bibliografia vaniniana: 1691-1700
Transcript
bibliografia vaniniana: 1691-1700
BIBLIOGRAFIA VANINIANA: 1691-1700 a cura di Francesco Paolo Raimondi e Andrzej Nowicki 1691-1: [Adrien BAILLET, 1649-1706]) La vie de Monsieur Des-cartes, [vols. 2], Seconde Partie. A Paris, Chez Daniel Horthemels, ruë Saint Jacques, au Mécénas, MDCXCI, Avec Privilege du Roi, [8], LXII, 417, 602, [16] p. (Vanini pp. 93, 253-254, 506-507). Nowicki - 1691. Rist. anast., Hildesheim, Olms, 1972; Génève, Slatkins Reprints, 1970. Altre ed. con il titolo La vie de Descartes, réduite en abregé: Paris, Chez Guillaume de Luynes... la Veuve de Boüillerot... et Claude Cellier, 1692, [18], 374, [2] p. (Vanini p. 206); Paris, Chez la Veuve Mabre Cramoysi, 1693, [22], 322 p. (Vanini p. 174); ed. Paris, La Table Ronde, 1946 e 1992, 302 p.; tr. ingl. The life of Monsieur Des Cartes : containing the history of his philosophy and works : as also the most remarkable things that befell him during the whole course of his life, London, Printed for R. Simpson, 1693, [2], 286, [2] p.; tr. it di Lelia Pezzillo: La vita di Monsieur Descartes, Milano, Adelphi, 1996, 300 p. Nel lib.V, cap. XII, sotto l’anno 1640 Baillet racconta che Mersenne avrebbe offerto la sua penna a Voet se gli fosse stata data materia e ragioni sufficienti per sostenere la comparazione VaniniDescartes. Voet ne fu talmente entusiasta da cantare vittoria; ma, passato un anno, non se ne fece nulla: «Mais une année entiére se passa sans qu’il pût tenir à ce Pére qu’une comparaison qu’il avoit faite de M Descartes avec Vaninus, le priant de faire bien valoir ce morceau comme une piéce importante, et de mettre dans un beau jour le paralléle du nouveau Philosophe avec cét impie qui avoit été brûlé à Toulouse». Nel lib.VII, cap. IV, la citazione di Vanini cade all’interno della Sentence renduë dans le Senat Académique par l’Université de Groningue et des Oommelandes en la cause de Messire René Descartes Seigneur du Perron, contre Maître Martin Schoock Professeur en ladite Université. Nella sentenza si accenna alla linea difensiva di Schoock a proposito della comparazione Vanini-Descartes. Il teologo olandese dichiara ai giudici di non aver mai considerato Descartes un ateo né diretto né indiretto, né di averlo reputato simile a Caino e all’empio Vanini («qu’il ne prétend en aucun sens que le sieur Descartes fût directement ou indirectement Athée, ny aucunement semblable au fugitif Caïn ou à l’Impie Vanin»). Nel lib. VIII, cap. VII un ulteriore accenno a Vanini si riferisce ancora una volta all’accusa voetiana. 1691-2: [Pierre BAYLE] La chimère de la cabale de Rotterdam, Démontrée par les ‘Prétenduës Convinctions’, que le Sr. Jurieu a publiées contre Mr. Bayle. A Amsterdam, Chez Henry Desbordes, dans la Kalverstraat, MDCXCI, [24], CCII, [2], 392, [15] p. (Vanini p. 19). Nowicki - 1691. Seconda ed.: ivi 1696, [24], CCII, [2], 392, [15] p. (Vanini p. 19). Replicando alle accuse di Pierre Jurieu (1637-1713), soprannominato il Golia dei Protestanti, per il suo acceso fanatismo, Bayle osserva che, se un giudice si attenesse alle menzogne del suo accusatore, egli avrebbe rischiato di fare la fine di Vanini: «il courroit risque d’être traité comme Vanini si l’on s’en rapportoit à M(onsieur) J(urieu)». 1691-3: Johann Christoph BECMANN (1641-1717) Conspectus doctrinae politicae et moralis, Brevibus Thesibus earumque Demonstrationibus / propositus a Joh(anne) Christoph(oro) BECMANO, D(octore) et Hist(oriarum) ac Pol(iticae) Prof(essore) Ordin(ario). Francofurti ad Oderam, Sumptibus Hieremiae Schrey et Heinrici Joh(annis) Meieri Haeredum, A(nno) MDCXCI, [2], 124, 168 p. (Vanini p. 144). Altre ed.: Francofurti et Lipsiae, Apud heredes Meierianos et Godofredum Zimmermann, s. d. [ma 1696], [2], 124, 168 p. (Vanini p. 144); editio tertia: Wittenbergae, Apud Godofr(edum) Zimmermann, 1718, [4], 393 p. (Vanini p. 357). Nel Conspectus moralis, cap. XIV, De amore Dei, tra gli «opposita amori Dei» Becmann pone al primo posto l’ateismo, rappresentato da Vanini e da Mahomet Effendi: «Opposita amori Dei 1. Atheismus, qui Deum negat vel directe, quod rarius, Quales fuere Jul(ius) Caesar Vaninus, Muhammed Effendi, etc». 1 1691-4: [Gabriel DANIEL] (1649-1728) Voyage du monde de Descartes, [part. II]. A Paris, Chez la Veuve de Simon Bénard, 1691, [16], 308 p. (Vanini p. 120). Nowicki - 1690 e 1694. Seconda ed.: Amsterdam, Mortier, 1694, 1696 e 1706, 387 p. (Vanini p. 120); Paris, 1702, 1720; Amsterdam, Pierre de Coup, 1713, 387 p. (Vanini p. 120); Utrecht, Chez Etienne Neaulme, 1732, [18], 387 p. (Vanini p. 120); La Haye, Chez Pierre Gossé, 1739, [16], 378; 175, [24] p. (Vanini p. 114); tr. ingl. di T. Taylor: A Voyage to the world of Cartesius, London, Printed for Thomas Bennet, 1692 e 1694; tr. lat. di Ignatius Choler: Iter per mundum Cartesii, Amstelaedami, Apud Abrahamum Wolfgang, 1694, 307 p.; Viennae Austriae, Typis Wolffgangi Schwendimann, 1721, [4], 244, [4] p. Nella seconda parte del trattato Gabriel Daniel, gesuita critico di Descartes, ricorda la querelle d’Utrecht in cui il filosofo francese è paragonato ad un ateo o a «un second Vaninus, qui faisant semblant d’établir par ses raisonnemens l’existence de Dieu, n’avoit d’autre but que de la combattre». 1691-5: Christian Friedrich GARMANN (1640-1708) Oologia curiosa duabus partibus absoluta, Ortum corporum naturalium ex ovo demonstrans. Cygneae, Literis Christiani Bittorffii, Sumptib(u)s Johannis Christoph(ori) Weidneri, Bibliopolae Nivemontani, [s.d., ma 1691], [8], 240 p. (Vanini pp. 100-101). Nel par. 64, l’idea di una natura «divina, non daemonia», è il fondamento di taluni atei, che, salvata la natura, negano Dio. Esempio recente di tale opinione è Lucilio Vanini, che ambiziosamente si è dato il nome Giulio Cesare. Nel De admirandis egli tenta di persuaderci che la natura è ciò che chiamiamo Dio («Nostro seculo Lucilius Vaninus, qui Julii Caesaris nomen ambitiose sibi imposuit, in Dialogis De admirandis... naturam id esse, quod Deus nobis persuadere occupabatur»). Anche Spinoza fu filosofo della stessa pasta. Ma – scrive il Garman – è da persone insane confondere cose così lontane, come Dio e la natura: «Mente capti vox est Deum negare et naturam Deam proclamare. Deum, vanissime Vanini, proscribis, Deam civitate donas. Maledicte Dei osor, vesanae Deae amasie et cultor». 1691-6: Eberhard Werner HAPPEL (1647-1690) E. G. HAPPELII Grösseste Denkwürdigkeiten der Welt Oder so genandte Relationes Curiosae, Worinne fürgestellet und angeführet werden Die Merckwürdigste Historien und Geschichte Der vorigen und jetzigen Zeiten, welche sich auff diesem grossen Schau-Platze der Welt zugetragen: Dabey auch die sehr blutige und merckwürdige Auffzüge der vorigen eiferigen Christen nach dem hl. oder gelobten Lande, in sieben wunderseltzamen Creutz-Jahrten abgehandelt sind. Der fünffte Theil. Allen und jeden curieusen Liebhabern zur Lust, Lehre und Nachricht in Druck verfertiget, und mit schönen Kupfern und Contersaiten durchgehends gezieret. Mit Käyserl. Majest. allergnädigstem Privilegio. Hambug, Gedruckt und verlegt durch Thomas von Wiering, im güldenen A, B, C, bey der Börse, im Jahr 1691. Sind auch zu Franckfurth und Leipzig bey Zacharias Herteln zu bekommen, [8], 800 p. (Vanini pp. 213-215). Nowicki - 1690. Nel n. 27, Der gezüchtigte Gottes-Verleugner, Vanini è menzionato come rappresentante di dotti strampalati («verkehrten Gelehrten») e di atei seguaci della magia («schwartzkünstlerischen Atheisten»). Egli approdò all’ateismo e andò incontro ad una fine spaventosa per la sua vita dissoluta e per il suo temperamento imprudente, come accade in un tempo in cui prevalgono le ricerche curiose e un’oscura sapienza: «Dessen Laster-Leben und erschreckliches Ende allen leichtsinnigen Gemüthern zur Warnung dienen soll, wie leicht einer, so wohl durch unordentlichen Wandel, als durch fürwitzige Forschungen und Klugdünckel zum Atheisten werden könne». Fatta tale premessa, Happel si sofferma soprattutto sulla biografia vaniniana sulla scorta del testo di Zeiller, integrato qua e là con Gramond (1643) e con il Mercure François (1619). Lucilio – egli scrive – studiò la filosofia e volle darsi le arie di un teologo («für einen Theologum angsehen seyn wolte»), ma non credeva né in Dio né nella immortalità dell’anima («er weden einen Gott, noch die Unsterbligkeit der Seelen mehr glaubete») ed operò negativamente, come strumento del diavolo («als ein Werckzeug des Teuffels»), nella formazione della gioventù, che fu facilmente attratta dalla sua empietà. E lo fece non solo nelle dispute private, ma anche in scritti come il De admirandis, che per il suo contenuto maledetto («verfluchter Inhalt») sarebbe stato dato – secondo Happel – alle fiamme a Parigi. La paura dell’inquisizione lo costrinse a vagabondare dall’Italia alla Francia, da Parigi a Tolosa, ove godette della protezione del Conte di Cramail che gli affidò l’educazione del figlio. A Tolosa proseguì la sua deleteria influenza sui giovani e infine, sulla base della testimonianza del Francon, fu condannato. Happel cita verosimilmente dal Mercure françois l’episodio del rifiuto di chiedere perdono a Dio, al Re e alla giustizia. Vanini pretese di morire da filosofo, ma quando il carnefice gli strappò la lingua emise un 2 muggito come un bue (fonte: Gramond). Fu arso vivo e le ceneri del suo corpo maledetto furono sparse al vento in modo che l’esistenza di questo mostro fosse del tutto cancellata dalla terra («er lebendig [ma Vanini non fu arso vivo] verbrandt, und die Asche seines verfluchten Cörpers in die Lufft gestrenet. Also ward dieser Unmensch gestraffet, und von der Erben aussgetilget»). E se non tutti i calunniatori e negatori di Dio fanno una simile fine, è certo che essi non si sottrarranno al fuoco dell’inferno e saranno soggetti ad una punizione eterna («Nun, lieber, Mensch, werben gleich nicht alle Gottes-Lästerer und Leugner auff solche Scheiter- und Brenn-Haussen geleget, so sey dennoch versichert, dass wird die ewige dermahleins desto sehrer straffen»). 1691-7: Theodor PAULI (1648-1716) – Anton PLÖTZE (fl. 1691) Dissertatio academica de crimine atheismi, ejusque poena, Quam aeterni numinis auxilio, et nobilissimae Facultatis Juridicae consensu, sub praesidio Dn. Theodori PAULI, U(triusque) J(uris) D(octoris) et Prof(essoris) Primarii, Seren(issimi) Elect(oris) Brandeb(urgensis) Consiliarii, nec non Judicii Aulici Rerum Crim(inalium) Praesidis, Placidae Eruditorum ventilationi exponit Antonius PLÖTZE, Lubecen(sis) Die Decembr(is) Anno MDCXCI Horis locisque solitis. Regiomonti, Typis Reusnerianis, [28] p. (Vanini pp. [10, 18, 23, 25]) Il presupposto da cui muove il Pauli è che la discettazione intorno alla esistenza di Dio o intorno alla possibilità o meno di venerarlo non può essere affrontata con la ragione, ma va considerata un crimine, e più precisamente un crimine di lesa maestà divina, da sanzionare con le dovute pene («non ratione, sed poena»). Fatta tale premessa, tutta la questione si risolve nello stabilire se esistono gli atei e quali sono le pene da infliggere loro («an, quid et quotuplices sint Athei?... quanam poena sint afficiendi?»). A lungo si è ritenuto, sotto l’influenza di Lattanzio, di Platone e di Thomas Browne, che né i filosofi né gli uomini comuni abbiano mai negato l’esistenza di Dio. Taluni, invece, come Paolo nella lettera agli Efesini e Cicerone nel De Legibus, hanno sostenuto che non solo è esistito un gran numero di atei, ma che addirittura sono stati tali interi popoli («Alii contra non tantum multos singulos hominies, sed et integras Nationes hac labe infectas fuisse tradunt»). Riguardo all’esistenza di singoli atei il giurista non ha dubbi: molti furono tali nell’antichità. Tra essi vanno annoverati Evemero di Agrigento, Diagora e Ippone di Melo, Teodoro di Cirene. Taluni altri si dichiararono atei solo a parole; altri ancora si professarono tali nella condotta e nella vita («alii professione oris tantum, alii vita tantum seu factis»). Il Dio dei primi fu la gola («gulae scilicet mancipia, quia deus venter ipsorum est»). C’è poi la schiera degli epicurei che sono la tipica espressione dell’ateismo pratico. Nel par. VI Pauli esamina l’ateismo di secondo grado, che è quello di coloro che lo professano a parole o con il cuore, ma conducono una sana vita etica. Assumendo come modello di indagine il De atheismo di Voet, il giurista tedesco li definisce atei speculativi o teoretici («Secundi gradus athei sunt qui Deum oris tantum et cordis professione palam abnegant, licet de caetero vitam ducant, non improbam, quippe ideo non male vocantur Athei theoretici vel speculativi») e li divide in atei diretti e indiretti. Gli uni negano la divinità direttamente; gli altri la negano per consequentiam. Tra i primi è un esempio Vanini che identifica esplicitamente la natura con Dio ed esclude qualsivoglia divinità che la trascenda («Prius faciunt qui Naturam... dicunt esse naturantem, seu Deam, supra quam non detur Deus alius; id quod ex recentioribus Lucilium Vaninum, celebrem in Gallia Atheistam quondam fecisse constat»). I secondi ammettono Dio, ma gli attribuiscono caratteri che sono incompatibili con la divinità. Ne sono un esempio coloro che ammettono Dio, ma ritengono che egli sia ozioso e non provvidente. Rientrano nell’ateismo indiretto anche coloro che negano l’immortalità dell’anima. La genia peggiore («seu infimae farinae Atheismus») è quella di coloro professano la fede a parole, ma la scherniscono nella loro intimità; frequentano le chiese, si mostrano devoti, ma di fatto non accettano nessuna forma di religione («qui Deum ore quidem profitentur, sed corde rident, qui in Templis et precibus comparent, et externe devoti, a vera autem et interna pietate sunt extorres, qui, ut verbo dicam, religionem tantum simulant, effectu vero nullam habent»). Essi praticano una sorta di deleterio indifferentismo. Tali sono Marco Antonio De Dominis, che passò da una fede all’altra e l’autore del De tribus impostoribus, che si vuole essere stato Poggio Bracciolini o Pietro Aretino o Campanella, autore dell’Atheismus triumphatus o Giulio Cesare Vanini, autore dei Dialogi (fonte: Rosset, 1619). A partire dal par. XIII Pauli passa all’esame della seconda questione, ovvero quella relativa alle pene da infliggere agli atei. La questione ovviamente non si pone per gli atei pratici, ma per quelli di primo e secondo grado, i quali, facendo professione di ateismo ed avendo una condotta immorale, compromettono il bene pubblico e rischiano di mandare in rovina lo Stato. Per essi la pena è la morte «non solum ut Athei, sed ut homicidae, adulteri, aliisque magni sceleribus cooperti». Resta da stabilire quale deve essere la sorte degli atei della seconda classe ovvero degli atei speculativi che non mettono a rischio la vita etica e si astengono dal vizio. Secondo i cattolici non v’è dubbio che l’ateismo, essendo una eresia, sia da punire con una pena esemplare, come quella capitale, in conformità al precetto paolino, espresso nella Lettera a Tito, III, 10. Ma l’interpretazione cattolica del versetto paolino è, secondo il giurista, non corretta, poiché giustamente egli fa notare che Tommaso intese erroneamente 3 il verbo devitare nel senso di occidere. Per tale ragione è stato inflitto il supplizio capitale a Giulio Cesare Vanini e a Kazimierz Łyszczyński («Ex plurimis hac vice tantum adducimus Julium Caesarem, vel ut alii vocant, Lucilium Vaninum, qui ob Librum De arcanis naturae editum, aliaque atheistica, teste Gramondo... extracta prius vi forcipis, ferroque abscissa lingua, combustus est; et ex recentissimis (il rogo del filosofo polacco è del 1689) Casimirum Liszkischi»). Lo stesso Gramond – rileva Pauli – restò indignato per la condanna del Salentino, perché non fu concesso all’imputato il tempo necessario per un ravvedimento («Verum Pontificiorum Exempla in talibus, non tutam ubique faciunt regulam, cum ipsemet Gramondus ibique indignetur, quod Vaninum impoenitentem ad patibulum traxerint, nec ideneum ad resipiscentiam spatium concesserint. Praeterea notum est, non semper spectandum sit, quid Romae fiat, sed quid fieri debet»). Diversa è invece la posizione dei protestanti che va da quella di Hobbes, ostile alla pena capitale, a quella del Pufendorff, che non ammmette l’impunibilità di coloro che si macchiano del reato di lesa maestà divina. Dal canto suo Pauli ritiene meritevoli della pena capitale gli atei pratici o i libertini che compromettono la compattezza della vita associata. Perciò meritò il supplizio estremo Vanini, che secondo Gramond si comportò scandalosamente da libero, inseguì avidamente i piaceri e sedusse l’incauta gioventù («Quamobrem Lucilio Vanino meritum obtigit supplicium, quia Autore Gramondo, flagitiosus fuit in Libertate, Voluptateum Sectator avidus et Seductor incautae Juventutis»). Nei confronti degli atei speculativi invece occorre, secondo il giurista tedesco, una sana opera di convincimento. 1691-8: Nemo PEREGRINUS (i. e. Joseph MEGLINGER, 1634-1675) Duo secula ferrea; quorum celeberrimam historiam in praesens contraxit compendium Nemo Peregrinus. Pars II, prosequens narrationem ab anno 1600 usque ad Pacificationem Monasteriensem, 1648. [Basileae, König], Typis Maristellanis, anno 1691, [4], 444, [19] p. Sotto l’anno 1618 tra gli eventus mirabiles in una breve annotazione Meglinger afferma: «Tolosae Lucius Vaninus Atheismum publice docere ausus, in errore pertinax, vivus exuritur». 1691-9: Jan SARTORIUS (1656-1729) – Martin CALIXT (fl. 1691-1693) De incunabulis Philosophiae ejusdemque ad nostram aetatem progressu dissertatio prior, Quam Sub Praesidio M(agistri) Johannis SARTORII, Gymnasii Thoruniensis Professor(is) Publ(ici) ac Visit. publice turbitur Martinus CALIXTUS Michael-Villensis Hungarus, ad diem XX Decembr(is) A(nno) O(rdinis) R(estaurati) 1691, Thorunii, MDCXCI. In Auditorio Maximo, Horis Consuetis. Thorunii, Formis Johannis Balth(asaris) Bresleri, Gymn(asii) Typographi, [26] p. (Vanini p. [12]). Nowicki - 1691. 1691-10: Samuel Joseph SORBIÈRE (1615-1670) Sorberiana sive excerpta ex ore Samuëlis Sorbiere prodeunt ex Musaeo Francisci Graverol, I(uris) U(triusque) D(octoris), et Academici Regii Nemausensis. Accedunt eiusdem, tum Epistola de vita et scriptis Samuëlis et Joh(annis) Bapt(istae) Cotelier, tum Epulae ferales, sive Fragmenti Marmoris Neumasiani explanatio. Tolosae, Typis Guillelmi Colomyez et Hieronymi Posuel, Regis Typograph(orum), MDCXCI, Cum privilegio Regis, [55], 384, [2] p. (Vanini p. 81). Altra ed.: Tolosae, Typis Guillelmi Colomyez, Hieronymi Posuel, M. Fouchac et G. Bely, bibliopolas, 1694, ss. pp.; ed. con il titolo Sorberiana ou bons mots, rencontres agreables, pensées judicieuses et observations curieuses de M. Sorbiere, A Paris, Chez la Veuve Mabre-Cramoisy, 1694, Avec privilege du Roy, [48], 246 p. (Vanini p. 67). Nella voce Cartesius Sorbière ricorda che nella Epistola a Voet il filosofo si difese dall’accusa di essere stato un secondo Vanini: «Prodiit epistola Cartesii ad Voetium in qua respondet atrocissimis iniuriis Schoockii cujusdam qui... virum illum magnum atheismi insimulat et Diagorae, Euemero, Lucilio Vanino confert impudentissime; nemo quippe tam pio proposito, tam felici successu rationibus naturalibus animae humanae spiritualitatem et Dei existentiam probare tentavit». 1691-11: Adam TRIBBECHOW – Barthold Johann BRAMMER (- 1693) In Nomine Domini Nostri Jesu Christi, Veritas creationis mundi Prout a Mose descripta est ostensa, in traditionibus gentium ac vetustissimis antiquitatis profanae monimentis ad convincendos Atheos. Praeside M(agistro) Adamo TRIBBECHOVIO, Sacr(ae) et profan(ae) Historiae Prof(essore) Ord(inario), Facult(atis) Philos(ophicae) h(oc) t(itulo) Decano, 4 Resp(ondente) Bartholdo Johanne BRAMMERO, Kilon(ensi) Hols(ato), D. V. D. die Augusti MDCLXVIII, pp. 277-298, in Fasciculus dissertationum historico-critico-philologicarum, in quo continentur: I. Delphi foenicizantes Edmundi DICKINSONI. II. Veritas creationis Mundi, prout a Mose descripta est, ostensa in traditionibus gentium ac vetustissimis antiquitatis profanae monimentis a D. Adamo TRIBBECHOVIO. III. Messiae mors, sepultura ac resurrectio ex Jesaiae liii, 8, 9, 10 ad disputandum olim proposita a Beato Martino GEJERO. IV. Dissertatio Historico-Chronologica de computo sacro LXX Hebdomadum Danielis, B. Aegidii STRAUCHII. V. Davidis et Salomonis Satellitium, Crethi et Plethi Dn. Henrici OPITII, Collectus ac plenissimis indicibus auctus a Thoma CRENIO [i. e. CRUSIO]. Rotterdam, Apud Petrum van der Slaart, Bibliopolam ad Insigne Ciceronis, MDCLXXXXI, [20], 508, [16] p. (Vanini p. 235). Altra ed.: ivi, 1693, ss. pp. Contro gli atei negatori della creazione Bramm ricorda la battaglia mersenniana, quella di Gregorius Tolosanus, di Gijsbert Voet e di Theophilus Spizel. Quindi osserva che, sotto il velo di esercitazioni apologetiche l’Amphitheatrum difende l’eternità del mondo e cela un ateismo che viene più lucidamente alla luce nei Dialoghi: «Praeter eos autem quos supra notavimus, totus Vanini liber, quem Amphitheatrum aeternae providentiae inscripsit, nihil aliud est, siquidem levato quod dicitur velo inspiciamus, quam Dei inficiatio mera proque mundi aeternitate ac divinitate instituta exercitatio, quam Atheismi insaniam luculentius prodidit editis dialogis longe pestilentissimi». 1691-12: Henning WITTE (1634-1696) Diarium Biographicum In quo scriptores seculi post natum Christum XVII praecipui, Quos inter Reges, Principes, Pontifices, Cardinales, Episcopi, Theologi, J(urisconsul)ti, Medici, Philosophi, Mathematici, Oratores, Historici, Poëtae, Philologi, Antiquarii, Artifices, Absque Nationis, Religionis et Professionis discrimine, Juxta annum diemque cujusvis emortualem, concise descripti magno adducuntur numenro. Libri itidem eorum, in Ebraica, Syriaca, Chaldaica, Arabica, Aethiopica, Persica, Sinica, Indica, Japonica, Malabrica, Graeca, Latina, Italica, Hispanica, Gallica, Anglica, Germanica, Svecica, Danica, Polonica, Belgica, aliisque linguis consignati, Latio Recensentur Idiomate, Ut eruditio praesentis aevi, tamquam in speculo, uno intuitu cognosci queat, Opus Ex variis, tam editis, quam aliunde acquisitis monumentis literalis, indefesso studio ac maximo labore confectum ab Henningo WITTE. Praemittitur Dissertatio de multiplici libri hujus usu, acceditque demum Index, juxta Auctorum cognomina, Gedani, Sumptibus Martini Hallervordii, Bibliopolae Regiomontani, Imprimebat David Fridericus Rhetius, 1688-MDCXCI, vol. I-II, [796]; [12], 190, [116] p. (Vanninus, vol. II, 1691, pp. 23-24, [20]). Nowicki - 1691. Sotto la data del 9 aprile 1619 l’autore registra il rogo tolosano: «Lucilius, sive ab aliis vocatur Julius Caesar Vanninus, Italus, Neapolitanus, Medicinae in speciem Professor, re Seductor, Haeresiarcha et Atheus Tolosae combustus. Stuxit [sic] Dialogos De admirandis naturae (quibus non erubuit profiteri naturam omnium Deam), Amphitheatrum aeternae providentiae, contra veteres philosophos, Apologiam Tridentini Concilii ad Chemnitium. 1691-13: Balthasar Christoph WUST (1630-1704) – Thomas BURNET (1635-1715) Telluris theoria sacra: orbis nostri originem et mutationes generales quas Aut jam subiit, aut olim subiturus est, complectens, libri duo priores De diluvio et paradiso; posteriores duo De conflagratione mundi et futuro rerum statu. Autore Thoma BURNETIO. Francofurti ad Moenum, Typis et impensis Balth(asaris) Christophori Wustii Sen(ioris), MDCXCI, [23], 288 p. (Vanini p. [2]). Vanini è citato nella lettera al lettore, scritta dall’editore Balthasar Christoph Wust. Questi lamenta la diffusione, soprattutto in Francia, di nuove dottrine che mettono in crisi la tradizione cattolica e propongono nuovi dogmi di teologia morale. I trattati incriminati sono il De praeadamitis di Isaac de la Peyrère e il Tractatus Theologico-politicus di Spinoza, degno di fare la stessa fine di Vanini «sed ille Spinoza, homo atheus, infamis nebulo, dignus erat, qui Julii Caesaris Vanini fata sustineret». 5 1692-1: Anonimo rec. di CRENIUS, Fasciculus dissertationum historico-critico-philologicarum (1691), pp. 392404, in Giornale de Letterati del MDCXCII. Eprimo di Modona, In Modona, Per gli Eredi Cassiani, Ad Istanza de' Cozzi e Capponi, Stampatori Vescovili, [12], 474, [6]. (Vanini p. 398). L'anonimo cita la dissertazione del Tribbechovius Veritas creationis mundi «contro gli Atei e i Filosofi impugnanti la creazione del mondo, quali sono stati il Peireiro, il Vecchietti, il Vanini e gli Autori delle Scritture uscite intorno ai Preadamiti». 1692-2: Valentin ALBERTI (1635-1697) D. Val(entini) ALBERTI P(rofessoris) P(ublici) Lips(isensis) Examen professionis fidei Tridentinae, Nec non expositionis doctrinae catholicae Jacobi Benigni Bossueti, In XXV Disputationibus Publice institutum, Adjecit Autor praeter ipsam professionem fidei Tridentinae Indicemque ac Programma suum etiam Simonianum illi oppositum una cum Notis Apologeticis. Lipsiae, Apud Maur(itium) Georg(ium) Weidmann, Typis Johannis Coleri, MDCXCII, [47], 679, [17] p. (Vanini p. 80). Nel cap. IV, De Espositione Doctrinae Catholicae Bossueti, par. 3, v’è una citazione del Dial. XLIX, p. 349 del De admirandis a proposito dei Commentarij Sacrosancti Concilii Tridentini. Vanini – egli scrive – si vanta di avere debellato in essi gli eretici, la cui dottrina è lontana da quella cattolica quanto la verità dista dalla menzogna: «In his Commentariis suis... gloriatur... postquam paulo ante ab una sola Apostolica (hoc. est Romana) Ecclesia Christi Domini sacramenta legitime ministrari, sicut paulo post tantum haereticos a Romano-catholicis quantum a veritate mendacium, differre dixerit». 1692-3: Richard BENTLEY (1662-1742) A confutation af Atheism from the origin and frame of the World. Part I. A sermon Preached at St. Mary-le-Bow, October the 3d, 1692, Being the Sixth of Lecture founded by the Honourable Robert Boyle, Esquire. By Richard BENTLEY, M(aster) A(rts), Chaplain to the Right Reverend Father in God, Edward, Lord Bishop of Worcester. London, Printed for Henry Mortlock, at the Foenix in St Paul’s Church-yard, 1692, [2], 34 p. (Vanini p. 8). Nowicki - 1692 e 1696. Altra ed.: The Folly and Unreasonableness of atheism Demonstrated from The Advantage and Pleasure of a Religious Life, The Faculties of Human Souls, The Structure of Animate Bodies, et The Origin and Frame of the World: In Eight Sermons Preached at the Lecture Founded by The Honourable Robert Boyle, Esquire, In the First Year, MDCCXCII. By Richard Bentley, M(aster) A(rts), Chaplain to the Right Reverend Father in God, Edward, Lord Bishop of Worcester. London, Printed by J. H. for H. Mortlock at the Phoenix in St. Paul’s Church-yard, 1693, [5], 36, 33, 32, 36, 35, [3], 34, 40, 42. (Vanini p. 7, sesta numerazione). The forth edition corrected, London, Mortlock, 1699, 280 p. (Vanini p. 172). Tr. latina di Daniel Ernest Jablonski: Stultitia et irrationabilitas atheismi, demonstrationibus ab emolumento atque voluptate vitae religiosae, facultatibus animae humanae, structura corporis animati, origine et compage mundi evicta. Oct. orat. sacris, habitis in praelectione instituta a Rob. Boyleo a fundatione primo, Christi 1692. Berolini, Rüdiger, 1696, [16], 436 p. (Vanini p. 272). Riprodotto in Eight Sermons Preach’d at the Honourable Robert Boyle Lecture, in the first year MDCXCII, The fifth edition, Cambridge, Printed for Cornelius Crownfield, 1724, [8], 384 p. (Vanini p. 212); Eight Sermons preached at the Hon(oura)ble Robert Boyle Lecture, in the year MDCXCII, to which are added three sermons on different occasions. Oxford at Clarendon Press, 1809, XI, 383 p. (Vanini p. 180, Sermon VI); Sermons preached at Boyle Lecture; Remarks upon a Discourse of free-thinking; Proposals for an edition of the Greek Testament, etc. etc., edited with notes by the Rev(erend) Alexander Dyce, London, Francis Macpherson, 1838, XVI, 546 p. (Vanini p. 124). In riferimento al passo in cui Vanini afferma che il Cristo non poté compiere miracoli a causa della incredulità dei suoi concittadini, Bentley osserva: «This is the passage, which that impious and impure Atheist Lucilio Vanino, singled out for his Text in his pretended and mock Apology [intendi De admirandis, p. 439] for the Christian Religion; wickedly insinuating, as if the Prodigies of Christ were mere impostures and acted by Confederacy». 1692-4: Michael BERNS (1657-1728) Altar der Atheisten, der Heyden Und der Christen. Das ist: (I) Aus der Natur durch unlaugbahre und unwiedertreibliche Grund-Schlüsse wieder die Atheisten erwiesen, Dass ein Gott sey; (II) Wie solches von allen Völckern werde bekräfftiget; Und dann Dass die Christliche Religion die eintzige, 6 wahre, fürtrefflichste, und Leib und Seel in Zeit und Ewigkeit, auff dass höchstvergnügende und beglückseligende Religion sey. Wieder Die 3 Ertz-Betrieger Hobbert, Hobbes und Spinoza. Auffgesetzt von M. Michael BERNS, Predigern zu Wesslingburn in Ditmarschen. Hamburg, Gebruckt bei Thomas von Wiering, in güldenen A. B C., 1692, [48], 271 [ma 371], [30] p. (Vanini pp. [25-26]). Nowicki - 1692. Nella Vorrede Berns accosta Vanini a Hobbes per le comuni dichiarazioni ateistiche, frutto di stolto narcismo (philautia) e di diabolica ambizione («Diese Worte sind für aller Welt an den Vaninus und Hobbes zur Wahrheit getreten. Als die auch von der Welt wegen ihrer närrischen Philauty und ihres verteuffelten Ehrgeitzes, den gerechten, Lohn empfangen»). Sotto l'impulso della sua ambizione, Vanini, che si vergogna del proprio nome, lo sostituisce con una delle fantasiose denominazioni suggerite dal suo narcisismo (philautia), si fa chiamare Giulio Cessare anziché Lucilio, perché così Lucilio sarebbe sopravvisuto e Giulio Cesare sarebbe stato arso sul rogo («Den es brachte der Ehrgeitz dahin, den Vaninum dass er sich seines eigenen Nahmens schämte, sich mit einem seiner phantastischen Räyserlichen Philauty gemessen Nahmen belegt, und für Lucilius sich Julius Caesar nennen lassen; da doch, wann Lucilius, Vaninus wäre Lucilius geblieben, so wurde Julius Caesar Vaninus nimmer seyn verbrandt worden»). 1692-5: Nathanael FALCK (1663-1693) – Johann Isaac TREMPEN-AU (fl. 1692-1694) Q(uod) D(eus) B(ene) V(ult) De daemonologia recentiorum autorum falsa, disputabit publice Nathanael FALCK, SS. Theol(ogiae) Lic(entiatus) et Ejusd(em) vocatus apud Stetinenses in Gymnasio Regio Prof(essor) Prim(arius) ibidem ad D(ivae) Mariae Pastor, ac Praepositus; hactenus Collegii Philos(ophici) in hac Alma Adjunctus et h(oc) t(itulo) Decanus, Respondente Joh(anne) Isaaco TREMPENAU Geda(nensis), In Auditorio Majori, die 3 augusti 1692 A(nno) O(rdinis) R(estaurati) MDCXCII, Wittebergae, Typis Martini Schultzii, 26 p. (Vanini p. 2). Nowicki - 1692. Altra ed.: con il titolo Dissertatio preliminaris, varias recentiorum ad atheismum vias ac methodos, imprimis per negatam Daemonum existentiam commonstrans in Nathanaelis FALCKEN, Dissertationes quatuor De daemonologia recentiorum autorum falsa. Wittebergae habitae. Nunc vero Praefixis literis Schomerianis, ibidem recusae. Typis Martini Schultzii, An(no) 1694, [3], 92 p. (Vanini p. 2). Vanini è menzionato come il più eminente propugnatore del nuovo ateismo («inter recentiores qui atheismum aperte professi sunt prae reliquis eminet Julius Caesar (ita enim dici voluit, qui, Mersenno judice, Atheorum omnium Caesar erat, cum nomine a parentibus dato antea Lucilius vocaretur, Vaninus»), caratterizzato da forti venature naturalistiche tanto da essere propedeutico allo spinoziamo. Scarne le notizie biografiche sul Salentino. Fack si limita a dire che si nutrì a Roma dei primi rudimenti delle lettere e divenne, infine, professore di Medicina (fonte: Gramond, 1643), ma non trascura di accennare alla leggenda nera. 1692-6: Johann Heinrich FEUSTKING (1672-1713) – Johann HÖVET (1672-1707) Σὺν λόγῳ καὶ λόγῳ, De achitophelismo Cum aliorum, tum maxime Nicolai Machiavelli schediasma, Praeside M(agistro) Johanne Henrico Feustking, Stellovia-Holsatus, In Florentissima Academia Leucorea, horis antemeridianis, in auditorio veteri, Ad Diem... Septembris Anno MDCXCII, publico Philosophorum examini subiectum a Johanne HÖVET, Stralsunda-Pomerano. Wittebergae, Typis Martini Schultzii, [24] p. (Vanini p. [7]). Nowicki - 1692. In una nota al par. III Feustking cita en passant il primo dialogo (L) del libro IV del De admirandis. 1692-7: Giacinto GIMMA (1668-1735) Sylva rerum notabilium ab Autorum operibus tum latinis tum italicis excerptarum, t. 15, Bari, Bibl. Sagariga Visconti Volpi, cc. 98-99. III, Ms. I, Altra ed.: Lecce, Milella, 1999, t. III, a cura di Maria Occhinegro; apparato critico e fonti di Giulia Belgioioso; presentazione di Cesare Vasoli, XII, 301 p. Nel t. III Gimma scrive: «Lucilio, detto poi Giulio Cesare Vanino, Medico Italiano, benché non si sappia la sua patria, fu scelerato. Chiamò il suo Aristotele Dio de’ Filosofi, et Sommo Pontefide, la Natura Regina, e Dea, e se stesso Profeta. Ne’ Dialoghi die’ tutta la forza d’operare alle stelle, disse che dal movimento loro, e dal Cielo, gli atti della nostra fantasia, la Religione, ed ogni altra cosa dipende: tra l’altre sue vanità, negò Iddio e la sua providenza, schernì le cose sacre, e religiose, e nell’andare al 7 patibolo disprezzava il Confortatore, e la Santa Croce, che gli si presentava d’avanti, spesso dicendo: andiamo a morir da Filosofo». 1692-8: Jacob KOELMAN (1631-1695) Het vergift Van de Cartesiaansche Philosophie grondig ontdekt. En meest historischer Wijze, uit de Schriften van des Cartes zelfs, en van andere Schrijvers, zo voor als tegen hem, getrouwelijk aangeweezen. Op-gestelt, Tot oen grondt wan de Wederlegging van Bekkers Betooverde Wereldt. Door Jacobus KOELMAN, Dienaar des Evangeliums, Lib(eralium) Art(ium) Mag(ister) et Philosophiae Doctor. t’Amsterdam, By Johannes Boekholt, Boekverkoper in de Gapersteeg by de Beurs. Anno 1692, [32], 669, [95] p. (Vanini, pp. 82-84, [28] Koelman, che nell’indice definisce il filosofo salentino, «hoedanigen Atheist», ritorna sulla tesi di Schoock e di Voet per i quali Descartes si configura come un secondo Vanini. Cita in proposito l’Exercitatio I dell’Amphitheatrum in merito alla dimostrazione dell’esistenza di Dio non sulla base della prova scolastico-tomistica che parte dal moto, ma sulla base di una prova di matrice pitagorica, cabalistica e transnaturale: «Die argumene voorgehouden hebbende, gaat hy tot een ander; Maar de Leezer, zegt hy, vereyscht misschien van my een subtielder deyling der zaaken; laat hem dan aanneemen, niet een Scholastijke, maat een Godlijk toverachtige, of Cabalistische, niet genoomen uyt de Pithagorische getalen... dat is een Demonstratie van dat Godt is, tegen de Atheistery. Dopo un accenno alla leggenda nera (Julius Caesar Vaninus heest dat praetext gebruykt; dewelke zijn Alpostelschap van Atheistery verkrege hebbende by die van Pariss»). In realtà il teologo olandese ripete a proposito del De admirandis, citato con titolo olandese Het ronde Schouwburg van de eeuwige Godlijke voor zienigheidt, la tesi voeziana secondo cui la strategia pseudo-apologetica di Vanini è analoga a quella di Descartes e consiste nel mostrare che se un così grande Atlante non è in grado di replicare alle argomentazioni ateistiche, non rimane aperta che la porta dell’ateismo: «waar in hy, zo t’schijnt, met een groot toestel, en op een nieuwe en solider wijze Godts voorzienigheidt verdeedigt, maar in der waarheidt beschermt hy in eenige dingen de zaak zo, dat hyze eer verlaat, en te spot stelt, want dat is de kunst der konsten. Indien te weeten zo een grooten Atlas, aanwendende zo zeltsaame en nieuwen machinen uit de Philosophie en Theologie, de zaak niet en kan staande houden; En daarom manneer een Cartesiaansch Theologant onder de bedekte van Irenaeus Philalethius, tegen een Anticartesiaansche, die zich de naam gaf van Suetonius Tranquillus, aldus sprak, weet Suetonius niet, wie de Persoon van Des Cartes met Vaninus, en zijn Meditatien met Vanini schriften vergeleken heeft». 1692-9: Jacob KOELMAN (1631-1695) Wederlegging van B. Bekkers, Betoverde Wereldt, het eerste deel Ingestelt door Jacobus KOELMAN. Dienaar des N. Evangeliums. Met een Aanhangsel, van den Duyvel van Tedworth [i. e. Joseph Glanvill, The daemon of Tedworth], en van een Brief van de Hoog-geleerde Henricus Morus, Aangaande Tovery en Waarseggery Uit het Engels vertaalt. t’ Amsterdam, by Johannes Boekholt, Boeksverooper, in de Gaper-steeg up de Beuers. Anno 1692, [11], 480 p. (Vanini p. 163). La citazione di Vanini cade all’interno di un passo del Credulity and incredulity di Meric Casaubon (1668). 1692-10: Johann Wolfgang JÄGER (1647-1720) Historia ecclesiastica Seculi Decimi Septimi In Qua fata Ecclesiae protestantium indicantur, conclavia pontificum Romanorum omnia referantur, diversi motus et schismata in Ecel(esia) [sic] Chr(istiana) et imprimis syncretismus, naturalismus, bohemismus, borrismus, quietismus, arminianismus, amyraldismus, jansenismus, cartesianismus, coccejanismus, recentesque in Gallia et Anglia Controversiae ob oculos dilucide ponuntur. Cum Parallelismo Profanae Decennium primum [tertium], Authore Johanne Wolfango JAGERO, S(acrae) Theol(ogiae) Lic(entiato), Professore Phil(osophiae) P(ublico) ejusdemque Decano, ac Duc. Stipend. Theol. Ephoro. Tubingae, Literis Johann-Cunradi Reisii, MDCXCI-MDCXCIII, [7], 360; [1], 368; [22], 344 p. (Vanini, Decennium secundum, 1692, pp. 263-265). Nowicki - 1692. Altra ed.: Hamburgi, Sumptibus Sam(uelis) Heylii et Jo(hannis) Gottfriedi Liebezeitii, Lauenburgi, Typis Christ(iani) Alb. Pfeifferi, 1709, t. I, [16], 788 p. (Vanini pp. 282-283). L’autore dedica a Vanini il cap. VI (Acta contra Atheum Iulium Coesarem [sic] Vaninum) del lib VII, ma si limita a riprodurre per intero il testo di Gramond (1643). 8 1692-11: Pierre POIRET (1646-1719) Petri POIRET, De eruditione, solida, superficiaria, et falsa, libri tres, in quibus ostensa Veritatum solidarum via et origine, cognitionum Scientiarumque Humanarum et in specie Cartesianismi, Fundamenta, valor, defectus et errores deteguntur. Praemittitur Tractatus De vera Methodo inveniendi verum, confutationem fundamentorum libri Belgici de Mundo fascinato in fine obiter exhibens. Subnectuntur nonnulla Apologetica. Amstelodami, Apud Andream Petri, 1692. Prostant in officina Wetsteniana, [60], 183, [1], 488 p. L’Apologetica II è a pp. 365-392. (Vanini p. 374). Altre ed.: Francofurti et Lipsiae, Apud Joh(annem) Fridericum Zeitlerum, 1694, [58], 552, 199, [1] p.; Amsterdam, Ex officina Westeniana, 1707, 700 p. Nell’Apologetica II, difendendosi dalle accuse mossegli da un articolista degli Acta Eruditorum (1685, december, p. 548), il quale sosteneva che nelle Cogitationes (1677) si era schierato a favore di chi aveva abbandonato la fede, Poiret chiarisce di non aver mai dato il suo assenso a nessuna forma di vaninismo, ateismo, bodinismo, naturalismo, socinianismo, pelagianismo etc. («Namque nemo est qui Cogitationibus meis, Oeconomiaque divina edita et lectis, non numeret inter calumnias, quae passim mihi amicisque meis imputat Vaninismum, sive Atheismum, Bodinismum, Naturalismum, Socinianisumu, Pelagianismum»). 1692-12: Paul STOCKMANN (1661-1718) M(agistri) Pauli STOCKMANNI Elucidarius Haeresium, Schismatum aliarumque opinionum et dogmatum, cum fide orthodoxa pugnantium, quae, post natum Christum potissimum ad haec nostra usque tempora vel exorta sunt et viguerunt, vel adhuc hodie vigent, ordine Alphabetico concinnatus; cum epistola Dn. D. Val(entini) Alberti, P (rofessoris) P(ublici) in commendationem Opusculi praemissa. Lipsiae, Sumptibus Haeredum Friderici Lanckisii, Literis Wittigavianis, 1692, [32], 453, [59] p. (Vanini pp. 62-63, 441). Nowicki - 1692. Seconda ed.: Lipsiae, Sumptibus Haeredum Friderici Lanckisii, 1697, [40], 639, [75] p. (Vanini pp. 90, 622); terza ed.: Lipsiae, Apud haeredes Lanckischianos, Typis Joh. Heinrich Richteri, 1697, [20], 309, [27] p.; Lipsiae, Sumptibus Haeredum Friderici Lanckisii, 1719, [28], 940, [114] p. Nella voce Athei così Stockmann scrive: «qualis [atheus] etiam nostro seculo fuit quidam Julius Caesar Vaninus, qui equidem, si rubricae credas, A. C. 1615 Amphitheatrum contra Atheos scripsit, sed revera pro Atheis, siquidem argumenta illorum subtiliter proponit et frigidissime ad illa respondet, quapropter Tolosae combustus est, poenas blasphemiis et incredulitate sua dignas luit; quam alii quoque omnes qui vita sua epicuraea testantur, se Deum non credere, licet, ob poenas temporales, ore istud confiteri nolint, quoniam iram Dei ejusque minas ac retributiones non metuunt. Quorum illos Atheos speculativos, hos vero practicos appellare posses. Atheista theoreticus fuit Casimirus Liszynski». Nella voce Vaninus non aggiunge sostanzialmente nulla di più e rinvia a Scherzer (1680). 1693-1: Ehregott Daniel COLBERG (1659-1698) – Nicolaus ENGELHOLM (fl. 1693) Disputationem de tolerantia librorum noxiorum politica, Divina favente gratia, et Annuente Amplissima in inclyta Academia Gryphica Facultate Philosophica, Sub Praesidio M(agistri) Ehre-Gott Danielis COLBERGII, Moral(is) Profess(oris) Ord(inarii) Eruditorum Censurae exponit Nicolaus ENGELHOLM, Austria-Svecus, In Auditorio majori, ad diem... Julii Anni Jubilaei Svedici, qui est post natum Christum MDCXCIII. Gryphiswaldiae, Litteris Danielis Benjamini Starchii, Reg(iae) Acad(emiae) Typogr(aphi), [32] p. (Vanini pp. [14-15]). Colberg inquadra Vanini all’interno dell’ateismo positivo, ovvero dell’ateismo di coloro che simulano esteriormente di professare il cristianesimo, ma convertono di fatto i misteri della fede nella filosofia platonica («Ad Atheismum positivum referimus libros externam Christianismi professionem simulantes, reapse omnia fidei mysteria, scripturam S. interpretando, in Platonicam philosophiam commutantes»). Sono tali i libri di Weigel, Postell, Fludd, Campanella. Più articolato il discorso sul Vanini, «Atheus consummatissimus», il quale nell’Amphitheatrum e nel De admirandis naturae arcanis non poté dare soddisfazione alle obiezioni da lui stesso mosse e servì con malizia la causa di Dio o favorì indirettamente l’ateismo («obiectionibus a se motis satisfacere non potuit, et propterea accusatur, quasi ex malitia Dei causam deserverit aut indirecte atheismum stabiliverit»). Un autore di chiara fama, rimasto senza nome, in un colloquio privato con Colberg ha tentato di discolpare il Salentino dicendo che la sua colpa deve essere ascritta alla sproporzione tra l’onere assunto e la sua capacità raciozinativa 9 («A qua infamiae macula et auctorem et libros purgavit in privato quodam colloquio Vir Clarissimus, omnem culpam conjiciens in imbecillitate virium oneri suscepto probandi imparium»). Tale parere è condiviso da Diecmann ed è sottoscritto dallo stesso Colberg dopo un’attenta lettura dell’Amphitheatrum («Quam sententiam, quod libros attinet, ex Inspectione comprobat Johannes Diecmannus. Cui etiam subscribimus post diligentem perlustrationem dicti libri»). Mentre la Disputatio era in corso di stampa il collega Saalbachius comunica al Colberg che da una lettera ricevuta da B. Schertzer, ha appreso che Vanini, oltre all’Amphitheatrum providentiae divinomagicum, ha dato alle stampe anche un Amphitheatrum providentiae in natura magnae velut Deae [evidentemente Colberg non intuisce che Scherzer si riferisce al De admirandis], in cui le obiezioni ateistiche contro i miracoli sono confutate debolmente, così da lasciare il lettore nel dubbio («Dum haec in Typographiam mittere cogitamus, commode communicavit nobis Excellentissimus Dominus Saalbachius, collega noster honoratissimus, literas a B. Scherzero ad se missas, ex quibus discimus, Vaninum praeter Amphitheatrum Providentiae divino-magicum edidisse Amphitheatrum Providentiae in natura magnae velut Deae, in quo obiectiones Atheorum, quibus miracula impugnare solent, subtilissime proponat et coloret, resolvat autem frigidissime, semper dubia in mente lectoris reliquens»). 1693-2: Philippe DUBOIS (1636-1703) – Charles Maurice LE TELLIER (1642-1710) Bibliotheca Telleriana sive catalogus librorum bibliothecae Illustrissimi ac Reverendissimi D. D. Caroli Mauritii LE TELLIER, Archiepiscopi Ducis Remensis, Primi Franciae Paris, Sanctae Sedis Apostolicae Legati nati, Belgicae secundae Primatis, Capellae Regiae Praefecti, Regiorum Ordinum Commendatoris, etc. Parisiis, e Typographia Regia, MDCXCIII, [22], 447, [93] p. (Vanini p. 145). Nowicki - 1693. Nella sez. Theologi è registrato il De admirandis. 1693-3: Adam Christoph JACOBI (1638-1689) Catalogus bibliothecae Viri Magnifici et Consultissimi Adami Christoph. JACOBI, Jureconsulti et Consiliarii Electoralis Saxonici b. m. in partes duas distributus: Qvarum prior libros continet Theologicos et Juridicos, qui ad diem IV Aug(usti) et seqq. MDCXCIII ab hora octava ad undecimam ante meridiem, et a tertia ad sextam post meridiem divenduntur; Altera Medicos, Politicos, Philologicos et Philosophicos complectitur, qui ad diem XVI Januar(ii) et secuturis, MDCXCIV iisdem horis Dresdae in aedibus Beati Possessoris publicæ auctionis lege præsenti et melioris notæ pecunia soluta plus licitantibus cedent. Lipsiae, Apud Joh(annem) Frid(ericum) Gleditsch, 1693, 382, 366 p. (Vanini, vol. I, p. 118). Nowicki - 1693. Altra ed.: ivi, 1794, ss. pp. Registra alla pos. 2378 l’Amphitheatrum. 1693-4: Kaspar LOESCHER (1636-1718) – Christian Ernst MUSSIGK (1671-1724) De Theognosia naturali, eorumque qui hac abutuntur anapologesei ex oraculo Paulino, Rom. I, 19, 20, Praeside Gaspare LOESCHERO, SS. Theol(ogiae) Doctore et P(rofessore) P(ublico), Ecclesiae Wittebergensis Pastore Primario, edisseret publice autor M(agister) Christian Ernst MUSSIGK, Lub. Lus., die 4 aprilis 1693. Wittenbergae, Schrödter, 1693, 86 p. (Vanini p. 73). Nowicki - 1693. Altra ed: Wittebergae, Typis Johannis Michaelis Goderitschii, 1693, [4], 68 p. 1693-5: Georg Wolfgang WEDEL (1645-1721) – Ernst Heinrich WEDEL (1671-1709) I(n) N(omine) J(esu) Dissertatio medica De spectris, Praeside Georgio Wolffgango WEDELIO, Medicinae Doctore, Theoretices Professore Ordinario, Consiliario et Archiatro Ducali Saxonico, Parente suo pie devenerando, Publice συζητήσει proposita ab Ernesto Henrico WEDELIO, Gotha-Thuringo, in Auditorio Medico, Horis consuetis, Ad d(iem) [...] Maij MDCXCIII. Jenae, Literis Krebsianis, 31, [1] p. (Vanini p. 13). Nowicki - 1693. Nel cap. I, Wedel cita il Dial. LI (pp. 370-371), ove Vanini spiega le apparizioni presso i cimiteri per effetto dei vapori emanati dai cadaveri ed osserva che il medesimo fenomeno non si produce quando si pratica la cremazione. Ciò che sembra sfuggire a Wedel è che in entrambi i casi le osservazioni vaniniane sottendono surrettiziamente una confutazione della immortalità dell’anima: «Non abludit ab 10 his opinio illorum, qui fingunt corpora nostra pro sua magnitudine emittere vaporem, qui illorum referat effigiem, atque ita humanam imaginem oculis nostris subjiciat, unde et figuras visas in coemeteriis mortuorum arcessunt, quia a paucis diebus nec in profundo lectulo cum esse sepultum cadaver, vaporem juxta sui mensuram emiserit, idcirco olim, quia cremabantur cadavera, nihil tale visum: quae verba sunt famosi illius I. C. Vanini, l. De admirandis arcanis, dial. 51». 1694-1: Theodor Janson van ALMELOVEEN (1657-1712) Th(eodori) J(ansonii) ab ALMELOVEEN, Syllabus plagiariorum, hac Iterata editione altera parte auctior. Accedit Henrici SYPESTEINII, De plagiariis Epistola. Amstelaedami, Apud Janssonio-Waesbergios, Anno MDCLXXXXIV, [4], 92 p. (Vanini p. 85). Nowicki 1694. Tra i plagiari Almeloveen cita Vaninus Julius Caesar con rinvio al Thomasius (1679). 1694-2: Ehregott Daniel COLBERG (1659-1698) Sapientia Veterum Hebraeorum per universum terrarum orbem dispersa, quam aliquot disputationibus publicis in Regia Universitate Gryphiswaldensi olim exhibuit Ehre-Gott Daniel COLBERGIUS, Professor Moralium Ordinarius, jam apud Wismarienses Templi Nicolaitiani Pastor et Regii Consistorii Assessor. Gryphiswaldiae, Litteris Danielis Benjaminis Starckii, Reg(iae) Acad(emiae) Typogr(aphi), 1694, 177 p. (Vanini p. 132). Nowicki - 1694. Nella Disputatio VI: Libri antiquitatem mentientes, Sybllarum, Hermetis et Zoroastris, in merito al potere profetico delle sibille e alla spiegazione di esso in termini di cause naturali, Colberg afferma che tale riduzione naturalistica non fu proposta se non da qualche ateo o naturalista (Atheus ac Naturalista). A tal proposito menziona Plutarco, Cicerone e Cardano interpretato da Vanini (Amph., Exerc. VII, p. 43). 1694-3: Hermann CONRING (1606-1681) Catalogus bibliothecae Conringianae Variis in omni genere doctrinae eximiisque libris refertae Quae Illustris Academiae Iuliae Concessione a d(ie) 3 Jul(ii) et seqq. huius anni lege Auctionis consueta distrahetur in aedibus Conringianis, Helmstadi [sic], Typis et sumptibus Georgii Wolfg(angi) Hammiii, 1694, 254 p. (Vanini p. 151). Nowicki 1694. Registra alla pos. 525 l’Amphitheatrum. 1694-4: Henning Johann GERDES (1653-1723) – Cunrad Tiburtius RANGO (16391702) Q(uod) D(eus) B(ene) V(ult). Disputatio inauguralis theologica de enthusiasmo Quam pro obtinendis Theologi Doctoris honoribus atque dignitatibus in Academia Regia Gryphiswaldensi Moderante Facultatis Theologicae Decano Dn Cunrado Tiburtio RANGONE, SS. Theol(ogiae) Doctore et Prof(essore) Primario, Generali per Pomeraniam et Rugiam Superintendente, Regiique Consistorii Praeside, placido Theologorum Examini d(ie) 29 Novembr(is) submittit M(agister) Henningus Johannes GERDES, Ecclesiarum Wismariensium Superintendens Regius, Consistorii Praeses, atque Pastor Cathedr(alis) ad D(ivae) Mariae. Gryphiswaldiae, Literis Danielis Benjaminis Starckii, Reg(iae) Acad(emiae) Typogr(aphi), 1694, [106] p. (Vanini p. [42]). Nowicki - 1694. Altra ed.: ivi, 1694, [118] p. (Vanini p. [54]). Ristampa: Wittenbergae 1708, [121] p. (Vanini p. [57]). Nel cap. II, sect. I, par. 11. Rango cita il De adm., Dial. LVIII, p 456 («Audiamus Atheorum Caesarem, fructus enim hujus Philosophiae tandem est Atheismus, Julium Caesarem Vaninum ex istorum mente loquentem»: nota a margine Vanini, Dial. 53, De mortuorum resurrectione), a proposito dell’estasi come effetto della contemplazione del sublime, ma omette di dire che per Vanini l’estasi è una malattia. 1694-5: Johann Paul HEBENSTREIT (1664-1718) – Johann HAAG (fl. 1694) Jo(hannis) Pauli HEBENSTREITI, Prof(essoris) Publ(ici) in Academia Jenensi, Theologia naturalis Arminianis imprimis opposita et quindecim constans dissertationibus quarum est I. De 11 Natura et constitutione Theologiae Naturalis. II. De Theologiae naturalis insufficientia ad salutem. III. De notitiis Dei naturalibus cum insitis, tum acquisitis in genere. IV. De nominis Dei proprio significatu. V. De Existentia Dei. VI. De Essentia Dei. VII. De Theologiae naturalis principio. IIX. De Attributis Divinis in genere. IX. De Infinitate Dei. X. De Immensitate et Omnipraesentia Dei. XI. De Unitate Dei. XII. De Simplicitate Dei. XIII. De Immutabilitate Dei. XIV. De Aeternitate Dei. XV. De Scientia et Sapientia Dei. Jenae, Sumtu Joh(annis) Bielkii, Bibliop(olae), MDCXCIV, [7], 402, ma 312 p. (Vanini nella Dissertatio V). Editio Secunda, correctior et auctior cum necessariis indicibus, ivi, 1696, [24], 698, [30] p. (Vanini pp. [14], 180-182). La Dissertatio de existentia Dei occupa le pp. 166-231 ed ha come respondens Johann Haag. Hebenstreit fa il punto sugli autori che hanno sostenuto l’ateismo e tra questi cita Geoffroy Vallée, Cosimo Ruggeri e Vanini, assumendo come fonte Mersenne (1623). Vanini si chiamava Lucius, ma per vanità («prae inani fastu») si diede il nome Julius Caesar; divulgò l’ateismo accompagnandosi a tredici suoi discepoli. Mersenne, che lo definisce Atheorum Caesar, dice che fu cacciato per indegnità da qualche ordine religioso. Egli sparse l’ateismo non solo a viva voce, ma anche con scritti come l’Amphitheatrum, ove si servì di argomentazioni magiche e cabalistiche per provare l’esistenza di Dio («adeo frigide argumentis magicis et Cabalisticis pro existentia divina disputaret, ut causam destitueret potius et prostitueret») e trasse in inganno gli animi più semplici che non si rendevano conto delle sua subdola arte («Simpliciores enim, qui ejus artes non animadvertebant, facile huiusmodi obrepebant cogitationes. Si tantus Atlas tam raris tam novis machinis adhibitis sustinere non potuit, ergo nihil solidi nihil certi aliunde expectandum»). Voetius, partendo da Mersenne, scoprì la sua impostura («Hanc imposturam ex Mersenno detexit Voetius, Disputationes selectae»). Infine Vanini andò incontro ad una morte ignominosa, com’è destino di tutti gli atei, come insegnano Voet (1639) e Müller (1672): «Tandem vero infelici et ignominiosa morte, quae saepius atheismum consequitur, per exempla plura, hoc docentibus Voetio... et Mullero». In ogni caso la nemesi divina lo punì come un mostro (fonti Mersenne, Gramond, Mercure François). 1694-6: Johann MOESCKE (fl. 1693-1694) – Johann Adam SARTORIUS (fl. 1694) Q(uod) D(eus) B(ene) V(ult) De viris illustribus pacti cum Inferis daemonibusque suspectis Amplissimi Philosophorum Ordinis indultu, publice disputabunt Praeses M(agister) Johannes MOESCKE, Gedanensis, et respondens Joh(annes) Adamus SARTORIUS, Francus. Ad Diem XXI Martii MDCXCIV, H(oris) L(ocis)Q(ue) C(onsuetis). Wittenbergae, Praelo Christiani Schrödteri, Acad(emiae) Typ(ographi), [16] p. (Vanini p. [16]). Nowicki - 1694. In nota Moescke osserva che Naudé lodò la Città del Sole di Campanella, ma non si rese conto che l’Atheismus Triumphatus, come sostengono Grozio e altri, meriterebbe di intitolarsi Atheismus Triumphans e che Voet diede su tale libro lo stesso giudizio espresso da van Baerle sull’Amphitheatrum di Vanini: «gloriam merito ei tribuat Naudaeus, quam tamen obscuravit iterum, dum sub Atheismo triumphato, Grotii aliorumque iudicio triumphantem orbi erudito obtrusit unde et Voetius Disputationum Selectarum, Tomi i, iudicante, locum heic fere habere potest quod Balaeum [sic] de Amphitheatro Vanini judicasse constat». 1694-7: Frideric SPANHEIM (1632-1701) Friderici SPANHEIMII F. Controversiarum de religione cum Dissidentibus Hodie christianis Prolixe et cum Judaeis elenchus historico-theologicus. Rationem huius Elenchi praemissa Series Materiarum indicabit. Editio quae novum Opus videri possit. Amstelaedami, Apud Joannem Wolters, 1694, [26], 682, [2] p. (Vanini pp. 622, 643). Altra ed.: Basileae, Typis Joh(annis) Lud(ovici) Brandmülleri, 1719, [16], 808 p. (Vanini pp. 730, 755); ed. con il titolo Selectiorum de religione controversiarum, Lugduni Batavorum, Apud Felicem Lopez, 1687, [24], 5-695, [1] p. (Vanini pp. 644, 671); Amstelaedami, Johann Wolters, 1701, [24], 682 p. (Vanini pp. 622, 643); ristampato in Operum tomus tertius Qui complectitur Theologica scripta omnia, exegetico-didacticoelenctica, Lugduni Batavorum, Apud Cornelium Boutesteyn, Jordanum Luchtmans, Johannem Du Vivié, cum Isaacco Severino, 1703, [6] p, coll. 1350, [48] p. (Vanini coll. 994, 1004, p. [23]). Sulla scorta di Voet Spanheim accenna alle varie forme di ateismo e fa cadere il discorso sul Vanini: «Nostra aetate emersit colluvies Atheorum, post Iul(ium) Caes(arem) Vaninum Italum, Atheismi et impietatem omnium parentem, dictis et scriptis, qualia fuere Amphitheatrum aeternae providentiae et Dialogi De admirandis arcanis. Hinc Tholosae homo impius flammis ultricis traditus Anno 1619». Ma con lui non perirono i semi del suo ateismo; ne fu continuatore Benedetto Spinoza. Questi d’altro canto, 12 trattando o di politica o di morale, scrisse contro gli atei come nell’Amphitheatrum fece Vanini, «atheismi publicus Magister». 1694-8: Salomon van TIL (1643-1713) Bedienaar des Goddelijken Woords in de Gemeynte J. C. ende Professor in de illustre Schole tot Dordregt, Het Voor-Hof der Heydenen, voor alle Ongeloovigen geopent, om de selve aldaar door een klare beschouwinge Van de Betoogte Goddelykheyd van Mosis Wet-Boek, tot een eerbiediger ingang in ‘t Heyligdom van Gods Wet toete rusten. Dordregt, D(irk) Goris, 1694, Del. I, [8], 394 p. (Vanini pp. 2-4). Nowicki - 1694. Secondo Til l’ateismo moderno nasce in Italia con Vanini, il quale ne ha sparso i semi velenosi in Francia ed ha trovato un suo continuatore in Benedetto Spinoza. 1694-9: Arnold WESENFELD (1664-1727) Arnoldi WESENFELD, Eth(ices), Log(ices) et Metaphys(ices) Prof(essoris) Publ(ici) Ordin(arii), Dissertationes philosophicae quatuor Materiae Selectioris de philosophia sectaria et electiva, Quarum I. De Philosophiae Sectariae Natura, II. De Philosophiae Sectariae Arcanis et Incommodis, III. De Philosophiae Electivae Natura et nostro praesertim Seculo Necessitate. IV. De Commodis Philosophiae Electivae, tradit Publicae disquisitioni subjectae in Universitate Electorali Viadrina, Nunc vero conjunctim exhibitae. Francofurti, Typis Christ(iani) And(reae) Zeitleri, Junioris, A(nno) MDCXCIV, [4], 40, 52, 44, 32 p. (Vanini p. 39, terza numerazione). Nowicki - 1694. Vanini è ricordato nella Dissertatio tertia De natura philosophiae electivae, ejusque nostro praesertim seculo necessitate, cap II, par. VII. In essa Wesenfeld, Professore di Logica e Metafisica a Francoforte sull’Oder, rileva che la libertà filosofica non è estensibile alla teologia per il fatto che i rispettivi principi, la rivelazione e la ragione, se non sono contrari, sono tuttavia diversissimi: la prima si fonda sulla fede, la seconda sulla scienza: «Libertatem philosophicam ad Theologiam extendnedam non esse, cum licet non contrariis, diversissimis tamen nitantur principiis Revelatione et Ratione. Illic fides, hic, scientia regnat. Illic ultimato acquiescendum in eo, Deus dixit, qui fallere non potest. Hic contendi potest ad illud Ratio dixit». A tale contrasto sembrano alludere Spinoza e Vanini. Su quest’ultimo Wesenfeld cita il negativo giudizio del Becmann (1679). 1694-10: Johann Joachim ZENTGRAFF (1643-1707) – Johann Friedrich SPOOR (1709) De LL. [Legum] Ebraeorum forensium contra magiam ratione, et usu politico, et poena magorum, Deo feliciter annuente, In inclyta Argentoratensium Academia, Praeside Dn. Johanne Joachimo ZENTGRAVIO, D. Phil(osophiae) Pract(icae) Prof(essore) Publi(ico) ordinario, h(oc) t(itulo) Rectore Magnifico, Patrono ac Praeceptore aeternum venerando, respondebit Joh(annes) Fridericus SPOOR, Argent(oratensis) d(ie) [29] Decemb(ris) MDCXCIV. Argentorati, Literis spoorianis, [2], 34 p. (Vanini pp. 17-18). Nowicki - 1694. Nel par. VI Lucilius Vaninus, «ineptus ille atheorum aquila, de cuius impietatibus prolixius Gramondus egit», è citato in tema di magismo e stregoneria. Per liberare le streghe dalle accuse di idolatria e di commercio con i demoni («ut sagas ab idololatrico maleficio et commerio cum Daemone liberet») egli scrisse che si trattava di povere vecchiette, costrette a placare la fame con castagne, fave, lupini crudi e mendicati (citazione del Dial. LIX, p. 469) 1695-1: ANONIMO rec. di Salomon van Til, Het Voor-Hof der Heydenen (1694), pp. 393-406, «Acta Eruditorum», anno MDCCXV publicata, cum S. Caesareae Majestatis et Potentissimi Electoris Saxoniae Privilegiis. Lipsiae, Prostant Apud Joh(annis) Grossii Haeredes et Joh(annem) Thom(am) Fritschium, Typis Johannis Georgii, MDCXCV, 560, [52] p. (Vanini pp. 393, 400). Nowicki - 1694. Secondo Til l’ateismo moderno nasce in Italia con Vanini, il quale ne sparse i semi velenosi in Francia e trovò un continuatore in Benedetto Spinoza. A p. 400 l’anonimo ricorda che per Vanini, le profezie e i vaticini sono riconducibili alla causalità astologica. 13 1695-2: Johann Samuel ADAMI (1638-1713) Deliciae biblicae oder Biblische Ergetzligkeiten, Durchs gantze Neue Testament unsern Herrn Jesu Christi, Worinnen Alle Curieuse merck- und Denck-würdige, zweiffelhaffte, Oerter Sprüche und Fragen, nach der Richt-Schnur göttliches Worts, aus bewehrten Thologis [sic] erörtert, und jedem Capitul, Zu Grossen Nutse der Studiosorum wie auch Priester, Loci Communes in Discursen, absonderl. in Predigten zu gebrauchen, in zimlicher Menge von sonderbahren alten und neuen Historien, Sinn-Bildern und Gleichnissen beygefüget, auch geliebts Gott! forgesetzet, und damit die nicht studirt, auch Weibs-Personen ihre Bibel verstehen können, von Monat zu Monat einige Bogen heraus gegeben werden von Misandern. Ianuarius 1695. Mit Churfürstl. Sächss. Gn. Privilegio. Dressden und Leipzig, Verlag von Johann Christoph Miethen, 1380, [87] p. (Vanini p. 1224). Nella 203 Frage Adami cita Vanini De adm., Dial. LVII, a proposito del potere di guarire dalle scrofole attribuito ai sovrani francesi. 1695-3: [Charles BLOUNT, 1654-1693] Great is Diana of the Ephesians, or The Original of Idolatry, Together with the Politick Institution of the Gentiles Sacrifices. London, Printed in the Year 1695, [8], 45 p. (Vanini pp. 22, 26). Nowicki - 1695. Nel cap. XI il discorso verte sul plagio perpetrato sui fedeli da parte delle religioni: «Now for the erecting of this Tribunal in the Minds of Men (not being enlightened from above) made use of Superstition (the off spring of 100 much Honour, and 100 much Fear) which being to be managed cunningly, and well fitting to vulgar capacities, they did little or not at all regard the satisfaction of clear rational Men». Gli uomini razionali – scrive Blount – sono pochissimi e sono del tutto impotenti; ma sono anche troppo saggi per compromettere la loro esistenza per l’istruzione di Foolish men. Sarebbe come mettere le perle davanti ai porci. Essi invece non osano opporsi alla comune credenza, ben sapendo che, se lo facessero, sarebbero accusati di ateismo. Perciò ritengono che bisogna parlare con il volgo, ma stare dalla parte dei sapienti [cioè Vanini] ed affermare che se il mondo vuole essere gabbato, lo sia: «For first, the number of them is so small, as they are of no power; and then they are too wise to hazard their own Ruine for the instruction of Foolish Men, casting Pearl before Swine; knowing whitall, that if any Man should be so vain as to oppose the common belief, the mobile would (as they did by Socrates) oppress and decry him for an Atheist. Therefore, the wisest among the Heathers follow’d this Rule in their Converse, Loquendum cum vulgo, sententiam cum sapientibus; et si mundus vult decipi, decipiatur». 1695-4: David CONSTANT (1638-1737) Davidis CONSTANTII Systema ethico theologicum viginti quinque disputationibus, in Academia Lausannensi, solitis exercitiis habitis absolutum. Lausannae, Apud David Gentie, MDCLXXXXV, [12], 641, [2] p. (Vanini p. 367). Nel lib. II, cap. XXVI, Vanini è citato come esempio di ateismo accanto a Diagora e Teodoro. 1695-5: Jan KWIATKIEWICZ (1629-1703) Roczne dzieie Koscielne Od Roku Pańskiego 1198 Az do lat naszych Przez X. Iana Kwiatkiewicza, Societatis Jesu Wydane. w Kaliszu w Kollegium Societatis Jesu, Roku P. 1695, [8], 1009, [4] p. (Vanini p. 844). Sotto l’anno 1618 Kwiatkiewicz accenna alla simulazione vaniniana di fedeltà al cattolicesimo durante i mesi di prigionia e al confronto che il Salentino stabilì davanti al patibolo tra sé e il Cristo: «Parlament Tolossanski we Francył ná Lucyliuská Waniná dekreto: wáł, że niby uczoc lečarskiey nauki młodź swemi zaráźłiwemi naukámi pfował, i o Bogu, i Boskiey opatrznośći żle mowil. I lub w wieźíenit zmystał sie Catolikiem i Sakramenta przyimował, żeby śmierći usjedt, ale przekonany ná nie skazány, gdy mu Xidz krucyfix pokazał, o zbawieniu ie’ radzoc, on rzekł: lub cen Chrystus od boiáźni śmierći sie poćik, ká sie iey nie boie, przeto bluźniercy iezyk ućiety, sam ćwiertowány i spalony». 1695-6: Benjamin POTZERNE (1665-1699) – Johann Samuel LAURENTIUS (16671725) D[eo] O[ptimo] M[aximo] A[diuvante], Praecidanea quaedam logica et metaphysica ad explicandam Absolutam Dei Potentiam facientia, permissu spectatissimi Collegii 14 philosophici In Audit[orio] Philosophorum ad d[iem] 21 Augusti MDCXC, edisseret M(agister) Benjamin POTZERNE, Pomer[anus], Respondente Jo(anne) Sam(uele) LAURENTIO, March[ico]. Gryphiswaldii, Litteris Danielis Benjamini Starchii, Regiae Academiae Typographi, 1695, [16] p. (Vanini pp. [10-11]). Nowicki - 1690. A proposito della definizione di Dio, contenuta nella Exerc. II, Potzerne accusa Vanini di plagio da Giulio Cesare Scaligero: «plagii accusavero Julium Caesarem Vaninum, qui citata modo Julii Caesaris Scaligeri verba in fundum suum Amphitheatrum Providentiae aeternae, Exercitat. II, qua Deus quid sit explicat. p. 9, nimis inverecundus sine ulla auctoris mentione transtulit. Quemadmodum et p. 11 Exercitat. III dum exhibitam a Ludovico Vive in describenda Providentia divina consilii vocem reprehendit, integram rursus paginam et totam fere sect. 8, Exercitat. Scaligerianae 365, p. 1126 exscribit, ob castigationem ipse castigandus quam maxime. 1695-7: Johann Baptist ROESCHEL (1652-1712) – Johann Erdmann DASCHITZKY (fl. 1696-1707) De eo, quod theion habetur in rebus naturalibus, Praeside Johanne Baptista ROESCHELIO, Physices Prof(essore) Publ(ico) publice disseret Jo(hannes) Erdmann DASCHITZKY, Vratislaviensis, in Auditorio Maiori Ad Diem XII Octobr(is) A(nno) MDCVC, Wittenbergae, Kreusigius, 1695, [48] p. (Vanini p. [48]). Nowicki - 1695. 1695-8: Christian THOMASIUS (1655-1728) – Albrecht Christian ROTTH (1651-1701) Libellus Trinitatis Orthodoxae Vindex, et per accidens ac ex parte Philosophiae Thomasianae novae obex i. e. Collectanea quaedam eorum, quae Inter Celeberr(imum) Christian(um) Thomasium, I(uris) U(triusque) D(octorem) ac Prof(essorem) in alma Fridericiana Publicum, et Inter M(agistrum) Albrecht Christian(um) Rotthium, Ministrum Verbi apud Lipsienses De Trinitate Scripturae Sacrae, Hactenus privatim ac publice, Thomasio sic urgente tractata sunt, quibus veritas Trinitatis Orthodoxae asseritur. Lipsiæ, Sumptibus hæred(um) Friderici Lanckisii, 1695, 92 p. (Vanini p. 25). Nel cap. I, De Atheis eorumque gradibus, par. 5, trattando del De natura deorum e della concezione antiprovvidenzialistica di Cicerone, Thomasius osserva che tale pernities è passata dai testi pagani a quelli cristiani, come spiega opportunamente Seckendorff in Christen-Staat (1685). Responsabili di tale assimilazione delle idee antiche sarebbero Andrea Cesalpino e Lucius Vaninus che preferiva chiamarsi Giulio Cesare e fu orribilmente cremato a Tolosa: «Ex gentilium scriptis autem ista pernities etiam a Christianis coepit post tot tempora binis ab hinc seculis denuo erui atque transfundi clam ad alios... quos inter Andreas Caesalpinus... inprimis Lucius (qui se etiam Iulium Caesarem vocat) Vaninus, qui anno 1619 Tolosae in Gallia igne concrematus horribiliter furiens». 1695-9: Gerhard de VRIES (1648-1708) Gerardi de VRIES, Exercitationes rationales de Deo, divinisque perfectionibus. nec non philosophemata miscellanea. Editio nova, ad quam, praeter alia, accedit diatribe singularis gemina. Altera, De Cogitatione Ipsa Mente; Altera, De Ideis Rerum Innatis, Trajecti ad Rhenum, Ex Officina J. et G. vande Water, Bibliop(olarum), MDCXCV, [20], 520, [18] p. (Vanini pp. 30-32). Rispetto al testo pubblicato nel 1685 il teologo olandese, oltre ad aggiungere sotto il profilo biografico la data della morte di Vanini («anni nostri, quod ad finem decurrit, seculi XIX»), ci fa sapere di essere entrato in possesso di una copia dell’Amphitheatrum. Tuttavia egli evita prudentemente di citarne il testo e si limita a ribadire il suo precedente giudizio sulla strategia pseudo-apologetica del filosofo, non senza rilevare che il Salentino con il plauso di compiacenti eruditi egli confuta in materia di fede anche autori di rilievo e soprattutto ottiene una discutibile approvazione ecclesiastica: «Postquam quadriennio ante ediderat, quod possideo, Amphitheatrum... in quo libro Homo atheus, tam strenue Dei causam, quam revera prodebat, etiam non indoctis viris egisse visus fuit, ut, praeter accinentium eruditorum applausum, quadruplicem quoque approbationem fuerit adeptus, quippe qui, verba sunt censoris librorum, nihil a Catholica et Romana fide alienum, sed cum peracutas, tum pervalidas rationes juxta sanam sublimiorum in Sacra Theologia Magistrorum doctrina, o quam utiliter, contineat. Quae hac occasione ex libro non unicuique obvio retulisse haud piguit, ut moneamur, non nimium tribuere ejusmodi, quae in delicato negotio a via trita recedit, etsi quoque firmissimas jactet demonstrationes, methodo). 15 1696-1: Jacques BERNARD (1658-1718) Lettre II Affaires de France, pp. 388-421, in «Lettres Historiques; Contenant ce qui se passe de plus important en Europe; et les Réflexions nécessaires sur ce sujet». Mois d’Octobre 1696. A la Haye, Chez Adrian Moetjens, MDCXCVI, t. X, pp. 353-470. (Vanini pp. 417-418). L’autore, verosimilmente Jacques Bernard, deplora il metodo inquisitorio di condannare i libri, poiché ne stimola vieppiù la ricerca e la lettura. Tale è, a suo avviso, la sorte delle opere del Vanini, equiparato a Spinoza: «Les Ecrits de l’Impie Vanini, par exemple, se vendent au poids de l’or, parce que l’on les a brûlez autrefois, et qu’ils sont encore défendus à présent; cependant vous savez quel jugement nous en portâmes, lorsqu’en ayant trouvé un exemplaire, nous eûmes la curiosité de le lire ensemble. Nous convinmes que jamais on n’avoit fait de plus pitoyable difficultez et qu’il faloit que cet homme bien loin d’être savant et d’avoir de l’esprit, n’eut pas seulement le sens commun. Je sai que vous faites a peu près le même jugement de divers ecrits de Spinoza». 1696-2: Paul BEURRIER (1608-1696) Mémoires du R(everand) P(ère) Paul BEURRIER, Abbé de Saint Geneviève, Supérieur Général des Chanoines Réguliers de la Congregation de France, edito in Ernest JOVY, Pascal inédit, III Les contemporaines de Pascal et leurs sentiments religieux, Vitry LeFrançois, Chez l’Auteur, 1910, pp. 27-325 (Vanini p. 295). Rimasti a lungo manoscritti, i Mémoires che l’autore portò a termine il 17 marzo 1696, contengono un accenno alla vicenda vaniniana, la quale è significativamente collegata a quella del poeta Théophile de Viau, e fatta risalire ad una decisione dello stesso sovrano francese: «Au mois de février de l’année mil six cent dix, il [Louis XIII] fait condamner par son Parlement un athée qui enseigner l’athéisme à Toulouse, nommé Lucile, Italien soi-disant philosophe, à avoir la langue coupée et à être brûlé touf vif, ce qui fut fait et exécuté. Il fit aussi bannir de France le poète Théophile pour avoir composé et publié des vers pleins de vilenies et d’impiétés, nonobstant qu’il fût appuyé par les grands de la cour». 1696-3: Caspar CALVÖR (1650-1725) Gloria Mosis Hoc est: illustria aliquot facta sub viro Dei Mose patrata Cum materiis cognatis, sequentibus exposita et vindicata dissertationibus, Quarum I. De columna nubis et ignis. II. De manna deserti. III. De vultu Mosis radiante. IV. De vestibus Israelitarum non detritis. V. De ortu linguarum. VI. De statua salis. Accesserunt Dissertationes duae, quarum Una De Noe retecto. Altera De tentatore Domini. Tanguntur hac occasione Dubia non pauca, quae Ephemeridum Philologicarum Auctor Cl(arus) circa haec momenta movit, demonstraturque vere divina in plerisque contigisse miracula. Ad virum Venerabilem Esdram Edzardi theologum magni nominis et de re christiana apprime meritum. Concinnata a Caspare CALVÖRIO, Superintend(ente) et Past(ore) Prim(ario) Zellerfeld(ensi) in Hercynia. Praefixa est Apologia Spicilegii Mosaici M(anu)sc(rip)ti generalis, opposita Vindiciis Ephemeridum generalibus, quibus idem Vir Cl(arus) M(anu)sc(rip)tum memoratum publice aggressus, Monstrantur inibi praecipua genuinae Interpretationis fundamenta, quibus omnis Disquisitio subsequens innititur. Goslariae, Impensis Johann Christoph König, Typis Simonis Andreae Dunckeri, Anno MDCXCVI, [8], 200, 298, [2] p. (Vanini p. 1). Nowicki - 1696. Nella Praefatio generalis il sovrintendente luterano di Zellerfeld, Caspar Calvör, rivendica al proprio secolo il compito di sconfiggere la grande inimicizia che il secolo precedente ha determinato tra la carne e la divinità («inimicitia carnis adversus Deum»). La schiera dei teomachi – egli dice – è stata guidata da atei come Pietro Aretino e come l’autore del famigerato libro Les trois imposteurs. Ma a rifondare l’ateismo fu sufficiente il solo Vanini che lo seminò con l’Amphitheatrum, libro subdolo e serpentino, che produce loglio per accecare i lettori: «Solus jam suffecerit Julius Caesar Vaninus, qui Neapoli cum tredecim aliis furiarum infernalium Apostolis egressus, infelix Atheismi lollium obstetricante Amphitheatro aeternae providentiae, serpentino et subdolo scripto per universum spargere orbem allaborabat». E sebbene i Tolosani abbiano tentato di punire con il fuoco tale orribile teomachia, condannando al rogo il mostruoso Ciclope («horrendae huic theomachiae igne mederi, combusto hoc monstroso Cyclope»), tuttavia non poterono impedire che i suoi semi funesti, spuntati in Italia, si spargessero e mettessero le loro radici nelle aule universitarie non solo in Francia, ma anche in Inghilterra, in Belgio, in Polonia e persino nella diletta Germania («Tolosani... impedire tamen non potuerunt quin haec funesta semina, que in Italia potissimum succreverant, non saltim per Galliam, 16 sed et Angliam, Belgium, Poloniam, et ipsam dilectam nostram Germaniam spargerentur, nec saltim aulis, sed et caulis periculasas occiperent agere radices»). 1696-4: Thomas CRENIUS (i. e. Thomas Theodor CRUSIUS, 1648-1728) Thomae CRENII, Animadversiones philologicae et historicae, Novas librorum editiones, praefationes, indices, nonnullasque summorum aliquot virorum labeculas notates excutientes, cum quibusdam Josephi Scaligeri, Theodori Bezae, Hadriani Junii, Hugonis Grotii, Claudii Salmasii, Andreae Riveti, Joh(annis) Henr(ici) Heideggeri et non neminis de morbo morteque Renati DesCartes epistolis antea nunquam editis lectu dignissimis, Lugduni Batavorum, Apud Friderici Haaring, 1697, t. I-XIX, Vanini, t. II, pars II, cum Andreae Riveti Fragmento docto quodam et Cl(audii) Salmasii, Andr(eae) Duditii, Jac(obi) Arminii, Paulli Merulae, Simonis Episcopii, Steph(ani) Curcellaei, Joh(annis) Duraei, Petri Serarii, Joh(annis) Bergii, Barthol(omaei) Stoschii, Jac(obi) Acontii ac G. Michaëlis Lingelshemii Epistolis, diu e M(anu)s(cript)is illorum adversatis et nunc primum editis. Lugduni Batavorum, Apud Davidem Severinum, MDCLXXXXVI, [6], 240, [9] p. (Vanini pp. 176, [7]). Nel cap. V, par. VI, a proposito della tesi secondo cui gli astri sono animati, Crusius cita Vanini, sostenendo – sulla scorta di Gramond e di Parker – che il suo vero nome è Lucilio e non Giulio Cesare: «Sic enim solent profani suis in Dialogis; exempli caussa Iulius Caesar (quod ipse sibi superbum praenomen in libris tribuit, quamquam Lucilii nomen a sacro fonte, acceperit, adnotante id non ita pridem Samuele Parekero… Lucilium sane quoque Gramondus vocat cum aliis…) Vaninus a Taurisano, Theologus Philosophus et Iuris utriusque Doctor, scriptor multo plurium ore quam oculis et manibus usurpatus, in suis libris, quos ad dialogorum formam composuit». 1696-5: François GACON (1667-1725) Le poète sans fard [i. e. François GACON]. Contenant Satires, Epitres et Epigrames, sur toute sorte de sujets. S. l., s. t., s. d. [ma Paris, 1696], [14], 222, [4] p. (Lucile p. [11]). Altra ed.: Libreville [i. e. Rouen], Chez Paul [Jacques Dumesnil] disant vraye à l’Enseigne du miroir qui ne flate point, 1698, [14], 222, [4] p. (Lucile p. [11]). Il testo è corredato da una pseudo-approvazione in versi, che recita: «Nous Sousignez Docteurs en poësie, / Avons examiné le poète sans fard, / Où n’avons rien trouvé qui sente d’heresie, / Et qui ne soit conforme aux preceptes de l’art: / Ainsi jugeons que sa lecture, / Peut estre fort utile aux enfans d’Apollon; / Son style est naturel, et sa vive censure, / Chasse les fots Autheurs hors du sacré Valon. / Fait et donné sur le Parnasse, / Par nous Regnier, Lucile, Horace, / Nommez par Apollon seuls examinateurs / Des Satires frondant les écrits et les moeurs». 1696-6: Johann GERDES (1656-1700) Palingenesian in naturae abditis profunde latitantem, irradiatione luminis Scripturae vero loculenter detectam, occasione piarum meditationum super gloriosa resurrectione Domini ac Salvatoris nostri Jesu Christi, merito instituendarum programmate publico exponit Johannes GERDES, Philosophiae et Medicinae Doctor, S. Reg. Majestatis Svedicae Medicus et Professor Publ. Ordinarius suae Facultatis Decanus, Academiae h(oc) t(itulo) Rector. Gryphiswaldiae, Literis Danielis Bejaminis Starckii, 1696, [8] p. (Vanini p. [5]). Nowicki - 1696. 1696-7: John HOUGHTON (1640-1705) A Collection for improvement of Husbandry and Trade, by John HOUGHTON, F. R. S., In nine volumes, vol. IX, X, XI. London, Published by Randall Taylor, J. Hindermash, Robert Clavell, William Rogers, and Daniel Brown, MDCXCVI, [260] p. (Vanini t. X, n. 231, Friday, January, 1. 1696, p. [4]). Tra i libri messi in vendita da Christopher Bateman sono annoverati l’Amphitheatrum e il De admirandis, «libri rarissimi». 1696-8: Philip Anton LAUB (1674-1715) – Wilhelm SCHWARTZE (fl. 1696) Dissertatio moralis de peccatis eruditorum, quam Supremo Numine Et Amplissima Facultate Philosophica favente in alma Julia publico Eruditorum examini submittit 17 Praeses M(agister) Phil(ippus) Antonius LAUB, Augustanus, et Respondens Wilhelmus SCHWARTZ, Stada-Bremensis, A(nno) O(rdinis) R(estaurati) MDCIVC, Mense Decemb(ris) in Auditorio Philosophico. Helmestadii, Typis Georg-Wolfgangi Hammii, Acade(miae) Typogr(aphi), [92] p. (Vanini p. [25]). Nowicki - 1696. Dopo un lungo elenco di atei Schwartze cita Geoffroy Vallé e «Julius Caesar Vaninus scelestus ille Atheismi Apostolus», arso a Tolosa. Costui seminò l’ateismo con un nuovo metodo: oppose il suo Amphitheatrum agli antichi filosofi, ma di fatto conquistò all’ateismo i lettori più incauti. i quali prendevano atto che un tale Atlante non fu in grado di replicare alla forza e al peso dei macchinosi argomenti cotruiti dagli atei: «Aliquandiu virus suum ita texit, ut nova quadam methodo Atheorum prae se tulerit convictionem. Magno siquidem in speciem molimine libroque peculiari, quem Amphitheatrum vocavit [...] providentiam divinam adversus philosophos veteres [...] defendere instituit, reverta tamen ubique turpiter destituit atque prostituit, id agens sollicite ut incautiores (si vident tantum Atlantem tam rarisque tam novis ex Philosophia pariter ac Theologia machinis adhibitis, argumentorum ab atheis convictiorum momenta et pondera sustinere non potuisse) in Scepticismum sponte sua prolabantur». Fonti bibliografiche: Gramond (1643), Spizel (1676), dal quale dipende quasi testualmente. 1696-9: Johann Gottlieb MÖLLER (1670-1700) – Johann Ernst HÖRLITZ (fl. 1696) SS. Theologiae Doctorandus, Graecae linguae in Universitate Rostochiensi ac Philosophiae Primae et Practicae, in Athenaeo Gedannensi, Professor Ordinarius, Magnificique Senatus Patrii Bibliothecarius, praeses, Dodecas disputationum ethicarum, in ordinario Athenaei Gedanensis auditorio, publice ventilatarum quibus Benedicti de Spinoza Atheismum, in Ethica, ordine geometrico demonstrata, et in quinque partes distructa, occultatum, ac Johannis Crellii Socinianismum, in Ethica Aristotelica ad SS. Literarum normam emendata, nec non Ethicae Christianae libris quinque latentem, ad debitas philosophiae practicae laudes, contra eos, qui nefarias splendido hoc sub titulo fraudes, occultant, vindicandas, succincte manifestavit, resp(ondens) Joachim Ernst HÖRLITZ Gedanensis, [6] p. (Vanini p. [6]). Nowicki - 1696. 1696-10: Heinrich TIETZMANN (1665-1714) – Johann Ludolph THILO (fl. 1696-1714) Σ. Τ. Θ. Atheismi inculpati monstrum, publicae Philosophantium disquisitioni sistent, Praeses M(agister) Heinricus TIETZMANN, Ord(inarius) Philos(ophiae) Adj(unctus) et Respondens M(agister) Johann(es) Ludolph(us) THILO, Kemberga-Saxo, Ad Diem VII Martii A(nno) MDCXCVI, In Auditorio Majori, Horis Matutinis. Vitembergae, Ex Formis Christiani Schrödteri, Acad(emiae) Typ(ographi), [32] p. (Vanini pp. [21, 26]). Nel par. XIV, Vanini è immediatamente presentato come peggiore di Hobbes e di Spinoza: «Pejor his merito judicatur Julius Caesar (ita vocatus, quoniam, ex sententia Mersenni, Atheorum Caesar erat, quum alias proprium ipsi nomen Lucilii esset, Vaninus, Gente Italus, professione Medicus, qui omnem bonae mentis indolem exuerat, atque in apertissimum negandi Dei conatum praeceps ruebat». Ad essi va associato Mattia Knutzen. Tuttavia nel par. XVII Tietzmann riconosce a Spinoza, a Hobbes e a Vanini una genialità non comune: «De Spinoza, Hobbesio, Vanino, aliisque quid judicandum sit, major videtur difficultas, quum satis constet, ingenium in istis fuisse, non quale in multis». 1696-11: Salomon van TIL Verlog op ‘t Voor-Hof der Heydenen, waar in de Grond-stellingen van Mosi Wet en Wet-Boek met de Reden-Leer werden vereffent, en haar vastigheyd tegen de Ongodisten nader tot versterkinge des geloofs betoogt. Dordregt, D(irk) Goris, 1696, [10], 251, [13] p. (Vanini pp. [9], 11). Nowicki - 1696. 1697-1: Anonimo. The Present State of Europe: or, the Historical and Political Monthly Mercury, Giving an Account of all the Publick and Private Occurrences, Civil, Ecclesiastical and Military, that are most Considerable in every Court: The Interest of Princes, their Pretensions, and Intrigues, etc. For the Month of January of 1697. With Political Reflections upon every State. Vol. VIII. To be continued Monthly from the Original published at the Hague, by the Autority of the State of Holland, and West-Friesland. London, Printed for Henry Rhodes, at the 18 Star, the corner of Bride-Lane, Fleetstreet, and John Harris, at the Harrow in LittleBritain, 1697, 496, [6] p. (Vanni p. 46). Nelle Reflections upon the Advise from England, l’anonimo articolista sostiene che per non dare risonanza ad un crimine così grave come l’ateismo, bisogna passare sotto silenzio i casi tragici come quello di Vanini: «As for his saying, he was bred up in the Church of England, as by Law Establish’d, he might as well have said, in the Church of Caesar Vaninus [intendi la chiesa cattolica]. For he that suffers for a crime so contrary to all the Religions that ever were in the World, to opposite to all the Precepts of Divine and Humane Laws, so remote from the Principles of common Morality, what matter is it, what Church he was of? I dare be bold to say, the Church of England, by Law Establish’d, would willigly have excused him, had he pass’d over in silence that part of his Confession». 1697-2: Pierre BAYLE Dictionaire historique et critique: Par Monsieur BAYLE. Tome Premier [Second] Premiere [Seconde] partie. A Rotterdam [ma Amsterdam], Chez Reinier-Leers, MDCXCVII, Avec privilege, [4], 12, 712, 713-1359, [2]; [1] 1331, 1, [56] p. (Vanini, t, I-1, voce Agrippa, rem. N/II-b, p. 136; t. I-2, voce Dejotarus, rem. E, p. 939; t. II-1, voce Lycurgue, p. 329; t. II-2, voce Ruggeri, rem. B, p. 982, indice, p. [54]). Il colophon recita: Achevé d’imprimer le 24 d’Octobre 1696. Nowicki - 1697. Nell’edizione del 1697 mancano le voci Charron, Politien, Eclaircissement sur les Athées, le quali sono aggiunte nella seconda edizione e sono perciò registrate sotto l’anno 1702; nella prima e nella seconda edizione la voce Garasse è priva della rem. K, in cui è citato Vanini; essa compare nella terza edizione ed è perciò registrato sotto l’anno 1720. Seconda edizione in tre vols. revuë, corrigée et augmentée par l’autheur, Rotterdam, Chez Reinier Leers, 1702, [4], XVIII, [8] 1096, 7, [1], XVI; 1097-2170, XVI; 2171-3190, [90] p. (Vanini, t. I, voce Agrippa, rem. N/II-e, p. 114, voce Dejotarus, rem. E, p. 1018; t. II, voce Lycurgue, p. 1815; t. III, voce Ruggeri, rem. B, p. 2627, Indice p. [87]). Ed. Rotterdam, s. t., 1715, XLIV, 1126; 1088; 1030 p. (Vanini t. I, voce Agrippa, p. 117, voce Dejotarus, rem. E, p. 1018; t. II, voce Lycurgue, p. 1815; t. III, voce Ruggeri, p. 469). Terza ed. Amsterdam, Chez Michel Bohn, 1720, [4], XX, 942; 946-1830; 1834-2680; 2682-3122, [105] p. (Vanini t. I, voce Agrippa, rem P-II, p. 108; t. II, voce Dejotarus, rem. E, p. 971, Lycurgue, p. 1710; t. III, voce Ruggeri; t. IV, Eclaircissement, p. 2989). Quarta ed. Amsterdam-Leyde, Chez. P. Brunel et alii, 1730, CXVI, 719; 915; 831; 804 p. (Vanini t. I, voce Agrippa, rem. N/, p. 108; t. II, voce Dejotarus, rem F, p. 263; t. III, voce Lycurgue, p. 110; t. IV, voce Ruggeri, rem. B, p. 102). Quinta ed.: Amsterdam, Compagnie des Libraires, 1734, CXX, 857; 1004; 904; 985; 887, 103 p. (Vanini t. I, voce Agrippa, p. 156; t. II, voce Dejotarus, p. 594; voce Lycurgue, p. 687; t. IV, voce Ruggeri, p. 941). Quinta ed. in 4 tomi: Amsterdam-Leyde-La Haye-Utrecht, Chez P. Brunel et alii, 1740, [17], cxx, 719; 915, 831, 804 p. (Vanini t. I, voce Agrippa, rem. N/, p. 108; t. II, voce Dejotarus, rem F, p. 263; t. III, voce Lycurgue, p. 110, t. IV, voce Ruggeri, rem. B, p. 102, Indice, p. 719). Ed.: Paris, Desoer, 1820, t. I, VI, XXX, [2], 553 p. (Vanini, voce Agrippa, p. 296); t. V, 568 p. (Vanini, voce Dejotarus, p. 441); t. IX, 589 p. (Vanini voce Lycurgue, p. 219); t. XII, 680 p. (Vanini, voce Ruggieri, rem. B, p. 664); t. XVI, 584 p. (Vanini, Table des matières, p. 327, 573). Nella voce Agrippa, in una nota a margine, riferisce che, secondo Clavigny de Sainte Honorine, il filosofo di Nettesheim avrebbe fatto la stessa fine di Vanini se il cardinale Campege e Antoine de Leve non avessero convinto Carlo V a non punirlo: «Le sieur Clavigni de Sainte Honorine [...] dit que la fin d’Agrippa n’eût pas été moins funeste que celle de Lucilius Vaninius, si le cardinale Campege et Antoine de Leve, ses protecteurs, n’eussent détourné Charles Quint de le faire punir». Nella voce Dejotarus, a proposito del vignaiolo che sfronda il tralcio per lasciare in vita un solo ramo, Bayle ricorda la pagina in cui Garasse attribuisce a Vanini la “sottise” secondo cui è necessario sfrondare periodicamente il genere umano dei rami secchi. Voce Lycurgue. Tra i vari provvedimenti legislativi di Licurgo Bayle deplora quello per cui dovevano essere lasciati in vita solo i fanciulli in buone condizioni fisiche: «n’estoit ce pas une injustice criante?». Ed osserva che non troverebbe ingiusto tale provvedimento Vanini («L’impie Vanini n’en tomberoit d’accord»), per essere – come sostiene Garasse – fautore della presunta tesi della necessità di una bonifica sociale. Nella voce Ruggeri, rem. B, Vanini è menzionato in una citazione tratta dalla Doctrine curieuse (1623) di Garasse. 19 1697-3: Hadrian BEVERLAND (1652-1712) Hadriani BEVERLANDI, De fornicatione cavenda admonitio sive adhortatio ad pudicitiam et castitatem. Cui accessit R. P. Johannis Brandii, Gratiani Torrisii, Soc(ietatis) Jes(u) Detestatio nefandissimi sceleris ononitici gravissima. Londini Prostant apud Christoph(orum) Bateman, 1697, [7], 113, [1] p. (Vanini p. 15). Nowicki - 1697. Altre ed. Augustae, s. t. [ma Bateman], 1697, 111 p. (Vanini p. 13). Editio nova et juxta exemplar Londinense, S. l., s. t, 1698, 106 p. (Vanius [sic] p. 12). La lettera dedicatoria è datata Kalendis Februarii 1690; editio nova et ab autore correcta juxta exemplar Londinense, S. l., s. t., 1698, 109 p. (Vanius [sic] p. 14): il colophon a p. 109 recita: «Hadrianus Beverlandus supplex orabat in arce Vindesoriensi Anno 1693»; ed.: S. l., s. t., 1710, 109 p. (Vanini p. 14). Vanini è citato di passaggio: «vos qui demum exitialem incipitis intelligere insaniam lanugine resecate pueriles errores, facitote finem suppliciis tanti stuporis. Quis autem est integri sensus qui Diogenem falsis delusum imaginibus non abhorreat? Integrae famae qui Dionem Prusaeum non oderit? animi sui salutisque satagens qui Jul(ium) Caes(arem) Vanium non tardipedi Deo devoveat?». 1697-4: Andreas CAROLUS (1632-1704) C(hristo) B(ene) D(icente). Memorabilia ecclesiastica seculi a Nato Christo decimi septimi, juxta annorum seriem notata, et convenienti ordine digesta per Andream CAROLUM, Abbatem San-Georgianum in Ducatu Wirtembergico, Tomus Primus [Secundus], Operis Dimidium Anterius Exhibens, Cui Accedunt Indices Necessarii. Tubingae, Sumptibus Johannis Georgii Cottae, Typis Johann-Cunradi Reisii, Anno MDCXCVII, [14], 1188, [96] p. (Vanini, t. I, pp. 381, 383-84, 458-459, 484, 486-487 [90]). Nowicki - 1697. Nel lib. II, cap. XXV, Carolus menziona Vanini come colui che tentò di affermare l’ateismo in Francia con la pubblicazione dell’Amphitheatrum, in cui «Atheismum... sub specie refutantis, astutissime confirmare tentavit» In esso, infatti, il Salentino definisce l’ateismo «secta pestilentissima», registra nell’albo degli atei uomini scellerati come Epicuro, Machiavelli e Pomponazzi, ma poi pretende di dimostrare con nuove argomentazioni l’esistenza e la provvidenza di Dio e invece di fondarla sui più solidi argomenti tradizionali ricorre a prove magico-cabalistiche, agli oracoli sibillini e diabolici («Conquestus in illo libro de Atheismo ut secta pestilentissima, atheistas nominavit sceleratissimos hominum, imo beluarum; maledictis etiam incessit Epicurum, Pomponatium Machiavellum, et ejus generis plures; promisit se argumentis nunquam hactenus auditis probaturus Deum esse, omnia gubernantem, et admirandam ejus providentiam; sed rejectis veterum argumentis, tanquam parum stringentibus, alia nova produxit Magica, Cabalistica e Sybillinis vaticiniis et oraculi diabolicis petita»). Con simili procedimenti egli difese, anziché attaccare, gli atei e gli Epicurei e demolì, invece di fondare, la nozione di provvidenza: «Sic ergo veteratorie divinam existentiam et providentiam adversus veteres Philosophos, Atheos et Epicureos defendit, ut potius eam prostituerit, ac prostituendo infirmiores in praesentissimum dubitationis salum coniecerit» (fonti: Müller, 1672; Wagner, 1664; Wendelin, 1656). Nei capp. XLVI e LIII, dopo aver puntualizzato che Julius Caesar assunse anche il nome Lucilio («Julius Caesar qui etiam Lucilii nomen assumpsit») e che fu Atheorum Coryphaeus, Carolus non fa che citare lunghi brani tratti da Gramond. 1697-5: Jacob DÖPLER (- 1697) Jacobi DÖPLERI, Gräfl. Schwartzb. Hoff- und Cammer-Raths, Theatri poenarum, suppliciorum et executionum criminalium oder Schau-Platzes Derer Leibes- und Lebens-Strafen, Anderer Theil, worinnen absonderlich von Lebens-Straffen, welche nicht allein vor Alters bey allerhand Nationen und Völckern im Gebrauch gewesen, sonder auch noch heute zu Tage in allen vier Welt Theilen üblich sind, gehandelt wird, Mit vielen Auctoritatibus, Decisionibus und Urtheln derer vornehmstem Criminalisten, Chöppenstühle und Facultäten beträfftiget. Alles nach dem heutigen Stylo Curiae, und üblichen Praxi, zuförderst denen veinlichen Gerichts-Herren und dero Beambten, Verwalten, Actuarien und Gerichtschreiben sehr nützlich und nöthig, Mit Chursl. Sächs Privilegio. Leipzig, In Verlegung Friedrich Lanckischen Erben, Anno 1697, t. II, [8], 656, [60] p. (Vanini p. 586). Nowicki - 1697. Nel cap. XLVI, par. CCLXXXIV, sulla scorta delle Disputationes selectae di Voet, Döpler scrive: «Det so beschriene Atheist Jul. Caes. Vaninus wurde zu Tholosa Anno 1669 [sic] verbrand, worbey denn 20 sonderlich notabei, dass als er ietzt sterben solte, die Gotteslästerlichen Worte ausgeruffen: Precarer Deum, ut vindicaret injuriam mihi illatam; Verum cum incertum Deusne, num diabolus, sit? Neutrum imploro». 1697-6: Johann Albert FABRICIUS (1668-1736) Joh. Alberti FABRICII Bibliotheca Latina Sive Notitia Autorum Veterum Latinorum quorumcunque Scripta ad nos pervenerunt. Accessit Duplex Appendix, Qua de fragmentis et collectionibus veterum scriptorum latinorum, monumentis antiquis, poetis Christianis, J(uris)C(onsul)tis, Medicisque et Scriptis quibusdam hypobolimæis disseritur; Obiter pp. 180 sqq. suppleta ingens lacuna aliquot paginarum in Scholis Eustathii ad Dionysium Periegetem. Hamburgi, Apud Beniaminem Schiller, bibliopol(am), 1697, [16], 216, 206, [2] p. (Vanini p. 162, prima numerazione). Fabricius ricorda che Vanini è censurato da Vossius per aver definito Calcidio circumphoraneum blateronem. 1697-7: John EVELYN (1620-1706) Numismata. A discourse of medals Ancient and Modern. Together with some account of heads and effigies, Illustrious and Famous Persons, in Sculps, and Taille-Douce, of Whom we have no Medals extant; and Of the Use to be derived from them. To which is added A Digression concerning Physionomy. By J. EVELYN, Esq(uire) S. R. S. London, Printed for Benj(amin) Took at the Middle-Temple Gate, in Fleztstreet, MDCXCVII, [7], 342, [14] p. (Vanini p. 276). L’autore annovera Vanini tra gli «Impostors, Heresiarchs and Heterodoxi». 1697-8: Louis de LA FORGE (1632-c.1666) Breves annotationes ad controversa quaedam philosophiae Renati Des-Cartes Capita ad Meditationem III, in Renati Des Cartes Opera Philosophica Omnia in tres tomos distributa, Quibus continentur I. Meditationes de prima Philosophia, Principia philosophiae, Dissertationes de Methodo, Dioptrice, Meteora, Tractatus de passionibus Animae, de homine, de formatione foetus cum notis Ludovici de la Forge, et Autoris vita. II. Epistolae omnes partim ab Auctore Latino Sermone conscriptae, partim cum responsis doctorum Virorum ex Gallico translatae: in quibus omnis generis quaestionis philosophicae tractantur, et explicantur plurimae difficultates, quae in reliquis eius operibus concurrunt. III, Geometria cum notis Florimondi de Beaune, opera Francisci a Schooten, ab eodem, dum viveret, diligente recognita, locupletioribus Commentariis instructa, multisque egregiis accessionibus tam ad ulteriorem explicationem quam ad ampliandam hujus Geometriae excellentiam facientibus exornata: item Principia Matheseos universalis, seu Introductio ad Geometriae methodum conscripta ab Er. Bartholino, Casp(aris) Fil(io). Omnia haec recensita a Viro clarissimo denuo sunt revisa, et ab innumeris mendis, quibus priores editiones scatebant, repurgata, una cum notis quibusdam et animadversionibus tumultuariis in universum opus, huic editioni recens adjectis, Cum Privilegiis. Francofurti ad Moenum, Sumtibus Friderici Knochii, Bibliop(olae). Anno MDCXCVII, [109], 384, [32], 168, [16], 200, [24], 74, [41], 188 p. (Vanini pp. [39-40]). L’autore reputa ineccepibili le dimostrazioni cartesiane dell’esistenza di Dio: «Non opus est hoc loco recenseamus argumenta, quibus Philosophus Deum existere probavit; possunt enim ipso in volumine legi; et nostro quidem judicio firma sunt omnia, nullaque arte queunt eludi; alterum tamen altero est clarius, perceptu facilius, eoque ad convincendos impiorum animos supremo de Numine aptius». Resta tuttavia da sciogliere un dubbio: com’è possibile che l’insipiente dica in cuor suo che Dio non esiste, se l’idea di Dio è innata in tutti gli uomini: «Istud nunc paulo fusius oportet exequi, quo pacto stultus in corde possit dicere: non est Deus, si quidem mentibus humanis insita sit Dei idea, uti perfectissimam illius essentiam repraesentans, sic et necessariam existentiam arguens? Puto autem, hanc difficultatem omnino iri sublatam, si rursum ad varia cogitationum nostrarum momenta attendamus». L’ostacolo da superare è Vanini. Infatti, sebbene egli in un primo momento pensi che Dio esiste, nei momenti successivi lo nega e si ingegna di confutarne l’esistenza. La prima cogitatio è conseguente al carattere innato dell’idea di Dio, mentre le cogitationes successive dipendono dalla volontà, che respinge la testimonianza innata. E tuttavia nello stesso momento in cui Vanini pensa che Dio non esiste, sente la voce divina, impressa con il lume naturale. Ne consegue che l’esistenza di Dio, come ente perfettissimo, è impressa nella coscienza da Dio e, per quanto tenti di negarla, Vanini l’ammette nel 21 momento stesso in cui la nega e, volendola negare, è costretto ad ammetterla contro la sua stessa volontà. Ciò perché la proposizione ‘Dio non esiste’ o ‘ credo che Dio non esista’ è equipollente alla seguente proposizione contraddittoria ‘l’ente perfettissimo, che esiste necessariamente, non esiste’ ovvero ‘credo che non esista l’ente, la cui esistenza è attestata come necessaria dalla mia coscienza’: «Etenim Vaninus, aut alius quispiam divinum Numen abnegans, etsi momento primo cogitaret, Deum esse, tamen momento secundo, tertio ac sequentibus eam veritatem infitiatur et refellere studet. Atque ista momenti primi cogitatio, impie suppeditatur ab ispo Deo, notum se in humanis animis faciente, pertinetque ad naturalem theologiam, sed cogitationes momenti secundi et reliquorum veniunt a prava voluntate, quae testimonio Dei repugnat. Praeterea et ipso secundo momento, quo Vaninus cogitat, Deum non esse, vim vocis Dei intelligit, quod nempe designet Ens perfectissimum, intelligit vero illam ope luminis naturalis. Unde iterum concluditur, testimonium conscientiae Dei impressum esse menti Vanini, quamquam illam neget, eodem ipso momento quo velit negare, contra voluntatem suam affirmare; nam ista propositio, Deus non est, vel non credo Deum esse, aequipollet huic: ens perfectissimum, quod necessarium debet esse, illud non est: eum quem meus animus testatur necessario existere, credo non existere. Fateor tamen quod qui Numen esse negat, ad mentis suae testimonium haud attendat, eoque nec pugnam enunciationis impiae observet». 1697-9: Georg Heinrich GOETZE (1667-1728) Observationum sacrarum specimen, in memoriam iubiliaei Annaebergensis, D(ie) VIII Decembr(is) A(nno) MDCXCVII, Inter Vota ac plausum exultantium, celebrati, publici iuris fecit M(agister) Georgius Henricus GOEZIUS, Lips(iensis), SS. Theol(ogiae) Baccal(aureus), Pastor ac Superint(endens) Annaebergensis. S. l. [ma Sankt Annaberg, i. e. Góra Świętej Anny], Literis Davidis Nicolai, [24] p. (Vanini p. [23]). Nella Observ. IV Goetze si schiera con il Carolus nel rimproverare a Wendelin di aver osato giustificare le tesi vaniniane in materia di grazia sufficiente; dire che essa non è attestata né dalle Sacre Scritture né da decreti pontifici perché lo ha detto Vanini equivale a sostenere che Dio non esiste per il fatto che Vanini nega di poterne provare l’esistenza: «ab hereticorum indole recedere noluit Petersenius [i. e. Johann Wilhelm Petersen, 1649-1727], easdem cum illis inflans tibias. Idem observavit ac reprehendendum esse docuit in Marco Friderico Wendelino, calviniano illo haud incelebri, Andreas Carolus in Memorabil. Ecclesiast. seculi XVII, t. I, p. 184, quippe qui in oppugnatione universalis Dei philantropiae ausus est in Syst. maj. posth., p. 1176, ad Julium Caesarem Vaninum, Atheum illum maledictum, provocare: Julius Caesar Vaninus in Amphitheatro aeternae providentiae, censuris pontificiis approbato, Exercitat. 14 scribit sententiam: Quod Deus largiatur gratiam omnibus sufficientem ad salutem, nec in Sacro Codice, nec in generali ecclesiae Concilio, nec Pontificio Decreto ullo esse definitam... Pari sane modo concludere possumus: Vaninus negat, probare posse Dei existentiam, Ergo non datur Deus». 1697-10: Abraham Heinrich GROSSE (fl. 1697) – Zacharias GRAPE Jr. (1671-1713) Q(uod) V(eritas) I(nfinita) D(irigat). Controversiam Recentissimam: An Atheismus necessario ducat ad corruptionem morum, Inter Cl(arum) Dn. Jurieu et Cl(larum) Dn. Bayle Nuper in Belgio agitatam, Benevolo Superiorum Consensu, In Illustri Academia Rostochiensi, Praeside M(agistro) Zacharia GRAPIO, Rostochiensi S. S. Theol(ogiae) Baccalaureo, auctorrespondens Abraham Heinrich GROSSE, Lipsiensis, Phil(osophiae) Baccal(aureus) et J(uris) U(triusque) Cult(or), ad diem [...] Decembr(is) A(nno) O(rdinis) R(estaurati) MDCXCVII, in Auditorio Majori, Horis Consuet(is), publice placideque examinandam proponit. Rostochii, Typis Jacobi Richelii, Ampliss(imi) Sen(atus) Typogr(aphi), [20] p. (Vannini p. [4]). Altra ed.: Rostochii, Schwiegerovius, 1709, [24] p. (Vannini p. [4]). Nel Conspectus del Prologus, l’autore fa riferimento alla polemica sorta tra Jurieu e Bayle sull’incidenza dell’ateismo in materia di costume e di condotta morale. La polemica verte sull’ateismo virtuoso rappresentato da Vanini, Spinoza e Machiavelli («Exempla quaedam Atheorum recensentur, ut Julius Caesar Vannini, Auctor. De tribus impostoribus, Spinozae et Machiavelli, cum catalogo scriptorum quorundam Anti-atheisticorum»). 1697-11: Johann Heinrich HEIDEGGER (1632-1698) Joh(annis) Henrici HEIDEGGERI, Dissertationum selectarum, Sacram Theologiam Dogmaticam, Historicam et Moralem Illustrantium, ΔΩΔΕΚΑΣ. Tomus Quartus. Accedunt Ejusdem Prosopographiae, et orationes Steinfurti et Tiguri dictae. Tiguri, Typis et 22 impensis Davidis Gessneri, seconda numerazione). MDCXCVII, [8], 487, [3], 487, 255, [15] p. (Vanini p. 245, Nella Apologia Ecclesiae Tigurinae, Heidegger, in materia di ateismo non si lascia sfuggire la testimonianza di Mersenne («Monacho emunctiorum naribus teste»), per il quale furono maestri di ateismo Pietro Aretino, Machiavelli, Cremonini, Rabelais, Geoffroy Vallée e Vanini che cercò di diffonderlo in Europa con l’ausilio di tredici apostoli. 1697-12: Christian KORTHOLT (1633-1694) Historia ecclesiastica Novi Testamenti κατ’ἐπιτομήν a Christo nato usque ad seculum decimum septimum, sistens statum Ecclesiae sub Imperatoribus, Schismata, Haereses, Synodos ac Ecclesiae Doctores, Edita ex M(anu)sc(ripto) Christiani KORTHOLTI, S. Theolog(iae) D(ecani) Universitatis, quae Kilonii Holsatorum est, Procancellarii, et, dum viveret, Professoris Primarii. Cum Indice Rerum et Verborum. Lipsiae, Sumptibus Gottfriedi Liebzeiti, Bibliop(olae) Hamburg(ensis), Typis Andreae Zeitleri, Anno MDCXCVII, [8], 911, [41] p. (Vanini pp. 860, 867-868). Altre ed.: Hamburgi, Sumptibus Samuelis Heylii et Johannis Gottfriedi Liebezeiti, 1708, [8], 911, [20] p. (Vanini pp. 860, 867-868). Nel cap. II è dedicato a Vanini il par. 11 («Julius Caesar, alias Lucilius, Vaninus, Italus, primum philosophiae et theologiae operam dabat, postea potissimum Medicinae vacabat»). In realtà Kortholt dipende da Gramond (1643) per l’accusa di corruzione della gioventù, per la testimonianza del Francon, per la prova dell’esistenza di Dio a partire da un filo di paglia, per l’accusa al Cristo di aver sudato davanti al patibolo e per l’orrendo muggito emesso quando gli fu tagliata la lingua. 1697-13: Johann Samuel LAURENTIUS (1667-1725) Quod et quid sit Deus, Gryphiswaldiae, Literis Danielis Benjamini Starckii, 1697, [42] p. (Vanini p. [17]). Nowicki - 1697. 1697-14: Gebhard Theodor MEIER (1633-1693) B. Gebhardi Theodori MEIERI, SS. Theol(ogiae) D(octoris), ejusdemque et antiquitatum ecclesiasticarum professoris quondam publici et ordinarii, Historia religionum christianae, judaicae, gentilis et muhammedanae a condito mundo ad nostra usque tempora. Cum indicibus necessariis. Helmestadii, Typis et Sump(tibus) GeorgWolfg(angi) Hammii, Acad(emiae) Typogr(aphi), Anno MDCXCVII, [14], 348, [43] p. (Vanini p. 22, [42]). Nowicki - 1697. Nel cap. II, Historiam Atheismi exhibens, dopo un accenno all’ateismo in generale, l’autore passa all’esame più propriamente storico e, nel par. XII, prende le mosse da Vanini, «atheorum hujus seculi antesignanus», rispolverando il falso mito della leggenda nera, che, a suo avviso, lo autorizzerebbe a definire l’Italia «vagina atheorum». Quindi sostiene che è costume degli atei fingere di contrastare l’ateismo, come ha fatto Vanini nell’Amphitheatrum: «callidi moris est atheorum contra atheos disputare, sed frigide, quod frigidam probationem tacitae improbationi viciniorem esse sciant. Ita Vaninus in suo libro [Amphitheatrum]... tam oscitanter tractat, ut eam potius turpiter prostituat, subinde immiscens paradoxa, addita haec clausola: nisi Ecclesia Romana secus statuat. Meticulosae tales limitationes et cautelae animi signa sunt sibi male conscii et subdolae praevaricantis». Per il resto il teologo rinvia a Gramond (1643). 1697-15: Gerhard MEIER (1664-1723) – Joahnn MOTHES (1679-1700) Deum ex pluvia indagabant, Actuum XIV comma XVIII illustraturi, Praeses, Gerhardus Mejerus, Lic(entiatus) et Pr(ofessor) Publ(icus), nec non Joh(annes) Mothes, Hamburgensis, ad diem 24 novembris, Responsurus. Hamburgi, Neumann, 1697, [4], 8 p. (Vanini p. 2). Nowicki - 1697. 1697-16: Humprey PRIDEAUX (1648-1724) The true Nature of Imposture Fully Display’d in the Life of Mahomet. With A Discourse annex’d for the Vindication of Christianity from this Charge. Offered to the Consideration of the Deists of the Present Age. By Humphrey PRIDEAUX, D(octor) D(ivinity), Dean of Norwich. 23 London, Printed for William Rogers, at the Sun against St. Dunstan’s Church in Fleet-Street, 1697, XXIII, 162, 180 p. (Vanini pp. 11, 180). The Third Edition, ivi, 1698, XXII, [2], 166, 182, [2] p. (Vanini pp. 11, 181-182); Amsterdam, Chez George Gallet, 1699, 184 p.; Fourth edition corrected, ivi, 1708, XXII, 166, 182 p. (Vanini pp. 11, 181182); London, Printed for Hammond Banks at the Golden Key, and Thomas Caldecott at the Sun, against St. Dunstan’s Church in Fleet street, 1712 e 1713, XXII, 166, 182 p. (Vanini pp. 11, 181-182); London, Printed for E. Curll, J. Hooke, and T. Caldecott, 1717, XII, [2], 286 p. (Vanini pp. 147, 286); London, Printed for E. Curll, and J. Hooke, and W. Mears and F. Clay, 1718, XIII, [3], 200 p.; Eight Edition, Corrected, London, Printed for E. Curll against Catharine-street in the Strand, J. Hooke against St. Dunstan’s Church in Fleerstreet, W. Mears and F. Clay without Temple-Bar, 1723, XVI, [3], 260 p. (Vanini pp. 134-135, 259-260); Dublin, Printed by J. Watts, in Dames-Street, and sold at the corner of Sycomore-Alley; and by Stearne Brock, 1730, [4], 105, [3] p.; Glasgow, Printed by E. Miller for Wm Stewart, 1799, 104 p. (Vanini pp. 8-9). Nella Letter to the Deists, sect. I, Prideaux afferma che, a differenza di Maometto, che fu un impostore ambizioso, intento ad appropriarsi della sovranità sul suo paese, Cristo, come attestano i vangeli, non ebbe alcun interesse per il potere politico. Vanini che fu un zelante campione dell’empietà, nonché martire della stessa, combatté il cristianesimo, ma non poté non riconoscere l’assenza di ogni interesse secolare nel Cristo: «Vaninus one of the most zealous Champions of Impiety that ever appeared against Christian Cause (for he died a martyr for it) hath attempted this: but after the most accurate and diligent search which so keen an Adversary could make, he was forced to give up the Point; and plainly acknowledge That in the whole Series of the History and Actions of our Saviour, he could not find any thing that he could charge with secular interest or design to blast him or his Religion with. And if you will renew the same attempt, though you extend the enquiry much farther, even to his Apostles, and all the rest of his Disciples, who first preached this holy Religion to the World, and take in to your assistance all the Enemies of it; after the strictest scrutiny that you can make, you will never have any better success herein». Nell’Account of the Authors quoted in this Book, nella Letter to the Deists, posta in appendice, Prideaux ritorna su Vanini solo per accennare al rogo: «Vaninus, a famous Atheist. He was birth a Neapolitan, and came into France on promote the Impiety he had imbraced, of which being convicted at Tholouse, he rather chose to became a Martyr for it, than renounce it; and therefore was publickly burnd in that City, A. D. 1619 persisting to deny the Being of a God with a wonderful obstinacy even in those very Flames in which he perished. He wrote two Books, the first was published A. D. 1615 Entitled Aternae Providentiae Amphitheatrum; and the other the next Year after, which is his Dialogi de admirandis naturae, in both which he serves that Cause for the sake of which he died». 1697-17: Adam RECHENBERG (1642-1721) Adami RECHENBERGII Summarium historiae ecclesiasticae, In usum Studiosae Juventutis, adornatum, Cum Sereniss(imi) ac Potentiss(imi) Elect(oris) Sax(oniae) privilegio. Lipsiae, Apud Johan(nem) Herebord Klosium et Christophorum Fleischerum, MDCXCVII, [18], 774, [27] p. (Vanini p. 674). Altra ed.: Lipsiae, Apud Johannem Herebord Klosium, 1698, ss. pp.; ivi, 1700, 1706, 1709, 1713, 1714, 1720, 1729, ss. pp.; Vitembergae, Officina Ahlefeldi, 1748, XLIIX, 680 p.; ivi, 1767, XXIV, 464 p. Nel period. V, cap. II, sect. II, Historia seculi XVII, il par. 4 è dedicato a Vanini. Tuttavia Rechenberg dipende da Gramond (1643): il Salentino – egli dice – derise tutto ciò che è sacro e religioso, sprezzò la natura umana del Cristo, negò l’esistenza di Dio, venerò la natura come madre di tutte le cose e fu giustamente condannato a Tolosa per il suo ateismo: «Hoc anno, Julius Caesar (al. Lucilius) Vaninus, Italus, primum philosophiae et theologiae, deinde medicinae cultor, cui in irrisum, sacra et religiosa (Christi humanitatem execrabatur; Deum negabat; forte vel casu omnia disserebat, naturam pro matre optima et omnium autrice adorabat) Tolosae in Gallia, ob nefandum atheismi crimen, justo supplicio, afficitur». 1697-18: [Wilhelm Ernst TENTZEL, 1659-1707] «Monatliche Unterredungen» einiger guten Freunde von allerhand Büchern und andren annehmlichen Geschichten. Allen Liebhabern der Curiositäten zur Ergetzligkeit und Nachsinnen herausgegeben Junius 1697. [Leipzig], Verlegt von Thomas Fritsch, 1697, 1007, [170] p. (Vanini p. 462). Nowicki - 1697. Nel fascicolo del giugno 1697, in un’anonima (ma presumibilmente del Tentzel) recensione del Kortholt (1697) è menzionato Vanini come ateo infelice (greuliche Atheist) che per le sue assurdità e per la sua pervicacia meritò di essere arso: «Darauff folget Jacobus Arminius sammt seinen Anhängern 24 dienen Remostranten, nach seinem Anfang und Fortgang ausführlich untersuchet auch das daher in der Holländischen Republique entstandene Unwesen nicht worden gegangen wird. Ferner Valentinus Weigelius von dessen fanatischen Lehrer der hr. Auctor einen ziemlichen Catalogus beyfüget, und meldet dass er fast 90 Jahr alt worden: Item die Rosen-Creutzer, Esaias Stieffel und dessen Eydam Ezechiel Meth, welchen beyden sich auch Jacob Böhme in Schrifften entgegen gesetzt, der greuliche Atheist, Julius Caesar Vaninus, der sich seinem Unsinn und Halszstarrigkeit verbrennen lassen». 1697-19: Immanuel WEBER (1659-1726) Beurtheilung der Atheisterey, wie auch derer mehresten desshalben berüchtigsten Schriften. Frankfurt am Meyn, Verlegt in Henning Grossens Buchhandlung, im Jahr Christi, 1697, [30], 151, [8] p. (Vanini pp. 9, 16, 40, 50-65, 129, 131, 133). Nowicki - 1697. 1698-1: Valentin ALBERTI (1635-1697) Bibliotheca beati domini Valentini Alberti, Theologi Lipsiensis in aedibus Principum vulgo Fürsten-Hause ad d(iem) XXIII seqq. Maij St(ilo) V(eteri) MDCXCVIII more auctionis consueto venum exponenda. Lipsiae, Literis Christophori Fleischeri, 314 p. Nowicki - 1697. Registra alla pos. 2149 l’Amphitheatrum. 1698-2: Francis BERNARD (1627-1698) A Catalogue of the Library of the late learned Dr. Francis Bernard, Fellow of the College of Physicians and Physician to S. Bartholomew’s Hospital; being a large collection of the best theological, historical, philological, medicinal and mathematical authors in the Greek, Latin, Italian, Spanish, French, German, Dutch, and English tongues, in all volumes, which will be sold at auction at the doctor’s late dwelling house in little Britain; the sale to begin on Tuesday, Octob. 4, 1698. Catalogues to be sold at Mr. Aylmers in Cornhil, Mr. Kettilby’s, and Mr. Smith and Walford in S. Paul’s ChurchYard, Mr. Churchil, and Mr. Bateman in Paternoster Row, Mr. Buckley in Fleetstreet, Mr. Hartley in Holbourn, Mr. Varennes and Mr. Cailloue in the Strand, Mr. Castle near Whitehal, Mr. Nott’s in the Pall-Mall, Mr. Clements of Oxford, Mr. Dawson of Cambridge, booksellers; and at the place of sale. London, s. t., 1698, [8], 192, 151, 88, 19 p. (Vanini p. 16). Nowicki - 1698. Nella par. I registra, alla pos. 102, l’Amphitheatrum. 1698-3: Andreas CAROLUS (1632-1704) C(hristo) B(ene) D(icente). Memorabilia Ecclesiastica Seculi a Nato Christo Decimi Septimi, juxta annorum seriem notata, et convenienti ordine digesta per Andream CAROLUM, Abbatem San-Georgianum in Ducatu Wirtembergico. Tomus [Primus] Secundus, Dimidii Posterioris Decennia Duo ab anno 50 ad 70 exhibens. Tubingae, Sumptibus Johannis Georgii Cottae, Typis Joh(annis) Cunradi Reisii, Anno MDCXCVIII, [4], 456 p. (Vanini p. 15). Vanini è presente in una citazione di Osiander, relativa al sospetto che Descartes abbia voluto consolidare, più che demolire, i muri portanti dell’ateismo, come in precedenza aveva fatto il filosofo salentino: «Imo aperte quidam novam methodum examinando illum [Cartesium] cum Julio Caesare Vanino, Atheorum apice, comparare ausi, et potius calcem ac lateres ad Atheismi muros erigendos, quam subvertendo subministrare, opinati sunt». 1698-4: Johann FECHT (1636-1716) – Hermann Christoph ENGELKE (1679-1742) I(n) N(omine) J(esu), Dissertatio theologica praeadamitismi recens incrustati examen complectens. Quam Benevolo Magnifici Theologorum ordinis suffragio moderatore summo Numine rerum omnium arbitro, Praeside viro magnifico maxime reverendo atque excellentissimo Dno Joh(anne) FECHTIO SS. Th(eologiae) D(octore) ejusque P(rofessore) P(ublico) longe celeberrimo, Consistorii Ducalis Meklemburgici Assessore gravissimo, et District(us) Rost(ochiensis) Superintendente vigilantissimo, h(oc) t(itulo) Decano F(aculta)tis suae admodum spectabili, Patrono, Praeceptore, ac 25 in J(esu) C(hristo) Patre omni filiali observantia ad urnam usque prosequendo afficiendo, In Illustri, quae ad Varnum viget, Academia ejusque auditorio maximo ad diem 22 sept(embris) Anno MDCXCVIII, publicae placidaeque θεολογούντων συζηθήσει, Horis antemeridianis submittendam, pro modulo suo defendit, Herm(annus) Christoph(orus) ENGELCKEN, Megap. autor, recusa est anno 1707, et aucta hinc inde opera ac studio Autoris. Rostochii, Richelius, 1698, [2], 46 p (Vanini p. 5). Nowicki 1698. Altra ed.: Rostochii, Typis Joh(annis) Weplingii, Seren(issimi) Princ(ipis) et Acad(emiae) Typogr(aphi), 1707, [2], 56 p. (Vanini p. 5). Fecht distingue, all’interno di coloro che si possono definire nemici della divinità, due partiti. Il primo è quello di coloro che affermano che non bisogna credere affatto nell’uomo, ma solo a ciò che deriva direttamente dalla divinità e dalla rivelazione; il secondo è quello di chi al contrario non ammette nulla di divino al di sopra dell’uomo e della natura. I primi sono i fanatici, i sesondi i naturalisti («Hodie duo praecipue humani generis... hostes verae religioni summo semper studio insidiantes... Ex una parte hostis nihil homini credendum persuadet, nisi quod ab immediato Dei in mentem illapsum, et Revelatione Spiritus, ab omni hominis studio et meditatione secreta, proficiscatur. Videbis hinc fanaticismum praecipue ab iis qui unice pietati studere videri volunt... Ex altera parte nihil divini, nihil supra naturam positi, nihil mysterii credendum esse alii propugnant. Ita ab uno extremo viam monstrat Doemon ad alterum... Dicuntur merito generaliori vocis acceptione Naturalistae, qui Naturam adorant loco Numinis»). Tra questi ultimi ci sono coloro che coltivano un «crassissimum Naturalismum» fino al punto di negare del tutto l’esistenza di Dio. Tali sono gli atei speculativi come Matthias Knutzen, Benedictus Spinoza e Julius Caesar Vaninus. 1698-5: Peter GOLDSCHMIDT (1662-1713) Petri GOLDSCHMIDS, Pastoris Sterupensis, Höllischer Morpheus, Welcher kund wird Durch Die geschehene Erscheinungen Derer Gespenster und Polter-Geister So bisshero zum Theil von keinen eintzigen Scribenten angeführet und bemercket worden sind. Daraus nicht allein erwiesen wird, dass Gespenster seyn, was sie seyn, und zu welchem Ende dieselbigen erscheinen, Wider die vorige und heutige Atheisten, Naturalisten, und Nahmentlich D. Beckern in der Bezauberten Welt etc. Aus allen aber des Teuffels, List, Tücke, Gewalt, heimliche Nachstellungen und Betrug, handgreiflich kan ersehen und erkandt werden. Hamburg, Verlegts Gottfried Liebernickel, 1698, [14], 409, [37] p. (Vanini p. 14). Nowicki - 1698. Altra ed.: ivi, 1704, ss. pp. Nel cap II, par. 10, dopo un accenno all’ateismo antico e al Cardano, in materia di esistenza dei demoni il pastore Peter Goldschmid dichiara di non volersi soffermare sugli infami scritti («schändliche Schrifften») di Vanini, di Gaffarel e di Knutzen che contengono mere invenzioni e dottrine diaboliche («Des Vanini, Gaffarelli und Knutzen schändliche Schrifften wil ich nicht anführen, welche für eine blosse Erfindung, und Gedicht die Lehre von den Teufeln achten»). Preferisce invece soffermarsi su Hobbes. 1698-6: Christian GRYPHIUS (1649-1706) Christiani GRYPHII Poetische Walder. Mit Königl(ichem) Polnischem und ChurSächlischem Privilegio. Franckfurt und Leipzig, Verlegts Christian Bauch, Anno 1698, [15], 866, [1] p. (Vanini p. 554). Altra ed.: ivi, 1704, 67, 320, 160, 192 p. (rist. anast. Bern, H. Lang, 1970); Franckfurt und Leipzig: Verlegts Christian Bauch, anno 1707, [32], 254, [2], 255-826 p. (Vanini p. 508); Bresslau et Leipzig, Blessing, 1718, 826; [8], 448, 59 p. (Vanini, Bd. I, p. 508). Nel carme Das Verlangen Gläubiger Seelen aus dem 25sten Pf. bey Hr. J. v. G., che fa parte dei Leichen Gedichte, Vanini è menzionato nella seconda ottava, insieme a Cremonini, Spinoza e Hobbes: «Der sehnet sich nach Kunst und nach gelehrtem Wissen, / Das doch, wie hoch es fleigt, ein leeres Stuckwerck bleibt, / Wie mancher wird mit Ach von hinnen scheiden müssen / Weil er aus Eigensinn und Vorwitz nichts gegläubt; / Man fleugt, wie Dedalus, vermessen in die Höh, / Und fällt, wie Icarus, erbärmlich in die See; / Spinoza, Cremonini und Hobbes können zeugen /Vielleicht wird auch Vanin sein Unglück nicht verschweigen». 26 1698-7: John HARRIS (1667-1719) A refutation of the objections against moral good and evil, in a sermon preach’d at the CathedralChurch of St. Paul, October the third, 1698: being the seventh of the lecture for that year, founded by the Honourable Robert Boyle, Esq(uire), By John HARRIS, M(aster) A(rts) and Fellow of the Royal Society. London, Printed by J. L. for Richard Wilkin, at the King’s Head, in St- Paul’s Church-Yard, 1698, 30 p. (Vanini p. 28). Sul concetto della divinità come «Good, Just and Righteous», Harris osserva che gli atei antichi, come Protagora, argomentarono contro l’esistenza di Dio, poiché riscontrarono che il mondo è zeppo di male e di miseria. Ma la loro argomentazione – egli sostiene – è ridiculous: gli atei non hanno una chiara nozione di Dio la quale include la bontà, la giustizia e la rettitudine («not had a clear notion that Goodness, Justice and Righteouness are naturally included in the idea of a God»). Non a caso Vanini (Amph., p. 90) osserva che Protagora era solito dire: «si Deus non est unde igitur bona; si autem est, unde mala». 1698-8: John HARRIS (1667-1719) The Atheist’s Objection, That we can have no Idea of God, refuted. A sermon Preach’d at the Cathedral-Church of St. Paul, February the 7th, 1697/8: Being The Second of the Lecture for that Year, Founded by the Honourable Robert Boyle, Esq(uire), By John HARRIS, M(aster) A(rts) and Fellow of the Royal Society. London, Printed by J. L. for Richard Wilkin, at the King’s Head, in St. Paul’s Church-Yard, 1698, 27, [1] p. (Vanini pp. 5-6). Tr. francese: Reponse aux difficultez que forme les Athées sur l'existence et les attributs de Dieu, pp. 1-86, in G. BURNET, Defense de la religion tant naturelle que révélée contre les infideles et les incrédules: Extraite des Ecrits publiés pour la Fondation de Mr. Boyle, par les plus habiles Gens d'Angleterre; et traduite de l'Anglois de Mr. Gilbert Burnet. Tome second. A la Haye, Chez Pierre Paupié, MDCCXXXIX, [4], 570, [2] p. (Vanini pp. 11-12, 44). Circa l’esistenza di atei abbiamo la testimonianza di molti antichi e moderni scrittori. A conferma Harris adduce quella di due autori, l’uno antico e l’altro moderno. Il primo è Sesto Empirico, che parla dell’ateismo di Diagora, Prodico, Evemero, Crizia e Teodoro; il secondo è Bayle, il quale agli antichi aggiunge alcuni scrittori moderni. A questi Harris aggiunge Vanini che spesso afferma di aver parlato con atei e definisce lo stesso Machiavelli Atheorum facile Princeps (Amph., p. 35): «To these I might add, were it necessary, that Vaninus himself tells us frequently of Atheists that he met with (and no one will doubt but that he knew where to find one at any time), and he calls Machavel expressly Atheorum facile Princeps [in nota Amph., p. 35]». E prosegue: «There are Writers so insincere as these kind of Gentlemen; they are very cautious and tender how they expose themselves to the just punishment of the Law. Vaninus himself, though he did at last suffer death madly, for his infidelity, as one (Blount, Anima Mundi, in The Oracles of Reason, p. 54) faith of him that died as madly himself, yet he is very cautious and careful, in his Writings, how he render himself obnoxious to the Censure of Inquisition and he declares (Amph., pp. 151 e 334), That he will submitt all things to the Jugment of the Roman Church». 1698-9: Johann Jakob HOFMANN (1635-1706) Lexicon Universale Historiam Sacram et profanam omnis aevi, omniumque Gentium, chronologiam ad haec usque tempora, Geographiam et veteris et novi orbis, principum per omnes terras familiarum ab omni memoria repetitam genealogiam. Mythologiam, ritus, caerimonias, omnemque Veterum Antiquitatem, ex Philologiae fontibus haustam virorum, ingenio atque eruditione celebrium enarrationem copiosissimam. Praeterea animalium, plantarum, metallorum, lapidum, gemmarum, nomina, naturas, vires, explanans. Editio absolutissima, praeter supplementa et additiones, antea seorsum editas, nunc suis locis ac ordinis insertas, uberrimis accessionibus, ipsius auctoris manu novissime lucubratis tertia parte, quam antehac auctior locupletior: indicibus atque catalogis Regum, Principum, Populorum, temporum, Virorum et feminarum illustrium, animalium, plantarum, tum praecipue nominum quibus regiones, urbes, montes, flumina, etc. in omnibus terris vernacula et vigenti hodie ubique lingua appellantur. Caeterarum denique rerum memorabilium, accuratissimis instructa. Tomus Primus [Quartus]. Lugduni Batavorum, Apud Jacob Hackium, Cornel(ium) Boutesteyn, Peter Van der AA, et Jord. Luchtmans, MDCXCVIII, t. III, [2], 994 p. (Vanini t. I voce Atheos; t. II, p. 857 voce Lucilius; t. III, p. 341 voce Noduterensis; p. 530 voce Palea; t. IV, voce Vaninus). 27 Nella ed. 1698 viene aggiunta la voce Noduterensis, in cui è citato di passaggio Vanini. 1698-10: Robert JENKIN (1656-1727) The reasonableness and certainty of the Christian Religion. v. I. By Robert Jenkin, Chaplain to the Right Honourable the Earl of Exeter and late Fellow of St. John’s College in Cambridge. London, Printed for Peter Buck, at the Sign of the Temple, near the Inner-Temple Gate, in Fleet-Street, MDCXCVIII, t. I, [8], LIX, [13], 471 p. (Vanini p. XXVIII). Aktre ed.: London, Printed for P. B. and R. Wellington, 1700, [6], XXXVII, [13], 471 p. (Vanini p. XXVIII). The Third Edition, Corrected, and very much Enlarged. London, Printed by W. B. for Richard Sare at Grays-Inn Gate in Holborn, 1708, t. I, [8], XXVIII, [10], 394, [6] p. (Vanini p. XVIII); London, Printed by W. B. for Richard Sare, 1715; London, ivi, 1721; The Sixth Edition, London, Printed for J. J. and P. Knapton, 1734, t. I, [8], XL, [12], 422 p. (Vanini p. XVII). Nella Preface, trattando della verità della religione, Jenkin afferma che taluni con i loro discorsi e con i loro scritti minano alla base la fede e la vita morale. La presunta razionalità di tali autori è del tutto priva di fondamento: sono arcinote le stravaganze di Cardano e sono altresì note l'astuzia e la vanagloria di Vanini che osò inserire in un suo dialogo la seguente espressione: Aut Deus est aut Vaninus (in realtà il dialogo vaniniano recita: vel Deus es vel Vaninus. è evidente che tra le due espressioni c'è una notevole differenza. Nella versione di Jenkin l'alternativa è posta tra l'esistenza di Dio e quella di Vanini: o esiste Dio o esiste Vanini. Nel dialogo LIV. p. 409, l'interlocutore Alessandro tesse un elogio sperticato a Giulio Cesare, affermando che la sapienza da lui sviscerata o è quella di Dio o quella di Vanini): «The Extravagancies of Cardan are known to all that ever heard of him; the lust and pride and base flattery of Vaninus is every where visible. Aut Deus est aut Vaninus, is such an expression, as no man besides ever used in a Dialogue of himself». 1698-11: Daniel KLESEL (m.1724) – Thomas Friedrich HEERING (fl. 1698) De providentiae divinae gubernatricis veritate, in Illustri Academia Wittebergensi, indultu Amplissimi Philosophorum Ordinis disserent Praeses M(agister) Daniel KLESELIUS, Fraustadiensis Polonus, et respondens Thomas Fridericus HEERING, Leob. Prussus, Ad D(iem) VIII Januarii MDCXCVIII, H(oris) L(oco)Q(ue) C(onsuetis). Wittenbergae, Typis Martini Schulzii, Acad(emiae) Typogr(aphi), [16] p. (Vanini p. [16]). Nowicki 1698. Nel par. XIV Klesel tratta di coloro che escludono la provvidenza divina e la trasferiscono nella natura. Costoro – egli scrive – se ci fanno uscire dai giardini di Epicuro e ci riconducono sotto i portici della Stoa: «Et sic ab Epicuri ortibus digressi. revertimus in Stoicorum porticum». Di tal pasta è Spinoza, il quale, con il suo dogma «de mundo et substantia necessario existente», ha riproposto lo stesso scenario dottrinale. Dello stesso avviso sono coloro che «pro Deo habent ipsam naturam, per hanc intelligentes nonnisi quid corporeum sensu ac ratione destitutum». Per queste dottrine fu mandato al rogo Vanini: «Qua ratione etiam Lucilius Vaninus, qui ob Atheismum Tholosae combustus est, Naturam pro matre optima et omnium autrice adorabat». 1698-12: Johann Peter von LUDEWIG (1668-1743) – Christoph NAUE (fl. 1698) Q(uod) D(eus) B(ene) V(ult) De philosophis caute legendis, Rectore Magnificentissimo, Serenissimo Principe ac Domino D. Friderico Wilhelmo, Marchionatus ac Electoratus Bandenburgici herede et reliqua, sub moderamine Joh(annis) Petr(i) LUDOVICI, primae ac rationalis philosophiae atque poes(eos) profess(oris) publ(ici) in illustri academia fridericiana publice disputabit Christophorus NAUE, AlslebiaMagdeburg(icus), d(ie) XXVIII novem(bris) MDXCCVIII, horis antemeridiem. Halae Magdeburgicae, Literis Christiani Henckelii, Acad(emiae) Typogr(aphi), [2], 50 p. (Vanini p. 27). In merito alla contestazione relativa alla seconda persona della trinità, il Ludewig vuole che ci si affidi in toto alla sacra scrittura e che si respingano le argomentazioni nate sul terreno della filosofia naturale: «Non enim praestantissimmae disciplinae, sed hominum improborum culpa est, quare Vanini, Spinosae, Hobbesii atheismi propugnatores alii ex schola physicorum venerint, et cur hodie fere male ubivis audiat medico-physicorum religio». 28 1698-13: [Michel MAUDUIT, 1634-1709] Traitté de religion contre les Athées, les Deistes et les nouveaux Pyrrhoniens, Où en supposant leurs principes, on les convainc qu’ils n’ont point d’autre party à prendre que celuy de la Religion Chrêtienne. Par le R. P.*** Prêtre de l’Oratoire. A Paris, Chez Michel David, sur le Quay des Augustins, à la Providence, MDCXCVIII, Avec Approbation et Privilege du Roy, [30], 520 p. (Vanini pp. 88, 322). Nowicki - 1698. Altra ed. augmenté de plusieurs démonstrations et de réponses à de nouvelles objections, Paris, Roulland, 1719, [28], 520 p. (Vanini pp. 88, 322). Trattasi di un radicale rifacimento della precedente edizione (1677). Nel cap. VII della prima parte, a proposito dello scetticismo degli atei circa la possibilità di conseguire la felicità nella vita eterna, contro gli empi che, nel tentativo di controbilanciare gli innumerevoli esempi degli intrepidi martiri cristiani, esaltano la figura di Vanini come esempio di fermezza e costanza davanti alla morte, Mauduit accusa il Salentino di aver mascherato i suoi veri sentimenti, simulando la pietà religiosa; egli pregò tutti i santi per aver salva la vita, senza tuttavia riuscire a sfuggire al supplizio che meritava: «Qu’au moins pour contrebalancer un peu l’autorité de tant de Martyres intrepides, ils produisent quelques-uns de leur Sectateurs fermes et constant jusqu’à la mort quand ce ne seroit que l’Athée Vanino, qui pour éviter ce feu vangeur qu’on lui preparoit à Thoulouse, se couvrit de toutes les apparences de la pieté la plus sincere, qui jeuna, pria, invoqua tous les Saints du Ciel et de la terre, sans qu’il put neantmoins par toutes les grimaces de son hypocrisie, échapper le supplice qu’il avoit si justement merité». Nel cap. VII della seconda parte l’autore riproduce quanto aveva già affermato nelle prima edizione del 1677. 1698-14: MOLANDER (pseud.) Der mit denen Seltenheiten dieser unter-irrdischen Welt beschäfftigte Parnassus, Oder auserlesene Merckwürdigkeiten und ungemeine Wunder-Fälle, In allerhand Historisch- PolitischGeographisch- Militar- und Moralischen, wie auch andern lustigen Sachen bestehende Welche in einer Drey-jährigen Reise auff diesem Erden-Runde angemercket unb der Götter-Versammlung in Parnasso zur Entscheidung vorgetragen durch Molandern. Hamburg, bey Gottfried Liebernickeln, 1698, [12], (Vanini pp. 340-342). Nel cap. CXXX Die vielfältigen Menschen-Wünsche, in materia di desideri umani, l'autore ricorda che nel dial. XLVI [ma XLVIII] del De admirandis Vanini dichiarò che avrebbe preferito essere un bastardo: «Wiewohl andere im Wünschen nicht selten etwas wunderlich gewesen, in dem Lucilio Vanino gern wolte in dialog 46, ein Huren-kind seyn, der Hoffnung, so vielmehr Verstand zu haben». 1698-15: Johannes Nicolaus QUISTORP (1651-1715) – Bogislaus LIEBEHERR (fl. 16981723) Q(vod) F(elix), F(austumqve) D(eus) T(rinus) O(ptimus) M(aximus) Velit Esse Ratumqve Collegii Theologici In Universitate Rostochiensi p(ro) t(itulo) Decanus Joh(annes) Nicolaus QVISTORPIUS, Doctor et Profess(or) Theologiae longe celeberr(imus) pastor et rev(erendissimi) Ministerii Rostochii Director gravissimus Ad Disputationem Inauguralem Viri Bogislai LIEBEHERN Colberg(o-)Pomerani, Et In Patria Vocati Pastoris Ad Aedem Div(i) Georgii Et Nicolai, De Propagatione Fidei Per Ferrum Et Flammas Pro Licentia Obtinendi Summos In Theologia Honores Et Privilegia Doctoralia Rite Instituendam Ad Diem VIII Decembr(is), Anno quo Ludovicus vere Magnus Hugonottas ferro et igne extirpat [i. e. 1698]. Rostochii, Typis Johannis Wepplingii, MDCXCVIII, [64] p. (Vanini p. [7]). Nowicki - 1698. Altra ed.: S. l. [ma Rostochii], s. t. [ma Weppling], recusa 1720, [56] p. (Vanini p. [6]) Nel par. 2 Quistorp tratta della propagazione tirannica della fede («de propagatione fidei tyrannica»), la quale pone sotto accusa fondamentalmente i cattolici («per terminos vero ferrum et flammas omnem violentiae et tyrannidis intelligimus speciem, quae in propagatione fidei, imprimis Pontificiae, contra haereticos sic dictos adhibitus fuit»). In tale contesto cade la citazione di Vanini, di Giovanni Valentino Gentile (1520-1566) e di Michele Serveto (1511-1553), a proposito dei quali Quistorp si chiede se la fede può essere imposta contro coscienza: «Neque quaeritur an haeretici qui haereses spargunt aliosque seducunt; nec an blasphemi sint puniendi (hoc enim utrumque affirmatur et Bernae de Valentino Gentili, Genevae de Serveto... Tholosae de Julio Caesare, vel ut Gramondus eum nominat 29 Lucilio Vanino ut blasphemo Atheo... poenas iuste sumpta, sed an tales per ferrum et flammam ad fidem contra conscientiam cogi possint»). 1698-16: Albrecht Christian ROTTH (1651-1701) Atheistica Scriptorum Thomasianorum, h(oc) e(st) Dn. D. Christiani THOMASII, in Alma Fridericiana quae Halae Magdeburgorum est, J(uris)c(onsul)ti et Professoris Celeberrimi, Doctrinae quaedam, quas hactenus in scriptis suis passim sparsit, quae nec ab Atheismo alienae sunt et alios ad Atheismum facile possunt deducere, In cautelam Studiosae juventutis et In Admonitionem Clarissimi Auctoris simul praesentatae, Mense Januario 1698. Eruit eas M. Albrecht Christian ROTTH, Verbi Minister apud Lipsienses. Lipsiae, Apud Haered(es) Friderici Lankisii, 80 p. (Vanini pp. 23, 25). Nowicki - 1698. Nel cap. I, De Atheis eorumque gradibus, par. IV, Rotth afferma che l’esistenza degli atei teoretici è provata dalla perversità di Matthias Knutzen, di Giulio Cesare Vanini e di Spinoza. Vanini è dall’autore considerato un ateo di secondo grado, poiché si colloca tra coloro che a parole non negano Dio, ma sostituiscono alla divinità qualcosa che non ha un’essenza divina («Atheus secundi gradus est, qui Deum quidem verbis non negat, sed tamen pro Deo habet, cui nullo modo essentia vere divina competere potest»). In altri termini l’ateo di secondo grado ammette un principio eterno che può essere il cielo, il sole o la materia. Tale credenza, che era ampiamente diffusa nel mondo antico, è stata riproposta all’interno della cultura cristiana. Seckendorff (1685) – scrive il Rotth – ha segnalato tra gli atei di tale tipologia Andrea Cesalpino e soprattutto «Lucius (qui se etiam Julium Caesarem vocat) Vaninus», cremato a Tolosa nel 1619, «horribiliter furiens». 1698-17: Albrecht Christian ROTTH (1651-1701) Atheistica thomasiana e scriptis Thomasianis Illustrata quidem sed et confirmata h(oc) e(st) Dn. D. Christiani THOMASII, in Alma Fridericiana, quae Halae Magdeburgorum est, I(uris)c(onsul)ti et Professoris Celeberrimi, Assertiones aliae, quibus Atheistica superius tradita non sane destruuntur, sed confirmantur, ac Naturalismus ejus satis Crassus detegitur. Quae In cautelam Studiosae juventutis Et in Admonitionem Clarissimi Thomasii proposuit Mense Februario 1698, M(agister) Albrecht Christian ROTTH, Verbi Minister apud Lipsienses. Lipsiae, Apud Haered(es) Friderici Lankisii, 81-199 p. (Vanini p. 170). Nowicki - 1698. L’autore chiarisce che l’idolatria non va confusa con l’ateismo, come non va confuso l’ateismo propriamente detto con l’ateismo diretto. Spinoza fu un ateo, ma nel senso che sostituì a Dio un altro Dio; lo stesso fecero Andrea Cesalpino e Vanini che sono ritenuti atei propriamente detti: «Spinoza fuit Atheus, Deum tamen aliquem crepat et fictum substituit; Idem Andreas Cesalpinus, Lucius Vaninus et alii fecerunt, qui pro atheis proprie sic dictis habentur». 1698-18: Andreas STÜBEL (STIEFEL) (1653-1725) M. Andreae STÜBELII s(cilicet) STIEFELS, Dresd(ensis), SS. Theol(ogiae) Baccal(aurei), Observationes perspicuae atque extemporaneae ad M. Alberti Christiani Rotthii, Diacon(i) Thom(asiani) Lips(iensis) Atheistica, Ut vocat, Ex scriptis Thomasianis eruta, Sub Initium Februarii A(nno) 1698. Adjectae sunt alterius Autoris observationes similis argument. Halae, Typ(is) et Sumpt(ibus) Christoph(ori) Salfeldii, Reg(ii) Elector(oris) Brand(eburgensis) Typogr(aphi), [2], 92 p. (Vanini pp. 13, 16). Nowicki - 1698. Stübel si meraviglia che il Rotth (1698) non abbia incluso nel novero degli atei Knutzen, Vallée con il De arte credendi e Vanini con l’Amphitheatrum. Nell’arte di simulare la battaglia contro l’ateismo fu espertissimo Vanini che finse di opporre il suo Amphitheatrum ai filosofi antichi, ma lo fece con l’obiettivo di far scivolare nell’ateismo i lettori più incauti: «Qua in re exercitatissimus olim fuit ipse Jul(ius) Caes(ar) Vaninus, qui aliquandiu virus suum ita texit, ut nova quadam methodo Atheorum prae se tulerit convictionem, magnoque in speciem molimine Amphitheatrum suum Philosophis antiquis opposuit, sed revera decipulam esse voluit, ut incautiores in atheismum sponte sua prolaberentur». Fonti bibliografiche: Spizel (1663, 1676) e König (1678). Tuttavia a tratti Roth dipende, come Laub (1696), quasi testualmente da Spizel (1676). 30 1698-19: Johann Balthasar WERNHER (1677-1743) – Samuel SEELIGER (fl. 1695-1709) Q(uod) D(eus) B(ene) V(ult). Dissertatio juris naturalis in qua genuinae methodi leges naturales investigandi, Uberiorem Demonstrationem Amplissimae Facultatis Consensu, Praeside Dn. M(agistro) Jo(hanne) Balth(asare) WERNHERO, Rotenburgo-Franco, Fautore suo aeternum colendo in Illustri Philurea Ad d(iem) 29 Octobr(is) A(nno) O(rdinis) R(estaurati) MDCXCIIX. In Auditorio Collegii Majoris Principum Publicae Eruditorum Ventilationi sistet Samuel SEELIGER, Vratislav(iensis). Lipsiae, Literis Brandenburgerianis, [36] p. (Vanninus p. [6]). Nowicki - 1698. Nel par. II Wernher parte dal presupposto che l’uomo, avendo con gli altri suoi simili una comune origine ed un comune esito della vita, ha come finalità la vita associativa. In tale ottica finalistica non c’è ovviamente spazio per il casualismo hobbesiano e vaniniano. La tesi hobbesiana secondo cui gli uomini sono nati dalla terra come funghi è sciocca e scurrile, empia e indegna di un filosofo d’ingegno. E tale è anche quella esposta da La Peyrère nel De Praeadamitis e da Vanini nel De admirandis, Dial. XXXVII: «Quod ita manifestum et omnibus ante oculos, ut opus nihil videamus cum Hobbesio, c. VIII De cive, par. 1, absurde fingere, homines subito e terra more fungorum esse exortos. Scurriles nugae, sed extreme impiae et Philosophi ingenio indignae! Neque tamen primus Hobbesius in colluviem hanc lapsus. Ante ipsum ineptias has venum exposuere Author libri de Praeadamitis, c. 8, et Jul(ius) Caesar Vanninus Arcan. Nat. Dial. 37». 1699-1: Gottfried ARNOLD (1665-1714) Gottfried Arnolds Unparteyische Kirchen- und Ketzer-Historie von Anfang des Neuen Testaments bis auff das Jahr Christi 1688. Frankfurt am Mayn, bey Thomas Fritsch, MDCXCIX, Bd. I (Th. I-II), [22], 422, 728, [52]; Bd. II (Th. III-IV), 284, [6], 848, 26, [16] p. (Vanini, Bd. I, Th. II, Buch XVII, cap. XVI, par. 8-13, pp. 600-603 [47]). Nowicki 1699. Altre ed.: ivi, 1700, Bd. I (Th. I-II), [18], 411; [1], 695, [37] p. (Vanini Th. II, Buch XVII, c. XVI, par. 813, pp. 572, 575-577, [35)]); Franckfurt am Mayn, Bey Thomas Fritschens sel. Erben, 1729, Bd. I (Th. I-II), [18], 1202, [36] p. (Vanini, Th. II, Buch XVII, c. XVI, par. 8-13, pp. 1071, 1074-1077, [34] (Rist. anast., Hildesheim, Olms, 1967); Schaffhausen, Druchts und verlegts Emanuel und Bendict Hurter, Gebrüdere, 1741, Bd. II (Th. II-IV), [10], 1166, [4] p. (Vanini Th. II, Buch XVII, cap. XVI, par. 8-13, pp. 211-212). La storia imparziale (ovvero non confessionale) della Chiesa e dell’eresia è un tentativo di ritrovare le radici del cristianesimo primitivo che – secondo l’autore – sopravvive in tutte le manifestazioni eretiche, mistiche e scismatiche più che nelle posizioni ortodosse. Nel lib. XVII, cap. XVI, della parte II, Arnold traccia in grandi linee il quadro storico-geografico della diffusione dell’eresia e dell’ateismo, osservando che non è lecito assegnare al XVII secolo l’infamia dell’empietà, perché in ogni tempo è esistito il miscredente che in cuor suo ha negato l’esistenza di Dio. D’altro canto – scrive il teologo luterano – si è esagerato non poco (vedi il caso di Spizel in De atheismo eradicando, 1669, e di Mersenne nelle Quaestiones, 1623) intorno alle dimensioni reali della diffusione dell’ateismo. Questo tipo di allarme generale, poiché – dice Arnold – non porta ad alcun risultato, anche perché in Germania non ci sono atei; l’Italia, che ne è stata la culla d’origine, li ha da lungo tempo sconfitti; in Inghilterra non ha mai prevalso il settarismo; l’Olanda è stata a lungo denominata «sentina Atheorum». Il vero terreno fertile dell’eresia è stata la Francia, ove hanno prosperato gli esprits forts e i libertini e dove anche un ugonotto come Basnage (cfr. Histoire de la religion des eglises reformées, 1690) è costretto ad ammettere che esistono atei manifesti. Per contrastare tale tendenza Arnold preferisce esaminare in dettaglio alcuni specifici esempi, quali sono quelli di Pietro Aretino, cui si attribuisce il De tribus impostoribus, il De Periers autore del Cymbalum mundi, l’anonimo polacco autore della Religio Simonis, Giordano Bruno che ha sostenuto la tesi della pluralità dei mondi nel De innumerabilibus e nel De l’infinito, universo et mondi, Geoffroy Vallée autore dell’Ars nihil credendi e Cosimo Ruggieri. Ma l’attenzione del teologo cade soprattutto su Giulio Cesare Vanini, il più famoso di tutti, reputato il Cesare o l’imperatore degli atei («den Caesarem oder Keyser der Atheisten genennet hat»), giudicato, secondo l’autore, da un tribunale ecclesiastico (Kirchen-Gerichte). Egli fu un assiduo frequentatore di ambienti aristocratici, ma per essersi occupato di teologia, suscitò l’invidia e l’ostilità di altri Magnati: «und bey den Grossen am hofe zu Pariss, wie auch von den Studenten daselbst, ie man aussdrücklich bekennet, grossen applausum gehabt. Auch hat er damit, und weil er uber diss in die Theologie stören wollen, vermuthlich bey den andern grossen neid, und folgends weitere feindseligkeiten verdienet». Ciò spiega – secondo Arnold – il fatto che egli fu vittima di false accuse («falschen anklagen wieder ihm). Ne è un esempio l’accusa di magismo dovuta al fatto che al momento dell’arresto si scoprì che conservava uno scorpione in un vaso; ma si trattava di un sospetto infondato, poiché il Salentino chiarì che se ne serviva come rimedio 31 nella sua professione medica. Le accuse più gravi, che furono all’origine della crudele esecuzione («grausamen hinrichtung») in Place du Salin, hanno la loro radice nell’Amphitheatrum. Sulle opere vaniniane Arnold sembra fare un po’ di confusione, poiché afferma che l’Amphitheatrum, stampato a Lione nel 1615, fu ripubblicato l’anno successivo a Parigi con privilegio regio. Assai stringate le citazioni dei Dialogi, che fin dal titolo qualificano la natura Dea e Regina dei mortali e ripetono la medesima definizione della natura nel privilegio regio («Die vornehmste ursach aber zu seiner grausamen hinrichtung hat man aus dessen buch genommen, dessen titul dieser ist: Amphitheatrum... Lugduni... 1615. Welches buch im fongenden jahr mit einer censur und privilegio des Konigs zu Pariss wieder ausgeleget wurde... er in den Dialogis auff dem titul die natur eine Deam und Reginam genennet, welche worte doch in des Konigs privilegio selbst formaliter wiederholet worden sind»). In effetti Arnold non sembra avere se non una vaga informazione sul De admirandis, mai direttamente citato, anzi confuso con il Physico-magicum, che, a suo dire, sarebbe stato dato alle fiamme a Parigi («sein ander buch, das Physico-magicum, wäre zu Pariss öffentlich verbrant worden»). Sicché tutta la sua analisi del pensiero vaniniano risulta fondata su una lettura dell’Amphitheatrum che peraltro non prende in considerazione l’eventualità che il Salentino abbia potuto scrivere sotto lo schermo protettivo di un mimetismo pseudo-apologetico. Ad ogni modo per il cattedratico di Giessen fu il clero, che mosso dall’odio, accusò Vanini di aver simulato nell’Amphitheatrum la confutazione dell’ateismo. Ipotesi questa recentemente confutata da Morhof (1688), il quale, da una lettura diretta del testo, ha dedotto che si tratta di un libro sano e ragionevole, in cui viene condotta una sottile discussione intorno alla immortalità dell’anima e sono spesso respinte le argomentazioni degli atei. Vanini, anzi, protesta violentemente contro l’ateismo, lo definisce una piaga pestilenziale e velenosa, chiama gli atei ciclopi e li considera i più empi tra gli uomini o li avversa come spietate bestie feroci o come mostruosi seguaci dell’epicureismo, di Machiavelli e di Cardano. Ne consegue che nell’Amphitheatrum non ci sarebbe traccia di ateismo. Anzi Vanini, protestando la propria imparzialità, si troverebbe in linea con le premesse ideologiche dello stesso Arnold. Perciò le accuse del clero cattolico contro di lui sono sospette. Si vuole che egli abbia messo da parte le prove più antiche e più consolidate dell’esistenza di Dio per sostituirle con altre più nuove, ma anche più deboli. La realtà è che Vanini scrive contro i peripatetici e contro gli Scolastici, perché reputa ateo lo stesso Aristotele e mette a nudo la fragilità dei fondamenti della sua filosofia, alla quale contrappone una visione mistica, che non fu compresa dalla teologia di scuola e fu scambiata per ateismo: «Weil man nun in dem buche selbsten nichts von seinem Atheismo gefundet, sondern vielmehr zugiebt, dass selbiges von unpartheyischen onhe anstoss gelesen werden könte... Was aber den scheinbarsten vorwand betrifft, dass Vaninus die alten gewöhnlichen argumenta von der existentz Gottes ausgelassen, ung hingegen neuere und schwächere vergebracht hätte, so wäre wohl folgendes hiebey zu gedencken, ehe man sich des urtheils seiner richter auch mittheilhafftig machte. Diese seine argumenta hat er Divino-Magica oder Cabalistica genennt, und selbige denen gemeinen Aristotelischen und scholastischen offmahls sehr elenden gründen vorgezogen, wie es der titul des buchs selber weiset, dass er auch wider die Peripateticos (und folglich die Scholasticos, ob er wol den Aristotelem selbst als ein offenbaren Atheisten noch ziemlich maintenire) disputiren wollen. Seine fundamenta mystica aber verstunden die Schul-Theologie nicht, und hielten sie daher von unzulänglich oder gar Atheisten». Su che cosa poggia questa lettura mistica dell’Amphitheatrum? A prescindere dal fatto che sia il mistico Arnold a leggere in chiave mistica il testo vaniniano, essa è sostanzialmente dovuta al fatto che il teologo privilegia le prime due esercitazioni dell’Amphitheatrum, le uniche (salvo un fugace accenno alla Exerc. VI), da lui citate. Sicché l’interpretazione di tutta l’opera è fatta dipendere dalle due esercitazioni in cui egli rinviene la prova cabalistica o transnaturale o metafisica dell’esistenza di Dio con il ricorso all’arcano del numero nove e ad un procedimento che consente a Vanini di stabilire che Dio è principio e fine di tutte le cose e di aprire la strada alla mistica definizione della divinità, esemplarmente elaborata nella Exerc. II. Che è come dire che tutta l’interpretazione arnoldiana dipende da poco più di due o tre pagine del testo vaniniano. La responsabilità delle accuse ricade comunqne sul clero che reputò il misticismo vaniniano come una forma di depravazione. Gli ultimi paragrafi del capitolo XVI sono dedicati agli aspetti biografici, tratti per lo più e non senza qualche confusione da Gramond (1643). Arnold si sofferma anche sulla malevola interpretazione del Parker (1678) ed esprime un giudizio critico nei confronti di Gramond, la cui avversione a Vanini, deriverebbe dal fatto che lo storico tolosano apparteneva allo stesso ambiente clericale che condannò il filosofo. 1699-2: Heinrich Johann ELEBRECHT (1668-1720) Henrici Johannis ELEBRECHTS Pastoris ad Templum B. Mariae apud Ulzenses, Exercitationes theologicae, In quibus Dogmata Fidei perspicuae traduntur, necessariis notis explicantur, dictis scripturae fundamentalibus firmantur et contra Spinosam, Hobbesium, Zwickerum, Limborchium, Curcellaeum, Episcopium, Clericum, Cl. Burnetium, Wendelinum, Samuelem Andreae, Redingium, Abbatem Einsidlensem, Huthmannum aliosque recentiores Adversarios defenduntur. Cum Indicibus Locupletissimis: I. Dictorum Scripturæ 32 explicatorum et Vindicatorum, II. Rerum et Verborum. Francofurti, s. t., [ma Heichfeld], MDCIC, [19], 200, [8] p. (Vanini p. 87). Nowicki - 1699. Nella Exercitatio IV: De Deo et attributis divinis, par. 26, tra gli atei che oralmente o per iscritto («ore vel calamo») demoliscono i principi innati e negano l'esistenza di Dio è annoverato Giulio Cesare Vanini, arso a Tolosa nel 1618 [ma 1619] dopo aver sparso per tutto il mondo l'ateismo attraverso la pubblicazione di due libri («sicut Julius Caesar Vaninus Neapolitanus Philosphus et Medicus, qui Tolosae anno Servastoris nostri 1618 igne fuit combustus, postquam binis libris editis atheismum sparsisset, eundemque per orbem propagare coepisset»). 1699-3: John HARTLEY (fl. 1697-1709) Catalogus Universalis librorum, in Omni Facultate, Linguaque, Insignium et Rarissimorum, Non Solum Ex Catalogis Bibliothecarum Bodleianae, Lugduno-Batavae, Ultrajectinae, Barberinae, Thuanae, Cordesianae, Tellerianae, Slusianae et Heinsianae, Sed Etiam Ex omnibus fere aliis praelo impressis magno labore et sumptu in usum Studiosorum collectus. [vols. 2]. Londini, Apud Joannem Hartley Bibliopolam, exadversum Hospitio Grayensi, in vico vulgo Holborn dicto, MDCXCIX, [8], 175, [1], 159, [1], 40, 192, 128; [2], 129-160, 48, 57-264, 214, [2], 16, 25-119, [1], 80, 80-114, [1] p. (Vanini, v. II, t. V, p. 226). Nowicki - 1699. Seconda ed.: ivi. 1701. Registra l’Amphitheatrum e il De admirandis. 1699-4: Johann Georg LEUCKFELD, 1668-1726. Der verführische Atheisten-Hauffe Und das Ungöttliche Wesen Unter den Christen, worinnen so wohl Der Sinn- und Thätlichen Atheisterey; ausführliche Beschreibungen, Als auch Drey sonderbahre Haupt-Quellen, Nemlich das Hoff-Kriegs- und Universitets-Leben Woraus das ungöttliche Wesen am meisten über die Länder zu fliessen pfleget; Mit einigen Exempeln und dienlichen Anmerckungen dargestellet und gewiesen werden. Auf Veranlassung des itzo in der Christenheit seyenden verwirten Zustandes verfertiget, und mit genehmhaltung einiger Freunde zum Druck übergeben Von J(ohann) G(eorg) L(EUCKFELD). Auff unkosten Henrici Theophili Steins, Frankfurth, Gedruckt bey Joh(ann) Gottlieb Wahrhafft, 1699, [32], 698, [16] p. (Vanini pp. 78-80). Nowicki - 1699. Nel secondo capitolo, intitolato Von dem Atheismo theoretico oder Atheisterey in der Lehre nebst unterschiedlichen Exempeln insondereit, Leuckfeld indica come uno degli esempi recenti di ateismo teoretico Vanini (In hoc seculo... Julius Caesar Vaninus), citato come autore dell'Amphitheatrum, letto in chiave pseudo-apologetica. In esso Vanini dichiara di voler assicurare alla divina provvidenza fondamenti sicuri ed efficaci («er sich stellet, als wolte er die Regierung und Versehung mit sonderbahren und tüchtigen Gründen erweisen»), ma in realtà non fa che demolirla con solide argomentazioni alle quali finge di replicare, ma non si fa scrupolo di fissare nel cuore del lettore l'idea della non esistenza di Dio («in der That aber solches nicht thut, sondern sie vielmehr umb zu stossen trachtet, in dem er viel obiectiones wieder dieselbe vorbringet, und solche obenhin beantwortet, damit den Leser ja ein Scrupel von der Non-existenz Gottes im Herzen verbleiben möge»). Leuckfeld ricorda altresì il rogo tolosano e il rifiuto vaniniano di fare ammenda a Dio, al re e alla giustizia. Aggiunge che il Salentino si scagliò contro Cristo e Mosè e che dopo la tragica esecuzione un greco difese l'insegnamento da lui ricevuto («Und da er ferner unerhörte Lästerung wieder den Herrn Jesum wieder Mosen und die Propheten ausstiesse, als wurde ihm seine verfluchte Zunge erst ausgerissen, darauf lebendig verbrandt, und endlich die Asche von ihm in die Lufft gesprenget. Welchen Lohn onhe Zweiffel auch ein Grieche, wenn man ihn bekommen können, würde empfangen haben, weiln er diesen Vaninum auf den Weg nach Toulouse sehr defendiret und seine Lehr gerühmet hatte»). Così con la sua verità filosofica e godendnosi la filosofica beatitudine di Aristotele, guidato dal diavolo («Dieser ist also mit seiner philosophischen Wahrheit in die Philosophische Seeligkeit des Aristotelis, nemlich zum Teufel dahin gefahren), alla fine pagò la sua pena. Propostosi come ateo di rango filosofico (ein Philosophicher Atheist»). esaltò la ricca miniera di argomenti del suo libro («nach allen Argumenten seines Buches in vor glückseelig Schätzen und preisen wolte») come se avesse rettificato lo stesso Aristotele («als es dem Aristoteli zur Besserung seines itzigen Zustandes»). Considerò lo Stagirita suo precursore nella filosofia naturale, come Giovanni Battista lo era stato del Cristo nella grazia («wie Joh. der Täuffer der Vorläuffer Christi in gnaden also Aristoteles dessen Vorgänger in natürlichen Sachen gewesen wäre»). Fu madato al rogo come il più rigoroso ateo e filosofo di Stato («Vaninus als der beste Staats Atheiste und Philosphus verbrandt worden»), ma, essendo stato un precursore di Satana, nel bagliore del fuoco infernale patì i dolori dei dardi ignei di Satana («mit aller seiner Philosophisched 33 [sic] Weissheit keinen Augenblück die Gluth des höllischen Feuers und die Schmertzen der feurigen Pfleile des Satans»). 1699-5: Johann Friedrich MAYER (1650-1712) – Joahnn Albert FABRICIUS (16681736) Exercitatio theologica, inauguralis De recordatione animae humanae post fata superstitis, quae... indultu Facultatis Theologicae... in Illustri Academia Kilonensi, Sub Praesidio D. Jo(annis) Fried(erici) MAYERI, Lipsiensis, Gymn(asii) Hamb(ensis) Professor(is), pro licentia impetrandi summos in Theologia honores, pridie Calendar. Octobr(is) MDCXCIX, horis ante et pomeridianis, publico examini subijicieur a M(agistro) Joh(anne) Alberto FABRICIO, Lipsiensi, Philosophiae Moralis et Eloquentiae in Gymnasio Hamburgensi Professore Publico. Kiliae, Literis Barth(oldi) Reuth(eri), Acad(emiae) Typ(ographi), MDCXCIX, [8], 48, [23]. (Vanini p. 44). Nowicki - 1699. Altra ed.: 1714, [8], 48 p. (Vanini p. 44). Nella sect. V, Mayer afferma che, sebbene Vanini rimproveri al Cardano di essere fautore della mortalità dell’anima, tuttavia chiunque legga i libri dell’uno e dell’altro non dubiterà che il Salentino condivida la medesima empietà di Cardano («Sed qui utriusque scripta legerit, idem quoque non dubitabit ex Cardano Vaninus ... et quae in Dialogis aliisque suis scriptis parum pie tradit, haec una cum arrogantia quam passim ... ex Cardano suo hausisse». 1699-6: Johann MEYER (- 1725) [ סדר ץולס רבא וסדר שלם סוטאSeder ‘olam rabah ve-seder ‘olam zutah] Sive Chronicon Hebraeorum Majus et Minus Latine vertit, et Commentario perpetuo, cui Notae in V(eteris) T(estamenti) libros Historicos et plerosque Prophetas minores insertae sunt, illustravit Johannes MEYER, S(acrae) T(heologiae) D(octor) et Ejusd(em) Fac(ultatis) ac Ling(uae) Orient(alis) Prof(essor). Accedunt Ejusdem Dissertationes tres: I: De Historia S. divina origine et infallibilitate; II: De ejusdem integritate adversus R(ichardi) Simonii Histor(iae) crit(icae) V(eteris) T(estamenti) lib(rum) I; III: De Codice et Calculo Hebraeo preferendo Samaritano et Graeco. Cum Indicibus copiosissimis. Amstelaedami, Apud Joannem Wolters [Colophon: Harderovici, Apud Albertum Sas, Academiae Ducatus Gelriae et Comitatus Zutphaniae Typographum], MDCXCIX, [13], 1283, [1] p. (Vanini p. 143). Altra ed.: Amstelaedami, Visscher et Schooenburg, 1706, ss. pp. Nei Prolegomena, par. XXXVIII, Meyer – sulla scorta di Mersenne (1623) – sostiene che l’ateismo vaniniano è in stretta relazione con il suo astrologismo: «Hic autem Vaninum similesque Atheos submurmurantes, mihi audire videor, qui omnia in astro rum influxus contendunt, eaque rerum omnium quae contingunt, praesertim prophetiae, signa esse contendunt». 1699-7: Johann MICRAELIUS (i. e. Johann LÜTKESCHWAGER, 1597-1658) Johannis MICRAELII, Pomerani, Historia ecclesiastica, qua Ab Adamo Judaicae, et a Salvatore nostro Christianae Ecclesiae, ritus, persecutiones, Concilia, Doctores, Haereses et Schismata proponuntur, edita cura Danielis Hartnacci [sic] Pomerani, qui Quinta hac Editione Loca in margine citata adjecit et continuationem plane novam ita adornavit, ut Historia Haeresium et Schismatum locupletior, ex utraque parte Scriptores praecipui, et heterodoxorum verba maxime perspicua exhibeantur. Cum Privil(egiis) S(acrae) Maj(estatis) Pol(oniae) et Elect(oris) Saxon(iae). Lipsiae et Francofurti, Sumptibus Christophori Seidelii, Bibliop(olae) Magdeburgens(is), 1699, Typis Andreae Zeidleri, [18], 2293, [84] p. (Vanini pp. 888, [82]). Nowicki - 1699. Nel lib. III, sez. II, De haeresibus, cap. LXXI, entro un esercito di eretici Micraelius distingue diverse forme di ateismo: i Politici, i machiavellistae, i libertini, i Neutrales seu Neutralistae, gli sceptici, i negatori dell’immortalità dell’anima. Tra questi ultimi elenca Pomponazzi, Cremonini, Aretino ed indica come «omnium corypheus Vanini, Neapolitanus, theologus antea pontificius, editis libris, numen, quod Deo detraxit, naturae, tanquam reginae mundi, adscripsit e XII discipulos per totam Europam emisit, tandem Tolosae crematus est». 34 1699-8: Samuel STRIMESIUS (1648-1730) – Abraham ANDREAE (fl. 1699-1705) I(n) N(omine) D(omini) N(ostri) I(esu) C(hristi). ∆ΙΩΓΜΩΓΡΑΦΙΑ Sacra, sive persecutionum sacrarum, Theoria et Praxis, Quam Auctoritate et Consensu Venerandae Facultatis Theologicae, Praeside Rectore Magnifico Dn Samuele STRIMESIO, SS. Theol(ogiae) Doct(ore) et Prof(essore) Publ(ico) Ord(inario), Ecclesiae Reform(atae) Pastore Prim(ario), Dissertatione Inaugurali Pro summo in Theologia Gradu legitime obtinendo, Placido Eruditorum Examini subjicit Abrahamus ANDREAE, V(erbi) D(ivini) M(inister) et SS. Theol(ogiae) Profess(or) Ord(inarius), In Auditorio Majori, Ad Diem IV Maji Anno MDCXCIX, A matutina IX ad XII pomeridiana II ad V. Francofurti ad Viadrum, Literis Tobiae Schwartzii, 118 p. (Vanini p. 86). Nowicki 1699. Nel cap. XIX, par. IX, Vanini è ricordato come pseudo-martire, ovvero è annoverato tra coloro che sono martiri del diavolo per essere andati a morte a causa di una dottrina diabolica o per la pratica di un culto dei demoni. Tali sono gli epicurei e gli atei e Giulio Cesare Vanini fu appunto un martire dell’ateismo: «Sic Julius Caesar Vaninus Atheismi Martyr fuit». 1700-1: Gottfried ARNOLD (1665-1714) Fortsetzung und Erläuterung Oder Dritter und Vierdter Theil der unparteyische Kirchen- und Ketzer-Historie, bestehend in Beschreibung der noch übrigen Streitigkeiten im XVIIden Jahrhundert. Mit Königl. Polnischen, Churfl. Sächsischen und Churfürstl. Brandenburgischen Privilegiis. Franckfurt am Mayn, bey Thomas Fritsch, Jm Jahr 1700, [8], 848, 26 [18] p. (Vanini p. 83). Altra ed.: Franckfurt am Mayn, bey Thomas Fritschens sel. Erben, 1729, Bd. II (Th. III-IV), [8], 1488, [16] p. (Vanini Th. III, c. IIX, par. 40, p. 84) (Rist. anast., Hildesheim, Olms, 1967). Nel cap. VIII, par. 40 della parte III, Arnold osserva che Campanella fu ingiustamente accusato di ateismo (cfr. Spizel, 1669), come Vanini, per il fatto che il suo Atheismus triumphatus fu letto in chiave di Atheismus triumphans: «Ich wolte nicht gerne von dem sinn und vorbaden Campanellae freventlich urtheilen, oder ihn wie Vaninum des atheismum beschuldigen, absonderlich weil ich aus seinem buch gar nicht schliessen können, dass er mit wissen und willen etwas dergleichen intenderet haben». 1700-2: Jakob BRUNNEMANN (1674-1735) Dissertationem de furtis non agnitis, Rectore magnificentissimo, serenissimo Principe Ac Domino, Dn. Friderico Wilhelmo, Marchione Brandeburgico Electoratus et provinciarum haerede, etc. etc. etc. In Illustri Fridericiana, Praeside Jacobo BRUNNEMANNO, J(uris) U(triusque) Licentiato, ad diem Martii A(nno) MDCC. H(oris) L(oco)Q(ue) C(onsuetis). Publicae Eruditorum disquisitioni submittet Henricus Christianus Starcke, Luneburgicus. Halae Magdeburgicae, Literis Johannis Jacobi Krebsii, Acad(emiae) Typogr(aphi), 62 p. (Vanninus p. 58). Nel par. 6. Brunnemann si oppone al giudizio di Schoock, il quale per un verso ritiene che il metodo cartesiano sia uno stimolo all’entusiasmo e per l’altro fa di Descartes un imitatore di Vanini per aver adottato la strategia di combattere in superficie l’ateismo e di corroborarlo di fatto. Oltre tutto, scrive il Brunnemann, è dubbio che Vanini possa annoverarsi tra gli atei. Molti intellettuali sono stati iscritti nell’albo dell’ateismo per essere stati sospetti al clero. Ma il Morhof ritiene che chi legge l’Amphitheatrum si troverà di fronte ad un testo ben discrepante rispetto al giudizio che comunemente se ne dà. Anche perché molti ne hanno parlato senza averne condotto una lettura diretta. E tuttavia, anche ammmesso che Vanini sia stato un ateo, ingiustificata e falsa è comunque l’accusa di Schoock. E – aggiunge Brunnemann – probabilmente dista di più l’ateismo dall’entusiasmo di quanto disti il cielo dalla terra: «Equidem nolo hic inquirere fusius, quo jure quave injuria, inter Atheos connumeretur allegatus Vanninus, ex historia apud Grammondum... notissimus. Certe qui paulo supra vulgi genium animadverterunt abusum tituli atheismi, et quam immerito a clero haeretificante pii saepius et eruditi viri, qui ultra communem sortem, jugum autoritatis humanae et superstitionem communem excutere annixi sunt, hoc convicio a vulgo eruditorum sint assecti; illi certe et juste suspicantur, annon in cerebello potius cleri et inimicorum, quam revera atheus fuerit Vanninus. Nam qui Amphitheatrum ejus providentiae divinae viderunt, uti Morhofius lib. II, Polyhist. cap. VIII testatur, illi sane longe alia nobis enarrant, quam quidem de illis sit, qui semper Vannini atheismum crepant, quem fortassis nunquam legerunt, imo ne viderunt quidem. Posito vero, Vanninum fuisse Atheum, Schoockii tamen 35 imputationes sibi sunt contrariae et sic falsae. Neque enim coelum puto tantum distare a terra, quantum a se remoti atheismus et enthusiasmus, Cartesio simul imputati». 1700-3: Caspar CALVÖR (1650-1725) Fissurae Sionis, hoc est de schismatibus ac controversiis praecipuis, quae Ecclesiam Domini ab ascensu eius ad decursum seculi XVII usque agitarunt Tractatus, Theologico-Historicus Ita adornatus, ut post Historiam secundum calculos Chronologicos, additis Imperatoribus ac Pontificibus, interspersisque observationibus practicis prudentiaeque regulis, fideliter ac sine studio partium recensitam, Systema sive Theologiae sive Pseudo-Theologiae secundum cujusque partis placita ordine formetur; Ubi opera cumprimis datur, ut ex centro veluti ac radice, monstrato aut πρώτῳ ψεύδει aut Axiomate principe, praecipua Cardinalium, ceu vocant, sive Religionum sive Haeresium capita ac porismata deducantur, quo discrimen fundamentalium a minus fundamentalibus ipsiusque structurae ac aedificii praecipui a fulcris quibus moles sustinetur, adeoque verum Religionem esse ac interesse, eoque collimans δουλεία τῆς ὑποθέσεως ob oculos ponantur, subnexo brevi antidoto ac Ἐπικρίσει, Praemissa est operi tabula religionum Orbis hodierni faciem quoad sacra ac Religionem breviter delineans; nec non Hermes varia sive Haereticorum sive Schismaticorum devia ad Catecheseos semitam ex Danaeo monstrans. Ad calcem adjecta est Tabula trium Religionum cardinabilium in Europa, Evangelicae, Reformatae ac Pontificiae, earum sive consensum sive dissensum ex ipsismet partium Symbolis, confessionibus ac decretis sincere pandens, hisce temporibus, ubi de Religionum unione consilia aguntur, forte non omnino inutilis. Ad Venerabilem Illustris Juliae quae est Helmstadi [sic] Theologorum Ordinem. Opera ac Studio Casparis Calvörii, Quae sit occasio ac reliqua ratio Operis docebit Praefatio. Lipsiae, Impensis Johann(nis) Christoph(ori) König, Anno 1700, [94], 1172, 192, [84] p. (Vanini pp. 408, [82]). Nowicki - 1700. Seconda ed.: De variis orbis religionibus. Opus historico-dogmaticum. Lipsiae, Impensis Johann Christoph König, Bibliopolae Goslariensis, 1705, [84]., 1172, 192, [84] p. (Vanini pp. 408). Nel lib. XV, cap. II, De Ryswyco, Seculi XV, Anno Christi 1492, Calvör ricorda che Herman van Ryswyck sostenne: 1) che la Sacra scrittura è falsa; 2) che Mosé non vide mai Dio, né ricevette da Lui le tavole della Legge; 3) che Cristo non fu figlio di Dio, ma fu un seduttore; 4) che è falsa la creazione degli angeli; 5) che l’anima è mortale; 6) che non esistono gli inferi. Dai semi dell’ateismo del Ryswyck derivarono – secondo l’autore – i libertini del XVI secolo e l’ateismo vaniniano del secolo corrente: «Sufflarunt nihilominus infernales Ryswycki Atheismi favillas tum seculo proxime elapso Libertini, tum nostro seculo Julius Caesar Vaninus cum complicibus, de quo videri potest si placet, tractatus noster dictus Gloria Mosis». 1700-4: Ernst Salomon CYPRIAN (1673-1745) Ernesti Salomonis CYPRIANI, Prof(essoris) Publ(ici) auf der Julius Universität, Allgemeine Anmerckungen über Gottfried Arnolds Kirchen- und Ketzer-Historie, Worinnen bescheidenlich und gründlich erwiesen wird, dass Arnold, vermöge seiner vorgefassten Meynungen, nothwendig parthenisch schreiben, seine Klagen wider die Kirche auf schwache Gründe bauen, und einiger Scribenten Meynung so gar verdrehen müssen, dass auch nur in einem halben paragrapho der Sinn und die Worte Augustini, denen Donatisten zum Behuff, über sechsmahl verfälschet worden. Helmstädt, Gedruckt bey Georg-Wolffgang Hamm, Universit. Buchdr., Im Jahr 1700, [8], 106 p. (Vanini pp. 75, 88-89). Altra ed.: Franckfurt und Leipzig, Paul Günther Pfotenhauern, Buchhändlern in Coburg, 1701, [10], 24, 244 p. Ristampato a pp. pp. 66-95, in Gottfried ARNOLDS Unpartheyische Kirchen- und Ketzer-Historien. Dritter Band. In welchem so wohl die von verschiedenen Gelehrten gegen die Arnoldische Historie herausgegebene Bedencken, Anmerckungen, Untersuchungen und andere dergleichen Schrifften, Als auch die Theils von dem seel. Verfasser selbst, theils von seinen Freunden ans Licht gestellte und zur Erläuterung der Kirchen-Historie dienende Vertheidigungs-Schrifften Ingleichem verschiedene nützliche Zusätze mitgetheilet werden. Nebst Einer Vorrede und unpartheyischen Einleitung in die Historie der Arnoldischen Strittigkeiten wie auch Einem allgemeinen und vollständigen Register über 36 alle drey Bände. Schaffhausen, druchts und verlegts Emanuel und Bendict Hurter, Gebrüdere, 1742, Bd. III, [20], 356, 740, [96] p. (Vanini pp. 87, 90). Nel cap. VII, par. 12, Cyprian attacca Arnold per aver voluto discolpare e giustificare gli eretici fino a cadere nel ridicolo. Egli ha difeso – scrive Cyprian – persino un ateo famigerato («berüchtigte Atheist») come Vanini. Andando incontro al patibolo, Vanini disse di voler morire da filosofo. Sapete come il teologo discolpa il buon Vanini? Dice che la sua non fu una filosofia pagana, come solitamente si sostiene, ma fu vera saggezza, la quale lo indusse a confrontare, sotto la spinta di un vero amore, il suo dolore e il suo improvvido coraggio (unerschrockenen Muth) con quelli del Cristo. Che cosa non si sogna di dire Arnold! Che cosa produce la sua parzialità! Egli è talmente accecato dalla sua parzialità, che si è prefisso di addossare su di noi tutto il male possibile e di esaltare gli scrittori che noi respingiamo. «Weilen aber Arnold alle Ketzer entschuldiget, so hätte er gegen die unsern eben gar zu bitte nicht seyn sollen: gestalten man ja kaum ohne Lachen lesen kan, wie wacher er Leute zuentschuldigen weis, denen er wohl will. Vaninus der berüchtigte Atheist, sagte, als er an der Tod gieng: ich will philosophice sterben. Nun wollen wir hören, wie der gute Vaninus entschuldiget wird. So sagt Arnold: damit hat er ohne zweiffel die wahre Weissheit, nicht aber die heydnische Philosophie (wie man ihm ausgeleget) anzeigen wollen, nebenst seinem unerschrockenen Muth, darinne er sein Leiden dem verdienstlichen Leiden Christi entgegen gesetzet haben mag. Nun! nun! wenn das erklären gilt, so will auch alles excusiren können, wass die unsern geschrieben. Wen könte doch wohl eine artigere Erklärung träumen? Wass thut die Parteiligkeit nicht? Woher weiss es Arnold ohne zweiffel? Und warumb weiss er sich doch so gar auf keine Entschuldigung zubefinnen, wenn er über die Unsern hergehet? Ja, sagt Arnold, man muss nach der wahren Liebe, die alles hoffet, die erzehlungen seiner Feinde vorsichtig unterscheiden. Warum ist den diese wahre Liebe denen Unsern nicht wiederfahren? Warumb erstreckt sich diese wahre Liebe nicht auf den Seel. Cornelium Martini, da sie sich doch auf den Scheiderhauffen eines Atheisten erstrecket? Man kan hierbey wohl sehen, dass die Parteyligkeit die Leute gantz verblende. Arnold hatte sich vorgesetzt, alles übels von uns, und alles gute von denen zu schreiben, welche wir verwerffen. So muss nun dieses die gantze Historie durch in acht genommen seyn, und solls alles brechen und knacken. Umb desswillen mussen diess gleichgültige Reden werden: Ich will philosophice sterben und Ich setze in unerschrocknem Muth mein Leiden dem verdienstlichen Leiden Christi entgegen. Dass muss gewiss eine recht starcke Liebe seyn, die hoffet, Vaninus habe seine Worte so wollen erkläret wissen». 1700-5: François GESVRES (1662-1705) Defensio Arnaldina sive analytica Synopsis libri de correptione, et gratia (Quae ab Arnaldo Doctore Sorbonico edita est an. 1644) ab omnibus reprehensorum vindicata calumniis. Antverpiae, Ex Officina G. S., MDCC, [2], XXII, 785, [7] p. (Vanini p. 416). Nel cap XXXII Gesvres riporta il passo in cui Macedo (1653) cita Vanini in tema di grazia sufficiente. 1700-6: Claude GILBERT (1652-1720) Histoire de Calejava ou de l’isle des Hommes raisonnables, Avec le parallele de leur Morale et du Christianisme. S. l., [ma Dijon], s. t., MDCC, 329, [7] p. (Vanini p. 72). Nel Dialogo I, De l’idée de Dieu, Gilbert immagina che Christofile, Alatre, Eudoxe, L’Avaite et Samieski si rechino in viaggio verso Calejava. Durante il viaggio si scambiano opinioni sulla esistenza di Dio e sostengono che, per quanto si abbia notizia dell’ateismo di Crizia, di Diagora, di Evemero e di Teodoro, non si può essere certi della esistenza degli atei, perché non si ha notizia di martiri che si siano sacrificati a tale causa. Tuttavia Monsieur Déricaut nell’Etat de l’Empire Ottoman, lib. II, cap. XII, afferma che a Costantinopoli fu giustiziato Mahomet Effendi, come Vanini. Egli poteva salvare la sua vita, ma preferì sacrificarsi per puro e disinteressato amore della verità: «Il puvoit, comme Vanini, sauver sa vie par un repentir, mais il aimoit mieux, disoit il, la sacrifier à un amour pur et desinteressé de la verité». 1700-7: Johann Heinrich HEIDEGGER (1632-1698) Ioh(annis) Henrici HEIDEGGERI Corpus Theologiae Christianae, exhibens Doctrinam Veritatis, quae secundum pietatem est, eamque contra Adversarios quoscumque, Veteres et Novos, vel in Fundamento fidei, vel circa illud errantes, ita asserens, ut simul Historiae Ecclesiasticae V(eteris) et N(ovi) T(estamenti) continet Διατύπωσιν, adeoque sit plenissimum theologiae didacticae, elenchticae, moralis et historicae Systema. Tiguri, Typis Joh(annis) Henrici Bodmeri, 1700, [18], 741 p. (Vanini pp. 104, 107). Nowicki - 1700. Seconda ed.: Tiguri, Ex officina heideggeriana, 1732, [14], 742 p. (Vanini pp. 104, 107). 37 Nel Locus IV, De vero triuno Deo, par. VII, con nota marginale «Vanini et Spinoza stoicismum illum resuscitantium impii conatus deteguntur», l’autore afferma che Vanini, «profligatissimae mentis Atheus», risuscitò l’empietà dello stoicismo («Stoicorum Gentilium impietatem ex orco... resuscitavit»). Vanini e Spinoza, infatti, osarono proclamare che Dio è la natura («Utrique enim aeque ac Gentiles Stoici Naturam Deum proclamare ausi sunt». 1700-8: Johann Nikolaus HERT (1651-1710) Joannis Nicolai HERTII, J(urisC(consul)ti et Antecessoris Gisseni, Commentationum et Opusculorum, De selectis et rarioribus ex jurisprudentia universali, publica, feudali et romana, nec non historia germanica, argumentis, tomi tres. Francofurti ad Moenum, Sumptibus Joannis Davidis Zunneri, Anno MDCC, t. I, [12], 479, 42 p. (Vaninius p. 98). Altra ed.: Francofurti ad Moenum, Sumpt(ibus) Haeredum Zunnerianorum et J. A. Jungii, 1713; Francofurti, Joh. Adami Jungii, 1716; Francofurti ad Moenum, Heinscheit für Zunner et Jung, 1737; Francofurti ad Moenum: apud Ioh(annem) Beniam(inum) Andreae, et Henr Hort, 1737, [77], 1042; [61], 1010 p. Nella De socialitate, primo Naturalis Juris principio Dissertatio, sect. I, par. VII, in riferimento alla generazione spontanea, Hert sostiene che secondo Hobbes (De cive), gli uomini nascono dalla terra come i funghi. Poi aggiunge che le stesse sciocchezze sono state rimasticate da Vanini (De adm., Dial. XXXVII) e da La Peyrère («Unde facile intelligimus quo proposito Hobbesius fingi voluerit homines subito fungorum more e terra exortos. Quas nugas ante ipsum recoxerant et Auctor de Praeadamitis»). 1700-9: Abraham JÄSCHKE (1675-1719) – Johann Georg SCHULTZE (fl. 1700-1703) Q(uod) D(eus) B(ene) V(ult) Theologiam naturalem gentilium secum pugnantem, incliti ordinis Philosophorum benigno incultu, Praeside Dn. M(agistro) Abrahamo JÄSCHKE, Fil., Fautore ac Praeceptore suo honoratissimo, ad d(iem) 6 Mart(ii) A(nno) O(rdinis) R(restaurati) 1700, H(oris) L(ocis)Q(ue) C(onsuetis), Eruditorum publico examini sistit Autor et respondens Johannes Georgius SCHULTZE, Waldenburg(ensis) Philos(ophiae) Baccalaureus et Alumnus Elect. Lipsiae, excudebat Christoph(orus) Fleischerus, s. d. [ma 1700], [24] p. (Vanini p. [22]). Nowicki - 1700. Nel par. 22 l’autore afferma che l’ateismo moderno si ricollega a quello antico. Se gli atei moderni hanno provocato l’ira divina, che c’è da stupirsi se tali mostri hanno inondato l’intero orbe di dottrine empie? Schultze non vuole compilare un nuovo catologo degli atei e perciò rinvia ad Arnold (1699) non senza rilevare che il teologo tedesco li giustifica ad anzi fa di Vanini un mistico: «Quid mirum quod tam monstrosis, tam impiis imo horrendis opinionibus orbem inundent? Nolumus hic catalogum Atheorum pertexere; videatur Gottfrid [sic] Arnoldus, qui tamen, mirum quantum Atheos illos excusat, atque ex Caesare Vanino Theologum mysticum facit». 1700-10: Valentin Ernst LÖSCHER (1673-1749) Dem Urtheil erleuchteter Christen unterwirfft diesen Vorschlag und Specimen dreyer höchstnöthigen Schrifften, als 1. Phraseologiae Sacrae, 2. Theologiae Polemicae Generalis, 3. Theologiae Mysticae Orthodoxae, nebst einigen andern zu heiliger Erwegung, L. Valentin Ernest LÖSCHER, Pastor Prim(arius) und Superintendens zu Jüterbog. [Wittenberg ?], Im Jahr Christi 1700, 32 p. (Vanini p. 23). Fin da questo suo primo saggio polemico il teologo luterano Löscher avvia la sua battaglia radicale contro naturalisti, atei, deisti e spinozisti, avversari della fede cristiana, confutati da Grozio, Huet, Vassor, Abbadie e Stillingfleet, i quali hanno scritto a favore della verità della religione cristiana. Nel cap. II, Theologia Polemica Generalis, così egli scrive: «Habe dannenhero die neuen Schrifften derer Wiedersacher fleissig untersuchet, als... die Bücher derer Atheisten und Naturalisten, darinnen sie die Christliche Religion verdächtig zu machen sich bemühen, als Vanini, Cesalpini, Spinosae, etc. und hingegen was Grotius, Huetius, Vassor, Abbadie, Dyroit, Stillingfleet und andere pro veritate Religionis Christianae geschrieben haben». 1700-11: Johann Friedrich MAYER (1650-1712) – Caspar HÜLSEMANN (fl. 1700-1702) – Johann Hieronymus WRUCK (1680-1731) – Daniel BANDECO (1631-1715) – Jacob MIDDELBORG (fl. 1700) Jo(hannis) Frid(erici) MAYERI, S. Theol(ogiae) D(octoris) et Prof(essoris) P(ublici), Dissertationes Tres Utrum fata Religionum, Regionum et Urbium dependeant ab Astris?, Ad 38 Perillustrem atque Excellentissimum Virum Dn. Magnum de Vvedderkop. Hamburgi, Apud Joachimum Reumannum, 1700. [All’interno si trova il seguente frontespizio: Q(uod) B(ene) V(ult) Disp. I: Utrum fata Religionum dependeant ab Astris?, exibentem thema Christi et Lutheri, Sub Praesidio D. Jo(hannis) Frid(erici) Mayeri, SS. Theologiae Prof(essoris) Ord(inarii) Fac(ultatis) Theol(ogicae) Kilon(ensis) Assessoris et ad D(ivi) Jac(obi) Pastoris. Proponet in Collegio Disputatorio Caspar HULSEMANN, Hamburg(ensis), opponentibus Jo(hanne) Hieronymo WRUCK, Hamburg(ensi), Daniele BANDECO, Berolin(ensi), Jacobo MIDDELBORG, Hamburg(ensi), ad d(iem)... Junii, A(nno) 1700. Hamburgi, Imprimebat Joachimus Reumann, 16, 16, 12 p. Vanini, Disp. I, p. 10. Nowicki - 1700. Nel par. 3, tra coloro che sono caduti nell’empietà di indagare sull’oroscopo di Cristo, oltre ad Alberto Magno, Pierre d’Ailly, Giuntini, Russiliano e Cardano, sono ricordati Jean Baptiste Morin e Giulio Cesare Vanini «in Dialogis». 1700-12: Johann Ernst MÜLLER (fl 1700-1701) J. T. O. J. N. A. Programma de officio hominis erga Deum, Quo ad Illustrissimi et Celsissimi Comitis ac Domini Dn. Wilhelmi Ludovici S. R. J. Quattuor-Viri, Comitis Schwartzburgi et Hohnsteini, Dynastae Arnsteti, Sondershuse, Leutenbergae, Lohrae et Clettenbergae, Comitis ac Dominis nostri communi parentium amore dignissimi et omnibus eximia Virtutis Notis ornatissimi, Laetissimum Natalis Festum devotissime celebrandum, Omnes omnium Ordinum Spectantissimos, Doctissimosque, Viros, qua par est, pietate, observantia, et humanitate, una cum Dn. Rectore, Collega et Amico, invitat M(agister) Joh(annes) Ernestus MULLERUS, Con-Rect(or). Rudolfstadii, Literis Heinrici Urbani, s. d., ma 1700, [1], 8 p. (Vanninus p. 3). Müller pronuncia una violenta invettiva contro gli atei, come Aretino, Poggio Bracciolini, Vanini, Herbert di Cherbury, Hobbes e Spinoza: «Quis Petro Aretino, seu Poggio Florentino, Diabolicae prorsus impietatis Magistro qui librum De tribus impostoribus, Mose, Christo et Mahomete, enixus est, sceleratior homo dici aut cogitari potest? Quis Ecclesiae Gallicae et Belgicae Caesare Vannino unquam extitit nocentior?». 1700-13: Georg PASCH (1661-1707) Georgii PASCHII, Gedanensis, Phil(osophiae) D(octoris) Ejusdemque in Academia, quae Kilonii Holsatorum est, Prof(essoris) Ord(inarii), De novis inventis, quorum accuratiori cultui facem praetulit Antiquitas, Tractatus, Secundum ductum Disciplinarum, Facultatum atque Artium in gratiam Curiosi Lectoris concinnatus. Additi sunt Indices I. Auctorum quorum, scripta, dicta et facta recensentur, illustrantur, laudantur vel castigantur. II. Rerum maxime memorabilium. Lipsiae, s. t. [ma Grosse], MDCC, [20], 812, [25] p. (Vanninus p. 422). Editio Secunda, priori quarta parte auctior: Lipsiae, Sumptibus Haeredum Joh(annis) Grossii, 1700, [20], 812, [25] p. (Vanninus p. 422). Nel cap. VI, De inventis medicis, par. XXVII, Pasch cita il De adm., Dial. LVII, pp. 433-434 [ma 433, 435]. 1700-14: Willem SPANDAW (fl. 1700) De bedekte Spinosist ontdekt in de persoon van Pontiaan van Hattem. By Willem Spandaw Te Utrecht. Goes, L. Backer, 1700. Altra ed.: Te Utrecht, by Jurriaan van Paddenburg, 1733, [66], 186 p. Nella dedica il predicatore Spandaw osserva che le dottrine filosofiche afferenti all’ateismo, pur essendo assai antiche e alimentate da autori come Zenone e Vanini, hanno ormai toccato il loro acme con lo spinozismo, che sta conquistando la Francia, l’Olanda e l’Inghilterra. 1700-15: Adam TRIBBECHOW (1641-1687) Q(uod) D(eus) B(ene) V(ult). B. Adami TRIBBECHOVII, D. primum in Acad(emia) Kiloniensi Histor(iarum) Professoris, post Consiliarii Eccl(esiae) et General(is) Superintendentis Gothani, Historia naturalismi a prima sua origine ad nostra usque tempora 39 per suas classes deducta et ex M(anu)sc(ripto) nunc primum edita, cura et studio M(agistri) Joannis Tribbechovii, Filii, in Acad(emiae) Jen(ensis) Fac(ultate) Philos(ophica) Adj(uncti). Sumtibus Johannis Bielckii, Bibliop(olae), Jenae, Typis Chistophori Krebsii, MDCC, [8], 62, [2], 8 p. (Vanini pp. 39, 51, 7-8). Nowicki - 1700. Nel cap. VII, De naturalismo gentili philosophorum praecipue arabum et Mahomedanorum, Tribbechow sostiene che dalla scuola di filosofi speculativi che generò gli atei arabi, nemici di ogni rivelazione e avversi ad ogni profetismo («Ex hac speculativorum philosophorum schola prodiere subtiles isti athei inter Arabes, qui κατ’ἐξοχήν Philosophi dici voluerunt; hostes omnis revelatae doctrinae, omnis Prophetiae adversarii»), uscirono come da un cavallo di Troia i filosofi italiani come Cremonini, Pomponazzi, Antonio Rocco (1586-1653), e Vanini, i quali professarono l’ateismo con il pretesto di scrivere di filosofia: «Ex hac sciolorum schola velut ex equo Trajano prodierunt philosophi illi Itali Pomponatius, Cremoninus, Antonius Rochus, ipseque Vaninus Atheismum publice sub philosophiae larva professi». Nel cap. XI, De naturalismo atheistico, l’ateismo vaniniano è associato ai versi di Petronio per i quali le divinità furono generate dal timore («primos in orbe Deos fecit timor»). Con rinvio a Gramond (1643). 1700-16: Otto Dieterich VÖGEDING (m. 1700) Catalogus librorum... quorum auctionem publicam, in aedibus suis anno 1700 die 19 Julii parata pro pecunia incipiet Georgius Mattern. Gedani, 1700, 147 p. (Vanini p. 70). Nowicki - 1700. Registra alla pos. 307 il De admirandis. 40