tanti guadi, e tanto mare: una sola espressione per tutte. Chiedono una città, angoscia patire la fatica del mare. Perciò si immette in mezzo, non ignara di nuocere depone la veste e l'aspetto di dea; diventa Beroe, anziana moglie di Tmario Doriclo, che un tempo ebbe stirpe, fame e figli, e così si porta in mezzo alle madri dei Dardanidi. "O misere, che la mano achea, disse, non ha tatto alla morte sotto le mura della patria. O popolo sfortunato, a quale rovina tiriserva Fortuna? Ormai ricorre la settima estate dopo la caduta di Troia, da che siam portate dopo aver misurato mari, tutte le terre tante rocce inospitali e stelle, mentre inseguiamo Italiam sequimur fugientem et volvimur undis. hic Erycis fines fraterni atque hospes Acestes: quis prohibet muros iacere et dare civibus urbem? o patria et rapti nequiquam ex hoste penates, nullane iam Troiae dicentur moenia? nusquam Hectoreos amnis, Xanthum et Simoenta, videbo? quin agite et mecum infaustas exurite puppis. nam mihi Cassandrae per somnum vatis imago ardentis dare visa faces: "hic quaerite Troiam; hic domus est" inquit "vobis." iam tempus agi res, nec tantis mora prodigiis. en quattuor arae Neptuno; deus ipse faces animumque ministrat.' 5.640 haec memorans prima infensum vi corripit ignem sublataque procul dextra conixa coruscat et iacit. arrectae mentes stupefactaque corda Iliadum. hic una e multis, quae maxima natu, Pyrgo, tot Priami natorum regia nutrix: 'non Beroe vobis, non haec Rhoeteia, matres, est Dorycli coniunx; divini signa decoris ardentisque notate oculos, qui spiritus illi, qui vultus vocisque sonus vel gressus eunti. ipsa egomet dudum Beroen digressa reliqui aegram, indignantem tali quod sola careret munere nec meritos Anchisae inferret honores.' haec effata. at matres primo ancipites oculisque malignis ambiguae spectare rates miserum inter amorem praesentis terrae fatisque vocantia regna, cum dea se paribus per caelum sustulit alis ingentemque fuga secuit sub nubibus arcum. tum vero attonitae monstris actaeque furore conclamant, rapiuntque focis penetralibus ignem, pars spoliant aras, frondem ac virgulta facesque coniciunt. furit immissis Volcanus habenis transtra per et remos et pictas abiete puppis. per il grande mare un italia che fugge e siam travolte dalle onde. Qui (sono) le terre fraterne di Erice e l'ospite Aceste: chi impedisce di fondare mura e dare una città ai cittadini? O patria, o Penati invano strappati al nemico, forse mai nessuna sarà chiamata mura di Troia? Altrove non vedrò fiumi ettorei, Xanto e Simoenta? Dunque orsù, bruciate con me le sciagurate navi. Mi parve in sogno che la figura della profetessa Cassandra portasse ardenti fiamme:"Qui cercate Troia; questa è la patria, disse. E' tempo ormai le la cosa si compia, nessuna esitazione a tanti prodigi. Ecco quattro altariper Nettuno; il dio stesso offre fiaccole e coraggio" Ricordando queste cose, per prima afferra con forza il fuoco nemico e sforzandosi, alzata la destra in alto, la scuote e la scaglia. Bloccate (sono) le menti e storditi i cuori delle Troiane. Allora una delle tante, la più anziana, Pirgo, nutrice regia dei tanti figli di Priamo, "Voi non avete Beroe, non è questa, o madri, la retea moglie di Doriclo; notate i segni della divina bellezza e gli occhi ardenti, quale spirito in lei che avanza, quale volto e suono di voce o passo. Io stessa, partita, ho lasciato poco fa Beroe malata, addolorandosi perché lei sola mancava a tale cerimonia e non offrisse meritati riti ad Anchise". Così paelò. Ma le madri dapprima esitanti con occhi malevoli guardavano le navi, incerte tra il misero amore della terra presente ed i regni che chiamavano coi fati quando la dea con ali appaiate si alzò per il cielo e con la fuga segnò sotto le nubi un grande arco. Allora attonite per i prodigi e spinte dal furore gridano, afferrano il fuoco dai focolari interni, parte spogliano gli altari, gettano fronda, virgulti e fiaccole.Vulcano infuria, a briglie sciolte, tra i banchi, i remi e le poppe d'abete, dipinte. DE IOVIS INTERVENTU (5.664-699) LA BENEFICA PIOGGIA DI GIOVE (5. 664-699) Nuntius Anchisae ad tumulum cuneosque theatri incensas perfert navis Eumelus, et ipsi respiciunt atram in nimbo volitare favillam. primus et Ascanius, cursus ut laetus equestris ducebat, sic acer equo turbata petivit castra, nec exanimes possunt retinere magistri. 'quis furor iste novus? quo nunc, quo tenditis' inquit 'heu miserae cives? non hostem inimicaque castra Argivum, vestras spes uritis. en, ego vester polipt Ascanius.'- galeam ante pedes proiecit inanem, qua ludo indutus belli simulacra ciebat. accelerat simul Aeneas, simul agmina Teucrum. ast illae diversa metu per litora passim diffugiunt, silvasque et sicubi concava furtim saxa petunt; piget incepti lucisque, suosque mutatae agnoscunt excussaque pectore Iuno est. Sed non idcirco flamma atque incendia viris 5.680 indomitas posuere; udo sub robore vivit stuppa vomens tardum fumum, lentusque carinas est vapor et toto descendit corpore pestis, nec vires heroum infusaque flumina prosunt. tum pius Aeneas umeris abscindere vestem L'araldo Eumelo riferisce alla tomba d'Anchise ed ai settori del teatro delle navi bruciate, loro stessi vedono in una nube la nera siamma volare. Per primo anche Ascanio, come guidava lieto le corse equestri, così ardente a cavallo si diresse al campo Sconvolto, né lo posson trattenere i pallidi maestri. "Che strana pazzia questa? Dove ora, dove andate?" disse, ahi, misere cittadine? Non bruciate il nemico, ed i campi avversari degli Argivi, ma le vostre speranze. Ecco, son io il vostro Ascanio". Buttò ai piedi l'elmo inutile, di cui rivestito per gioco evocava finzioni di guerra: Insieme s'affretta Enea, insieme le schiere dei Teucri. Ma quelle scappano qua e là disordinatamente sui lidi per paura, si dirigono nei boschi e di nascosto ovunque nelle rocce scavate; si vergognano dell'azione e della luce, cambiate riconoscono i loro e Giunone fu scossa dal petto. Ma intoro la fiamma e gli incendi non deposero le forze indomabili; sotto il rovere bagnato vive la stoppa vomitando un fumo pigro, il fuoco rode le carene e la rovina scende per tutto il corpo, le forze degli eroi ed i fiumi versati non giovano . Allora il pio Enea strappava la veste dalle spalle auxilioque vocare deos et tendere palmas: 'Iuppiter omnipotens, si nondum exosus ad unum Troianos, si quid pietas antiqua labores respicit humanos, da flammam evadere classi nunc, pater, et tenuis Teucrum res eripe leto. vel tu, quod superest, infesto fulmine morti, si mereor, demitte tuaque hic obrue dextra.' vix haec ediderat cum effusis imbribus atra tempestas sine more furit tonitruque tremescunt ardua terrarum et campi; ruit aethere toto turbidus imber aqua densisque nigerrimus Austris, implenturque super puppes, semusta madescunt robora, restinctus donec vapor omnis et omnes quattuor amissis servatae a peste carinae. chiamava in aiuto gli dei e tendeva le palme: "Giove onnipotente, se non ancora odiasti i Troiani fino all'ultimo uomo, se la pietà guarda un poco le fatiche umane, concedi ora che la fiamma fugga dalla flotta, padre, e strappa da morte le esili sorti dei Troiani. Oppure tu, ciò che resta, mandami a miore col fulmine ostile, se lo merito, e qui annullami con la tua destra": Appena aveva detto questo, quando, rovesciatesi le piogge, una nera tempesta infuria senza preavviso e tremano le cime delle terre e le pianure; una furiosa pioggia cade da tutto il cielo, nerissima, d'acqua e di densi Austri, sopra si riempion le poppe, le tavole semibruciate s'nzuppano, finchè tutto il fuoco (fu) spento e tutte le navi, perdutene quattro, (furon) salvate dalla rovina. DE SENIORIS NAUTIS RESPONSO (5.700-720) CONSIGLI DI NAUTE (5.700-720) At pater Aeneas casu concussus acerbo 5.700 nunc huc ingentis, nunc illuc pectore curas mutabat versans, Siculisne resideret arvis oblitus fatorum, Italasne capesseret oras. tum senior Nautes, unum Tritonia Pallas quem docuit multaque insignem reddidit arte haec responsa dabat, vel quae portenderet ira magna deum vel quae fatorum posceret ordo; isque his Aenean solatus vocibus infit: 'nate dea, quo fata trahunt retrahuntque sequamur; quidquid erit, superanda omnis fortuna ferendo est. est tibi Dardanius divinae stirpis Acestes: hunc cape consiliis socium et coniunge volentem, huic trade amissis superant qui navibus et quos pertaesum magni incepti rerumque tuarum est. longaevosque senes ac fessas aequore matres et quidquid tecum invalidum metuensque pericli est delige, et his habeant terris sine moenia fessi; urbem appellabunt permisso nomine Acestam.' Talibus incensus dictis senioris amici tum vero in curas animo diducitur omnis; 5.720 Ma il padre Enea, scosso dalla crudele disgrazia, pensando volgeva i grandi affanni ora qua, ora là nel cuore, se dimenticandosi dei fati si fermasse nei campi siculi, e raggiungesse le spagge italiche. Allora l'anziano Naute, l'unico che la tritonia Pallade istruì e rese famoso per la grande arte essa dava responsi, o cosa significasse la grande ira degli dei o cosa chiedesse l'ordine dei fati;egli consolando Enea con queste frasi, comincia: "Figlio di dea, dove i fati traggono e ritraggono, seguiamo(li); checcè sarà, ogni sorte dev'esser vinta sopportando. Tu hai il dardanio Aceste di stirpe divina: prendilo ed uniscilo come alleato volonteroso per i consigli, a lui affida quelli che, perdute le navi, sono in più e quelli che odiano la grande iniziativa e le tue imprese. Scegli i vecchi longevi e le madri stanche di mare e ciò che c'è con te di malato e che teme il pericolo, e lascia che, stanchi, abbian le mura su queste terre; chiameranno la città, approvato il nome, Acesta" Infiammato da queste parole dell'anziano amico allora ancora è dibattuto in cuore in tutti gli affanni; DE PATRIS HORTATU ( 5.721-745) ESORTAZIONI DEL PADRE ANCHISE ( 5. 721 -745) et Nox atra polum bigis subvecta tenebat. visa dehinc caelo facies delapsa parentis Anchisae subito talis effundere voces: 'nate, mihi vita quondam, dum vita manebat, care magis, nate Iliacis exercite fatis, imperio Iovis huc venio, qui classibus ignem depulit, et caelo tandem miseratus ab alto est. consiliis pare quae nunc pulcherrima Nautes dat senior; lectos iuvenes, fortissima corda, defer in Italiam. gens dura atque aspera cultu debellanda tibi Latio est. Ditis tamen ante infernas accede domos et Averna per alta congressus pete, nate, meos. non me impia namque Tartara habent, tristes umbrae, sed amoena piorum concilia Elysiumque colo. huc casta Sibylla nigrarum multo pecudum te sanguine ducet. tum genus omne tuum et quae dentur moenia disces. iamque vale; torquet medios Nox umida cursus E la nera Notte, portata su bighe, occupava il polo. Poi sembrò che l'immagine del pader Anchise scesa dal cielo improvvisamente dicesse tali frasi: "Figlio, per me più caro della vita un tempo, quando la vita durava, figlio addolorato dai fati iliaci, vengo qui per ordine di Giove, che scosse il fuoco dalle navi, e finalmente si è impietosito dall'alto cielo. Obbedisci ai consigli che l'anziano Naute dà, bellissimi; porta in Italia giovani scelti, cuori fortissimi. Nel Lazio tu devi vincere un popolo duro per tradizione ed aspro. Prima però vai alle dimore infernali e cerca nei profondi Averni i miei incontri. Non mi tengono infatti gli empi Tartari, le ombre tristi, ma abito le belle assemblee dei pii, l'Elisio. Qui la casta Sibilla ti condurrà, grazie al gran sangue di animali. Allora imparerai tutta la tua stirpe e quali mura sian date. Ormai ti saluto; l'umida Notte volge i corsi et me saevus equis Oriens adflavit anhelis.' dixerat et tenuis fugit ceu fumus in auras. 5.740 Aeneas 'quo deinde ruis? quo proripis?' inquit, 'quem fugis? aut quis te nostris complexibus arcet?' haec memorans cinerem et sopitos suscitat ignis, Pergameumque Larem et canae penetralia Vestae farre pio et plena supplex veneratur acerra. ed il crudele Oriente mi ha spinto con i cavalli ansanti." Aveva detto e fugge leggero come fumo nell'aria. Enea "Dove corri dunque? Dove precipiti? disse, "chi fuggi? O chi ti caccia dai nostri abbracci?" Ricordando questo scuote la cenere ed i fuochi assopiti, supplice venera il Lare di Pergamo ed i penetrali della bianca Vesta con pio farro e con incensiere pieno. DE AENEAE DISCESSU (5.746-778) NUOVA PARTENZA ( 5. 746-778) Extemplo socios primumque accersit Acesten 5.746 et Iovis imperium et cari praecepta parentis edocet et quae nunc animo sententia constet. haud mora consiliis, nec iussa recusat Acestes: transcribunt urbi matres populumque volentem deponunt, animos nil magnae laudis egentis. ipsi transtra novant flammisque ambesa reponunt robora navigiis, aptant remosque rudentisque, exigui numero, sed bello vivida virtus. allitt interea Aeneas urbem designat aratro sortiturque domos; hoc Ilium et haec loca Troiam esse iubet. gaudet regno Troianus Acestes indicitque forum et patribus dat iura vocatis. tum vicina astris Erycino in vertice sedes fundatur Veneri Idaliae, tumuloque sacerdos 5.760 ac lucus late sacer additus Anchiseo. Iamque dies epulata novem gens omnis, et aris factus honos: placidi straverunt aequora venti creber et aspirans rursus vocat Auster in altum. exoritur procurva ingens per litora fletus; complexi inter se noctemque diemque morantur. ipsae iam matres, ipsi, quibus aspera quondam visa maris facies et non tolerabile numen, ire volunt omnemque fugae perferre laborem. quos bonus Aeneas dictis solatur amicis et consanguineo lacrimans commendat Acestae. tris Eryci vitulos et Tempestatibus agnam caedere deinde iubet solvique ex ordine funem. ipse caput tonsae foliis evinctus olivae stans procul in prora pateram tenet, extaque salsos proicit in fluctus ac vina liquentia fundit. certatim socii feriunt mare et aequora verrunt; prosequitur surgens a puppi ventus euntis. Subito anzitutto chiama i compagni ed Aceste per primo rivela il comando di Giove e gli ordini del caro padre e quale idea adesso stia in cuore. Non esitazione per le decisioni, Aceste non rifiuta i comandi: assegnano alla città le madri e lasciano il popolo che vuole, animi per nulla vogliosi di gran lode. Essi rinnovano i banchi e rimettono sulle navi le travi mangiate dalle fiamme, adattano remi e funi, pochi di numero, ma un coraggio vivace per la guerra. Frattanto Enea con l'aratro disegna la città e sorteggia le case; ordina che questo sia Ilio e questi luoghi Troia. Il traiano Aceste gode per il regno convoca il foro e dà le leggi ai padri eletti. Allora sulla vetta ercina è fondata una sede vicina agli astri per Venere idalia, al tumulo di Anchise attorno (fu) assegnato un sacerdote ed un bosco sacro. Ormai per nove giorni tutto il popolo ha banchettato e (fu) reso onore agli altari: i placidi venti stesero le acque ed Austro assiduo spirando cihama di nuovo al largo. Sorge un immenso pianto sui lidi ricurvi; abbracciandosi a vicenda indugiano giorno e notte. Le stesse madri ormai, gli stessi, cui un tempo senbrò crudele la vista del mare e non tollerabile il nome, vogliono andare e sopportare tutta la fatica della fuga. Il buon Enea li consola con parole amiche e piangendo li affida alconsanguineo Aceste. Ordina di uccidere tre vitelli per Erice ed un'agnella alle Tempeste e di scioglire la fune per ordine. Egli cinto di foglie di olivo tagliato lontano, stando sulla prua tiene la coppa, lancia viscere sul flutti salati e versa limpidi vini. A gara i compagni feriscon il mare e spazzan le acque; il vento sorgendo da poppa accompagna i partenti. DE VENERE ET NEPTUNO (5.779-834) VENERE E NETTUNO ( 5.779 -834) At Venus interea Neptunum exercita curis 5.779 adloquitur talisque effundit pectore questus: 'Iunonis gravis ira neque exsaturabile pectus cogunt me, Neptune, preces descendere in omnis; quam nec longa dies pietas nec mitigat ulla, nec Iovis imperio fatisque infracta quiescit. non media de gente Phrygum exedisse nefandis urbem odiis satis est nec poenam traxe per omnem reliquias Troiae: cineres atque ossa peremptae insequitur. causas tanti sciat illa furoris. ipse mihi nuper Libycis tu testis in undis quam molem subito excierit: maria omnia caelo miscuit Aeoliis nequiquam freta procellis, Ma Venere intanto colpita dagli affanni parla a Nettuno e riversa dal cuore tali lamenti: "L'ira pesante di Giunone ed il cuore insaziabile mi costringono, Nettuno, a scendere a tutte le preghiere; ma né il lungo tempo né alcuna pietà la mitiga, né calmata dal comando di Giove e dai fati si quieta. Non è sufficiente aver annientato dal centro del popolo dei Frigi una città con odii indicibili né d'aver tratto per ogni pena I resti di Troia: perseguita le ceneri e le ossa della (città) stramorta. Sappia lei le cause di tanto furore. Tu stesso mi (se) testimone, quale mole improvvisamente abbia susciato nelle onde poco fa: ha mischiato tutti i mari col cielo, confidando invano nelle tempeste eolie, in regnis hoc ausa tuis. per scelus ecce etiam Troianis matribus actis exussit foede puppis et classe subegit amissa socios ignotae linquere terrae. quod superest, oro, liceat dare tuta per undas vela tibi, liceat Laurentem attingere Thybrim, si concessa peto, si dant ea moenia Parcae.' tum Saturnius haec domitor maris edidit alti: 'fas omne est, Cytherea, meis te fidere regnis, 5.800 unde genus ducis. merui quoque; saepe furores compressi et rabiem tantam caelique marisque. nec minor in terris, Xanthum Simoentaque testor, Aeneae mihi cura tui. cum Troia Achilles exanimata sequens impingeret agmina muris, milia multa daret leto, gemerentque repleti amnes nec reperire viam atque evolvere posset in mare se Xanthus, Pelidae tunc ego forti congressum Aenean nec dis nec viribus aequis nube cava rapui, cuperem cum vertere ab imo structa meis manibus periurae moenia Troiae. nunc quoque mens eadem perstat mihi; pelle timores. tutus, quos optas, portus accedet Averni. unus erit tantum amissum quem gurgite quaeres; unum pro multis dabitur caput.' his ubi laeta deae permulsit pectora dictis, iungit equos auro genitor, spumantiaque addit frena feris manibusque omnis effundit habenas. caeruleo per summa levis volat aequora curru; subsidunt undae tumidumque sub axe tonanti 5.820 sternitur aequor aquis, fugiunt vasto aethere nimbi. tum variae comitum facies, immania cete, et senior Glauci chorus Inousque Palaemon Tritonesque citi Phorcique exercitus omnis; laeva tenet Thetis et Melite Panopeaque virgo, Nisaee Spioque Thaliaque Cymodoceque. Hic patris Aeneae suspensam blanda vicissim gaudia pertemptant mentem; iubet ocius omnis attolli malos, intendi bracchia velis. una omnes fecere pedem pariterque sinistros, nunc dextros solvere sinus; una ardua torquent cornua detorquentque; ferunt sua flamina classem. princeps ante omnis densum Palinurus agebat agmen; ad hunc alii cursum contendere iussi. osando questo nei ruoi regni. Ecco, spinte al delitto le madri Troiane, brutalmente incendiò le poppe e, persa la flotta, costrinse a lasciare compagni a terra ignota. Per il resto, prego, ti piaccia dare sull'onde vele sicure, piaccia toccare il Tevere Laurente, se chieso cose permesse, se le Parche dàn quelle mura". Allora il saturnio domatore dell'alto mare disse queste cose: " E' tutto giusto che tu, Citerea, confidi nei miei regni, da cui trai origine. Lo meritai anche; spesso compressi i furori e tanta rabbia di cielo e mare. Né sulle terre, chiamo a testimonio Xanto e Simoenta, (ebbi) minore cura del tuo Enea. Quando Achille spingeva alle mura inseguendole le stremate schiere troiane, quando dava molte migliaia alla morte, i torrenti gemevano pieni né Xanto poteva trovare la via al mare e scorrere, allora io rapii in una nube cava Enea scontratosi col forte Pelide, senza dei e forze pari, mentre desideravo sradicare dal profondo le mura costruite con le mie mani di Troia spergiura. Anche adesso per lui mi resta lo stesso sentimento; caccia le paure. Sicuro raggiungerà i porti dell'Averno, che tu desideri. Sarà uno soltanto che tu cercherai perduto nel gorgo; sarà data una sola testa in cambio di molte2. Come addolcì con tali detti i lieti cuori della dea, il padre con l'oro unisce i cavalli ad essi selvaggi mette i freni schiumanti e con le manni allenta tutte le briglie. Con l'azzurro carro vola leggero sulla sommità delle acque; s'abbassano le onde ed il mare gonfio d'acque si distende sotto l'asse tuonante, i nembi fuggono nel vasto etere. Allora le varie forme di compagni, i giganteschi cetacei, Il vecchio coro di Glauco, Palemone di Ino i Tritoni veloci e tutto l'esercito di Forco; Teti tiene la sinistra, Melite, la vergine panopea, Nisea e Spio, Talia e Cimodoce. Allora le blande gioie penetrano a loro volta la mente sospesa del padre Enea; ordina ben presto si alzino tutti gli alberi, si mettan le braccia alle vele. Insieme tutti puntarono il piede e parimenti sciolsero i sinistri ed ora i veli destri, insieme girano gli alti pennoni e li rigirano; i propizi soffi portano la flotta. Davanti a tutti Palinuro per primo guidava la fitta schiera; gli altri son obbligati ad andare su tale rotta. DE PALINURI INTERITU (5.835-871) LA MORTE DI PALINURO (5. 835 - 871) iamque fere mediam caeli Nox umida metam 5.835 contigerat, placida laxabant membra quiete sub remis fusi per dura sedilia nautae, cum levis aetheriis delapsus Somnus ab astris aera dimovit tenebrosum et dispulit umbras, te, Palinure, petens, tibi somnia tristia portans insonti; puppique deus consedit in alta Phorbanti similis funditque has ore loquelas: 'Iaside Palinure, ferunt ipsa aequora classem, aequatae spirant aurae, datur hora quieti. pone caput fessosque oculos furare labori. ipse ego paulisper pro te tua munera inibo.' cui vix attollens Palinurus lumina fatur: 'mene salis placidi vultum fluctusque quietos Ormai l'umida Notte aveva quasi toccato la meta nel mezzo del cielo, i marinai rilassavan le membra nella placida quiete sdraiati sotto i remi lungo i duri sedili, quando il Sonno scivolando leggero dagli eterei astri smosse l' aria tenebrosa e cacciò le ombre, cercando te, Plinuro, portando a te innocente i tristi sogni; il dio si sedette sull'alta poppa simile a Forbante e versa con la bocca queste chiacchiere: "Palinuro di Iasio, le stesse acque portan la flotta, le arie spirano costanti, è dato tempo al riposo. Poggia la testa e ruba gli stanchi occhi alla fatica. Io stesso un poco affronterò i tuoi doveri per te." A stento alzandogli gli occhi Palinuro dice. "Vuoi forse che io ignori il volto del placido mare ignorare iubes? mene huic confidere monstro? Aenean credam quid enim? fallacibus auris 5.850 et caeli totiens deceptus fraude sereni?' talia dicta dabat, clavumque adfixus et haerens nusquam amittebat oculosque sub astra tenebat. ecce deus ramum Lethaeo rore madentem vique soporatum Stygia super utraque quassat tempora, cunctantique natantia lumina solvit. vix primos inopina quies laxaverat artus, et super incumbens cum puppis parte revulsa cumque gubernaclo liquidas proiecit in undas praecipitem ac socios nequiquam saepe vocantem; ipse volans tenuis se sustulit ales ad auras. currit iter tutum non setius aequore classis promissisque patris Neptuni interrita fertur. iamque adeo scopulos Sirenum advecta subibat, difficilis quondam multorumque ossibus albos tum rauca adsiduo longe sale saxa sonabant, cum pater amisso fluitantem errare magistro sensit, et ipse ratem nocturnis rexit in undis multa gemens casuque animum concussus amici: 'o nimium caelo et pelago confise sereno, 5.870 nudus in ignota, Palinure, iacebis harena.' LIBER VI ed i quieti flutti? Forse che io mi fidi di questo mostro? Affiderei forse Enea? Tante volte ingannato da arie fallaci e dall'imbroglio del cielo sereno?" Dava tali risposte, fisso ed attaccandosi mai lasciava il timone e teneva gli occhi sotto le stelle. Ecco il dio scuote sopre entrambe le tempia un ramo inzuppato di rugiada letea e drogato di forza Stigia, scioglie, a lui esitante, gli occhi natanti. Appena la quiete improvvisa aveva rilassato le prime membra, quando saltandogli sopra, divelta una parte della poppa, lo gettò nelle limpide onde col timone a capo fitto e spesso invocante invano i compagni; egli alato, volando, si alzò leggero nell'aria. Non di meno la flotta corre una rotta sicura imperterrita per le promesse del padre Nettuno s'avanza. Ed ormai trasportata raggiungeva gli scogli delle Sirene, un tempo difficili e bianchi per le ossa di molti, allora le rocce risuonavano roche lontano per il mare incessante, quando il padre capì che la nave ondeggiando errava, perduto il pilota, lui stesso la resse nelle onde notturne molto gemendo e colpito in cuore dalla morte dell'amico: "O Palinuro, fidatoti troppo del cielo e del mare sereno, nudo giacerai su sabbia ignota". LIBRO VI DE CUMAS APPULSU (6.1-8) - DE APOLLINIS TEMPLO (6.9-41) - DE SIBYLLAE ORACULO (6.42101) - DE SIBYLLAE MONITU (6.102-155) - DE MISENI INTERITU (6.156-174) - DE AUREO RAMO (6.175-211) - DE MISENI FUNERE (6.212-235) - DE SACRIS AD INFERORUM DEOS (6.236-263) - DE INFERORUM VESTIBULO (6.264-294) - DE ACHERONTE (6.295-330) - DE PALINURO (6.331-383) - DE ACHERONTIS TRANSITU (6.384-425) - DE ANIMIS ANTE DIEM MORTUIS (6.426-449) - DE DIDONIS UMBRA (6.450-476) - DE VIRORUM UMBRIS (6.477-493) - DE DEIPHOBI UMBRA (6.494547) - DE TARTARO (6.548-636) - DE ELYSII LOCIS AMOENIS (6.637-678) - DE AENEAE OCCURSU CUM PATRE ANCHISA (6.679-702) - DE ANIMARUM FATIS (6.703-755) - DE ROMANIS NEPOTIBUS (6.756-787) - DE CAESARE AUGUSTO (6.788-807) DE ROMANORUM REGIBUS ATQUE VIRIS ILLUSTRIBUS (6.808-859) - DE MARCELLI FATO (6.860-887) - DE INFERORUM EXITU (6.888-901) DE CUMAS APPULSU (6.1-8) SULLE SPIAGGE DI CUMA (6. 1- 8) Sic fatur lacrimans, classique immittit habenas 6.1 et tandem Euboicis Cumarum adlabitur oris. Così dice piangendo ed allenta le briglie alla flotta E finalmente arriva ai lidi euboici di Cuma. obvertunt pelago proras; tum dente tenaci ancora fundabat navis et litora curvae praetexunt puppes. iuvenum manus emicat ardens litus in Hesperium; quaerit pars semina flammae abstrusa in venis silicis, pars densa ferarum tecta rapit silvas inventaque flumina monstrat. Volgono le prore al mare: allora con dente tenace L'ancora assicurava le navi e le curve poppe Coronano i lidi. Una schiera ardente di giovani brilla Sulla riva esperia: parte cerca i semi di fiamma Nascosti nelle vene della pietra, parte raggiunge le selve, Dense tane di belve ed indicano i ruscelli trovati. DE APOLLINIS TEMPLO (6.9-42) IL TEMPIO DEL DIO APOLLO ( 6.9-41) at pius Aeneas arces quibus altus Apollo 6.9 praesidet horrendaeque procul secreta Sibyllae, antrum immane, petit, magnam cui mentem animumque Delius inspirat vates aperitque futura. iam subeunt Triviae lucos atque aurea tecta. Daedalus, ut fama est, fugiens Minoia regna praepetibus pennis ausus se credere caelo insuetum per iter gelidas enavit ad Arctos, Chalcidicaque levis tandem super astitit arce. redditus his primum terris tibi, Phoebe, sacravit remigium alarum posuitque immania templa. in foribus letum Androgeo; tum pendere poenas 6.20 Cecropidae iussi miserum. septena quotannis corpora natorum; stat ductis sortibus urna. contra elata mari respondet Cnosia tellus: hic crudelis amor tauri suppostaque furto Pasiphae mixtumque genus prolesque biformis Minotaurus inest, Veneris monimenta nefandae, hic labor ille domus et inextricabilis error; magnum reginae sed enim miseratus amorem Daedalus ipse dolos tecti ambagesque resolvit, caeca regens filo vestigia. tu quoque magnam partem opere in tanto, sineret dolor, Icare, haberes. bis conatus erat casus effingere in auro, bis patriae cecidere manus. quin protinus omnia perlegerent oculis, ni iam praemissus Achates adforet atque una Phoebi Triviaeque sacerdos, Deiphobe Glauci, fatur quae talia regi: 'non hoc ista sibi tempus spectacula poscit; nunc grege de intacto septem mactare iuvencos praestiterit, totidem lectas ex more bidentis.' talibus adfata Aenean nec sacra morantur 6.40 iussa viri Teucros vocat alta in templa sacerdos. Ma il pio Enea si dirige alle rocche, su cui l'alto Apolo Comanda e le caverne della spaventosa Sibilla, antro gigantesco: ad essa il profeta di Delo infonde la grande anima e la mente e svela il futuro Ormai raggiungono i boschi di Trivia ed i tetti dorati. Dedalo, come è fama, fuggendo i regni minoici, osando affidarsi al cielo con rapide penne, navigò per l'insolita strada verso le gelide <Orse e leggero si fermò finalmente sulle rocche calcidiche. Dapprima restituito a queste terre consacrò a te, Febo, l'alato remeggio e fondò templi giganteschi. Sui battenti (c'è) la morte di Androgeo: poi i Cecropidi, obbligati a pagare le pene, Terribile!, sette corpi di figli all'anno; c'è l'urna, estratte le sorti. Dirimpetto risponde la terra di Cnosso, alta sul mare, qui c'è il crudele amore del toro e Pasifae sottoposta all'inganno, la razza mista e la prole biforme: il Minotauro, insegnamenti della maledetta Venere; qui c'è l'ntrico di casa e l'inestricabile vagare; ma compassionando il grande amore della regina Dedalo stesso risolse gli inganni ed i bubbi dell'edificio. Guidando i ciechi passi col filo. Tu pure avresti Grande parte, Icaro, in sì grande opera, lo permettesse il dolore!: due volte aveva cercato di rappresentare le vicende nell'oro, due volte caddero le mani paterne. Certamete subito rimirerebbero con gli occhi, se Acate , mandato avanti non si presentasse ed insieme la sacerdotessa di Febo e di Trivia, Deifibe, figlia di Glauco, che dice al re talicose: "Questo momento non richede queste scene: ora sarebbe meglio sacrificare sette giovenchi da gregge integro, ed altrettante pecore scelte secondo il rito. Così parlò ad Enea, né i compagni esitano a seguire i sacri ordini: la sacerdotessa chiama i Teucri nell'alto tempio. DE SIBYLLAE ORACULO (6.42-101) PROFEZIE DI SIBILLA ( 6. 42-101) Excisum Euboicae latus ingens rupis in antrum, 6.42 quo lati ducunt aditus centum, ostia centum, unde ruunt totidem voces, responsa Sibyllae. ventum erat ad limen, cum virgo 'poscere fata tempus' ait; 'deus ecce deus.' cui talia fanti ante fores subito non vultus, non color unus, non comptae mansere comae; sed pectus anhelum, et rabie fera corda tument, maiorque videri nec mortale sonans, adflata est numine quando iam propiore dei. 'cessas in vota precesque, Tros' ait 'Aenea? cessas? neque enim ante dehiscent attonitae magna ora domus.' et talia fata C'è un lato scavato della rupe euboica in caverna, a cui menano cento vasti ingressi, cento porte da cui corrono altrettante voci, responsi della Sibilla. Si era giunti alla soglia, quando la vergine:" E' il momento Di chiedere i fati, disse, Il dio, ecco, il dio". A lei che parla così davanti ai battenti impprovvisamente, non il volto, non Uico il colore, né pettinate restaron le chiome, ma il petto ansante ed il cuore selvaggio si gonfia di rabbia e sembrava più grande e non parlare umanamente, poichè si espresse essendo troppo vicina la potenza del dio."Esiti nei voti e nelle preghiere, disse, troiano Enea? Esiti? No si apriranno prima le grandi bocche della casa invasata" Dopo aver parlato così, tacque. Un gelido brivido attraversò i Teucri conticuit. gelidus Teucris per dura cucurrit ossa tremor, funditque preces rex pectore ab imo: 'Phoebe, gravis Troiae semper miserate labores, Dardana qui Paridis derexti tela manusque corpus in Aeacidae, magnas obeuntia terras tot maria intravi duce te penitusque repostas Massylum gentis praetentaque Syrtibus arva: 6.60 iam tandem Italiae fugientis prendimus oras. hac Troiana tenus fuerit fortuna secuta; vos quoque Pergameae iam fas est parcere genti, dique deaeque omnes, quibus obstitit Ilium et ingens gloria Dardaniae. tuque, o sanctissima vates, praescia venturi, da non indebita posco regna meis fatis Latio considere Teucros errantisque deos agitataque numina Troiae. tum Phoebo et Triviae solido de marmore templum instituam festosque dies de nomine Phoebi. te quoque magna manent regnis penetralia nostris: hic ego namque tuas sortis arcanaque fata dicta meae genti ponam, lectosque sacrabo, alma, viros. foliis tantum ne carmina manda, ne turbata volent rapidis ludibria ventis; ipsa canas oro.' finem dedit ore loquendi. At Phoebi nondum patiens immanis in antro bacchatur vates, magnum si pectore possit excussisse deum; tanto magis ille fatigat os rabidum, fera corda domans, fingitque premendo. 6.80 ostia iamque domus patuere ingentia centum sponte sua vatisque ferunt responsa per auras: 'o tandem magnis pelagi defuncte periclis sed terrae graviora manent, in regna Lavini Dardanidae venient mitte hanc de pectore curam, sed non et venisse volent. bella, horrida bella, et Thybrim multo spumantem sanguine cerno. non Simois tibi nec Xanthus nec Dorica castra defuerint; alius Latio iam partus Achilles, natus et ipse dea; nec Teucris addita Iuno usquam aberit, cum tu supplex in rebus egenis quas gentis Italum aut quas non oraveris urbes. causa mali tanti coniunx iterum hospita Teucris externique iterum thalami. tu ne cede malis, sed contra audentior ito, qua tua te Fortuna sinet. via prima salutis quod minime reris Graia pandetur ab urbe.' Talibus ex adyto dictis Cumaea Sibylla horrendas canit ambages antroque remugit, obscuris vera involvens: ea frena furenti 6.100 concutit et stimulos sub pectore vertit Apollo. lungo le dure ossa ed il re dice preghiere dal fondo del cuore: "Febo, che sempre hai compianto i duri travagli di Troia, tu che guidasti le armi dardanie e le mani di Paride contro il corpo dell' Eacide, attraversai tanti mari che entrano in grandi terre, sotto la tua guida, le genti de Massili nascoste all'nterno ed i campi posti davanti alle Sirti, ormai raggiungiamo finalmente le spiagge fuggenti dell'Italia: oh fin qui ci avesse seguiti la sorte troiana; ormai è giusto che voi personiate il popolo di Pergamo, o dei e dee tutet, cui spiacque Ilio e la grande gloria della Dardania. E tu veneratissima profetessa, conscia del fututo, concedi ( non chiedo regni non dovuti per i miei fati) ai Teucri di fermarsi nel Lazio ed anche agli dei erranti ed alle sconvolte potenze di Troia. Allora costruirò per Febo e Trivia un tempio di forte Marmo e giorni festivi in nome di Febo. Grandi sacrari attendono pure te nei nostri regni: qui infatti io porrò le tue sorti e gli arcani segreti predetti al mio popolo ed eleggerò, o divina, uomini scelti. Solo non affidare alle foglie i tuoi versi, perché sconvolti non volino come giochi per i rapidi venti. Chiedo che tu stessa profetizzi." Mise fine al parlare a voce. Ma la profetessa non ancora soggetta di Febo, gigantesca Nell'antro si agita, se potesse scuotere dal petto Il grandio: tanto più egli affatica la bocca rabbiosa Domando il cuore furioso e la plasma incalzando. Ora le cento grandi porte della casa si apriron Spontaneamente: per l'ampia aria trasmettono I responsi della profetessa: "O finalmente scampato ai grandi pericoli del mare (ma più pesanti restan quelli di terra) i Dardanidi verranno nel regno di Lvinio (caccia tale affanno dal cuore) ma vorranno non esservi giunti. Vedo guerre, orribili guere, ed il Tevere pumeggiante di molto sangue. Non ti mancheranno Simoenta, Xanto e accampamenti dorici. C'è un altro Achille partorito per il Lazio, anch'egli nato da dea. Né mai Giunone mancherà alleata contro i Teucri: quando tu supplice in situazioni penose, quali popoli degli Itali e quali città non pregherai! Causa di tanto male per i Teucri dinuovo una donna forestiera Ancora nozze straniere. Tu non cedere ai mali, ma più fiducioso avanza, dove la tua sorte ti permetterà. La prima via di salvezza, cosa che non credi, si aprirà da una città greca." Con tali parole dalla caverna la Sibilla cumana predice dubbi terribili e rimbomba nell'antro, avvolgendo verità ad incertezze; Apollo alla furente scuote tali redini e muove pungoli nel petto. DE SIBYLLAE MONITU (6.102-155) INCORAGGIAMENTO DELLA PROFETESSA ( 6.102 -155) ut primum cessit furor et rabida ora quierunt, 6.102 incipit Aeneas heros: 'non ulla laborum, o virgo, nova mi facies inopinave surgit; omnia praecepi atque animo mecum ante peregi. unum oro: quando hic inferni ianua regis dicitur et tenebrosa palus Acheronte refuso, ire ad conspectum cari genitoris et ora contingat; doceas iter et sacra ostia pandas. illum ego per flammas et mille sequentia tela Appena cessò la furia e tacquero le labbra rabbiose, Enea, l'eroe, comincia: " O vergine, nessuna forma Di fatiche mi sorge nuova o inaspettata; tutto ho già provato e predisposto nell'animo, in me Una cosa sola chiedo: poiché qui si dice la porta del re Dell'Averno e la tenebrosa palude, straripato l'Acheronte, mi si conceda di andare al cospetto ad al volto del caro padre, insegnami la strada ed apri le sacre porte. Io lo strappai tra le fiamme e le mille frecce incalzanti su queste spalle eripui his umeris medioque ex hoste recepi; ille meum comitatus iter maria omnia mecum atque omnis pelagique minas caelique ferebat, invalidus, viris ultra sortemque senectae. quin, ut te supplex peterem et tua limina adirem, idem orans mandata dabat. gnatique patrisque, alma, precor, miserere potes namque omnia, nec te nequiquam lucis Hecate praefecit Avernis, si potuit manis accersere coniugis Orpheus Threicia fretus cithara fidibusque canoris, 6.120 si fratrem Pollux alterna morte redemit itque reditque viam totiens. quid Thesea, magnum quid memorem Alciden? et mi genus ab Iove summo.' Talibus orabat dictis arasque tenebat, cum sic orsa loqui vates: 'sate sanguine divum, Tros Anchisiade, facilis descensus Averno: noctes atque dies patet atri ianua Ditis; sed revocare gradum superasque evadere ad auras, hoc opus, hic labor est. pauci, quos aequus amavit Iuppiter aut ardens evexit ad aethera virtus, dis geniti potuere. tenent media omnia silvae, Cocytusque sinu labens circumvenit atro. quod si tantus amor menti, si tanta cupido est bis Stygios innare lacus, bis nigra videre Tartara, et insano iuvat indulgere labori, accipe quae peragenda prius. latet arbore opaca aureus et foliis et lento vimine ramus, Iunoni infernae dictus sacer; hunc tegit omnis lucus et obscuris claudunt convallibus umbrae. sed non ante datur telluris operta subire 6.140 auricomos quam quis decerpserit arbore fetus. hoc sibi pulchra suum ferri Proserpina munus instituit. primo avulso non deficit alter aureus, et simili frondescit virga metallo. ergo alte vestiga oculis et rite repertum carpe manu; namque ipse volens facilisque sequetur, si te fata vocant; aliter non viribus ullis vincere nec duro poteris convellere ferro. praeterea iacet exanimum tibi corpus amici heu nescis totamque incestat funere classem, dum consulta petis nostroque in limine pendes. sedibus hunc refer ante suis et conde sepulcro. duc nigras pecudes; ea prima piacula sunto. sic demum lucos Stygis et regna invia vivis aspicies.' dixit, pressoque obmutuit ore. e lo raccolsi in mezzo al nemico: Lui, accompagnando il mio viaggio, con me sopportava Tutti i mari e tutte le minacce di cielo ed acqua, lui malfermo, oltre le forze e la sorte della vecchiaia. Anzi lui stesso pregando dava ordini che supplice io ti Cercassi e giungessi alle tue porte. Divina, ti prego, abbi pietà del figlio e del padre: tu puoi tutto e non invano Ecate ti mise a capo dei boschi d'Averno. Se Orfeo potè richiamare l'ombra della sposa Confidando nella cetra tracia e nel flauto sonoro, se Polluce riscattò il fratello con morte alterna e fa e rifà tante volte la via( perché ricordare il grande Teseo e l'Alcide?) anch'io ho una stirpe dal sommo Giove. Con tali parole pregava e teneva gli altari, quando così la profetessa cominciò a parlare: "Nato da sangue di dei, anchisiade troiano, facile è la discesa all'aAverno: giorno e notte è aperta la porta del nero Dite ; ma questa è l'impresa, questa la fatica: riportare su il passo e uscire all'aria superiore. Pochi, che il giusto Giove predilesse o che l'ardente valore portò al cielo, figli del dio lo poterono. I bochi occupano tutto il mezzo ed il Cocito scorrendo lo circonda con nero abbraccio. Ma se tanto amore nel cuore, se tanta la voglia Di attraversare due volte i laghi stigi, vedere due volte Il buio Tartaro e piace affrontare una fatica pazzesca, impara prima le cose da fare. Un ramo è nascosto su albero omboso, d'oro sia nelle foglie che nella verga molle, detto sacro a Giunone infernale; tutto il bosco lo protegge e le ombre lo chiudono in oscure convalli. Ma non è dato affrontare le profondità della terra prima Che uno abbia colto dalla pianta i frutti dale foglie dorate. La bella Proserpina decise le fosse portato questo Suo dono: colto il primo, non ne manca un altro D'oro ed il ramo fiorisce di uguale metallo. Perciò cerca in alto con gli occhi e trovatolo, coglilo con la mano. Egli contento e facile seguirà, se ti fati ti chiamano: altrimenti con nessuna forza potrai vincere né strapparlo col duro ferro. Però il corpo di un tuo amico giace esanime (oh, non lo sai) e contamina con la morte tutta la flotta, mentre chiedi responsi ed attendi alla nostra soglia. Accompagnalo prima alle sue sedi e riponolo nel sepolcro. Porta neri animali: queste siano le prime espiazioni. Così finalmente vedrai i boschi di stige ed i regni impossibili Ai vivi. Disse e con bocca sigillata ammutolì. DE MISENI INTERITU (6.156-174) LA MORTE DI MISENO (6. 156 - 174) Aeneas maesto defixus lumina vultu 6.156 ingreditur linquens antrum, caecosque volutat eventus animo secum. cui fidus Achates it comes et paribus curis vestigia figit. multa inter sese vario sermone serebant, quem socium exanimum vates, quod corpus humandum diceret. atque illi Misenum in litore sicco, ut venere, vident indigna morte peremptum, Misenum Aeoliden, quo non praestantior alter aere ciere viros Martemque accendere cantu. Hectoris hic magni fuerat comes, Hectora circum et lituo pugnas insignis obibat et hasta. Enea convolto mesto, abbassati gli occhi Avanza lasciando la caverna e medita tra sé i ciechi Eventi. Gli va compagno il fido Acate E con uguali pensieri calca le orme. Tra loro con vario discorso esaminavan molte cose: quale amico esanime dicesse la profetessa, quale corpo da seppellire. Ma essi nel lido asciutto, come arrivarono, vedono l'eolide Miseno ucciso da morte indegna; non un altro era più capace di lui di eccitare col bronzo gli eroi ed accendere Martecol canto. Costui era stato compagno del grande Ettore, attorno ad Ettore Affrontava le battaglie, famoso per il lituo e la lancia. postquam illum vita victor spoliavit Achilles, Dardanio Aeneae sese fortissimus heros addiderat socium, non inferiora secutus. sed tum, forte cava dum personat aequora concha, demens, et cantu vocat in certamina divos, aemulus exceptum Triton, si credere dignum est, inter saxa virum spumosa immerserat unda. Dopo che Achille vincitore privò quello della vita, il fortissimo Eroe s'era unito come compagno al dardanio Enea, seguendo non minoriimprese. Ma allora, mentre per caso con cava conchiglia fa risuonare il mare, e, pazzo!, col suono provoca gli dei ad una gara, il rivale Tritone, se è giusto crederlo, aveva sommerso tra le rocce nell'onda spumosa l'eroe, dopo averlo afferrato. DE AUREO RAMO (6.175-211) IL SACRO RAMO D'ORO ( 6. 175 -211) ergo omnes magno circum clamore fremebant, 6.175 praecipue pius Aeneas. tum iussa Sibyllae, haud mora, festinant flentes aramque sepulcri congerere arboribus caeloque educere certant. itur in antiquam silvam, stabula alta ferarum; procumbunt piceae, sonat icta securibus ilex fraxineaeque trabes cuneis et fissile robur scinditur, advolvunt ingentis montibus ornos. Nec non Aeneas opera inter talia primus hortatur socios paribusque accingitur armis. atque haec ipse suo tristi cum corde volutat aspectans silvam immensam, et sic forte precatur: 'si nunc se nobis ille aureus arbore ramus ostendat nemore in tanto. quando omnia vere heu nimium de te vates, Misene, locuta est.' vix ea fatus erat, geminae cum forte columbae 6.190 ipsa sub ora viri caelo venere volantes, et viridi sedere solo. tum maximus heros maternas agnovit avis laetusque precatur: 'este duces, o, si qua via est, cursumque per auras derigite in lucos ubi pinguem dives opacat ramus humum. tuque, o, dubiis ne defice rebus, diva parens.' sic effatus vestigia pressit observans quae signa ferant, quo tendere pergant. pascentes illae tantum prodire volando quantum acie possent oculi servare sequentum. inde ubi venere ad fauces grave olentis Averni, tollunt se celeres liquidumque per aera lapsae sedibus optatis gemina super arbore sidunt, discolor unde auri per ramos aura refulsit. quale solet silvis brumali frigore viscum fronde virere nova, quod non sua seminat arbos, et croceo fetu teretis circumdare truncos, talis erat species auri frondentis opaca ilice, sic leni crepitabat brattea vento. corripit Aeneas extemplo avidusque refringit cunctantem, et vatis portat sub tecta Sibyllae. Perciò tutti attorno framevano con grande grido Soprattutto il pio Enea. Allora piangendo eseguono gli ordini della Sibilla, senza esitare, e gareggiano a coprire con alberi l'altare del sepolcro e ad alzarlo fino alcielo. Si va nell'antica boscaglia, profonde tane di fiere, i pini stramazzano, il leccio risuona colpito dalle scuri, le travi di frassino, il rovere fendibile coi cunei si spacca: enormi orni rotolano dai monti. Nondimeno Enea tra tali opere per primo esorta i compagni e si cinge di uguali armi. Egli medita questo col suo triste cuore osservando l'immensa selva e così proprio prega: "Oh se adesso quel ramo dorato si mostrasse dalla pianta in così grande bosco, poiché con verità la sacerdotessa dissse tutto, ahi troppo, du di te, Miseno". Aveva appena parlato, quando per caso due colombe vennero dal cielo volando sotto gli stessi occhi dell'eroe, e si posarono sul verde suolo. Allora il grandissimo eroe riconobbe gli uccelli materni e lieto prega: " Siate guide, oh, se c'è una via, dirigete la rotta nell'aria dentro i boschi, dove il ramo prezioso rinfresca la ricca terra. Tu, o dea madre, non venir meno in situazioni dubbiose." Detto così, fermò il passo, osservando quali segnali portino, dove vogliano andare. Esse beccando tanto avanzano volando quanto potevano guardare a vista gli occhi di chi seguiva. Poi quando giunsero alle gole dell'Averno che gravemente puzza, si alzan veloci e scivolando nella limpida aria si posano sulle sedi desiderate, una duplice pianta donde l'aureola cangiante dell'oro brillò tra i rami. Come il vsco è solito rinverdire di nuove fronde nelle selve nel freddo invernale, (che una pianta non sua semina), e circondare i tronchi rotondi di giallo germoglio, tale era l'aspetto dell'oro frondeggiante nella fresca elce, così la lamina mormorava al vento leggero. Subito Enea l'afferra ed avido lo spezza, mentre dondola, e lo porta sooto i tetti della profetessa Sibilla. DE MISENI FUNERE (6.212-235) RITI FUNEBRI PER MISENO ( 6. 212 -235) Nec minus interea Misenum in litore Teucri 6.212 flebant et cineri ingrato suprema ferebant. principio pinguem taedis et robore secto ingentem struxere pyram, cui frondibus atris intexunt latera et feralis ante cupressos constituunt, decorantque super fulgentibus armis. pars calidos latices et aena undantia flammis expediunt, corpusque lavant frigentis et unguunt. fit gemitus. tum membra toro defleta reponunt 6.22O Ma non meno intanto i Teucri piangevan Miseno sul lido e rendevan gli estremi onori al corpo insensibile. Al principio eressere una pira enorme piena di resine e rovere tagliato, a cui intessono i fianchi di nere fronde e davantimettono funerei cipressi e sopra l'ornano con armi risplendenti. Parte preparan col fuoco liquidi caldi e caldaie grondanti, lavano ed ungono il corpo del defunto. C'è il compianto. Poi depongono sul letto le membra compiante purpureasque super vestis, velamina nota, coniciunt. pars ingenti subiere feretro, triste ministerium, et subiectam more parentum aversi tenuere facem. congesta cremantur turea dona, dapes, fuso crateres olivo. postquam conlapsi cineres et flamma quievit, reliquias vino et bibulam lavere fauvillam, ossaque lecta cado texit Corynaeus aeno. idem ter socios pura circumtulit unda spargens rore levi et ramo felicis olivae, lustravitque viros dixitque novissima verba. at pius Aeneas ingenti mole sepulcrum imponit suaque arma viro remumque tubamque monte sub aerio, qui nunc Misenus ab illo dicitur aeternumque tenet per saecula nomen. e gettano sopra vesti purpuree, coperte famigliari. Parte si sono avvicinati all'enorme feretro e, voltati, secondo la tradizione dei padri hanno tenuto la fiaccola, messa sotto, quale triste dovere: Bruciano i doni di incenso raccolti, vivande, tazze con olio versato. Dopo che le ceneri caddero e la fiamma si quietò, bagnarono di vino i resti e la fiamma che assorbe, e Corineo protesse le ossa raccolte in un'urna di bronzo. Egli stesso girò attorno ai compagni con acqua pura spruzzando con lieve rugiada e e con ramo di olivo fecondo, purificò gli uomini e disse le ultime parole. Ma il pio Enea protegge il sepolcro con gigantesca mole, per l'eroe mette le sue armi, il remo, la tromba sotto l'aereo monte, che ora da lui si chiama Miseno e ne mantiene nei secoli il nome eterno. DE SACRIS AD INFERORUM DEOS (6.236-263) RITI PER GLI DEI DEGLI INFERI ( 6.236 -263) His actis propere exsequitur praecepta Sibyllae. spelunca alta fuit vastoque immanis hiatu, scrupea, tuta lacu nigro nemorumque tenebris, quam super haud ullae poterant impune volantes tendere iter pennis: talis sese halitus atris faucibus effundens supera ad convexa ferebat. [unde locum Grai dixerunt nomine Aornum.] quattuor hic primum nigrantis terga iuvencos constituit frontique invergit vina sacerdos, et summas carpens media inter cornua saetas ignibus imponit sacris, libamina prima, voce vocans Hecaten caeloque Ereboque potentem. supponunt alii cultros tepidumque cruorem succipiunt pateris. ipse atri velleris agnam Aeneas matri Eumenidum magnaeque sorori ense ferit, sterilemque tibi, Proserpina, vaccam; tum Stygio regi nocturnas incohat aras et solida imponit taurorum viscera flammis, pingue super oleum fundens ardentibus extis. ecce autem primi sub limina solis et ortus sub pedibus mugire solum et iuga coepta moveri silvarum, visaeque canes ululare per umbram adventante dea. 'procul, o procul este, profani,' conclamat vates, 'totoque absistite luco; tuque invade viam vaginaque eripe ferrum: 6.260 nunc animis opus, Aenea, nunc pectore firmo.' tantum effata furens antro se immisit aperto; ille ducem haud timidis vadentem passibus aequat. Compiuti questi riti, presto eseguei comandi della Sibilla. Vi fu una profonda spelonca ed enorme per il vasto abisso, rocciosa, protetta da nero algo ed ombre di boschi, sopra la quale nessun volatile poteva impunemente volgere il volo con l'ali: tale alito, esalando da nere bocche, si portava alla volta celeste. (Da ciò i Greci chiamarono il luogo col nome di A(v)orno!) Qui la sacerdotessa anzitutto pose quattrogiovenchi, neri sul dorso, e versò vini sulla fronte e prendendo, in mezzo alle corna, un ciuffo di peli li pone sui sacri fuochi, come prime offerte, chiamando a voce Ecate potente nel cielo enell?Erebo. Altri affondano i coltelli e raccolgono con tazze il tiepido sangue: Lo stesso Enea sgozza con la spada un'agnella di nero mantello, per la madre delle Eumenidi, alla grande sorella e per te, Proserpina, una vacca sterile. Poi abbozza per il re stigio altari notturni e pone sulle fiamme intere viscere di tori versando olio grasso, mentre le offerte ardono. Ecco dunque, alla soglia del primo sole e sul sorgere, il suolo muggire sotto i pedi, i gioghi delle selve cominciarono a muoversi e sembrò che cagne ululassero nell'ombra, all'arrivo della dea. "Lontano, oh, lontatno state, profani, grida la profetessa, allontanatevi da tutto il bosco: tu affronta la via e dal fodero sguaina la spada: adesso è necessario il coraggio, Enea, uncuore saldo, adesso". Detto solo questo, furente si gettò nell'aperta spelonca. Egli con passi non timidi eguaglia la guida che avanza. DE INFERORUM VESTIBULO (6.264-294) VESTIBOLO DELL'ADE ( 6. 264 -294) Di, quibus imperium est animarum, umbraeque silentes et Chaos et Phlegethon, loca nocte tacentia late, sit mihi fas audita loqui, sit numine vestro pandere res alta terra et caligine mersas. Ibant obscuri sola sub nocte per umbram perque domos Ditis vacuas et inania regna: quale per incertam lunam sub luce maligna est iter in silvis, ubi caelum condidit umbra Iuppiter, et rebus nox abstulit atra colorem. "O dei, che avete il potere delle anime, ombre selenziose Caos, Flegetonte, luoghi ampiamente silenziosi nella notte, mi sia permesso dire le cose udite, sia possibile col vostro aiuto rivelare le cose immerse nella terra profonda e nel buio. Andavano incerti nella notte totale nell'ombra e per le vuote case ed i morti regni. Quale è un sentiero nei boschi attraverso la luna incerta sotto la luce maligna, quando Giove con l'ombra ha nascosto il cielo e la buia notte ha tolto il colore alle cose: vestibulum ante ipsum primisque in faucibus Orci Luctus et ultrices posuere cubilia Curae, pallentesque habitant Morbi tristisque Senectus, et Metus et malesuada Fames ac turpis Egestas, terribiles visu formae, Letumque Labosque; tum consanguineus Leti Sopor et mala mentis Gaudia, mortiferumque adverso in limine Bellum, ferreique Eumenidum thalami et Discordia demens 6.280 vipereum crinem vittis innexa cruentis. in medio ramos annosaque bracchia pandit vlmus opaca, ingens, quam sedem Somnia vulgo vana tenere ferunt, foliisque sub omnibus haerent. multaque praeterea variarum monstra ferarum, Centauri in foribus stabulant Scyllaeque biformes et centumgeminus Briareus ac belua Lernae horrendum stridens, flammisque armata Chimaera, Gorgones Harpyiaeque et forma tricorporis umbrae. corripit hic subita trepidus formidine ferrum Aeneas strictamque aciem venientibus offert, et ni docta comes tenuis sine corpore vitas admoneat volitare cava sub imagine formae, inruat et frustra ferro diverberet umbras. Davanti allo stesso vestibolo e nelle prime bocchedell'Orco, il Lutto e gli Affanni hanno le loro tane: vi abitano le pallide Malattie, la triste Vecchiaia, la Paura, la Fame, cattiva consigliera, la brutta Povertà, apettiterribili a verdersi, la Morte e la Pena: poi il Sonno, parente della Morte, le cattive Gioie della mente e la Guerra, portatrice di morte, davanti sulla soglia i ferrei letti delle Eumenidi, la pazza Discordia, che annoda la chioma con bende insanguinate. Nel mezzo un olivo spande i rami e le annose braccia, enorme, ombroso, che, dicono, i Sogni vani in massa occupano come sede e s'attaccano a tutte le foglie. Inoltre molti mostri di strane bestie, i Centauri hanno le stalle sulle porte, le Scille biformi, Briareo centumane, la belva di Lerna, stridente orrendamente e la Chimera, armata di fiame, le Gorgoni, le Arpie e l'imagine dell'ombra contre corpi (Briareo). Qui Enea trepido per l'improvviso terrore afferra la spada ed offre la punta sguainata a quelli che avanzano e se la dotta guida non ammonisse che le vite volano leggere senza corpo sotto un aspetto privo di forma, si buterebbe ed invano col ferro trapasserebbe le ombre. DE ACHERONTE (6.295-330) IL FIUME ACHERONTE( 6. 295 -330) Hinc via Tartarei quae fert Acherontis ad undas. turbidus hic caeno vastaque voragine gurges aestuat atque omnem Cocyto eructat harenam. portitor has horrendus aquas et flumina servat terribili squalore Charon, cui plurima mento canities inculta iacet, stant lumina flamma, sordidus ex umeris nodo dependet amictus. ipse ratem conto subigit velisque ministrat et ferruginea subvectat corpora cumba, iam senior, sed cruda deo viridisque senectus. huc omnis turba ad ripas effusa ruebat, matres atque viri defunctaque corpora vita magnanimum heroum, pueri innuptaeque puellae, impositique rogis iuvenes ante ora parentum: quam multa in silvis autumni frigore primo lapsa cadunt folia, aut ad terram gurgite ab alto quam multae glomerantur aves, ubi frigidus annus trans pontum fugat et terris immittit apricis. stabant orantes primi transmittere cursum tendebantque manus ripae ulterioris amore. navita sed tristis nunc hos nunc accipit illos, ast alios longe summotos arcet harena. Aeneas miratus enim motusque tumultu 'dic,' ait, 'o virgo, quid vult concursus ad amnem? quidve petunt animae? vel quo discrimine ripas hae linquunt, illae remis vada livida verrunt?' 6.320 olli sic breviter fata est longaeva sacerdos: 'Anchisa generate, deum certissima proles, Cocyti stagna alta vides Stygiamque paludem, di cuius iurare timent et fallere numen. haec omnis, quam cernis, inops inhumataque turba est; portitor ille Charon; hi, quos vehit unda, sepulti. nec ripas datur horrendas et rauca fluenta transportare prius quam sedibus ossa quierunt. centum errant annos volitantque haec litora circum; Di qui è la via che porta alle onde del tartareo Acheronte. Qui la corrente torbida ribolle di fango in vasta voragine e vomita tutta la sabbia in Cocito. Un orribile traghettatore custodisce queste acque ed i fiumi, Caronte di terribile squalore, a cui sta nel mento molta canizie incolta, gli occhi di fiamma fissano, dalle spalle pende uno sporco mantello con nodo.Egli spinge la barca col palo e la governa con le vele e col battello ferrigno trasporta i corpi. Anche se vecchio, ma il dio ha una cruda e verde vecchiaia. Qui tutta la folla confusa si ammassava alle rive, madri, uomini e corpi di magnanimi eroi liberi dalla vita, ragazzi ed inviolate fanciulle, giovani posti sui roghi davanti ai volti dei genitori: quante foglie nei boschi al primo freddo d'autunno vacillano, cadono o quanti uccelli si affollano a terra dall'alto mare, quando il freddo anno li allontana al di là del mare e li invia su terre assolate. I primi s'ergevano pregando di oltrepasare la rotat e tendevan le mani per amore della riva di fronte. Ma il triste nocchiero accoglie ora questi ora quelli, altri invece manda lontano, cacciati dalla sabbia. Enea meravigliato e scosso dal tumulto: "Dimmi, vergine, disse, cosa vuole la corsa al fiume? Cosa chiedon le anime? O per quale decisione queste lascian le rive, le altre coi remi spazzano i lividi guadi?" Così a lei brevemente parlò la vecchia sacerdotessa: "Figli di Anchise, certissima prole di dei, tu vedi i profondi stagni di Cocito e la palude stigia, anche gli dei temono o ingannare il suo nome. Tutta questa, che vedi, è una folla povera ed insepolta. Quello il nocchiero, Caronte; questi, che l'onda trasporta, i sepolti. Ma non è concesso oltrepassare le terribili rive e le roche correnti, prima che le ossa abbian riposato nei sepolcri. Vagano per cento anni e volano attorno a questi lidi: tum demum admissi stagna exoptata revisunt.' poi finalmente ammessi rivedono gli stagni desiderati." DE PALINURO (6.331-385) INCONTRO CON PALINURO ( 6. 331-383) constitit Anchisa satus et vestigia pressit 6.331 multa putans sortemque animo miseratus iniquam. cernit ibi maestos et mortis honore carentis Leucaspim et Lyciae ductorem classis Oronten, quos simul a Troia ventosa per aequora vectos obruit Auster, aqua involvens navemque virosque. Ecce gubernator sese Palinurus agebat, qui Libyco nuper cursu, dum sidera servat, exciderat puppi mediis effusus in undis. hunc ubi vix multa maestum cognovit in umbra, 6.340 sic prior adloquitur: 'quis te, Palinure, deorum eripuit nobis medioque sub aequore mersit? dic age. namque mihi, fallax haud ante repertus, hoc uno responso animum delusit Apollo, qui fore te ponto incolumem finisque canebat venturum Ausonios. en haec promissa fides est?' ille autem: 'neque te Phoebi cortina fefellit, dux Anchisiade, nec me deus aequore mersit. namque gubernaclum multa vi forte revulsum, cui datus haerebam custos cursusque regebam, praecipitans traxi mecum. maria aspera iuro non ullum pro me tantum cepisse timorem, quam tua ne spoliata armis, excussa magistro, deficeret tantis navis surgentibus undis. tris Notus hibernas immensa per aequora noctes vexit me violentus aqua; vix lumine quarto prospexi Italiam summa sublimis ab unda. paulatim adnabam terrae; iam tuta tenebam, ni gens crudelis madida cum veste gravatum prensantemque uncis manibus capita aspera montis 6.360 ferro invasisset praedamque ignara putasset. nunc me fluctus habet versantque in litore venti. quod te per caeli iucundum lumen et auras, per genitorem oro, per spes surgentis Iuli, eripe me his, invicte, malis: aut tu mihi terram inice, namque potes, portusque require Velinos; aut tu, si qua via est, si quam tibi diva creatrix ostendit neque enim, credo, sine numine divum flumina tanta paras Stygiamque innare paludem, da dextram misero et tecum me tolle per undas, sedibus ut saltem placidis in morte quiescam.' talia fatus erat coepit cum talia vates: 'unde haec, o Palinure, tibi tam dira cupido? tu Stygias inhumatus aquas amnemque severum Eumenidum aspicies, ripamve iniussus adibis? desine fata deum flecti sperare precando, sed cape dicta memor, duri solacia casus. nam tua finitimi, longe lateque per urbes prodigiis acti caelestibus, ossa piabunt et statuent tumulum et tumulo sollemnia mittent, aeternumque locus Palinuri nomen habebit.' his dictis curae emotae pulsusque parumper corde dolor tristi; gaudet cognomine terra. Il figlio di Anchise si fermò e bloccò il passo, pensando molto, commiserando l'iniqua sorte nell'animo. Vede lì mesti e mancanti dell'onore della morte Leucapi ed Oronte, capo della flotta licia, che l'Austro insieme portati da Troia per le acque ventose sommerse, mentre l'aqua travolgeva nave ed uomini. Ecco avanzava il nocchiero Plinuro, che da poco nel viaggio libico, mentre osservava le stelle, era caduto da poppa, sbalzato in mezzo alle onde. Quando a stento lo riconobbe triste tra le grandi ombre, così per primo parla: " O Palinuro, chi degli dei ti strappò a noi e ti immerse nel mezzo del mare? Orsù dimmi. Infatti Apollo, mai prima scoperto falso, ha illuso l'snimo con questo solo responso che profetava saresti stato incolume dal mare e saresti giunto nelle terre ausonie: Questa è dunque la fede promessa? Ma lui: "L'oracolo di Febo non ti ingannò: capo anchisiade, né un dio mi sommerse nell'acqua: infatti precipitando, trassi con me il timone, divelto per caso a gran forza, a cui affidato come custode, ero attaccato e guidavo la rottta. Giuro per i mari crudeli che non ebbi alcun timore solo per me, quanto che la tua nave spogliata delle difese, privata della guida, venisse meno, poiché s'alzavano sì grandi onde. Tre volte per tre fredde notti Noto mitrascinò violento nell'acqua per l'immenso mare: ma al quarto giorno vidi appena l'Italia, alto sulla cresta dell'onda. Un poco mi avvicinavo alla terra, ormai avevo la sicurezza, se un popolo crudele non m'avesse assalito col ferro, io appesantito, con la veste madida, mentre afferravo con mani adunche le sporgenze aspre del del monte e non m'avesse creduto una preda. Ora il flutto mi tiene ed i venti mi battono sul lido. Prego te per la bella luce del cielo e per l'aria, per il padre, per la speranza di Iulo che cresce: strappami, o invitto, dai mali: oppure buttami sopra della terra ( lo puoi!) e cerca i porti velini: o se c'è una via, se la dea madre te la indica ( non senza aiuto degli dei, credo, ti prepari ad attraversare sì grandi fiumi e la palude stigia) concedi la destra ad un misero e con te portami tra l'onde, perché almeno io riposi nella morte in placidi luoghi": Così aveva parlato, quando la profetessa cominciò così: "Donde ha tu, o Palinuro, questa così terribile voglia? Tu insepolto vedrai le acque stigie ed il severo fiume delle Eumenidi o senza ordine raggiungerai la riva? Smetti di sperare che i fati degli dei si pieghino, pregando,. Ma memore prendi i responsi, sollievo della sorte crudele: i vicini spinti per le città in lungo ed in largo dai prodigi celesti, espieranno le tue ossa, costruiranno una tomba e sulla tomba porranno vittime, il luogo avrà l'eterno nome di Palinuro. A queste parole gli affani furono allontanati ed un poco cacciato il dolore dal triste cuore: la terra gioisce per il nome. DE ACHERONTIS TRANSITU (6.384-425) SUPERAMENTO DEL FIUME ACHERONTE ( 6. 384 -425) Ergo iter inceptum peragunt fluvioque propinquant. navita quos iam inde ut Stygia prospexit ab unda per tacitum nemus ire pedemque advertere ripae, sic prior adgreditur dictis atque increpat ultro: 'quisquis es, armatus qui nostra ad flumina tendis, fare age, quid venias, iam istinc et comprime gressum. umbrarum hic locus est, somni noctisque soporae: corpora viva nefas Stygia vectare carina. nec vero Alciden me sum laetatus euntem accepisse lacu, nec Thesea Pirithoumque, dis quamquam geniti atque invicti viribus essent. Tartareum ille manu custodem in vincla petivit ipsius a solio regis traxitque trementem; hi dominam Ditis thalamo deducere adorti.' quae contra breviter fata est Amphrysia vates: 'nullae hic insidiae tales absiste moveri, nec vim tela ferunt; licet ingens ianitor antro 6.400 aeternum latrans exsanguis terreat umbras, casta licet patrui servet Proserpina limen. Troius Aeneas, pietate insignis et armis, ad genitorem imas Erebi descendit ad umbras. si te nulla movet tantae pietatis imago, at ramum hunc' aperit ramum qui veste latebat 'agnoscas.' tumida ex ira tum corda residunt; nec plura his. ille admirans venerabile donum fatalis virgae longo post tempore visum caeruleam advertit puppim ripaeque propinquat. inde alias animas, quae per iuga longa sedebant, deturbat laxatque foros; simul accipit alveo ingentem Aenean. gemuit sub pondere cumba sutilis et multam accepit rimosa paludem. tandem trans fluvium incolumis vatemque virumque informi limo glaucaque exponit in ulva. Cerberus haec ingens latratu regna trifauci personat adverso recubans immanis in antro. cui vates horrere videns iam colla colubris melle soporatam et medicatis frugibus offam 6.420 obicit. ille fame rabida tria guttura pandens corripit obiectam, atque immania terga resolvit fusus humi totoque ingens extenditur antro. occupat Aeneas aditum custode sepulto evaditque celer ripam inremeabilis undae. Quindi continuano il viaggio iniziato e s'avvicinano al fiume. Ma quando il nocchiero li vide venire di lì ormai dalla onda Stigia per il bosco selvoso e volgere il piede alla riva, così per primo li affronta a parole ed inoltre li sgrida: "Chiunque tu sia, tu che armato giungi ai nostri fiumi, su di' perchè vieni da lì e ferma il passo. Questo è il luogo delle ombre, del sonno e della notte soporifera: è proibito trasportare corpi vivi con la barca stigia. Davvero non mi son rallegrato d'aver accolto sul lago Alcide, che avanzava, né Teseo e Piritoo, benchè fossero figli di dei e invitti per le forze.. Egli con la mano mise in catene il custode del Tartaro e lo strappò tremante dalla soglia dello stesso re: essi, assalitala, tolsero dal letto la signora di Dite." A questo brevemente la profetessa anfrisia rispose: "Qui non ci sono tali insidie (smetti d'esser spaventato) le armi non portan violenza; l'enorme portinaio atterrisca pure nell'antro latrando in eterno le pallide ombre, la casta Proserpina conservi pure la casa dello zio. Il troiano Enea, famoso per pietà ed armi, discende dal padre alle profonde ombre dell'Erebo. Se nessuna immagine di sì grande pietà ti commuove, ricoosci però questo ramo (mostra il ramo che nascondeva sotto la veste). Allora i cuori gonfi dall'ira si placano, e nulla (risponde) a ciò. Egli ammirando il venerabile dono della verga fatale, visto dopo lungo tempo, volge la cerula poppa e s'avvicina alla riva. Quindi sloggia le altre anime, che sedevan per i lunghi banchi, ed allarga i posti; poi accoglie sullo scafo il gigantesco Enea. La barca cucita gemette sotto il peso e screpolata accolse molta (acqua di) palude. Infine incolume oltre il fiume depone l'eroe e la profetessa nell'nforme fango e nell'alga verdastra. Cerbero gigantesco rimbomba questi regni col latrato di tre bocche, enorme sdraiandosi davanti nell'antro. A lui la profetessa, vedendo che ormai i sepenti si rizzavan sul collo, butta una focaccia sopofifera di miele e frutta drogata:Egli aprendo le tre gole con fame rabbiosa, lanciata, l'afferra e sciolse il dorso terribile e buttato a terra, gigantesco si stende per tutto l'antro. Enea occupa l'entrata, sepolto il guardiano, veloce supera la riva dell'onda inattraversabile. DE ANIMIS ANTE DIEM MORTUIS (6.426-449) I MORTI PRIMA DEL TEMPO ( 6. 426-449) Continuo auditae voces vagitus et ingens 6.426 infantumque animae flentes, in limine primo quos dulcis vitae exsortis et ab ubere raptos abstulit atra dies et funere mersit acerbo; hos iuxta falso damnati crimine mortis. nec vero hae sine sorte datae, sine iudice, sedes: quaesitor Minos urnam movet; ille silentum consiliumque vocat vitasque et crimina discit. proxima deinde tenent maesti loca, qui sibi letum insontes peperere manu lucemque perosi proiecere animas. quam vellent aethere in alto nunc et pauperiem et duros perferre labores. fas obstat, tristisque palus inamabilis undae alligat et novies Styx interfusa coercet. Subito si udirono voci ed un enorme vagito di infanti, anime piangenti, sul far della soglia: un nero giorno li strappò, privi della dolce vita e rapiti dalla poppa li sommerse con morte acerba. Vicinia questi i condannati a morte ingiustamente: Ma questi luoghinon furon dati senza sorte, senza giudice. Minosse inquisitore scuote l'urna: egli convoca l'assemblea dei silenziosi, indaga vite e crimini. Poi mesti occupano i luoghi vicini, quelli che innocenti di propria mano si procuraron la morte, odiando la luce, buttaron via le anime.Come vorrebbero ora sopportare nell'aria superiore la povertà e dure fatiche. Il fato si oppone, la triste palude dell'onda odiata lilega e lo Stige che scorre attorno nove volte, li blocca. nec procul hinc partem fusi monstrantur in omnem Lugentes campi; sic illos nomine dicunt. hic quos durus amor crudeli tabe peredit secreti celant calles et myrtea circum silva tegit; curae non ipsa in morte relinquunt. his Phaedram Procrinque locis maestamque Eriphylen crudelis nati monstrantem vulnera cernit, Evadnenque et Pasiphaen; his Laodamia it comes et iuvenis quondam, nunc femina, Caeneus rursus et in veterem fato revoluta figuram. Non lontano di qui, sparsi in ogni parte, si mostrano Le pianure piangenti così li chiaman di nome. Qui segreti sentieri nascondono quelli che il duro amore consumò con crudele malattia: una selva di mirti attorno li copre; nellastessa morte gli affanni non li lasciano. In questi luoghi vede Fedra, Procri e la mesta Eufile, che mostra le ferite del figlio crudele, Evadne e Pasifae: con questi Laodamia va come compagna e Ceuco, un tempo giovanotto, ora donna, ritornato per fato nell'antico aspetto. DE DIDONIS UMBRA (6.450-476) L'OMBRA DELLA REGINA DIDONE ( 6.450 -476) inter quas Phoenissa recens a vulnere Dido 6.450 errabat silva in magna; quam Troius heros ut primum iuxta stetit agnovitque per umbras obscuram, qualem primo qui surgere mense aut videt aut vidisse putat per nubila lunam, demisit lacrimas dulcique adfatus amore est: 'infelix Dido, verus mihi nuntius ergo venerat exstinctam ferroque extrema secutam? funeris heu tibi causa fui? per sidera iuro, per superos et si qua fides tellure sub ima est, invitus, regina, tuo de litore cessi. sed me iussa deum, quae nunc has ire per umbras, per loca senta situ cogunt noctemque profundam, imperiis egere suis; nec credere quivi hunc tantum tibi me discessu ferre dolorem. siste gradum teque aspectu ne subtrahe nostro. quem fugis? extremum fato quod te adloquor hoc est.' talibus Aeneas ardentem et torva tuentem lenibat dictis animum lacrimasque ciebat. illa solo fixos oculos aversa tenebat nec magis incepto vultum sermone movetur 6.470 quam si dura silex aut stet Marpesia cautes. tandem corripuit sese atque inimica refugit in nemus umbriferum, coniunx ubi pristinus illi respondet curis aequatque Sychaeus amorem. nec minus Aeneas casu percussus iniquo prosequitur lacrimis longe et miseratur euntem. Ma tra queste la fenicia Didone, recente dalla ferita vagava per la grande selva; appena l'eroe troiano le fu vicino e la riconobbe tra le ombre tenebrosa, come quella luna che all'inizio del mese uno pensa di vedere o d'aver visto tra le nubi, versò lacrime e parlò con dolce amore: "Infelice Didone, dunque mi era giunta vera la notizia che eri morta e con la spada avevi raggiunto la fine? Ahi, ti fui causa di morte? Per le stelle giuro; per i celesti e se c'è lealtà sotto il più profondo della terra, conto voglia, o regina, me ne andai dal tuo lido. Ma gli ordini degli dei mi spinsero, coi loro poteri, quelli che ora spingono ad andare tra queste ombre per luoghi orridi di squallore e per la notte profonda, davvero no potei credere ch'io ti recassi sì forte dolore: Ferma il passo e non sottrarti al nostro sguardo. Chi fuggi? Questa è l'ultima volta che ti parlo, per fato!" Con tali parole Enea alleviava l'anima ardente e che guardava torvo e chiamava pianto. Lei, scontrosa, teneva gli occhi fissi al suolo, né è commossa in volto dal discorso iniziato più che fosse dura roccia oscoglio marpesio. Infine si sottrasse ed ostile si rifugiò nel bosco ombroso, dove il primo marito Sicheo risponde alle angosce e ne eguaglia l'amore. Enea nondimeno sconvolto dall'ingiusto destino, piangendo segue da lontano e commisera lei che se ne va. DE VIRORUM UMBRIS (6.477-493) LE OMBRE DEI GUERRIERI (6.477-493) Inde datum molitur iter. iamque arva tenebant ultima, quae bello clari secreta frequentant. hic illi occurrit Tydeus, hic inclutus armis Parthenopaeus et Adrasti pallentis imago, hic multum fleti ad superos belloque caduci Dardanidae, quos ille omnis longo ordine cernens ingemuit, Glaucumque Medontaque Thersilochumque, tris Antenoridas Cererique sacrum Polyboeten, Idaeumque etiam currus, etiam arma tenentem. circumstant animae dextra laevaque frequentes, nec vidisse semel satis est; iuvat usque morari et conferre gradum et veniendi discere causas. at Danaum proceres Agamemnoniaeque phalanges ut videre virum fulgentiaque arma per umbras, ingenti trepidare metu; pars vertere terga, ceu quondam petiere rates, pars tollere vocem Poi riprende la strada obbligata. Ormai occupavano gli ultimi campi, che i famosi in guerra affollano. Qui gli si presenta Tideo,, qui l'illustre per l'armi Partenopeo e l'ombra del pallido Adrasto, qui i Dardanidi caduti in battaglia e molto compianti fra i viventi: egli vedendoli tutti in lunga fila li pianse: Glauco, Medonte, Tersilico, i tre Antenoridi, Polibete, sacro a Cerere, Ideo, che ancora teneva il cocchio e le armi. Le anime accerchiano a destra e sinistra affollandosi: Ma è sufficiente aver visto una volta; piace fermarsi ancora, seguirne il passo e sapere i motivi del viaggiare. Ma i corpi dei Danai e le falangi agamennonie, come videro l'eroe e le armi sfavillanti tra le ombre, trepidavan per l'enorme paura in parte volgevan le spalle, come quando un tempo corsero alle navi; in parte alzavano exiguam: inceptus clamor frustratur hiantis. una flebile voce: il grido iniziato di chi apre bocca si annulla. DE DEIPHOBI UMBRA (6.494-547) L'OMBRA SFIGURATA DI DEIFOBO ( 6.494-546) Atque hic Priamiden laniatum corpore toto 6.494 Deiphobum videt et lacerum crudeliter ora, ora manusque ambas, populataque tempora raptis auribus et truncas inhonesto vulnere naris. vix adeo agnovit pavitantem ac dira tegentem supplicia, et notis compellat vocibus ultro: 'Deiphobe armipotens, genus alto a sanguine Teucri, quis tam crudelis optavit sumere poenas? cui tantum de te licuit? mihi fama suprema nocte tulit fessum vasta te caede Pelasgum procubuisse super confusae stragis acervum. tunc egomet tumulum Rhoeteo in litore inanem constitui et magna manis ter voce vocavi. nomen et arma locum servant; te, amice, nequivi conspicere et patria decedens ponere terra.' ad quae Priamides: 'nihil o tibi, amice, relictum; omnia Deiphobo solvisti et funeris umbris. 6.520 sed me fata mea et scelus exitiale Lacaenae his mersere malis; illa haec monimenta reliquit. namque ut supremam falsa inter gaudia noctem egerimus, nosti: et nimium meminisse necesse est. cum fatalis equus saltu super ardua venit Pergama et armatum peditem gravis attulit alvo, illa chorum simulans euhantis orgia circum ducebat Phrygias; flammam media ipsa tenebat ingentem et summa Danaos ex arce vocabat. tum me confectum curis somnoque gravatum infelix habuit thalamus, pressitque iacentem dulcis et alta quies placidaeque simillima morti. egregia interea coniunx arma omnia tectis emovet, et fidum capiti subduxerat ensem: intra tecta vocat Menelaum et limina pandit, scilicet id magnum sperans fore munus amanti, et famam exstingui veterum sic posse malorum. quid moror? inrumpunt thalamo, comes additus una hortator scelerum Aeolides. di, talia Grais instaurate, pio si poenas ore reposco. sed te qui vivum casus, age fare vicissim, attulerint. pelagine venis erroribus actus an monitu divum? an quae te fortuna fatigat, ut tristis sine sole domos, loca turbida, adires?' Hac vice sermonum roseis Aurora quadrigis iam medium aetherio cursu traiecerat axem; et fors omne datum traherent per talia tempus, sed comes admonuit breviterque adfata Sibylla est: 'nox ruit, Aenea; nos flendo ducimus horas. hic locus est, partis ubi se via findit in ambas: 6.540 dextera quae Ditis magni sub moenia tendit, hac iter Elysium nobis; at laeva malorum exercet poenas et ad impia Tartara mittit.' Deiphobus contra: 'ne saevi, magna sacerdos; discedam, explebo numerum reddarque tenebris. i decus, i, nostrum; melioribus utere fatis.' tantum effatus, et in verbo vestigia torsit. Proprio qui vede il priamide Deifobo, dilaniato in tutto il corpo, crudelmente lacero in volto, in volto ed ambe le mani, le tempia devastate, le orecchie strappate, le narici toncate da orribile ferita. A stento così lo riconobbe tremante e che copriva i crudeli supplizi, poi lo chiama con chiare parole: "Deifobo potente in armi, prole della grande stirpe di Teucro, chi tanto crudele volle vendicarsi? A chi fu possibile così tanto su di te? L fama mi riferì che nell'ultima notte tu stanco per la grande strage di Pelasgi, cadesti sopra il cumulo di confuso massacro. Allora io sul lido reteo ti feci un tumulo vuoto e per tre volte chiamai a gran voce i Mani: Il nome e le armi custodiscono il posto: Non potei vedere te, amico, e porti nella terra patria, partendo". A ciò il priamide:"Ah, nulla fu tralasciato da te, amico, tutto hai assolto per Deifobo e per le ombre di morte. I miei fati ed il mortale delitto della Spartana mi immersero in questi mali: ella mi lasciò questi ricordi. Tu sai comme passammo tra false gioie l'ultima notte, è necessario purtroppo ricordare. Quando il cavallo fatale giunse a salti sopra Pergamo e gravido portò in grembo la fanteria armata, ella, simulando una danza, portava in giro le frigie inneggianti i riti; lei in mezzo teneva una fiaccola enorme e chiamava i Danai dall'alta rocca. Allora l'infelice talamo mi accolse, sfinito d'affanni, una dolce profonda quiete mi oppresse mentre dormivo similissima alla placida morte. Frattanto la nobile sposa toglie dalla casa tutte le armi ed aveva sottratto la spada fidata da sotto la testa: chiama in casa Menelao ed apre le porte, certamente sperando che ciò sarebbe stato gran dono per l'amante e così si potesse estinguere la fama degli antichi mali: Perché indugio?Irrompono in camera: si aggiunge insieme compagno e maestro di delitti l'eolide: O dei, ai Grai tali cose restituite, se chiedo vendetta con voce pia. Ma racconta a tua volta, orsù, quali vicende ti portarono qui vivo?Arrivi spinto dai viaggi del mare o per ordine degli dei? O quale sorte ti affanna da raggiungere le tristi case senza sole, luoghi oscuri?" A questo scambio di parole, l'Aurora con rosee quadrighe ormai aveva passato la metà dell'asse celeste con etereo percorso e forse passerebbero tutto il tempo dato con tali discorsi, ma la compagna ammonì e brevemente la Sibilla intervenne; "La notte corre, Enea, noi piangendo passiamo le ore. Questo è il luogo dove la via si divide in due parti: la destra che guida sotto le mura del grande Dite, di qui per noi è la strada per l'Elisio; la destra invece tratta le pene dei mali ed immette nell'empio Tartaro." Deifobo allora: "Non infierire, grande sacerdotessa, Partirò, entrerò nella massa, e sarò restituito alle tenebre. Va', va', nostra gloria: abbi destini migliori.". Disse solo questo e nel discorso volse i passi. DE TARTARO (6.548-636) IL TARTARO ( 6.547-636) Respicit Aeneas subito et sub rupe sinistra 6.548 moenia lata videt triplici circumdata muro, quae rapidus flammis ambit torrentibus amnis, Tartareus Phlegethon, torquetque sonantia saxa. porta adversa ingens solidoque adamante columnae, vis ut nulla virum, non ipsi exscindere bello caelicolae valeant; stat ferrea turris ad auras, Tisiphoneque sedens palla succincta cruenta vestibulum exsomnis servat noctesque diesque. hinc exaudiri gemitus et saeva sonare verbera, tum stridor ferri tractaeque catenae. constitit Aeneas strepitumque exterritus hausit. 'quae scelerum facies? o virgo, effare; quibusve 6.560 urgentur poenis? quis tantus plangor ad auras?' tum vates sic orsa loqui: 'dux inclute Teucrum, nulli fas casto sceleratum insistere limen; sed me cum lucis Hecate praefecit Avernis, ipsa deum poenas docuit perque omnia duxit. Cnosius haec Rhadamanthus habet durissima regna castigatque auditque dolos subigitque fateri quae quis apud superos furto laetatus inani distulit in seram commissa piacula mortem. continuo sontis ultrix accincta flagello Tisiphone quatit insultans, torvosque sinistra intentans anguis vocat agmina saeva sororum. tum demum horrisono stridentes cardine sacrae panduntur portae. cernis custodia qualis vestibulo sedeat, facies quae limina servet? quinquaginta atris immanis hiatibus Hydra saevior intus habet sedem. tum Tartarus ipse bis patet in praeceps tantum tenditque sub umbras quantus ad aetherium caeli suspectus Olympum. hic genus antiquum Terrae, Titania pubes, 6.580 fulmine deiecti fundo volvuntur in imo. hic et Aloidas geminos immania vidi corpora, qui manibus magnum rescindere caelum adgressi superisque Iovem detrudere regnis. vidi et crudelis dantem Salmonea poenas, dum flammas Iovis et sonitus imitatur Olympi. quattuor hic invectus equis et lampada quassans per Graium populos mediaeque per Elidis urbem ibat ovans, divumque sibi poscebat honorem, demens, qui nimbos et non imitabile fulmen aere et cornipedum pulsu simularet equorum. at pater omnipotens densa inter nubila telum contorsit, non ille faces nec fumea taedis lumina, praecipitemque immani turbine adegit. nec non et Tityon, Terrae omniparentis alumnum, cernere erat, per tota novem cui iugera corpus porrigitur, rostroque immanis vultur obunco immortale iecur tondens fecundaque poenis viscera rimaturque epulis habitatque sub alto pectore, nec fibris requies datur ulla renatis. 6.600 quid memorem Lapithas, Ixiona Pirithoumque? quos super atra silex iam iam lapsura cadentique imminet adsimilis; lucent genialibus altis aurea fulcra toris, epulaeque ante ora paratae regifico luxu; Furiarum maxima iuxta accubat et manibus prohibet contingere mensas, Enea osserva: ed ecco vede a sinistra sotto una rupe ampi bastioni, circondati da triplice muto che il tartare fiume Flegetonte attornia Con fiamme incandescenti e trascina massi risonanti. La porta di fronte, enorme, le colonne di duro acciaio, che nessuna forza di uomini, né gli stessi celesti possano rompere col ferro: una torre di ferro s'erge nell'aria, e Tisifone, sedendo, avvolta in cruento mantello, insonne controlla il vestibolo notte e giorno. Qui si sentivano gemiti e frustate crudeli risuonavano, poi stridore di ferro e catene strascinate. Si fermò Enea ed atterrito dallo strepito esitò: che spettacolo di delitti?vergine, parla; da che pene sono straziati?Che pianto sì grande nell'aria? Allora la profetessa così cominciò a dire: "Ilustre guida dei Teucri, a nessun giusto è lecito stare sulla soglia scellerata; ma quando Ecate mi incaricò dei boschi dell'Averno, lei stessa narrò le pene degli dei e mi condusse dappertutto. Radamanto di Cnosso tiene questi terribilissimi regni, castiga, sente gli inganni e costringe a confessare ciò che ognuno tra i vivi, contento d'un vano furto, differì alla morte lontana l'espiazione dovuta. Subito, balzando, Tisifone vendicatrice, munita di frusta, scuote ed incalza i colpevoli, scagliando con la sinistra torve serpi e chiama le terribili schiere delle sorelle. Poi finalmente le sacre porte stridendo sul cardine dal suono orrendo si aprono. Vedi quale guardia sieda nel vestibolo? Che mostro controlli la soglia? L'Idra dalle enormi cinquanta gole nere, troppo crudele, occupa il luogo dentro. Poi Tartaro stesso due volte si apre a precipizio e tanto s'addentra tra le ombre quanto l'altezza del cielo rispetto al celeste Olimpo. Qui l'antica prole della Terra, il popolo titanio, cacciati da un fulmine si rotolano nel fondo dell'abisso. Qui pure vidi i gemelli Aloidi, corpi giganteschi, che tentarono con le mani di squarciare il grande cielo e cacciare Giove dai regni celesti. Vidi anche Salmoneo che espiava pene crudeli: mentre imita le fiamme di Giove ed i rimbombi dell'Olimpo, lui trascinato da quattro cavalli e scuotendouna fiaccola attraverso i popoli dei Grai e la città del centro dell'Elide, andava esultando e si arrogava il culto degli dei: pazzo! Tanto da simulare i nembi ed il fulmine inimitabile col bronzo e col galoppo dei cavalli zoccolati. Ma il padre onnipotente scagliò tra le dense nubi un'arma, non fiaccole e neppure lucifumose per fiaccole e lo gettò a precipizio in un gigantesco vortice. C'era pure da vedere Tizio, figlio della Terra generatrice universale, il cui corpo si stende per nove iugeri interi: un gigantesco avvoltoio rodendo col becco sdunco il fegato immortale, viscere feconde per le pene, lo scava per il pasto ed abita sotto l'alto petto: e non vien dato alcun riposo alle fibre rinate. Perché ricordare i Lpiti, Issione, Piritoo? Sopra di essi una nera roccia che quasi quasi sta per crollare, non dissimile da una che cade: aurei sostegni splendono per gli alti letti festosi e son pronti davanti alle bocche i pranzi con lusso regale; vicino la maggiore delle Furie vigila e e vieta di toccare con le mani le mense exsurgitque facem attollens atque intonat ore. hic, quibus invisi fratres, dum vita manebat, pulsatusve parens et fraus innexa clienti, aut qui divitiis soli incubuere repertis nec partem posuere suis quae maxima turba est, quique ob adulterium caesi, quique arma secuti impia nec veriti dominorum fallere dextras, inclusi poenam exspectant. ne quaere doceri quam poenam, aut quae forma viros fortunave mersit. saxum ingens volvunt alii, radiisque rotarum districti pendent; sedet aeternumque sedebit infelix Theseus, Phlegyasque miserrimus omnis admonet et magna testatur voce per umbras: "discite iustitiam moniti et non temnere divos." 6.620 vendidit hic auro patriam dominumque potentem imposuit; fixit leges pretio atque refixit; hic thalamum invasit natae vetitosque hymenaeos: ausi omnes immane nefas ausoque potiti. non, mihi si linguae centum sint oraque centum, ferrea vox, omnis scelerum comprendere formas, omnia poenarum percurrere nomina possim.' Haec ubi dicta dedit Phoebi longaeva sacerdos, 'sed iam age, carpe viam et susceptum perfice munus; acceleremus' ait; 'Cyclopum educta caminis moenia conspicio atque adverso fornice portas, haec ubi nos praecepta iubent deponere dona.' dixerat et pariter gressi per opaca viarum corripiunt spatium medium foribusque propinquant. occupat Aeneas aditum corpusque recenti spargit aqua ramumque adverso in limine figit. e si alza reggendo unafiamma e tuona con la bocca. Qui, quelli che odiarono i fratelli, mentre la vita scorreva, o cacciato un genitore e si intentò una frode al povero oppure quelli che da egoisti si buttarono su ricchezze trovate, ma non le spartiron: questa folla è immensa, quelli uccisi per adulterio, che seguirono le empie armi non temendo di tradire le destre dei padroni, rinchiusi aspettan la pena. Non chieder di sapere quale pena e che forma o sorte travolse gli uomini. Alcuni rotolano un masso enorme, altri pendon legati a raggi di ruote; siede e siederà in eterno l'infelice Teseo ed il miserrimo Flegias ammonisce tutti ed a gran voce dichiara tra le ombre: "Ammoniti imparate la giustizia e non disprezzare gli dei". Questi ha venduto la patria per denaro ed impose un potente tiranno, fece e disfece le leggi dietro compenso; costui occupò il letto della figlia, nozze proibite: tutti osando enorme sacrilegio ed ottennero quanto osato. No, se avessi cento lingue e cento bocche, una voce di ferro, non potrei abbracciare tutte le forme di delitti, enumerare tutti i nomi delle pene." Come l'anziana sacerdotessa di Febo espresse queste parole, "Ma orsù, prendi la via e compi l'offerta iniziata; affrettiamoci disse. Vedo le mura costruite dalle officine dei Ciclopi e le porte con l'arco davanti, dove gli ordini ci obbligano di deporre questi doni": Aveva detto ed avanzando insieme per il buio delle strade completano la distanza frapposta e s'avvicinano ai battenti: Enea occupa l'ingresso ed asperge di acqua fresca il corpo ed attacca il ramo sulla soglia davanti. DE ELYSII LOCIS AMOENIS (6.637-679) I CAMPI ELISI ( 6.637-678) His demum exactis, perfecto munere divae, 6.637 devenere locos laetos et amoena virecta fortunatorum nemorum sedesque beatas. largior hic campos aether et lumine vestit purpureo, solemque suum, sua sidera norunt. pars in gramineis exercent membra palaestris, contendunt ludo et fulva luctantur harena; pars pedibus plaudunt choreas et carmina dicunt. nec non Threicius longa cum veste sacerdos obloquitur numeris septem discrimina vocum, iamque eadem digitis, iam pectine pulsat eburno. hic genus antiquum Teucri, pulcherrima proles, magnanimi heroes nati melioribus annis, Ilusque Assaracusque et Troiae Dardanus auctor. 6.650 arma procul currusque virum miratur inanis; stant terra defixae hastae passimque soluti per campum pascuntur equi. quae gratia currum armorumque fuit vivis, quae cura nitentis pascere equos, eadem sequitur tellure repostos. conspicit, ecce, alios dextra laevaque per herbam vescentis laetumque choro paeana canentis inter odoratum lauris nemus, unde superne plurimus Eridani per silvam volvitur amnis. hic manus ob patriam pugnando vulnera passi, 6.660 quique sacerdotes casti, dum vita manebat, quique pii vates et Phoebo digna locuti, inventas aut qui vitam excoluere per artis Compiuti dunque i riti, consegnato il dono alla dea, giunsero ai luoghi ridenti, alle amene verzure, le sedi beate dei boschi fortunati: Qui l'aria è più pura e veste di luce purpurea le pianure, vedono un loro sole e stelle loro. Alcuni esercitano le membra in palestre erbose, si sfidano nel gioco e lottano su bionda sabbia, altri ritmano coi piedi le danze e cantan canzoni. Inoltre un sacerdote trace con lunga veste suona con ritmo le sette corde dei suoni, e le tocca ora con le dita, ora col plettro d'avorio. Qui è l'antica stirpe di Teucro, bellissima prole, magnanimi eroi, nati in tempi migliori, Ilo, Assaraco ed il fondatore di Troia Dardano. Ammira le armi ed i cocchi vuoti degli eroi, le lance stanno piantate per terra e qua e là sciolti i cavalli pascolano per la pianura. Quell'amore dei carri e delle armi che ebbero da vivi, la passione di pascere cavalli splendenti, la stessa li segue, ora coperti dalla terra. Ecco vede altri a destra ed a sinistra tra l'erbe banchettare ed in coro cantare un allegro inno dentro un bosco odoroso d'alloro: di là verso l'alto score attraverso la selva il ricchissimo fiume dell'Eridano. Qui, a schiera, quelli che soffriron ferite combattendo per la patria, quei sacerdoti puri, mentre la vita scorreva, quei profeti pii, che espressero cose vere per Febo, o quelli che coltivaron la vita attraverso arti inventate quique sui memores aliquos fecere merendo: omnibus his nivea cinguntur tempora vitta. quos circumfusos sic est adfata Sibylla, Musaeum ante omnis medium nam plurima turba hunc habet atque umeris exstantem suspicit altis: 'dicite, felices animae tuque optime vates, quae regio Anchisen, quis habet locus? illius ergo venimus et magnos Erebi tranavimus amnis.' atque huic responsum paucis ita reddidit heros: 'nulli certa domus; lucis habitamus opacis, riparumque toros et prata recentia rivis incolimus. sed vos, si fert ita corde voluntas, hoc superate iugum, et facili iam tramite sistam.' dixit, et ante tulit gressum camposque nitentis desuper ostentat; dehinc summa cacumina linquunt. e quelli che si resero memori beneficand gli altri; per tutti questi le tempie son cinte di candida benda. Ad essi stretti intorno, così parlò la Sibilla: anzitutto a Museo, una foltissima folla lo preme in mezzo, ammira lui che sovrasta per le alte spalle: "Dite, felici anime, e tu, ottimo poeta, quale ambiente, quale luogo trattiene Anchise? Per lui venimo e passammo i garndi fiumi di Erebo": Ed a lei così l'eroe diede risposta con poche (parole): "Nessuno ha dimora precisa: dimoriamo per boschi ombrosi, abitiamo i giacigli delle rive ed i freschi prati di ruscelli: Ma voi, se così la volontà vuole nel cuore, superate questa altura e vi porrò subito su facile percorso": Disse e portò avanti il passo: dall'alto mostra pianure splendenti: poi lascian la sommità della cima. DE AENEAE OCCURSU CUM PATRE ANCHISA (6.679-702) L'OMBRA DEL PADRE ANCHISE ( 6. 679-702) At pater Anchises penitus convalle virenti inclusas animas superumque ad lumen ituras 6.680 lustrabat studio recolens, omnemque suorum forte recensebat numerum, carosque nepotes fataque fortunasque virum moresque manusque. isque ubi tendentem adversum per gramina vidit Aenean, alacris palmas utrasque tetendit, effusaeque genis lacrimae et vox excidit ore: 'venisti tandem, tuaque exspectata parenti vicit iter durum pietas? datur ora tueri, nate, tua et notas audire et reddere voces? sic equidem ducebam animo rebarque futurum tempora dinumerans, nec me mea cura fefellit. quas ego te terras et quanta per aequora vectum accipio. quantis iactatum, nate, periclis. quam metui ne quid Libyae tibi regna nocerent.' ille autem: 'tua me, genitor, tua tristis imago saepius occurrens haec limina tendere adegit; stant sale Tyrrheno classes. da iungere dextram, da, genitor, teque amplexu ne subtrahe nostro.' sic memorans largo fletu simul ora rigabat. ter conatus ibi collo dare bracchia circum; 6.700 ter frustra comprensa manus effugit imago, par levibus ventis volucrique simillima somno. Ma il padre Anchise dentro una valle verdeggiante osservava le anime raccolte e destinate ad andare alla luce dei viventi, ammirando con amore e contava proprio tutta la folla dei suoi, i cari nipoti; i destini e le ricchezza degli eroi, i costumi, le gesta. Egli come vide Enea che davanti avanzava sull'erba, pronto tese entrambe le mani: le lacrime si sparsero sulle guance e la voce proruppe dalla bocca: "Giungesti finalmente e la tua pietà atesa dal padre ha vinto il duro cammino? E' dato vedere il tuo volto, figlio, ascoltare voci conosciute e rispondere? Proprio così riflettevo in cuore e pensavo il futuro calcolando i tempi ed il mio impegno non mi ingannò: Io ti accolgo, trascinato per quali terre e per quanti mari! Sballottato, figlio, da quanti rischi! Quanto temetti che i regni di Libia ti nuocessero un poco" Lui in risposta:" O padre, la triste tua immagine mi spinse, apparendomi spesso, a raggiungere queste sedi; le flotte stanno sul mar Tirreno. Lasciami stringere la destra, lascia, padre, e non sottrarti al nostro abraccio" Così ricordando, insieme rigava il volto di molto pianto: Tre volte tentò lì di gettargli le braccia al collo; tre volte l'immagine invano afferrata sfuggì alle mani, uguale ei leggeri venti e similissima al sogno. DE ANIMARUM FATIS (6.703-755) SORTE E DESTINO DELLE ANIME (6.703 -755) Interea videt Aeneas in valle reducta 6.703 seclusum nemus et virgulta sonantia silvae, Lethaeumque domos placidas qui praenatat amnem. hunc circum innumerae gentes populique volabant: ac veluti in pratis ubi apes aestate serena floribus insidunt variis et candida circum lilia funduntur, strepit omnis murmure campus. horrescit visu subito causasque requirit inscius Aeneas, quae sint ea flumina porro, quive viri tanto complerint agmine ripas. tum pater Anchises: 'animae, quibus altera fato corpora debentur, Lethaei ad fluminis undam securos latices et longa oblivia potant. Intanto Enea vede nella vale solitaria un bosco appartato ed i rami della selva risuonanti ed il fiume Leteo che bagna le tranquille dimore. Attorno ad esso volavano innumerevoli popoli e stirpi: e come nei prati quando le api nella serena estete si posano sui fiori colorati e si riversano attorno ai candidi gigli: tutta la pianura echeggia per il mormorio. Rabbrividisce per la visione improvvisa, l'ignaro Enea ne domanda i motivi: quali siano poi quelle correnti, o quali uomini abbian riempito le rive con sì grande schiera. Allora il padre Anchise: "Le anime, a cui per fato sono dovuti nuovi corpi, presso l'onda del fiume Leteo bevono liquidi sicuri e lunghi oblii. has equidem memorare tibi atque ostendere coram iampridem, hanc prolem cupio enumerare meorum, quo magis Italia mecum laetere reperta.' 'o pater, anne aliquas ad caelum hinc ire putandum est sublimis animas iterumque ad tarda reverti 6.720 corpora? quae lucis miseris tam dira cupido?' 'dicam equidem nec te suspensum, nate, tenebo' suscipit Anchises atque ordine singula pandit. 'Principio caelum ac terras camposque liquentis lucentemque globum lunae Titaniaque astra spiritus intus alit, totamque infusa per artus mens agitat molem et magno se corpore miscet. inde hominum pecudumque genus vitaeque volantum et quae marmoreo fert monstra sub aequore pontus. igneus est ollis vigor et caelestis origo seminibus, quantum non noxia corpora tardant terrenique hebetant artus moribundaque membra. hinc metuunt cupiuntque, dolent gaudentque, neque auras dispiciunt clausae tenebris et carcere caeco. quin et supremo cum lumine vita reliquit, non tamen omne malum miseris nec funditus omnes corporeae excedunt pestes, penitusque necesse est multa diu concreta modis inolescere miris. ergo exercentur poenis veterumque malorum supplicia expendunt: aliae panduntur inanes 6.740 suspensae ad ventos, aliis sub gurgite vasto infectum eluitur scelus aut exuritur igni: quisque suos patimur manis. exinde per amplum mittimur Elysium et pauci laeta arva tenemus, donec longa dies perfecto temporis orbe concretam exemit labem, purumque relinquit aetherium sensum atque aurai simplicis ignem. has omnis, ubi mille rotam volvere per annos, Lethaeum ad fluvium deus evocat agmine magno, scilicet immemores supera ut convexa revisant rursus, et incipiant in corpora velle reverti.' Dixerat Anchises natumque unaque Sibyllam conventus trahit in medios turbamque sonantem, et tumulum capit unde omnis longo ordine posset adversos legere et venientum discere vultus. Senz'altro desidero ricordarti e mostrare apertamente e da tempo enumerare questa prole dei miei, perché con me gioisca di più, trovata l'Italia." "O padre, bisogna pensare che alcune anime di qui vadano leggere al cielo e di nuovo tornino ai corpi pesanti? Quale sì crudele desiderio di luce per le misere?" "Parlerò certamente e non ti terrò sospeso, figlio" riprende Anchise e chiarisce con ordine cosa per cosa. "In principio lo spirito dentro anima il cielo, le terre, le limpide pianure, il globo lucente della luna, le stelle titanie e l'anima diffusa per le membra smuove tutta la mole e s'unisce al grande corpo. Di qui la specie umana ed animale, le vite degli uccelli, ed i mostri che il mare offre sotto l'onda marmorea. Tali semi hanno vigore igneo ed origine celeste, fin quando non li ritardino i corpi nocivie li inebetiscano organi di terra e membra che devon morire. Perciò temono e vogliono, soffron e godono, ma non vedono i cieli, chiuse in tenebre e carcere cieco. Anzi quando la vita se n'è andata con l'ultima luce, tuttavia non tutto il male né tutte le malattie fisiche se nevanno completamente dai miseri: è necessario che molte cose troppo indurite si sviluppino in strani modi. Orbene son travagliate dalle pene e pagano i tormenti dei mali passati: alcune vuote si aprono sospese ai venti; per altre in un vasto gorgo il peccato impregnato vien lavato o bruciato dal fuoco: tutti soffriamo i propri castighi: di lì siam mandati nell'ampio Elisio ed in pochi otteniamo i campi felici, finchè un lungo giorno, compiutosi il corso del tempo, ha tolto la macchia impregnata e lascia puro il senso celeste ed il fuoco dal semplice soffio. Tutte queste le chiama il dio, quando han girato la ruota mille anni, presso il fiume Leteo in gran numero, perché poi immemori rivedano il mondo di sopra e di nuovo comincino a voler ritornare nei corpi. Aveva parlato Anchise ed attira il figlio ed anche la Sibilla in mezzo a gruppi e tra una folla che grida, raggiunge un'altura, da cui potesse vedere tutti davanti in lunga fila e riconoscere i volti dei passanti. DE ROMANIS NEPOTIBUS (6.756-787) RASSEGNA DEGLI EROI ROMANI (6. 756 - 787) 'Nunc age, Dardaniam prolem quae deinde sequatur gloria, qui maneant Itala de gente nepotes, inlustris animas nostrumque in nomen ituras, expediam dictis, et te tua fata docebo. ille, vides, pura iuvenis qui nititur hasta, proxima sorte tenet lucis loca, primus ad auras aetherias Italo commixtus sanguine surget, Silvius, Albanum nomen, tua postuma proles, quem tibi longaevo serum Lavinia coniunx educet silvis regem regumque parentem, unde genus Longa nostrum dominabitur Alba. proximus ille Procas, Troianae gloria gentis, et Capys et Numitor et qui te nomine reddet Silvius Aeneas, pariter pietate vel armis egregius, si umquam regnandam acceperit Albam. qui iuvenes. quantas ostentant, aspice, viris atque umbrata gerunt civili tempora quercu. Orsù adesso la prole dardania e poi quale gloria ne segua, quali siano i nipoti dalla popolazione italica, le anime illustri destinate alla nostra gloria, le spieghierò a parole ed a te rivelerò i tuoidestini. Quel giovane, vedi, che si appoggia alla pura lancia, tiene per sorte i luoghi vicinissimi alla luce, per primo sorge per l'aria celeste, misto di sangue italico, Silvio, nome albano, tua prole postuma, che tardi per te vecchio la sposa Lavinia alleva nei boschi re e padre di re, da cui la nostra stirpe dominerà Alba Longa. E' vicino quel Proca, gloria del popolo troiano, Capi, Numitore e chi ti rinnoverà col nome Silvio Enea, ugualmente famoso per pietà ed armi, se mai riceverà Alba da governare. Che giovani! Guarda quali forze mostrano! E portan le tempie adombrate di quercia civica! hi tibi Nomentum et Gabios urbemque Fidenam, hi Collatinas imponent montibus arces, Pometios Castrumque Inui Bolamque Coramque; haec tum nomina erunt, nunc sunt sine nomine terrae. quin et avo comitem sese Mavortius addet Romulus, Assaraci quem sanguinis Ilia mater educet. viden, ut geminae stant vertice cristae et pater ipse suo superum iam signat honore? 6.780 en huius, nate, auspiciis illa incluta Roma imperium terris, animos aequabit Olympo, septemque una sibi muro circumdabit arces, felix prole virum: qualis Berecyntia mater invehitur curru Phrygias turrita per urbes laeta deum partu, centum complexa nepotes, omnis caelicolas, omnis supera alta tenentis. Questi ti costruiranno Nomento, Gbi, e la città di Fidene, questi ergeranno sui monti le rocche collatine, Pomezia, il castello d'Inuo, Bola e Cora: Allora questi saranno i nomi, ora son terre senza un nome. Ancora Romolo, figlio di Marte, si unirà come compagno al nonno, la madre Ilia della stirpe di Assaraco lo alleverà. Vedi come le creste s'ergon gemello alla sommità, e lo stesso padre dei celesti lo segna già del suo onore? Ecco, figlio, coi suoi auspici quella famosa Roma: eguaglierà l'impero alle terre, gli animi all'Olimpo, unica si circonderà le sette rocche di muraglia, fortunata per stirpe d'eroi: come la madre Berecinzia turrita è portata sul cocchio per le città frigie, gioiosa per la nascita di dei, abbracciando cento nipoti, tutti celesti, tutti occupanti le massime altezze. DE CAESARE AUGUSTO (6.788-807) IL DIVINO CESARE AUGUSTO ( 6.788 -807) huc geminas nunc flecte acies, hanc aspice gentem 6.788 Romanosque tuos. hic Caesar et omnis Iuli progenies magnum caeli ventura sub axem. hic vir, hic est, tibi quem promitti saepius audis, Augustus Caesar, divi genus, aurea condet saecula qui rursus Latio regnata per arva Saturno quondam, super et Garamantas et Indos proferet imperium; iacet extra sidera tellus, extra anni solisque vias, ubi caelifer Atlas axem umero torquet stellis ardentibus aptum. huius in adventum iam nunc et Caspia regna responsis horrent divum et Maeotia tellus, et septemgemini turbant trepida ostia Nili. nec vero Alcides tantum telluris obivit, fixerit aeripedem cervam licet, aut Erymanthi pacarit nemora et Lernam tremefecerit arcu; nec qui pampineis victor iuga flectit habenis Liber, agens celso Nysae de vertice tigris. et dubitamus adhuc virtutem extendere factis, aut metus Ausonia prohibet consistere terra? Ora volgi qui i tuoi due occhi: osserva questo popolo, i tuoi Romani.Qui c'è Cesare e tutta la stirpe di Iulo, che verrà sotto l'asse del cielo: Qui c'è l'eroe, questi, che più volte ti senti promesso, Cesare Augusto, stirpe del dio, che di nuovo sul Lazio fonderà le età d'oro , per campi un tempo governati da Saturno, porterà il regno sopra i Garamanti e gli Indi: il territorio sta fuori degli astri, fuori dalle vie dell'anno e del sole, dove Atlante, portatore del cielo, regge sulla spalla l'asse ornato di stelle splendenti. Già ora per il suo arrivo i regni del Caspio temono per i responsi degli dei, la terra Meozia e le trepidanti foci del settemplice Nilo si turbano. Neppure l'Alcide affrontò tanta terra anche se trafisse la cerva dagli zoccoli di bronzo e se pacificò i boschi d'Erimanto e se atterrì Lerna con l'arco: ma neppure Libero, che vincitore guida le pariglie con briglie di pampini, spingendo le tigri dall'alta cima di Nisa. E ancora dubitiamo di aumentare l'eroismo con le azioni o la paura impedisce di fermarci in terra ausonia? DE ROMANORUM REGIBUS ATQUE VIRIS ILLUSTRIBUS (6.808-859) I PRIMI RE ED ALTRI EROI ( 6.808 -859) quis procul ille autem ramis insignis olivae 6.808 sacra ferens? nosco crinis incanaque menta regis Romani primam qui legibus urbem fundabit, Curibus parvis et paupere terra missus in imperium magnum. cui deinde subibit otia qui rumpet patriae residesque movebit Tullus in arma viros et iam desueta triumphis agmina. quem iuxta sequitur iactantior Ancus nunc quoque iam nimium gaudens popularibus auris. vis et Tarquinios reges animamque superbam ultoris Bruti, fascisque videre receptos? consulis imperium hic primus saevasque securis accipiet, natosque pater nova bella moventis 6.820 ad poenam pulchra pro libertate vocabit, infelix, utcumque ferent ea facta minores: vincet amor patriae laudumque immensa cupido. quin Decios Drusosque procul saevumque securi Ma chi è cului, lontano, illustre per i rami d'olivo che reca oggetti sacri?Riconosco i capelli el il mento bianco del re romano, che fonderà l'inizio della città con le leggi, inviato dala piccola Curi e da povera terra al grande impero. A lui poi subentrerà Tullo, che romperà gli ozi della patria e muoverà alle armi gli uomini pigri e le schiere ormai disabituate ai trionfi. Vicino lo segue più baldanzoso Anco, ora già troppo rallegrandosi dei favori popolari: Vuoi pure vedere i re Tarquini e l'anima fiera di Bruto vendicatore ed i fasci ripresi? Costui riceverà il primo potere di console e le tremende scuri ed il padre chiamerà a morte i figli, che muovon nuove guerre per la bella libertà, infelice, comunque i posteri riferiranno quei fatti. Vincerà l'amor di patria e l'immensa voglia di gloria. Poi osserva lontano i Deci, i Drusi ed il feroce Torquato aspice Torquatum et referentem signa Camillum. illae autem paribus quas fulgere cernis in armis, concordes animae nunc et dum nocte prementur, heu quantum inter se bellum, si lumina vitae attigerint, quantas acies stragemque ciebunt, aggeribus socer Alpinis atque arce Monoeci descendens, gener adversis instructus Eois. ne, pueri, ne tanta animis adsuescite bella neu patriae validas in viscera vertite viris; allitt tuque prior, tu parce, genus qui ducis Olympo, proice tela manu, sanguis meus.ille triumphata Capitolia ad alta Corintho victor aget currum caesis insignis Achivis. eruet ille Argos Agamemnoniasque Mycenas ipsumque Aeaciden, genus armipotentis Achilli, ultus avos Troiae templa et temerata Minervae. 6.840 quis te, magne Cato, tacitum aut te, Cosse, relinquat? quis Gracchi genus aut geminos, duo fulmina belli, Scipiadas, cladem Libyae, parvoque potentem Fabricium vel te sulco, Serrane, serentem? quo fessum rapitis, Fabii? tu Maximus ille es, unus qui nobis cunctando restituis rem. excudent alii spirantia mollius aera credo equidem, vivos ducent de marmore vultus, orabunt causas melius, caelique meatus describent radio et surgentia sidera dicent: tu regere imperio populos, Romane, memento hae tibi erunt artes, pacique imponere morem, parcere subiectis et debellare superbos.' Sic pater Anchises, atque haec mirantibus addit: 'aspice, ut insignis spoliis Marcellus opimis ingreditur victorque viros supereminet omnis. hic rem Romanam magno turbante tumultu sistet eques, sternet Poenos Gallumque rebellem, tertiaque arma patri suspendet capta Quirino.' con la scure e Camillo che riporta le insegne. Ma quelle anime, che vedi risplendere con armi uguali, adesso concordi e finchè sono oppressi dalla notte. Ahi, quale guerra tra loro se raggiungerano le luci della vita, quali eserciti e che strage richiameranno, il suocero discendendo dalle alture alpine e dalla rocca di Monaco, il genero, armato dall'oriente nemico. No, ragazzi, non abituatevi a tali guerre nei cuori e non rivolgete le energiche forze contro il seno della patria; e tu per primo, t, perdona, che hai il sangue dall'Olimpo, getta le armi dalla mano, o samgue mio. Quello, vinta Corinto, condurrà da vincitore il cocchio all'alto Campidoglio, illustre per gli Achei uccisi. Egli abbatterà Argo e l'agamennonia Micene, lo stesso Eacide, stirpe d'Achille potente nell'armi, vendicando gli avi di Troia ed i templi profanati di Minerva. Chi lascerebbein silenzio te, grande Catone, o te, Cosso? Chi la stirpe di Gracco o entrambi gli Scipioni, due fulmini di guerra, rovina dell Libia o Fabrizio, potente di povertà, o te, Serrano, che semini nel solco? Dove mi trascinate, stanco, o Fabi? Sei tu quel Massimo, che da solo, temporeggiando, rigeneri lo stato? Altri plasmeranno meglio le statue palpitanti, lo credo proprio, trarranno dal marmo volti vivi, tratteranno megli i processi e descriveranno con lo strumento le strade del cielo e prediranno gli astri nascenti: tu, Romano, ricordati di guidare i popoli col potere. Tu avrai queste arti: imporre usanze di pace, perdonare ai vinti ed abbattere i superbi": Così il padre Anchise ed aggiunge per quelli che stupivano: "Osserva come Marcello, glorioso per le ricche spoglie, avanza e da vincitore supera tutti gli eroi. Costui, da cavaliere, sistemerà lo stato romano, quando un grande tumulto sconvolga, vincerà i Puni ed il Gallo ribele, ed appenderà per terzo al padre Quirino le armi catturate." DE MARCELLI FATO (6.860-887) IL GIOVANE MARCELLO ( 6. 860 -887) atque hic Aeneas una namque ire videbat 6.860 egregium forma iuvenem et fulgentibus armis, sed frons laeta parum et deiecto lumina vultu 'quis, pater, ille, virum qui sic comitatur euntem? filius, anne aliquis magna de stirpe nepotum? qui strepitus circa comitum. quantum instar in ipso. sed nox atra caput tristi circumvolat umbra.' tum pater Anchises lacrimis ingressus obortis: 'o gnate, ingentem luctum ne quaere tuorum; ostendent terris hunc tantum fata nec ultra esse sinent. nimium vobis Romana propago visa potens, superi, propria haec si dona fuissent. quantos ille virum magnam Mavortis ad urbem campus aget gemitus. vel quae, Tiberine, videbis funera, cum tumulum praeterlabere recentem. nec puer Iliaca quisquam de gente Latinos in tantum spe tollet avos, nec Romula quondam ullo se tantum tellus iactabit alumno. heu pietas, heu prisca fides invictaque bello dextera. non illi se quisquam impune tulisset obvius armato, seu cum pedes iret in hostem 6.880 seu spumantis equi foderet calcaribus armos. Ma qui Enea (infatti vedeva insieme procedere un giovane, bello d'aspetto e splendente nelle armi, ma poco lieta la fronte, gli occhi col volto abbassato): "Chi è, padre, colui che accompagna l'eroe che avanza? Il figlio o qualcuno dei nipoti della grande stirpe? Che fervore di compagni, attorno! Quanta maestà in lui! Ma una nera notte attornia il capo di triste ombra". Allora il padre Anchise, spuntate le lacrime, iniziò: "O figlio, con chiedere l'enorme luto dei tuoi: i fatti lo mostreranno soltanto in terra né lasceranno che resti di più. O celesti, la stirpe romana vi sembrò troppo potente se questi doni fossero stati suoi. Quanti gemiti d'eroi provocherà quella piana presso la grande città di Marte! Quali funerali, o Tevere, vedrai, quando scorrerai oltre la tomba fresca. Nessun ragazzo della stirpe di Ilio innalzerà a tanto per speranza gli avilatini, né la terra di Romolo si glorierà mai tanto di alcun figlio. Oh pietà, oh antica fede, destra invincibile in guerra.A lui armato, nessuno si sarebe recato contro impunemente, sia andando contro il nemico da fante, sia che calcasse con gli speroni i fianchi di spumeggiante cavallo. heu, miserande puer, si qua fata aspera rumpas, tu Marcellus eris. manibus date lilia plenis purpureos spargam flores animamque nepotis his saltem accumulem donis, et fungar inani munere.' sic tota passim regione vagantur aeris in campis latis atque omnia lustrant. Ohi, ragazzo degno di pianto: se mai rompessi i tuoi fati, tu resterai marcello. Gettate gigli a piene mani, che io sparga fiori purpurei e colmi l'anima del nipote almeno con questi doni e faccia un inutile regalo". Così camminano qua e là per tutta la regione in vaste pianure ariose ed osservano tutto. DE INFERORUM EXITU (6.888-901) USCITA DAL REGNO DEGLI INFERI( 6. 888-901) quae postquam Anchises natum per singula duxit 6.888 incenditque animum famae venientis amore, exim bella viro memorat quae deinde gerenda, Laurentisque docet populos urbemque Latini, et quo quemque modo fugiatque feratque laborem. Sunt geminae Somni portae, quarum altera fertur cornea, qua veris facilis datur exitus umbris, altera candenti perfecta nitens elephanto, sed falsa ad caelum mittunt insomnia Manes. his ibi tum natum Anchises unaque Sibyllam prosequitur dictis portaque emittit eburna, ille viam secat ad navis sociosque revisit. Tum se ad Caietae recto fert limite portum. 6.900 anchora de prora iacitur; stant litore puppes. Dopo che Anchise ebbe condotto il figlio per ogni singola parte ed ebbe incendiato lo spirito di amore della fama in arrivo, allora ricorda all'eroe le guerre, che son poi da combattere, illustra i popoli di Laurento e la città di Latino ed in che modo fugga e sopporti ogni fatica. Son due le porte del Sonno, di cui una si dice cornea, da cui è data una facile uscita alle vere ombre: la seconda, brillante, fatta di splendente avorio, ma gli spiriti mandano al cielo falzi sogni. Qui poi Anchise accompagna il figlio insieme con la Sibilla con queste parole e li lascia dalla porta d'avorio: egli taglia la via verso le navi e rivede i compagni. Poi si reca al porto di Gaeta per il litorale diritto. L'ancora è calata dalla prua: sul lido stanno le poppe. LIBER VII LIBRO VII DE CAIETA DISCESSU (7.1-9) - DE CIRCAEIS TERRIS (7.10-24) - DE FLAVO TIBERI (7.25-36) - DE INVOCATIONE AD MUSAM (7.37-45) - DE REGE LATINO DEORUMQUE PORTENTIS (7.45-80) - DE FAUNI ORACULIS (7.81-106) - DE MENSIS CONSUMPTIS (7.107-147) - DE LEGATIONE AD LATINUM REGEM (7.148-191) - DE LEGATORUM ADITU AD LATINUM REGEM (7.192-285) - DE IUNONE CUM ALLECTO (7.286-340) - DE ALLECTO IN TERRAS MISSA (7.341-372) - DE AMATA REGINA, FURORE INCENSA (7.373-403) - DE TURNO AD BELLUM INCENSO (7.404-474) - DE SILVIAE CERVO PRIMOQUE PROELIO (7.475-539) - DE IUNONIS IRA SATIATA (7.540-571) - DE LATINO REGE IMMOTO (7.572-600) - DE BELLI PORTIS (7.601-622) - DE LATIO ARMATO (7.623-640) DE ITALIAE VIRIS ARMATIS (7.641-802) DE VIRGINE CAMILLA (803-817) - LIBER VIII DE BELLI INITIIS (8.1-30) - DE DEO TIBERINO (8.31-85) - DE ITINERE PER TIBERIM (8.86-101) - DE PALLANTE, IUVENUM PRIMO (8.102-183) - DE HERCULE ET CACO (8.184-279) - DE CANTIBUS AD HERCULIS LAUDES (8.280-306) - DE ANTIQUO LATIO (8.306-369) - DE VENERE ET VULCANO (8.370-406) DE VULCANI CAMINIS (8.407-453) - DE EVANDRI SERMONE AUXILIOQUE (8.454-519) - DE CYTHEREAE VENERIS APERTO SIGNO (8.520-553) - DE EVANDRI SALUTE AD FILIUM (8.554-584) - DE DISCESSU A PALLANTEO (8.585-607) - DE VULCANI ARMIS (8.608-625) - DE AENEAE CLIPEO (8.626-731) LIBER IX DE TURNO ET IRI, A IUNONE MISSA (9.1-32) - DE RUTULIS IN TEUCRORUM CASTRIS (9.33-76) - DE TEUCRORUM NAVIBUS IN DIVINAM FORMAM MUTATIS (9.77-125) - DE AUDACIS TURNI FIDUCIA (9.126-175) - DE EURYALO ET NISO (9.176-223) - DE TEUCRUM DUCTORUM CONSILIO (9.224-313) - DE NOCTURNA CAEDE (9.314-366) - DE EURYALI ET NISI INTERITU (9.367-449) - DE AENEADUM LUCTU (9.450-472) - DE EURYALI MATRIS ULULATU (9.473-524) - DE ACRI PUGNA AD TURRIM (9.525-589) - DE REMULO AB ASCANIO INTERFECTO (9.590-637) - DE APOLLINIS INTERVENTU (9.638-671) - DE PANDARO ET BITIA (9.672-755) - DE TURNI CAEDE IN TEUCRORUM CASTRIS (9.756-777) - DE TURNO A TEUCRORUM CASTRIS FUGATO (9.778-818) LIBER X DE IOVIS CONCILIO (10.1-117) - DE AENEADUM LEGIONE DENUO OBSESSA (10.118-145) - DE ETRUSCIS SOCIIS (10.146-214) - DE NYMPHARUM NUNTIO AD AENEAN (10.215-259) - DE AENEAE REDITU AD SUOS (10.260-307) - DE PROELIO CUM RUTULIS (10.308-361) - DE PALLANTIS VIRTUTE (10.362-438) - DE PALLANTIS INTERITU (10.439-509) - DE AENEAE IRA IN TURNUM (10.510-605) - DE IOVE ET IUNONE (10.606-635) - DE TURNO A SORORE CUM DOLO DECEPTO (10.636-688) - DE MEZENTII INTERVENTU (10.689-754) - DE AENEAE PUGNA CUM MEZENTIO (10.755-790) - DE LAUSI INTERITU (10.791-832) - DE MEZENTIO AB AENEA NECATO (10.833-908) LIBER XI DE AENEA VICTORE (11.1-58) - DE SUPREMO VALE (11.59-99) - DE ORATORIBUS VENIAM ROGANTIBUS (11.100-138) - DE EVANDRI DOLORE GEMITUQUE (11.139-182) - DE EXSEQUIIS TEUCRORUM RUTULORUMQUE (11.183-224) - DE LATINI REGIS CONCILIO (11.225-295) - DE LATINI REGIS PROPOSITO (11.296-335) - DE DRANCIS IMPETU (11.336-375) - DE TURNI VIOLENTO RESPONSO (11.376-444) - DE AENEAE ADVENTU (11.445-497) - DE TURNO ET CAMILLA (11.498-596) - DE EQUITUM PUGNA (11.597647) - DE CAMILLAE REBUS GESTIS (11.648-724) - DE TARCONTIS VIRTUTE (11.725-758) - DE CAMILLA AB ARRUNTE VULNERATA (11.759-804) - DE CAMILLAE MORTE (11.805-835) - DE DIANAE ULTIONE (11.836-867) - DE LATINIS FUGATIS (11.868-895) - DE AENEA ET TURNO (11.896-915) - LIBER XII DE TURNO ET REGE LATINO (12.1-53) - DE REGINA AMATA ET TURNO (12.54-80) - DE TURNI ARMIS (12.81-112) - DE CAMPO AD CERTAMEN PARATO (12.113-133) - DE IUNONE ET IUTURNA (12.134-160) - DE FOEDERE PACTO (12.161-215) - DE IUTURNAE INTERVENTU CONTRA FOEDUS (12.216-243) - DE PUGNA RENOVATA (12.244-323) - DE TURNI REBUS GESTIS (12.324-383) - DE AENEA A VENERE MATRE SANATO (12.383-440) - DE AENEAE REDITU (12.441-467) - DE IUTURNAE DOLO (12.468-499) - DE AENEAE ET TURNI CAEDIBUS (12.500-553) - DE URBE OBSESSA (12.554-592) - DE REGINAE AMATAE VOLUNTARIA MORTE (12.593-649) - DE SACIS NUNTIO (12.650-680) - DE AENEAE ET TURNI SINGULARI CERTAMINE (12.681-726) - DE TURNI FUGA (12.727-790) - DE IUNONE PACATA (12.791-842) - DE IUTURNAE LUCTU (12.843-886) - DE TURNI MORTE (12.887-952) LIBER VII DE CAIETA DISCESSU (7.1-9) - DE CIRCAEIS TERRIS (7.10-24) - DE FLAVO TIBERI (7.25-36) - DE INVOCATIONE AD MUSAM (7.37-45) - DE REGE LATINO DEORUMQUE PORTENTIS (7.45-80) - DE FAUNI ORACULIS (7.81-106) - DE MENSIS CONSUMPTIS (7.107-147) - DE LEGATIONE AD LATINUM REGEM (7.148-191) - DE LEGATORUM ADITU AD LATINUM REGEM (7.192-285) - DE IUNONE CUM ALLECTO (7.286-340) - DE ALLECTO IN TERRAS MISSA (7.341-772) - DE AMATA REGINA, FURORE INCENSA (7.373403) - DE TURNO AD BELLUM INCENSO (7.404-474) - DE SILVIAE CERVO PRIMOQUE PROELIO (7.475539) - DE IUNONIS IRA SATIATA (7.540-571) - DE LATINO REGE IMMOTO (7.572-600) - DE BELLI PORTIS (7.601-622) - DE LATIO ARMATO (7.623-640) - DE ITALIAE VIRIS ARMATIS (7.641-803) DE VIRGINE CAMILLA (803-817) DE CAIETA DISCESSU (7.1-9) Tu quoque litoribus nostris, Aeneia nutrix, 7.1 aeternam moriens famam, Caieta, dedisti; et nunc servat honos sedem tuus, ossaque nomen Hesperia in magna, si qua est ea gloria, signat. At pius exsequiis Aeneas rite solutis, aggere composito tumuli, postquam alta quierunt aequora, tendit iter velis portumque relinquit. aspirant aurae in noctem nec candida cursus luna negat, splendet tremulo sub lumine pontus. DE CIRCAEIS TERRIS (7.10-24) proxima Circaeae raduntur litora terrae, 7.10 dives inaccessos ubi Solis filia lucos adsiduo resonat cantu, tectisque superbis urit odoratam nocturna in lumina cedrum arguto tenuis percurrens pectine telas. hinc exaudiri gemitus iraeque leonum 15 vincla recusantum et sera sub nocte rudentum, saetigerique sues atque in praesepibus ursi saevire ac formae magnorum ululare luporum, quos hominum ex facie dea saeva potentibus herbis induerat Circe in vultus ac terga ferarum. 20 quae ne monstra pii paterentur talia Troes delati in portus neu litora dira subirent, Neptunus ventis implevit vela secundis, atque fugam dedit et praeter vada fervida vexit. DE FLAVO TIBERI (7.25-36) Iamque rubescebat radiis mare et aethere ab alto 7.25 Aurora in roseis fulgebat lutea bigis, cum venti posuere omnisque repente resedit flatus, et in lento luctantur marmore tonsae. atque hic Aeneas ingentem ex aequore lucum prospicit. hunc inter fluvio Tiberinus amoeno 30 verticibus rapidis et multa flavus harena in mare prorumpit. variae circumque supraque adsuetae ripis volucres et fluminis alveo aethera mulcebant cantu lucoque volabant. flectere iter sociis terraeque advertere proras 35 imperat et laetus fluvio succedit opaco. DE INVOCATIONE AD MUSAM (7.37-45) Nunc age, qui reges, Erato, quae tempora, rerum 7.37 quis Latio antiquo fuerit status, advena classem cum primum Ausoniis exercitus appulit oris, expediam, et primae revocabo exordia pugnae. 40 tu vatem, tu, diva, mone. dicam horrida bella, dicam acies actosque animis in funera reges, Tyrrhenamque manum totamque sub arma coactam Hesperiam. maior rerum mihi nascitur ordo, maius opus moveo. DE REGE LATINO DEORUMQUE PORTENTIS (7.45-80) Rex arva Latinus et urbes 7.45 iam senior longa placidas in pace regebat. hunc Fauno et nympha genitum Laurente Marica accipimus; Fauno Picus pater, isque parentem te, Saturne, refert, tu sanguinis ultimus auctor. filius huic fato divum prolesque virilis 50 nulla fuit, primaque oriens erepta iuventa est. sola domum et tantas servabat filia sedes iam matura viro, iam plenis nubilis annis. multi illam magno e Latio totaque petebant Ausonia; petit ante alios pulcherrimus omnis 55 Turnus, avis atavisque potens, quem regia coniunx adiungi generum miro properabat amore; sed variis portenta deum terroribus obstant. laurus erat tecti medio in penetralibus altis sacra comam multosque metu servata per annos, 7.60 quam pater inventam, primas cum conderet arces, ipse ferebatur Phoebo sacrasse Latinus, Laurentisque ab ea nomen posuisse colonis. huius apes summum densae mirabile dictu stridore ingenti liquidum trans aethera vectae 65 obsedere apicem, et pedibus per mutua nexis examen subitum ramo frondente pependit. continuo vates 'externum cernimus' inquit 'adventare virum et partis petere agmen easdem partibus ex isdem et summa dominarier arce.' 70 praeterea, castis adolet dum altaria taedis, et iuxta genitorem astat Lavinia virgo, visa nefas longis comprendere crinibus ignem atque omnem ornatum flamma crepitante cremari, regalisque accensa comas, accensa coronam 75 insignem gemmis; tum fumida lumine fulvo involvi ac totis Volcanum spargere tectis. id vero horrendum ac visu mirabile ferri: namque fore inlustrem fama fatisque canebant ipsam, sed populo magnum portendere bellum. 7.80 DE FAUNI ORACULIS (7.81-106) At rex sollicitus monstris oracula Fauni, 7.81 fatidici genitoris, adit lucosque sub alta consulit Albunea, nemorum quae maxima sacro fonte sonat saevamque exhalat opaca mephitim. hinc Italae gentes omnisque Oenotria tellus 85 in dubiis responsa petunt; huc dona sacerdos cum tulit et caesarum ovium sub nocte silenti pellibus incubuit stratis somnosque petivit, multa modis simulacra videt volitantia miris et varias audit voces fruiturque deorum 90 conloquio atque imis Acheronta adfatur Avernis. hic et tum pater ipse petens responsa Latinus centum lanigeras mactabat rite bidentis, atque harum effultus tergo stratisque iacebat velleribus: subita ex alto vox reddita luco est: 95 'ne pete conubiis natam sociare Latinis, o mea progenies, thalamis neu crede paratis; externi venient generi, qui sanguine nostrum nomen in astra ferant, quorumque a stirpe nepotes omnia sub pedibus, qua sol utrumque recurrens 100 aspicit Oceanum, vertique regique videbunt.' haec responsa patris Fauni monitusque silenti nocte datos non ipse suo premit ore Latinus, sed circum late volitans iam Fama per urbes Ausonias tulerat, cum Laomedontia pubes 105 gramineo ripae religavit ab aggere classem. DE MENSIS CONSUMPTIS (7.107-147) Aeneas primique duces et pulcher Iulus 7.107 corpora sub ramis deponunt arboris altae, instituuntque dapes et adorea liba per herbam subiciunt epulis (sic Iuppiter ipse monebat ) 110 et Cereale solum pomis agrestibus augent. consumptis hic forte aliis, ut vertere morsus exiguam in Cererem penuria adegit edendi, et violare manu malisque audacibus orbem fatalis crusti patulis nec parcere quadris: 115 'heus, etiam mensas consumimus?' inquit Iulus, nec plura, adludens. ea vox audita laborum prima tulit finem, primamque loquentis ab ore eripuit pater ac stupefactus numine pressit. continuo 'salve fatis mihi debita tellus 7.120 vosque' ait 'o fidi Troiae salvete penates: hic domus, haec patria est. genitor mihi talia namque nunc repeto Anchises fatorum arcana reliquit: "cum te, nate, fames ignota ad litora vectum accisis coget dapibus consumere mensas, tum sperare domos defessus, ibique memento prima locare manu molirique aggere tecta." haec erat illa fames, haec nos suprema manebat exitiis positura modum. quare agite et primo laeti cum lumine solis 130 quae loca, quive habeant homines, ubi moenia gentis, vestigemus et a portu diversa petamus. nunc pateras libate Iovi precibusque vocate Anchisen genitorem, et vina reponite mensis.' Sic deinde effatus frondenti tempora ramo implicat et geniumque loci primamque deorum Tellurem Nymphasque et adhuc ignota precatur flumina, tum Noctem Noctisque orientia signa Idaeumque Iovem Phrygiamque ex ordine matrem invocat, et duplicis caeloque Ereboque parentis. 7.140 hic pater omnipotens ter caelo clarus ab alto intonuit, radiisque ardentem lucis et auro ipse manu quatiens ostendit ab aethere nubem. diditur hic subito Troiana per agmina rumor advenisse diem quo debita moenia condant. 145 certatim instaurant epulas atque omine magno crateras laeti statuunt et vina coronant. DE LEGATIONE AD LATINUM REGEM (7.148-191) Postera cum prima lustrabat lampade terras 7.148 orta dies, urbem et finis et litora gentis diversi explorant: haec fontis stagna Numici, 150 hunc Thybrim fluvium, hic fortis habitare Latinos. tum satus Anchisa delectos ordine ab omni centum oratores augusta ad moenia regis ire iubet, ramis velatos Palladis omnis, donaque ferre viro pacemque exposcere Teucris. haud mora, festinant iussi rapidisque feruntur passibus. ipse humili designat moenia fossa moliturque locum, primasque in litore sedes castrorum in morem pinnis atque aggere cingit. 7.159 iamque iter emensi turris ac tecta Latinorum ipermetr. ardua cernebant iuvenes muroque subibant. ante urbem pueri et primaevo flore iuventus exercentur equis domitantque in pulvere currus, aut acris tendunt arcus aut lenta lacertis spicula contorquent, cursuque ictuque lacessunt: 165 cum praevectus equo longaevi regis ad auris nuntius ingentis ignota in veste reportat advenisse viros. ille intra tecta vocari imperat et solio medius consedit avito. Tectum augustum, ingens, centum sublime columnis 5spo urbe fuit summa, Laurentis regia Pici, horrendum silvis et religione parentum. hic sceptra accipere et primos attollere fascis regibus omen erat; hoc illis curia templum, hae sacris sedes epulis; hic ariete caeso 175 perpetuis soliti patres considere mensis. quin etiam veterum effigies ex ordine avorum antiqua e cedro, Italusque paterque Sabinus vitisator curvam servans sub imagine falcem, Saturnusque senex Ianique bifrontis imago 7.180 vestibulo astabant, aliique ab origine reges, Martiaque ob patriam pugnando vulnera passi. multaque praeterea sacris in postibus arma, captivi pendent currus curvaeque secures et cristae capitum et portarum ingentia claustra 185 spiculaque clipeique ereptaque rostra carinis. ipse Quirinali lituo parvaque sedebat succinctus trabea laevaque ancile gerebat Picus, equum domitor, quem capta cupidine coniunx aurea percussum virga versumque venenis 190 fecit avem Circe sparsitque coloribus alas. DE LEGATORUM ADITU AD LATINUM REGEM (7.192-285) Tali intus templo divum patriaque Latinus 7.192 sede sedens Teucros ad sese in tecta vocavit, atque haec ingressis placido prior edidit ore: 'dicite, Dardanidae neque enim nescimus et urbem 195 et genus, auditique advertitis aequore cursum, quid petitis? quae causa rates aut cuius egentis litus ad Ausonium tot per vada caerula vexit? sive errore viae seu tempestatibus acti, qualia multa mari nautae patiuntur in alto, 7.200 fluminis intrastis ripas portuque sedetis, ne fugite hospitium, neve ignorate Latinos Saturni gentem haud vinclo nec legibus aequam, sponte sua veterisque dei se more tenentem. atque equidem memini (fama est obscurior annis) 205 Auruncos ita ferre senes, his ortus ut agris Dardanus Idaeas Phrygiae penetrarit ad urbes Threiciamque Samum, quae nunc Samothracia fertur. hinc illum Corythi Tyrrhena ab sede profectum aurea nunc solio stellantis regia caeli 210 accipit et numerum divorum altaribus auget.' Dixerat, et dicta Ilioneus sic voce secutus: 'rex, genus egregium Fauni, nec fluctibus actos atra subegit hiems vestris succedere terris, nec sidus regione viae litusve fefellit: 215 consilio hanc omnes animisque volentibus urbem adferimur pulsi regnis, quae maxima quondam extremo veniens sol aspiciebat Olympo. ab Iove principium generis, Iove Dardana pubes gaudet avo, rex ipse Iovis de gente suprema: 7.220 Troius Aeneas tua nos ad limina misit. quanta per Idaeos saevis effusa Mycenis tempestas ierit campos, quibus actus uterque Europae atque Asiae fatis concurrerit orbis, audiit et si quem tellus extrema refuso 225 summovet Oceano et si quem extenta plagarum quattuor in medio dirimit plaga solis iniqui. diluvio ex illo tot vasta per aequora vecti dis sedem exiguam patriis litusque rogamus innocuum et cunctis undamque auramque patentem. 230 non erimus regno indecores, nec vestra feretur fama levis tantique abolescet gratia facti, nec Troiam Ausonios gremio excepisse pigebit. fata per Aeneae iuro dextramque potentem, sive fide seu quis bello est expertus et armis: 235 multi nos populi, multae ne temne, quod ultro praeferimus manibus vittas ac verba precantia et petiere sibi et voluere adiungere gentes; sed nos fata deum vestras exquirere terras imperiis egere suis. hinc Dardanus ortus, 7.240 huc repetit iussisque ingentibus urget Apollo Tyrrhenum ad Thybrim et fontis vada sacra Numici. dat tibi praeterea fortunae parva prioris munera, reliquias Troia ex ardente receptas. hoc pater Anchises auro libabat ad aras, 245 hoc Priami gestamen erat cum iura vocatis more daret populis, sceptrumque sacerque tiaras Iliadumque labor vestes.' Talibus Ilionei dictis defixa Latinus obtutu tenet ora soloque immobilis haeret, 250 intentos volvens oculos. nec purpura regem picta movet nec sceptra movent Priameia tantum quantum in conubio natae thalamoque moratur, et veteris Fauni volvit sub pectore sortem: hunc illum fatis externa ab sede profectum 255 portendi generum paribusque in regna vocari auspiciis, huic progeniem virtute futuram egregiam et totum quae viribus occupet orbem. tandem laetus ait: 'di nostra incepta secundent auguriumque suum. dabitur, Troiane, quod optas. 7.260 munera nec sperno: non vobis rege Latino divitis uber agri Troiaeve opulentia deerit. ipse modo Aeneas, nostri si tanta cupido est, si iungi hospitio properat sociusque vocari, adveniat, vultus neve exhorrescat amicos: 265 pars mihi pacis erit dextram tetigisse tyranni. vos contra regi mea nunc mandata referte: est mihi nata, viro gentis quam iungere nostrae non patrio ex adyto sortes, non plurima caelo monstra sinunt; generos externis adfore ab oris, 270 hoc Latio restare canunt, qui sanguine nostrum nomen in astra ferant. hunc illum poscere fata et reor et, si quid veri mens augurat, opto.' haec effatus equos numero pater eligit omni (stabant ter centum nitidi in praesepibus altis; ) 275 omnibus extemplo Teucris iubet ordine duci instratos ostro alipedes pictisque tapetis aurea pectoribus demissa monilia pendent, tecti auro fulvum mandunt sub dentibus aurum, absenti Aeneae currum geminosque iugalis 7.280 semine ab aetherio spirantis naribus ignem, illorum de gente patri quos daedala Circe supposita de matre nothos furata creavit. talibus Aeneadae donis dictisque Latini sublimes in equis redeunt pacemque reportant. 285 DE IUNONE CUM ALLECTO (7.286-340) Ecce autem Inachiis sese referebat ab Argis 6.286 saeva Iovis coniunx aurasque invecta tenebat, et laetum Aenean classemque ex aethere longe Dardaniam Siculo prospexit ab usque Pachyno. moliri iam tecta videt, iam fidere terrae, 290 deseruisse rates: stetit acri fixa dolore. tum quassans caput haec effundit pectore dicta: 'heu stirpem invisam et fatis contraria nostris fata Phrygum. num Sigeis occumbere campis, num capti potuere capi? num incensa cremavit 295 Troia viros? medias acies mediosque per ignis invenere viam. at, credo, mea numina tandem fessa iacent, odiis aut exsaturata quievi. quin etiam patria excussos infesta per undas ausa sequi et profugis toto me opponere ponto. 7.300 absumptae in Teucros vires caelique marisque. quid Syrtes aut Scylla mihi, quid vasta Charybdis profuit? optato conduntur Thybridis alveo securi pelagi atque mei. Mars perdere gentem immanem Lapithum valuit, concessit in iras 305 ipse deum antiquam genitor Calydona Dianae, quod scelus aut Lapithis tantum aut Calydone merente? ast ego, magna Iovis coniunx, nil linquere inausum quae potui infelix, quae memet in omnia verti, vincor ab Aenea. quod si mea numina non sunt 310 magna satis, dubitem haud equidem implorare quod usquam est: flectere si nequeo superos, Acheronta movebo. non dabitur regnis, esto, prohibere Latinis, atque immota manet fatis Lavinia coniunx: at trahere atque moras tantis licet addere rebus, 315 at licet amborum populos exscindere regum. hac gener atque socer coeant mercede suorum: sanguine Troiano et Rutulo dotabere, virgo, et Bellona manet te pronuba. nec face tantum Cisseis praegnas ignis enixa iugalis; 7.320 quin idem Veneri partus suus et Paris alter, funestaeque iterum recidiva in Pergama taedae.' Haec ubi dicta dedit, terras horrenda petivit; luctificam Allecto dirarum ab sede dearum infernisque ciet tenebris, cui tristia bella 325 iraeque insidiaeque et crimina noxia cordi. odit et ipse pater Pluton, odere sorores Tartareae monstrum: tot sese vertit in ora, tam saevae facies, tot pullulat atra colubris. quam Iuno his acuit verbis ac talia fatur: 330 'hunc mihi da proprium, virgo sata Nocte, laborem, hanc operam, ne noster honos infractave cedat fama loco, neu conubiis ambire Latinum Aeneadae possint Italosve obsidere finis. tu potes unanimos armare in proelia fratres 335 atque odiis versare domos, tu verbera tectis funereasque inferre faces, tibi nomina mille, mille nocendi artes. fecundum concute pectus, dissice compositam pacem, sere crimina belli; arma velit poscatque simul rapiatque iuventus.' 340 DE ALLECTO IN TERRAS MISSA (7.341-372) Exim Gorgoneis Allecto infecta venenis 7.341 principio Latium et Laurentis tecta tyranni celsa petit, tacitumque obsedit limen Amatae, quam super adventu Teucrum Turnique hymenaeis femineae ardentem curaeque iraeque coquebant. 345 huic dea caeruleis unum de crinibus anguem conicit, inque sinum praecordia ad intima subdit, quo furibunda domum monstro permisceat omnem. ille inter vestis et levia pectora lapsus volvitur attactu nullo, fallitque furentem 350 vipeream inspirans animam; fit tortile collo aurum ingens coluber, fit longae taenia vittae innectitque comas et membris lubricus errat. ac dum prima lues udo sublapsa veneno pertemptat sensus atque ossibus implicat ignem 355 necdum animus toto percepit pectore flammam, mollius et solito matrum de more locuta est, multa super natae lacrimans Phrygiisque hymenaeis: 'exsulibusne datur ducenda Lavinia Teucris, o genitor, nec te miseret nataeque tuique? 7.360 nec matris miseret, quam primo Aquilone relinquet perfidus alta petens abducta virgine praedo? at non sic Phrygius penetrat Lacedaemona pastor, Ledaeamque Helenam Troianas vexit ad urbes? quid tua sancta fides? quid cura antiqua tuorum 365 et consanguineo totiens data dextera Turno? si gener externa petitur de gente Latinis, idque sedet, Faunique premunt te iussa parentis, omnem equidem sceptris terram quae libera nostris dissidet externam reor et sic dicere divos. 370 et Turno, si prima domus repetatur origo, Inachus Acrisiusque patres mediaeque Mycenae.' DE AMATA REGINA, FURORE INCENSA (7.373-403) His ubi nequiquam dictis experta Latinum 7.373 contra stare videt, penitusque in viscera lapsum serpentis furiale malum totamque pererrat, 375 tum vero infelix ingentibus excita monstris immensam sine more furit lymphata per urbem. ceu quondam torto volitans sub verbere turbo, quem pueri magno in gyro vacua atria circum intenti ludo exercent - ille actus habena 7.380 curvatis fertur spatiis; stupet inscia supra impubesque manus mirata volubile buxum; dant animos plagae: non cursu segnior illo per medias urbes agitur populosque ferocis. quin etiam in silvas simulato numine Bacchi 385 maius adorta nefas maioremque orsa furorem evolat et natam frondosis montibus abdit, quo thalamum eripiat Teucris taedasque moretur, euhoe Bacche fremens, solum te virgine dignum vociferans: etenim mollis tibi sumere thyrsos, 390 te lustrare choro, sacrum tibi pascere crinem. fama volat, furiisque accensas pectore matres idem omnis simul ardor agit nova quaerere tecta. deseruere domos, ventis dant colla comasque; ast aliae tremulis ululatibus aethera complent 395 pampineasque gerunt incinctae pellibus hastas. ipsa inter medias flagrantem fervida pinum sustinet ac natae Turnique canit hymenaeos sanguineam torquens aciem, torvumque repente clamat: 'io matres, audite, ubi quaeque, Latinae: 7.400 si qua piis animis manet infelicis Amatae gratia, si iuris materni cura remordet, solvite crinalis vittas, capite orgia mecum.' DE TURNO AD BELLUM INCENSO (7.404-474) talem inter silvas, inter deserta ferarum reginam Allecto stimulis agit undique Bacchi. 405 Postquam visa satis primos acuisse furores consiliumque omnemque domum vertisse Latini, protinus hinc fuscis tristis dea tollitur alis audacis Rutuli ad muros, quam dicitur urbem Acrisioneis Danae fundasse colonis 410 praecipiti delata Noto. locus Ardea quondam dictus avis, et nunc magnum manet Ardea nomen, sed fortuna fuit. tectis hic Turnus in altis iam mediam nigra carpebat nocte quietem. Allecto torvam faciem et furialia membra 415 exuit, in vultus sese transformat anilis et frontem obscenam rugis arat, induit albos cum vitta crinis, tum ramum innectit olivae; fit Calybe Iunonis anus templique sacerdos, et iuveni ante oculos his se cum vocibus offert: 7.420 'Turne, tot in cassum fusos patiere labores, et tua Dardaniis transcribi sceptra colonis? rex tibi coniugium et quaesitas sanguine dotes abnegat, externusque in regnum quaeritur heres. i nunc, ingratis offer te, inrise, periclis; 425 Tyrrhenas, i, sterne acies, tege pace Latinos. haec adeo tibi me, placida cum nocte iaceres, ipsa palam fari omnipotens Saturnia iussit. quare age et armari pubem portisque moveri laetus in arma para, et Phrygios qui flumine pulchro 430 consedere duces pictasque exure carinas. caelestum vis magna iubet. rex ipse Latinus, ni dare coniugium et dicto parere fatetur, sentiat et tandem Turnum experiatur in armis.' Hic iuvenis vatem inridens sic orsa vicissim 435 ore refert: 'classis invectas Thybridis undam non, ut rere, meas effugit nuntius auris; ne tantos mihi finge metus. nec regia Iuno immemor est nostri. sed te victa situ verique effeta senectus, 7.440 o mater, curis nequiquam exercet, et arma regum inter falsa vatem formidine ludit. cura tibi divum effigies et templa tueri; bella viri pacemque gerent quis bella gerenda.' Talibus Allecto dictis exarsit in iras. 445 at iuveni oranti subitus tremor occupat artus, deriguere oculi: tot Erinys sibilat hydris tantaque se facies aperit; tum flammea torquens lumina cunctantem et quaerentem dicere plura reppulit, et geminos erexit crinibus anguis, 450 verberaque insonuit rabidoque haec addidit ore: 'en ego victa situ, quam veri effeta senectus arma inter regum falsa formidine ludit. respice ad haec: adsum dirarum ab sede sororum, bella manu letumque gero.' 455 sic effata facem iuveni coniecit et atro lumine fumantis fixit sub pectore taedas. olli somnum ingens rumpit pavor, ossaque et artus perfundit toto proruptus corpore sudor. arma amens fremit, arma toro tectisque requirit; 7.460 saevit amor ferri et scelerata insania belli, ira super: magno veluti cum flamma sonore virgea suggeritur costis undantis aeni exsultantque aestu latices, furit intus aquai fumidus atque alte spumis exuberat amnis, 465 nec iam se capit unda, volat vapor ater ad auras. ergo iter ad regem polluta pace Latinum indicit primis iuvenum et iubet arma parari, tutari Italiam, detrudere finibus hostem; se satis ambobus Teucrisque venire Latinisque. 470 haec ubi dicta dedit divosque in vota vocavit, certatim sese Rutuli exhortantur in arma. hunc decus egregium formae movet atque iuventae, hunc atavi reges, hunc claris dextera factis. DE SILVIAE CERVO PRIMOQUE PROELIO (7.475-539) Dum Turnus Rutulos animis audacibus implet, 7.475 Allecto in Teucros Stygiis se concitat alis, arte nova, speculata locum, quo litore pulcher insidiis cursuque feras agitabat Iulus. hic subitam canibus rabiem Cocytia virgo obicit et noto naris contingit odore, 7.480 ut cervum ardentes agerent; quae prima laborum causa fuit belloque animos accendit agrestis. cervus erat forma praestanti et cornibus ingens, Tyrrhidae pueri quem matris ab ubere raptum nutribant Tyrrhusque pater, cui regia parent 485 armenta et late custodia credita campi. adsuetum imperiis soror omni Silvia cura mollibus intexens ornabat cornua sertis, pectebatque ferum puroque in fonte lavabat. ille manum patiens mensaeque adsuetus erili 490 errabat silvis rursusque ad limina nota ipse domum sera quamvis se nocte ferebat. hunc procul errantem rabidae venantis Iuli commovere canes, fluvio cum forte secundo deflueret ripaque aestus viridante levaret. 495 ipse etiam eximiae laudis succensus amore Ascanius curvo derexit spicula cornu; nec dextrae erranti deus afuit, actaque multo perque uterum sonitu perque ilia venit harundo. saucius at quadripes nota intra tecta refugit 7.500 successitque gemens stabulis, questuque cruentus atque imploranti similis tectum omne replebat. Silvia prima soror palmis percussa lacertos auxilium vocat et duros conclamat agrestis. olli (pestis enim tacitis latet aspera silvis) 505 improvisi adsunt, hic torre armatus obusto, stipitis hic gravidi nodis; quod cuique repertum rimanti telum ira facit. vocat agmina Tyrrhus, quadrifidam quercum cuneis ut forte coactis scindebat rapta spirans immane securi. 510 At saeva e speculis tempus dea nacta nocendi ardua tecta petit stabuli et de culmine summo pastorale canit signum cornuque recurvo Tartaream intendit vocem, qua protinus omne contremuit nemus et silvae insonuere profundae; onomat audiit et Triviae longe lacus, audiit amnis sulpurea Nar albus aqua fontesque Velini, et trepidae matres pressere ad pectora natos. tum vero ad vocem celeres, qua bucina signum dira dedit, raptis concurrunt undique telis 7.520 indomiti agricolae, nec non et Troia pubes Ascanio auxilium castris effundit apertis. derexere acies. non iam certamine agresti stipitibus duris agitur sudibusve praeustis, sed ferro ancipiti decernunt atraque late 525 horrescit strictis seges ensibus, aeraque fulgent sole lacessita et lucem sub nubila iactant: fluctus uti primo coepit cum albescere vento, paulatim sese tollit mare et altius undas erigit, inde imo consurgit ad aethera fundo. 530 hic iuvenis primam ante aciem stridente sagitta, natorum Tyrrhi fuerat qui maximus, Almo, sternitur; haesit enim sub gutture vulnus et udae vocis iter tenuemque inclusit sanguine vitam. corpora multa virum circa seniorque Galaesus, 535 dum paci medium se offert, iustissimus unus qui fuit Ausoniisque olim ditissimus arvis: quinque greges illi balantum, quina redibant armenta, et terram centum vertebat aratris. DE IUNONIS IRA SATIATA (7.540-571) Atque ea per campos aequo dum Marte geruntur, 7.540 promissi dea facta potens, ubi sanguine bellum imbuit et primae commisit funera pugnae, deserit Hesperiam et caeli conversa per auras Iunonem victrix adfatur voce superba: 'en, perfecta tibi bello discordia tristi; 545 dic in amicitiam coeant et foedera iungant. quandoquidem Ausonio respersi sanguine Teucros, hoc etiam his addam, tua si mihi certa voluntas: finitimas in bella feram rumoribus urbes, accendamque animos insani Martis amore 550 undique ut auxilio veniant; spargam arma per agros.' tum contra Iuno: 'terrorum et fraudis abunde est: stant belli causae, pugnatur comminus armis, quae fors prima dedit, sanguis novus imbuit arma. talia coniugia et talis celebrent hymenaeos 555 egregium Veneris genus et rex ipse Latinus. te super aetherias errare licentius auras haud pater ille velit, summi regnator Olympi. cede locis. ego, si qua super fortuna laborum est, ipsa regam.' talis dederat Saturnia voces; 7.560 illa autem attollit stridentis anguibus alas Cocytique petit sedem supera ardua linquens. est locus Italiae medio sub montibus altis, nobilis et fama multis memoratus in oris, Amsancti valles; densis hunc frondibus atrum 565 urget utrimque latus nemoris, medioque fragosus dat sonitum saxis et torto vertice torrens. hic specus horrendum et saevi spiracula Ditis monstrantur, ruptoque ingens Acheronte vorago pestiferas aperit fauces, quis condita Erinys, 570 invisum numen, terras caelumque levabat. DE LATINO REGE IMMOTO (7.572-600) Nec minus interea extremam Saturnia bello imponit regina manum. ruit omnis in urbem pastorum ex acie numerus, caesosque reportant Almonem puerum foedatique ora Galaesi, implorantque deos obtestanturque Latinum. Turnus adest medioque in crimine caedis et igni terrorem ingeminat: Teucros in regna vocari, stirpem admisceri Phrygiam, se limine pelli. tum quorum attonitae Baccho nemora avia matres insultant thiasis (neque enim leve nomen Amatae ) undique collecti coeunt Martemque fatigant. ilicet infandum cuncti contra omina bellum, contra fata deum perverso numine poscunt. certatim regis circumstant tecta Latini; ille velut pelago rupes immota resistit, ut pelagi rupes magno veniente fragore, quae sese multis circum latrantibus undis mole tenet; scopuli nequiquam et spumea circum saxa fremunt laterique inlisa refunditur alga. verum ubi nulla datur caecum exsuperare potestas consilium, et saevae nutu Iunonis eunt res, multa deos aurasque pater testatus inanis 'frangimur heu fatis' inquit 'ferimurque procella. ipsi has sacrilego pendetis sanguine poenas, o miseri. te, Turne, nefas, te triste manebit supplicium, votisque deos venerabere seris. 7.572 575 7.580 585 590 595 nam mihi parta quies, omnisque in limine portus funere felici spolior.' nec plura locutus saepsit se tectis rerumque reliquit habenas. 7.600 DE BELLI PORTIS (7.601-622) Mos erat Hesperio in Latio, quem protinus urbes 7.601 Albanae coluere sacrum, nunc maxima rerum Roma colit, cum prima movent in proelia Martem, sive Getis inferre manu lacrimabile bellum Hyrcanisve Arabisve parant, seu tendere ad Indos 605 Auroramque sequi Parthosque reposcere signa: sunt geminae Belli portae, sic nomine dicunt, religione sacrae et saevi formidine Martis; centum aerei claudunt vectes aeternaque ferri robora, nec custos absistit limine Ianus. 610 has, ubi certa sedet patribus sententia pugnae, ipse Quirinali trabea cinctuque Gabino insignis reserat stridentia limina consul, ipse vocat pugnas; sequitur tum cetera pubes, aereaque adsensu conspirant cornua rauco. 615 hoc et tum Aeneadis indicere bella Latinus more iubebatur tristisque recludere portas. abstinuit tactu pater aversusque refugit foeda ministeria, et caecis se condidit umbris. tum regina deum caelo delapsa morantis 7.620 impulit ipsa manu portas, et cardine verso Belli ferratos rumpit Saturnia postis. DE LATIO ARMATO (7.623-640) ardet inexcita Ausonia atque immobilis ante; 7.623 pars pedes ire parat campis, pars arduus altis pulverulentus equis furit; omnes arma requirunt. 625 pars levis clipeos et spicula lucida tergent arvina pingui subiguntque in cote securis; signaque ferre iuvat sonitusque audire tubarum. quinque adeo magnae positis incudibus urbes tela novant, Atina potens Tiburque superbum, 630 Ardea Crustumerique et turrigerae Antemnae. tegmina tuta cavant capitum flectuntque salignas umbonum cratis; alii thoracas aenos aut levis ocreas lento ducunt argento; vomeris huc et falcis honos, huc omnis aratri 635 cessit amor; recoquunt patrios fornacibus ensis. classica iamque sonant, it bello tessera signum; hic galeam tectis trepidus rapit, ille trementis ad iuga cogit equos, clipeumque auroque trilicem loricam induitur fidoque accingitur ense. 7.640 DE ITALIAE VIRIS ARMATIS (7.641-803) Pandite nunc Helicona, deae, cantusque movete, 7.641 qui bello exciti reges, quae quemque secutae complerint campos acies, quibus Itala iam tum floruerit terra alma viris, quibus arserit armis; et meministis enim, divae, et memorare potestis; 645 ad nos vix tenuis famae perlabitur aura. Primus init bellum Tyrrhenis asper ab oris contemptor divum Mezentius agminaque armat. filius huic iuxta Lausus, quo pulchrior alter non fuit excepto Laurentis corpore Turni; 650 Lausus, equum domitor debellatorque ferarum, ducit Agyllina nequiquam ex urbe secutos mille viros, dignus patriis qui laetior esset imperiis et cui pater haud Mezentius esset. Post hos insignem palma per gramina currum 655 victoresque ostentat equos satus Hercule pulchro pulcher Aventinus, clipeoque insigne paternum centum anguis cinctamque gerit serpentibus Hydram; collis Aventini silva quem Rhea sacerdos furtivum partu sub luminis edidit oras, 7.660 mixta deo mulier, postquam Laurentia victor Geryone exstincto Tirynthius attigit arva, Tyrrhenoque boves in flumine lavit Hiberas. pila manu saevosque gerunt in bella dolones, et tereti pugnant mucrone veruque Sabello. 665 ipse pedes, tegimen torquens immane leonis, terribili impexum saeta cum dentibus albis indutus capiti, sic regia tecta subibat, horridus Herculeoque umeros innexus amictu. Tum gemini fratres Tiburtia moenia linquunt, 670 fratris Tiburti dictam cognomine gentem, Catillusque acerque Coras, Argiva iuventus, et primam ante aciem densa inter tela feruntur: ceu duo nubigenae cum vertice montis ab alto descendunt Centauri Homolen Othrymque nivalem 675 linquentes cursu rapido; dat euntibus ingens silva locum et magno cedunt virgulta fragore. Nec Praenestinae fundator defuit urbis, Volcano genitum pecora inter agrestia regem inventumque focis omnis quem credidit aetas, 7.680 Caeculus. hunc legio late comitatur agrestis: quique altum Praeneste viri quique arva Gabinae Iunonis gelidumque Anienem et roscida rivis Hernica saxa colunt, quos dives Anagnia pascis, quos Amasene pater. non illis omnibus arma 685 nec clipei currusve sonant; pars maxima glandes liventis plumbi spargit, pars spicula gestat bina manu, fulvosque lupi de pelle galeros tegmen habent capiti; vestigia nuda sinistri instituere pedis, crudus tegit altera pero. 690 At Messapus, equum domitor, Neptunia proles, quem neque fas igni cuiquam nec sternere ferro, iam pridem resides populos desuetaque bello agmina in arma vocat subito ferrumque retractat. hi Fescenninas acies Aequosque Faliscos, 695 hi Soractis habent arces Flaviniaque arva et Cimini cum monte lacum lucosque Capenos. ibant aequati numero regemque canebant: ceu quondam nivei liquida inter nubila cycni cum sese e pastu referunt et longa canoros 7.700 dant per colla modos, sonat amnis et Asia longe pulsa palus. nec quisquam aeratas acies examine tanto misceri putet, aeriam sed gurgite ab alto urgeri volucrum raucarum ad litora nubem. 705 Ecce Sabinorum prisco de sanguine magnum agmen agens Clausus magnique ipse agminis instar, Claudia nunc a quo diffunditur et tribus et gens per Latium, postquam in partem data Roma Sabinis. una ingens Amiterna cohors priscique Quirites, 710 Ereti manus omnis oliviferaeque Mutuscae; qui Nomentum urbem, qui Rosea rura Velini, qui Tetricae horrentis rupes montemque Severum Casperiamque colunt Forulosque et flumen Himellae, qui Tiberim Fabarimque bibunt, quos frigida misit 715 Nursia, et Ortinae classes populique Latini, quosque secans infaustum interluit Allia nomen: quam multi Libyco volvuntur marmore fluctus saevus ubi Orion hibernis conditur undis, vel cum sole novo densae torrentur aristae 7.720 aut Hermi campo aut Lyciae flaventibus arvis. scuta sonant pulsuque pedum conterrita tellus. onomatop Hinc Agamemnonius, Troiani nominis hostis, curru iungit Halaesus equos Turnoque ferocis mille rapit populos, vertunt felicia Baccho 725 Massica qui rastris, et quos de collibus altis Aurunci misere patres Sidicinaque iuxta aequora, quique Cales linquunt amnisque vadosi accola Volturni, pariterque Saticulus asper Oscorumque manus. teretes sunt aclydes illis 730 tela, sed haec lento mos est aptare flagello. laevas caetra tegit, falcati comminus enses. Nec tu carminibus nostris indictus abibis, Oebale, quem generasse Telon Sebethide nympha fertur, Teleboum Capreas cum regna teneret, 735 iam senior; patriis sed non et filius arvis contentus late iam tum dicione premebat Sarrastis populos et quae rigat aequora Sarnus, quique Rufras Batulumque tenent atque arva Celemnae, et quos maliferae despectant moenia Abellae, 7.740 Teutonico ritu soliti torquere cateias; tegmina quis capitum raptus de subere cortex aerataeque micant peltae, micat aereus ensis. Et te montosae misere in proelia Nersae, Ufens, insignem fama et felicibus armis, 745 horrida praecipue cui gens adsuetaque multo venatu nemorum, duris Aequicula glaebis. armati terram exercent semperque recentis convectare iuvat praedas et vivere rapto. Quin et Marruvia venit de gente sacerdos 750 fronde super galeam et felici comptus oliva Archippi regis missu, fortissimus Umbro, vipereo generi et graviter spirantibus hydris spargere qui somnos cantuque manuque solebat, mulcebatque iras et morsus arte levabat. 755 sed non Dardaniae medicari cuspidis ictum evaluit neque eum iuvere in vulnera cantus somniferi et Marsis quaesitae montibus herbae. te nemus Angitiae, vitrea te Fucinus unda, te liquidi flevere lacus. 7.760 Ibat et Hippolyti proles pulcherrima bello, Virbius, insignem quem mater Aricia misit, eductum Egeriae lucis umentia circum litora, pinguis ubi et placabilis ara Dianae. namque ferunt fama Hippolytum, postquam arte novercae occiderit patriasque explerit sanguine poenas turbatis distractus equis, ad sidera rursus aetheria et superas caeli venisse sub auras, Paeoniis revocatum herbis et amore Dianae. tum pater omnipotens aliquem indignatus ab umbris 770 mortalem infernis ad lumina surgere vitae, ipse repertorem medicinae talis et artis fulmine Phoebigenam Stygias detrusit ad undas. at Trivia Hippolytum secretis alma recondit sedibus et nymphae Egeriae nemorique relegat, 775 solus ubi in silvis Italis ignobilis aevum exigeret versoque ubi nomine Virbius esset. unde etiam templo Triviae lucisque sacratis cornipedes arcentur equi, quod litore currum et iuvenem monstris pavidi effudere marinis. 7.780 filius ardentis haud setius aequore campi exercebat equos curruque in bella ruebat. Ipse inter primos praestanti corpore Turnus vertitur arma tenens et toto vertice supra est. cui triplici crinita iuba galea alta Chimaeram 785 sustinet Aetnaeos efflantem faucibus ignis; tam magis illa fremens et tristibus effera flammis quam magis effuso crudescunt sanguine pugnae. at levem clipeum sublatis cornibus Io auro insignibat, iam saetis obsita, iam bos, 790 (argumentum ingens), et custos virginis Argus, caelataque amnem fundens pater Inachus urna. insequitur nimbus peditum clipeataque totis agmina densentur campis, Argivaque pubes Auruncaeque manus, Rutuli veteresque Sicani, 795 et Sacranae acies et picti scuta Labici; qui saltus, Tiberine, tuos sacrumque Numici litus arant Rutulosque exercent vomere collis Circaeumque iugum, quis Iuppiter Anxurus arvis praesidet et viridi gaudens Feronia luco; 7.800 qua Saturae iacet atra palus gelidusque per imas quaerit iter vallis atque in mare conditur Ufens. DE VIRGINE CAMILLA (7.803-817) Hos super advenit Volsca de gente Camilla 7.803 agmen agens equitum et florentis aere catervas, bellatrix, non illa colo calathisve Minervae 805 femineas adsueta manus, sed proelia virgo dura pati cursuque pedum praevertere ventos. illa vel intactae segetis per summa volaret gramina nec teneras cursu laesisset aristas, vel mare per medium fluctu suspensa tumenti 7.810 ferret iter celeris nec tingeret aequore plantas. illam omnis tectis agrisque effusa iuventus turbaque miratur matrum et prospectat euntem, attonitis inhians animis ut regius ostro velet honos levis umeros, ut fibula crinem 815 auro internectat, Lyciam ut gerat ipsa pharetram et pastoralem praefixa cuspide myrtum. LIBER VIII DE BELLI INITIIS (8.1-30) - DE DEO TIBERINO (8.3185) - DE ITINERE PER TIBERIM (8.86-101) - DE PALLANTE, IUVENUM PRIMO (8.102-183) - DE HERCULE ET CACO (8.184-279) - DE CANTIBUS AD HERCULIS LAUDES (8.280-306) - DE ANTIQUO LATIO (8.306-369) - DE VENERE ET VULCANO (8.370-406) - DE VULCANI CAMINIS (8.407-453) - DE EVANDRI SERMONE AUXILIOQUE (8.454-519) - DE CYTHEREAE VENERIS APERTO SIGNO (8.520-553) DE EVANDRI SALUTE AD FILIUM (8.554-584) - DE DISCESSU A PALLANTEO (8.585-607) - DE VULCANI ARMIS (8.608-625) - DE AENEAE CLIPEO (8.626-731) DE BELLI INITIIS (8.1-30) Ut belli signum Laurenti Turnus ab arce 8.1 extulit et rauco strepuerunt cornua cantu, utque acris concussit equos utque impulit arma, extemplo turbati animi, simul omne tumultu coniurat trepido Latium saevitque iuventus 5 effera. ductores primi Messapus et Ufens contemptorque deum Mezentius undique cogunt auxilia et latos vastant cultoribus agros. mittitur et magni Venulus Diomedis ad urbem qui petat auxilium, et Latio consistere Teucros, 10 advectum Aenean classi victosque penatis inferre et fatis regem se dicere posci edoceat, multasque viro se adiungere gentis Dardanio et late Latio increbrescere nomen: quid struat his coeptis, quem, si fortuna sequatur, eventum pugnae cupiat, manifestius ipsi quam Turno regi aut regi apparere Latino. Talia per Latium. quae Laomedontius heros cuncta videns magno curarum fluctuat aestu, atque animum nunc huc celerem nunc dividit illuc 7.20 in partisque rapit varias perque omnia versat, sicut aquae tremulum labris ubi lumen aenis sole repercussum aut radiantis imagine lunae omnia pervolitat late loca, iamque sub auras erigitur summique ferit laquearia tecti. 25 nox erat et terras animalia fessa per omnis alituum pecudumque genus sopor altus habebat, cum pater in ripa gelidique sub aetheris axe Aeneas, tristi turbatus pectora bello, procubuit seramque dedit per membra quietem. 30 DE DEO TIBERINO (8.31-85) huic deus ipse loci fluvio Tiberinus amoeno 8.31 populeas inter senior se attollere frondes visus eum tenuis glauco velabat amictu carbasus, et crinis umbrosa tegebat harundo, LIBRO VIII tum sic adfari et curas his demere dictis: 35 'O sate gente deum, Troianam ex hostibus urbem qui revehis nobis aeternaque Pergama servas, exspectate solo Laurenti arvisque Latinis, hic tibi certa domus, certi ne absiste penates. neu belli terrere minis; tumor omnis et irae 8.40 concessere deum. iamque tibi, ne vana putes haec fingere somnum, litoreis ingens inventa sub ilicibus sus triginta capitum fetus enixa iacebit, alba solo recubans, albi circum ubera nati. 45 [hic locus urbis erit, requies ea certa laborum,] ex quo ter denis urbem redeuntibus annis Ascanius clari condet cognominis Albam. haud incerta cano. nunc qua ratione quod instat expedias victor, paucis adverte docebo. 50 Arcades his oris, genus a Pallante profectum, qui regem Evandrum comites, qui signa secuti, delegere locum et posuere in montibus urbem Pallantis proavi de nomine Pallanteum. spondaico hi bellum adsidue ducunt cum gente Latina; 55 hos castris adhibe socios et foedera iunge. ipse ego te ripis et recto flumine ducam, adversum remis superes subvectus ut amnem. surge age, nate dea, primisque cadentibus astris Iunoni fer rite preces, iramque minasque 8.60 supplicibus supera votis. mihi victor honorem persolves. ego sum pleno quem flumine cernis stringentem ripas et pinguia culta secantem, caeruleus Thybris, caelo gratissimus amnis. hic mihi magna domus, celsis caput urbibus exit.' 65 Dixit, deinde lacu fluvius se condidit alto ima petens; nox Aenean somnusque reliquit. surgit et aetherii spectans orientia solis lumina rite cavis undam de flumine palmis sustinet ac talis effundit ad aethera voces: 70 'Nymphae, Laurentes Nymphae, genus amnibus unde est, tuque, o Thybri tuo genitor cum flumine sancto, accipite Aenean et tandem arcete periclis. quo te cumque lacus miserantem incommoda nostra fonte tenent, quocumque solo pulcherrimus exis, 75 semper honore meo, semper celebrabere donis corniger Hesperidum fluvius regnator aquarum. adsis o tantum et propius tua numina firmes.' sic memorat, geminasque legit de classe biremis remigioque aptat, socios simul instruit armis. 8.80 Ecce autem subitum atque oculis mirabile monstrum, candida per silvam cum fetu concolor albo procubuit viridique in litore conspicitur sus; quam pius Aeneas tibi enim, tibi, maxima Iuno, mactat sacra ferens et cum grege sistit ad aram. 85 DE ITINERE PER TIBERIM (8.86-101) Thybris ea fluvium, quam longa est, nocte tumentem 8.86 leniit, et tacita refluens ita substitit unda, mitis ut in morem stagni placidaeque paludis sterneret aequor aquis, remo ut luctamen abesset. ergo iter inceptum celerant rumore secundo: 8.90 labitur uncta vadis abies; mirantur et undae, miratur nemus insuetum fulgentia longe scuta virum fluvio pictasque innare carinas. olli remigio noctemque diemque fatigant et longos superant flexus, variisque teguntur 95 arboribus, viridisque secant placido aequore silvas. sol medium caeli conscenderat igneus orbem cum muros arcemque procul ac rara domorum tecta vident, quae nunc Romana potentia caelo aequavit, tum res inopes Evandrus habebat. 8.100 ocius advertunt proras urbique propinquant. DE PALLANTE, IUVENUM PRIMO (8.102-183) Forte die sollemnem illo rex Arcas honorem 8.102 Amphitryoniadae magno divisque ferebat ante urbem in luco. Pallas huic filius una, una omnes iuvenum primi pauperque senatus 105 tura dabant, tepidusque cruor fumabat ad aras. ut celsas videre rates atque inter opacum adlabi nemus et tacitos incumbere remis, terrentur visu subito cunctique relictis consurgunt mensis. audax quos rumpere Pallas 110 sacra vetat raptoque volat telo obius ipse, et procul e tumulo: 'iuvenes, quae causa subegit ignotas temptare vias? quo tenditis?' inquit. 'qui genus? unde domo? pacemne huc fertis an arma?' tum pater Aeneas puppi sic fatur ab alta 115 paciferaeque manu ramum praetendit olivae: 'Troiugenas ac tela vides inimica Latinis, quos illi bello profugos egere superbo. Evandrum petimus. ferte haec et dicite lectos Dardaniae venisse duces socia arma rogantis.' 8.120 obstipuit tanto percussus nomine Pallas: 'egredere o quicumque es' ait 'coramque parentem adloquere ac nostris succede penatibus hospes.' excepitque manu dextramque amplexus inhaesit; progressi subeunt luco fluviumque relinquunt. 125 Tum regem Aeneas dictis adfatur amicis: 'optime Graiugenum, cui me Fortuna precari et vitta comptos voluit praetendere ramos, non equidem extimui Danaum quod ductor et Arcas quodque a stirpe fores geminis coniunctus Atridis; 130 sed mea me virtus et sancta oracula divum cognatique patres, tua terris didita fama, coniunxere tibi et fatis egere volentem. Dardanus, Iliacae primus pater urbis et auctor, Electra, ut Grai perhibent, Atlantide cretus, 135 advehitur Teucros; Electram maximus Atlas edidit, aetherios umero qui sustinet orbis. vobis Mercurius pater est, quem candida Maia Cyllenae gelido conceptum vertice fudit; at Maiam, auditis si quicquam credimus, Atlas, 8.140 idem Atlas generat caeli qui sidera tollit. sic genus amborum scindit se sanguine ab uno. his fretus non legatos neque prima per artem temptamenta tui pepigi; me, me ipse meumque obieci caput et supplex ad limina veni. 145 gens eadem, quae te, crudeli Daunia bello insequitur; nos si pellant nihil afore credunt quin omnem Hesperiam penitus sua sub iuga mittant, et mare quod supra teneant quodque adluit infra. accipe daque fidem. sunt nobis fortia bello 150 pectora, sunt animi et rebus spectata iuventus.' Dixerat Aeneas. ille os oculosque loquentis iamdudum et totum lustrabat lumine corpus. tum sic pauca refert: 'ut te, fortissime Teucrum, accipio agnoscoque libens. ut verba parentis 155 et vocem Anchisae magni vultumque recordor. nam memini Hesionae visentem regna sororis Laomedontiaden Priamum Salamina petentem protinus Arcadiae gelidos invisere finis. tum mihi prima genas vestibat flore iuventas, 8.160 mirabarque duces Teucros, mirabar et ipsum Laomedontiaden; sed cunctis altior ibat Anchises. mihi mens iuvenali ardebat amore compellare virum et dextrae coniungere dextram; accessi et cupidus Phenei sub moenia duxi. 165 ille mihi insignem pharetram Lyciasque sagittas discedens chlamydemque auro dedit intertextam, frenaque bina meus quae nunc habet aurea Pallas. ergo et quam petitis iuncta est mihi foedere dextra, et lux cum primum terris se crastina reddet, 170 auxilio laetos dimittam opibusque iuvabo. interea sacra haec, quando huc venistis amici, annua, quae differre nefas, celebrate faventes nobiscum, et iam nunc sociorum adsuescite mensis.' Haec ubi dicta, dapes iubet et sublata reponi 175 pocula gramineoque viros locat ipse sedili, praecipuumque toro et villosi pelle leonis accipit Aenean solioque invitat acerno. tum lecti iuvenes certatim araeque sacerdos viscera tosta ferunt taurorum, onerantque canistris 8.180 dona laboratae Cereris, Bacchumque ministrant. vescitur Aeneas simul et Troiana iuventus perpetui tergo bovis et lustralibus extis. DE HERCULE ET CACO (8.184-279) Postquam exempta fames et amor compressus edendi, rex Evandrus ait: 'non haec sollemnia nobis, 185 has ex more dapes, hanc tanti numinis aram vana superstitio veterumque ignara deorum imposuit: saevis, hospes Troiane, periclis servati facimus meritosque novamus honores. iam primum saxis suspensam hanc aspice rupem, 190 disiectae procul ut moles desertaque montis stat domus et scopuli ingentem traxere ruinam. hic spelunca fuit vasto summota recessu, semihominis Caci facies quam dira tenebat solis inaccessam radiis; semperque recenti 195 caede tepebat humus, foribusque adfixa superbis ora virum tristi pendebant pallida tabo. huic monstro Volcanus erat pater: illius atros ore vomens ignis magna se mole ferebat. attulit et nobis aliquando optantibus aetas 8.200 auxilium adventumque dei. nam maximus ultor tergemini nece Geryonae spoliisque superbus Alcides aderat taurosque hac victor agebat ingentis, vallemque boves amnemque tenebant. at furis Caci mens effera, ne quid inausum 205 aut intractatum scelerisve dolive fuisset, quattuor a stabulis praestanti corpore tauros avertit, totidem forma superante iuvencas. atque hos, ne qua forent pedibus vestigia rectis, cauda in speluncam tractos versisque viarum 210 indiciis raptor saxo occultabat opaco; quaerenti nulla ad speluncam signa ferebant. interea, cum iam stabulis saturata moveret Amphitryoniades armenta abitumque pararet, discessu mugire boves atque omne querelis 215 impleri nemus et colles clamore relinqui. reddidit una boum vocem vastoque sub antro mugiit et Caci spem custodita fefellit. hic vero Alcidae furiis exarserat atro felle dolor: rapit arma manu nodisque gravatum 8.220 robur, et aerii cursu petit ardua montis. tum primum nostri Cacum videre timentem turbatumque oculis; fugit ilicet ocior Euro speluncamque petit, pedibus timor addidit alas. ut sese inclusit ruptisque immane catenis 225 deiecit saxum, ferro quod et arte paterna pendebat, fultosque emuniit obice postis, ecce furens animis aderat Tirynthius omnemque accessum lustrans huc ora ferebat et illuc, dentibus infrendens. ter totum fervidus ira 230 lustrat Aventini montem, ter saxea temptat limina nequiquam, ter fessus valle resedit. stabat acuta silex praecisis undique saxis speluncae dorso insurgens, altissima visu, dirarum nidis domus opportuna volucrum. 235 hanc, ut prona iugo laevum incumbebat ad amnem, dexter in adversum nitens concussit et imis avulsam solvit radicibus, inde repente impulit; impulsu quo maximus intonat aether, dissultant ripae refluitque exterritus amnis. 8.240 at specus et Caci detecta apparuit ingens regia, et umbrosae penitus patuere cavernae, non secus ac si qua penitus vi terra dehiscens infernas reseret sedes et regna recludat pallida, dis invisa, superque immane barathrum 245 cernatur, trepident immisso lumine Manes. ergo insperata deprensum luce repente inclusumque cavo saxo atque insueta rudentem desuper Alcides telis premit, omniaque arma advocat et ramis vastisque molaribus instat. 250 ille autem, neque enim fuga iam super ulla pericli, faucibus ingentem fumum mirabile dictu evomit involvitque domum caligine caeca prospectum eripiens oculis, glomeratque sub antro fumiferam noctem commixtis igne tenebris. 255 non tulit Alcides animis, seque ipse per ignem praecipiti iecit saltu, qua plurimus undam fumus agit nebulaque ingens specus aestuat atra. hic Cacum in tenebris incendia vana vomentem corripit in nodum complexus, et angit inhaerens 8.260 elisos oculos et siccum sanguine guttur. panditur extemplo foribus domus atra revulsis abstractaeque boves abiurataeque rapinae caelo ostenduntur, pedibusque informe cadaver protrahitur. nequeunt expleri corda tuendo 265 terribilis oculos, vultum villosaque saetis pectora semiferi atque exstinctos faucibus ignis. ex illo celebratus honos laetique minores servavere diem, primusque Potitius auctor et domus Herculei custos Pinaria sacri 270 hanc aram luco statuit, quae maxima semper dicetur nobis et erit quae maxima semper. quare agite, o iuvenes, tantarum in munere laudum cingite fronde comas et pocula porgite dextris, communemque vocate deum et date vina volentes.' 275 dixerat, Herculea bicolor cum populus umbra velavitque comas foliisque innexa pependit, et sacer implevit dextram scyphus. ocius omnes in mensam laeti libant divosque precantur. DE CANTIBUS AD HERCULIS LAUDES (8.280-306) Devexo interea propior fit Vesper Olympo. 8.280 iamque sacerdotes primusque Potitius ibant pellibus in morem cincti, flammasque ferebant. instaurant epulas et mensae grata secundae dona ferunt cumulantque oneratis lancibus aras. tum Salii ad cantus incensa altaria circum 285 populeis adsunt evincti tempora ramis, hic iuvenum chorus, ille senum, qui carmine laudes Herculeas et facta ferunt: ut prima novercae monstra manu geminosque premens eliserit anguis, ut bello egregias idem disiecerit urbes, 290 Troiamque Oechaliamque, ut duros mille labores rege sub Eurystheo fatis Iunonis iniquae pertulerit. 'tu nubigenas, invicte, bimembris Hylaeumque Pholumque manu, tu Cresia mactas prodigia et vastum Nemeae sub rupe leonem. 295 te Stygii tremuere lacus, te ianitor Orci ossa super recubans antro semesa cruento; nec te ullae facies, non terruit ipse Typhoeus arduus arma tenens; non te rationis egentem Lernaeus turba capitum circumstetit anguis. 8.300 salve, vera Iovis proles, decus addite divis, et nos et tua dexter adi pede sacra secundo.' talia carminibus celebrant; super omnia Caci speluncam adiciunt spirantemque ignibus ipsum. consonat omne nemus strepitu collesque resultant. 305 DE ANTIQUO LATIO (8.306-369) Exim se cuncti divinis rebus ad urbem 8.306 perfectis referunt. ibat rex obsitus aevo, et comitem Aenean iuxta natumque tenebat ingrediens varioque viam sermone levabat. miratur facilisque oculos fert omnia circum 310 Aeneas, capiturque locis et singula laetus exquiritque auditque virum monimenta priorum. tum rex Evandrus Romanae conditor arcis: 'haec nemora indigenae Fauni Nymphaeque tenebant gensque virum truncis et duro robore nata, 315 quis neque mos neque cultus erat, nec iungere tauros aut componere opes norant aut parcere parto, sed rami atque asper victu venatus alebat. primus ab aetherio venit Saturnus Olympo arma Iovis fugiens et regnis exsul ademptis. 8.320 is genus indocile ac dispersum montibus altis composuit legesque dedit, Latiumque vocari maluit, his quoniam latuisset tutus in oris. aurea quae perhibent illo sub rege fuere saecula: sic placida populos in pace regebat, 325 deterior donec paulatim ac decolor aetas et belli rabies et amor successit habendi. tum manus Ausonia et gentes venere Sicanae, saepius et nomen posuit Saturnia tellus; tum reges asperque immani corpore Thybris, 330 a quo post Itali fluvium cognomine Thybrim diximus; amisit verum vetus Albula nomen. me pulsum patria pelagique extrema sequentem Fortuna omnipotens et ineluctabile fatum his posuere locis, matrisque egere tremenda 335 Carmentis nymphae monita et deus auctor Apollo.' Vix ea dicta, dehinc progressus monstrat et aram et Carmentalem Romani nomine portam quam memorant, nymphae priscum Carmentis honorem, vatis fatidicae, cecinit quae prima futuros 8.340 Aeneadas magnos et nobile Pallanteum. spondaico hinc lucum ingentem, quem Romulus acer asylum rettulit, et gelida monstrat sub rupe Lupercal Parrhasio dictum Panos de more Lycaei. nec non et sacri monstrat nemus Argileti 345 testaturque locum et letum docet hospitis Argi. hinc ad Tarpeiam sedem et Capitolia ducit aurea nunc, olim silvestribus horrida dumis. iam tum religio pavidos terrebat agrestis dira loci, iam tum silvam saxumque tremebant. 350 'hoc nemus, hunc' inquit 'frondoso vertice collem (quis deus incertum est) habitat deus; Arcades ipsum credunt se vidisse Iovem, cum saepe nigrantem aegida concuteret dextra nimbosque cieret. haec duo praeterea disiectis oppida muris, 355 reliquias veterumque vides monimenta virorum. hanc Ianus pater, hanc Saturnus condidit arcem; Ianiculum huic, illi fuerat Saturnia nomen.' talibus inter se dictis ad tecta subibant pauperis Evandri, passimque armenta videbant 8.360 Romanoque foro et lautis mugire Carinis. ut ventum ad sedes, 'haec' inquit 'limina victor Alcides subiit, haec illum regia cepit. aude, hospes, contemnere opes et te quoque dignum finge deo, rebusque veni non asper egenis.' 365 dixit, et angusti subter fastigia tecti ingentem Aenean duxit stratisque locavit effultum foliis et pelle Libystidis ursae: nox ruit et fuscis tellurem amplectitur alis. DE VENERE ET VULCANO (8.370-406) At Venus haud animo nequiquam exterrita mater 8.370 Laurentumque minis et duro mota tumultu Volcanum adloquitur, thalamoque haec coniugis aureo incipit et dictis divinum aspirat amorem: 'dum bello Argolici vastabant Pergama reges debita casurasque inimicis ignibus arces, 375 non ullum auxilium miseris, non arma rogavi artis opisque tuae, nec te, carissime coniunx, incassumve tuos volui exercere labores, quamvis et Priami deberem plurima natis, et durum Aeneae flevissem saepe laborem. 8.380 nunc Iovis imperiis Rutulorum constitit oris: ergo eadem supplex venio et sanctum mihi numen arma rogo, genetrix nato. te filia Nerei, te potuit lacrimis Tithonia flectere coniunx. aspice qui coeant populi, quae moenia clausis 385 ferrum acuant portis in me excidiumque meorum.' dixerat et niveis hinc atque hinc diva lacertis cunctantem amplexu molli fovet. ille repente accepit solitam flammam, notusque medullas intravit calor et labefacta per ossa cucurrit, 390 non secus atque olim tonitru cum rupta corusco ignea rima micans percurrit lumine nimbos; sensit laeta dolis et formae conscia coniunx. tum pater aeterno fatur devinctus amore: 'quid causas petis ex alto? fiducia cessit 395 quo tibi, diva, mei? similis si cura fuisset, tum quoque fas nobis Teucros armare fuisset; nec pater omnipotens Troiam nec fata vetabant stare decemque alios Priamum superesse per annos. et nunc, si bellare paras atque haec tibi mens est, 8.400 quidquid in arte mea possum promittere curae, quod fieri ferro liquidove potest electro, quantum ignes animaeque valent, absiste precando viribus indubitare tuis.' ea verba locutus optatos dedit amplexus placidumque petivit 405 coniugis infusus gremio per membra soporem. DE VULCANI CAMINIS (8.407-453) Inde ubi prima quies medio iam noctis abactae 8.407 curriculo expulerat somnum, cum femina primum, cui tolerare colo vitam tenuique Minerva impositum, cinerem et sopitos suscitat ignis 410 noctem addens operi, famulasque ad lumina longo exercet penso, castum ut servare cubile coniugis et possit parvos educere natos: haud secus ignipotens nec tempore segnior illo mollibus e stratis opera ad fabrilia surgit. 415 insula Sicanium iuxta latus Aeoliamque erigitur Liparen fumantibus ardua saxis, quam subter specus et Cyclopum exesa caminis antra Aetnaea tonant, validique incudibus ictus auditi referunt gemitus, striduntque cavernis 8.420 stricturae Chalybum et fornacibus ignis anhelat, Volcani domus et Volcania nomine tellus. hoc tunc ignipotens caelo descendit ab alto. ferrum exercebant vasto Cyclopes in antro, Brontesque Steropesque et nudus membra Pyragmon.425 his informatum manibus iam parte polita fulmen erat, toto genitor quae plurima caelo deicit in terras, pars imperfecta manebat. tris imbris torti radios, tris nubis aquosae addiderant, rutuli tris ignis et alitis Austri. 430 fulgores nunc terrificos sonitumque metumque miscebant operi flammisque sequacibus iras. parte alia Marti currumque rotasque volucris instabant, quibus ille viros, quibus excitat urbes; aegidaque horriferam, turbatae Palladis arma, 435 certatim squamis serpentum auroque polibant conexosque anguis ipsamque in pectore divae Gorgona desecto vertentem lumina collo. 'tollite cuncta' inquit 'coeptosque auferte labores, Aetnaei Cyclopes, et huc advertite mentem: 8.440 arma acri facienda viro. nunc viribus usus, nunc manibus rapidis, omni nunc arte magistra. praecipitate moras.' nec plura effatus, at illi ocius incubuere omnes pariterque laborem sortiti. fluit aes rivis aurique metallum 445 vulnificusque chalybs vasta fornace liquescit. ingentem clipeum informant, unum omnia contra tela Latinorum, septenosque orbibus orbis impediunt. alii ventosis follibus auras accipiunt redduntque, alii stridentia tingunt 450 aera lacu; gemit impositis incudibus antrum; illi inter sese multa vi bracchia tollunt in numerum, versantque tenaci forcipe massam. DE EVANDRI SERMONE AUXILIOQUE (8.454-519) Haec pater Aeoliis properat dum Lemnius oris, 8.454 Evandrum ex humili tecto lux suscitat alma 455 et matutini volucrum sub culmine cantus. consurgit senior tunicaque inducitur artus et Tyrrhena pedum circumdat vincula plantis. tum lateri atque umeris Tegeaeum subligat ensem demissa ab laeva pantherae terga retorquens. 8.460 nec non et gemini custodes limine ab alto praecedunt gressumque canes comitantur erilem. hospitis Aeneae sedem et secreta petebat sermonum memor et promissi muneris heros. nec minus Aeneas se matutinus agebat; 465 filius huic Pallas, illi comes ibat Achates. congressi iungunt dextras mediisque residunt aedibus et licito tandem sermone fruuntur. rex prior haec: 'maxime Teucrorum ductor, quo sospite numquam 470 res equidem Troiae victas aut regna fatebor, nobis ad belli auxilium pro nomine tanto exiguae vires; hinc Tusco claudimur amni, hinc Rutulus premit et murum circumsonat armis. sed tibi ego ingentis populos opulentaque regnis 475 iungere castra paro, quam fors inopina salutem ostentat: fatis huc te poscentibus adfers. haud procul hinc saxo incolitur fundata vetusto urbis Agyllinae sedes, ubi Lydia quondam gens, bello praeclara, iugis insedit Etruscis. 8.480 hanc multos florentem annos rex deinde superbo imperio et saevis tenuit Mezentius armis. quid memorem infandas caedes, quid facta tyranni effera? di capiti ipsius generique reservent. mortua quin etiam iungebat corpora vivis 485 componens manibusque manus atque oribus ora, (tormenti genus) et sanie taboque fluentis complexu in misero longa sic morte necabat. at fessi tandem cives infanda furentem armati circumsistunt ipsumque domumque, 490 obtruncant socios, ignem ad fastigia iactant. ille inter caedem Rutulorum elapsus in agros confugere et Turni defendier hospitis armis. ergo omnis furiis surrexit Etruria iustis, regem ad supplicium praesenti Marte reposcunt. 495 his ego te, Aenea, ductorem milibus addam. toto namque fremunt condensae litore puppes signaque ferre iubent, retinet longaevus haruspex fata canens: "o Maeoniae delecta iuventus, flos veterum virtusque virum, quos iustus in hostem 8.500 fert dolor et merita accendit Mezentius ira, nulli fas Italo tantam subiungere gentem: externos optate duces." tum Etrusca resedit hoc acies campo monitis exterrita divum. ipse oratores ad me regnique coronam 505 cum sceptro misit mandatque insignia Tarchon, succedam castris Tyrrhenaque regna capessam. sed mihi tarda gelu saeclisque effeta senectus invidet imperium seraeque ad fortia vires. natum exhortarer, ni mixtus matre Sabella 510 hinc partem patriae traheret. tu, cuius et annis et generi fatum indulget, quem numina poscunt, ingredere, o Teucrum atque Italum fortissime ductor. hunc tibi praeterea, spes et solacia nostri, Pallanta adiungam; sub te tolerare magistro 515 militiam et grave Martis opus, tua cernere facta adsuescat, primis et te miretur ab annis. Arcadas huic equites bis centum, robora pubis lecta dabo, totidemque suo tibi nomine Pallas.' DE CYTHEREAE VENERIS APERTO SIGNO (8.520-553) Vix ea fatus erat, defixique ora tenebant 8.520 Aeneas Anchisiades et fidus Achates, multaque dura suo tristi cum corde putabant, ni signum caelo Cytherea dedisset aperto. namque improviso vibratus ab aethere fulgor cum sonitu venit et ruere omnia visa repente, 525 Tyrrhenusque tubae mugire per aethera clangor. suspiciunt, iterum atque iterum fragor increpat ingens. arma inter nubem caeli in regione serena per sudum rutilare vident et pulsa tonare. obstipuere animis alii, sed Troius heros 530 agnovit sonitum et divae promissa parentis. tum memorat: 'ne vero, hospes, ne quaere profecto quem casum portenta ferant: ego poscor Olympo. hoc signum cecinit missuram diva creatrix, si bellum ingrueret, Volcaniaque arma per auras 535 laturam auxilio. heu quantae miseris caedes Laurentibus instant. quas poenas mihi, Turne, dabis. quam multa sub undas scuta virum galeasque et fortia corpora volves, Thybri pater. poscant acies et foedera rumpant.' 8.540 Haec ubi dicta dedit, solio se tollit ab alto et primum Herculeis sopitas ignibus aras excitat, hesternumque larem parvosque penatis laetus adit; mactat lectas de more bidentis Evandrus pariter, pariter Troiana iuventus. 545 post hinc ad navis graditur sociosque revisit, quorum de numero qui sese in bella sequantur praestantis virtute legit; pars cetera prona fertur aqua segnisque secundo defluit amni, nuntia ventura Ascanio rerumque patrisque. 550 dantur equi Teucris Tyrrhena petentibus arva; ducunt exsortem Aeneae, quem fulva leonis pellis obit totum praefulgens unguibus aureis. DE EVANDRI SALUTE AD FILIUM (8.554-584) Fama volat parvam subito vulgata per urbem 8.554 ocius ire equites Tyrrheni ad limina regis. vota metu duplicant matres, propiusque periclo it timor et maior Martis iam apparet imago. tum pater Evandrus dextram complexus euntis haeret inexpletus lacrimans ac talia fatur: 'o mihi praeteritos referat si Iuppiter annos, 8.560 qualis eram cum primam aciem Praeneste sub ipsa stravi scutorumque incendi victor acervos et regem hac Erulum dextra sub Tartara misi, nascenti cui tris animas Feronia mater horrendum dictu dederat, (terna arma movenda 565 ter leto sternendus erat; cui tunc tamen omnis abstulit haec animas dextra et totidem exuit armis): non ego nunc dulci amplexu divellerer usquam, nate, tuo, neque finitimo Mezentius umquam huic capiti insultans tot ferro saeva dedisset 570 funera, tam multis viduasset civibus urbem. at vos, o superi, et divum tu maxime rector Iuppiter, Arcadii, quaeso, miserescite regis et patrias audite preces. si numina vestra incolumem Pallanta mihi, si fata reservant, 575 si visurus eum vivo et venturus in unum, vitam oro, patior quemvis durare laborem. sin aliquem infandum casum, Fortuna, minaris, nunc, nunc o liceat crudelem abrumpere vitam, dum curae ambiguae, dum spes incerta futuri, 8.580 dum te, care puer, mea sola et sera voluptas, complexu teneo, gravior neu nuntius auris vulneret.' haec genitor digressu dicta supremo fundebat; famuli conlapsum in tecta ferebant. DE DISCESSU A PALLANTEO (8.585-607) Iamque adeo exierat portis equitatus apertis 8.585 Aeneas inter primos et fidus Achates, inde alii Troiae proceres; ipse agmine Pallas it medio chlamyde et pictis conspectus in armis, qualis ubi Oceani perfusus Lucifer unda, quem Venus ante alios astrorum diligit ignis, 590 extulit os sacrum caelo tenebrasque resolvit. stant pavidae in muris matres oculisque sequuntur pulveream nubem et fulgentis aere catervas. olli per dumos, qua proxima meta viarum, armati tendunt; it clamor, et agmine facto 595 quadripedante putrem sonitu quatit ungula campum. est ingens gelidum lucus prope Caeritis amnem, religione patrum late sacer; undique colles inclusere cavi et nigra nemus abiete cingunt. Silvano fama est veteres sacrasse Pelasgos, 8.600 arvorum pecorisque deo, lucumque diemque, qui primi finis aliquando habuere Latinos. haud procul hinc Tarcho et Tyrrheni tuta tenebant castra locis, celsoque omnis de colle videri iam poterat legio et latis tendebat in arvis. 605 huc pater Aeneas et bello lecta iuventus succedunt, fessique et equos et corpora curant. DE VULCANI ARMIS (8.608-625) At Venus aetherios inter dea candida nimbos 8.608 dona ferens aderat; natumque in valle reducta ut procul egelido secretum flumine vidit, 610 talibus adfata est dictis seque obtulit ultro: 'en perfecta mei promissa coniugis arte munera, ne mox aut Laurentis, nate, superbos aut acrem dubites in proelia poscere Turnum.' dixit, et amplexus nati Cytherea petivit, 615 arma sub adversa posuit radiantia quercu. ille deae donis et tanto laetus honore expleri nequit atque oculos per singula volvit, miraturque interque manus et bracchia versat terribilem cristis galeam flammasque vomentem, 8.620 fatiferumque ensem, loricam ex aere rigentem, sanguineam, ingentem, qualis cum caerula nubes solis inardescit radiis longeque refulget; tum levis ocreas electro auroque recocto, hastamque et clipei non enarrabile textum. 625 DE AENEAE CLIPEO (8.626-731) illic res Italas Romanorumque triumphos 8.626 haud vatum ignarus venturique inscius aevi fecerat ignipotens, illic genus omne futurae stirpis ab Ascanio pugnataque in ordine bella. fecerat et viridi fetam Mavortis in antro 630 procubuisse lupam, geminos huic ubera circum ludere pendentis pueros et lambere matrem impavidos, illam tereti cervice reflexa mulcere alternos et corpora fingere lingua. nec procul hinc Romam et raptas sine more Sabinas 635 consessu caveae, magnis Circensibus actis, addiderat, subitoque novum consurgere bellum Romulidis Tatioque seni Curibusque severis. post idem inter se posito certamine reges armati Iovis ante aram paterasque tenentes 8.640 stabant et caesa iungebant foedera porca. haud procul inde citae Mettum in diversa quadrigae distulerant (at tu dictis, Albane, maneres), raptabatque viri mendacis viscera Tullus per silvam, et sparsi rorabant sanguine vepres. 645 nec non Tarquinium eiectum Porsenna iubebat accipere ingentique urbem obsidione premebat; Aeneadae in ferrum pro libertate ruebant. illum indignanti similem similemque minanti aspiceres, pontem auderet quia vellere Cocles 650 et fluvium vinclis innaret Cloelia ruptis. in summo custos Tarpeiae Manlius arcis stabat pro templo et Capitolia celsa tenebat, Romuleoque recens horrebat regia culmo. atque hic auratis volitans argenteus anser 655 porticibus Gallos in limine adesse canebat; Galli per dumos aderant arcemque tenebant defensi tenebris et dono noctis opacae. aurea caesaries ollis atque aurea vestis, virgatis lucent sagulis, tum lactea colla 8.660 auro innectuntur, duo quisque Alpina coruscant gaesa manu, scutis protecti corpora longis. hic exsultantis Salios nudosque Lupercos lanigerosque apices et lapsa ancilia caelo extuderat, castae ducebant sacra per urbem 665 pilentis matres in mollibus. hinc procul addit Tartareas etiam sedes, alta ostia Ditis, et scelerum poenas, et te, Catilina, minaci pendentem scopulo Furiarumque ora trementem, secretosque pios, his dantem iura Catonem. 670 haec inter tumidi late maris ibat imago aurea, sed fluctu spumabant caerula cano, et circum argento clari delphines in orbem aequora verrebant caudis aestumque secabant. in medio classis aeratas, Actia bella, 675 cernere erat, totumque instructo Marte videres fervere Leucaten auroque effulgere fluctus. hinc Augustus agens Italos in proelia Caesar cum patribus populoque, penatibus et magnis dis, stans celsa in puppi, geminas cui tempora flammas 6.680 laeta vomunt patriumque aperitur vertice sidus. parte alia ventis et dis Agrippa secundis arduus agmen agens, cui, (belli insigne superbum), tempora navali fulgent rostrata corona. hinc ope barbarica variisque Antonius armis, 685 victor ab Aurorae populis et litore rubro, Aegyptum virisque Orientis et ultima secum Bactra vehit, sequiturque (nefas) Aegyptia coniunx. una omnes ruere ac totum spumare reductis convulsum remis rostrisque tridentibus aequor. 690 alta petunt; pelago credas innare revulsas Cycladas aut montis concurrere montibus altos, tanta mole viri turritis puppibus instant. stuppea flamma manu telisque volatile ferrum spargitur, arva nova Neptunia caede rubescunt. 695 regina in mediis patrio vocat agmina sistro, necdum etiam geminos a tergo respicit anguis. omnigenumque deum monstra et latrator Anubis contra Neptunum et Venerem contraque Minervam tela tenent. saevit medio in certamine Mavors 8.700 caelatus ferro, tristesque ex aethere Dirae, et scissa gaudens vadit Discordia palla, quam cum sanguineo sequitur Bellona flagello. Actius haec cernens arcum intendebat Apollo desuper; omnis eo terrore Aegyptus et Indi, 705 omnis Arabs, omnes vertebant terga Sabaei. ipsa videbatur ventis regina vocatis vela dare et laxos iam iamque immittere funis. illam inter caedes pallentem morte futura fecerat ignipotens undis et Iapyge ferri, 710 contra autem magno maerentem corpore Nilum pandentemque sinus et tota veste vocantem caeruleum in gremium latebrosaque flumina victos. at Caesar, triplici invectus Romana triumpho moenia, dis Italis votum immortale sacrabat, 715 maxima ter centum totam delubra per urbem. laetitia ludisque viae plausuque fremebant; omnibus in templis matrum chorus, omnibus arae; ante aras terram caesi stravere iuvenci. ipse sedens niveo candentis limine Phoebi 8.720 dona recognoscit populorum aptatque superbis postibus; incedunt victae longo ordine gentes, quam variae linguis, habitu tam vestis et armis. hic Nomadum genus et discinctos Mulciber Afros, hic Lelegas Carasque sagittiferosque Gelonos 725 finxerat; Euphrates ibat iam mollior undis, extremique hominum Morini, Rhenusque bicornis, indomitique Dahae, et pontem indignatus Araxes. Talia per clipeum Volcani, dona parentis, miratur rerumque ignarus imagine gaudet 730 attollens umero famamque et fata nepotum. 8 731 LIBER IX DE TURNO ET IRI, A IUNONE MISSA (9.1-32) - DE RUTULIS IN TEUCRORUM CASTRIS (9.33-76) - DE TEUCRORUM NAVIBUS IN DIVINAM FORMAM MUTATIS (9.77-125) - DE AUDACIS TURNI FIDUCIA (9.126-175) - DE EURYALO ET NISO (9.176-223) - DE TEUCRUM DUCTORUM CONSILIO (9.224-313) - DE NOCTURNA CAEDE (9.314-366) - DE EURYALI ET NISI INTERITU (9.367-459) - DE AENEADUM LUCTU (9.450-472) - DE EURYALI MATRIS ULULATU (9.473524) - DE ACRI PUGNA AD TURRIM (9.525-589) - DE REMULO AB ASCANIO INTERFECTO (9.590-637) DE APOLLINIS INTERVENTU (9.638-671) - DE PANDARO ET BITIA (9.672-755) - DE TURNI CAEDE IN TEUCRORUM CASTRIS (9.756-777) - DE TURNO A TEUCRORUM CASTRIS FUGATO (9.778-818) DE TURNO ET IRI, A IUNONE MISSA (9.1-32) Atque ea diversa penitus dum parte geruntur, Irim de caelo misit Saturnia Iuno audacem ad Turnum. luco tum forte parentis Pilumni Turnus sacrata valle sedebat. ad quem sic roseo Thaumantias ore locuta est: 5 'Turne, quod optanti divum promittere nemo auderet, volvenda dies en attulit ultro. Aeneas urbe et sociis et classe relicta LIBRO IX sceptra Palatini sedemque petit Evandri. nec satis: extremas Corythi penetravit ad urbes 10 Lydorumque manum, collectos armat agrestis. quid dubitas? nunc tempus equos, nunc poscere currus. rumpe moras omnis et turbata arripe castra.' dixit, et in caelum paribus se sustulit alis ingentemque fuga secuit sub nubibus arcum. 15 agnovit iuvenis duplicisque ad sidera palmas sustulit ac tali fugientem est voce secutus: 'Iri, decus caeli, quis te mihi nubibus actam detulit in terras? unde haec tam clara repente tempestas? medium video discedere caelum 9.20 palantisque polo stellas. sequor omina tanta, quisquis in arma vocas.' et sic effatus ad undam processit summoque hausit de gurgite lymphas multa deos orans, oneravitque aethera votis. Iamque omnis campis exercitus ibat apertis 25 dives equum, dives pictai vestis et auri; Messapus primas acies, postrema coercent Tyrrhidae iuvenes, medio dux agmine Turnus: [vertitur arma tenens et toto vertice supra est] ceu septem surgens sedatis amnibus altus 30 per tacitum Ganges aut pingui flumine Nilus cum refluit campis et iam se condidit alveo. DE RUTULIS IN TEUCRORUM CASTRIS (9.33-76) hic subitam nigro glomerari pulvere nubem prospiciunt Teucri ac tenebras insurgere campis. primus ab adversa conclamat mole Caicus: 35 'quis globus, o cives, caligine volvitur atra? ferte citi ferrum, date tela, ascendite muros, hostis adest, heia.' ingenti clamore per omnis condunt se Teucri portas et moenia complent. namque ita discedens praeceperat optimus armis 40 Aeneas: si qua interea fortuna fuisset, neu struere auderent aciem neu credere campo; castra modo et tutos servarent aggere muros. ergo etsi conferre manum pudor iraque monstrat, obiciunt portas tamen et praecepta facessunt, 45 armatique cavis exspectant turribus hostem. Turnus, ut ante volans tardum praecesserat agmen viginti lectis equitum comitatus et urbi improvisus adest, maculis quem Thracius albis portat equus cristaque tegit galea aurea rubra, 50 'ecquis erit mecum, iuvenes, qui primus in hostem ? en,' ait et iaculum attorquens emittit in auras, principium pugnae, et campo sese arduus infert. clamorem excipiunt socii fremituque sequuntur horrisono; Teucrum mirantur inertia corda, 55 non aequo dare se campo, non obvia ferre arma viros, sed castra fovere. huc turbidus atque huc lustrat equo muros aditumque per avia quaerit. ac veluti pleno lupus insidiatus ovili cum fremit ad caulas ventos perpessus et imbris 9.60 nocte super media; tuti sub matribus agni balatum exercent, ille asper et improbus ira saevit in absentis; collecta fatigat edendi ex longo rabies et siccae sanguine fauces: haud aliter Rutulo muros et castra tuenti 65 ignescunt irae, duris dolor ossibus ardet. qua temptet ratione aditus, et quae via clausos excutiat Teucros vallo atque effundat in aequum? classem, quae lateri castrorum adiuncta latebat, aggeribus saeptam circum et fluvialibus undis, 70 invadit sociosque incendia poscit ovantis atque manum pinu flagranti fervidus implet. tum vero incumbunt urget praesentia Turni, atque omnis facibus pubes accingitur atris. diripuere focos: piceum fert fumida lumen 75 taeda et commixtam Volcanus ad astra favillam. DE TEUCRORUM NAVIBUS IN DIVINAM FORMAM MUTATIS (9.77-125) Quis deus, o Musae, tam saeva incendia Teucris avertit? tantos ratibus quis depulit ignis? dicite: prisca fides facto, sed fama perennis. tempore quo primum Phrygia formabat in Ida 80 Aeneas classem et pelagi petere alta parabat, ipsa deum fertur genetrix Berecyntia magnum vocibus his adfata Iovem: 'da, nate, petenti, quod tua cara parens domito te poscit Olympo. pinea silva mihi multos dilecta per annos, 85 lucus in arce fuit summa, quo sacra ferebant, nigranti picea trabibusque obscurus acernis. has ego Dardanio iuveni, cum classis egeret, laeta dedi; nunc sollicitam timor anxius angit. solve metus atque hoc precibus sine posse parentem, 90 ne cursu quassatae ullo neu turbine venti vincantur: prosit nostris in montibus ortas.' filius huic contra, torquet qui sidera mundi: 'o genetrix, quo fata vocas? aut quid petis istis? mortaline manu factae immortale carinae 95 fas habeant? certusque incerta pericula lustret Aeneas? cui tanta deo permissa potestas? immo, ubi defunctae finem portusque tenebunt Ausonios olim, quaecumque evaserit undis Dardaniumque ducem Laurentia vexerit arva, 9.100 mortalem eripiam formam magnique iubebo aequoris esse deas, qualis Nereia Doto et Galatea secant spumantem pectore pontum.' dixerat idque ratum Stygii per flumina fratris, per pice torrentis atraque voragine ripas 105 adnuit, et totum nutu tremefecit Olympum. Ergo aderat promissa dies et tempora Parcae debita complerant, cum Turni iniuria Matrem admonuit ratibus sacris depellere taedas. hic primum nova lux oculis offulsit et ingens 110 visus ab Aurora caelum transcurrere nimbus Idaeique chori; tum vox horrenda per auras excidit et Troum Rutulorumque agmina complet: 'ne trepidate meas, Teucri, defendere navis neve armate manus; maria ante exurere Turno 115 quam sacras dabitur pinus. vos ite solutae, ite deae pelagi; genetrix iubet.' et sua quaeque continuo puppes abrumpunt vincula ripis delphinumque modo demersis aequora rostris ima petunt. hinc virgineae, mirabile monstrum, 120 [quot prius aeratae steterant ad litora prorae] reddunt se totidem facies pontoque feruntur. Obstipuere animis Rutuli, conterritus ipse turbatis Messapus equis, cunctatur et amnis rauca sonans revocatque pedem Tiberinus ab alto. DE AUDACIS TURNI FIDUCIA (9.126-175) at non audaci Turno fiducia cessit; 9.126 ultro animos tollit dictis atque increpat ultro: 'Troianos haec monstra petunt, his Iuppiter ipse auxilium solitum eripuit: non tela neque ignis exspectant Rutulos. ergo maria invia Teucris, 130 nec spes ulla fugae: rerum pars altera adempta est, terra autem in nostris manibus, tot milia gentes arma ferunt Italae. nil me fatalia terrent, si qua Phryges prae se iactant, responsa deorum; sat fatis Venerique datum, tetigere quod arva 135 fertilis Ausoniae Troes. sunt et mea contra fata mihi, ferro sceleratam exscindere gentem coniuge praerepta; nec solos tangit Atridas iste dolor, solisque licet capere arma Mycenis. "sed periisse semel satis est": peccare fuisset 9.140 ante satis, penitus modo non genus omne perosos femineum. quibus haec medii fiducia valli fossarumque morae, leti discrimina parva, dant animos; at non viderunt moenia Troiae Neptuni fabricata manu considere in ignis? 145 sed vos, o lecti, ferro qui scindere vallum apparat et mecum invadit trepidantia castra? non armis mihi Volcani, non mille carinis est opus in Teucros. addant se protinus omnes Etrusci socios. tenebras et inertia furta 150 Palladii caesis late custodibus arcis ne timeant, nec equi caeca condemur in alvo: luce palam certum est igni circumdare muros. haud sibi cum Danais rem faxo et pube Pelasga esse ferant, decimum quos distulit Hector in annum. nunc adeo, melior quoniam pars acta diei, 156 quod superest, laeti bene gestis corpora rebus procurate, viri, et pugnam sperate parari.' interea vigilum excubiis obsidere portas cura datur Messapo et moenia cingere flammis. 160 bis septem Rutuli muros qui milite servent delecti, ast illos centeni quemque sequuntur purpurei cristis iuvenes auroque corusci. discurrunt variantque vices, fusique per herbam indulgent vino et vertunt crateras aenos. 165 conlucent ignes, noctem custodia ducit insomnem ludo. Haec super e vallo prospectant Troes et armis alta tenent, nec non trepidi formidine portas explorant pontisque et propugnacula iungunt, 170 tela gerunt. instat Mnestheus acerque Serestus, quos pater Aeneas, si quando adversa vocarent, rectores iuvenum et rerum dedit esse magistros. omnis per muros legio sortita periclum excubat exercetque vices, quod cuique tuendum est. 175 DE EURYALO ET NISO (9.176-223) Nisus erat portae custos, acerrimus armis, Hyrtacides, comitem Aeneae quem miserat Ida venatrix iaculo celerem levibusque sagittis, et iuxta comes Euryalus, quo pulchrior alter non fuit Aeneadum Troiana neque induit arma, 9.180 ora puer prima signans intonsa iuventa. his amor unus erat pariterque in bella ruebant; tum quoque communi portam statione tenebant. Nisus ait: 'dine hunc ardorem mentibus addunt, Euryale, an sua cuique deus fit dira cupido? 185 aut pugnam aut aliquid iamdudum invadere magnum mens agitat mihi, nec placida contenta quiete est. cernis quae Rutulos habeat fiducia rerum: lumina rara micant, somno vinoque soluti procubuere, silent late loca. percipe porro 190 quid dubitem et quae nunc animo sententia surgat. Aenean acciri omnes, populusque patresque, exposcunt, mittique viros qui certa reportent. si tibi quae posco promittunt, nam mihi facti fama sat est, tumulo videor reperire sub illo 195 posse viam ad muros et moenia Pallantea.' spondaico obstipuit magno laudum percussus amore Euryalus, simul his ardentem adfatur amicum: 'mene igitur socium summis adiungere rebus, Nise, fugis? solum te in tanta pericula mittam? 200 non ita me genitor, bellis adsuetus Opheltes, Argolicum terrorem inter Troiaeque labores sublatum erudiit, nec tecum talia gessi magnanimum Aenean et fata extrema secutus: est hic, est animus lucis contemptor et istum 205 qui vita bene credat emi, quo tendis, honorem.' Nisus ad haec: 'equidem de te nil tale verebar, nec fas, non; ita me referat tibi magnus ovantem Iuppiter aut quicumque oculis haec aspicit aequis. sed si quis (quae multa vides discrimine tali) 210 si quis in adversum rapiat casusve deusve, te superesse velim, tua vita dignior aetas. sit qui me raptum pugna pretiove redemptum mandet humo, solita aut si qua id Fortuna vetabit, absenti ferat inferias decoretque sepulcro. 215 neu matri miserae tanti sim causa doloris, quae te sola, puer, multis e matribus ausa persequitur, magni nec moenia curat Acestae.' ille autem: 'causas nequiquam nectis inanis nec mea iam mutata loco sententia cedit. 220 acceleremus' ait, vigiles simul excitat. illi succedunt servantque vices; statione relicta ipse comes Niso graditur regemque requirunt. DE TEUCRUM DUCTORUM CONSILIO (9.224-313) Cetera per terras omnis animalia somno laxabant curas et corda oblita laborum: 225 ductores Teucrum primi, delecta iuventus, consilium summis regni de rebus habebant, quid facerent quisve Aeneae iam nuntius esset. stant longis adnixi hastis et scuta tenentes castrorum et campi medio. tum Nisus et una 230 Euryalus confestim alacres admittier orant: rem magnam pretiumque morae fore. primus Iulus accepit trepidos ac Nisum dicere iussit. tum sic Hyrtacides: 'audite o mentibus aequis Aeneadae, neve haec nostris spectentur ab annis 235 quae ferimus. Rutuli somno vinoque soluti conticuere. locum insidiis conspeximus ipsi, qui patet in bivio portae quae proxima ponto. interrupti ignes aterque ad sidera fumus erigitur. si fortuna permittitis uti 9.240 quaesitum Aenean et moenia Pallantea, spondaico mox hic cum spoliis ingenti caede peracta adfore cernetis. nec nos via fallit euntis: vidimus obscuris primam sub vallibus urbem venatu adsiduo et totum cognovimus amnem.' 245 hic annis gravis atque animi maturus Aletes: 'di patrii, quorum semper sub numine Troia est, non tamen omnino Teucros delere paratis, cum talis animos iuvenum et tam certa tulistis pectora.' sic memorans umeros dextrasque tenebat 250 amborum et vultum lacrimis atque ora rigabat. 'quae vobis, quae digna, viri, pro laudibus istis praemia posse rear solvi? pulcherrima primum di moresque dabunt vestri: tum cetera reddet actutum pius Aeneas atque integer aevi 255 Ascanius meriti tanti non immemor umquam.' 'immo ego vos, cui sola salus genitore reducto,' excipit Ascanius 'per magnos, Nise, penatis Assaracique larem et canae penetralia Vestae obtestor, quaecumque mihi fortuna fidesque est, 260 in vestris pono gremiis. revocate parentem, reddite conspectum; nihil illo triste recepto. bina dabo argento perfecta atque aspera signis pocula, devicta genitor quae cepit Arisba, et tripodas geminos, auri duo magna talenta, 265 cratera antiquum quem dat Sidonia Dido. si vero capere Italiam sceptrisque potiri contigerit victori et praedae dicere sortem, vidisti, quo Turnus equo, quibus ibat in armis aureus; ipsum illum, clipeum cristasque rubentis 270 excipiam sorti, iam nunc tua praemia, Nise. praeterea bis sex genitor lectissima matrum corpora captivosque dabit suaque omnibus arma, insuper his campi quod rex habet ipse Latinus. te vero, mea quem spatiis propioribus aetas 275 insequitur, venerande puer, iam pectore toto accipio et comitem casus complector in omnis. nulla meis sine te quaeretur gloria rebus: seu pacem seu bella geram, tibi maxima rerum verborumque fides.' contra quem talia fatur 280 Euryalus: 'me nulla dies tam fortibus ausis dissimilem arguerit; tantum fortuna secunda aut adversa cadat. sed te super omnia dona unum oro: genetrix Priami de gente vetusta est mihi, quam miseram tenuit non Ilia tellus 285 mecum excedentem, non moenia regis Acestae. hanc ego nunc ignaram huius quodcumque pericli inque salutatam linquo: nox et tua testis dextera, quod nequeam lacrimas perferre parentis. at tu, oro, solare inopem et succurre relictae. 290 hanc sine me spem ferre tui, audentior ibo in casus omnis.' percussa mente dedere Dardanidae lacrimas, ante omnis pulcher Iulus, atque animum patriae strinxit pietatis imago. tum sic effatur: 295 'sponde digna tuis ingentibus omnia coeptis. namque erit ista mihi genetrix nomenque Creusae solum defuerit, nec partum gratia talem parva manet. casus factum quicumque sequentur, per caput hoc iuro, per quod pater ante solebat: 300 quae tibi polliceor reduci rebusque secundis, haec eadem matrique tuae generique manebunt.' sic ait inlacrimans; umero simul exuit ensem auratum, mira quem fecerat arte Lycaon Cnosius atque habilem vagina aptarat eburna. 305 dat Niso Mnestheus pellem horrentisque leonis exuvias, galeam fidus permutat Aletes. protinus armati incedunt; quos omnis euntis primorum manus ad portas, iuvenumque senumque, prosequitur votis. nec non et pulcher Iulus, 310 ante annos animumque gerens curamque virilem, multa patri mandata dabat portanda; sed aurae omnia discerpunt et nubibus inrita donant. DE NOCTURNA CAEDE (9.314-366) Egressi superant fossas noctisque per umbram castra inimica petunt, multis tamen ante futuri 315 exitio. passim somno vinoque per herbam corpora fusa vident, arrectos litore currus, inter lora rotasque viros, simul arma iacere, vina simul. prior Hyrtacides sic ore locutus: 'Euryale, audendum dextra: nunc ipsa vocat res. .320 hac iter est. tu, ne qua manus se attollere nobis a tergo possit, custodi et consule longe; haec ego vasta dabo et lato te limite ducam.' sic memorat vocemque premit, simul ense superbum Rhamnetem adgreditur, qui forte tapetibus altis 325 exstructus toto proflabat pectore somnum, rex idem et regi Turno gratissimus augur, sed non augurio potuit depellere pestem. tris iuxta famulos temere inter tela iacentis armigerumque Remi premit aurigamque sub ipsis 330 nactus equis ferroque secat pendentia colla. tum caput ipsi aufert domino truncumque relinquit sanguine singultantem; atro tepefacta cruore terra torique madent. nec non Lamyrumque Lamumque et iuvenem Serranum, illa qui plurima nocte 335 luserat, insignis facie, multoque iacebat membra deo victus ; felix, si protinus illum aequasset nocti ludum in lucemque tulisset: impastus ceu plena leo per ovilia turbans suadet enim vesana fames manditque trahitque 340 molle pecus mutumque metu, fremit ore cruento. nec minor Euryali caedes; incensus et ipse perfurit ac multam in medio sine nomine plebem, Fadumque Herbesumque subit Rhoetumque Abarimque ignaros; Rhoetum vigilantem et cuncta videntem, 345 sed magnum metuens se post cratera tegebat. pectore in adverso totum cui comminus ensem condidit adsurgenti et multa morte recepit. purpuream vomit ille animam et cum sanguine mixta vina refert moriens, hic furto fervidus instat. 350 iamque ad Messapi socios tendebat; ibi ignem deficere extremum et religatos rite videbat carpere gramen equos, breviter cum talia Nisus, sensit enim nimia caede atque cupidine ferri, 'absistamus' ait, 'nam lux inimica propinquat. 355 poenarum exhaustum satis est, via facta per hostis.' multa virum solido argento perfecta relinquunt armaque craterasque simul pulchrosque tapetas. Euryalus phaleras Rhamnetis et aurea bullis cingula, Tiburti Remulo ditissimus olim 360 quae mittit dona, hospitio cum iungeret absens, Caedicus; ille suo moriens dat habere nepoti; post mortem bello Rutuli pugnaque potiti: haec rapit atque umeris nequiquam fortibus aptat. tum galeam Messapi habilem cristisque decoram induit. excedunt castris et tuta capessunt. DE EURYALI ET NISI INTERITU (9.367-449) Interea praemissi equites ex urbe Latina, 9.367 cetera dum legio campis instructa moratur, ibant et Turno regi responsa ferebant, ter centum, scutati omnes, Volcente magistro. 370 iamque propinquabant castris murosque subibant cum procul hos laevo flectentis limite cernunt, et galea Euryalum sublustri noctis in umbra prodidit immemorem radiisque adversa refulsit. haud temere est visum. conclamat ab agmine Volcens: 375 'state, viri. quae causa viae? quive estis in armis? quove tenetis iter?' nihil illi tendere contra, sed celerare fugam in silvas et fidere nocti. obiciunt equites sese ad divortia nota hinc atque hinc, omnemque aditum custode coronant. 380 silva fuit late dumis atque ilice nigra horrida, quam densi complerant undique sentes; rara per occultos lucebat semita callis. Euryalum tenebrae ramorum onerosaque praeda impediunt, fallitque timor regione viarum. 385 Nisus abit; iamque imprudens evaserat hostis atque locos qui post Albae de nomine dicti Albani tum rex stabula alta Latinus habebat, ut stetit et frustra absentem respexit amicum: 'Euryale infelix, qua te regione reliqui? 390 quave sequar, rursus perplexum iter omne revolvens fallacis silvae?" simul et vestigia retro observata legit dumisque silentibus errat. audit equos, audit strepitus et signa sequentum; nec longum in medio tempus, cum clamor ad auris 395 pervenit ac videt Euryalum, quem iam manus omnis fraude loci et noctis, subito turbante tumultu, oppressum rapit et conantem plurima frustra. quid faciat? qua vi iuvenem, quibus audeat armis eripere? an sese medios moriturus in enses 9.400 inferat et pulchram properet per vulnera mortem? ocius adducto torquet hastile lacerto suspiciens altam Lunam et sic voce precatur: 'tu, dea, tu praesens nostro succurre labori, astrorum decus et nemorum Latonia custos. 405 si qua tuis umquam pro me pater Hyrtacus aris dona tulit, si qua ipse meis venatibus auxi suspendive tholo aut sacra ad fastigia fixi, hunc sine me turbare globum et rege tela per auras.' dixerat et toto conixus corpore ferrum 410 conicit. hasta volans noctis diverberat umbras et venit aversi in tergum Sulmonis ibique frangitur, ac fisso transit praecordia ligno. volvitur ille vomens calidum de pectore flumen frigidus et longis singultibus ilia pulsat. 415 diversi circumspiciunt. hoc acrior idem ecce aliud summa telum librabat ab aure. dum trepidant, it hasta Tago per tempus utrumque stridens traiectoque haesit tepefacta cerebro. saevit atrox Volcens nec teli conspicit usquam 9.420 auctorem nec quo se ardens immittere possit. 'tu tamen interea calido mihi sanguine poenas persolves amborum' inquit; simul ense recluso ibat in Euryalum. tum vero exterritus, amens, conclamat Nisus nec se celare tenebris 425 amplius aut tantum potuit perferre dolorem: 'me, me, adsum qui feci, in me convertite ferrum, o Rutuli. mea fraus omnis, nihil iste nec ausus nec potuit; caelum hoc et conscia sidera testor; tantum infelicem nimium dilexit amicum.' 430 talia dicta dabat, sed viribus ensis adactus transadigit costas et candida pectora rumpit. volvitur Euryalus leto, pulchrosque per artus it cruor inque umeros cervix conlapsa recumbit: purpureus veluti cum flos succisus aratro 435 languescit moriens, lassove papavera collo demisere caput pluvia cum forte gravantur. at Nisus ruit in medios solumque per omnis Volcentem petit, in solo Volcente moratur. quem circum glomerati hostes hinc comminus atque hinc proturbant. instat non setius ac rotat ensem fulmineum, donec Rutuli clamantis in ore condidit adverso et moriens animam abstulit hosti. tum super exanimum sese proiecit amicum confossus, placidaque ibi demum morte quievit. 445 Fortunati ambo. si quid mea carmina possunt, nulla dies umquam memori vos eximet aevo, dum domus Aeneae Capitoli immobile saxum accolet imperiumque pater Romanus habebit. DE AENEADUM LUCTU (9.450-472) Victores praeda Rutuli spoliisque potiti 9.450 Volcentem exanimum flentes in castra ferebant. nec minor in castris luctus Rhamnete reperto exsangui et primis una tot caede peremptis, Serranoque Numaque. ingens concursus ad ipsa corpora seminecisque viros, tepidaque recentem 455 caede locum et pleno spumantis sanguine rivos. agnoscunt spolia inter se galeamque nitentem Messapi et multo phaleras sudore receptas. Et iam prima novo spargebat lumine terras Tithoni croceum linquens Aurora cubile. 9.460 iam sole infuso, iam rebus luce retectis Turnus in arma viros armis circumdatus ipse poliptoto suscitat: aeratasque acies in proelia cogunt, quisque suos, variisque acuunt rumoribus iras. quin ipsa arrectis visu miserabile in hastis 465 praefigunt capita et multo clamore sequuntur Euryali et Nisi. Aeneadae duri murorum in parte sinistra opposuere aciem nam dextera cingitur amni, ingentisque tenent fossas et turribus altis 470 stant maesti; simul ora virum praefixa movebant nota nimis miseris atroque fluentia tabo. DE EURYALI MATRIS ULULATU (9.473-524) Interea pavidam volitans pennata per urbem 9.473 nuntia Fama ruit matrisque adlabitur auris Euryali. at subitus miserae calor ossa reliquit, 475 excussi manibus radii revolutaque pensa. evolat infelix et femineo ululatu spondaico scissa comam muros amens atque agmina cursu prima petit, non illa virum, non illa pericli telorumque memor, caelum dehinc questibus implet: 480 'hunc ego te, Euryale, aspicio? tune ille senectae sera meae requies, potuisti linquere solam, crudelis? nec te sub tanta pericula missum adfari extremum miserae data copia matri? heu, terra ignota canibus data praeda Latinis 485 alitibusque iaces. nec te tua funera mater produxi pressive oculos aut vulnera lavi, veste tegens tibi quam noctes festina diesque urgebam, et tela curas solabar anilis. quo sequar? aut quae nunc artus avulsaque membra 490 et funus lacerum tellus habet? hoc mihi de te, nate, refers? hoc sum terraque marique secuta? figite me, si qua est pietas, in me omnia tela conicite, o Rutuli, me primam absumite ferro; aut tu, magne pater divum, miserere, tuoque 495 invisum hoc detrude caput sub Tartara telo, quando aliter nequeo crudelem abrumpere vitam.' hoc fletu concussi animi, maestusque per omnis it gemitus, torpent infractae ad proelia vires. illam incendentem luctus Idaeus et Actor 9.500 Ilionei monitu et multum lacrimantis Iuli corripiunt interque manus sub tecta reponunt. At tuba terribilem sonitum procul aere canoro onomat increpuit, sequitur clamor caelumque remugit. accelerant acta pariter testudine Volsci 505 et fossas implere parant ac vellere vallum; quaerunt pars aditum et scalis ascendere muros, qua rara est acies interlucetque corona non tam spissa viris. telorum effundere contra omne genus Teucri ac duris detrudere contis, 510 adsueti longo muros defendere bello. saxa quoque infesto volvebant pondere, si qua possent tectam aciem perrumpere, cum tamen omnis ferre iuvet subter densa testudine casus. nec iam sufficiunt. nam qua globus imminet ingens, 515 immanem Teucri molem volvuntque ruuntque, quae stravit Rutulos late armorumque resolvit tegmina. nec curant caeco contendere Marte amplius audaces Rutuli, sed pellere vallo missilibus certant. 9.520 parte alia horrendus visu quassabat Etruscam pinum et fumiferos infert Mezentius ignis; at Messapus equum domitor, Neptunia proles, rescindit vallum et scalas in moenia poscit. DE ACRI PUGNA AD TURRIM (9.525-589) Vos, o Calliope, precor, aspirate canenti 9.525 quas ibi tum ferro strages, quae funera Turnus ediderit, quem quisque virum demiserit Orco, et mecum ingentis oras evolvite belli. [et meministis enim, divae, et memorare potestis ] Turris erat vasto suspectu et pontibus altis, 530 opportuna loco, summis quam viribus omnes expugnare Itali summaque evertere opum vi certabant, Troes contra defendere saxis perque cavas densi tela intorquere fenestras. princeps ardentem coniecit lampada Turnus 535 et flammam adfixit lateri, quae plurima vento corripuit tabulas et postibus haesit adesis. turbati trepidare intus frustraque malorum velle fugam. dum se glomerant retroque residunt in partem quae peste caret, tum pondere turris 9.540 procubuit subito et caelum tonat omne fragore. semineces ad terram immani mole secuta confixique suis telis et pectora duro transfossi ligno veniunt. vix unus Helenor et Lycus elapsi; quorum primaevus Helenor, 545 Maeonio regi quem serva Licymnia furtim sustulerat vetitisque ad Troiam miserat armis, ense levis nudo parmaque inglorius alba. isque ubi se Turni media inter milia vidit, hinc acies atque hinc acies astare Latinas, 550 ut fera, quae densa venantum saepta corona contra tela furit seseque haud nescia morti inicit et saltu supra venabula fertur; haud aliter iuvenis medios moriturus in hostis inruit et qua tela videt densissima tendit. 555 at pedibus longe melior Lycus inter et hostis inter et arma fuga muros tenet, altaque certat prendere tecta manu sociumque attingere dextras. quem Turnus pariter cursu teloque secutus increpat his victor: 'nostrasne evadere, demens, 9.560 sperasti te posse manus?' simul arripit ipsum pendentem et magna muri cum parte revellit: qualis ubi aut leporem aut candenti corpore cycnum sustulit alta petens pedibus Iovis armiger uncis, quaesitum aut matri multis balatibus agnum 565 Martius a stabulis rapuit lupus. undique clamor tollitur: invadunt et fossas aggere complent, ardentis taedas alii ad fastigia iactant. Ilioneus saxo atque ingenti fragmine montis Lucetium portae subeuntem ignisque ferentem, 570 Emathiona Liger, Corynaeum sternit Asilas, hic iaculo bonus, hic longe fallente sagitta, Ortygium Caeneus, victorem Caenea Turnus, Turnus Ityn Cloniumque, Dioxippum Promolumque et Sagarim et summis stantem pro turribus Idan, 575 Privernum Capys. hunc primo levis hasta Themillae strinxerat, ille manum proiecto tegmine demens ad vulnus tulit; ergo alis adlapsa sagitta et laevo infixa est alte lateri, abditaque intus spiramenta animae letali vulnere rupit. 9.580 stabat in egregiis Arcentis filius armis pictus acu chlamydem et ferrugine clarus Hibera, insignis facie, genitor quem miserat Arcens eductum Martis luco Symaethia circum flumina, pinguis ubi et placabilis ara Palici: 585 stridentem fundam positis Mezentius hastis ipse ter adducta circum caput egit habena et media adversi liquefacto tempora plumbo diffidit ac multa porrectum extendit harena. DE REMULO AB ASCANIO INTERFECTO (9.590637) Tum primum bello celerem intendisse sagittam 9.590 dicitur ante feras solitus terrere fugacis Ascanius, fortemque manu fudisse Numanum, cui Remulo cognomen erat, Turnique minorem germanam nuper thalamo sociatus habebat. is primam ante aciem digna atque indigna relatu 595 vociferans tumidusque novo praecordia regno ibat et ingentem sese clamore ferebat: 'non pudet obsidione iterum valloque teneri, bis capti Phryges, et morti praetendere muros? en qui nostra sibi bello conubia poscunt. 9.600 quis deus Italiam, quae vos dementia adegit? non hic Atridae nec fandi fictor Ulixes: durum a stirpe genus natos ad flumina primum deferimus saevoque gelu duramus et undis; cenatu invigilant pueri silvasque fatigant, 605 flectere ludus equos et spicula tendere cornu. at patiens operum parcoque adsueta iuventus aut rastris terram domat aut quatit oppida bello. omne aevum ferro teritur, versaque iuvencum terga fatigamus hasta, nec tarda senectus 610 debilitat viris animi mutatque vigorem: canitiem galea premimus, semperque recentis comportare iuvat praedas et vivere rapto. vobis picta croco et fulgenti murice vestis, desidiae cordi, iuvat indulgere choreis, 615 et tunicae manicas et habent redimicula mitrae. o vere Phrygiae, neque enim Phryges, ite per alta Dindyma, ubi adsuetis biforem dat tibia cantum. tympana vos buxusque vocat Berecyntia Matris Idaeae; sinite arma viris et cedite ferro.' 9.620 Talia iactantem dictis ac dira canentem non tulit Ascanius, nervoque obversus equino contendit telum diversaque bracchia ducens constitit, ante Iovem supplex per vota precatus: 'Iuppiter omnipotens, audacibus adnue coeptis. 625 ipse tibi ad tua templa feram sollemnia dona, et statuam ante aras aurata fronte iuvencum candentem pariterque caput cum matre ferentem, iam cornu petat et pedibus qui spargat harenam.' audiit et caeli genitor de parte serena 630 intonuit laevum, sonat una fatifer arcus. effugit horrendum stridens adducta sagitta perque caput Remuli venit et cava tempora ferro traicit. 'i, verbis virtutem inlude superbis. bis capti Phryges haec Rutulis responsa remittunt': 635 hoc tantum Ascanius. Teucri clamore sequuntur laetitiaque fremunt animosque ad sidera tollunt. DE APOLLINIS INTERVENTU (9.638-671) Aetheria tum forte plaga crinitus Apollo desuper Ausonias acies urbemque videbat nube sedens, atque his victorem adfatur Iulum: 640 'macte nova virtute, puer, sic itur ad astra, dis genite et geniture deos. iure omnia bella gente sub Assaraci fato ventura resident, nec te Troia capit.' simul haec effatus ab alto aethere se mittit, spirantis dimovet auras 645 Ascaniumque petit; forma tum vertitur oris antiquum in Buten. hic Dardanio Anchisae armiger ante fuit fidusque ad limina custos; tum comitem Ascanio pater addidit. ibat Apollo omnia longaevo similis vocemque coloremque iperm et crinis albos et saeva sonoribus arma, atque his ardentem dictis adfatur Iulum: 'sit satis, Aenide, telis impune Numanum oppetiisse tuis. primam hanc tibi magnus Apollo concedit laudem et paribus non invidet armis; 655 cetera parce, puer, bello.' sic orsus Apollo mortalis medio aspectus sermone reliquit et procul in tenuem ex oculis evanuit auram. agnovere deum proceres divinaque tela Dardanidae pharetramque fuga sensere sonantem. 9.660 ergo avidum pugnae dictis ac numine Phoebi Ascanium prohibent, ipsi in certamina rursus succedunt animasque in aperta pericula mittunt. it clamor totis per propugnacula muris, intendunt acris arcus amentaque torquent. 665 sternitur omne solum telis, tum scuta cavaeque dant sonitum flictu galeae, pugna aspera surgit: quantus ab occasu veniens pluvialibus Haedis verberat imber humum, quam multa grandine nimbi in vada praecipitant, cum Iuppiter horridus Austris 670 torquet aquosam hiemem et caelo cava nubila rumpit. PANDARO ET BITIA (9.672-755) Pandarus et Bitias, Idaeo Alcanore creti, quos Iovis eduxit luco silvestris Iaera abietibus iuvenes patriis et montibus aequos, portam, quae ducis imperio commissa, recludunt 675 freti armis, ultroque invitant moenibus hostem. ipsi intus dextra ac laeva pro turribus astant armati ferro et cristis capita alta corusci: quales aeriae liquentia flumina circum sive Padi ripis Athesim seu propter amoenum 9.680 consurgunt geminae quercus intonsaque caelo attollunt capita et sublimi vertice nutant. inrumpunt aditus Rutuli ut videre patentis: continuo Quercens et pulcher Aquiculus armis et praeceps animi Tmarus et Mavortius Haemon 685 agminibus totis aut versi terga dedere aut ipso portae posuere in limine vitam. tum magis increscunt animis discordibus irae, et iam collecti Troes glomerantur eodem et conferre manum et procurrere longius audent. 690 Ductori Turno diversa in parte furenti turbantique viros perfertur nuntius, hostem fervere caede nova et portas praebere patentis. deserit inceptum atque immani concitus ira Dardaniam ruit ad portam fratresque superbos. 695 et primum Antiphaten ( is enim se primus agebat ), Thebana de matre nothum Sarpedonis alti, coniecto sternit iaculo: volat Itala cornus aera per tenerum stomachoque infixa sub altum pectus abit; reddit specus atri vulneris undam 9.700 spumantem, et fixo ferrum in pulmone tepescit. tum Meropem atque Erymanta manu, tum sternit Aphidnum tum Bitian ardentem oculis animisque frementem, non iaculo neque enim iaculo vitam ille dedisset, sed magnum stridens contorta phalarica venit 705 fulminis acta modo, quam nec duo taurea terga nec duplici squama lorica fidelis et auro sustinuit; conlapsa ruunt immania membra, dat tellus gemitum et clipeum super intonat ingens. talis in Euboico Baiarum litore quondam 710 saxea pila cadit, magnis quam molibus ante constructam ponto iaciunt, sic illa ruinam prona trahit penitusque vadis inlisa recumbit; miscent se maria et nigrae attolluntur harenae, tum sonitu Prochyta alta tremit durumque cubile 715 Inarime Iovis imperiis imposta Typhoeo. Hic Mars armipotens animum virisque Latinis addidit et stimulos acris sub pectore vertit, immisitque Fugam Teucris atrumque Timorem. undique conveniunt, quoniam data copia pugnae, 9.720 bellatorque animo deus incidit. Pandarus, ut fuso germanum corpore cernit et quo sit fortuna loco, qui casus agat res, portam vi multa converso cardine torquet obnixus latis umeris, multosque suorum 725 moenibus exclusos duro in certamine linquit; ast alios secum includit recipitque ruentis, demens, qui Rutulum in medio non agmine regem viderit inrumpentem ultroque incluserit urbi, immanem veluti pecora inter inertia tigrim. 730 continuo nova lux oculis effulsit et arma horrendum sonuere, tremunt in vertice cristae sanguineae clipeoque micantia fulmina mittit. agnoscunt faciem invisam atque immania membra turbati subito Aeneadae. tum Pandarus ingens 735 emicat et mortis fraternae fervidus ira effatur: 'non haec dotalis regia Amatae, nec muris cohibet patriis media Ardea Turnum. castra inimica vides, nulla hinc exire potestas.' olli subridens sedato pectore Turnus: 9.740 'incipe, si qua animo virtus, et consere dextram, hic etiam inventum Priamo narrabis Achillem.' dixerat. ille rudem nodis et cortice crudo intorquet summis adnixus viribus hastam; excepere aurae, vulnus Saturnia Iuno 745 detorsit veniens, portaeque infigitur hasta. 'at non hoc telum, mea quod vi dextera versat, effugies, neque enim is teli nec vulneris auctor'. sic ait, et sublatum alte consurgit in ensem et mediam ferro gemina inter tempora frontem 750 dividit impubisque immani vulnere malas. fit sonus, ingenti concussa est pondere tellus; conlapsos artus atque arma cruenta cerebro sternit humi moriens, atque illi partibus aequis huc caput atque illuc umero ex utroque pependit. 755 DE TURNI CAEDE IN TEUCRORUM CASTRIS (9.756-777) Diffugiunt versi trepida formidine Troes, et si continuo victorem ea cura subisset, rumpere claustra manu sociosque immittere portis, ultimus ille dies bello gentique fuisset. sed furor ardentem caedisque insana cupido 760 egit in adversos. principio Phalerim et succiso poplite Gygen excipit, hinc raptas fugientibus ingerit hastas in tergum, Iuno viris animumque ministrat. addit Halyn comitem et confixa Phegea parma, 765 ignaros deinde in muris Martemque cientis Alcandrumque Haliumque Noemonaque Prytanimque. omo Lyncea tendentem contra sociosque vocantem vibranti gladio conixus ab aggere dexter occupat, huic uno deiectum comminus ictu 770 cum galea longe iacuit caput. inde ferarum vastatorem Amycum, quo non felicior alter unguere tela manu ferrumque armare veneno, et Clytium Aeoliden et amicum Crethea Musis, Crethea Musarum comitem, cui carmina semper 775 et citharae cordi numerosque intendere nervis, semper equos atque arma virum pugnasque canebat. DE TURNO A TEUCRORUM CASTRIS FUGATO (9.778-818) Tandem ductores audita caede suorum conveniunt Teucri, Mnestheus acerque Serestus, palantisque vident socios hostemque receptum. 780 et Mnestheus: 'quo deinde fugam, quo tenditis?' inquit. 'quos alios muros, quaeve ultra moenia habetis? unus homo et vestris, o cives, undique saeptus aggeribus tantas strages impune per urbem ediderit? iuvenum primos tot miserit Orco? 785 non infelicis patriae veterumque deorum et magni Aeneae, segnes, miseretque pudetque?' talibus accensi firmantur et agmine denso consistunt. Turnus paulatim excedere pugna et fluvium petere ac partem quae cingitur unda. 790 acrius hoc Teucri clamore incumbere magno et glomerare manum, ceu saevum turba leonem cum telis premit infensis; at territus ille, asper, acerba tuens, retro redit et neque terga ira dare aut virtus patitur, nec tendere contra 795 ille quidem hoc cupiens potis est per tela virosque. haud aliter retro dubius vestigia Turnus improperata refert et mens exaestuat ira. quin etiam bis tum medios invaserat hostis, bis confusa fuga per muros agmina vertit; 9.800 sed manus e castris propere coit omnis in unum nec contra viris audet Saturnia Iuno sufficere; aeriam caelo nam Iuppiter Irim demisit germanae haud mollia iussa ferentem, ni Turnus cedat Teucrorum moenibus altis. 805 ergo nec clipeo iuvenis subsistere tantum nec dextra valet, iniectis sic undique telis obruitur. strepit adsiduo cava tempora circum tinnitu galea et saxis solida aera fatiscunt discussaeque iubae capiti nec sufficit umbo 810 ictibus; ingeminant hastis et Troes et ipse fulmineus Mnestheus. tum toto corpore sudor liquitur et piceum nec respirare potestas flumen agit, fessos quatit aeger anhelitus artus. tum demum praeceps saltu sese omnibus armis 9.815 in fluvium dedit. ille suo cum gurgite flavo accepit venientem ac mollibus extulit undis et laetum sociis abluta caede remisit. 9 818 LIBER X DE IOVIS CONCILIO (10.1-117) - DE AENEADUM LEGIONE DENUO OBSESSA (10.118-145) - DE ETRUSCIS SOCIIS (10.146-214) - DE NYMPHARUM NUNTIO AD AENEAN (10.215-259) - DE AENEAE REDITU AD SUOS (10.260-307) - DE PROELIO CUM RUTULIS (10.308-361) - DE PALLANTIS VIRTUTE (10.362-438) - DE PALLANTIS INTERITU (10.439-509) - DE AENEAE IRA IN TURNUM (10.510-605) - DE IOVE ET IUNONE (10.606-635) - DE TURNO A SORORE CUM DOLO DECEPTO (10.636-688) - DE MEZENTII INTERVENTU (10.689-754) - DE AENEAE PUGNA CUM MEZENTIO (10.755-790) - DE LAUSI INTERITU (10.791-832) - DE MEZENTIO AB AENEA NECATO (10.833-908) DE IOVIS CONCILIO (10.1-117) Panditur interea domus omnipotentis Olympi 10.1 conciliumque vocat divum pater atque hominum rex sideream in sedem, terras unde arduus omnis castraque Dardanidum aspectat populosque Latinos. considunt tectis bipatentibus, incipit ipse: 5 'caelicolae magni, quianam sententia vobis versa retro tantumque animis certatis iniquis? abnueram bello Italiam concurrere Teucris. quae contra vetitum discordia? quis metus aut hos aut hos arma sequi ferrumque lacessere suasit? 10 adveniet iustum pugnae ne arcessite tempus, cum fera Karthago Romanis arcibus olim exitium magnum atque Alpis immittet apertas: tum certare odiis, tum res rapuisse licebit. nunc sinite et placitum laeti componite foedus.' 15 Iuppiter haec paucis; at non Venus aurea contra pauca refert: 'o pater, o hominum rerumque aeterna potestas (namque aliud quid sit quod iam implorare queamus?), cernis ut insultent Rutuli, Turnusque feratur 10.20 per medios insignis equis tumidusque secundo Marte ruat? non clausa tegunt iam moenia Teucros; quin intra portas atque ipsis proelia miscent aggeribus murorum et inundant sanguine fossae. Aeneas ignarus abest. numquamne levari 25 obsidione sines? muris iterum imminet hostis nascentis Troiae nec non exercitus alter, atque iterum in Teucros Aetolis surgit ab Arpis Tydides. equidem credo, mea vulnera restant et tua progenies mortalia demoror arma. 30 si sine pace tua atque invito numine Troes Italiam petiere, luant peccata neque illos LIBRO X iuveris auxilio; sin tot responsa secuti quae superi manesque dabant, cur nunc tua quisquam vertere iussa potest aut cur nova condere fata? 35 quid repetam exustas Erycino in litore classis, quid tempestatum regem ventosque furentis Aeolia excitos aut actam nubibus Irim? nunc etiam manis ( haec intemptata manebat sors rerum ) movet et superis immissa repente 10.40 Allecto medias Italum bacchata per urbes. nil super imperio moveor. speravimus ista, dum fortuna fuit. vincant, quos vincere mavis. si nulla est regio Teucris quam det tua coniunx dura, per eversae, genitor, fumantia Troiae 45 excidia obtestor: liceat dimittere ab armis incolumem Ascanium, liceat superesse nepotem. Aeneas sane ignotis iactetur in undis et quacumque viam dederit Fortuna sequatur: hunc tegere et dirae valeam subducere pugnae. 50 est Amathus, est celsa mihi Paphus atque Cythera Idaliaeque domus: positis inglorius armis exigat hic aevum. magna dicione iubeto Karthago premat Ausoniam; nihil urbibus inde obstabit Tyriis. quid pestem evadere belli 55 iuvit et Argolicos medium fugisse per ignis totque maris vastaeque exhausta pericula terrae, dum Latium Teucri recidivaque Pergama quaerunt? non satius cineres patriae insedisse supremos atque solum quo Troia fuit? Xanthum et Simoenta 10.60 redde, oro, miseris iterumque revolvere casus da, pater, Iliacos Teucris.' tum regia Iuno acta furore gravi: 'quid me alta silentia cogis rumpere et obductum verbis vulgare dolorem? Aenean hominum quisquam divumque subegit 65 bella sequi aut hostem regi se inferre Latino? Italiam petiit fatis auctoribus esto Cassandrae impulsus furiis: num linquere castra hortati sumus aut vitam committere ventis? num puero summam belli, num credere muros, 70 Tyrrhenamque fidem aut gentis agitare quietas? quis deus in fraudem, quae dura potentia nostra egit? ubi hic Iuno demissave nubibus Iris? indignum est Italos Troiam circumdare flammis nascentem et patria Turnum consistere terra, 75 cui Pilumnus avus, cui diva Venilia mater: quid face Troianos atra vim ferre Latinis, arva aliena iugo premere atque avertere praedas? quid soceros legere et gremiis abducere pactas, pacem orare manu, praefigere puppibus arma? 10.80 tu potes Aenean manibus subducere Graium proque viro nebulam et ventos obtendere inanis, et potes in totidem classem convertere nymphas: nos aliquid Rutulos contra iuvisse nefandum est? "Aeneas ignarus abest": ignarus et absit. 85 est Paphus Idaliumque tibi, sunt alta Cythera: quid gravidam bellis urbem et corda aspera temptas? nosne tibi fluxas Phrygiae res vertere fundo conamur? nos? an miseros qui Troas Achivis obiecit? quae causa fuit consurgere in arma 90 Europamque Asiamque et foedera solvere furto? me duce Dardanius Spartam expugnavit adulter, aut ego tela dedi fovive Cupidine bella? tum decuit metuisse tuis: nunc sera querelis haud iustis adsurgis et inrita iurgia iactas.' 95 Talibus orabat Iuno, cunctique fremebant caelicolae adsensu vario, ceu flamina prima cum deprensa fremunt silvis et caeca volutant murmura venturos nautis prodentia ventos. tum pater omnipotens, rerum cui prima potestas, 10.100 infit eo dicente deum domus alta silescit et tremefacta solo tellus, silet arduus aether, tum Zephyri posuere, premit placida aequora pontus: 'accipite ergo animis atque haec mea figite dicta. quandoquidem Ausonios coniungi foedere Teucris 105 haud licitum, nec vestra capit discordia finem, quae cuique est fortuna hodie, quam quisque secat spem, Tros Rutulusne fuat, nullo discrimine habebo, seu fatis Italum castra obsidione tenentur sive errore malo Troiae monitisque sinistris. 110 nec Rutulos solvo. sua cuique exorsa laborem fortunamque ferent. rex Iuppiter omnibus idem. fata viam invenient.' Stygii per flumina fratris, per pice torrentis atraque voragine ripas adnuit et totum nutu tremefecit Olympum. 115 hic finis fandi. solio tum Iuppiter aureo surgit, caelicolae medium quem ad limina ducunt. DE AENEADUM LEGIONE DENUO OBSESSA (10.118-145) Interea Rutuli portis circum omnibus instant sternere caede viros et moenia cingere flammis. at legio Aeneadum vallis obsessa tenetur 120 nec spes ulla fugae. miseri stant turribus altis nequiquam et rara muros cinxere corona: Asius Imbrasides Hicetaoniusque Thymoetes Assaracique duo et senior cum Castore Thymbris, prima acies; hos germani Sarpedonis ambo 125 et Clarus et Thaemon Lycia comitantur ab alta. fert ingens toto conixus corpore saxum, haud partem exiguam montis, Lyrnesius Acmon, nec Clytio genitore minor nec fratre Menestheo. hi iaculis, illi certant defendere saxis 130 molirique ignem nervoque aptare sagittas. ipse inter medios, Veneris iustissima cura, Dardanius caput, ecce, puer detectus honestum, qualis gemma micat fulvum quae dividit aurum, aut collo decus aut capiti, vel quale per artem 135 inclusum buxo aut Oricia terebintho lucet ebur; fusos cervix cui lactea crinis accipit et molli subnectens circulus auro. te quoque magnanimae viderunt, Ismare, gentes vulnera derigere et calamos armare veneno, 10.140 Maeonia generose domo, ubi pinguia culta exercentque viri Pactolusque inrigat auro. adfuit et Mnestheus, quem pulsi pristina Turni aggere murorum sublimem gloria tollit, et Capys: hinc nomen Campanae ducitur urbi. 145 DE ETRUSCIS SOCIIS (10.146-214) Illi inter sese duri certamina belli contulerant: media Aeneas freta nocte secabat. namque ut ab Evandro castris ingressus Etruscis regem adit et regi memorat nomenque genusque quidve petat quidve ipse ferat, Mezentius arma 150 quae sibi conciliet, violentaque pectora Turni edocet, humanis quae sit fiducia rebus admonet immiscetque preces, haud fit mora, Tarchon iungit opes foedusque ferit; tum libera fati classem conscendit iussis gens Lydia divum 155 externo commissa duci. Aeneia puppis prima tenet rostro Phrygios subiuncta leones, imminet Ida super, profugis gratissima Teucris. hic magnus sedet Aeneas secumque volutat eventus belli varios, Pallasque sinistro 10.160 adfixus lateri iam quaerit sidera, opacae noctis iter, iam quae passus terraque marique. Pandite nunc Helicona, deae, cantusque movete, quae manus interea Tuscis comitetur ab oris Aenean armetque rates pelagoque vehatur. 165 Massicus aerata princeps secat aequora Tigri, sub quo mille manus iuvenum, qui moenia Clusi quique urbem liquere Cosas, quis tela sagittae gorytique leves umeris et letifer arcus. una torvus Abas: huic totum insignibus armis 170 agmen et aurato fulgebat Apolline puppis. sescentos illi dederat Populonia mater expertos belli iuvenes, ast Ilva trecentos insula inexhaustis Chalybum generosa metallis. tertius ille hominum divumque interpres Asilas, 175 cui pecudum fibrae, caeli cui sidera parent et linguae volucrum et praesagi fulminis ignes, mille rapit densos acie atque horrentibus hastis. hos parere iubent Alpheae ab origine Pisae, urbs Etrusca solo. sequitur pulcherrimus Astyr, 10.180 Astyr equo fidens et versicoloribus armis. ter centum adiciunt ( mens omnibus una sequendi ) qui Caerete domo, qui sunt Minionis in arvis, et Pyrgi veteres intempestaeque Graviscae. Non ego te, Ligurum ductor fortissime bello, 185 transierim, Cynira, et paucis comitate Cupavo, cuius olorinae surgunt de vertice pennae, crimen, Amor, vestrum formaeque insigne paternae. namque ferunt luctu Cycnum Phaethontis amati, populeas inter frondes umbramque sororum 190 dum canit et maestum Musa solatur amorem, canentem molli pluma duxisse senectam linquentem terras et sidera voce sequentem. filius aequalis comitatus classe catervas ingentem remis Centaurum promovet: ille 195 instat aquae saxumque undis immane minatur arduus, et longa sulcat maria alta carina. Ille etiam patriis agmen ciet Ocnus ab oris, fatidicae Mantus et Tusci filius amnis, qui muros matrisque dedit tibi, Mantua, nomen, 10.200 Mantua dives avis, sed non genus omnibus unum: gens illi triplex, populi sub gente quaterni, ipsa caput populis, Tusco de sanguine vires. hinc quoque quingentos in se Mezentius armat, quos patre Benaco velatus harundine glauca 205 Mincius infesta ducebat in aequora pinu. it gravis Aulestes centenaque arbore fluctum verberat adsurgens, spumant vada marmore verso. hunc vehit immanis Triton et caerula concha exterrens freta, cui laterum tenus hispida nanti 210 frons hominem praefert, in pristim desinit alvus, spumea semifero sub pectore murmurat unda. Tot lecti proceres ter denis navibus ibant subsidio Troiae et campos salis aere secabant. DE NYMPHARUM NUNTIO AD AENEAN (10.215-259) Iamque dies caelo concesserat almaque curru 10.215 noctivago Phoebe medium pulsabat Olympum: Aeneas ( neque enim membris dat cura quietem ) ipse sedens clavumque regit velisque ministrat. atque illi medio in spatio chorus, ecce, suarum occurrit comitum: nymphae, quas alma Cybebe 10.220 numen habere maris nymphasque e navibus esse iusserat, innabant pariter fluctusque secabant, quot prius aeratae steterant ad litora prorae. agnoscunt longe regem lustrantque choreis; quarum quae fandi doctissima Cymodocea 225 pone sequens dextra puppim tenet ipsaque dorso eminet ac laeva tacitis subremigat undis. tum sic ignarum adloquitur: 'vigilasne, deum gens, Aenea? vigila et velis immitte rudentis. nos sumus, Idaeae sacro de vertice pinus, 230 nunc pelagi nymphae, classis tua. perfidus ut nos praecipitis ferro Rutulus flammaque premebat, rupimus invitae tua vincula teque per aequor quaerimus. hanc genetrix faciem miserata refecit et dedit esse deas aevumque agitare sub undis. 235 at puer Ascanius muro fossisque tenetur tela inter media atque horrentis Marte Latinos. iam loca iussa tenent forti permixtus Etrusco Arcas eques; medias illis opponere turmas, ne castris iungant, certa est sententia Turno. 10.240 surge age et Aurora socios veniente vocari primus in arma iube, et clipeum cape quem dedit ipse invictum ignipotens atque oras ambiit auro. crastina lux, mea si non inrita dicta putaris, ingentis Rutulae spectabit caedis acervos.' 245 dixerat et dextra discedens impulit altam haud ignara modi puppim: fugit illa per undas ocior et iaculo et ventos aequante sagitta. inde aliae celerant cursus. stupet inscius ipse Tros Anchisiades, animos tamen omine tollit. 250 tum breviter supera aspectans convexa precatur: 'alma parens Idaea deum, cui Dindyma cordi turrigeraeque urbes biiugique ad frena leones, tu mihi nunc pugnae princeps, tu rite propinques augurium Phrygibusque adsis pede, diva, secundo.' 255 tantum effatus, et interea revoluta ruebat matura iam luce dies noctemque fugarat; principio sociis edicit signa sequantur atque animos aptent armis pugnaeque parent se. DE AENEAE REDITU AD SUOS (10.260-307) Iamque in conspectu Teucros habet et sua castra 260 stans celsa in puppi, clipeum cum deinde sinistra extulit ardentem. clamorem ad sidera tollunt Dardanidae e muris, spes addita suscitat iras, tela manu iaciunt, quales sub nubibus atris Strymoniae dant signa grues atque aethera tranant 265 cum sonitu, fugiuntque Notos clamore secundo. at Rutulo regi ducibusque ea mira videri Ausoniis, donec versas ad litora puppis respiciunt totumque adlabi classibus aequor. ardet apex capiti cristisque a vertice flamma 270 funditur et vastos umbo vomit aureus ignis: non secus ac liquida si quando nocte cometae sanguinei lugubre rubent, aut Sirius ardor. ille sitim morbosque ferens mortalibus aegris nascitur et laevo contristat lumine caelum. 275 Haud tamen audaci Turno fiducia cessit litora praecipere et venientis pellere terra. [ultro animos tollit dictis atque increpat ultro:] 'quod votis optastis adest, perfringere dextra. in manibus Mars ipse viris. nunc coniugis esto 10.280 quisque suae tectique memor, nunc magna referto facta, patrum laudes. ultro occurramus ad undam dum trepidi egressisque labant vestigia prima. audentis Fortuna iuvat.' haec ait, et secum versat quos ducere contra 285 vel quibus obsessos possit concredere muros. Interea Aeneas socios de puppibus altis pontibus exponit. multi servare recursus languentis pelagi et brevibus se credere saltu, per remos alii. speculatus litora Tarchon, 290 qua vada non spirant nec fracta remurmurat unda, sed mare inoffensum crescenti adlabitur aestu, advertit subito proras sociosque precatur: 'nunc, o lecta manus, validis incumbite remis; tollite, ferte rates, inimicam findite rostris 295 hanc terram, sulcumque sibi premat ipsa carina. frangere nec tali puppim statione recuso arrepta tellure semel.' quae talia postquam effatus Tarchon, socii consurgere tonsis spumantisque rates arvis inferre Latinis, 10.300 donec rostra tenent siccum et sedere carinae omnes innocuae. sed non puppis tua, Tarchon: namque inflicta vadis, dorso dum pendet iniquo anceps sustentata diu fluctusque fatigat, solvitur atque viros mediis exponit in undis, 305 fragmina remorum quos et fluitantia transtra impediunt retrahitque pedes simul unda relabens. DE PROELIO CUM RUTULIS (10.308-361) Nec Turnum segnis retinet mora, sed rapit acer totam aciem in Teucros et contra in litore sistit. signa canunt. primus turmas invasit agrestis Aeneas, omen pugnae, stravitque Latinos occiso Therone, virum qui maximus ultro 310 Aenean petit. huic gladio perque aerea suta, per tunicam squalentem auro latus haurit apertum. inde Lichan ferit exsectum iam matre perempta 315 et tibi, Phoebe, sacrum: casus evadere ferri quo licuit parvo? nec longe Cissea durum immanemque Gyan sternentis agmina clava deiecit leto; nihil illos Herculis arma nec validae iuvere manus genitorque Melampus, 320 Alcidae comes usque gravis dum terra labores praebuit. ecce Pharo, voces dum iactat inertis, intorquens iaculum clamanti sistit in ore. tu quoque, flaventem prima lanugine malas dum sequeris Clytium infelix, nova gaudia, Cydon, 325 Dardania stratus dextra, securus amorum qui iuvenum tibi semper erant, miserande iaceres, ni fratrum stipata cohors foret obvia, Phorci progenies, septem numero, septenaque tela coniciunt; partim galea clipeoque resultant 10.330 inrita, deflexit partim stringentia corpus alma Venus. fidum Aeneas adfatur Achaten: 'suggere tela mihi, non ullum dextera frustra torserit in Rutulos, steterunt quae in corpore Graium Iliacis campis.' tum magnam corripit hastam 335 et iacit: illa volans clipei transverberat aera Maeonis et thoraca simul cum pectore rumpit. huic frater subit Alcanor fratremque ruentem sustentat dextra: traiecto missa lacerto protinus hasta fugit servatque cruenta tenorem, 10.340 dexteraque ex umero nervis moribunda pependit. tum Numitor iaculo fratris de corpore rapto Aenean petiit: sed non et figere contra est licitum, magnique femur perstrinxit Achatae. Hic Curibus fidens primaevo corpore Clausus 345 advenit et rigida Dryopem ferit eminus hasta sub mentum graviter pressa, pariterque loquentis vocem animamque rapit traiecto gutture; at ille fronte ferit terram et crassum vomit ore cruorem. tris quoque Threicios Boreae de gente suprema 350 et tris quos Idas pater et patria Ismara mittit, per varios sternit casus. accurrit Halaesus Auruncaeque manus, subit et Neptunia proles, insignis Messapus equis. expellere tendunt nunc hi, nunc illi: certatur limine in ipso 355 Ausoniae. magno discordes aethere venti proelia ceu tollunt animis et viribus aequis; non ipsi inter se, non nubila, non mare cedit; anceps pugna diu, stant obnixa omnia contra: 359 haud aliter Troianae acies aciesque Latinae pol+chias concurrunt, haeret pede pes densusque viro vir. Polipt. 2 DE PALLANTIS VIRTUTE (10.362-438) At parte ex alia, qua saxa rotantia late 10.362 intulerat torrens arbustaque diruta ripis, Arcadas insuetos acies inferre pedestris ut vidit Pallas Latio dare terga sequaci, (aspera quis natura loci dimittere quando suasit equos ), unum quod rebus restat egenis, 365 nunc prece, nunc dictis virtutem accendit amaris; 'quo fugitis, socii? per vos et fortia facta, per ducis Evandri nomen devictaque bella 370 spemque meam, patriae quae nunc subit aemula laudi, fidite ne pedibus. ferro rumpenda per hostis est via. qua globus ille virum densissimus urget, hac vos et Pallanta ducem patria alta reposcit. numina nulla premunt, mortali urgemur ab hoste 375 mortales; totidem nobis animaeque manusque. ecce maris magna claudit nos obice pontus, deest iam terra fugae: pelagus Troiamne petamus?' haec ait, et medius densos prorumpit in hostis. Obvius huic primum fatis adductus iniquis 10.380 fit Lagus. hunc, vellit magno dum pondere saxum, intorto figit telo, discrimina costis per medium qua spina dabat, hastamque receptat ossibus haerentem. quem non super occupat Hisbo, ille quidem hoc sperans; nam Pallas ante ruentem, 385 dum furit, incautum crudeli morte sodalis excipit atque ensem tumido in pulmone recondit. hinc Sthenium petit et Rhoeti de gente vetusta Anchemolum thalamos ausum incestare novercae. vos etiam, gemini, Rutulis cecidistis in arvis, 390 Daucia, Laride Thymberque, simillima proles, indiscreta suis gratusque parentibus error; at nunc dura dedit vobis discrimina Pallas. nam tibi, Thymbre, caput Evandrius abstulit ensis; te decisa suum, Laride, dextera quaerit 395 semianimesque micant digiti ferrumque retractant. Arcadas accensos monitu et praeclara tuentis facta viri mixtus dolor et pudor armat in hostis. Tum Pallas biiugis fugientem Rhoetea praeter traicit. hoc spatium tantumque morae fuit Ilo; 10.400 Ilo namque procul validam derexerat hastam, quam medius Rhoeteus intercipit, optime Teuthra, te fugiens fratremque Tyren, curruque volutus caedit semianimis Rutulorum calcibus arva. ac velut optato ventis aestate coortis 405 dispersa immittit silvis incendia pastor, correptis subito mediis extenditur una horrida per latos acies Volcania campos, ille sedens victor flammas despectat ovantis: non aliter socium virtus coit omnis in unum 410 teque iuvat, Palla. sed bellis acer Halaesus tendit in adversos seque in sua colligit arma. hic mactat Ladona Pheretaque Demodocumque, Strymonio dextram fulgenti deripit ense elatam in iugulum, saxo ferit ora Thoantis 415 ossaque dispersit cerebro permixta cruento. fata canens silvis genitor celarat Halaesum; ut senior leto canentia lumina solvit, iniecere manum Parcae telisque sacrarunt Evandri. quem sic Pallas petit ante precatus: 10.420 'da nunc, Thybri pater, ferro, quod missile libro, fortunam atque viam duri per pectus Halaesi. haec arma exuviasque viri tua quercus habebit.' audiit illa deus; dum texit Imaona Halaesus, Arcadio infelix telo dat pectus inermum. 425 At non caede viri tanta perterrita Lausus, pars ingens belli, sinit agmina: primus Abantem oppositum interimit, pugnae nodumque moramque. sternitur Arcadiae proles, sternuntur Etrusci et vos, o Grais imperdita corpora, Teucri. 430 agmina concurrunt ducibusque et viribus aequis; extremi addensent acies nec turba moveri tela manusque sinit. hinc Pallas instat et urget, hinc contra Lausus, nec multum discrepat aetas, egregii forma, sed quis Fortuna negarat 435 in patriam reditus. ipsos concurrere passus haud tamen inter se magni regnator Olympi; mox illos sua fata manent maiore sub hoste. DE PALLANTIS INTERITU (10.439-509) Interea soror alma monet succedere Lauso Turnum, qui volucri curru medium secat agmen. 440 ut vidit socios: 'tempus desistere pugnae; solus ego in Pallanta feror, soli mihi Pallas debetur; cuperem ipse parens spectator adesset.' haec ait, et socii cesserunt aequore iusso. at Rutulum abscessu iuvenis tum iussa superba 445 miratus stupet in Turno corpusque per ingens lumina volvit obitque truci procul omnia visu, talibus et dictis it contra dicta tyranni: 'aut spoliis ego iam raptis laudabor opimis aut leto insigni: sorti pater aequus utrique est. 450 tolle minas.' fatus medium procedit in aequor; frigidus Arcadibus coit in praecordia sanguis. desiluit Turnus biiugis, pedes apparat ire comminus; utque leo, specula cum vidit ab alta stare procul campis meditantem in proelia taurum, 455 advolat, haud alia est Turni venientis imago. hunc ubi contiguum missae fore credidit hastae, ire prior Pallas, si qua fors adiuvet ausum viribus imparibus, magnumque ita ad aethera fatur: 'per patris hospitium et mensas, quas advena adisti, 10.460 te precor, Alcide, coeptis ingentibus adsis. cernat semineci sibi me rapere arma cruenta victoremque ferant morientia lumina Turni.' audiit Alcides iuvenem magnumque sub imo corde premit gemitum lacrimasque effundit inanis. 465 tum genitor natum dictis adfatur amicis: 'stat sua cuique dies, breve et inreparabile tempus omnibus est vitae; sed famam extendere factis, hoc virtutis opus. Troiae sub moenibus altis tot gnati cecidere deum, quin occidit una 470 Sarpedon, mea progenies; etiam sua Turnum fata vocant metasque dati pervenit ad aevi.' sic ait, atque oculos Rutulorum reicit arvis. At Pallas magnis emittit viribus hastam vaginaque cava fulgentem deripit ensem. 475 illa volans umeri surgunt qua tegmina summa incidit, atque viam clipei molita per oras tandem etiam magno strinxit de corpore Turni. hic Turnus ferro praefixum robur acuto in Pallanta diu librans iacit atque ita fatur: 10.480 'aspice num mage sit nostrum penetrabile telum.' dixerat; at clipeum, tot ferri terga, tot aeris, quem pellis totiens obeat circumdata tauri, vibranti cuspis medium transverberat ictu loricaeque moras et pectus perforat ingens. 485 ille rapit calidum frustra de vulnere telum: una eademque via sanguis animusque sequuntur. corruit in vulnus sonitum super arma dedere et terram hostilem moriens petit ore cruento. quem Turnus super adsistens: [ sic ore precatur] 490 'Arcades, haec' inquit 'memores mea dicta referte Evandro: qualem meruit, Pallanta remitto. quisquis honos tumuli, quidquid solamen humandi est, largior. haud illi stabunt Aeneia parvo hospitia.' et laevo pressit pede talia fatus 495 exanimem rapiens immania pondera baltei impressumque nefas: una sub nocte iugali caesa manus iuvenum foede thalamique cruenti, quae Clonus Eurytides multo caelaverat auro; quo nunc Turnus ovat spolio gaudetque potitus. 10.500 nescia mens hominum fati sortisque futurae et servare modum rebus sublata secundis. Turno tempus erit magno cum optaverit emptum intactum Pallanta, et cum spolia ista diemque oderit. at socii multo gemitu lacrimisque 505 impositum scuto referunt Pallanta frequentes. o dolor atque decus magnum rediture parenti, haec te prima dies bello dedit, haec eadem aufert, cum tamen ingentis Rutulorum linquis acervos. DE AENEAE IRA IN TURNUM (10.510-605) Nec iam fama mali tanti, sed certior auctor 10.510 advolat Aeneae tenui discrimine leti esse suos, tempus versis succurrere Teucris. proxima quaeque metit gladio latumque per agmen ardens limitem agit ferro, te, Turne, superbum caede nova quaerens. Pallas, Evander, in ipsis 515 omnia sunt oculis, mensae quas advena primas tunc adiit, dextraeque datae. Sulmone creatos quattuor hic iuvenes, totidem quos educat Ufens, viventis rapit, inferias quos immolet umbris captivoque rogi perfundat sanguine flammas. 10.520 inde Mago procul infensam contenderat hastam: ille astu subit, at tremibunda supervolat hasta, et genua amplectens effatur talia supplex: 'per patrios manis et spes surgentis Iuli te precor, hanc animam serves gnatoque patrique. 525. est domus alta, iacent penitus defossa talenta caelati argenti, sunt auri pondera facti infectique mihi. non hic victoria Teucrum vertitur aut anima una dabit discrimina tanta.' dixerat. Aeneas contra cui talia reddit: 530 'argenti atque auri memoras quae multa talenta gnatis parce tuis. belli commercia Turnus sustulit ista prior iam tum Pallante perempto. hoc patris Anchisae manes, hoc sentit Iulus.' sic fatus galeam laeva tenet atque reflexa 535 cervice orantis capulo tenus applicat ensem. nec procul Haemonides, Phoebi Triviaeque sacerdos, infula cui sacra redimibat tempora vitta, totus conlucens veste atque insignibus albis. quem congressus agit campo, lapsumque superstans 540 immolat ingentique umbra tegit, arma Serestus lecta refert umeris tibi, rex Gradive, tropaeum. Instaurant acies Volcani stirpe creatus Caeculus et veniens Marsorum montibus Umbro. Dardanides contra furit: Anxuris ense sinistram 545 et totum clipei ferro deiecerat orbem; dixerat ille aliquid magnum vimque adfore verbo crediderat, caeloque animum fortasse ferebat canitiemque sibi et longos promiserat annos; Tarquitus exsultans contra fulgentibus armis, 550 silvicolae Fauno Dryope quem nympha crearat, obvius ardenti sese obtulit. ille reducta loricam clipeique ingens onus impedit hasta, tum caput orantis nequiquam et multa parantis dicere deturbat terrae, truncumque tepentem 555 provolvens super haec inimico pectore fatur: 'istic nunc, metuende, iace. non te optima mater condet humi patrioque onerabit membra sepulcro: alitibus linquere feris, aut gurgite mersum unda feret piscesque impasti vulnera lambent.' 10.560 protinus Antaeum et Lucam, prima agmina Turni, persequitur, fortemque Numam fulvumque Camertem, magnanimo Volcente satum, ditissimus agri qui fuit Ausonidum et tacitis regnavit Amyclis. Aegaeon qualis, centum cui bracchia dicunt 565 centenasque manus, quinquaginta oribus ignem pectoribusque arsisse, Iovis cum fulmina contra tot paribus streperet clipeis, tot stringeret ensis: sic toto Aeneas desaevit in aequore victor ut semel intepuit mucro. quin ecce Niphaei 570 quadriiugis in equos adversaque pectora tendit. atque illi longe gradientem et dira frementem ut videre, metu versi retroque ruentes effunduntque ducem rapiuntque ad litora currus. Interea biiugis infert se Lucagus albis 575 in medios fraterque Liger; sed frater habenis flectit equos, strictum rotat acer Lucagus ensem. haud tulit Aeneas tanto fervore furentis; inruit adversaque ingens apparuit hasta. cui Liger: 10.580 'non Diomedis equos nec currum cernis Achillis aut Phrygiae campos: nunc belli finis et aevi his dabitur terris.' vesano talia late dicta volant Ligeri. sed non et Troius heros dicta parat contra, iaculum nam torquet in hostis. 585 Lucagus ut pronus pendens in verbera telo admonuit biiugos, proiecto dum pede laevo aptat se pugnae, subit oras hasta per imas fulgentis clipei, tum laevum perforat inguen; excussus curru moribundus volvitur arvis. 590 quem pius Aeneas dictis adfatur amaris: 'Lucage, nulla tuos currus fuga segnis equorum prodidit aut vanae vertere ex hostibus umbrae: ipse rotis saliens iuga deseris.' haec ita fatus arripuit biiugos; frater tendebat inertis 595 infelix palmas curru delapsus eodem: 'per te, per qui te talem genuere parentes, vir Troiane, sine hanc animam et miserere precantis.' pluribus oranti Aeneas: 'haud talia dudum dicta dabas. morere et fratrem ne desere frater.' 10.600 tum latebras animae pectus mucrone recludit. talia per campos edebat funera ductor Dardanius torrentis aquae vel turbinis atri chiasmo more furens. tandem erumpunt et castra relinquunt Ascanius puer et nequiquam obsessa iuventus. 605 DE IOVE ET IUNONE (10.606-635) Iunonem interea compellat Iuppiter ultro: 10.606 'o germana mihi atque eadem gratissima coniunx, ut rebare, Venus nec te sententia fallit Troianas sustentat opes, non vivida bello dextra viris animusque ferox patiensque pericli.' 610 cui Iuno summissa: 'quid, o pulcherrime coniunx, sollicitas aegram et tua tristia dicta timentem? si mihi, quae quondam fuerat quamque esse decebat, vis in amore foret, non hoc mihi namque negares, omnipotens, quin et pugnae subducere Turnum 615 et Dauno possem incolumem servare parenti. nunc pereat Teucrisque pio det sanguine poenas. ille tamen nostra deducit origine nomen Pilumnusque illi quartus pater, et tua larga saepe manu multisque oneravit limina donis.' 10.620 cui rex aetherii breviter sic fatur Olympi: 'si mora praesentis leti tempusque caduco oratur iuveni meque hoc ita ponere sentis, tolle fuga Turnum atque instantibus eripe fatis: hactenus indulsisse vacat. sin altior istis 625 sub precibus venia ulla latet totumque moveri mutarive putas bellum, spes pascis inanis.' et Iuno adlacrimans: 'quid si, quae voce gravaris, mente dares atque haec Turno rata vita maneret? nunc manet insontem gravis exitus, aut ego veri 630 vana feror. quod ut o potius formidine falsa ludar, et in melius tua, qui potes, orsa reflectas.' Haec ubi dicta dedit, caelo se protinus alto misit agens hiemem nimbo succincta per auras, Iliacamque aciem et Laurentia castra petivit. 635 DE TURNO A SORORE CUM DOLO DECEPTO (10.636-688) tum dea nube cava tenuem sine viribus umbram 10.636 in faciem Aeneae visu mirabile monstrum Dardaniis ornat telis, clipeumque iubasque divini adsimulat capitis, dat inania verba, dat sine mente sonum gressusque effingit euntis, 10.640 morte obita qualis fama est volitare figuras aut quae sopitos deludunt somnia sensus. at primas laeta ante acies exsultat imago inritatque virum telis et voce lacessit. instat cui Turnus stridentemque eminus hastam 645 conicit; illa dato vertit vestigia tergo. tum vero Aenean aversum ut cedere Turnus credidit atque animo spem turbidus hausit inanem: 'quo fugis, Aenea? thalamos ne desere pactos; hac dabitur dextra tellus quaesita per undas.' 650 talia vociferans sequitur strictumque coruscat mucronem, nec ferre videt sua gaudia ventos. Forte ratis celsi coniuncta crepidine saxi expositis stabat scalis et ponte parato, qua rex Clusinis advectus Osinius oris. 655 huc sese trepida Aeneae fugientis imago conicit in latebras, nec Turnus segnior instat exsuperatque moras et pontis transilit altos. vix proram attigerat, rumpit Saturnia funem avulsamque rapit revoluta per aequora navem. 10.660 tum levis haud ultra latebras iam quaerit imago, sed sublime volans nubi se immiscuit atrae, illum autem Aeneas absentem in proelia poscit; obvia multa virum demittit corpora morti, cum Turnum medio interea fert aequore turbo. 665 respicit ignarus rerum ingratusque salutis et duplicis cum voce manus ad sidera tendit: 'omnipotens genitor, tanton me crimine dignum duxisti et talis voluisti expendere poenas? quo feror? unde abii? quae me fuga quemve reducit? 670 Laurentisne iterum muros aut castra videbo? quid manus illa virum, qui me meaque arma secuti? quosque (nefas) omnis infanda in morte reliqui et nunc palantis video, gemitumque cadentum accipio? quid ago? aut quae iam satis ima dehiscat 675 terra mihi? vos o potius miserescite, venti; in rupes, in saxa (volens vos Turnus adoro ) ferte ratem saevisque vadis immittite syrtis, quo nec me Rutuli nec conscia fama sequatur.' haec memorans animo nunc huc, nunc fluctuat illuc, 680 an sese mucrone ob tantum dedecus amens induat et crudum per costas exigat ensem, fluctibus an iaciat mediis et litora nando curva petat Teucrumque iterum se reddat in arma. ter conatus utramque viam, ter maxima Iuno 685 continuit iuvenemque animi miserata repressit. labitur alta secans fluctuque aestuque secundo et patris antiquam Dauni defertur ad urbem. DE MEZENTII INTERVENTU (10.689-754) At Iovis interea monitis Mezentius ardens succedit pugnae Teucrosque invadit ovantis. 690 concurrunt Tyrrhenae acies atque omnibus uni, uni odiisque viro telisque frequentibus instant. ille velut rupes vastum quae prodit in aequor, obvia ventorum furiis expostaque ponto, vim cunctam atque minas perfert caelique marisque 695 ipsa immota manens prolem Dolichaonis Hebrum sternit humi, cum quo Latagum Palmumque fugacem, sed Latagum saxo atque ingenti fragmine montis occupat os faciemque adversam, poplite Palmum succiso volvi segnem sinit, armaque Lauso 10.700 donat habere umeris et vertice figere cristas. nec non Evanthen Phrygium Paridisque Mimanta aequalem comitemque, una quem nocte Theano in lucem genitore Amyco dedit et face praegnas Cisseis regina Parim; Paris urbe paterna 705 occubat, ignarum Laurens habet ora Mimanta. ac velut ille canum morsu de montibus altis actus aper, multos Vesulus quem pinifer annos defendit multosque palus Laurentia silva pascit harundinea, postquam inter retia ventum est, 710 substitit infremuitque ferox et inhorruit armos, nec cuiquam irasci propiusve accedere virtus, sed iaculis tutisque procul clamoribus instant; haud aliter, iustae quibus est Mezentius irae, non ulli est animus stricto concurrere ferro, 715 missilibus longe et vasto clamore lacessunt. ille autem impavidus partis cunctatur in omnis dentibus infrendens et tergo decutit hastas. Venerat antiquis Corythi de finibus Acron, Graius homo, infectos linquens profugus hymenaeos. 720 hunc ubi miscentem longe media agmina vidit, purpureum pennis et pactae coniugis ostro, impastus stabula alta leo ceu saepe peragrans suadet enim vesana fames, si forte fugacem conspexit capream aut surgentem in cornua cervum, 725 gaudet hians immane comasque arrexit et haeret visceribus super incumbens; lavit improba taeter ora cruor : sic ruit in densos alacer Mezentius hostis. sternitur infelix Acron et calcibus atram 730 tundit humum exspirans infractaque tela cruentat. atque idem fugientem haud est dignatus Oroden sternere nec iacta caecum dare cuspide vulnus; obvius adversoque occurrit seque viro vir contulit, haud furto melior sed fortibus armis. 735 tum super abiectum posito pede nixus et hasta: 'pars belli haud temnenda, viri, iacet altus Orodes.' conclamant socii laetum paeana secuti; ille autem exspirans: 'non me, quicumque es, inulto, victor, nec longum laetabere; te quoque fata 10.740 prospectant paria atque eadem mox arva tenebis.' ad quem subridens mixta Mezentius ira: 'nunc morere.ast de me divum pater atque hominum rex viderit.' hoc dicens eduxit corpore telum. olli dura quies oculos et ferreus urget 745 somnus, in aeternam clauduntur lumina noctem. Caedicus Alcathoum obtruncat, Sacrator Hydaspen Partheniumque Rapo et praedurum viribus Orsen, Messapus Cloniumque Lycaoniumque Erichaeten, illum infrenis equi lapsu tellure iacentem, 750 hunc peditem. pedes et Lycius processerat Agis, quem tamen haud expers Valerus virtutis avitae deicit; at Thronium Salius Saliumque Nealces, insignis iaculo et longe fallente sagitta. DE AENEAE PUGNA CUM MEZENTIO (10.755-790) Iam gravis aequabat luctus et mutua Mavors 10.755 funera; caedebant pariter pariterque ruebant victores victique, neque his fuga nota neque illis. di Iovis in tectis iram miserantur inanem amborum et tantos mortalibus esse labores; hinc Venus, hinc contra spectat Saturnia Iuno. 10.760 pallida Tisiphone media inter milia saevit. At vero ingentem quatiens Mezentius hastam turbidus ingreditur campo. quam magnus Orion, cum pedes incedit medii per maxima Nerei stagna viam scindens, umero supereminet undas, 765 aut summis referens annosam montibus ornum ingrediturque solo et caput inter nubila condit, talis se vastis infert Mezentius armis. huic contra Aeneas speculatus in agmine longo obvius ire parat. manet imperterritus ille 770 hostem magnanimum opperiens, et mole sua stat; atque oculis spatium emensus quantum satis hastae: 'dextra mihi deus et telum, quod missile libro, nunc adsint. voveo praedonis corpore raptis indutum spoliis ipsum te, Lause, tropaeum 775 Aeneae.' dixit, stridentemque eminus hastam iecit. at illa volans clipeo est excussa proculque egregium Antoren latus inter et ilia figit, Herculis Antoren comitem, qui missus ab Argis haeserat Evandro atque Itala consederat urbe. 10.780 sternitur infelix alieno vulnere, caelumque aspicit et dulcis moriens reminiscitur Argos. tum pius Aeneas hastam iacit; illa per orbem aere cavum triplici, per linea terga tribusque transiit intextum tauris opus, imaque sedit 785 inguine, sed viris haud pertulit. ocius ensem Aeneas viso Tyrrheni sanguine laetus eripit a femine et trepidanti fervidus instat. ingemuit cari graviter genitoris amore, ut vidit, Lausus, lacrimaeque per ora volutae. 790 DE LAUSI INTERITU (10.791-832) hic mortis durae casum tuaque optima facta, 10.791 si qua fidem tanto est operi latura vetustas, non equidem nec te, iuvenis memorande, silebo. ille pedem referens et inutilis inque ligatus cedebat clipeoque inimicum hastile trahebat. 795 proripuit iuvenis seseque immiscuit armis, iamque adsurgentis dextra plagamque ferentis Aeneae subiit mucronem ipsumque morando sustinuit; socii magno clamore sequuntur, dum genitor nati parma protectus abiret, 10.800 telaque coniciunt perturbantque eminus hostem missilibus. furit Aeneas tectusque tenet se. ac velut effusa si quando grandine nimbi praecipitant, omnis campis diffugit arator omnis et agricola, et tuta latet arce viator 805 aut amnis ripis aut alti fornice saxi, dum pluit in terris, ut possint sole reducto exercere diem: sic obrutus undique telis Aeneas nubem belli, dum detonet omnis, sustinet et Lausum increpitat Lausoque minatur: 810 'quo moriture ruis maioraque viribus audes? fallit te incautum pietas tua.' nec minus ille exsultat demens, saevae iamque altius irae Dardanio surgunt ductori, extremaque Lauso Parcae fila legunt. validum namque exigit ensem 815 per medium Aeneas iuvenem totumque recondit; transiit et parmam mucro, levia arma minacis, et tunicam molli mater quam neverat auro, implevitque sinum sanguis; tum vita per auras concessit maesta ad Manis corpusque reliquit. 10.820 At vero ut vultum vidit morientis et ora, ora modis Anchisiades pallentia miris, ingemuit miserans graviter dextramque tetendit, et mentem patriae subiit pietatis imago. 'quid tibi nunc, miserande puer, pro laudibus istis, 825 quid pius Aeneas tanta dabit indole dignum? arma, quibus laetatus, habe tua; teque parentum manibus et cineri, si qua est ea cura, remitto. hoc tamen infelix miseram solabere mortem: Aeneae magni dextra cadis.' increpat ultro 830 cunctantis socios et terra sublevat ipsum sanguine turpantem comptos de more capillos. DE MEZENTIO AB AENEA NECATO (10.833-908) Interea genitor Tiberini ad fluminis undam 10.833 vulnera siccabat lymphis corpusque levabat arboris acclinis trunco. procul aerea ramis 835 dependet galea et prato gravia arma quiescunt. stant lecti circum iuvenes; ipse aeger anhelans colla fovet fusus propexam in pectore barbam; multa super Lauso rogitat, multumque remittit qui revocent maestique ferant mandata parentis. 10.840 at Lausum socii exanimem super arma ferebant flentes, ingentem atque ingenti vulnere victum. agnovit longe gemitum praesaga mali mens. canitiem multo deformat pulvere et ambas ad caelum tendit palmas et corpore inhaeret. 845 'tantane me tenuit vivendi, nate, voluptas, ut pro me hostili paterer succedere dextrae, quem genui? tuane haec genitor per vulnera servor morte tua vivens? heu, nunc misero mihi demum exitium infelix, nunc alte vulnus adactum. 850 idem ego, nate, tuum maculavi crimine nomen, pulsus ob invidiam solio sceptrisque paternis. debueram patriae poenas odiisque meorum: omnis per mortis animam sontem ipse dedissem. nunc vivo neque adhuc homines lucemque relinquo. 855 sed linquam.' simul hoc dicens attollit in aegrum se femur et, quamquam vis alto vulnere tardat, haud deiectus equum duci iubet. hoc decus illi, hoc solamen erat, bellis hoc victor abibat omnibus. adloquitur maerentem et talibus infit: 10.860 'Rhaebe, diu, res si qua diu mortalibus ulla est, viximus. aut hodie victor spolia illa cruenti et caput Aeneae referes Lausique dolorum ultor eris mecum, aut, aperit si nulla viam vis, occumbes pariter; neque enim, fortissime, credo, 865 iussa aliena pati et dominos dignabere Teucros.' dixit, et exceptus tergo consueta locavit membra manusque ambas iaculis oneravit acutis, aere caput fulgens cristaque hirsutus equina. sic cursum in medios rapidus dedit. aestuat ingens 870 uno in corde pudor mixtoque insania luctu. [et furiis agitatus amor, et conscia virtus] atque hic Aenean magna ter voce vocavit. Aeneas agnovit enim laetusque precatur: 'sic pater ille deum faciat, sic altus Apollo. 875 incipias conferre manum.' tantum effatus et infesta subit obvius hasta. ille autem: 'quid me erepto, saevissime, nato terres? haec via sola fuit qua perdere posses: nec mortem horremus nec divum parcimus ulli. 10.880 desine, nam venio moriturus et haec tibi porto dona prius.' dixit, telumque intorsit in hostem; inde aliud super atque aliud figitque volatque ingenti gyro, sed sustinet aureus umbo. ter circum astantem laevos equitavit in orbis 885 tela manu iaciens, ter secum Troius heros immanem aerato circumfert tegmine silvam. inde ubi tot traxisse moras, tot spicula taedet vellere, et urgetur pugna congressus iniqua, multa movens animo iam tandem erumpit et inter 890 bellatoris equi cava tempora conicit hastam. tollit se arrectum quadripes et calcibus auras verberat, effusumque equitem super ipse secutus implicat eiectoque incumbit cernuus armo. clamore incendunt caelum Troesque Latinique. 895 advolat Aeneas vaginaque eripit ensem et super haec: 'ubi nunc Mezentius acer et illa effera vis animi?' contra Tyrrhenus, ut auras suspiciens hausit caelum mentemque recepit: 'hostis amare, quid increpitas mortemque minaris? 10.900 nullum in caede nefas, nec sic ad proelia veni, nec tecum meus haec pepigit mihi foedera Lausus. unum hoc, per si qua est victis venia hostibus oro: corpus humo patiare tegi. scio acerba meorum circumstare odia: hunc, oro, defende furorem 905 et me consortem nati concede sepulcro.' haec loquitur, iuguloque haud inscius accipit ensem undantique animam diffundit in arma cruore. 10.908 LIBER XI DE AENEA VICTORE (11.1-58) - DE OCCISORUM EXSEQUIIS (11.59-99) - DE ORATORIBUS VENIAM ROGANTIBUS (11.100-138) - DE EVANDRI DOLORE GEMITUQUE (11.139-182) - DE EXSEQUIIS TEUCRORUM RUTULORUMQUE (11.183-224) - DE LATINI REGIS CONCILIO (11.225-295) - DE LATINI REGIS PROPOSITO (11.296-335) - DE DRANCIS IMPETU (11.336-375) - DE TURNI VIOLENTO RESPONSO (11.376-444) - DE AENEAE ADVENTU (11.445-447) - DE TURNO ET CAMILLA (11.498-597) DE EQUITUM PUGNA (11.597-647) - DE CAMILLAE REBUS GESTIS (11.648-724) - DE TARCONTIS VIRTUTE (11.725-758) - DE CAMILLA AB ARRUNTE VULNERATA (11.759-804) - DE CAMILLAE MORTE (11.805-835) - DE DIANAE ULTIONE (11.836-867) - DE LATINIS FUGATIS (11.868-895) - DE AENEA ET TURNO (11.896-915) - DE AENEA VICTORE (11.1-58) Oceanum interea surgens Aurora reliquit: 11.1 Aeneas, quamquam et sociis dare tempus humandis praecipitant curae turbataque funere mens est, vota deum primo victor solvebat Eoo. ingentem quercum decisis undique ramis 5 constituit tumulo fulgentiaque induit arma, Mezenti ducis exuvias, tibi magne, tropaeum, bellipotens; aptat rorantis sanguine cristas telaque trunca viri, et bis sex thoraca petitum perfossumque locis, clipeumque ex aere sinistrae 10 subligat atque ensem collo suspendit eburnum. tum socios (namque omnis eum stipata tegebat turba ducum) sic incipiens hortatur ovantis: 'maxima res effecta, viri; timor omnis abesto, quod superest; haec sunt spolia et de rege superbo 15 primitiae manibusque meis Mezentius hic est. nunc iter ad regem nobis murosque Latinos. arma parate, animis et spe praesumite bellum, ne qua mora ignaros, ubi primum vellere signa adnuerint superi pubemque educere castris, 20 impediat segnisve metu sententia tardet. interea socios inhumataque corpora terrae mandemus, qui solus honos Acheronte sub imo est. ite,' ait 'egregias animas, quae sanguine nobis hanc patriam peperere suo, decorate supremis 25 muneribus, maestamque Evandri primus ad urbem mittatur Pallas, quem non virtutis egentem abstulit atra dies et funere mersit acerbo.' Sic ait inlacrimans, recipitque ad limina gressum corpus ubi exanimi positum Pallantis Acoetes 30 servabat senior, qui Parrhasio Evandro armiger ante fuit, sed non felicibus aeque tum comes auspiciis caro datus ibat alumno. circum omnis famulumque manus Troianaque turba et maestum Iliades crinem de more solutae. 35 LIBRO XI ut vero Aeneas foribus sese intulit altis ingentem gemitum tunsis ad sidera tollunt pectoribus, maestoque immugit regia luctu. ipse caput nivei fultum Pallantis et ora ut vidit levique patens in pectore vulnus 40 cuspidis Ausoniae, lacrimis ita fatur obortis: 'tene,' inquit 'miserande puer, cum laeta veniret, invidit Fortuna mihi, ne regna videres nostra neque ad sedes victor veherere paternas? non haec Evandro de te promissa parenti 45 discedens dederam, cum me complexus euntem mitteret in magnum imperium metuensque moneret acris esse viros, cum dura proelia gente. et nunc ille quidem spe multum captus inani fors et vota facit cumulatque altaria donis, 50 nos iuvenem exanimum et nil iam caelestibus ullis debentem vano maesti comitamur honore. infelix, nati funus crudele videbis. hi nostri reditus exspectatique triumphi? haec mea magna fides? at non, Evandre, pudendis 55 vulneribus pulsum aspicies, nec sospite dirum optabis nato funus pater. ei mihi quantum praesidium, Ausonia, et quantum tu perdis, Iule.' DE SUPREMO VALE (11.59-99) Haec ubi deflevit, tolli miserabile corpus imperat, et toto lectos ex agmine mittit 60 mille viros qui supremum comitentur honorem intersintque patris lacrimis, solacia luctus exigua ingentis, misero sed debita patri. haud segnes alii cratis et molle feretrum arbuteis texunt virgis et vimine querno 65 exstructosque toros obtentu frondis inumbrant. hic iuvenem agresti sublimem stramine ponunt: qualem virgineo demessum pollice florem seu mollis violae seu languentis hyacinthi, cui neque fulgor adhuc nec dum sua forma recessit, 70 non iam mater alit tellus virisque ministrat. tum geminas vestis auroque ostroque rigentis extulit Aeneas, quas illi laeta laborum ipsa suis quondam manibus Sidonia Dido fecerat et tenui telas discreverat auro. 75 harum unam iuveni supremum maestus honorem induit arsurasque comas obnubit amictu, multaque praeterea Laurentis praemia pugnae aggerat et longo praedam iubet ordine duci; addit equos et tela quibus spoliaverat hostem. 80 vinxerat et post terga manus, quos mitteret umbris inferias, caeso sparsurus sanguine flammas, indutosque iubet truncos hostilibus armis ipsos ferre duces inimicaque nomina figi. ducitur infelix aevo confectus Acoetes, 85 pectora nunc foedans pugnis, nunc unguibus ora, chiasm sternitur et toto proiectus corpore terrae; ducunt et Rutulo perfusos sanguine currus. post bellator equus positis insignibus Aethon it lacrimans guttisque umectat grandibus ora. 90 hastam alii galeamque ferunt, nam cetera Turnus victor habet. tum maesta phalanx Teucrique sequuntur Tyrrhenique omnes et versis Arcades armis. postquam omnis longe comitum praecesserat ordo, substitit Aeneas gemituque haec addidit alto: 95 'nos alias hinc ad lacrimas eadem horrida belli fata vocant: salve aeternum mihi, maxime Palla, aeternumque vale.' nec plura effatus ad altos tendebat muros gressumque in castra ferebat. DE ORATORIBUS VENIAM ROGANTIBUS (11.100-138) Iamque oratores aderant ex urbe Latina 100 velati ramis oleae veniamque rogantes: corpora, per campos ferro quae fusa iacebant, redderet ac tumulo sineret succedere terrae; nullum cum victis certamen et aethere cassis; parceret hospitibus quondam socerisque vocatis. 105 quos bonus Aeneas haud aspernanda precantis prosequitur venia et verbis haec insuper addit: 'quaenam vos tanto fortuna indigna, Latini, implicuit bello, qui nos fugiatis amicos? pacem me exanimis et Martis sorte peremptis 110 oratis? equidem et vivis concedere vellem. nec veni, nisi fata locum sedemque dedissent, nec bellum cum gente gero; rex nostra reliquit hospitia et Turni potius se credidit armis. aequius huic Turnum fuerat se opponere morti. 115 si bellum finire manu, si pellere Teucros apparat, his mecum decuit concurrere telis: vixet cui vitam deus aut sua dextra dedisset. nunc ite et miseris supponite civibus ignem.' dixerat Aeneas. illi obstipuere silentes 120 conversique oculos inter se atque ora tenebant. Tum senior semperque odiis et crimine Drances infensus iuveni Turno sic ore vicissim orsa refert: 'o fama ingens, ingentior armis, vir Troiane, quibus caelo te laudibus aequem? 125 iustitiaene prius mirer belline laborum? nos vero haec patriam grati referemus ad urbem et te, si qua viam dederit Fortuna, Latino iungemus regi. quaerat sibi foedera Turnus. quin et fatalis murorum attollere moles 130 saxaque subvectare umeris Troiana iuvabit.' dixerat haec unoque omnes eadem ore fremebant. bis senos pepigere dies, et pace sequestra per silvas Teucri mixtique impune Latini erravere iugis. ferro sonat alta bipenni 135 fraxinus, euvrtunt actas ad sidera pinus, robora nec cuneis et olentem scindere cedrum nec plaustris cessant vectare gementibus ornos. DE EVANDRI DOLORE GEMITUQUE (11.139-182) Et iam Fama volans, tanti praenuntia luctus, Evandrum Evandrique domos et moenia replet, polipt, quae modo victorem Latio Pallanta ferebat. 141 Arcades ad portas ruere et de more vetusto funereas rapuere faces; lucet via longo ordine flammarum et late discriminat agros. contra turba Phrygum veniens plangentia iungit 145 agmina. quae postquam matres succedere tectis viderunt, maestam incendunt clamoribus urbem. at non Evandrum potis est vis ulla tenere, sed venit in medios. feretro Pallante reposto procubuit super atque haeret lacrimansque gemensque, 150 et via vix tandem voci laxata dolore est: 'non haec, o Palla, dederas promissa parenti, cautius ut saevo velles te credere Marti. haud ignarus eram quantum nova gloria in armis et praedulce decus primo certamine posset. 155 primitiae iuvenis miserae bellique propinqui dura rudimenta, et nulli exaudita deorum vota precesque meae. tuque, o sanctissima coniunx, felix morte tua neque in hunc servata dolorem. contra ego vivendo vici mea fata, superstes 160 restarem ut genitor. Troum socia arma secutum obruerent Rutuli telis. animam ipse dedissem atque haec pompa domum me, non Pallanta, referret. nec vos arguerim, Teucri, nec foedera nec quas iunximus hospitio dextras: sors ista senectae 165 debita erat nostrae. quod si immatura manebat mors gnatum, caesis Volscorum milibus ante ducentem in Latium Teucros cecidisse iuvabit. quin ego non alio digner te funere, Palla, quam pius Aeneas et quam magni Phryges et quam 170 Tyrrhenique duces, Tyrrhenum exercitus omnis. magna tropaea ferunt quos dat tua dextera leto; tu quoque nunc stares immanis truncus in arvis, esset par aetas et idem si robur ab annis, Turne. sed infelix Teucros quid demoror armis? 175 vadite et haec memores regi mandata referte: quod vitam moror invisam Pallante perempto dextera causa tua est, Turnum gnatoque patrique quam debere vides. meritis vacat hic tibi solus fortunaeque locus. non vitae gaudia quaero, 180 nec fas, sed gnato manis perferre sub imos.' DE EXSEQUIIS TEUCRORUM RUTULORUMQUE (11.182-224) Aurora interea miseris mortalibus almam extulerat lucem referens opera atque labores: iam pater Aeneas, iam curvo in litore Tarchon constituere pyras. huc corpora quisque suorum 185 more tulere patrum, subiectisque ignibus atris conditur in tenebras altum caligine caelum. ter circum accensos cincti fulgentibus armis decurrere rogos, ter maestum funeris ignem lustravere in equis ululatusque ore dedere. 190 spargitur et tellus lacrimis, sparguntur et arma, it caelo clamorque virum clangorque tubarum. Onomat hic alii spolia occisis derepta Latinis coniciunt igni, galeas ensisque decoros frenaque ferventisque rotas; pars munera nota, 195 ipsorum clipeos et non felicia tela. multa boum circa mactantur corpora Morti, saetigerosque sues raptasque ex omnibus agris in flammam iugulant pecudes. tum litore toto ardentis spectant socios semustaque servant 11.200 busta, neque avelli possunt, nox umida donec invertit caelum stellis ardentibus aptum. Nec minus et miseri diversa in parte Latini innumeras struxere pyras, et corpora partim multa virum terrae infodiunt, avectaque partim 205 finitimos tollunt in agros urbique remittunt. cetera confusaeque ingentem caedis acervum nec numero nec honore cremant; tunc undique vasti certatim crebris conlucent ignibus agri. tertia lux gelidam caelo dimoverat umbram: 210 maerentes altum cinerem et confusa ruebant ossa focis tepidoque onerabant aggere terrae. iam vero in tectis, praedivitis urbe Latini, praecipuus fragor et longi pars maxima luctus. hic matres miseraeque nurus, hic cara sororum 215 pectora maerentum puerique parentibus orbi dirum exsecrantur bellum Turnique hymenaeos; ipsum armis ipsumque iubent decernere ferro, qui regnum Italiae et primos sibi poscat honores. ingravat haec saevus Drances solumque vocari 11.220 testatur, solum posci in certamina Turnum. multa simul contra variis sententia dictis pro Turno, et magnum reginae nomen obumbrat, multa virum meritis sustentat fama tropaeis. DE LATINI REGIS CONCILIO (11.225-295) Hos inter motus, medio in flagrante tumultu, 225 ecce super maesti magna Diomedis ab urbe legati responsa ferunt: nihil omnibus actum tantorum impensis operum, nil dona neque aurum nec magnas valuisse preces, alia arma Latinis quaerenda, aut pacem Troiano ab rege petendum. 230 deficit ingenti luctu rex ipse Latinus: fatalem Aenean manifesto numine ferri admonet ira deum tumulique ante ora recentes. ergo concilium magnum primosque suorum imperio accitos alta intra limina cogit. 235 olli convenere fluuntque ad regia plenis tecta viis. sedet in mediis et maximus aevo et primus sceptris haud laeta fronte Latinus. atque hic legatos Aetola ex urbe remissos quae referant fari iubet, et responsa reposcit 11.240 ordine cuncta suo. tum facta silentia linguis, et Venulus dicto parens ita farier infit: 'Vidimus, o cives, Diomedem Argivaque castra, atque iter emensi casus superavimus omnis, contigimusque manum qua concidit Ilia tellus. 245 ille urbem Argyripam patriae cognomine gentis victor Gargani condebat Iapygis agris. postquam introgressi et coram data copia fandi, munera praeferimus, nomen patriamque docemus, qui bellum intulerint, quae causa attraxerit Arpos. 250 auditis ille haec placido sic reddidit ore: "o fortunatae gentes, Saturnia regna, antiqui Ausonii, quae vos fortuna quietos sollicitat suadetque ignota lacessere bella? quicumque Iliacos ferro violavimus agros 255 mitto ea quae muris bellando exhausta sub altis, quos Simois premat ille viros, infanda per orbem supplicia et scelerum poenas expendimus omnes, vel Priamo miseranda manus; scit triste Minervae sidus et Euboicae cautes ultorque Caphereus. 11.260 militia ex illa diversum ad litus abacti, Atrides Protei Menelaus adusque columnas exsulat, Aetnaeos vidit Cyclopas Ulixes. regna Neoptolemi referam versosque penatis Idomenei? Libycone habitantis litore Locros? 265 ipse Mycenaeus magnorum ductor Achivum coniugis infandae prima inter limina dextra oppetiit, devictam Asiam subsedit adulter. invidisse deos, patriis ut redditus aris coniugium optatum et pulchram Calydona viderem? 270 nunc etiam horribili visu portenta sequuntur, et socii amissi petierunt aethera pennis fluminibusque vagantur aves heu, dira meorum supplicia. et scopulos lacrimosis vocibus implent. haec adeo ex illo mihi iam speranda fuerunt 275 tempore cum ferro caelestia corpora demens appetii et Veneris violavi vulnere dextram. ne vero, ne me ad talis impellite pugnas. nec mihi cum Teucris ullum post eruta bellum Pergama nec veterum memini laetorve malorum. 11.280 munera quae patriis ad me portatis ab oris vertite ad Aenean. stetimus tela aspera contra contulimusque manus: experto credite quantus in clipeum adsurgat, quo turbine torqueat hastam. si duo praeterea talis Idaea tulisset 285 terra viros, ultro Inachias venisset ad urbes Dardanus, et versis lugeret Graecia fatis. quidquid apud durae cessatum est moenia Troiae, Hectoris Aeneaeque manu victoria Graium haesit et in decimum vestigia rettulit annum. 290 ambo animis, ambo insignes praestantibus armis, hic pietate prior. coeant in foedera dextrae, qua datur; ast armis concurrant arma cavete." et responsa simul quae sint, rex optime, regis audisti et quae sit magno sententia bello.' 295 DE LATINI REGIS PROPOSITO (11.296-335) Vix ea legati, variusque per ora cucurrit Ausonidum turbata fremor, ceu saxa morantur cum rapidos amnis, fit clauso gurgite murmur vicinaeque fremunt ripae crepitantibus undis. ut primum placati animi et trepida ora quierunt, 300 praefatus divos solio rex infit ab alto: 'Ante equidem summa de re statuisse, Latini, et vellem et fuerat melius, non tempore tali cogere concilium, cum muros adsidet hostis. bellum importunum, cives, cum gente deorum 305 invictisque viris gerimus, quos nulla fatigant proelia nec victi possunt absistere ferro. spem si quam adscitis Aetolum habuistis in armis, ponite. spes sibi quisque; sed haec quam angusta videtis. cetera qua rerum iaceant perculsa ruina, 310 ante oculos interque manus sunt omnia vestras. nec quemquam incuso: potuit quae plurima virtus esse, fuit; toto certatum est corpore regni. nunc adeo quae sit dubiae sententia menti, expediam et paucis animos adhibete docebo. 315 est antiquus ager Tusco mihi proximus amni, longus in occasum, finis super usque Sicanos; Aurunci Rutulique serunt, et vomere duros exercent collis atque horum asperrima pascunt. haec omnis regio et celsi plaga pinea montis 320 cedat amicitiae Teucrorum, et foederis aequas dicamus leges sociosque in regna vocemus: considant, si tantus amor, et moenia condant. sin alios finis aliamque capessere gentem est animus possuntque solo decedere nostro, 325 bis denas Italo texamus robore navis; seu pluris complere valent, iacet omnis ad undam materies: ipsi numerumque modumque carinis praecipiant, nos aera, manus, navalia demus. praeterea, qui dicta ferant et foedera firment 330 centum oratores prima de gente Latinos ire placet pacisque manu praetendere ramos, munera portantis aurique eborisque talenta et sellam regni trabeamque insignia nostri. consulite in medium et rebus succurrite fessis.' 335 DE DRANCIS IMPETU (11.336-375) Tum Drances idem infensus, quem gloria Turni obliqua invidia stimulisque agitabat amaris, largus opum et lingua melior, sed frigida bello dextera, consiliis habitus non futtilis auctor, seditione potens (genus huic materna superbum 340 nobilitas dabat, incertum de patre ferebat, ) surgit et his onerat dictis atque aggerat iras: 'rem nulli obscuram nostrae nec vocis egentem consulis, o bone rex: cuncti se scire fatentur quid fortuna ferat populi, sed dicere mussant. 345 det libertatem fandi flatusque remittat, cuius ob auspicium infaustum moresque sinistros (dicam equidem, licet arma mihi mortemque minetur) lumina tot cecidisse ducum totamque videmus consedisse urbem luctu, dum Troia temptat 350 castra fugae fidens et caelum territat armis. unum etiam donis istis, quae plurima mitti Dardanidis dicique iubes, unum, optime regum, adicias, nec te ullius violentia vincat quin natam egregio genero dignisque hymenaeis 355 des pater, et pacem hanc aeterno foedere iungas. quod si tantus habet mentes et pectora terror, ipsum obtestemur veniamque oremus ab ipso: cedat, ius proprium regi patriaeque remittat. quid miseros totiens in aperta pericula civis 360 proicis, o Latio caput horum et causa malorum? nulla salus bello, pacem te poscimus omnes, Turne, simul pacis solum inviolabile pignus. primus ego, invisum quem tu tibi fingis (et esse nil moror,) en supplex venio. miserere tuorum, 365 pone animos et pulsus abi. sat funera fusi vidimus ingentis et desolavimus agros. aut, si fama movet, si tantum pectore robur concipis et si adeo dotalis regia cordi est, aude atque adversum fidens fer pectus in hostem. 370 scilicet ut Turno contingat regia coniunx, nos animae viles, inhumata infletaque turba, sternamur campis. etiam tu, si qua tibi vis, si patrii quid Martis habes, illum aspice contra qui vocat.' 375 DE TURNI VIOLENTO RESPONSO (11.376-444) Talibus exarsit dictis violentia Turni. dat gemitum rumpitque has imo pectore voces: 'larga quidem semper, Drance, tibi copia fandi tum cum bella manus poscunt, patribusque vocatis primus ades. sed non replenda est curia verbis, 380 quae tuto tibi magna volant, dum distinet hostem agger murorum nec inundant sanguine fossae. proinde tona eloquio (solitum tibi) meque timoris argue tu, Drance, quando tot stragis acervos Teucrorum tua dextra dedit, passimque tropaeis 385 insignis agros. possit quid vivida virtus experiare licet, nec longe scilicet hostes quaerendi nobis; circumstant undique muros. imus in adversos? quid cessas? an tibi Mavors ventosa in lingua pedibusque fugacibus istis 390 semper erit? pulsus ego? aut quisquam merito, foedissime, pulsum arguet, Iliaco tumidum qui crescere Thybrim sanguine et Evandri totam cum stirpe videbit procubuisse domum atque exutos Arcadas armis? 395 haud ita me experti Bitias et Pandarus ingens et quos mille die victor sub Tartara misi, inclusus muris hostilique aggere saeptus. nulla salus bello? capiti cane talia, demens, Dardanio rebusque tuis. proinde omnia magno 400 ne cessa turbare metu atque extollere viris gentis bis victae, contra premere arma Latini. nunc et Myrmidonum proceres Phrygia arma tremescunt, nunc et Tydides et Larisaeus Achilles, amnis et Hadriacas retro fugit Aufidus undas. 405 vel cum se pavidum contra mea iurgia fingit, artificis scelus, et formidine crimen acerbat. numquam animam talem dextra hac absiste moveri amittes: habitet tecum et sit pectore in isto. nunc ad te et tua magna, pater, consulta revertor. 410 si nullam nostris ultra spem ponis in armis, si tam deserti sumus et semel agmine verso funditus occidimus neque habet Fortuna regressum, oremus pacem et dextras tendamus inertis. quamquam o, si solitae quicquam virtutis adesset. 415 ille mihi ante alios fortunatusque laborum egregiusque animi, qui, ne quid tale videret, procubuit moriens et humum semel ore momordit. sin et opes nobis et adhuc intacta iuventus auxilioque urbes Italae populique supersunt, sin et Troianis cum multo gloria venit sanguine (sunt illis sua funera, parque per omnis tempestas) cur indecores in limine primo deficimus? cur ante tubam tremor occupat artus? multa dies variique labor mutabilis aevi rettulit in melius, multos alterna revisens lusit et in solido rursus Fortuna locavit. non erit auxilio nobis Aetolus et Arpi: at Messapus erit felixque Tolumnius et quos tot populi misere duces, nec parva sequetur gloria delectos Latio et Laurentibus agris. est et Volscorum egregia de gente Camilla agmen agens equitum et florentis aere catervas. quod si me solum Teucri in certamina poscunt idque placet tantumque bonis communibus obsto, non adeo has exosa manus Victoria fugit ut tanta quicquam pro spe temptare recusem. ibo animis contra, vel magnum praestet Achillem factaque Volcani manibus paria induat arma ille licet. vobis animam hanc soceroque Latino Turnus ego, haud ulli veterum virtute secundus, devovi. solum Aeneas vocat? et vocet oro; nec Drances potius, sive est haec ira deorum, morte luat, sive est virtus et gloria, tollat.' 420 425 430 435 440 DE AENEAE ADVENTU (11.445-497) Illi haec inter se dubiis de rebus agebant 11.445 certantes: castra Aeneas aciemque movebat. nuntius ingenti per regia tecta tumultu ecce ruit magnisque urbem terroribus implet: instructos acie Tiberino a flumine Teucros Tyrrhenamque manum totis descendere campis. 450 extemplo turbati animi concussaque vulgi pectora et arrectae stimulis haud mollibus irae. arma manu trepidi poscunt, fremit arma iuventus, flent maesti mussantque patres. hic undique clamor dissensu vario magnus se tollit in auras, 455 haud secus atque alto in luco cum forte catervae consedere avium, piscosove amne Padusae dant sonitum rauci per stagna loquacia cycni. 'immo,' ait 'o cives,' arrepto tempore Turnus, 'cogite concilium et pacem laudate sedentes; 11.460 illi armis in regna ruunt.' nec plura locutus corripuit sese et tectis citus extulit altis. 'tu, Voluse, armari Volscorum edice maniplis, duc' ait 'et Rutulos. equitem Messapus in armis, et cum fratre Coras latis diffundite campis. 465 pars aditus urbis firment turrisque capessant; cetera, qua iusso, mecum manus inferat arma.' Ilicet in muros tota discurritur urbe. concilium ipse pater et magna incepta Latinus deserit ac tristi turbatus tempore differt, 470 multaque se incusat qui non acceperit ultro Dardanium Aenean generumque asciverit urbi. praefodiunt alii portas aut saxa sudesque subvectant. bello dat signum rauca cruentum bucina. tum muros varia cinxere corona 475 matronae puerique, vocat labor ultimus omnis. nec non ad templum summasque ad Palladis arces subvehitur magna matrum regina caterva dona ferens, iuxtaque comes Lavinia virgo, causa mali tanti, oculos deiecta decoros. .480 succedunt matres et templum ture vaporant et maestas alto fundunt de limine voces: 'armipotens, praeses belli, Tritonia virgo, frange manu telum Phrygii praedonis, et ipsum pronum sterne solo portisque effunde sub altis.' 485 cingitur ipse furens certatim in proelia Turnus. iamque adeo rutilum thoraca indutus aenis horrebat squamis surasque incluserat auro, tempora nudus adhuc, laterique accinxerat ensem, fulgebatque alta decurrens aureus arce 490 exsultatque animis et spe iam praecipit hostem: qualis ubi abruptis fugit praesepia vinclis tandem liber equus, campoque potitus aperto aut ille in pastus armentaque tendit equarum aut adsuetus aquae perfundi flumine noto 495 emicat, arrectisque fremit cervicibus alte luxurians luduntque iubae per colla, per armos. DE TURNO ET CAMILLA (11.498-597) Obvia cui Volscorum acie comitante Camilla occurrit portisque ab equo regina sub ipsis desiluit, quam tota cohors imitata relictis ad terram defluxit equis; tum talia fatur: 'Turne, sui merito si qua est fiducia forti, audeo et Aeneadum promitto occurrere turmae solaque Tyrrhenos equites ire obvia contra. me sine prima manu temptare pericula belli, tu pedes ad muros subsiste et moenia serva.' Turnus ad haec oculos horrenda in virgine fixus: 'o decus Italiae virgo, quas dicere grates quasve referre parem? sed nunc, est omnia quando iste animus supra, mecum partire laborem. Aeneas, ut fama fidem missique reportant exploratores, equitum levia improbus arma praemisit, quaterent campos; ipse ardua montis per deserta iugo superans adventat ad urbem. furta paro belli convexo in tramite silvae, ut bivias armato obsidam milite fauces. tu Tyrrhenum equitem conlatis excipe signis; tecum acer Messapus erit turmaeque Latinae Tiburtique manus, ducis et tu concipe curam.' sic ait, et paribus Messapum in proelia dictis hortatur sociosque duces et pergit in hostem. Est curvo anfractu valles, accommoda fraudi armorumque dolis, quam densis frondibus atrum urget utrimque latus, tenuis quo semita ducit angustaeque ferunt fauces aditusque maligni. hanc super in speculis summoque in vertice montis planities ignota iacet tutique receptus, seu dextra laevaque velis occurrere pugnae sive instare iugis et grandia volvere saxa. 500 505 510 515 520 525 huc iuvenis nota fertur regione viarum 530 arripuitque locum et silvis insedit iniquis. Velocem interea superis in sedibus Opim, unam ex virginibus sociis sacraque caterva, compellabat et has tristis Latonia voces ore dabat: 'graditur bellum ad crudele Camilla, 535 o virgo, et nostris nequiquam cingitur armis, cara mihi ante alias. neque enim novus iste Dianae venit amor subitaque animum dulcedine movit. pulsus ob invidiam regno virisque superbas Priverno antiqua Metabus cum excederet urbe, 540 infantem fugiens media inter proelia belli sustulit exsilio comitem, matrisque vocavit nomine Casmillae mutata parte Camillam. ipse sinu prae se portans iuga longa petebat solorum nemorum: tela undique saeva premebant 545 et circumfuso volitabant milite Volsci. ecce fugae medio summis Amasenus abundans spumabat ripis, tantus se nubibus imber ruperat. ille innare parans infantis amore tardatur caroque oneri timet. omnia secum 550 versanti subito vix haec sententia sedit: telum immane manu valida quod forte gerebat bellator, solidum nodis et robore cocto, huic natam libro et silvestri subere clausam implicat atque habilem mediae circumligat hastae; 555 quam dextra ingenti librans ita ad aethera fatur: "alma, tibi hanc, nemorum cultrix, Latonia virgo, ipse pater famulam voveo; tua prima per auras tela tenens supplex hostem fugit. accipe, testor, diva tuam, quae nunc dubiis committitur auris." 560 dixit, et adducto contortum hastile lacerto immittit: sonuere undae, rapidum super amnem infelix fugit in iaculo stridente Camilla. at Metabus magna propius iam urgente caterva dat sese fluvio, atque hastam cum virgine victor 565 gramineo, donum Triviae, de caespite vellit. non illum tectis ullae, non moenibus urbes accepere neque ipse manus feritate dedisset, pastorum et solis exegit montibus aevum. hic natam in dumis interque horrentia lustra 570 armentalis equae mammis et lacte ferino nutribat teneris immulgens ubera labris. utque pedum primis infans vestigia plantis institerat, iaculo palmas armavit acuto spiculaque ex umero parvae suspendit et arcum. 575 pro crinali auro, pro longae tegmine pallae tigridis exuviae per dorsum a vertice pendent. tela manu iam tum tenera puerilia torsit et fundam tereti circum caput egit habena Strymoniamque gruem aut album deiecit olorem. 580 multae illam frustra Tyrrhena per oppida matres optavere nurum; sola contenta Diana aeternum telorum et virginitatis amorem intemerata colit. vellem haud correpta fuisset militia tali conata lacessere Teucros: 585 cara mihi comitumque foret nunc una mearum. verum age, quandoquidem fatis urgetur acerbis, labere, nympha, polo finisque invise Latinos, tristis ubi infausto committitur omine pugna. haec cape et ultricem pharetra deprome sagittam: 590 hac, quicumque sacrum violarit vulnere corpus, Tros Italusque, mihi pariter det sanguine poenas. post ego nube cava miserandae corpus et arma inspoliata feram tumulo patriaeque reponam.' dixit, at illa levis caeli delapsa per auras 595 insonuit nigro circumdata turbine corpus. DE EQUITUM PUGNA (11.597-647) At manus interea muris Troiana propinquat, Etruscique duces equitumque exercitus omnis compositi numero in turmas. fremit aequore toto insultans sonipes et pressis pugnat habenis 600 huc conversus et huc; tum late ferreus hastis horret ager campique armis sublimibus ardent. nec non Messapus contra celeresque Latini et cum fratre Coras et virginis ala Camillae adversi campo apparent, hastasque reductis 605 protendunt longe dextris et spicula vibrant, adventusque virum fremitusque ardescit equorum. iamque intra iactum teli progressus uterque substiterat: subito erumpunt clamore furentisque exhortantur equos, fundunt simul undique tela 610 crebra nivis ritu, caelumque obtexitur umbra. continuo adversis Tyrrhenus et acer Aconteus conixi incurrunt hastis primique ruinam dant sonitu ingenti perfractaque quadripedantum pectora pectoribus rumpunt; excussus Aconteus 615 fulminis in morem aut tormento ponderis acti praecipitat longe et vitam dispergit in auras. Extemplo turbatae acies, versique Latini reiciunt parmas et equos ad moenia vertunt; Troes agunt, princeps turmas inducit Asilas. 620 iamque propinquabant portis rursusque Latini clamorem tollunt et mollia colla reflectunt; hi fugiunt penitusque datis referuntur habenis. qualis ubi alterno procurrens gurgite pontus nunc ruit ad terram scopulosque superiacit unda 625 spumeus extremamque sinu perfundit harenam, nunc rapidus retro atque aestu revoluta resorbens saxa fugit litusque vado labente relinquit: bis Tusci Rutulos egere ad moenia versos, bis reiecti armis respectant terga tegentes. 630 tertia sed postquam congressi in proelia totas implicuere inter se acies legitque virum vir, tum vero et gemitus morientum et sanguine in alto armaque corporaque et permixti caede virorum semianimes volvuntur equi, pugna aspera surgit. 635 Orsilochus Remuli, quando ipsum horrebat adire, hastam intorsit equo ferrumque sub aure reliquit; quo sonipes ictu furit arduus altaque iactat vulneris impatiens arrecto pectore crura, volvitur ille excussus humi. Catillus Iollan 640 ingentemque animis, ingentem corpore et armis deicit Herminium, nudo cui vertice fulva caesaries nudique umeri nec vulnera terrent; tantus in arma patet. latos huic hasta per armos acta tremit duplicatque virum transfixa dolore. 645 funditur ater ubique cruor; dant funera ferro certantes pulchramque petunt per vulnera mortem. DE CAMILLAE REBUS GESTIS (11.648-724) At medias inter caedes exsultat Amazon unum exserta latus pugnae, pharetrata Camilla, et nunc lenta manu spargens hastilia denset, 650 nunc validam dextra rapit indefessa bipennem; aureus ex umero sonat arcus et arma Dianae. illa etiam, si quando in tergum pulsa recessit, spicula converso fugientia derigit arcu. at circum lectae comites, Larinaque virgo 655 Tullaque et aeratam quatiens Tarpeia securim, Italides, quas ipsa decus sibi dia Camilla delegit pacisque bonas bellique ministras: quales Threiciae cum flumina Thermodontis pulsant et pictis bellantur Amazones armis, 660 seu circum Hippolyten seu cum se Martia curru Penthesilea refert, magnoque ululante tumultu feminea exsultant lunatis agmina peltis. Quem telo primum, quem postremum, aspera virgo, deicis? aut quot humi morientia corpora fundis? 665 Eunaeum Clytio primum patre, cuius apertum adversi longa transverberat abiete pectus. sanguinis ille vomens rivos cadit atque cruentam mandit humum moriensque suo se in vulnere versat. tum Lirim Pagasumque super, quorum alter habenas 670 suffosso revolutus equo dum colligit, alter dum subit ac dextram labenti tendit inermem, praecipites pariterque ruunt. his addit Amastrum Hippotaden, sequiturque incumbens eminus hasta Tereaque Harpalycumque et Demophoonta Chromimque; quotque emissa manu contorsit spicula virgo, tot Phrygii cecidere viri. procul Ornytus armis ignotis et equo venator Iapyge fertur, cui pellis latos umeros erepta iuvenco pugnatori operit, caput ingens oris hiatus 680 et malae texere lupi cum dentibus albis, agrestisque manus armat sparus; ipse catervis vertitur in mediis et toto vertice supra est. hunc illa exceptum (neque enim labor agmine verso ) traicit et super haec inimico pectore fatur: 685 'silvis te, Tyrrhene, feras agitare putasti? advenit qui vestra dies muliebribus armis verba redargueret. nomen tamen haud leve patrum manibus hoc referes, telo cecidisse Camillae.' Protinus Orsilochum et Buten, duo maxima Teucrum 690 corpora, sed Buten aversum cuspide fixit loricam galeamque inter, qua colla sedentis lucent et laevo dependet parma lacerto; Orsilochum fugiens magnumque agitata per orbem eludit gyro interior sequiturque sequentem; 695 tum validam perque arma viro perque ossa securim altior exsurgens oranti et multa precanti congeminat; vulnus calido rigat ora cerebro. incidit huic subitoque aspectu territus haesit Appenninicolae bellator filius Auni, 700 haud Ligurum extremus, dum fallere fata sinebant. isque ubi se nullo iam cursu evadere pugnae posse neque instantem reginam avertere cernit, consilio versare dolos ingressus et astu incipit haec: 'quid tam egregium, si femina forti 705 fidis equo? dimitte fugam et te comminus aequo mecum crede solo pugnaeque accinge pedestri: iam nosces ventosa ferat cui gloria fraudem.' dixit, at illa furens acrique accensa dolore tradit equum comiti paribusque resistit in armis 710 ense pedes nudo puraque interrita parma. at iuvenis vicisse dolo ratus avolat ipse haud mora, conversisque fugax aufertur habenis quadripedemque citum ferrata calce fatigat. 'vane Ligus frustraque animis elate superbis, 715 nequiquam patrias temptasti lubricus artis, nec fraus te incolumem fallaci perferet Auno.' haec fatur virgo, et pernicibus ignea plantis transit equum cursu frenisque adversa prehensis congreditur poenasque inimico ex sanguine sumit: 720 quam facile accipiter saxo sacer ales ab alto consequitur pennis sublimem in nube columbam comprensamque tenet pedibusque eviscerat uncis: tum cruor et vulsae labuntur ab aethere plumae. DE TARCONTIS VIRTUTE (11.725-758) At non haec nullis hominum sator atque deorum 725 observans oculis summo sedet altus Olympo. Tyrrhenum genitor Tarchonem in proelia saeva suscitat et stimulis haud mollibus inicit iras. ergo inter caedes cedentiaque agmina Tarchon fertur equo variisque instigat vocibus alas 730 nomine quemque vocans, reficitque in proelia pulsos. 'quis metus, o numquam dolituri, o semper inertes Tyrrheni, quae tanta animis ignavia venit? femina palantis agit atque haec agmina vertit. quo ferrum quidve haec gerimus tela inrita dextris? 735 at non in Venerem segnes nocturnaque bella, aut ubi curva choros indixit tibia Bacchi. exspectate dapes et plenae pocula mensae (hic amor, hoc studium) dum sacra secundus haruspex nuntiet ac lucos vocet hostia pinguis in altos.' 740 haec effatus equum in medios moriturus et ipse concitat, et Venulo adversum se turbidus infert dereptumque ab equo dextra complectitur hostem et gremium ante suum multa vi concitus aufert. tollitur in caelum clamor cunctique Latini 745 convertere oculos. volat igneus aequore Tarchon arma virumque ferens; tum summa ipsius ab hasta defringit ferrum et partis rimatur apertas, qua vulnus letale ferat; contra ille repugnans sustinet a iugulo dextram et vim viribus exit. Polip 750 utque volans alte raptum cum fulva draconem fert aquila implicuitque pedes atque unguibus haesit, saucius at serpens sinuosa volumina versat arrectisque horret squamis et sibilat ore arduus insurgens, illa haud minus urget obunco 755 luctantem rostro, simul aethera verberat alis: haud aliter praedam Tiburtum ex agmine Tarchon portat ovans. ducis exemplum eventumque secuti Maeonidae incurrunt. DE CAMILLA AB ARRUNTE VULNERATA Tum fatis debitus Arruns velocem iaculo et multa prior arte Camillam circuit, et quae sit fortuna facillima temptat. 760 qua se cumque furens medio tulit agmine virgo, hac Arruns subit et tacitus vestigia lustrat; qua victrix redit illa pedemque ex hoste reportat, hac iuvenis furtim celeris detorquet habenas. hos aditus iamque hos aditus omnemque pererrat 765 undique circuitum et certam quatit improbus hastam. Forte sacer Cybelo Chloreus olimque sacerdos insignis longe Phrygiis fulgebat in armis spumantemque agitabat equum, quem pellis aenis in plumam squamis auro conserta tegebat. 770 ipse peregrina ferrugine clarus et ostro spicula torquebat Lycio Gortynia cornu; aureus ex umeris erat arcus et aurea vati cassida; tum croceam chlamydemque sinusque crepantis carbaseos fulvo in nodum collegerat auro 775 pictus acu tunicas et barbara tegmina crurum. hunc virgo, sive ut templis praefigeret arma Troia, captivo sive ut se ferret in auro venatrix, unum ex omni certamine pugnae 780 caeca sequebatur totumque incauta per agmen femineo praedae et spoliorum ardebat amore, telum ex insidiis cum tandem tempore capto concitat et superos Arruns sic voce precatur: 'summe deum, sancti custos Soractis Apollo, 785 quem primi colimus, cui pineus ardor acervo pascitur, et medium freti pietate per ignem cultores multa premimus vestigia pruna, da, pater, hoc nostris aboleri dedecus armis, omnipotens. non exuvias pulsaeve tropaeum 790 virginis aut spolia ulla peto, mihi cetera laudem facta ferent; haec dira meo dum vulnere pestis pulsa cadat, patrias remeabo inglorius urbes.' Audiit et voti Phoebus succedere partem mente dedit, partem volucris dispersit in auras: 795 sterneret ut subita turbatam morte Camillam adnuit oranti; reducem ut patria alta videret non dedit, inque Notos vocem vertere procellae. ergo ut missa manu sonitum dedit hasta per auras, convertere animos acris oculosque tulere 800 cuncti ad reginam Volsci. nihil ipsa nec aurae nec sonitus memor aut venientis ab aethere teli, hasta sub exsertam donec perlata papillam haesit virgineumque alte bibit acta cruorem. DE CAMILLAE MORTE (11.805-835) concurrunt trepidae comites dominamque ruentem 805 suscipiunt. fugit ante omnis exterritus Arruns laetitia mixtoque metu, nec iam amplius hastae credere nec telis occurrere virginis audet. ac velut ille, prius quam tela inimica sequantur, continuo in montis sese avius abdidit altos 810 occiso pastore lupus magnove iuvenco, conscius audacis facti, caudamque remulcens subiecit pavitantem utero silvasque petivit: haud secus ex oculis se turbidus abstulit Arruns contentusque fuga mediis se immiscuit armis. 815 illa manu moriens telum trahit, ossa sed inter ferreus ad costas alto stat vulnere mucro. labitur exsanguis, labuntur frigida leto lumina, purpureus quondam color ora reliquit. tum sic exspirans Accam ex aequalibus unam 820 adloquitur, fida ante alias quae sola Camillae quicum partiri curas, atque haec ita fatur: 'hactenus, Acca soror, potui: nunc vulnus acerbum conficit, et tenebris nigrescunt omnia circum. effuge et haec Turno mandata novissima perfer: 825 succedat pugnae Troianosque arceat urbe. iamque vale.' simul his dictis linquebat habenas ad terram non sponte fluens. tum frigida toto paulatim exsolvit se corpore, lentaque colla et captum leto posuit caput, arma relinquens, 830 vitaque cum gemitu fugit indignata sub umbras. tum vero immensus surgens ferit aurea clamor sidera: deiecta crudescit pugna Camilla; incurrunt densi simul omnis copia Teucrum Tyrrhenique duces Evandrique Arcades alae. 835 DE DIANAE ULTIONE (11.836-867) At Triviae custos iamdudum in montibus Opis alta sedet summis spectatque interrita pugnas. utque procul medio iuvenum in clamore furentum prospexit tristi mulcatam morte Camillam, ingemuitque deditque has imo pectore voces: 840 'heu nimium, virgo, nimium crudele luisti supplicium Teucros conata lacessere bello. nec tibi desertae in dumis coluisse Dianam profuit aut nostras umero gessisse pharetras. non tamen indecorem tua te regina reliquit 845 extrema iam in morte, neque hoc sine nomine letum per gentis erit aut famam patieris inultae. nam quicumque tuum violavit vulnere corpus morte luet merita.' fuit ingens monte sub alto regis Dercenni terreno ex aggere bustum 850 antiqui Laurentis opacaque ilice tectum; hic dea se primum rapido pulcherrima nisu sistit et Arruntem tumulo speculatur ab alto. ut vidit fulgentem armis ac vana tumentem, 'cur' inquit 'diversus abis? huc derige gressum, 855 huc periture veni, capias ut digna Camillae praemia. tune etiam telis moriere Dianae?' dixit, et aurata volucrem Threissa sagittam deprompsit pharetra cornuque infensa tetendit et duxit longe, donec curvata coirent 860 inter se capita et manibus iam tangeret aequis, laeva aciem ferri, dextra nervoque papillam. extemplo teli stridorem aurasque sonantis audiit una Arruns haesitque in corpore ferrum. illum exspirantem socii atque extrema gementem 865 obliti ignoto camporum in pulvere linquunt; Opis ad aetherium pennis aufertur Olympum. DE LATINIS FUGATIS (11.868-895) Prima fugit domina amissa levis ala Camillae, turbati fugiunt Rutuli, fugit acer Atinas, disiectique duces desolatique manipli 870 tuta petunt et equis aversi ad moenia tendunt. nec quisquam instantis Teucros letumque ferentis sustentare valet telis aut sistere contra, sed laxos referunt umeris languentibus arcus, quadripedumque putrem cursu quatit ungula campum. volvitur ad muros caligine turbidus atra pulvis, et e speculis percussae pectora matres femineum clamorem ad caeli sidera tollunt. qui cursu portas primi inrupere patentis, hos inimica super mixto premit agmine turba, 880 nec miseram effugiunt mortem, sed limine in ipso, moenibus in patriis atque inter tuta domorum confixi exspirant animas. pars claudere portas, nec sociis aperire viam nec moenibus audent accipere orantis, oriturque miserrima caedes 885 defendentum armis aditus inque arma ruentum. exclusi ante oculos lacrimantumque ora parentum pars in praecipitis fossas urgente ruina volvitur, immissis pars caeca et concita frenis arietat in portas et duros obice postis. 890 ipsae de muris summo certamine matres (monstrat amor verus patriae), ut videre Camillam tela manu trepidae iaciunt ac robore duro stipitibus ferrum sudibusque imitantur obustis praecipites, primaeque mori pro moenibus ardent. 895 DE AENEA ET TURNO (11.896-915) Interea Turnum in silvis saevissimus implet nuntius et iuveni ingentem fert Acca tumultum: deletas Volscorum acies, cecidisse Camillam, ingruere infensos hostis et Marte secundo omnia corripuisse, metum iam ad moenia ferri. ille furens (et saeva Iovis sic numina poscunt ) deserit obsessos collis, nemora aspera linquit. vix e conspectu exierat campumque tenebat, cum pater Aeneas saltus ingressus apertos exsuperatque iugum silvaque evadit opaca. sic ambo ad muros rapidi totoque feruntur agmine nec longis inter se passibus absunt; ac simul Aeneas fumantis pulvere campos prospexit longe Laurentiaque agmina vidit, et saevum Aenean agnovit Turnus in armis adventumque pedum flatusque audivit equorum. continuoque ineant pugnas et proelia temptent, ni roseus fessos iam gurgite Phoebus Hibero tingat equos noctemque die labente reducat. considunt castris ante urbem et moenia vallant. 900 905 910 915 LIBER XII DE TURNO ET REGE LATINO (12.1-53) - DE REGINA AMATA ET TURNO (12.54-80) - DE TURNI ARMIS (12.81-112) - DE CAMPO AD CERTAMEN (12.113-133) - DE IUNONE ET IUTURNA (12.134-160) - DE FOEDERE FIRMATO (12.161-215) - DE IUTURNAE INTERVENTU CONTRA FOEDUS (12.216-243) - DE PUGNA RENOVATA (12.244-323) - DE TURNI REBUS GESTIS (12.324-383) - DE AENEA A VENERE MATRE SANATO (12.383-440) - DE AENEAE REDITU (12.441467) - DE IUTURNAE DOLO (12.468-499) - DE AENEAE ET TURNI CAEDIBUS (12.500-553) - DE URBE OBSESSA (12.554-592) - DE REGINAE AMATAE VOLUNTARIA MORTE (12.593-649) - DE SACIS NUNTIO (12.650-680) - DE AENEAE ET TURNI SINGULARI CERTAMINE (12.681-726) - DE TURNI FUGA (12.727-790) - DE IUNONE PACATA (12.791842) - DE IUTURNAE LUCTU (12.843-886) - DE TURNI MORTE (12.887-952) DE TURNO ET REGE LATINO (12.1-53) Turnus ut infractos adverso Marte Latinos defecisse videt, sua nunc promissa reposci, se signari oculis, ultro implacabilis ardet attollitque animos. Poenorum qualis in arvis saucius ille gravi venantum vulnere pectus 5 tum demum movet arma leo, gaudetque comantis excutiens cervice toros fixumque latronis LIBRO XII impavidus frangit telum et fremit ore cruento: haud secus accenso gliscit violentia Turno. tum sic adfatur regem atque ita turbidus infit: 10 'nulla mora in Turno; nihil est quod dicta retractent ignavi Aeneadae, nec quae pepigere recusent: congredior. fer sacra, pater, et concipe foedus. aut hac Dardanium dextra sub Tartara mittam desertorem Asiae (sedeant spectentque Latini), 15 et solus ferro crimen commune refellam, aut habeat victos, cedat Lavinia coniunx.' Olli sedato respondit corde Latinus: 'o praestans animi iuvenis, quantum ipse feroci virtute exsuperas, tanto me impensius aequum est 20 consulere atque omnis metuentem expendere casus. sunt tibi regna patris Dauni, sunt oppida capta multa manu, nec non aurumque animusque Latino est; sunt aliae innuptae Latio et Laurentibus arvis nec genus indecores. sine me haec haud mollia fatu 25 sublatis aperire dolis, simul hoc animo hauri: me natam nulli veterum sociare procorum fas erat, idque omnes divique hominesque canebant. victus amore tui, cognato sanguine victus coniugis et maestae lacrimis, vincla omnia rupi; 30 promissam eripui genero, arma impia sumpsi. ex illo qui me casus, quae, Turne, sequantur bella, vides, quantos primus patiare labores. bis magna victi pugna vix urbe tuemur spes Italas; recalent nostro Thybrina fluenta 35 sanguine adhuc campique ingentes ossibus albent. quo referor totiens? quae mentem insania mutat? si Turno exstincto socios sum ascire paratus, cur non incolumi potius certamina tollo? quid consanguinei Rutuli, quid cetera dicet 40 Italia, ad mortem si te ( fors dicta refutet.) prodiderim, natam et conubia nostra petentem? respice res bello varias, miserere parentis longaevi, quem nunc maestum patria Ardea longe dividit.' haudquaquam dictis violentia Turni 45 flectitur; exsuperat magis aegrescitque medendo. ut primum fari potuit, sic institit ore: 'quam pro me curam geris, hanc precor, optime, pro me deponas letumque sinas pro laude pacisci. et nos tela, pater, ferrumque haud debile dextra 50 spargimus, et nostro sequitur de vulnere sanguis. longe illi dea mater erit, quae nube fugacem feminea tegat et vanis sese occulat umbris.' DE REGINA AMATA ET TURNO (12.54-80) At regina nova pugnae conterrita sorte flebat et ardentem generum moritura tenebat: 55 'Turne, per has ego te lacrimas, per si quis Amatae tangit honos animum: spes tu nunc una, senectae tu requies miserae, decus imperiumque Latini te penes, in te omnis domus inclinata recumbit. unum oro: desiste manum committere Teucris. 60 qui te cumque manent isto certamine casus et me, Turne, manent; simul haec invisa relinquam lumina nec generum Aenean captiva videbo.' accepit vocem lacrimis Lavinia matris flagrantis perfusa genas, cui plurimus ignem 65 subiecit rubor et calefacta per ora cucurrit. Indum sanguineo veluti violaverit ostro si quis ebur, aut mixta rubent ubi lilia multa alba rosa, talis virgo dabat ore colores. illum turbat amor figitque in virgine vultus; 70 ardet in arma magis paucisque adfatur Amatam: 'ne, quaeso, ne me lacrimis neve omine tanto prosequere in duri certamina Martis euntem, o mater; neque enim Turno mora libera mortis. nuntius haec, Idmon, Phrygio mea dicta tyranno 75 haud placitura refer. cum primum crastina caelo puniceis invecta rotis Aurora rubebit, non Teucros agat in Rutulos, Teucrum arma quiescant et Rutuli; nostro dirimamus sanguine bellum, illo quaeratur coniunx Lavinia campo.' 80 DE TURNI ARMIS (12.81-112) Haec ubi dicta dedit rapidusque in tecta recessit, poscit equos gaudetque tuens ante ora frementis, Pilumno quos ipsa decus dedit Orithyia, qui candore nives anteirent, cursibus auras. circumstant properi aurigae manibusque lacessunt 85 pectora plausa cavis et colla comantia pectunt. ipse dehinc auro squalentem alboque orichalco circumdat loricam umeris, simul aptat habendo ensemque clipeumque et rubrae cornua cristae, ensem quem Dauno ignipotens deus ipse parenti 90 fecerat et Stygia candentem tinxerat unda. exim quae mediis ingenti adnixa columnae aedibus astabat, validam vi corripit hastam, Actoris Aurunci spolium, quassatque trementem vociferans: 'nunc, o numquam frustrata vocatus 95 hasta meos, nunc tempus adest: te maximus Actor, te Turni nunc dextra gerit; da sternere corpus loricamque manu valida lacerare revulsam semiviri Phrygis et foedare in pulvere crinis vibratos calido ferro murraque madentis.' 100 his agitur furiis, totoque ardentis ab ore scintillae absistunt, oculis micat acribus ignis, mugitus veluti cum prima in proelia taurus terrificos ciet aut irasci in cornua temptat arboris obnixus trunco, ventosque lacessit 105 ictibus aut sparsa ad pugnam proludit harena. Nec minus interea maternis saevus in armis Aeneas acuit Martem et se suscitat ira, oblato gaudens componi foedere bellum. tum socios maestique metum solatur Iuli 110 fata docens, regique iubet responsa Latino certa referre viros et pacis dicere leges. DE CAMPO AD CERTAMEN PARATO (12.113-133) Postera vix summos spargebat lumine montis orta dies, cum primum alto se gurgite tollunt Solis equi lucemque elatis naribus efflant: 115 campum ad certamen magnae sub moenibus urbis dimensi Rutulique viri Teucrique parabant in medioque focos et dis communibus aras gramineas. alii fontemque ignemque ferebant velati limo et verbena tempora vincti. 120 procedit legio Ausonidum, pilataque plenis agmina se fundunt portis. hinc Troius omnis Tyrrhenusque ruit variis exercitus armis, haud secus instructi ferro quam si aspera Martis pugna vocet. nec non mediis in milibus ipsi 125 ductores auro volitant ostroque superbi, et genus Assaraci Mnestheus et fortis Asilas et Messapus equum domitor, Neptunia proles; utque dato signo spatia in sua quisque recessit, defigunt tellure hastas et scuta reclinant. 130 tum studio effusae matres et vulgus inermum invalidique senes turris ac tecta domorum obsedere, alii portis sublimibus astant. DE IUNONE ET IUTURNA (12.134-160) At Iuno ex summo qui nunc Albanus habetur; (tum neque nomen erat neque honos aut gloria monti) 135 prospiciens tumulo campum aspectabat et ambas Laurentum Troumque acies urbemque Latini. extemplo Turni sic est adfata sororem diva deam, stagnis quae fluminibusque sonoris praesidet (hunc illi rex aetheris altus honorem 140 Iuppiter erepta pro virginitate sacravit): 'nympha, decus fluviorum, animo gratissima nostro, scis ut te cunctis unam, quaecumque Latinae magnanimi Iovis ingratum ascendere cubile, praetulerim caelique libens in parte locarim: 145 disce tuum, ne me incuses, Iuturna, dolorem. qua visa est Fortuna pati Parcaeque sinebant cedere res Latio, Turnum et tua moenia texi; nunc iuvenem imparibus video concurrere fatis, Parcarumque dies et vis inimica propinquat. 150 non pugnam aspicere hanc oculis, non foedera possum. tu pro germano si quid praesentius audes, perge; decet. forsan miseros meliora sequentur.' vix ea, cum lacrimas oculis Iuturna profundit terque quaterque manu pectus percussit honestum. 155 'non lacrimis hoc tempus' ait Saturnia Iuno: 'accelera et fratrem, si quis modus, eripe morti; aut tu bella cie conceptumque excute foedus. auctor ego audendi.' sic exhortata reliquit incertam et tristi turbatam vulnere mentis. 160 DE FOEDERE PACTO (12.161-215) Interea reges ingenti mole Latinus quadriiugo vehitur curru cui tempora circum aurati bis sex radii fulgentia cingunt, Solis avi specimen, bigis it Turnus in albis, bina manu lato crispans hastilia ferro. 165 hinc pater Aeneas, Romanae stirpis origo, sidereo flagrans clipeo et caelestibus armis et iuxta Ascanius, magnae spes altera Romae, procedunt castris, puraque in veste sacerdos saetigeri fetum suis intonsamque bidentem 170 attulit admovitque pecus flagrantibus aris. illi ad surgentem conversi lumina solem dant fruges manibus salsas et tempora ferro summa notant pecudum, paterisque altaria libant. Tum pius Aeneas stricto sic ense precatur: 175 'esto nunc Sol testis et haec mihi terra vocanti, quam propter tantos potui perferre labores, et pater omnipotens et tu Saturnia coniunx iam melior, iam, diva, precor, tuque inclute Mavors, cuncta tuo qui bella, pater, sub numine torques; 180 fontisque fluviosque voco, quaeque aetheris alti religio et quae caeruleo sunt numina ponto: cesserit Ausonio si fors victoria Turno, convenit Evandri victos discedere ad urbem, cedet Iulus agris, nec post arma ulla rebelles 185 Aeneadae referent ferrove haec regna lacessent. sin nostrum adnuerit nobis victoria Martem ut potius reor et potius di numine firment, non ego nec Teucris Italos parere iubebo nec mihi regna peto: paribus se legibus ambae 190 invictae gentes aeterna in foedera mittant. sacra deosque dabo; socer arma Latinus habeto, imperium sollemne socer; mihi moenia Teucri constituent urbique dabit Lavinia nomen.' Sic prior Aeneas, sequitur sic deinde Latinus 195 suspiciens caelum, tenditque ad sidera dextram: 'haec eadem, Aenea, terram, mare, sidera, iuro Latonaeque genus duplex Ianumque bifrontem, vimque deum infernam et duri sacraria Ditis; audiat haec genitor qui foedera fulmine sancit. 200 tango aras, medios ignis et numina testor: nulla dies pacem hanc Italis nec foedera rumpet, quo res cumque cadent; nec me vis ulla volentem avertet, non, si tellurem effundat in undas diluvio miscens caelumque in Tartara solvat, 205 ut sceptrum hoc' dextra sceptrum nam forte gerebat 'numquam fronde levi fundet virgulta nec umbras, cum semel in silvis imo de stirpe recisum matre caret posuitque comas et bracchia ferro, olim arbos, nunc artificis manus aere decoro 210 inclusit patribusque dedit gestare Latinis.' talibus inter se firmabant foedera dictis conspectu in medio procerum. tum rite sacratas in flammam iugulant pecudes et viscera vivis eripiunt, cumulantque oneratis lancibus aras. 215 DE IUTURNAE INTERVENTU CONTRA FOEDUS (12.216-243) At vero Rutulis impar ea pugna videri iamdudum et vario misceri pectora motu, tum magis ut propius cernunt non viribus aequos. adiuvat incessu tacito progressus et aram suppliciter venerans demisso lumine Turnus 220 pubentesque genae et iuvenali in corpore pallor. quem simul ac Iuturna soror crebrescere vidit sermonem et vulgi variare labantia corda, in medias acies formam adsimulata Camerti, cui genus a proavis ingens clarumque paternae 225 nomen erat virtutis, et ipse acerrimus armis, in medias dat sese acies haud nescia rerum rumoresque serit varios ac talia fatur: 'non pudet, o Rutuli, pro cunctis talibus unam obiectare animam? numerone an viribus aequi 230 non sumus? en, omnes et Troes et Arcades hi sunt, fatalisque manus, infensa Etruria Turno: vix hostem, alterni si congrediamur, habemus. ille quidem ad superos, quorum se devovet aris, succedet fama vivusque per ora feretur; 235 nos patria amissa dominis parere superbis cogemur, qui nunc lenti consedimus arvis.' Talibus incensa est iuvenum sententia dictis iam magis atque magis, serpitque per agmina murmur: ipsi Laurentes mutati ipsique Latini. 240 qui sibi iam requiem pugnae rebusque salutem sperabant, nunc arma volunt foedusque precantur infectum et Turni sortem miserantur iniquam. DE PUGNA RENOVATA (12.244-323) his aliud maius Iuturna adiungit et alto dat signum caelo, quo non praesentius ullum 245 turbavit mentes Italas monstroque fefellit. namque volans rubra fulvus Iovis ales in aethra litoreas agitabat avis turbamque sonantem agminis aligeri, subito cum lapsus ad undas cycnum excellentem pedibus rapit improbus uncis. 250 arrexere animos Itali, cunctaeque volucres convertunt clamore fugam (mirabile visu), aetheraque obscurant pennis hostemque per auras facta nube premunt, donec vi victus et ipso pondere defecit praedamque ex unguibus ales 255 proiecit fluvio, penitusque in nubila fugit. Tum vero augurium Rutuli clamore salutant expediuntque manus, primusque Tolumnius augur 'hoc erat, hoc votis' inquit 'quod saepe petivi. accipio agnoscoque deos; me, me duce ferrum 260 corripite, o miseri, quos improbus advena bello territat invalidas ut avis, et litora vestra vi populat. petet ille fugam penitusque profundo vela dabit. vos unanimi densete catervas et regem vobis pugna defendite raptum.' 265 dixit, et adversos telum contorsit in hostis procurrens; sonitum dat stridula cornus et auras certa secat. simul hoc, simul ingens clamor et omnes turbati cunei calefactaque corda tumultu. hasta volans, ut forte novem pulcherrima fratrum 270 corpora constiterant contra, quos fida crearat una tot Arcadio coniunx Tyrrhena Gylippo, horum unum ad medium, teritur qua sutilis alvo balteus et laterum iuncturas fibula mordet, egregium forma iuvenem et fulgentibus armis, 275 transadigit costas fulvaque effundit harena. at fratres, animosa phalanx accensaque luctu, pars gladios stringunt manibus, pars missile ferrum corripiunt caecique ruunt. quos agmina contra procurrunt Laurentum, hinc densi rursus inundant 280 Troes Agyllinique et pictis Arcades armis: sic omnis amor unus habet decernere ferro. diripuere aras, it toto turbida caelo tempestas telorum ac ferreus ingruit imber, craterasque focosque ferunt. fugit ipse Latinus 285 pulsatos referens infecto foedere divos. infrenant alii currus aut corpora saltu subiciunt in equos et strictis ensibus adsunt. Messapus regem regisque insigne gerentem Tyrrhenum Aulesten, avidus confundere foedus, 290 adverso proterret equo; ruit ille recedens et miser oppositis a tergo involvitur aris in caput inque umeros. at fervidus advolat hasta Messapus teloque orantem multa trabali desuper altus equo graviter ferit atque ita fatur: 295 'hoc habet, haec melior magnis data victima divis.' concurrunt Itali spoliantque calentia membra. obvius ambustum torrem Corynaeus ab ara corripit et venienti Ebyso plagamque ferenti occupat os flammis: olli ingens barba reluxit 300 nidoremque ambusta dedit. super ipse secutus caesariem laeva turbati corripit hostis impressoque genu nitens terrae applicat ipsum; sic rigido latus ense ferit. Podalirius Alsum pastorem primaque acie per tela ruentem 305 ense sequens nudo superimminet; ille securi adversi frontem mediam mentumque reducta dissicit et sparso late rigat arma cruore. olli dura quies oculos et ferreus urget somnus, in aeternam conduntur lumina noctem. 310 At pius Aeneas dextram tendebat inermem nudato capite atque suos clamore vocabat: 'quo ruitis? quaeve ista repens discordia surgit? o cohibete iras. ictum iam foedus et omnes compositae leges. mihi ius concurrere soli; 315 me sinite atque auferte metus. ego foedera faxo firma manu; Turnum debent haec iam mihi sacra.' has inter voces, media inter talia verba ecce viro stridens alis adlapsa sagitta est, incertum qua pulsa manu, quo turbine adacta, 320 quis tantam Rutulis laudem, casusne deusne, attulerit; pressa est insignis gloria facti, nec sese Aeneae iactavit vulnere quisquam. DE TURNI REBUS GESTIS (12.324-383) Turnus ut Aenean cedentem ex agmine vidit turbatosque duces, subita spe fervidus ardet; poscit equos atque arma simul, saltuque superbus emicat in currum et manibus molitur habenas. multa virum volitans dat fortia corpora leto. seminecis volvit multos: aut agmina curru proterit aut raptas fugientibus ingerit hastas. 325 330 qualis apud gelidi cum flumina concitus Hebri sanguineus Mavors clipeo increpat atque furentis bella movens immittit equos, illi aequore aperto ante Notos Zephyrumque volant, gemit ultima pulsu Thraca pedum circumque atrae Formidinis ora onom 335 Iraeque Insidiaeque, dei comitatus, aguntur: talis equos alacer media inter proelia Turnus fumantis sudore quatit, miserabile caesis hostibus insultans; spargit rapida ungula rores sanguineos mixtaque cruor calcatur harena. 340 iamque neci Sthenelumque dedit Thamyrumque Pholumque, hunc congressus et hunc, illum eminus; eminus ambo Imbrasidas, Glaucum atque Laden, quos Imbrasus ipse nutrierat Lycia paribusque ornaverat armis vel conferre manum vel equo praevertere ventos. 345 Parte alia media Eumedes in proelia fertur, antiqui proles bello praeclara Dolonis, nomine avum referens, animo manibusque parentem, qui quondam, castra ut Danaum speculator adiret, ausus Pelidae pretium sibi poscere currus; 350 illum Tydides alio pro talibus ausis adfecit pretio nec equis aspirat Achillis. hunc procul ut campo Turnus prospexit aperto, ante levi iaculo longum per inane secutus sistit equos biiugis et curru desilit atque 355 semianimi lapsoque supervenit, et pede collo impresso dextrae mucronem extorquet et alto fulgentem tingit iugulo atque haec insuper addit: 'en agros et, quam bello, Troiane, petisti, Hesperiam metire iacens: haec praemia, qui me 360 ferro ausi temptare, ferunt, sic moenia condunt.' huic comitem Asbyten coniecta cuspide mittit Chloreaque Sybarimque Daretaque Thersilochumque omot et sternacis equi lapsum cervice Thymoeten. ac velut Edoni Boreae cum spiritus alto 365 insonat Aegaeo sequiturque ad litora fluctus, qua venti incubuere, fugam dant nubila caelo: sic Turno, quacumque viam secat, agmina cedunt conversaeque ruunt acies; fert impetus ipsum et cristam adverso curru quatit aura volantem. 370 non tulit instantem Phegeus animisque frementem obiecit sese ad currum et spumantia frenis ora citatorum dextra detorsit equorum. dum trahitur pendetque iugis, hunc lata retectum lancea consequitur rumpitque infixa bilicem 375 loricam et summum degustat vulnere corpus. ille tamen clipeo obiecto conversus in hostem ibat et auxilium ducto mucrone petebat, cum rota praecipitem et procursu concitus axis impulit effunditque solo, Turnusque secutus 380 imam inter galeam summi thoracis et oras abstulit ense caput truncumque reliquit harenae. DE AENEA A VENERE MATRE SANATO (12.383-440) Atque ea dum campis victor dat funera Turnus, interea Aenean Mnestheus et fidus Achates Ascaniusque comes castris statuere cruentum 385 alternos longa nitentem cuspide gressus. saevit et infracta luctatur harundine telum eripere auxilioque viam, quae proxima, poscit: ense secent lato vulnus telique latebram rescindant penitus, seseque in bella remittant. 390 iamque aderat Phoebo ante alios dilectus Iapyx Iasides, acri quondam cui captus amore ipse suas artis, sua munera, laetus Apollo augurium citharamque dabat celerisque sagittas. ille, ut depositi proferret fata parentis, 395 scire potestates herbarum usumque medendi maluit et mutas agitare inglorius artis. stabat acerba fremens ingentem nixus in hastam Aeneas magno iuvenum et maerentis Iuli concursu, lacrimis immobilis. ille retorto 400 Paeonium in morem senior succinctus amictu multa manu medica Phoebique potentibus herbis nequiquam trepidat, nequiquam spicula dextra sollicitat prensatque tenaci forcipe ferrum. nulla viam Fortuna regit, nihil auctor Apollo 405 subvenit, et saevus campis magis ac magis horror crebrescit propiusque malum est. iam pulvere caelum stare vident: subeunt equites et spicula castris densa cadunt mediis. it tristis ad aethera clamor bellantum iuvenum et duro sub Marte cadentum. 410 Hic Venus indigno nati concussa dolore dictamnum genetrix Cretaea carpit ab Ida, puberibus caulem foliis et flore comantem purpureo; non illa feris incognita capris gramina, cum tergo volucres haesere sagittae. 415 hoc Venus obscuro faciem circumdata nimbo detulit, hoc fusum labris splendentibus amnem inficit occulte medicans, spargitque salubris ambrosiae sucos et odoriferam panaceam. fovit ea vulnus lympha longaevus Iapyx 420 ignorans, subitoque omnis de corpore fugit quippe dolor, omnis stetit imo vulnere sanguis. iamque secuta manum nullo cogente sagitta excidit, atque novae rediere in pristina vires. 'arma citi properate viro. quid statis?' Iapyx 425 conclamat primusque animos accendit in hostem. 'non haec humanis opibus, non arte magistra proveniunt, neque te, Aenea, mea dextera servat: maior agit deus atque opera ad maiora remittit.' ille avidus pugnae suras incluserat auro 430 hinc atque hinc oditque moras hastamque coruscat. postquam habilis lateri clipeus loricaque tergo est, Ascanium fusis circum complectitur armis summaque per galeam delibans oscula fatur: 'disce, puer, virtutem ex me verumque laborem, 435 fortunam ex aliis. nunc te mea dextera bello defensum dabit et magna inter praemia ducet. tu facito, mox cum matura adoleverit aetas, sis memor et te animo repetentem exempla tuorum et pater Aeneas et avunculus excitet Hector.' 440 DE AENEAE REDITU (12.441-467) Haec ubi dicta dedit, portis sese extulit ingens telum immane manu quatiens; simul agmine denso Antheusque Mnestheusque ruunt, omnisque relictis turba fluit castris. tum caeco pulvere campus miscetur pulsuque pedum tremit excita tellus. 445 vidit ab adverso venientis aggere Turnus, videre Ausonii, gelidusque per ima cucurrit ossa tremor; prima ante omnis Iuturna Latinos audiit agnovitque sonum et tremefacta refugit. ille volat campoque atrum rapit agmen aperto. 450 qualis ubi ad terras abrupto sidere nimbus it mare per medium miseris, heu, praescia longe horrescunt corda agricolis: dabit ille ruinas arboribus stragemque satis, ruet omnia late, ante volant sonitumque ferunt ad litora venti: 455 talis in adversos ductor Rhoeteius hostis agmen agit, densi cuneis se quisque coactis adglomerant. ferit ense gravem Thymbraeus Osirim, Arcetium Mnestheus, Epulonem obtruncat Achates Ufentemque Gyas; cadit ipse Tolumnius augur, 460 primus in adversos telum qui torserat hostis. tollitur in caelum clamor, versique vicissim pulverulenta fuga Rutuli dant terga per agros. ipse neque aversos dignatur sternere morti nec pede congressos aequo nec tela ferentis 465 insequitur: solum densa in caligine Turnum vestigat lustrans, solum in certamina poscit. DE IUTURNAE DOLO (12.468-499) Hoc concussa metu mentem Iuturna virago aurigam Turni media inter lora Metiscum excutit et longe lapsum temone reliquit; 470 ipsa subit manibusque undantis flectit habenas cuncta gerens, vocemque et corpus et arma Metisci. nigra velut magnas domini cum divitis aedes pervolat et pennis alta atria lustrat hirundo pabula parva legens nidisque loquacibus escas, 475 et nunc porticibus vacuis, nunc umida circum stagna sonat: similis medios Iuturna per hostis fertur equis rapidoque volans obit omnia curru, iamque hic germanum iamque hic ostentat ovantem nec conferre manum patitur, volat avia longe. 480 haud minus Aeneas tortos legit obvius orbis, vestigatque virum et disiecta per agmina magna voce vocat. quotiens oculos coniecit in hostem alipedumque fugam cursu temptavit equorum, aversos totiens currus Iuturna retorsit. 485 heu, quid agat? vario nequiquam fluctuat aestu, diversaeque vocant animum in contraria curae. huic Messapus, uti laeva duo forte gerebat lenta, levis cursu, praefixa hastilia ferro, horum unum certo contorquens derigit ictu. 490 substitit Aeneas et se collegit in arma poplite subsidens; apicem tamen incita summum hasta tulit summasque excussit vertice cristas. tum vero adsurgunt irae, insidiisque subactus, diversos ubi sensit equos currumque referri, 495 multa Iovem et laesi testatus foederis aras iam tandem invadit medios et Marte secundo terribilis saevam nullo discrimine caedem suscitat, irarumque omnis effundit habenas. DE AENEAE ET TURNI CAEDIBUS (12.500-553) Quis mihi nunc tot acerba deus, quis carmine caedes 500 diversas obitumque ducum, quos aequore toto inque vicem nunc Turnus agit, nunc Troius heros, expediat? tanton placuit concurrere motu, Iuppiter, aeterna gentis in pace futuras? Aeneas Rutulum Sucronem ea prima ruentis 505 pugna loco statuit Teucros haud multa morantem excipit in latus et, qua fata celerrima, crudum transadigit costas et cratis pectoris ensem. Turnus equo deiectum Amycum fratremque Dioren, congressus pedes, hunc venientem cuspide longa, 510 hunc mucrone ferit, curruque abscisa duorum suspendit capita et rorantia sanguine portat. ille Talon Tanaimque neci fortemque Cethegum, tris uno congressu, et maestum mittit Oniten, nomen Echionium matrisque genus Peridiae; 515 hic fratres Lycia missos et Apollinis agris et iuvenem exosum nequiquam bella Menoeten, Arcada, piscosae cui circum flumina Lernae ars fuerat pauperque domus nec nota potentum limina, conductaque pater tellure serebat. 520 ac velut immissi diversis partibus ignes arentem in silvam et virgulta sonantia lauro, aut ubi decursu rapido de montibus altis dant sonitum spumosi amnes et in aequora currunt quisque suum populatus iter: non segnius ambo 525 Aeneas Turnusque ruunt per proelia; nunc, nunc fluctuat ira intus, rumpuntur nescia vinci pectora, nunc totis in vulnera viribus itur. Murranum hic, atavos et avorum antiqua sonantem nomina per regesque actum genus omne Latinos, 530 praecipitem scopulo atque ingentis turbine saxi excutit effunditque solo; hunc lora et iuga subter provolvere rotae, crebro super ungula pulsu incita nec domini memorum proculcat equorum. ille ruenti Hyllo animisque immane frementi 535 occurrit telumque aurata ad tempora torquet: olli per galeam fixo stetit hasta cerebro. dextera nec tua te, Graium fortissime Cretheu, eripuit Turno, nec di texere Cupencum Aenea veniente sui: dedit obvia ferro 540 pectora, nec misero clipei mora profuit aerei. te quoque Laurentes viderunt, Aeole, campi oppetere et late terram consternere tergo. occidis, Argivae quem non potuere phalanges sternere nec Priami regnorum eversor Achilles; 545 hic tibi mortis erant metae, domus alta sub Ida, Lyrnesi domus alta, solo Laurente sepulcrum. totae adeo conversae acies omnesque Latini, omnes Dardanidae, Mnestheus acerque Serestus et Messapus equum domitor et fortis Asilas 550 Tuscorumque phalanx Evandrique Arcades alae, pro se quisque viri summa nituntur opum vi; nec mora nec requies, vasto certamine tendunt. DE URBE OBSESSA (12.554-592) Hic mentem Aeneae genetrix pulcherrima misit iret ut ad muros urbique adverteret agmen 555 ocius et subita turbaret clade Latinos. ille ut vestigans diversa per agmina Turnum huc atque huc acies circumtulit, aspicit urbem immunem tanti belli atque impune quietam. continuo pugnae accendit maioris imago: 560 Mnesthea Sergestumque vocat fortemque Serestum ductores, tumulumque capit quo cetera Teucrum concurrit legio, nec scuta aut spicula densi deponunt. celso medius stans aggere fatur: 'ne qua meis esto dictis mora, Iuppiter hac stat, 565 neu quis ob inceptum subitum mihi segnior ito. urbem hodie, causam belli, regna ipsa Latini, ni frenum accipere et victi parere fatentur, eruam et aequa solo fumantia culmina ponam. scilicet exspectem libeat dum proelia Turno 570 nostra pati rursusque velit concurrere victus? hoc caput, o cives, haec belli summa nefandi. ferte faces propere foedusque reposcite flammis.' dixerat, atque animis pariter certantibus omnes dant cuneum densaque ad muros mole feruntur; 575 scalae improviso subitusque apparuit ignis. discurrunt alii ad portas primosque trucidant, ferrum alii torquent et obumbrant aethera telis. ipse inter primos dextram sub moenia tendit Aeneas, magnaque incusat voce Latinum 580 testaturque deos iterum se ad proelia cogi, bis iam Italos hostis, haec altera foedera rumpi. exoritur trepidos inter discordia civis: urbem alii reserare iubent et pandere portas Dardanidis ipsumque trahunt in moenia regem; 585 arma ferunt alii et pergunt defendere muros, inclusas ut cum latebroso in pumice pastor vestigavit apes fumoque implevit amaro; illae intus trepidae rerum per cerea castra discurrunt magnisque acuunt stridoribus iras; 590 volvitur ater odor tectis, tum murmure caeco intus saxa sonant, vacuas it fumus ad auras. DE REGINAE AMATAE VOLUNTARIA MORTE (12.593-649) Accidit haec fessis etiam fortuna Latinis, quae totam luctu concussit funditus urbem. regina ut tectis venientem prospicit hostem, 595 incessi muros, ignis ad tecta volare, nusquam acies contra Rutulas, nulla agmina Turni, infelix pugnae iuvenem in certamine credit exstinctum et subito mentem turbata dolore se causam clamat crimenque caputque malorum, 600 multaque per maestum demens effata furorem purpureos moritura manu discindit amictus et nodum informis leti trabe nectit ab alta. quam cladem miserae postquam accepere Latinae, filia prima manu flavos Lavinia crinis 605 et roseas laniata genas, tum cetera circum turba furit, resonant late plangoribus aedes. hinc totam infelix vulgatur fama per urbem: demittunt mentes, it scissa veste Latinus coniugis attonitus fatis urbisque ruina, 610 canitiem immundo perfusam pulvere turpans. [Multaque se incusat, qui non acceperit ante Dardanium Aenean generumque adsciverit ultro] Interea extremo bellator in aequore Turnus palantis sequitur paucos iam segnior atque 615 iam minus atque minus successu laetus equorum. attulit hunc illi caecis terroribus aura commixtum clamorem, arrectasque impulit auris confusae sonus urbis et inlaetabile murmur. 'ei mihi. quid tanto turbantur moenia luctu? 620 quisve ruit tantus diversa clamor ab urbe?' sic ait, adductisque amens subsistit habenis. atque huic, in faciem soror ut conversa Metisci aurigae currumque et equos et lora regebat, talibus occurrit dictis: 'hac, Turne, sequamur 625 Troiugenas, qua prima viam victoria pandit; sunt alii qui tecta manu defendere possint. ingruit Aeneas Italis et proelia miscet, et nos saeva manu mittamus funera Teucris. nec numero inferior pugnae neque honore recedes.' 630 Turnus ad haec: 'o soror, et dudum agnovi, cum prima per artem foedera turbasti teque haec in bella dedisti, et nunc nequiquam fallis dea. sed quis Olympo demissam tantos voluit te ferre labores? 635 an fratris miseri letum ut crudele videres? nam quid ago? aut quae iam spondet Fortuna salutem? vidi oculos ante ipse meos me voce vocantem Murranum, quo non superat mihi carior alter, oppetere ingentem atque ingenti vulnere victum. 640 occidit infelix ne nostrum dedecus Ufens aspiceret; Teucri potiuntur corpore et armis. exscindine domos (id rebus defuit unum ) perpetiar, dextra nec Drancis dicta refellam? terga dabo et Turnum fugientem haec terra videbit? 645 usque adeone mori miserum est? vos o mihi, Manes, este boni, quoniam superis aversa voluntas. sancta ad vos anima atque istius inscia culpae descendam magnorum haud umquam indignus avorum.' DE SACIS NUNTIO (12.650-680) Vix ea fatus erat: medios volat ecce per hostis 650 vectus equo spumante Saces, adversa sagitta saucius ora, ruitque implorans nomine Turnum: 'Turne, in te suprema salus, miserere tuorum. fulminat Aeneas armis summasque minatur deiecturum arces Italum excidioque daturum, 655 iamque faces ad tecta volant. in te ora Latini, in te oculos referunt; mussat rex ipse Latinus quos generos vocet aut quae sese ad foedera flectat. praeterea regina, tui fidissima, dextra occidit ipsa sua lucemque exterrita fugit. 660 soli pro portis Messapus et acer Atinas sustentant acies. circum hos utrimque phalanges stant densae strictisque seges mucronibus horret ferrea; tu currum deserto in gramine versas.' obstipuit varia confusus imagine rerum 665 Turnus et obtutu tacito stetit; aestuat ingens uno in corde pudor mixtoque insania luctu et furiis agitatus amor et conscia virtus. ut primum discussae umbrae et lux reddita menti, ardentis oculorum orbis ad moenia torsit 670 turbidus eque rotis magnam respexit ad urbem. Ecce autem flammis inter tabulata volutus ad caelum undabat vertex turrimque tenebat, turrim compactis trabibus quam eduxerat ipse subdideratque rotas pontisque instraverat altos. 675 'iam iam fata, soror, superant, absiste morari; quo deus et quo dura vocat Fortuna sequamur. stat conferre manum Aeneae, stat, quidquid acerbi est, morte pati, neque me indecorem, germana, videbis amplius. hunc, oro, sine me furere ante furorem.' 680 DE AENEAE ET TURNI SINGULARI CERTAMINE (12.681-727) dixit, et e curru saltum dedit ocius arvis perque hostis, per tela ruit maestamque sororem deserit ac rapido cursu media agmina rumpit. ac veluti montis saxum de vertice praeceps cum ruit avulsum vento, seu turbidus imber 685 proluit aut annis solvit sublapsa vetustas; fertur in abruptum magno mons improbus actu exsultatque solo, silvas armenta virosque involvens secum: disiecta per agmina Turnus sic urbis ruit ad muros, ubi plurima fuso 690 sanguine terra madet striduntque hastilibus aurae, significatque manu et magno simul incipit ore: 'parcite iam, Rutuli, et vos tela inhibete, Latini. quaecumque est fortuna, mea est; me verius unum pro vobis foedus luere et decernere ferro.' 695 discessere omnes medii spatiumque dedere. At pater Aeneas audito nomine Turni deserit et muros et summas deserit arces praecipitatque moras omnis, opera omnia rumpit laetitia exsultans horrendumque intonat armis: 700 quantus Athos aut quantus Eryx aut ipse coruscis cum fremit ilicibus quantus gaudetque nivali vertice se attollens pater Appenninus ad auras. iam vero et Rutuli certatim et Troes et omnes convertere oculos Itali, quique alta tenebant 705 moenia quique imos pulsabant ariete muros, armaque deposuere umeris. stupet ipse Latinus ingentis, genitos diversis partibus orbis, inter se coiisse viros et cernere ferro. atque illi, ut vacuo patuerunt aequore campi, 710 procursu rapido coniectis eminus hastis invadunt Martem clipeis atque aere sonoro. dat gemitum tellus; tum crebros ensibus ictus congeminant, fors et virtus miscetur in unum. ac velut ingenti Sila summove Taburno 715 cum duo conversis inimica in proelia tauri frontibus incurrunt, pavidi cessere magistri, stat pecus omne metu mutum, mussantque iuvencae quis nemori imperitet, quem tota armenta sequantur; illi inter sese multa vi vulnera miscent 720 cornuaque obnixi infigunt et sanguine largo colla armosque lavant, gemitu nemus omne remugit: non aliter Tros Aeneas et Daunius heros concurrunt clipeis, ingens fragor aethera complet. Iuppiter ipse duas aequato examine lances 725 sustinet et fata imponit diversa duorum, quem damnet labor et quo vergat pondere letum. DE TURNI FUGA (12.727-790) Emicat hic impune putans et corpore toto alte sublatum consurgit Turnus in ensem et ferit; exclamant Troes trepidique Latini, arrectaeque amborum acies. at perfidus ensis 730 frangitur in medioque ardentem deserit ictu, ni fuga subsidio subeat. fugit ocior Euro ut capulum ignotum dextramque aspexit inermem. fama est praecipitem, cum prima in proelia iunctos conscendebat equos, patrio mucrone relicto, 735 dum trepidat, ferrum aurigae rapuisse Metisci; idque diu, dum terga dabant palantia Teucri, suffecit; postquam arma dei ad Volcania ventum est, mortalis mucro glacies ceu futtilis ictu 740 dissiluit, fulva resplendent fragmina harena. ergo amens diversa fuga petit aequora Turnus et nunc huc, inde huc incertos implicat orbis; undique enim densa Teucri inclusere corona atque hinc vasta palus, hinc ardua moenia cingunt. 745 Nec minus Aeneas, quamquam tardata sagitta interdum genua impediunt cursumque recusant, insequitur trepidique pedem pede fervidus urget: inclusum veluti si quando flumine nactus cervum aut puniceae saeptum formidine pennae 750 venator cursu canis et latratibus instat; ille autem insidiis et ripa territus alta mille fugit refugitque vias, at vividus Umber haeret hians, iam iamque tenet similisque tenenti increpuit malis morsuque elusus inani est; 755 tum vero exoritur clamor ripaeque lacusque responsant circa et caelum tonat omne tumultu. ille simul fugiens Rutulos simul increpat omnis nomine quemque vocans notumque efflagitat ensem. Aeneas mortem contra praesensque minatur 760 exitium, si quisquam adeat, terretque trementis excisurum urbem minitans et saucius instat. quinque orbis explent cursu totidemque retexunt huc illuc; neque enim levia aut ludicra petuntur praemia, sed Turni de vita et sanguine certant. 765 Forte sacer Fauno foliis oleaster amaris hic steterat, nautis olim venerabile lignum, servati ex undis ubi figere dona solebant Laurenti divo et votas suspendere vestis; sed stirpem Teucri nullo discrimine sacrum 770 sustulerant, puro ut possent concurrere campo. hic hasta Aeneae stabat, huc impetus illam detulerat fixam et lenta radice tenebat. incubuit voluitque manu convellere ferrum Dardanides, teloque sequi quem prendere cursu 775 non poterat. tum vero amens formidine Turnus 'Faune, precor, miserere' inquit 'tuque optima ferrum Terra tene, colui vestros si semper honores, quos contra Aeneadae bello fecere profanos.' dixit, opemque dei non cassa in vota vocavit. 780 namque diu luctans lentoque in stirpe moratus viribus haud ullis valuit discludere morsus roboris Aeneas. dum nititur acer et instat, rursus in aurigae faciem mutata Metisci procurrit fratrique ensem dea Daunia reddit. 785 quod Venus audaci nymphae indignata licere accessit telumque alta ab radice revellit. olli sublimes armis animisque refecti, hic gladio fidens, hic acer et arduus hasta, adsistunt contra certamina Martis anheli. 790 DE IUNONE PACATA (12.791-842) Iunonem interea rex omnipotentis Olympi adloquitur fulva pugnas de nube tuentem: 'quae iam finis erit, coniunx? quid denique restat? indigetem Aenean scis ipsa et scire fateris deberi caelo fatisque ad sidera tolli. 795 quid struis? aut qua spe gelidis in nubibus haeres? mortalin decuit violari vulnere divum? aut ensem (quid enim sine te Iuturna valeret? ) ereptum reddi Turno et vim crescere victis? desine iam tandem precibusque inflectere nostris, 800 ne te tantus edit tacitam dolor et mihi curae saepe tuo dulci tristes ex ore recursent. ventum ad supremum est. terris agitare vel undis Troianos potuisti, infandum accendere bellum, deformare domum et luctu miscere hymenaeos: 805 ulterius temptare veto.' sic Iuppiter orsus; sic dea summisso contra Saturnia vultu: 'ista quidem quia nota mihi tua, magne, voluntas, Iuppiter, et Turnum et terras invita reliqui; nec tu me aeria solam nunc sede videres 810 digna indigna pati, sed flammis cincta sub ipsa starem acie traheremque inimica in proelia Teucros. Iuturnam misero fateor succurrere fratri suasi et pro vita maiora audere probavi, non ut tela tamen, non ut contenderet arcum; 815 adiuro Stygii caput implacabile fontis, una superstitio superis quae reddita divis. et nunc cedo equidem pugnasque exosa relinquo. illud te, nulla fati quod lege tenetur, pro Latio obtestor, pro maiestate tuorum: 820 cum iam conubiis pacem felicibus, (esto) component, cum iam leges et foedera iungent, ne vetus indigenas nomen mutare Latinos neu Troas fieri iubeas Teucrosque vocari aut vocem mutare viros aut vertere vestem. 825 sit Latium, sint Albani per saecula reges, sit Romana potens Itala virtute propago: occidit, occideritque sinas cum nomine Troia.' olli subridens hominum rerumque repertor: 'es germana Iovis Saturnique altera proles, 830 irarum tantos volvis sub pectore fluctus. verum age et inceptum frustra summitte furorem: do quod vis, et me victusque volensque remitto. sermonem Ausonii patrium moresque tenebunt, utque est nomen erit; commixti corpore tantum 835 subsident Teucri. morem ritusque sacrorum adiciam faciamque omnis uno ore Latinos. hinc genus Ausonio mixtum quod sanguine surget, supra homines, supra ire deos pietate videbis, nec gens ulla tuos aeque celebrabit honores.' 840 adnuit his Iuno et mentem laetata retorsit; interea excedit caelo nubemque relinquit. DE IUTURNAE LUCTU (12.843-886) His actis aliud genitor secum ipse volutat Iuturnamque parat fratris dimittere ab armis. dicuntur geminae pestes cognomine Dirae, 845 quas et Tartaream Nox intempesta Megaeram uno eodemque tulit partu, paribusque revinxit serpentum spiris ventosasque addidit alas. hae Iovis ad solium saevique in limine regis apparent acuuntque metum mortalibus aegris, 850 si quando letum horrificum morbosque deum rex molitur, meritas aut bello territat urbes. harum unam celerem demisit ab aethere summo Iuppiter inque omen Iuturnae occurrere iussit: illa volat celerique ad terram turbine fertur. 855 non secus ac nervo per nubem impulsa sagitta, armatam saevi Parthus quam felle veneni, Parthus sive Cydon, telum immedicabile, torsit, stridens et celeris incognita transilit umbras: talis se sata Nocte tulit terrasque petivit. 860 postquam acies videt Iliacas atque agmina Turni, alitis in parvae subitam collecta figuram, quae quondam in bustis aut culminibus desertis spond nocte sedens serum canit importuna per umbras, hanc versa in faciem Turni se pestis ob ora 865 fertque refertque sonans clipeumque everberat alis. illi membra novus solvit formidine torpor, arrectaeque horrore comae et vox faucibus haesit. At procul ut Dirae stridorem agnovit et alas, infelix crinis scindit Iuturna solutos 870 unguibus ora soror foedans et pectora pugnis: 'quid nunc te tua, Turne, potest germana iuvare? aut quid iam durae superat mihi? qua tibi lucem arte morer? talin possum me opponere monstro? iam iam linquo acies. ne me terrete timentem, 875 obscenae volucres: alarum verbera nosco letalemque sonum, nec fallunt iussa superba magnanimi Iovis. haec pro virginitate reponit? quo vitam dedit aeternam? cur mortis adempta est condicio? possem tantos finire dolores 880 nunc certe, et misero fratri comes ire per umbras. immortalis ego? aut quicquam mihi dulce meorum te sine, frater, erit? o quae satis ima dehiscat terra mihi, Manisque deam demittat ad imos?' tantum effata caput glauco contexit amictu multa gemens et se fluvio dea condidit alto. 885 DE TURNI MORTE (12.887-952) Aeneas instat contra telumque coruscat ingens arboreum, et saevo sic pectore fatur: 'quae nunc deinde mora est? aut quid iam, Turne, retractas? non cursu, saevis certandum est comminus armis. 890 verte omnis tete in facies et contrahe quidquid sive animis sive arte vales; opta ardua pennis astra sequi clausumque cava te condere terra.' ille caput quassans: 'non me tua fervida terrent dicta, ferox; di me terrent et Iuppiter hostis.' 895 nec plura effatus saxum circumspicit ingens, saxum antiquum ingens, campo quod forte iacebat, limes agro positus litem ut discerneret arvis. vix illum lecti bis sex cervice subirent, qualia nunc hominum producit corpora tellus; 900 ille manu raptum trepida torquebat in hostem altior insurgens et cursu concitus heros. sed neque currentem se nec cognoscit euntem tollentemve manu saxumve immane moventem; genua labant, gelidus concrevit frigore sanguis. 905 tum lapis ipse viri vacuum per inane volutus nec spatium evasit totum neque pertulit ictum. ac velut in somnis, oculos ubi languida pressit nocte quies, nequiquam avidos extendere cursus velle videmur et in mediis conatibus aegri 910 succidimus; non lingua valet, non corpore notae sufficiunt vires nec vox aut verba sequuntur: sic Turno, quacumque viam virtute petiit, successum dea Dira negat. tum pectore sensus vertuntur varii; Rutulos aspectat et urbem 915 cunctaturque metu telumque instare tremescit nec quo se eripiat, nec qua vi tendat in hostem, nec currus usquam videt aurigamve sororem. Cunctanti telum Aeneas fatale coruscat, sortitus fortunam oculis, et corpore toto 920 eminus intorquet. murali concita numquam tormento sic saxa fremunt nec fulmine tanti dissultant crepitus. volat atri turbinis instar exitium dirum hasta ferens orasque recludit loricae et clipei extremos septemplicis orbis; 925 per medium stridens transit femur. incidit ictus ingens ad terram duplicato poplite Turnus. consurgunt gemitu Rutuli totusque remugit mons circum et vocem late nemora alta remittunt. ille humilis supplex oculos dextramque precantem 930 protendens 'equidem merui nec deprecor' inquit; 'utere sorte tua. miseri te si qua parentis tangere cura potest, oro (fuit et tibi talis Anchises genitor) Dauni miserere senectae et me, seu corpus spoliatum lumine mavis, 935 redde meis. vicisti et victum tendere palmas Ausonii videre; tua est Lavinia coniunx, ulterius ne tende odiis.' stetit acer in armis Aeneas volvens oculos dextramque repressit; et iam iamque magis cunctantem flectere sermo 940 coeperat, infelix umero cum apparuit alto balteus et notis fulserunt cingula bullis Pallantis pueri, victum quem vulnere Turnus straverat atque umeris inimicum insigne gerebat. ille, oculis postquam saevi monimenta doloris 945 exuviasque hausit, furiis accensus et ira terribilis: 'tune hinc spoliis indute meorum eripiare mihi? Pallas te hoc vulnere, Pallas immolat et poenam scelerato ex sanguine sumit.' hoc dicens ferrum adverso sub pectore condit 950 fervidus; ast illi solvuntur frigore membra vitaque cum gemitu fugit indignata sub umbras. 12 952 LIBER I - LIBER II - LIBER III - LIBER IV - LIBER V - LIBER VI - LIBER VII - LIBER VIII - LIBER IX LIBER X - LIBER XI - LIBER XII LIBRO I - LIBRO II - LIBRO III LIBRO IV - LIBRO V - LIBRO VI- LIBRO VII - LIBRO VIII - LIBRO IX LIBRO X - LIBRO XI - LIBRO XII