1° editzione - WordPress.com

Transcript

1° editzione - WordPress.com
Amministratziones Comunales de Paule, Bonàrcadu e Fordongianus
a cura de Sara Firinu e Antonella Pinna
Promòvere sa limba e sa cultura,
chi s’afòrtighent, custu est s’intentu,
a nde torrare in vida s’iscritura
ca sos faeddos bolant a su bentu;
custas pàginas sunt literadura.
Chi non morgiat s’impinnu de su momentu,
custas òperas chi sunt leende colore
fatzant crèschere su... Pabàriu in frore
Sara Firinu
Sas Amministratziones Comunales de Paule, Bonàrcadu, Fordongianus
torrant gràtzias a:
Sa giuria de su cuncursu: Giafranco Pintore, Giovanni Mura, Graziella Enna, Augusto Melis.
Sos reladores de su cunvènniu: Diego Corraine, Simone Pisanu.
Pro sa sensibilidade dimostrada e pro nos àere donadu sas targas: On. Domenico Gallus.
Sa passada Amministratzione Comunele de Paule e Fordongianus.
Pro sos libros chi nos ant donadu: sa Provìntzia de Aristanis, Giorgio Zago, Isabella Lisci.
Pro sa copertina: su pitore Marco Pili.
Pro sa fotografias de Paule: Alessandra Pes e sa Coperativa Archeotour.
Pro àere collaboradu: Simona Solinas, Antonella Maria Maddalena Licheri, Cristiano
Becciu, sos Ufitzios Comunale mescamente Giovanni Carta.
Pro àere contivigiadu custa editzione: Sara Firinu Antonella Pinna.
A totus sos iscritores chi cun passione ant partetzipadu a custa manifestatzione.
ÌNDICE
Presentada
(Giovanni Demartis, Mario Sassu, Serafino Pischedda)
Prefatzione
(Sara Firinu e Antonella Pinna)
Contos
Primu prèmiu - S’urtimu ballu ‘e sa tassa - Antonio Brundu
Segundu prèmiu - S’omini, su circulu e sa roda - Giovanni Bellisai
Tertzu prèmiu - Su ballu ‘e sa Caratza - Giovanni Chessa
Mentzione - Coleddu (sa zente de s’Adde) - Pietro Peigottu
Mentzione - Crebina - Antonio Maria Sanna
Amentos incunzaos - Carmelino Sanna
Asile Gigarru - Sebastiano Cau
Cassa manna - Giancarlo Secci
Che fozas - Manai Teodora
Conca de majollu - Carmelo Demartis
Ispensu in su mese de su nie - Sandro Biccai
Juanni no hat paura - Mario Serafino Fronteddu
Pà chista vida - Anna Buonomo
Pirasteddu - Ida Patta
Pro amore e pro bisonzu - Mariantonia Fara
S’arma ‘e su delittu - Renzo Rosa
S’isperditziu de oe - Francesca Manca
S’istranza - Giulia Demurtas
S’istranzu - Gianmichele Sedda
Sa Mastra de cosire - Minnia Pani
Sas bator “M”
Rita Serra - Antonietta Mura - Bonacattu Palmas - Bonacattu Firinu
Sos contos de vida - Costantina Frau
Su corr’e campu - Gigi Tatti
Su disizu - Salvatore Murtas
Su pugnali o sa vida - Mariano Sanna
pag. 15
pag. 23
pag. 27
pag. 34
pag. 36
pag. 42
pag. 45
pag. 48
pag. 53
pag. 60
pag. 62
pag. 69
pag. 74
pag. 77
pag. 80
pag. 85
pag. 88
pag. 91
pag. 95
pag. 101
pag. 103
Un’atera vida - Michele Podda
pag. 123
pag. 7
pag. 11
pag. 107
pag. 115
pag. 118
pag. 122
Pabàriu in Frore | 5
Presentada de Su Sìndigu de Paule Giovanni Demartis
L
a cornice meravigliosa e tanto amata del villaggio nuragico e del pozzo sacro di Santa
Cristina accolgono gli esiti della prima edizione del premio letterario in prosa “Pabàriu”.
Sono sinceramente convinto della giustezza e della opportunità di sostenere questa iniziativa
realizzata dalle amministrazioni comunali di Paulilatino, Bonarcado e Fordongianus.
Lingua e cultura sono fra i valori fondanti di una società per cui tutte le espressioni che
a vario titolo a loro afferiscono non possono in alcun modo essere trascurate o considerate
marginali, soprattutto da chi è chiamato a rappresentare una comunità. E’ compito specifico
delle amministrazioni pubbliche accompagnare la crescita culturale di tutti senza perdere di vista
le nostre origini, il nostro humus, la nostra sardità, il nostro essere cittadini del mondo con una
ricchezza ed una specificità che spesso non ci rendiamo conto di avere.
Un plauso ed un ringraziamento particolari a chi operativamente ha consentito di realizzare
quanto stiamo vivendo con la certezza di ulteriori momenti di così grande intensità.
Grazie a tutti
Su villàgiu nuràgicu e su putzu sacru de Santa Cristina, logu de ispantu e amadu, retzent sa premiatzione
de sa prima editzione de su prèmiu literàriu de prosa in limba sarda “Pabàriu”.
Seo cunvintu a beru de s’importàntzia e de sa netzessidade de sustènnede custu prozetu fatu paris a sas
amministratziones comunales de Bonàrcadu e Fordanzanos.
Limba e cultura sunt valores de importu mannu pro sa sotziedade: nemos, e prus pagu ancora chie
rapresentat sa comunidade, non podet non de passae contu o cunsiderae de pagu impita totus sas sas formas
chi ddas rapresentant.
Est faina de sas amministratziones pùblicas acumpanzae sa crèschida culturale de totus, sentze si
nd’imentigae de sas arreighinas nostras, de s’humus nostru, de sa sardidade nostra, de su nostru èssede tzitadinos
de su mundu ma cun una richesa e ispetzifidade chi, a bortas, mancu nos rendimus contu de tènnede.
Unu ringratziamentu sentidu a chie at traballadu pro custu prozetu e nos at permìtiu de èssede inoghe oe.
Seo cunvintu chi, de momentos dae bìvede cun intensidade comente custu, nd’ant a sìghede àteros meda.
Gràtzias a totus
Pabàriu in Frore | 7
Presentada de Su Sìndigu de Bonàrcadu Mario Sassu
L
e sorti del nostro patrimonio linguistico e più in generale identitario non possono essere
affidate a dinamiche spontanee ma devono necessariamente essere oggetto di interventi
concreti e pianificati. In questa ottica la Amministrazione di Bonarcado sta sviluppando una serie
di iniziative, anche in forma associata con altri Comuni, volte alla tutela di caratteri propri della
cultura e delle tradizioni della comunità. Proprio dallo sviluppo di iniziative di tipo associativo, con
strategia di rete e con obbiettivi ben definiti, possono scaturire opportunità di assoluto interesse
verso la salvaguardia del patrimonio storico culturale e della lingua in particolare .
Questi gli intenti che hanno portato L’Amministrazione comunale di Bonarcado a promuovere
un’ iniziativa che fosse in grado di fungere da fondamentale tassello nell’ambito di un processo
di valorizzazione culturale, caratterizzato da una forte componente di sensibilizzazione e dalla
capacità di slegarsi dal contesto esclusivamente locale.Da ciò l’incontro con le Amministrazioni
di Fordongianus e Paulilatino cui ci accomuna da tempo un intensa attività di tutela linguistica,
un percorso comune che si è concretizzato in numerose iniziative come l’attivazione di sportelli
linguistici e corsi di formazione, sviluppati per alcuni periodi in forma associata con risultati
lusinghieri. Pabariu è quindi una tappa, quasi spontanea, di un percorso ed un progetto comune
degli ultimi anni. La numerosa partecipazione al concorso ed i favori riscontrati ne hanno
determinato la buona riuscita, regalando a tutti noi grande soddisfazione, che suggerisce ulteriori
iniziative per il futuro.
È apparso quindi doveroso sviluppare l’idea iniziale attraverso la pubblicazione di questo
volume che, oltre a divulgare il pregevole lavoro prodotto dai concorrenti, vuole essere un
ulteriore e concreto mezzo per testimoniare, ancora una volta l’interesse dell’Amministrazione
di Bonarcado verso i diversi strumenti in grado di valorizzare efficacemente la nostra lingua e la
nostra cultura.
Sa sorte de sa limba sarda e de s’identidade cosa nostra non podet èssere lassada a passiu ma depet èssere
amparada e contivizada.
Cun custu sentidu s’Amministratzione de Bonarcadu est bogande a campu medas initziativas, fintzes a
sotziu cun atros Comunes, cun sa punna de zare amparu a sa cultura e a sas traditziones de sa comunidade.
Pròpiu dae su tribàgliu fatu a sòtziu, portande bene a conto ite si cheret fàere e a in ue si cheret arribbare,
nde podent bessire oportunidades de importu mannu po totu sa cultura e sa limba sarda. Custa est istètia sa
cussèntzia chi at fatu promovere dae s’Amministratzione de Bonàrcadu una initziativa chi fessit capatze de si
che collocare intra de una bona bia e de chi èssire de sas làcanas de s’interventu locale. Dae innoghe s’incontru
cun sas Amministratziones de Fordongianus e Paule chi a sa moda nostra, sunt de meda tempus tribagliande
pro amparare sa limba, e chi comente nois ant zau contivizu, fintzes a sotziu, a sos isportellos linguisticos e a
sos cursos de formazione de limba.Pabàriu duncas naschit dae innoghe intra de un andala portada innantis
in paris e intra de unu progetu fatu in paris.Sa partecipatzione a su cuncursu e s’aprètziu chi eus agatau si ant
arregalau una soddisfatzione manna, chi si faet pentzare a atras initziativas po su benidore.
Obligatzione si est pàssiu faer crèschere sa bidea pubblicande custa regolta de contos chi, a parte su de
fàere connòschere su tribàgliu de sos iscritores, cheret èssere distimonzu ancora una borta, de s’interesse chi s’
Amministratzione de Bonàrcadu tenet po totu su chi podet amparare e avalorare sa limba e sa cultura nostra.
8 | Amministratziones Comunales de Paule, Bonàrcadu e Fordongianus
Presentada de Su Sìndigu de Fordongianus Serafino Pischedda
I
l Concorso letterario Pabàriu nasce da anni di dedizione e impegno della Amministrazione
Comunale di Fordogianus in ambito di lingua e cultura sarda, nel corso dei quali si è avuto
modo di sperimentare positivamente numerose ed importanti iniziative. L’introduzione presso
i nostri uffici, già a partire dall’anno 2006, di uno sportello linguistico, l’attivazione di corsi di
formazione ed il convegno “Limba sarda in sa pubblica amministratzione” ormai giunto alla sua
terza edizione, non sono che degli esempi nell’ambito di un percorso di tutela e valorizzazione
del patrimonio linguistico.
Estendere il campo d’azione promuovendo una manifestazione che fosse in grado di
coinvolgere, in unità di intenti il Comune di Fordongianus ed altre realtà locali che come noi
sostengono e credono l’importanza della lingua, è apparso a questo punto del nostro percorso
passo di assoluto interesse. Da tale sensibilità e unità di intenti nasce la collaborazione con i
Comuni di Bonarcado e Paulilatino, sboccia un’idea che si è fatta “Pabàriu”.
Il buon esito del Concorso chiaramente riscontrabile dalla consistente adesione di scrittori ed
appassionati delle varie parti dell’Isola ripaga e conferma positivamente i nostri intenti.
Per questo motivo abbiamo ritenuto opportuno come Amministrazione Comunale all’unisono
con i Comuni di Bonarcado e Paulilatino concedere ulteriore spazio all’iniziativa pubblicando
questa raccolta che vuole essere un grazie rivolto a tutti coloro che a vario titolo vi hanno partecipato
ed un positivo esempio di valorizzazione della nostra lingua e cultura da rivolgersi a tutti i sardi.
Su cuncursu literàriu “Pabàriu” naschit dae annos de tribàgliu e contivìgiu de s’Amministratzione de
Fordongianus in chistione de limba e cultura sarda, in ue si sunt isperimentadas in bona bia, medas initziativa
de importu.
Su de àere apertu in sos ùfitzios cosa nostra giai de su 2006, unu isportellu linguìsticu, de àere fatu cursos
de formazione e su cunvènniu “Limba sarda in sa pùbblica amministrazione” arribadu oramai a sa tertza
editzione, sunt solu esèmpios de su tribàgliu chi si est fatu e chi semus faghende pro dare amparu a su patrimòniu
linguìsticu.
Bessire de làcanas promovende una manifestatzione chi ésseret capatze de chi pònnere in paris su Comunu
de Fordongianus cun atros Entes locales chi comente nois reconnoschent s’importu mannu de sa limba, si est
pàssiu cosa de interesse mannu.
Dae custa sensibilidade naschit sa collaboratzione cun sos Comunes de Bonàrcadu e Paule e frorit Pabàriu.
Su cuncursu est arresurtadu bene pro totu sos iscritores e appassionados chi ant partetzipadu dae totu sa
Sardigna e chi cunfirmant cussa chi fuit s’intesione cosa nostra.
Pro custas resones emus cunsideradu de importu comente Amministrazione Comunale e in cuncordu cun
sos Comune de Bonàrcadu e Paule, giare prus logu a custa initziativa publichende custa regolta chi cheret èssere
una manera pro ringratziare totus sos chi ant partecipadu e unu esèmpiu bellu de valorizatzione de sa limba
e cultura nostra pro totus sos sardos.
Pabàriu in Frore | 9
Prefatzione
U
nu de sos printzìpios prus importantes istabilidos in sa Carta Europea pro sas limbas
regionales e de minoria est cussu de respetare sas diferèntzias linguìsticas e culturales, ca
est de importu mannu su de fàghere carchi cosa pro amparare e promòvere custas limbas.
Pro mantènnere bia sa limba, pro dd’imparare, pro dda fàghere imparare, pro non che dda
lassare morrere, tocat a nde fàghere essire a pìgiu su disìgiu, siat de dda faeddare siat de dd’iscrìere,
tocat a cumbìnchere sa gente, a ddis dare, a nos dare, resones pro la sìghere a faeddare. Pro
fàghere custu tocat a cumintzare dae bassu, tocat a cumintzare dae sos pitzocheddos, dae issos
chi sunt incorende·si a sa vida e… totu tenent de imparare; semus nois mannos chi ddos devimus
acumpangiare a manu tenta in custu caminu.
Fintzas a oe non est pagu su chi est istadu fatu pro sa limba nostra, fatu pro chircare de si
nch’illargare dae cussu pensamentu de una Sardigna e de unu sardu chi sunt sinòmimu de
antigu e de passadu ebbia, de una Sardigna sena limba sua chi at dèvidu semper bìvere cun
s’inimigu, cun s’istràngiu, chi dae custu nd’at dèvidu imparare usos, costùmenes e duncas,
fintzas sa limba.
Fenìcios e pùnicos, cartaginesos, romanos, pisanos e genovesos, catalanos, castiglianos e
italianos: dominadores, medas, chi ant fatu s’istòria de Sardigna, chi ant semper sustènnidu una
polìtica de repressione linguìstica chi at portadu a s’idea de unu sardu bistu comente limba de
pagu impita, limba de gente pagu istudiada, limba chi non podet cumpètere cun su progressu.
Sa cunseghèntzia est istada s’impossibilidade de tènnere unu sardu omogèneu e uguale in totu
s’ìsula, ca custas limbas si sunt amesturadas a sa nostra, interferende in sa fonètica e in su lèssicu
e ant fatu a manera de minimare, in sos annos, in sos sèculos, su nùmeru de gente chi faeddat
su sardu.
E sa parte prus manna dd’at tenta s’italianu: s’est impostu in totue comente a chèrrere mustrare
su cambiamentu de una sotziedade chi s’aperit, chi diventat prus moderna, prus aculturada. Ma
chie dd’at nadu ca una sotziedade aculturada non podet faeddare duas limbas? Nemos!. Teniat
resone Michele Contini (Etude de géographie phonétique et de phonétique instrumental du
sarde, 1987) cando naraiat : «Dans une societè industrielle qui remplace lentement les vieilles
structures agro-pastorales de l’île, dont le sarde est la représentation sur le plan linguistique,
l’Italien est considéré plus apte a la comunication des idées».
Ma gràtzias a Deus sa gente si pensat, sas cosas cambiant, chircant de cambiare. Sinnu mannu
de s’isfortzu fatu fintzas a oe, mancari galu non bastet, sunt sas leges pro ufitzializare s’impreu de
sas limbas de minoria, pro ddas amparare:
- sa Carta Europea de sas limbas regionales e de minoria, de su 1992, sa Lege Regionale n. 26
de su 1997, sa Lege 482 de su 1999.
Totus custos provedimentos àteru non ant fatu si non torrare a nàrrere su chi fuit istadu giai
iscritu dae su 1949. Difatis sa Costitutzione Italiana, in s’artìculu 6, narat “La Repubblica tutela
le minoranze linguistiche con apposite leggi”. Custos provedimentos ant tentu aplicatzione e
cunseghèntzias de importu e, passu passu, ant apertu e sighint a apèrrere s’istrada a unu istadu
Pabàriu in Frore | 11
fundadu subra su pluralismu linguìsticu e culturale, sende chi abarrat galu meda dae fàghere.
Non tocat a si nd’imentigare nen mancu de cantu fatu dae sa Regione e duncas de sa proposta
de unificatzione de s’ortografia de sa limba sarda. Difatis, cun sa deliberatzione 16/14 de su 18 de
Abrile de su 2006, est istada adotada sa Limba Sarda Comuna: sunt unas cantas normas linguìsticas
de riferimentu, isperimentales, pro sa limba sarda iscrita in essida dae s’Amministratzione e
pro sa bortadura de autos e documentos ufitziales. Non sunt un òbligu pro nemos, comente
pensant in medas, sunt règulas chi podent èssere in cale si siat momentu cambiadas, integradas,
arrichidas. Su de tènnere unu istandard pro sa limba iscrita no est cosa de pagu contu, est cosa
de contu mannu. Nemos at mai nadu ca sas variedades orales nche devent isparire. A s’’imbesse,
devent abarrare, sinnu importante de sa particularidade linguìstica de Sardigna, ma devent fintzas
imparare a bìvere paris a sa sorre manna, sa limba iscrita, chi rapresentat sa sola oportunidade
pro su bilinguismu, pro fàghere bìvere a beru su sardu, sa limba nostra.
Ma fintzas s’italianu, in antis de diventare limba ufitziale de s’istadu, non est dèvidu passare
in su matessi caminu?. Est istadu in s’800 chi ant chircadu de agatare una limba natzionale, una
limba pro sa literadura e su modellu, a s’ora, fiat su toscanu, sa limba impreada dae iscritores
mannos comente Dante, Petrarca, Boccaccio. E in cussu tempus puru, comente est capitende
oe, si nde fiant pesadas boghes de malacuntu e protestas. Ca s’italianu puru no est diventadu
“Limba” dae una die a s’àtera, ddue at crèfidu tempus, ddue at crèfidu gente chi ddue cretiat.
Est pròpriu cun custos intentos chi est nàschida cust’opera: Pabàriu in frore. Est una regorta
de contos nàschidos gràtzias a s’entusiasmu, a sa passione, a s’impinnu mannu chi sas comunas
de Paule, Bonàrcadu e Fordongianus ant postu in custu progetu culturale, ma gràtzias prus de
totu a sos autores chi ant iscritu sos contos, in sardu, in cussa chi est sa limba pro totu e duncas,
finas limba de literadura.
Custa regorta est unu sinnu piticu, su primu de medas chi ant a sìghere, de s’isfortzu chi custas
Amministratziones sunt faghende pro mandare a in antis una polìtica linguìstica chi crescat cun
su tempus e chi siat de efetu.
Sos contos sunt arribados dae totu sa Sardigna e sos iscritores ant faeddadu de argumentos
diferentes: ant iscritu de realidade, de fantasia e fintzas de fantascièntzia, ant brulladu, faeddadu
de cosas sèrias … fintzas a arribare a sa tragèdia.
Cumprèndere s’importàntzia de sa limba nostra, de s’identidade nostra, rennèssere a
nch’essire, passu passu, dae s’idea de dialetto, fàghere nostra cussa de limba, cun sa “L” manna
però, cumprèndere sa richesa de su bilinguismu: est cun custu intentu chi amus traballadu pro
fàghere bìvere cust’opera, pro fàghere bìvere unu cantigheddu de literadura chi frorit liera intre
custas pagas pàginas, pro fàghere bìvere…su “pabàriu in frore”!.
Sara Firinu
12 | Amministratziones Comunales de Paule, Bonàrcadu e Fordongianus
S
a bidea de bettare a pare s’amparu de su patrimòniu linguìsticu-identitàriu a chistiones
litteràrias, naschit tempus a como, candu in sa mente foras de sos pilisos chi in custos
ùrtimos annos si sunt pesande a sua de sa limba, su pentzamentu est bolau a una bidea sola,
zare amparu a sa limba pro mesu de su chi prus di faet a bisonzu, una boghe.
Dae innoghe naschit sa bidea de pònnere cambas a una initziativa de importu, unu cuncursu
literàriu, un manera zai codificada ma a su matessi tempus ùnica, pro chi lòmpere a s’atentzione
de totus e mascamente de cuddos chi portant a coro sa limba.
Comente medas ant a pentzare, non est certu una novidade betare a pare limba sarda e
literadura, ma cantos podiant nàrrere su chi nde depiat bessire? Est istau unu ispantu. Tres
comunidades chi po mesu de sa sensibilidade dimostrada dae sas Amministratziones Comunales
de Bonàrcadu, Fordongianus e Paule, arresurtant a tribagliare in paris e a chi fàere lòmpere foras
de sas làcanas issoro, unu progetu pentzau e cuncordau solu portande a contu s’amparu de sa
limba, cunvintos ca chi fintzes in meda variantes est una po totu sos sardos.
Est innoghe chi naschit “Pabàriu”, e custu est su chi si contat su lùmene, s’incotru de una bidea
contivizada in paris, mòvia de su desizu de afortigare e torrare a si fàere meres de s’identidade
nostra.
S’intesione didatica cricada, imprenta e àndala de custu tribàgliu, si che at fatu lòmpere a
sa pubblicazione de custu libru: “Pabàriu in frore”, prenda de oro chi potzat èssere de azudu a
maistos, pitzocheddos babos e mammas, chi pigande custos contos a paragone siant movios dae
su desizu de si che torarre a acostare a sa limba sarda.
Torro gràtzias a sos iscritores ca s’apretziu prus mannu est istètiu su issoro, ca cun passione
e bravura ant zau unu cuncretu contributo a custa initziativa, a sa giuria chi cun cussèntzia e
tribàgliu atentu at valutau sos contos arribaos de dogna zassu de Sardigna e a totu cuddos chi ant
collaborau.
Antonella Pinna
Ofìtziu Servìtzios Culturales
de su Comunu de Bonàrcadu
Pabàriu in Frore | 13
Primu Prèmiu
S’urtimu ballu ‘e sa tassa
ANTONIO BRUNDU
S
as dies mi parian semper pius minores in cussu beranu faladu garrigu de bentu malu supra
su chelu ‘e domo. Su tribagliu in frabica fit benende mancu, ma nemmos nos ischiat narrer
su pruite. A sicunde chie sa neche fit de sos clientes, malos a pacare comente tzia Burica Pilicana,
sa mama ‘e Toreddu Mossone, chi at galu a ischitare sos depidos de su ’15-18, cando curriat in
sos guturos de Marisei chin sas mudandas de Andrianzela Sisina (comente chi in domo ‘e custa
nd’ aren apidu de suprapiusu tales de nche dassare peri a sos bichinos). Bi fin cussos chi naraian
chi b’abiat pacu dimanda, ma sas nostras fini medas e nisciunu nos daiat cara; comente chi dae
oje a cras nemos aret cherfidu pius a si tregher su “paneri” a pustis de aer fatu “cudda cosa”.
Finis bi fit chie – su bonu – daiat sa gurpa a sos meres, a su sindacadu e a sa Regione: cussos sì
chi neche nd’abiana... mancari Totoni Biancu, su sindacalista nostru, omine zustu, non s’abasciaiat
a cussos jocos de cradea e de dinare. No mi mancaiat meda a sa pensione, e ja mi fipo bidende
setzidu in sa piata ‘e Murmurisca faeddande chin sos omines postos de bonete chi abian galu ite
contare supra sa gherra e de sos tempos chi sa gana nde lis manicaiat sos disizos. De tzertu
muzere mea no m’abiat cherfidu in mesu ‘e pedes totu sa die... Ah... Muzere mea!... B’at unu
mamentu in sa bida ‘e sas feminas chi las fachet mudare... non s’acatana mai bene, e paret chi
sican s’andata ‘e sa luna: a urdos sun durches e ternurosas e ti cuntentan chin cada deliscia... e
a urdos paren sùrbiles, istrias chi, si nois omines no istamus atentos, nos dan peri a diasupra. Nos
dimandan de las cucuzare de afetu cantu mai nde lis amus dadu, de dare importu mannu a sos
bisonzos insoro ca non si intendene bardadas e tentadas cantu dian cherrere. Ma si lis arreamus
tropu acurtzu nos deretana, pristandenos comente fachen in bidda chin su cane ‘e Baulincu, chi
andat dae janna in janna acapidande sas muras de pane fresa, allentadu dae s’umidescia,
iscotzinadas su denotte pacu prima chi sas istearicas agabene de ammoddicare sas umbras chi
treme treme si nd’isfachen in s’iscuru. Chie las cumprendet – custas feminas – est unu santu!
Fortzis eo no lu so istadu meda chin muzere mea, finas si l’apo cherfida semper chin totu su coro;
ma cussa cajone, cando istaiat gai... pro caridade! A bortas ghiraio a unu checheddu dae tribagliu
e tando, a sas peleas de una die matanosa, s’ammuntonaian supra cussas de domo, e ateras milli
fainas chi ora pro ora s’azunghian a sas chi non fipo galu resessidu a fachere. In piusu sos oriolos
chi m’ammeraiat sa femina creschian die pro die e a urdos su dinare non bastaiat mancu a
mantennere cussa puledda ‘e Martina, fiza nostra. Fit ja paritzu tempus istudiande in Casteddu
pro si facher “dutoressa”, chene dare esames e gastande a dopiu de su chi resessio a li imbiare;
nan chi fachiat sa “baby sitter” pro si pacare nessi sa domo. Sa paca de un’operaiu no est mai
zusta pro sa faina e sas oras chi fachet: finas in custu su mundu girat a s’imbesse. Eo tribagliaio
in d’una fabrica ‘e papiru igienicu e depio istare atentu a sa calidade de sos rotulos. Medas pessaian
chi su laboratoriu meu seret su bagnu... chi mi depio setzer in cussa cradea codoma e istampada
e chi mi seret tocadu de fachere su chi fachen totus... poberu eo si fit istadu aberu gasi! A cust’ora
Pabàriu in Frore | 15
fipo istétiu consumadu comente sas peddes de Bobore Mustrencu, chi paret caminen a sa sola,
totu pinnicadas e picioncadas che sa farda de Retore Cuiladu, chi juchet galu sas macias de ludu
de cando nde fit rutu dae cabaddu a sa poja ‘e Pischina Mala sa die ‘e Santu Jacu. Su tribagliu meu
fit diversu e infadosu meda. Cada tantu ‘e rotulos nde seperaio unu e depìo apompiare, chin sas
machinas, si fit modde, biancu, liju o rasposu, dìlicu, si podiat tratennere sos bisonzos, si
s’iscazaiat in s’abba e trinta e baranta. Sichìo sa produtzione ‘e sos rotulos dae su comintzu finas
a cando non benian sos autistas de Marieddu Chentucarbones a nde los garrigare pro nche los
jucher a mesu Sardigna. Chissai canta zente fachio cuntenta chin su tribagliu meu! Non b’at cosa
gasi bella de si nde bocare unu dolore ‘e mata! Ma dolores de mata bi nd’at de tantas zenias...
Finas sos collegas meos nde tenian unu. S’omine ja s’ischit ite chircat, e cussos marianes fin
omines issos puru: calicunu cojadu, calicunu isposu e ateros bajanos, boes iscapos che cussos de
Milleri chi agrucan su sartu chentu bortas sa die mentras su mere andat a s’infunder sas laras in
s’iscopile de Minnia Lampiada, bida bida bajana e mama de deche fizos. E che su mere ‘e sos boes
fin finas sos collegas; petzi chi issos non s’acuntentaian de Minnia Lampiada: chircaian tinteris
pius “iscìques”, bennidos dae largu, inue infuder, finas a nde los bocare tiritiri, sos pensamentos
insoro. Si parian in Parigi cando iscampiaian a cussos locos inue, inghelenados dae mustos, titas
e licores, lis bidias sos canterjos chi s’allughian si benian cucuzados dae basos e carignos rumenos,
polacos e nigheddos. Ballaian sas tassas in cussas mesas de bridu e de rossetos, in mesu ‘e alenos
de tabacu e de fiamas buddìas, chi fortzis arribaian cue deretas dae s’Inferru. Ballaian e brincaian
mesu cubadas dae nues de fumos e vapores chi non si bidiana mancu in tzertos repartos de
frabica. Ma sos fiacos de cussos seros sos collegas si nde los ghiraian a domo insoro, totucantos,
e non bi pessaian mancu a si nde los iscotzinare dae supra prima ‘e si nde corcare, mancari chin
chie fit abarrada ischida isetandelos. Fini malos sos cossizos de cussas notes. Sos collegas non bi
torraian in pessos; si nd’afutian, sichian a facher ballare sas tassas secus de cussos “separé”, e si
a fine mese ghiraian a cubile chin su mesu ‘e sa paca fin cuntentos su matessi. No isco si lu fin
peri sas muzeres. De custu no abiamus mai picadu allega... mancu cando Micheli Rodedda s’abiat
acatadu, una de cussas notes malas, una paja ‘e valligias de cartone in foras dae sa janna. Issa fit
istada finas de bonu coro a lias ammaniare. Santinu Cagnulari puru, su gadduresu, chin sa roba
perdendesi in domo sua (o fortzis compudada dae atere, comente naraiat carchi limba mala),
andaiat a s’annidare in cussas butecas de biscios e iscascios, apentu malu pro cussos omines chi
fin che puzones chi no acataian pius su ghiradorju. Finas a tando non cumprendio pruite peri sos
pius mannos de tempus, cojados che a mie etotu, fin pius cuntentos de colare unu sero muricande
e ammanuncande coscias de late o de tziculate imbeces de si nd’abararre chin sa conca imbarada
a sas petorras pienas e cajentes de sas muzeres, chi fin galu feminas bellas, disizadas puru dae
carchi collega chi non juchiat galu pilos in canterjos. Non l’apo cumpresu finas a cando peri
muzere mea no est ruta in cussos guturos tudos de su giambamentu chi a mamentos la fachiat a
beru istare male. Sos collegas abian semper chircadu chin milli imboligos e trampas de mi trazare
a cussas rebotas de siddados lichitos, a cussas butecarias de medichinas chi nan chi fin che sa
Manu ‘e Deus; ma non fipo mai rutu in sos imboligos insoro. Pessande a issos curriat che bundos
in runda s’ammentu ‘e cussas bellas cambaradas de iberru de sos annos chi, a tropas isgatiladas,
16 | Amministratziones Comunales de Paule, Bonàrcadu e Fordongianus
a pustis de boddas, tzilleris, murras e tenores, sa note si falaiat a Casteddu a facher isasciu. Ma
como fipo creschidu; cussos fin ateros tempos. In domo abìo una sienda manna, totu su chi
cherio, cussu chi sos ateros chircaian in sos isperdiscios de mesu mundu: muzere mea fit sa
mere de una tanca saliosa inue in cada tempus podìo goddire sos menzus frutos de sa bida. Ma
in d’una in d’una sa tanca pariat chi si seret sicada, totu a una borta. Sa femina, su tribagliu, e
unu pacu finas sa salude, dae neche ‘e cussas titulias chi ponen pro incanire su papiru, non fin
pius sos chi m’abian dadu gosos e cuntentos, chi m’abian torradu sa bida cando pariat chi mi nde
seret fuinde dae poddiches. Su rellozu si fit arrimande. In pius juchio in concas semper s’oriolu
‘e fiza mea, chi mi fit ghetande s’isconnortu mescamente ca su dinare puru fit benende de mancu.
Comintzaio a disizare sas buzacas de Luisi Palitostu, garrigas che su puleddu ‘e Chirielle Surbe e
bundantes che sa funtana ‘e Gorgoreddu, chi in istìu puru bocat unu truntzu ‘e abba chi non
s’aguantat sa manu suta. Una fiza de mantennere a tempos d’oje cheret narrere dolores. Cando
in piusu ghiraio a domo istracu e acataio muzere mea gasi timio peri a intrare in janna. E tando....
E tando una borta – una borta solu, apo nadu intro ‘e mene – pruite non colare unu de cussos
sero paris chin sos collegas? Chene tocare nudda, chene mancu apompiare... Zustu pro mi la
bibere, bidu chi fit dae meda chi no intraio a tzilleri... Una borta ebbia...
Gasi apo comintzadu eo puru a ponner a ballare sas tassas (gasi naraian sos collegas si cherian
a colare unu sero “diversu”). Iscampia oje e iscampia crasa, a sa fine nessi duas bortas su mese
fimus abasciados appare in cussos divanos buddìos cantu su sambene nostru, chi pariat in cherta
‘e si nde essire dae suta sa pedde, de butare che a su late cando si nd’ofiat suta cussu pizu
fine chi non resessit a lu tratennere piusu. Cussos seros pariat chi nos aren iscutos a catzotos:
fimus semper cari-rujos che sos canterjos Bobore Poddine, su “minimu sindacale” de totu sos
tzillerarjos de bidda. Mancu sa crisi ‘e sa frabica nos abiat frimadu. Cando unu assazat unu cantu
‘e tziculate o de liquiritzia paret chi no nde potat pius facher a mancu: unu infatu ‘e s’ateru!
Sun gasi bonos cando si nd’iscazan in buca! Carchi collega fit gasi gulaticu chi andaiat cada fine
chida: intraiat a limba presa e cando essiat, arzillu che merula, la juchiat lùchida e isorta che
a sa ‘e Marianna Cianciaramanna, femina ‘e bidda chi connoschet a totus e connota dae totus.
Muzere mea imbeces mancu arribaiat a pessare su chi fipo fachende... Su chi li fipo fachende!
Li naraio semper chi cada duas chidas, su chenapura sero, a pustis de una riunione sindacale
semper longa e infadosa, si iscampiaiat a sa ‘e Maniscuta a manicare unu bucone e a su garagiu ‘e
Jubanne Messadorju pro imparare a una paja ‘e piseddos, ischentes in frabica, a cantare a tenore.
Su cuncordu cussos lu fin fachende abberu, ma in aterue, chin sos cumpanzos insoro (e finas
chin carchi pisedda) e no abian bisonzu de intendere a nois, chi fimus fachende cantos e ballos
de atera zenia. Naraio a muzere mea chi totu custu fit importante pro sa creschida ‘e su tenore
in bidda, e issa ischiat s’importu mannu chi daio a custu cantu chi m’abian dassadu in erentzia
sos parentes meos. Non tenio ateru disaogu, mancu su tzilleri sa dominica: su tenore ebbia. No
ischiat, e mi doliat su coro su sapadu manzanu cando, belle a ora ‘e prandere, mi nd’ischidaio e
andaio a la pinzellare totue chin sas laras, fachende sa mughida che unu gatulinu cando suet su
late cajente dae sos tapijos amorosos de sa mama. Mi batian dolu cussos ojos de nuzola chi tenian
galu sa secadura ‘e una diosa, e cuss’agherju innossente e timijolu, ispiju de un’anima chi cubaiat
Pabàriu in Frore | 17
e costodiat un’amore illacanadu. Sos ojos meos imbeces, meres de unu segretu mannu pius de
s’amore chi fipo dande a issa, fin nigheddos che sa note, che a cussas notes de turmentu malas
a sessare, e ranchidos che su fele chi, cando bi pessaio, mi curriat in sas benas misciadu a unu
sambene pudidu che su traghinu chi colaiat tempus fachet in su trighinzu ‘e Bisolae. Fin ojos...
bochidores!... “Acabadores” de unu sentidu chene agabu chi luchiat de ternura. Mi batian benenu
cando, galu a illughinamentu, chircaio de los apompiare prima ‘e mi ghetare una junta ‘e abba in
cara pro mi nde dogare dae supra s’ammentu ‘e sos sanietes de su sero prima, galu in fiazu dae
sos chizos a sa buca e dae sa buca a sos chizos... ma fit malu a si nd’andare! Mi fachio ischifu a
sa sola; m’intendio una gutia ‘e bodiu chi si crepaiat in su nudda. Non bi lia fachio mancu a mi
fissare pius de unu sicundu; mi franghio finas a s’umbra mea matessi. Abio cherfidu a mi picare
a iscavanadas cando mi fachio sa barba mentras, colandemi sa lameta in canterjos, mi bidio cue,
secus de s’ispiju ‘e sa beridade; pro cussu nd’essìo che sa tanca ‘e Silipa, ube pariat chi seret
colada sa gherra, totu bisestradu, ma non solu in cara: finas in petorras! Bascaramine!... Eo!... Mi
bidio comente fipo... che a cussa cosa chi sos rotulos meos depian coglire...
Sos rotulos de papiru igienicu non sunu mai sos matessi. A sa zente paren uguales, ma in su
tempus giambana ca in sos laboratorios b’at chie chircat semper de los mezorare azunghende o
moende talco, luzana e ateras milli titulias. Gasi mudat finas sa manera de los produire e totora
sas frabicas fachen unu pacu ‘e iscola pro chi sos operaios iscan comente giambare su tribagliu.
Sa crisi e sa cuncurrentzia fin arribande a iscorjolare sas canneddas de sos meres mannos, chi
tando abian detzisu de mudare sa produtzione proande a fachere una zenia ‘e rotulos pius barata;
duncas nos tocaiat de falare a Casteddu a sa sede manna pro sichire un’iscola, chi duraiat una
paja ‘e dies: sa jobia e sa chenapura. Totu cussa chida, finas a su merculis sero, unu pessamentu
mannu m’at congiulidu e picadu a mossas s’anima: no ischio galu chin cale facia basare sa femina
su manzanu, prima ‘e tucare, comente resessire a l’intingher chin sa limba cussa pedde galu
modde e nuscosa de beranu, unu fiore chi si fit allizande ma chi teniat galu totu sos profumos,
sos sapores e unu pacu ‘e sutzu garrigu de durcore. Comente mi nde so essidu? Unu basu ebbia
l’apo dadu. Chene sentimentu. Nde li fipo furande peri cussu, chi mai mi fit mancadu. Pario
andandeminde in disterru (ube fortzis mi nde cherio andare abberu): sa valligia picada a trazu
chin d’una manu, una paja ‘e chilos de pane fresa de jucher a Martina in s’atera. Depìo bider
a fiza mea su sero etotu a pustis de s’iscola. Cando semus arribados a Casteddu fimus galu
chin sas gherdas galu in ojos, e las amus mantesas finas a cando non semus essidos dae cussa
aposentu inue bi fit un’omine in cravata faeddande e una trintina de caras de sonnu a cascios
pessande a ateru. A corcare nos tocaiat de ghirare a s’albergo de Badore, unu nugoresu limbichichinu chi abiamus connotu carchi annu prima cando fimus falados pro un’atera iscola; secaiat
sa mendula in culu, ma chi a su nessi fit curiosu che sa gana chi poniat a furriare sos rotulos
chi fachio deo. Impenas agabada sa zorronada non so ghiradu a cue chin sos collegas ma mi so
iserghidu chin su postalinu pro andare dae Martina chi istaiat acurtzu a Via Roma. M’abiat nadu
chi m’atopaiat in s’istatzione. Faladu dae cussu accorru garrigu de contascias, de sudores e de
zente istasida dae sa bida ‘e tzitade, unu raju ‘e luna at tintu de prata s’interighinada de una
die finas a tando chinta de istrachidughine e de paraulas nadas a su boidu. Ite bella fiza mea!
18 | Amministratziones Comunales de Paule, Bonàrcadu e Fordongianus
Un’incantu che a s’isteddu chi essit su sero innantis de sos ateros! Una mazine! Pilos longos e
pìchidos chi parian de seda, fines e dilicos che sos de una jana tessidora. Cussu sero li basaian sos
rujolos chi juchiat in canterjos e chi la fachian lampizare cando ridiat chin cussos ojos ispapillos
chi mi nde manicaian de amore, nigheddos e luchidos chi parian duas sabecias. E ite durcore
cussas laras de pessiche e de mele, vellutu mai basadu o cucuzadu dae pizos e tintas de peruna
zenia! Mi parian sas de muzere mea, cussas chi a manzanu abio impenas tocadu e chi como,
bidende a fiza nostra, fipo disizande. Juchiat unu golficheddu fine chi aizu li cucuzaiat su petus
chi bartare cantos piseddos abiat bantzicadu e ninniadu in durches inghelenaduras agabadas in
sas pumas cosidas dae sas mamas. Juchiat una carena ‘e modella, una bellesa rara chi Deus at
intregadu solu a pacas. Una pintura!... E sos tacones chi juchiat la creschian pius de su metro ‘e
otantachimbe chi tiraiat. Zeniosa e durche cantu una lacrima ‘e mele... fit fiza mea! Bella che a sa
mama! Si abiat apidu istudiadu unu pacu piusu fit istada una prenda in totu. Impenas m’at bidu
mi nd’est brincada a supra cucuzandemi de afetu chi pariat s’anzoneddu ‘e Mascariota, chi totus
lu juchian che cateddu. Mi nd’at interradu de basos e carignos, ispertandemi chin cussas manos
de printzipessa, lijas e friscas che sos cavanos de una rosa, chi nd’abian ammachiadu e iscazadu
finas sas predas. A pustis chi l’apo dadu su pane fresa, unu pacu pistadu dae sos istripitos ch’abiat
fatu mustrandemi cantu mi cheriat bene, m’at dimandadu si cherìo a colare in domo sua a
picare su café, nandemi chi peròe non mi podiat mantennere a chenare ca depiat istudiare chin
d’una cumpanza. Non bi so andadu, finas ca depio torrare in presse a s’albergo a mi sapunare e
a manicare, ca poi a pustis... bi fit su ballu ‘e sas tassas. Unu basu ebbia a issa puru, in cavanos,
prima ‘e torrare a cubile.
Aciopadu appare chin mecus in s’aposentu fit Bantine Teracu, su capu-repartu de sa “linea A”.
Isse fit unu de cussos chi abiat fatu s’abbonamentu a sas iscurritzadas de sa chenapura. Biancu
imbeces, mancari no aret tentu nen Deus e nen santos (e mancu bi los timiat), no nd’abiat mai
cherfidu intender s’ascurtu de benner chin nois, e su sero est abarradu in su ‘e Badore chin Chicu
Sabidoria a narrere ‘abulas, a chie la contaiat pius madura... e su bellu est chi si las credian issos
puru! Ballallois!... mesu macos ma persones de gabbale, tocat de lu narrere, pienos de difetos ma
amicos de coro. Essidos dae s’albergo a brente boida, nos semus imberghidos in d’unu tzilleri, ube
amus finas manicadu una paja ‘e cocones chin grandula a testa (mancari, cherende, su mere nos
abiat pacadu sa chena in s’albergo) e semus abarrados cue finas a tardu. Cando semus essidos,
chin totus sas abbentadas de su tzilleri in gropera e in sa beste, Jubannicu Misone, andande tasta
tasta in d’una contonada, s’est incrunadu e nch’at bocadu a foras s’ortaliscia ‘e una chida. Fit a
unu brodu, non si repiaiat mancu in sa padedda! E nois, macos deretos, fimus ponende infatu a
isse! Ca nan chi ischiat a ube nos picare... E ja l’ischiat!...Lampiadu! Ja fit ladinu chi connoschiat
sos guturos de Casteddu comente su sartu ‘e Orilao, inube dae minore e finas a cando est intradu
in frabica abiat fatu su teracu de sos Merulas, sos meres mannos de bidda.
A sa prima pariat chi seremus intrande a sa cantina ‘e Antiocheddu Messacambeddas, ube bi sun
galu sos matessi tallaranos chi abiat dassadu su babu sa die chi abian getadu sa soleta, cando
si nde fit cotu a una santa lallara e non resessiat mancu a picare in manos s’iscopa. Jumpadu
cuss’angrone a fiacu ‘e lanedda bi fit un omine mannu de carena chi nos at pedidu unu bellu tantu
Pabàriu in Frore | 19
‘e dinare pro nos dassare colare. In cussu locu sì chi nos la salian sa pala! Fit totu caru che su focu
ch’abiat tentu sas canneddas de Andriana Malistrita cando si nde fit inghelenada in su fochile de
Bore Cariasa, chi sa die dopo s’est tucadu che-i su fumu ca azumai sa muzere non si lu jocaiat
a tiros de sartaghine (chin sa prima garriga de ozu buddìu!)... B’abiat zente meda, setzida totue,
e piseddas de cada colore, totu culi-nudas e trassadas. Fit pro comintzare unu “jocu” in cussa
ispetzia ‘e caminera chi agabaiat in d’unu palu nigheddu, ma nois nos semus aposentados pius a
largu. Fimus in sete. Impenas seperadu sos divanos, chi parian sos sediles de su postale ‘e Totoi
Michessa, sun bennidas a si setzere chin nois tres pandeleddas: duas pili-brundas, biancas che
nibe, e una nigheddutza chi Jubannicu at tentu deretu picandesila a sa coda e dimandandela de
nobas. Supra ‘e mene s’est imbarada sa pius istrizile de cussas duas brundas, chi podiat aere non
pius de bint’annos. Pariat unu sole... chi mi fit cochende tropu. Ma non mi nde l’apo iscotzinada.
In su mentres Bantine fit mutinde pro ghetare a bibere, gai si podiat comintzare chin su ballu
‘e sas tassas. A cada giru chi beniat fatu (semper de birra), una borta bufadu totu, una pisedda
depiat artzare a supra ‘e sa mesa e ballare finas a cando una tassa non rughiat a terra. Su mere ‘e
cussa tassa, chi su bonu ‘e sas bortas l’aciapaiat prima chi seret ruta a beru e chi si seret secada,
nde beniat bocadu a foras dae su jocu pro sos giros chi si mutian a pustis. Si sichiat gasi, unu
giru infatu ‘e s’ateru, finas a cando no abarraiat una tassa solu: sa ‘e su binchidore. Su premiu fit
una mes’ora, pacada dae totus sos ateros, de colare in secus de sos separé, in cussu chi cheriat
issu. A mie non mi fit mai tocadu; solu una borta fipo arribadu a mi la jocare umpare chin Titinu
Supera e chin Tatanu Logostrai, ma cust’urtimu pudiat a bentu fritu e non dassaiat tretu a atere.
Cando liu amus dimandadu, Tania – gasi si mutiat cussa bella brundedda chi m’est setzida a sa
coa – si nd’est pesada, s’est iscurtada, est artziada a supra ‘e sa mesa e at comintzadu, moendesi
che una turturedda in beranu, a facher su primu ballu. Tremiat sas nadicas comente una de
cussas brasilianas chi essin a carrasecare, e s’oju ‘e calicunu s’est puntu cue. Jubannicu, chi fit
peleande a l’apompiare in suta sa gunnedda, astrinta che a Badore su ‘e s’albergo, s’at coglidu
unu bellu carche a murros propriu in su mentres chi sa tassa sua nd’ est ruta a sa moquette,
chene si secare. A pustis de s’ateru giru est artziada a ballare cussa nigheddutza, chi a istripitos
sas tassas las fachiat brincare. Sa ‘e Santinu at fatu finas su cucuritu prima de nde finire a terra.
Bibe ca ti bibo, chene cumprender pius nudda, so arribadu a sa fine ‘e su jocu chene mancu
m’abizare chi abio bintu. Fortzis mi fipo perdidu apompiande cussas pitzocheddas e su manizu
insoro: picaian a bibere “isciampagnes” e incioroddos chi bi cheriat bator oras de tribagliu pro
los pacare; impenas los ponian in laras. Brutaian solu sas tassas, pintandelis cussos murros rujos
chi a calicunu fachian ismenticare sos basos de sas muzeres; e cussu manzanu deo mi nde fipo
fuidu dae sos de sa mea. Eo abìo a issa, una domo, e fipo cue, che unu driollo, dassandeminde
manicare sos ojos, su dinare e su coro. Ma custu mi nde l’apo ismenticadu deretu cando Bantine
m’at chintu sas palas e m’at nadu de seperare a ube cherio intrare. B’abiat semper una paja ‘e
separé inube si gastaiat a tres tantos de sos ateros; cue non bi baliat a seperare sa cumpanza, ma
in intro s’acataiat “su menzus” chi unu podiat disizare. Sos ateros separé fin pro intrare chin sas
pitzocas chi benian a si setzere a sas mesas e Titinu, agabadu su ballu, no abiat isetadu mancu
a nde finire sa tassa pro si nde tzacare in cue, chin Tania. Apompiandemilu in su mentres chi,
20 | Amministratziones Comunales de Paule, Bonàrcadu e Fordongianus
ghetandeli sa manu a paneri, l’acumpanzaiat a secus de sa tenda pro ponnere a ballare ateru, apo
torradu a pessare a muzere mea. Issa sì chi ischiat a m’acuntentare in totu. Fit issa sa menzus
cosa chi podio disizare abberu... Ma non bi fit... Podìo essere in su letu ‘e s’albergo, bijonande
de la jucher abratzada e chinta a sas petorras... Ma fipo cue, muscadu pius dae sos pessamentos
chi si perdian intro sos sonos de bridos e de apeddos gurdos chi non dae su bibinzu. Fipo solu
in mesu ‘e totu cussa zente, e mancu eo matessi resessio a mi facher cumpanzia. Como fit
su cherbeddu meu chi ballaiat umpare a cussas titas apoddicadas dae chie fit disizande de las
imprateare chin mossos e lintas totu sa note. Illibrinidu dae sos oriolos, pro carchi sicundu mi
nde so istadu de apompiare su chi fit a innantis meu. Non bi lu cherìo facher. Abio tiradu una
tenda, che a cussa de sos separé chi furriaian in tundu a mie, pro m’imbelare sos ojos. So restadu
che isantaladu, comente chi sere intro una bijone fea. Pariat chi mi nd’aren secadu sa conca e
chi l’aren posta a torulare in d’unu tremene tudu pro chi seret finida innedda dae su coro. In
sa boveda bidio pintadas farfaruzas de unu chelu istratzuladu chi mi nde fit rughende supra.
M’intendìo tentu a unu morotulu ‘e tallaranos, chin d’unu fiotu ‘e ragnos chi mi cheriat facher a
cassola; no ischìo mancu cales fin sas cadenas chi mi mantenian presu a cuss’imboligu. Non bi
resessio a m’ischidare. Abio bintu, ma ite? E a cale fit su preju?. No ischìo pius nudda, non fipo
cumprendende nudda... finas a cando Santinu non m’at picadu a bratzete e mi nch’at jutu, belle
a trazu, a innantis de duas jannas chi s’aperian a su passadissu ‘e s’Inferru.
Cussa jobia, in cussas aposentos de piacheres ammajadores e malos a cubare, tribagliaian solu
“tapijos licanzos” e “sa mere mala”, lumenes chi trubaian sa fantasia ‘e s’omine in tancas chi
non connoschian lacanas. A pustis de mi l’aere pessada unu pacu apo seperadu de intrare a
ube bi fit sa “mere mala”, finas ca dae s’atera aposentu un’urdu prima abio bidu essinde unu
titule chi fachiat ischifu a sos porcos. Nan chi m’iscudiat e mi probaiat sos chircios naraian sos
collegas chi si la fin ridende secus meu. Ma sas francadas de astragu de custa femina chi mancu
connoschio no m’assustaian pius de cussas chi m’abiat apidu iscutu muzere mea si abiat ischidu.
Apo chircadu ‘e non bi pessare. So intradu a s’aposentu tremendemi che canna, chene ischire si
fit dae su timinzu o dae sa gula. Abìo belle fritu, fipo a titias. Su sambene si fit ghelande, ma in
carchi tretu ‘e sa carena l’intendio galu a furriu, comente chi seret andadu a si seperare cussos
zassos chi nd’abian pius bisonzu. Non b’abiat nemmos in intro. A destra, in su muru, b’abiat duas
loricas chi mantenian una paja ‘e cadenas de atzarju chi parian frabicadas dae mastru Nunzio,
frabilarju de manos bonas chi tribagliande su ferru pariat fachende casu. In mesu, arrimados
in d’una isdraja ‘e pedde nighedda, bi fin unu nerbiu e una ispetzia ‘e foete. A manca bi fit unu
letu; in supra ‘e custu fin arrimados unu fuste e una paja ‘e ferros che a cussos impreados dae sa
giustiscia. In fundu si bidiat una janna. Fipo isetande chi luego dae cue seret intrada custa mere
mala. Time-time mi so acortziadu a cue e apo bidu chi sa mere abiat atacadu a sa maniglia unu
cantu ‘e papiru chi juchiat iscritu: “inizia a spogliarti che sto arrivando”. Non l’abio bene letu
chi, chene ischire mancu comente, fipo ja in mudandas, setzidu in d’unu mesicheddu postu a
costazu de s’isdraja, apompiande sa janna in s’isetu chi seret intrada. Juchio su coro chi cheriat
a brincare a foras, chi mi nde fit essinde dae su gurguzu; sos tocheddos parian su tumbarru ‘e
Tziu Sementa, chi a Santu Jorzi lu fachiat currer che su caddu ‘e Tèbele cando mughiat piughere
Pabàriu in Frore | 21
a totus in sa garrela ‘e su Pesperu. In d’una in d’una apo intesu sas tràchidas de cussa janna chi si
fit aperende. Su sonu fit che a su ‘e sos ossos de Badoranzelu Gula chi, cando artziaiat in s’iscala ‘e
cresia, parian ghetados a sa machina ‘e sa zarra. “Milla intrande mi’!” apo nadu in intro ‘e mene.
“Comente at a essere?” Est intrada a bellu a bellu, de palas, prima chin d’un’anca, cucuzada
fintzas a ghinujos dae un’istivale nigheddu, ammustrandemi sa coscia, bianca e tosta chi batiat
gana de b’afundare sas dentes. Duncas nd’at intradu su bratzu, cubadu finas a su cubidu dae unu
guante de seda nighedda; lu tremiat, dilicada che una reina, dae artu a bassu e dae bassu a artu
comente chi seret carignande a lepiu cuss’aghera chi si fit ja allughende. A la bider gasi depiat
essere manna e ancuda, una bella femina. Est intrada unu pacu pius e l’apo bidu s’ischina, nuda,
supra sa cale, moende a furrios sa conca, at fatu falare chin galania sos pilos in colore ‘e note.
Sos ojos meos si sun firmados unu bellu urdu apompiandeli sas nadicas, chi non bidio s’ora ‘e
carignare e de ammoddicare; luego an a essere istetias totu meas! Fit jocande e ballande cue, in
s’oru ‘e sa janna, e deo fipo che mortu in cussu mesicheddu isetande chi si seret bortada e mi
nde seret brincada a supra, in cussu letu ‘e bambache imbaradu a su muru. Como fit in intro ‘e
su totu, e fit totu pro mene... Bartare dae ube beniat! Fortzis lu podìo cumprendere apompiandeli
su colore ‘e sos ojos. Ma non si fit galu bortada. Fit arta, bene fata, licanza, sexy chi non de podiat
piusu, e mi fit dassande chene prumones e chene oriolos. At artziadu sos bratzos e l’apo bidu
in manos unu pannitzu nigheddu, longu; fortzis fit pro mi lu ponner in ojos e comintzare a
jocare. Tando at comintzadu a segheddare su paneri e sas ancas, dantzande chi pariat una ninfa
bessida dae sas poesias de Sumidda. Eo fipo cue, chin sa salibedda in buca, a limba in terra,
manicandeminde pessamentos e afetos. Non b’abiat pius locu pro muzere mea. Nde fipo leadu
dae cussa creatura: fipo totu pro issa. S’est bortada, a bellu a bellu... e.... m’est arrimadu su coro,
m’est mancadu s’alenu, mi nche sun girados sos ojos a secus, m’est asciutada sa buca, mi so
teteradu, illibrinidu, fatu biaitu.... e issa puru.... Martina! Ite bella chi fit!... Fiza mea...!.
22 | Amministratziones Comunales de Paule, Bonàrcadu e Fordongianus
Segundu prèmiu
S’omini, su circulu e sa roda
GIOVANNI BELLISAI
C
omenti e poita est nasciu su circulu, ddu scieis?. No?. E insaras immoi si ddu contu deu!.
Accostai, benei accanta mia: unu durci, pagu pagu muscau, po indurciai sa buca, e
cumenzaus..
A contai una storia chi est impari unu pagu de beridadi, unu pagu de scienzia e, totu s’ateru,
paristoria, imbentu de una conca macca, macca po una roda mala a nasci, ma chi hoi de nemus
si fait apparixai, poita no si podit po lei naturali, e chi nemus hat a podi mai destrui: totu in su
mundu hat a sussedi, ma sa roda no hat a morri mai, poita in s’universu, foras che su soli, totus
is aterus, a paris o a trotu, giraus in tundu.
Ma totu custu dd’heis a biri bosaterus puru, a storia finia, ‘ndd’heis a fueddai de genti in genti
e, ‘nddi seu seguru, in totu s’universu no ‘nc’hat essiri prus nemancu unu cani, chi no scipiat
comenti e poita una bella dì est nasciu su circulu!. Nant, is ajajus nostrus, chi una borta in su
mundu ‘nci fiant meda puntus scappus, chi, totu dettaus a pari, certànt sempiri. Pruschetotu po
sa posizioni de tenni dogniunu in su pranu e in s’airi, po s’altaria, po chini fiat prus importanti e
prus bellu.. insomma po totu, tant’est ca, chi no ‘nci fiat motivu po certai, unu dd’agatant apposta
e, a dda nai totu, po fai custu mestieri (e già poita po dogniunu de issus, su certu, fiat diventau
unu mestieri!) no andànt prus nemancu a dormiri.
Intandus una bella dì, unu de issus, stancu de essi scappu e de biri su mundu sempiri in bat-talla
(e no fiat nemancu su prus mannu de totus, ne de edadi, ne de corpus, puru chi scieus ca su
puntu no tenit mannaria..), una dì, fia narendu, unu de issus, arrosciu de biri totu custus certus,
si fiat postu in mesu de totus, hiat dettau una boxi e, appenas si fiant totu mutrius, hiat nau:
“Totus a innoi, a giru de mei: dogniunu si onghit e mi onit sa manu, ca tra pagu heus a fai
unu bellu giogu, unu bellu giru tundu!”. A i cussa boxi, medas lassant de certai, s’accostant po
crosidadi, cumenzant a si onai sa manu s’unu cun s’ateru, a biri i ascurtai. “Bieis? Deu seu in
mes’e bos, seu su centru de totus e mi naru appuntu Centru. Bosaterus seis invecis totus ugualis
s’unu cun s’ateru, postus totus a sa propria distanza de mei e, totus impari, postus aici, feus unu
circulu po sempiri. Immoi no teneis prus perunu motivu po certai, seis puntus totus ugualis, sceti
calencunorta heis a tenni unu nomini propriu. Po esempiu: si toccat una retta esterna?. Undi
toccat sa retta, cussu puntu s’hat a nai de tangenti; s’attraversat una retta e si segat in duas partis?
Cussus puntus hant essiri seccantis.. Si chi toccat a mei, de retta, si narat diametru e custu, est
sparziu de mei in duas parti totunas: dogna parti si narat raggiu, i est poi uguali a su brazzu de
bos, bistu chi seis totus a brazzus totunus. Eh, picciocus puntus, si nau ca immoi no teneis prus
nemancu motivu de certai cun aterus: totu si chi est aintru de su circulu est airi de bos, sceti
de bos! Nemus intrat, nemus bessit, nemus cambiat nudda, intamus de unu puntu nemancu
una virgola o unu puntu e virgola!. In sa prossima lezioni s’hap a nai mellus de aterus puntus
e, forzis puru de sa storia antiga de bos, puntus scappus de s’universu.. Immoi si bastit a sciri
Pabàriu in Frore | 23
chi dogna brazzu est unu raggiu, ddus brazzus unu diametru, chi moltiplicau po su numereddu
– pi grecu 3,14- si narat cantu seus longus postus in circulu. Serraus in su circulu aterus puntus
scappus, airi nostra po fai giogus e gioghittus..Tanti lineas chi si prezint in partis ugualis e no, in
settoris, in coronas… Dogna puntu accuntentau: o est parti o est cunfini, o est vertici de angulu
o de arcu!. Si podeus finzas attumbai o attraversai a pari cun aterus circulus i essiri unius de unu
o duus puntus.
Podeus incottiri aterus parentis geometricus o capi in i manus de parentis prus mannus, ma,
regordaiddu beni, no seus ugualis a nemus, sceti casi ugualis: appenas appenas prus piticus
o appenas appenas prus mannus. E infinis poneisuddu po sempiri beni in conca: seus trotus
e nisciunu s’hat a podi mai apparixai!. ‘Nc’est a chini s’assimbillat, ma chi est bellu paris, no
podeus essiri nos! Nos, no apparixaus!.
Tenint axìu, burricus e iscipius de fai: seus aici e aici po sempiri heus a abbarrai!.
Anzis est propriu po custu fattu chi est nascia custa storia. Torreus a issa, duncas, i heus a biri. Fiat
nasciu de unu bellu pagu su circulu (fessit roda ‘e carru o giogu), totu giràt che una meraviglia,
candu una dì unu puntu, biendi una cosa mai bia prima, timendi, hiat pensau a unu perigulu
i, assiccau, hiat zerriau subitu: “ Perigulu! Perigulu! Fezzeus quadrau a defensa!”. Is puntus, a i
cussu zerriu, lassant de fai si chi fiant fendi, si mollant s’unu cun s’ateru, circant de fai quadrau
a defensa comenti cumandau, ma..nudda, no fait! Torrant a provai i ancora nudda. E intantis
torrant a certai..
“No, tui ses prus accanta: torra asegus!”.
<No, deu seu prus allargu: faimì accostai!>.
Certa immoi, certa pustis, fiat diventau un’atera borta totu unu burdellu, ma appenas po casu
s’agatànt torra in circulu totu finiat.. Si torrànt a lassai e..torrànt a certai:
“Hemust nau: faeus quadrau!”. - Dai torra a provai: tui innoi, deu innia - “ No, ses postu mali,
spostatì unu pagu!”. E torra atropegliu, torra certu: milli provas, milli bortas, totu is bortas torràt
sa paxi sceti candu, chen’e dolli, s’agatànt torra fattus a circulu e totu ugualis s’unu cun s’ateru,
puru chi totus si creiant diversus de is aterus: a chini prus bellu, a chini prus altu, a chini prus
forti, a chini mellus in totu e po totu. Nemancu su puntu Centru reconosciant prus e teniat axìu
issu zerriendi a totus de si torrai a ponni in circulu!.
Beniat sa duda, a ddus biri, chi calencunu olessit torrai a s’antigu, a essiri chene ordini; a no essiri
calencuna cosa, ma de nou puntus scappus de s’universu, e chi po cussu calencunu zerriessit
apposta “ Perigulu, fezzeus quadrau!”, essendi oramai cumprendiu ca custu fiat s’unicu modu,
po ponni totus torra a certai s’unu cun s’ateru e totus impari. Ma una bella dì eccu chi arribat unu
professori, chi, stancu de ddus biri certendi, po olli diventai amarolla quadraus, a totus is reunius
diaci ddis narat: “Bosaterus teneis cosas acuadas, cosas beccias..Forzis in s’atera vida femist
ominis prenus de odiu, rancoris e venganzas. Pustis calencunu est renesciu a si reuniri in custa
forma geometrica, a circu lu, fendisì totu ugualis, ponendisì totus a sa propria distanzia de unu
de bos, chi si narat Centru, e sceti diaci heis agatau sa paxi. Po custu bosaterus seis reis sceti sa dì
chi seis puntus de circulu e no podeis matematicamenti e scientificamenti essiri puntus de linea
o quadraus. No ‘nc’heis a renesci mai, poita no fait: pagu hat essiri, o ‘nd’abbarrat o ‘ndi mancat!
24 | Amministratziones Comunales de Paule, Bonàrcadu e Fordongianus
I est po custu chi est inutili chi, dogna borta chi ‘nc’est perigulu, zerrieis “Fazzeus quadrau!”,
chi lasseis de essi circulu, po curri sparzinaus a dogna parti. E poi, creei a mei, si seis bius,
candu torra scappus, andais fui fui? Unu innoi e s’ateru innia, su timarosu acuau e su valorosu
o cussu pigau in ratera certendi a solu cun milli aremigus!. Calencunu, de is acuaus, s’hat a
salvai, ma po fai ita!?. Po bivi acuau in su scuriu, timendi finzas s’alidu suu e totu!”.
<E cussus, chi bos narais, chi si podint fai quadraus?> “A si fai quadraus? Si, est mellus po
sa difesa, a sa romana, totus impari: intamus che lancia, nemancu airi brintat! Ma sempiri
inguni funt, ingiriaus e peus de is presoneris!. Cali cosa bella invecis cussa roda chi s’omini
hat sempiri bisau, po arrumbulai e fai arrumbulai, anzis che andai carrigu a coddu i a passu
grai!. E bosaterus circais invecis su modu ‘e si sculai, de essiri solus e no totus impari!. Hapu
biu in tempu callenti su coloru attaccau: si fait a tipu circulu, girat, attaccat e ponit in fuga a
fuettadas finzas s’omini!. Teneis una ricchesa in manus e candu unu, po beni o po mali, zerriat
“ Perigulu!” no circheis de fai quadrau, ma abbarrai circulu, ca su circulu currit meda prus
de is peis!.
No po nudda, candu mama mia, a piccioccheddu, in su mellus de giogai, mi naràt: “ Bai a
buttega e compora tres unzas de cunserva e tres unzas de casu, po incasai is maccarronis ”
deu, inchietu, dda respundia sempiri: “ A pei no andu e, chi andu, andu a circulu!”. Duncas,
o piccioccus puntus, no teneis scera: no seis genti chi si podit ponni in fila, no seis genti chi
fait a quadrai (e, comenti heus biu, sa cosa est provada matematicamenti) e, si oleis bivi,
depeis atturai totus in circulu e cun cali fortuna: a pei no andais, quadraus nemancu, in
circulu curreis che su bentu e totu s’universu si battit in manus. Ita oleis de prus!?. Po bos
comuncas no est possibili torrai a s’antigu, ca hiat a bolli nai a no essiri ne circulu, ne linea e
ne quadrau, ma torra puntus scappus de s’universu, sempiri certa certa! A no essiri nudda, a
tipu una bucciucca gonfia, chi, fuia de manu a su pipiu, arziat in celu po si scoppiai!. E, creei
a mei, cussu chi benit a si nai chi podeis mudai de circulu a quadrau candu oleis, est unu
burricu bestiu e carzau! Sceti chin’est burricu, narat ch’est possibili puru s’impossibili. Su
scipiu dimandat sa grazia o unu miraculu!“.
A i custu puntu su professori, comenti fiat benniu, chene abettai resposta, si ‘ndd’est andau,
spadessiu po sempiri, lassendi a bucca aberta totu is piccioccus..- narat si chi s’hat contau sa
storia, issu puru prontu a si spostai in aterus logus, forzis in circa de genti po liggiri, imbentai o
sceti po donai e tenni cumpangia, no prima perou de regolli su semini e su fruttu e, poita no?,
su prexu de torrai pipius in su camminu ‘e domu..
Carus piccioccus, chi cun passienzia heis ascurtau, custa storia finit innoi.
Est claru ca hoi nemus de is ominis scipius, circat de quadrai su circulu. Est berus ca dogna
tanti arribat unu chi narat “ Genti tonta cussa, immoi ‘nci pensu deu!” i a metru, pinna, a
ferru tundu in manu i a marteddu, misurada, scrit e battidi, ma is contus no ddi torrant, foras
che unu: ca est burricu de diaderus! Poita sceti is burricus pensant e nant ca su mundu nasciu
tundu, si podit apparixai..e s’imbroglioni ca no ddu pensat, ma ddu narat, po lompi a s’inzimia
sua, cussu de fai passai sa pobera genti anca olit issu , aundi invecis no hiat a depi mai passai..
Duncas est mellus chi dogniunu in sa vida siat i abbarrit si chi est e cumprendat ca chi est
Pabàriu in Frore | 25
roda, no est carru e chi est carru no est roda! Si seus papaus is durcis, buffau su muscau,
su tempus s’est bolau, ma impari heus imparau, regordau, imbentau e allutu sa pantasia de
s’omini, chi girat a roda, chi si chesciat candu est quadra e si pistat i lavras circhendi ancora
hoi de da quadrai.
Heus cumprendiu ca chi unu est puntu ‘e circulu no podit essiri punt’e linea o peus puru!
Toccai, torreus a domu. Feus comenti a candu femust piccioccus: a chini a pei, a chini a circulu
e bieus a chini arribat prima ‘e totus!.
26 | Amministratziones Comunales de Paule, Bonàrcadu e Fordongianus
Tertzu Prèmiu
Su Ballu ‘e sa Caratza
GIOVANNI CHESSA
O
je torro in trattas meas; paret de las bidere imprentadas in su ludu ‘e sos caminos, intre
paulatas assutas. Raglias pintas in s’impredadu in dies incaldanadas dae tempestos
istadiales; est tando chi frumigas reinas bessiant dae istampeddos in terra isparghendesi in
aèras. Nois pitzinnos curriamus a prantas de pè iscultzas, chin sos poddighes isconcados e sos
binugros istropiados, iscalaviados, chin sa muga pende pende; su tiralastiche in manu sempere
a bandulerinu in sos ratales a cultzu a bidda, in sos trainales de Santa Vittòria, in su padente de
Nigola Sone, cuntinu a rogliu chirchende calchi gardulina in su Chiddighiarju, buluzende abbas
in sa‘ena‘e sa‘adde ‘e sas Vides. Istrempaìamus a cara a sa rocca ‘e su Titione fintzas a sa serra
chi cumpartiat sos cumonales e, in cue... “millu su mare”!. Si ‘idiat s’arcu isprumosu de s’atta e
sabba chi auniat sos duos montijos, unu a tzelocco e-i s’ateru a tramuntana, chi intancaint che
tenatza su mare. Una pesada de ghizos, unu lampu e pessu e che fimus peristante subra de su
crastu de Jagu Pala; cussas pentumas cun sas nurres carpidas dae su tempus mustraint pijas,
caras lavrudas, mummutones, gorropos, una crista ‘e nurache a cara a bidda, che criadorju de
Benturjos; inie poniamus sa carena a su bentu bisende de bolare!.
“Millu su pranu! Su riu chi sulchende sas iscras iscurret a mare, sa Paule ‘e Idda, su Terriruju,
su Badu de su Fonnesu”, naraiamus a istripitos e brincos; e sa ‘oghe nos torrait boghe in s’alinu
e sas frinas.
E gai a furriu in sos bentos... bisaiamus ”!.
-Mi bido comente chi siat oje! Torraiamus a intrinadu sole, nieddos che titieddu, fogulados dae su
pruereddu trattesu dae sas bestes, sos pilos appaneddados, abbattilados che tidile suttabrocca. Ma
non fit bastu cantu aiamus pilisadu intro ‘e die; intraio in domo cun d’unu “So torradu” e mama
narait: “pesso chi nd’asa a tenner de abbastu, cando b’at die nodida non ti si idet dae impuddiles
a s’iscurigada! Ma manzanu ses tue chi depes currere in fattu ‘e babbu tou, t’asa a ruer intre su
sulcu arvatende, sas creas t’ana a parrere palaelaccu de làccana. Poveriteddu ‘e tè...!. A pustis
depes colare una chida fora e domo, este imprumittende tempestu e in su riu cumintzat a si
colare a giumpasdecapidanni, si ti che agatas a s’àtera banda e riu e falat sa prena... est bellefatta.
Arriminadi a ti iscroare e aposentadi, daidi ope chi ses currende fittianu su tempus”!.
-E sigo sos ammentos travighende in custos ‘utturos connotos ma dae tempus lassados in
sirmentigu, dae cando, fortzosu, apo travigadu in àteras terras umbe sas camineras fint mescradas
a carre bia, a samben, pinzos istratzados, ferros de tribulias, cheas e fossos de accorru a lastimosas
carenas marzidas...in carreras de finitia chi battit su chertare. Ooh... ite caratza mala chi nos ant
postu!.
Sizida che-i su pessu in betza tuda. Berveghes a segadicarre sena ghia; a coghemaniga in dies
de ponidura! -Istrunco i su ‘utturu de Carai, rugo sa prata manna ch’aunit cun sas carreras sa
prata ‘e sa creja mazore cun cussa ‘e sa Purissima, mi paret de bi intender sos ischichiglios de
Pabàriu in Frore | 27
sa zente ballende a rogliu su ballu brincadu, s’ancheta, su ballu e tres, su toppu, su ballitu. Unu
pesa e fala de concas, un’andalitorra in suffuria de ‘entu che loru de issocu chi s’abberit e tancattancat e abberit a passu...a trinchitu...fricchinende passu...a donzi corfu e ballu unu...duos...
tres..bàttor sinnos cun su pe’...e torrant a passu! Unu utu de una femina bessida dae su ballu;
ponet pore! Sa zente si isolvet sas manos... “Compare Jaghè m’azis iferchidu su cuidale in tittas!
Fariadu sezis”!, Narat sa femina. Unu omine che essit dae mesu sa zente e, che lampu, acchirrat
sa resoglia intre s’istogomo de Jagheddu. Sos caltzones alvos reventint rujos che fruschiu, sas
manos de Jagheddu muntenent sos canteglios...ma sa ferta e manna! Curret in su ‘utturu de
Carrera Mazore imbronchiende e muiendesi subra a isse e tottu, si pesat cun sas manos in cara, si
zirat e isparghet sos bratzos mustrende una caratza de sambene chi attuddit sa carena! S’arrimat
su gosu. Sa zente curret in tottue, si buluzat, a fiotos s’arrogliat in sos caminos, intrat e bessit
dae janniles; parentes larganos, ghermanitos, ghermanos primaglios...frades... parent ghespes
terranzos buliados, e punghent si intzifrint, ruent e s’arritzant intre su ballu ‘e s’istillu.
Gogliendemi a domo pro donzi bonu bisonzu, imbicco colende in Sant’Elene cussa bona-prenda
de su frade de Jagheddu. Omine chi non timiat mancu a Deus e lu gramaint “S’Orcuperaladu”, in
manu teniat astrinta una palita e attagliu, de cussas chi si impitaint pro cogher su pane, lughente
che ispregu e... arrodada che leppa... “Ghiradiche” li apo nadu “Ispantosu chi sias, oje ti leant sa
pedde”! Che boe-cutu este iscabuladu in su cabonale de sa creja a burbuttu nende chi bocchiat
tottu s’erentzia. Su manzanu l’ana tentu mortu iscorradu, cun sas barrar abbertas e trofitzadas
che visera lastimosa, intre sa pischina luada de su trainu e Preda Jana.
-Cantos ammentos mi torrant in custos curridoglios de pitzinnu; sighende in sa carrera ‘e Sa
Purissima in su trettu umbe sa domo e Manneddu s’afranzat a sae Tziu Fulanu Addisi, mi torrant
a conca che tumbada sas die chi si faghiat s’incunza de su trigumuriscu... eeh da vit nudda!
Resissire, sena las furare, a tennere in francas duas ispigas de trigumuriscu. Non fit su granu chi
cheria ma sos caos! Ite bellesa! Ma cussa die... non fit die. Su ju campianendesi poniat su passu
cun sa sigurantzia de chie connoschiat calesisiat preda de s’impredadu, giompidu a s’ispuntale ‘e
domo de Tzia Maria Fois, leat su petorru e gumprit su caminu. Istrintos sos ferros a sos criccos
de sas rodas, iscuccurradu su ju, s’ampilat s’iscala ‘e su carru e , manu manu, dae sa coatza che
falant sas ispigas chi s’ammuntonant e loddurant in s’impredadu; una istat fue fue a pennente
de sa carrera.
Tziu fulanu, intzinnidu chi non li fuat, la abbaidat de ogriada mala cando bidet una manichedda
de pitzinnedda chi la goglit e la astringhet a petorras cun d’unu risittu de gosu. Ingormonadu
trattenet s’airu e narat “Leadichela vae!! Ma essimiche ‘ereta”! Si zirat de palas e abberit i campu
su portale de sa corte umbe bi fint sas lozas e sos peddaglios. Intrat e che bogat sos saccos de
iscussinu dendelos a sos fizos chi incuminzant a assacheddare-sacheddende pro bi nde istare su
prus chi potent. Jeo m’accultzio e li pregonto: “ Tziu Fulà mi nde poto leare duos caos chi bi fago
su ju pro su carrittu e linna chi m’at fattu manneddu”! Airadu mi narat “ Bessimiche derettu
chi mi ses cuguzende sos ogros! Ello e ite l’amus travagliadu a cumone”? A s’ispantu curro eretu
a pennente e imbucco sa jaghita de sa cortita de Manneddu. L’apo agatadu muiadu subra de sa
banchita de trivagliu, teniat manizende una ferula sicca, tottu bella innettada e allisada. Idendemi
28 | Amministratziones Comunales de Paule, Bonàrcadu e Fordongianus
affocossadu narat: “Oeeh... èllo? Ite as tentu chi ses biaittu in lavras”?. Bebbechende dae sa timoria
li naro: “tziu Fu...fu...lanu...u” e a succutu“ no..non m’at cherficu da...da...re duos caos pro sos
boeddos de su carru... Mannè...è”! “Ehh...” narat isse “a cussa zente non pregontes mai...mancu
abba... la pistant e la abbunzant...la luant o che la imbolant...ma non nde daint a niune! Beni a
inoghe e abbaida” leat unu attagliu a ghisa e trinchette e faghet duos canteddos dae sa ferula, los
apparinat in sos oros, lis aberit duo sulcos a unu chirru che una lorighita e che bogat sas concas
de sos boeddos, apuntziat battor ascras de canna e bi faghet sos corros, dae un’atera che ‘ogat su
jualeddu e cun duos cantos de curria los allorat. “Bides” narat isse “Como joga e asselenadi...
tue depes jogare fintzas chi su bisonzu e sos mannos non ti pregontat de los azuare...ma tando
asa a esser mannitu! Depes ischire chi Fulanu non b’at postu pè in sa tula de su trigumuriscu,
non l’at arada, marrada, ne abbada e nemmancu incunzada; sono sos fitzos minores chi custu
annu l’ant fattu rassu de incunza. Isse fit tottu s’istiu drommidu a conca a jannile...in sa friscura.
Poniat fittianu unu pinzu biancu nidu costoendesi sa fatza cun cussa caratza...lassende sos fitzos
disamparados in su tanchitu, calchi ‘olta sena cotta ‘e tela. Bae a jogare...e non tenzas tue perunu
male...pessa a babbu tou chi si che peset sanu donzi manzanu! Gai at a fagher manera chi sias
dischente in s’iscola”.
-Babbu! Sa mente no at lassadu unu mamentu su dolu ‘e Babbu chi no apo bidu cumpostu in
pamentu. Lu pesso imboligadu in su cobertogliu de mortu faladu in fossa e cuguzadu; in finitia
s’est gumprìdu su ghertu ‘e sas fertas, sas praes ch’ant paraladu su corpus. Custu tempus a mie
m’at torradu in bida, ma a Isse non l’at dadu mediu de mi ‘idere. No ischia de agatare sa domo
prus ispoza de cando la apo lassada; pro mama fit peus. Issa pessait chi sos pinzos meos fint
bandelas appilliadas a sos filos de ferru ispinadu...boidos... sena nemmancu sa frichinaza de
ossos.
So ghiradu dies faghet, culi boidi, illisighinidu, sas barras iffossadas cun appenas su pettolu; oje
so contende, e lu poto narrer de omine viu, sos ammentos ... los canto a murmutu pessende
a cantos non sunu prus in s’ammentu de niune!. Mama m’at fattu su contu de custos tre anno
de pelea, non s’at lassadu fiadu sighende a faeddare e mantenzendemi sas manos ca pessait
chi potia isvanessire che pantumas dae meda tempus bisadas. Ite li potia narrer? Jeo puru cando
so intradu in giannile, bidende su foghile sena fogu, e custa feminedda cun appenas su viadu,
apo pessadu: “inoghe sunt in s’isettu petzi de sa morte, non b’att prus isperu ne lambrigas pro
prangher”.
“Sa tratta”! M’at nadu, “sa tratta apo connotu cun sa torrada de s’alénu”. E at sighidu cantende;
Ohh! Fizu meu donosu,
una mama ‘e dolores
che torras dae morte,
oi ite bona sorte,
in custos nos avrores
apo a tenner reposu.
Si babbu tou est mortu
in chelu est assortu,
Pabàriu in Frore | 29
inie at pregontadu
cantu fit orvidadu,
de ti torrare o fizu
biu che dulche lizu....
“Ite accunortu chi mi dais fizu meu”! at nadu in finitia, e sas tuddas mi si sunt pesadas in sa carre
pessende a su teju chi at pesadu cando ant postu a babbu in pamentu, cumpostu subra de s’istoja
de ‘uda intritzida e presa cun ligazos de juncu.
S’istoja de ‘uda!. Cantos ammentos mi colant lestros che abba in trainales, parent chi mi che
cherfant trazare in d-unu mundu coladu e, torrent a mi dare gosu o morigare, a nou, dolu mannu.
S’istoja de ‘uda! L’aiamus imbunzada e intritzia tempus faghet cun Manneddu! Chito mannu
semus andados a su ratale de su Riu Mannu; a s’isculza amus messadu sa ‘uda (femina) e su
tezi (mascru) a seberu lende sas menzus cambas. Non fit mancu essida lughe chi fimus ghirende
a bidda. Mannedda fit isetende in su jannile, comente nos at bidu s’est posta a nos azuare a
che falare dae sos coddos sas fasches graes. Cuminzamus, tando, a nos manizare seberende sas
menzus cambas e faghendelas a liscas sottiles, infundendelas e isterrendelas in s’umbrina de sa
loza; in pagas dies sunt reventidas cadrinas e moddes, maniules, dechidas in su jetu chi si podiant
allorigare in loros longos pro affundare sas cradeas, o de iforru intre sos duos pizos sestados de su
fundu o, medidas e truncadas pro fagher istojas. Manneddu m’at nadu : “barigadu a borta de die,
a sa friscura, incuminzamus a sestare s’istoja. Asa a bider, si ses bonu dischente, chi as a fagher
lestru a la fagher, sighende su manizu chi ti naro jeo”. Coladas sas dies chi aiat nadu Manneddu,
de serentina, nos ponimus e incumintzamus cun s’ifferchire tres pireddos in terra a cabitta. Pro
donzi pireddu b’amus presu duos cabos longos de juncos trivagliados dies prima e intrizidos che
areste. Poniamus una camba de ‘uda o de tezi allorighendela cun d’una passa e juncu, e gai fenas
a arrimare s’istoja. “Ohh” at nadu Manneddu “ custa la damus a Babbu tou , gai bi faghet corcare,
in sa domo e mesus, sos cossesos chi benint a fagher s’esposta”.
Cando l’at bida Babbu at nadu “ e... a issos bi lis ponzo! Custa la lasso a càstigu, pro sas serentinas
de istiu, cando esso a chircare friscu a s’istaulu de su palatitu”.
“A dolu mannu”!, pesso oje, “una ‘olta e bia l’at posta”!.
Aìamus intradapare s’isterrimenta ‘e mortu de Babbu!.
Fittianu sa bida si mustrat cun chentu caras sutta de chentu caratzas; calchi bolta gupiules una
ainnantis e una in issegus! Una riet e pranghet de s’atera, brullant e s’atristant, si leant a truvu a
laras tortas, si bortant e si zirant, furriant e bessint...s’aposentant in finitia!.
-“Ite accunortu chi mi dais fizu meu”! Narait Mama a litania posta e, jeo tenia in mente chentu
pessares ; Babbu , su ghertu in terra manna... e Babbu... torra Babbu.
“Ite at tentu Babbu!?, Mà!, Faghemi su contu”, naro Jeo. Mama paret assustrada ma, aposentendesi
in sa cradedda bassa si junchet sa manos ponzedelas in sa coa e incuminzat: “Fizu meu donosu
tue l’ischis su contu e Tiu Carrale, cantu jeo apo fattu pro issu in bida sua!. Issu at seberadu de
mi cherrer in domo sua, fit eniu, e jeo fia sa fiza chi aiat cuntinu sonniadu. Dae deretta li apo
nadu chi non cheria nudda de prus de su gosu de lu poter tenner aculzu. Ma issu sena lu ‘ischire
jeo at fattu ‘su pabiru’ de sos benes a numene meu. Oddeu! Frade meu Lisandru non che at
30 | Amministratziones Comunales de Paule, Bonàrcadu e Fordongianus
mai pótidu ingullire su chi at tentu in bidea Tiu Carrale e, prus pagu puru chi m’essere cojuada
cun d’unu de sa idda a culzu. A pessu sou non bi aiat peus cosa de m’ischire bene posta e bene
currisposta, e a issu nudda. Apo tendu mala incunza in calesisiat paraula ‘ona chi li apo nadu.
Su tempus est coladu! Est naschida Maria e a pustis Tue, pariat chi tottu fit arrimadu gai!,Ma fit
tempus chi lu trasendiat! S’ora non fit bennida pro fagher su chi teniat in sinu de fagher.
Oje cumprendo chi Babbu tou fit sighidu donzi die, passu pro passu chi poniat, in bidda e in sas
tancas, in su pastoritzale o in sa minda. Ma fit omine abbile, aiat cumpresu dae meda tempus
chi fit sighidu; non m’at nadu mai nudda ma mi faghiat cumprender nendemi chi in campagna
agatait trattas de cosinzos de ateras pessones, calchi craba bisestrada imbolada in pentuma,
bestias de bulu isarchiladas!.
Su tempus pariat dare rejone a issu, sa passentzia fit su menzus ambulu pro non ruer in sa
disamistade. Mah! Babbu tou l’ischis teniat s’abbilesa de agatare sa craba a bicca, fit mentovadu,
e nde teniat su mentovu in donzi carrera, dae su Babbai de sa bidda chi lu gramait a li dare
azudu pro addritzare cussas rughes tortas chi imbìschidini e buliant donzi abba netta. Potet
esser chi Lisandru fit isetende de immanniare tue pro ti dare su conchipitzu e, lassare gai a
nois iscramados dae sa peus bida!. Imbetzes pessait de bos leare ambos; a ti ‘ochiat sa Gherra,
a Babbu tou issu cun s’azudu de cussu mala-corina de Jannantoni Lua! Omin foravia chiteniat
costuidu bandidende in sas tancas suas.
Sa notte ainnantis de bessire tue... fora dispedidu in gherra, aia bisadu sa reula. Non fit comente
mi naraint unu andare de zente in prufessone chi appenas si idiat e su trachidare de sos criccos
de sas rodas de unu carru in s’impredadu; fit unu andare de zente in donzi carrera, non si bidiant
caras! Petzi carazzas, caratzas chi suoraint! Ischittinaint cannedas de ossu, muliant, ischighigliaint,
ruiant, imbronchiaint e si che pesaint e, ruiant torra. Cando si pesaint non teniant prus caratza ne
cara petzi una burra niedda intre su mucadore!.
Apo pessadu chi non fis duradu meda in cussas cheas de su “fronte”! Sa reula pariat crara in
cussu buluzu de pantumas sena pasu! Pro me funt mortos chi ti abojaint! Funt a pagu trettu.
Su sero a pustis t’apo aprontadu sa punga. Ti l’as posta in trugu cun d’una curria e ses andadu a sa
missa de sos Mortos in Bida ; sos menzus zovanos de sa bidda!. Su manzanu ses tuccadu. S’incrasa
babbu tou Zoseppe est bessidu a s’arvorinu a compidare su laore in sa tanca de Sas Crejuras.
Cando est jompidu a Terra Teulas umbe sa caminera si che infossat intro e tremenes de terra
ruja, at incuminzadu a intender su caddu a murrunzu e a istribitos. Sighende s’andare su caddu
allenat su passu e sas urigras cuminzant a tremulare che leppere in fuina, ritzas che poddighes
ifurcados! Babbu toi at tentu cabore chi calicune lu fit isetende e, acchirrat sos isprones a su
caddu chi curret che coete addainnantis de una matta de chessa, da umbe che bessit unu lampu
e fogu chi intzichit a bula su caddu e, fertu, ruet faghende unu calalimbesse imbrossinendesi in
su pruer de su caminu. Zoseppe non aiat mancu tocadu su pruer chi fit istrempende in mesu a
su padente de mudregu de Oseghera. Un’ateru corfu e balla! Si inzinugrada e curret a sa silvonina
intre sas burras, a mata a terra, a s’imbator; donzi tandu leait una afraschiada de cambas de
tiria e, sos sazos, li si inferchiant in sas petorras, in bratzos, in conca! In d’unu iscampiteddu si
pesat ritzu e lu bidet! Fit issu “Jannantoni Lua”. Aiat imboladu s’archibusu e lu fit sighende cun
Pabàriu in Frore | 31
s’attagliu. Sa leppa lughiat a s’ispera ‘e sole de manzanile.
Babbu tou Zoseppe fit balente, teniat alenu, fit accorjadu dae sas curriglias chi faghiat in
su pastoritzale de Sos Calassios ghirendeche sas crabas mannalita malas a ghirare chi non
intendiant ne fruschiu ne muida de frunda. Peristante cussu lu manteniat in bida...s’abbilesa e sa
connoschenzia dei sos logos umbe fit colende.
Cun Jannantoni Lua in fattu, che colat in sa Serra Sa Jua umbe tenimus su tanchiteddu de Pisabiu
Antoni, dae inie rugat e che bessit in su Trainu de Iscala, sighit a su Costizolu che andat a Muntone
suta de sa Roccaenurres, che falat a pennente a sa Funtana de sas Vides e istrempat a cara a josso
fintzas a Mastru Jannagliu zirendesi pro bider si fit sighidu dae cuss’isfidiadu. Incuminzat a bider
sa Creja de sa Purissima e colende in su trainale de Santu Antoni che bessit a palas de domo
nostra. Est rutu in su jannile! Oddeu! Mi l’apo bidu cun sa cara che caratza de sambene, biaitu in
sa carena, non teniat prus ungras, sas puppias de sos ogros grogas; sos pinzos funt a titirchiu de
suore!. Apo dadu cara a sa carrera. Non b’aiat niune. Mi l’apo goglidu, lavadu, meigadu, mudadu...!
Sos ogros meos dae tando non ant bogadu prus una lambriga. S’abba de puppias d’ogros s’est
assutata, cossumida. Babbu tou non s’est pesadu prus dae s’aposentu. S’affocossu in chirca de sa
bida, pro nois, pessende a nois, l’at arrimadu su contumazu. Ma su sentido no! Est resissidu a mi
fagher su contu de donzi mamentu, de chie e comente, onzi suspiru chi at bogadu pro sa bida.
Si che est drommidu pro cuntinu in su selenu de sa serentina, dies prima de ghirare Tue.
In custu tempus apo sighidu, sas juarias, su pastoritzale, sas mindas, sos ortos! Manu manu
apo bendidu benes pro comporare sos meigos chi lu manteniant in bida. Bessende onzi die in
campagna apo connotu sas trassas de Lisandru. De Jannantoni Lua non si nde ischiat prus su
moventu. Ma jeo so resissida a ischire chi che fit istraventadu in sos Saltos de Ovviddè’. Non
ponia passu in campagna si non tenia s’archibusu e duas pistolas mustrencas in chitu. Bestia
in bestes de omine, non dromia in pinnetta ma in suta sa furcas de s’ara umbe apicamus sos
trastos. Una die fulanu, chi ti apo a narrer chie, colende in cuile m’at gramadu “ Mariafò, hei o
Mariafò! Essi Marì apo noas de ti contare” jeo so essida dae una tupa de chessa e naro “ Ite noas...
nara”, “eeh innorobona” narat isse “ non mi cumbidas mancu una cugliera de latischidu”! Li
apo nadu de ennere a s’oru de umbe tenia sos trastos, ponzendeli in manos una cassaroledda
de frua. Nos semus aposentados in sa sida e at incuminzadu a faeddare. Cun pagas paraulas
at nadu “Cusse est inzinnidu a benner a Carrasegare a bidda tua”, deretta jeo li naro: “ite noa
est... l’isco dae meda”; “Ma no ischis sos pinzos chi ponet” narat issu. “Pesso”, naro jeo“, chi
at a si mudare cun pinzos pudidinos”. “No Marì“, narat issu, est cari frassadu non s’abbirgonzit
de nudda, at a esser ladinu in mesu a sa zente chi ballat in sa prata manna de sa creja”.
“Ladinu at nadu, ladinu”. A pustis de carchi die, pessende a comente une, in mesu a sa zenta
in die de carrasegare, podet prus ladinu. E incuminzo a mi irmermeddare.Tando in bidda sunt
bona parte caratzas pudidinas, casiddos e caratzas de linna non si nde impitant prusu. Mi est
bennidu a tumbada che corfu de tumbarinu intre urigras. Bennida sa die de carrasegare so essida
a prata sena mi tramunare comente fia in cuile so abbarrada. Sa zente fit ispassiendesila, bi nde
aiat caratzados cun mucadores nieddos, omine bestidos de femina, feminas bestidas de omines,
poleddos garrigos de butarolos de ‘inu, zente imbriaga. Unu frustolu de omines cumintzat su
32 | Amministratziones Comunales de Paule, Bonàrcadu e Fordongianus
ballu a intundu a su maimone e bido una pessone chi ballat cun passos non nostros. Unu ballitu
non tenet cussos passos, su passu pro su trinchitu su trinchitu pro su passu, mi paret balenteddu
in chirca de toccare feminas. E pesso sas paraulas “At a essere ladinu”. Fizu meu! So curta a
domo, apo seddadu cun campiana su caddu e mi so posta in su caminu de sa ‘idda chi faghiat de
mandamentu. Inie bi fint sos Fantes de su rè. Colo a istruncadura in su Ghespe poi in Lonne e,
colada un’ora so jompida a sa campura ue faghiant ausentu sos Fantes. Apo nadu su de narrer e
duos de issos sunt bennidos cun megus.
In bidda sa zente fit in su menzus godire. Cando semus jompidos a sa prata apo nadu a sos Fantes
de istare a larganu dae me pro chi non s’esseret abistu de issos. Su furisteri non fit prus ballende.
Mi ziro intundu! Nudda! Non resessio a bi cumprender nudda cun tottu cussa zente a utos e
trigantos, a ispossolios. Tottindunu in mesu a tottus cussas caratzas pudidinas prenas de istratzos
che ‘ido una Caratza niedda e lughida, ogri boida, lavruda, barri torta cun d’unu risu dolorosu...
“At a esser ladinu”. Fago atu a sos Fantes m’accurtzio a cussa carazza e che l’istratzo; “Jannantoni
Lua”, naro, “Jannantoni Lua cun oje as arrimadu sos cantigos e sa balentia! Ispuuh... malaitu
sias” e li apo caraschiadu sos concales de sos ogros!. Che l’an leadu mesu a trazu cun sos ferros
de campagna. Cusse ingulli ossos s’est costuidu cun d’una caratza chi non fit dignu de bestire; fit
una Visera e Mammuthone.
« As cumpresu, fizu mè, pruite m’ant nadu At a esser ladinu?. Fenas su passu fit ladinu”!.
- E gai apo lassadu a mama in domo, in finitia cuntenta de su contu ch’est s’andare sou in custos
cozolos umbrosos chi l’accumpanzant. A mucadore postu at a costuire ogros sena lambrigas. E
jeo torro a pessos meos in custos coladoglios astrintos chi m’acorrant; apo a bider colare abbas in
rios cun prenas ch’ant a aundare custu sentidu nostru, ballende donzunu su ballu cun sa caratza
‘e custa bida...
Pabàriu in Frore | 33
Mentzione
Coleddu (sa zente de s’Adde)
PIETRO PEIGOTTU
B
addeserena, un’adde coronada de rundas massissas, a lacana de su Pranu Bonesu e Foresta
Burgos a una parte, a s’attera, su sartu de Itireddu e Bonorvesu. Un’adde acuarrada da e sos
bentos, ricca ‘e funtanas, de binzas, ortos e fruttariu de onzi calidade, abitada da una vintina de
familias, tottu pastores e massaios.
Sos cunfortos de Deus, in cussa adde, los dispensaiat unu Padre Franziscanu, de carattere forte e
severu, sempre prontu a ischidare in sa zente sos bonos sentimentos.
Nicola, da-e tottu giamadu Coleddu, naschidu in s’Adde in su 1901, urtimu de una famiglia de otto
fizos. Coleddu, in pitzinnia, pro una rutta de caddu, li resteit un’anca guasta, e haiat una andanta
topa, ma bravu e ubbidiente, forsis su diffettu l’aiat addurchidu su carattere, e mancari tribuladu
da-e su diffettu, fit sempre serenu e trancuillu, cherfidu bene in sa familia sua e da-e sa zente de
s’Adde.
A s’edade de vintannos, si ammalaideit de ruiore, maladia chi si passada in edade pitzinna, ma
leendela a vintannos, cussa maladia diventat marrasca e perigulosa, e isse vintannos los teniat
cumpridos, l’intreit frebbas artas, e in cussos tempos sas meighinas e sas curas, fin caras e pagas.
A coleddu sa familia lu cureit cun evasas e frebbottos, e carchi meighina comporada a Foresta
Burgos, in sa buteccaria de s’esercitu, ma sas frebbas artas, falaiant pagu o nudda.
Coleddu drommiat in d’unu aposentu mannu, cun frades e nepodes. Una notte accardatzadu da-e
sas frebbas, lassadu su lettu, si corcheit in terra, senza peruna isterrimenta, su friscu l’abbasseit
sa calura, fattendeli leare sonnu e, senza si nde abbizare, passeit da-e su sonnu a sa morte.
In cussos tempos chi tottu fit difitzile: naschere, creschere, triballare e procuraresi su pane de
onzi die, s’unica cosa fatzile fit a morrere.
A sas chimbe de manzanu, comente a usu de onzi die, sa mama intreit in s’aposentu pro lis
dare s’ischida, e bidu a Coleddu in terra, a boghe arta neit: “unu fiottu de mannos e no bos sezis
abbizados chi Coleddu s’est corcadu in terra. Ma apenas tocada sa manu, si abizeit chi fit tetteru e
frittu che nie, leadu su fizi in brazos, cominzeit su prantu isconsoladu, e ninnendelu che criadura,
cominzeit s’attitidu, lamentu e dolore chi essit da-e sas calcas fungudas de s’anima, no b’hat
atteru sentimentu umanu, gai tragicu, e a su matessi tempus grandiosu, ue si denottada s’orizine
divine de s’essere umanu.
Coleddu est mortu; in d’una iscutta l’ischiat totta s’adde, si passein sa oghe da-e mandra in
mandra, cussa fit s’ora de murghere e tottu fint murghende.
Su corpus cumpostu in su lettu de s’aposentu nou, sos cambales e botes noso, carzones a s’isporta,
corpetto e zanchetta de velluttinu irde, camisolu biancu.
Su Padre Franziscanu, prima de che lu leare a s’interru, deit sa benedizione a Coleddu, e fateit sa
preiga a sa zente de s’adde: Frades caros, semus collidos inoghe pro pregare a Deus de aere in
gloria s’anima ‘e Coleddu, ma Coleddu de pregadorias nda pagu bisonzu, anima candida che
34 | Amministratziones Comunales de Paule, Bonàrcadu e Fordongianus
lizu, innozente che anzone, proadu e purificadu da-e su dolore, da-e s’edade de sett’annos.
Chie nda bisonzu sezis bois de pregadorias pro bos sarvare s’anima, in degh’annos chi so
inoghe nessunu de ois ses mai cunfessadu, mai nessunu apo idu a brenugos a terra, preghende
a Deus criadore, mai una orta bos at toccadu sa vrina divina de su pentimentu; como bois,
animas rudes e pecadores accallados, imbrenugadebos de fronte a sa rughe chi zuto in manos
e a s’anima innozente de custu frade nostru.
Mai si vi bida totta sa zente de s’adde imbrenugada devronte a sa rughe cun su bonette in manu,
sas paraulas usadas da-e custu Padre Franziscanu, iscurzu e istrazuladu, forsis eberzeit un’aidu
in s’anima insoro.
A unu mese da-e sa morte, tando si usaiat faghere una cotta ‘e pane pro essere donadu a sos
poveros, e tottu lu cramaian “Pane de sas animas”. Pro Coleddu fit istadu desizu de lu faghere in
Bono, in domo de sa sorre de sa mama e cun d’unu caddu che zuteini su trigu pro lu maghinare
e faghere su pane comente promissu; ma unu mese che fit coladu, anzis che fit coladu unu mese
e mesu e pane no nde haian fattu ancora e su trigu fit sempre in s’aposentu de intro in domo
de tia Maria e tiu Tzizu. In s’aposentu de fora drommiada tiu Tzizu e tia Maria e, in d’una notte
de luna prena, est suzessu unu fattu chi faghet pensare. Cussa notte tia Maria fit istracca e si
drommeit subitu. Sa campana soneit sa una ‘e notte, Tzizu no resessiat a leare sonnu, unu raiu de
luna intrende da-e su braccone ilgiariat cuasi tottu s’aposentu e, a unu tzertu puntu, si intendeit
unu rumore de passos, Tzizu zireit sos ogros e at bidu un omine caminende topu. Si fit isse, fit
Coleddu, Tzizu l’hat connottu subitu e hat chircadu de si moere e de faeddare, ma no hat potidu
ne faeddare ne faghere nessunu movimentu. Coleddu est pigadu in s’iscala a sa domo de susu,
e l’hat intesu tocare su trigu, poi est torradu a falare a zosso e, acurziadu a su lettu, hat postu sa
manu supra sa pala de Franziscu comente a cherfendeli narrer carchi cosa e fattos pagos passos,
sa figura est isvanessida. Poi de un’iscutta Tzizu est resessidu a si moere e, chenza aere peruna
timoria, azendeit sa candela, controlleit totta sa doma, chenza nottare nudda, ma in sa domo de
susu agatteit su saccu de su trigu abertu e su fileddu chi lu ligaiat in terra. In cussu momentu Tzizu
penseit: “o cussa fit s’anima de COleddu o eo apo sonniadu a ogros abertos”. E senza isorvere
custu arcanu, l’inghirieit su sonnu e drommeit finzas a manzanu. S’incras manzanu, cando Tzizu
si nde peseit, li neit a sa muzere: “abbaidami custa pala chi mi dolede”. Maria abbaideit e neit:
“zughes una imprenta de manu ruia che fogu”. Tzizu conteit a sa muzere su chi ideit su notte e
sa muzere ispaventada mandeit a sa Baddeserena s’ambasciada a sa sorre, de falare cun presse e
cuita, a faghere su “pane de sas animas” pro Coleddu. Poi ‘e pagas dies fattein su pane e lu donein
umpare a unu bicculu de casu a sos poveros de sa idda. A faina fatta si sezein pro ustare, supra
sa mesa, unu brocale de idru prenu de binu; pro usanza sa mama de su mortu deviat segare su
primu biculu de pane, e gai fatteit, ma cussu bicculu de pane che rueit intro su brocale. Sa mama
de Coleddu, chin duos poddighes nde ogheit su pane da-e su brucale e neit: “Deus meu, custu est
unu signale tou, in custu pane e custu binu b’est su corpus e su sambene de fizu tou”. Tottu sos
presentes si fateint su sinnu de sa rughe.
Coleddu, zovanu isfortunadu e malassortadu, s’anca malaida li deit sempre mattana, no pretendeit
nudda cando fit in vida, ma a mortu at prettesu su “pane de sas animas” chi l’aiant promissu.
Pabàriu in Frore | 35
Mentzione
Crebina
ANTONIO MARIA SANNA
F
ut bellosa biendodda caminare. Siat in cungiadu che in caminu cun cudda braba niedda, is
corros derettos e nidos e cun duas titas prenas de latte, issa pariat una badessa; assimbigiat
a su crebu e, bottuda e galanzete, fut de-a totus disigiada. Tiu Franchiscu puru fut de-a medas
imbidiadu po cuss’animale ma, orroschidu de tanti tenturas, no fut presciadu meda. No s’incuràt
de nemos e no timìat nudda, Crebina, e chi biiat calecunu cane chi dd’apeddat o cricàt de dda
mossigare si nd’ibentiat po sempere. Ddu curriat, dd’ingrimiat in dunu cugigone e dd’ingatzinat
cun is corros; dd’arrespetànt totus, finzes is cristianos, ca issa fut sempere pronta a giare latte,
in tot’is tempos de s’annu. Mi paret de dda biere, geo piciocheddu de nudda, giogando in Partza
de Cresia e issa furriando. Mi passàt a presu, mi frandigàt, poschindo sighiat finzes a domo de su
mere, de-a nca ddu-e fut tzia Toia ibertandodda po dda mrughere. - Bebenè! Bebenè! Beni bè!
Bebenè! - ddi naiat e issa frandigando sa coa si che acostiat, ddi linghiat sa ‘unnedda e s’assentàt
po dd’ispremere. Donnia santa die sa propiu carrela e sempere pronta a giare latte. - Oe puru ses
bene tzatzada Crebinedda mia - dd’iat iscusietadu. - E inue as fatu chena custu merie?. Dd’abaidat,
dda torrat a frandigare e pentzàt in coro suo: «Beeeh! Mrughe e citidi!» e cun is murros lughidos
ddi faiat chigia bella iscapandonche una vena a istrupiu de latte. Duos litros e mesu de latte iat
bogadu cussa die merie de austu e is pipios si furint chenugiados, e Tataneddu s’iat fatu is bafos
biancos bufando ispruma. Fatu fatu ddi mandànt miscione a tiu Cannas. Totus is cussorgiales
furint lamentosos e cussu pober’omine dd’is arrespondiat: - No isco prus ite faere: dda troboio a
istrintu e ch’essit, dd’acapio e ch’essit. Mandaus unu piritu, incapada, piritziaus su dannu e… gei
dd’aus a pagare. - Craba imbitzada no furriat Franchì! Pentzaddoe. - Dd’iat amelletzadu Pittanu
Caddeo, una dominiga merie furriando de-a monte. Cudd’omine fut avilidu, presciadu po su latte
ma disprascidu po is operas chi cudd’animale donnia santa die faiat. Chi no intràt a logu de ortu,
acortziat a su molinu e lòmpia a sa ‘enna linghiat sa farra chi fut in su liminargiu. Donnia merie
faiat s’abisita e cando fut serradu s’incaràt a Cresia, iscramiàt e saludàt: Beeh! Beeh! Su fragu de
is frores dd’amachiat. Una die merie, a fini austu, bessia de-a su cungiadu de Serra no iat agatadu
ite paschere e lòmpia a su Forraghe at intendiu fragu bellu e ch’intràt a su ‘e tiu Srebestu. Un’ortu
de tamatas cotas e cheratzas a istrupiu ddu iat. Si ddu est bene prandia e s’at bene bene intintu
sa braba; in colore de tamatas bidres fut intinta. iu Srebestu ciapada sa craba dd’at tenturada.
Tia Mura, sa pobidda, fut una femina ‘ona e cuscientziosa e ca ischiat su bene chi faiat a-i cuddu
fedu famidu, iat cullonadu su pobiddu a ch’iscapare sa craba e Crebina, linghendosi is lavras
ancora untas de tamatas bidres, est recuida a domo. Su portale fut cradu tando s’est prantada in
sa linna e cun is corrros at cumenciadu a dubunos. Un’anima mala parìat e Franchiscu ischidadu
de su sonnu no teniat acru de pesare po biere echie fut. Timìat: «Echie est!» iat nadu e nemos
arrespondiat. Cussa dimonia de craba fut. Cumprendiu su dannu at acapiadu a istrintu sa craba
36 | Amministratziones Comunales de Paule, Bonàrcadu e Fordongianus
e cossigiadu sa pobidda a no che dda bogare a monte. Tata Todde, iat iscurtadu ma ca no teniat
cosa de ddi giare a papare, iat cossigiadu su figiu pitiu de faere su crabageddu. Mariè! Oe andas
tue a che giughere sa craba a Serra e dda trobois a istrintu. - Ma geo no seo bonu a troboire sa
craba - dd’ at arrespostu cuddu nemos - no dd’apo mai bistu comente si faet. - Lah! Gosi si faet
- E troboindo sa craba iat amostadu sa faina a Marieddu. Arribadu a Serra e intrada sa craba a su
cungiadu ‘e mesu nd’at bogadu sa trobea de-a busciaca e at troboidu Crebina gasi a istrintu chi a
serru si podiat tremere. «Mancari ti crepes e no betes passu po paschere ma de-a noghe no nche
depes bessire» iat petzadu Marieddu ponendoddi sa trobea. Unu nadu unu fatu, sa die sa craba
fut abarrada in su cungiadu faendo umbra e ifamigando. A primu notte cando su mere est furriadu
at bistu Crebina acapiada a sa loriga e… sa brochita de duos litros prus pagu de a mesu: - Oe as
ifamigadu dimoniedda! Gasi tocat a ti faere, a ti lassare in domo. - iat nadu Franchiscu a sa
pobidda intrando a coghina. - Incapat no est gasi - at arrespostu pronta sa femina - geo sa craba
acapiada in domo no dda podìa biere e tando apo mandau a Marieddu, a trigadi’ora, a che dda
bogare. Dd’apo amostadu comente ddi ponnere sa trobea e bell’e un’alliga, at fatu una bella faina.
Cussa no at mancu paschiu de capia ca latte no nd’at bogadu che is atras dies, prus de unu litru
de latte ddi mancat a sa brochita. - Ah! Chie est gasi teneus su crabageddu in domo. De-a crasa
inacapat andas sempere tue Mariè, bistu ca frade tuo, no est bonu a troboire una craba!. Marieddu
fut cuntentu e a bella gana donnia mengianu andat a Serra a che giughere sa craba; gioga gioga, e
calecuna ‘orta cicindosidda a cuaddu puru, in dun’ora de faere ‘rughe faiat su dovere. In
ghennargiu Crebina fut angiada e iat fatu tres crabitos, duas femineddas e unu maschitu; una
crabita fut casciana cun is lorinchinos, bellighedda bellighedda. - Custa dda pesaus ora bà! E ddi
tzerrio Fiorosa - dd’iat nadu Marieddu. - Chi faes a crabageddu bellu ti nde fatzo bolletinu cras
etotu. - Dd’iat arrespostu su babbu e totu cuntentu sighiat a faere cussa carrela donnia die.
Mancu poi is crabitos ch’arrennesciat a che bessire de-a cantu dda troboiat bene, ma una dominiga
mengianu su pipiu teniat presse, tando fuindo fuindo dd’at trobeida faddindo s’acapiongiu. Sa
craba a mesu mengianu ch’at fertu sa trobea, at brinchidadu su muru e at tzucadu cara a bidda,
aris aris. A s’iscurigadorgiu sa craba ch’est arribada a Putzu ‘e Cresia, at bene iscrucugiadu su
logu e at agatadu su molinu crau. Unu fragu de frores friscos dd’at brindada a s’acrarire a sa ‘enna
de cresia e intràda leme leme, comente cando unu intrat po faere male, at bistu cuddos frores
benne assentos in s’altare. Abaidàt is gravellos, paràt is origas e pentzàt: «Cras puru is pipios
depent papare latte. Cosa in monte no nd’iat, su molinu est serradu, sa mere no nde tenet
mancu po issa e tando? Tando mi depo arrangiare.» At bene iscrucugiadu su logu e no biendo
a nemos, pomposa, ch’est brinchidada a s’altare. Is frores furint in artu, tra mesu de is candelabros
e issa in pitzu, acostadu de Deus. Su logu fut istrintu e a donnia furriu faiat istriagia e fatu fatu
iscapat laddaredda. A mossigos mannos, in pag’ora, s’at papadu is frores segando una pariga de
vasos, poschindo cun is murros orrubios e grogos ch’est calada in mesu cresia. In cuss’ora at fatu
paris cun don Murgia e su preide ora po ora no iat postu malesa ma, bistu su degolu si fut fuidu
ispiligotau. Lompia a domo e bistos is murros colorados de sa craba sa mere iat pentzadu in su
malu, ma ca si fut premitia de tanti lussu nono. Cando a un’iscuta alloddu su preide, airadu e
nieddu prus de su ‘estire chi giughiat: - Tia Toia! Crebina est intrada a cresia! Est artzada a s’altare,
Pabàriu in Frore | 37
s’at papadu is frores e segadu is vasos. At orrugadu is tiagias e sa cresia est prenu de laddara. Su
dannu est meda e... - A butulos at furriadu de palas e si nd’est andadu. Cando est furriadu de-a
monte tiu Franchiscu at iscurtadu sa lega poschindo est lompiu de-a nca fut sa craba e dd’at nadu,
a dentes siddidas: «Ses bogandomi fama mala, in bidda e in monte, margianedda, ma no t’apo
imbitzadu geo! Mi parent ‘olu figios tuos chinono…... Mancàt solu de intrare a cresia, ibregungida!»
e nae nae ch’est torradu a intru. In Taccu tiu Franchiscu fut faendo una domo a premiu e issu
donnia mengianu chitzu, a cuaddu de santu franchiscu, ch’essiat po faere sa manovra a su maistu
de muru. In beranu teniant sa muradura pesada e sa soleta pronta a betare e tiu Franchiscu, po
prangiu, iat cuberadu unu mascu crastadu. Cudda dimonia de craba donnia beranu ch’iscudiat
su pilu ma is trassas malas nono, anzis creschiant sempere prus, iscrucugiando is cungiados
bellos e is licanias chi ddi trobeddant in pes. Marieddu faiat su dovere bene fatu ma Crebina cando
ddi capitàt occasione no si dda lassàt pedrere. Bastes unu merie de capudanni, torrando de-a
Serra, Marieddu at obiadu in caminu is amighigheddos; dd’ant istraviadu e s’est postu a giogare
cun issos. Sa craba at sighidu a caminare e lompia a su de tiu Srebestu, famida e pistighingiosa
po su latte, ch’est brinchdada a su cungiadu. Marieddu cando est furriadu a domo creiat ca sa
craba fut arrecuida ma…- E Crebina e inue est Marié! - dd’at nadu sa mama, bessindo de-a
coghina. - E poite no est innoghe! At arrespostu cuddu pipiu time time. - Nono! A domo no est
torrada e inue dd’as lassada, o no fut in su cungiadu? - Eiah, ora mà! Nde dd’apo tiradu geo sa
trobea e dda giughia a innanti finzes a Bacuarongiulu, inie mi seo frimadu a giogare cun Gironeddu
e atros amigos, ma sa craba fut benindo a domo. - Eòh! Oe puru at fatu dannu, gei s’at a presciare
babbu tuo cando furriat de-a monte, eite ddi naro geo?. E sa mama s’est furriada a nd’ingolere sa
soghita chi teniat apicada in s’oru de s’istaulu. Marieddu bistu is malas e no is bonas s’est fuidu
a domo de sa mamai. Asi teniat sa mama tzerriando. Fut tocando s’Abe Maria cando Franchiscu
est furriadu e at agatadu sa pobidda disprascida e arrennegada. - Oe puru gei s’est calada. Si
mancat sa craba e no ischeus e inue est, finzes a Bacuarongiulu a nca fut cun Marieddu, gasi m’at
nadu, pustis est isparida, ca issu s’est frimadu a giogare a su postu de nde dd’arrefilare a domo
a-i cussa dimonia. Tiu Franchiscu, iciadu, fut imarridu e mortu, no podiat prus betare passu,
tando apicada sa bertula in su pallone ch’est bessidu in crica. «A cale corru ‘e fruca ch’at a essere
intrada, chissai echie dda tenet tenturada, ma nontesta ti cheno geo peroe!». Pentzàt a totu tiu
Franchiscu solu a tiu Srebestu s’arrebelat de pentzare, a issu ddu timiat e… ddi teniat sugetzione.
Abaidat in donnia cugigone e cricat e pentzat: «A dd’apo a crere chi che siat intrada a su ‘e
Srebestu, como fut de-a meda chenza faere cussa faina, a donnia bonu contu mi ddu-e acràrio.
No no, inoghe no ch’est, poi no si indendet iscramiu ne mutugiu. Bè, bebenè!» No arrespondiat
Crebina e tiu Franchiscu iat deveras cretiu ca sa craba fut in atru logu. Chenza chenare e imarriu
de trebalu e de pistighingiu, a trigadi’ora est torradu a domo. Ch’at fuliadu su baculu a una parte
e ch’est intradu a coghina nae nae: - No dd’apo agatada, chissai in cale corru ‘e fruca s’est
abarrada. - In sa fruca de Srebestu Cannas ch’est intrada custa ‘orta puru, gei s’est calada pobiddu
meu, gei s’est calada! - Dd’at arrespostu sa pobidda disprascia e acconnortada. - Che fut como
Srebestu, nieddu che-i su pighe. Custa ‘orta no ti pedronat, chi no andas a domo sua luego a nca
tzerriat sa giustizia e t’orrovinat, no s’at a bastare sa craba cun is crabitos. Gei s’est calada!
38 | Amministratziones Comunales de Paule, Bonàrcadu e Fordongianus
S’orrovina nosta est!. Cudda pobera femina s’acropàt e Marieddu, cuau in pitzu sostro, pranghiat
a isconcorros. Tando Franchiscu s’est pentzadu e seriu e a boghe lena at nadu: - Geo no tengiu
acru de mi presentare a Srebestu, incapat s’ingolet sa craba e abbarraus pasa pare. Su latte po su
fedu? Mancari si calent a barras bistu ca no nd’at unu de capia in custa famillia. - E totus, puddas
e pigiones, funt andados a si crocare chenza chenare. S’incras mengianu Toia est andada a cresia
e addorandosi s’est acatada ca ddu-e fut finzes tia Mura, sa pobidda de tiu Srebestu. - Ih, figia mia!
- Dd’at nadu pesandosinde - Aus ibertadu finzes a trigadiu cun su mere, ma Franchiscu no dd’aus
bistu. Srebestu dd’istimat a Franchischeddu, ca est singillu, ma sa craba…. Toia ch’at incrubadu
sa cara a terra e a boghe lena dd’at arrespostu: - Nos tia Mura mia no teneus prus acru de castiare
is ogos de tiu Srebestu, Franchiscu no nde ‘olet intendere su numene de sa craba incapada si
dd’ingoleis e abbarraus pasa a pare; su fedu incapat s’arrangiat comente podet. - Eite ses naendomi
figiu mia istimada! Sa craba beneis a domo e nde dda leais, su dannu incapat Franchiscu dd’at
pagare, comente a is atras bortas. - Nono, nono tia Mura mia! Franchiscu no nde bolet intendere
prus su numene de Crebina. - Dd’at arrespostu Toiedda. Incapat aus a iscrabagiare, po su fedu
Deus ddu at a pentzare; Issu no tenet figios de iscavulare. - Tue figia mia iscurtas a mimi, benis a
domo a cale si siat ora e foeddas cun Srebestu, issu est disprasciu, disprasciu meda est. Ma seo a
crere chi cun pagu ispesa nde potzas leare sa craba custa ‘orta puru. - Ih! Tata Mura mia! No nde
podeus prus. Franchiscu no offendet a nemos, ma custa pudida de craba... Dda troboeus a pes
fadditos e a istrintu, gasi Deus troboiat su male po nosatros, ma cussa iscominigada agatat sempere
istampu. A s’iscurigadorgiu Franchiscu est furriadu, e Toiedda dd’at contadu sa lega. - T’apo nadu
ca no ddu ando! Sa craba si dda podet coere o fuliare a is canes, no mi nd’importat. Ma geo no
tengio gana de ddu-e andare.Si ddu-e furint bene istrapaciados, poschindo Toiedda, amontadu
s’isciallu, at tzucadu a domo de Srebestu; fut a coro malu artzando in Codinedda, no boliat intrare
prus, timiat, ma su bisongiu dd’at binta. Bregungiosa e a conca incrubada cudda femina lompia
a domo de su tenturadore at bussadu, apertu su portale e, intrada a partza, at tzerriadu: - Tia Mù!
Tia Mù, che seis!. E un’omine mannu, iscabiddadu e a pannu ‘e nanti postu, cun duna catzola in
manu at brindadu a-i cudda femina a intrare. Luego e bregungiosa at saludadu: - Orropando! Dd’at nadu a conca incrubada e abaidando cun su cullaciu de s’ogu chi biiat sa craba acapiada
in calecunu cugigone. - A pagu! - Dd’at arrespostu srupebu e arrennegadu. - Tiu Srebestu meu,
geo seo benida po sa miscione chi s’ais aportu irisero. Incapat Franchiscu no che bolet bennere.
Issu nd’est orroschidu de is fainas de sa craba. Incapat si dd’ingoleis e abarraus pas’a pare,
chinono dd’ochieis. No s’ibertat cussa miscione tiu Srebestu e abaidaiat sa pobidda chenza bogare
tzuliu. Tata Mura peroe ca fut una femina ‘ona e cresiastica, comente a Toiedda etotu, at pentzadu:
«E comente at faere cun cussu muntone de fedu famidu? E Gironeddu! Su figiu de don Loiseddu
Serra, issu puru si morit de famene, chenza su latte de custa santa craba» e luego arrespostu: Figia mia! Sa craba ‘osatros est sa craba de sa providenzia, dd’at mandada Deus, perun’animale
bogat latte comente a issa. Medas bortas at srabadu pipios e malaidos cun su latte suo. Est una
craba chi bolet bramada no cundennada. Bosatros incapat pagais su dannu e ais a cricare de giare
prus cura. «Mancu po cussu » iat pentzadu su catzolaiu «chi no dd’ochiet issu dd’ochio geo
cuss’iscominigu, tenet arrescione Franchischeddu a no nde podere segare prus sa vida, unu pegus
Pabàriu in Frore | 39
gasi no si podet lassare » ma luego...- Tue Toiedda - dd’iat nadu tiu Srebestu - ddi nas a Franchiscu
chi bengiat issu nontesta ca est tra omines chi si crarint custas chistiones. Toia, dispedia de-a tia
Mura e saludadu tiu Srebestu ch’est torrada a domo, e a primu notte cando Franchiscu est furriadu
de-a monte, dd’at nadu sa miscione. - Incapat Srebestu ‘olet chi ddu andes tue, a mimi custu
mengianu m’at finzes pagu craculadu, a nca est chistione de omines at nadu. - Po mei nde fatzat
su chi bolet, si dda podet coere, bochiere, chinuncas... mancari si morgiant totus paris, craba e
crabitos. Su sentrecoro ddis lompàt!. - Nono Franchì! No natzas gasi. - Dd’at arrespostu luego Toia
- Sa craba a nos si faet bene, est lattosa, est bona, ca si lassat mrughere finzes de-a mei cun is
crabitos a presu, solu ca...calecuna ‘orta ch’essit a logu angenu! Incapat totus offendent e nos
puru feus sa parte nosta. Como Crebina est istrinta de latte e ‘olet mrughia chinono ddi coghinat
sa tita; a pedrere cussa tita gioiosa est dannu mannu. Toia ca eia! Franchiscu ca nono! Si funt bene
arrepuciados e tando Toia s’at amontadu s’isciallu e ch’est bessida chenza narre nudda. Sa matessi
carrela iat fatu, e in pagh’ora ch’est lompia de a nca sa craba fut tenturada. Lompia a domo de tia
Mura at tzerriadu e intrada est a coghina. - Gesu Cristu! - at saludadu, sa mere de sa craba,
intrando a coghina.- Po sempere - dd’at arrespostu tia Mura. E tiu Srebestu puru, nieddu chei su
trumentu, dd’iat arrespostu: - Geo fui ibertando a Franchischeddu, ca est cun issu chi depeus
arrangiare is contos. Incapat che giutzo sa craba a caserma e s’arrangiais cun is carabineris. Tia
Mura s’iat incannugadu su dannu chi fut po calare, tando cun s’icusa de intrare linna est bessida
a partza, lestra lestra est lompida a s’istaulu e at iscapiadu sa fune de-a sa loriga e cascadu su
portale. Poschindo at ingortu un matzigheddu de linna e ch’est torrada a coghina. In dun’ora de
faere ‘rughe cudda femina at fatu un’atra opera de caridade. Toia si ddu agatàt male, tiu Srebestu
no dd’iscurtat e tia Mura puru no nde faiat contu, tando s’est dispedia po si nde andare.
Bessindonche est lompida apresu de s’istaulu, e cudda dimonia de craba intendia su sulidu de sa
mere, si nd’est pesada giaendo un’iscaviada; tando agatandosi iscapa, s’est prantada cun is pees
de fatu e, a iscramios, chi parìant borroinos, s’est fuida. Tiu Srebestu ses furriadu po biere cussu
istragatzu e s’at agatadu sa craba in pitzu, fuindo a brinchidos e a troddios. - Sa mama chi t’at
criadu in sa terra! Brut’animale! - At aboghinadu cudd’omine.- Frigadedda chi m’at giadu! Ma
cussa dda pagas Franchiscu Cannas! Chi ses benidu a iscapiare sa craba sendo pobidda tua a intru
as isbaliadu, miserabile!. - Tanti ddi lompat male a Franchiscu e a bos puru, tanti issu at fatu
cussa faina. - Dd’at arrespostu cudda miserina. - Issu chi neis, no solu no est benidu a inoghe, ma
no dda ‘olet prus biere a Crebina, e chi no ddi cricais arrangiu bos… dd’ochiet!. Aconnortada
ch’est torrada a domo sua Toiedda. Cudda dimoniedda puru, a brinchidos e a troddios, ch’est
calada currendo de-a Codinedda a Partza ‘e Cresia. At abaidadu a su molinu, at abaidadu a cresia,
in crica de prangiu, ma cando at intendiu cuddos animaleddos, ibudrelidos de famene,
iscramiando, s’est fuida a domo. «Beeeeeh! Beeh!» Is crabitos, mortos de famene, si nde funt
luego brinchidados de-a sa chirra e ispunceddandosi s’unu cun s’atru, si funt bene prandios,
addorados e frandigando sa coighedda illoingiada. «Custa est s’urtima chi faes» iat pentzadu tiu
Franchiscu «A mimi bregungias no mi nde pones prus, gei bastant is fatas. Cras mengianu ti giao
sa paga geo, animale pudida!». S’incras mengianu a manu frima dd’ at gravadu su puntarolu
ingudru in tzugu a cudd’anima, e unu borroinu malu at cundiu su bighinadu. Gente meda iat
40 | Amministratziones Comunales de Paule, Bonàrcadu e Fordongianus
cungruidu a cussas boghes malas, e sa craba, ispremida de latte e de sambene, parìat naendo:
«Poite m’ochies omine de pagu capia! T’apo ifamigadu su fedu po medas annos, furando
pastura e linghendo farra per’is caminos; apo arriscadu sa morte in su Forraghe; totu po is
figios tuos dd’apo fatu; po cussu fedu famidu apo apertu is venas de su latte, leandondeddu a
figios mios. No dd’ischis ca Deus at dispostu chi totus, finzes is arresias, depant papare, ca
totus seus figios Suos! - E una ‘oghe lena at acabu cussu teu- ‘ochiendo a mimi bochies figios
tuos puru, ma… po sempere at abbarrare custa numenada.» Tia Toia puru est accurta a-i
cussas boghes malas e bista sa faina, atrudida, acconnortada e bisongiosa, s’est acrumonada e
duas lambrigas che pungiu dd’ant orroiadu sa cara: «Crebina! Crebinedda mia istimada!
S’errichesa de sa poberesa! Po nosatros tue fusti s’istrina de Deus.» e luego ch’est orruta a terra...
morta!.
Pabàriu in Frore | 41
Amentos incunzaos
CARMELINO SANNA
M
ancari chi sunt colaos una bona chedda de annos, de pagu in pagu, mi torro amentare e biere
in bisione unu fatu chi mi fuit capitau. Ddu bio craru comente chi siet istau biviu arisero.
No ddue cheret unu meigu po atuire ca m’aiat pitzulau sos sentidos in manera delicada e, candu
mi torrad’a conca, faet praghere a dd’assazare de nou e mi este discantzosu a ddu contare.
M’amento ca fuit s’urtima chenabura de atonzu. Sas dies innantis aiat propiu meda. Essende a
s’agàbu de Santu Aine, no ddu est de s’ispantare meda-meda.
Cuss’abba fuit pidia de totu cantos, a cumintzare de su sartu, de sos pegos, arestes e masedos,
e de sos cristianos. Apustis de batoro meses de sicagna mala, sa terra fuid assuta che linna,
sos arrios torraos che arroias mìndigas, de sas paritzas funtanas a intru de sos possessos fuint
abarraos sos lumenes ibbia.
S’urtima proidura de cabale si fuit tenta sa die de Santu Iorzu de arbile: aiat fatu s’abba a fustes
po mesa zorronada, a coa de mesu die si fuit bortau a lentinare e, de issaras, su chelu aiat postu
s’afriscu a sas nues. Lòmpia sa proidura atonzile, aiat cumintzau cun butios mannos chi in
presse si fuint bortaos in tragonada e, sessande e torrande a intellare a mùidas, aiat sighiu po
duas dies intreas. A s’arobeschidorza infatu si fuit pesada sa nebida, ammuntande sa bidda cun
nd’una ispétzia de fauna, finamentas a part’e sero. Sa chenabura amentada, ndi fuit bessia a pizu
cun sole e bentu chi, chenza de peleare meda, aiant mundau sa partza manna color’e chelu de
s’annuadura cuizada. Po una pessone chi est avesa a si movere e no istare imbarada che a mime,
non fuit istau leve abarrare molia-molia a intru ‘e domo acorrau totu cussu tempus.
Issaras comente si fuit parada sa die campa, no mi fuo istenteriau a pentzare. Aio agghentzau una
bertula, una pischedda e sa cavunedda, avertinde sos de domo de sa mòvida: “Besso a biere su
logu in su livariu”.
Ando a pe’, ca no est aillargu e ca isco chi caminande a passu lestru in nd’unu cartu de ora ddue
lompo. Ateretantu ddue ponzo innie e, si no m’istentèrio, a contos fatos, in pagu prus de un’ora
seo torrau, comente fatzo fatu-vatu!.
Mi fuo impressiu a ndi bessire foras de bidda e, sigomente sa filada est mesu in pigada, s’assupadura
no aiat istentau a imbattere. Mi fuo inchietau cun megus itotu po no m’aere leau invatu un istrezu de
abba. Andand’andande pentzaio a ite aio potziu buscare in su livariu: mela, figu, ulia po cunfetare…
ma, azumai innie, mi fuit benniu a conca de no intrare luego a su nostu. Su fragu de sa terra issusta
de pagu m’aiat cussizau de andare a faere una moliada in su cunzau de Funtana Arba.
“Cun custa proidura caligunu feurratzu depet essere bessìu de siguru, si no ateru apo agatare
cugurumeddu o iscrapuddu de predi. De innoghe non mi nde seo mai bessiu a manos iscutas!”.
A diasi aio nau a mime itotu, lompinde a faca de s’àidu serrau cun iaca bene acapiada cun
cardiolas de fenu, ma fuo bintrau in nd’unu tretu de su muru leve a saddiare. Postos sos pes a
intru, mi fuo acostau luego a sos zassos inue ischio ca bessiada su feurratzu: unu ispartzile prenu
de fundos sicos de feurra.
Aio zirau e rizirau ma de cuddu alimentu licantzosu mancu arrasta!
42 | Amministratziones Comunales de Paule, Bonàrcadu e Fordongianus
Istresiandemiche aio agatau una trìbide de cugurumeddos bellos, si fuint bios finamentas
lòmboros de tabacu de matzone, ma cussos ddos aio lassaos in ue istaìant. Ancora oe non m’atrivo
a nd’assatzare.
Aio sighiu a criscuzare de badas in mesu a s’ardu candela e a sas molas de martzigusa: “Innoghe no
agato prus nudda… ma non mi che potzo recuire a domo adiosi!”.
Agabande de narrere custos fueddos fuo zai illacanande a Bena Annamele, una de sas tancas prus
mannas de cussu chirru. Sende pentzamentosu, aizu intrau, c’aio betau su pe’ in mesu a unu
turrone de merda ‘ula frisca, ma bistiamene accanta non si nde fuit bistu.
Caminande prus a lestru mi fuo acostau a unu tretu abuscau de suerzos e, innantis de dd’atraessare,
aio atobiau una labida de feurratzu bellu ma iscrefau dae sa calada de pe’ de un’aca. In mesu de su
mattedu ddue fuint una chedda de iscrapuddos, a s’indrughidura po ndi segare sos prus mannos
aio cumintzau a intendere una ispetzia de tzunchiu a undadas; si frimaiat e sighiat, a bortas lenu,
a bortas fortighinu. Po una iscurta mi fuo siddìu, abarrande abbabbalocau in crica de arrennessere
a cumprendere sa bennida, a coa aio riconnotu su bòrrinu addoloriu. Sighinde su sonu e fatu unu
tretu in pigada, mi fuo agatau in logu paris. Fuit istau comente aperrere una fronesta e apubare una
mazine ispantosa: unu tazu de pegos de ‘ulu postos a inghiriadura de una tentorza isterrigada.
Sos tzunchios ddos fait issa, mi fuo frimau a biere bene e a detzidere su ite de faere. Chissai
puite intamas de zirare palas, aio crefiu acostare acanta. Zada un’urtima oghiàda a sos animales
incortilladores chi sighiant a abarrare frimmos arròmiga-arròmiga, cun timòria e a passos lenos
fuo intrau in s’arrogliu, e fuo lompiu a cara de su pegus malaidu chi fuit anzande, de siguru a
primu fedu. De sa natura pitica ispompiada un’ungredda, sinniale ca su bitellu chi portaiat in
brente fuit creschiu meda. Luego mi fuit torrau a conca de aere bistu tempus faet sa matessi
afatzienda cun nd’una sementosa. Non deo ma unu pastore ischipiu, fuit arrennèssiu a faere
naschere un anzone biu portandeddu a fùrriu a intru de sa matza de s’arbeghe malevadada. Cun
s’intintzione de faere sessare sa penetentzia, aio atzufau a istrochere sa faina de su maistu de partu
arbeghinu. Su pegus marture comente m’aiat biu a costazu semper assupande e tzunchiande fuit
arrennèssiu a nd’achidare sa conca e a m’abaidare cun ogos lambrigosos. Pentzo chi aiat atuìu ca
non fuo unu pegus dannarzu e male intragnau.
Pompiande ancora sa cumpanzia arromigante chi si poderaiat asseliada e, afferrada s’anca chi
teniat artziada cun sa manu manca po non crachidare, s’atera aio cumintzau a dda faere intrare
in su passadorzu istrintu de sa natura, torrandeche a infrèchere sa punta de su pe’ chi s’incoraìat
a sa lughe.
A bellu a bellu aio forrogau s’urba in crica de su murru de su bitellu intrandeche su bartzu
finamentas a su cùidu. A prima atzufada, non chi fuo arrennèssiu. Suerau pilu-pilu, aio pentzau
de dda bogare de càbudu. Però, bidinde s’aca arrèndia cun sa limba in foras, mi fuo bettau a
provare ancora.
“A perdonare ca non seo pintirinaiu, arretzi s’azudu chi ti potzo zare!”. M’amento de dd’aere
nau a lenu torrandeche a istìchere sa farranca in cudda precòna istrinta. S’assupadura fuit bènnia
finamentas a mime. Cun su dossu buttia-buttia, aio torrau a murigare sas intragnas cun prus
paga delicadesa: ateros arremedios no nde connoschio.
Pabàriu in Frore | 43
No isco cantu tempus chi fuit colau, ma sos isfortzos meos e de sa bachita, nd’aìant fatu bogare a
campu unu cantu ibbia de su runcu. Aizu puliu mi nde fuo acatau ca s’alidu ddue fuit. Ingue dd’aìo
agabàda ca, a dolu mannu meu, non fuo bonu a faere de menzus e ne podio prus agguantare po
su fritu chi fuit bintrandemi in ossos. Mi nde fuo achidau indoloriu nande: “S’iscura sa mama
e s’iscuru su fizu, ma como tocat a su mere! Si Deus cheret, eis a campare ambos!”. Lassande
sos pegos comente ddos aio agataos, sa bessìda de s’inghiriadura fuit istètia prus asseliada de
s’intrada, sa timòria chi m’aiat acumpanzau innantis si che fuit furriada in istrachidumene.
Fainde passos po ndi leare s’istrezu in ue dd’aio arrimau, fuo benniu in podere de su pistighinzu
de atobiàre zente in sa torrada e de dèpere iscoviare su puite fuo totu impiastau de limu e de
sambene. Passande acanta de su livariu chi mi aiat ispuntzonau sa mòvida, no mi fuo furriau
mancu a dd’abaidare de foras, sa presse de torrare a bidda fuit meda e cun sa bertula a sua de sa
camisa po cuare s’issustura, chi fuo arrecuiu chentza de atopare a nemos.
In domo m’aiant brigau de mala zinia po s’istentu, però, a pustis de aere intendiu su contu, fuint
abarraos ispantaos ibbia ca su bistiamene mi aiat lassau accostare a diasi.
A de note mi fuo infrebbau e m’amento ancora de aere imbisionau sa tentorza pesada e su bitellu
naschiu e famiu che i s’abia, suinde sos crabigos de sa mama a duos a duos.
Una chida apustis fuo torrau a pigare, a posta, a sa cussorza in ue aio obiau e lassau sas bacas, ma
como non ddue fuint prus. In su zassu de s’anzamenta si bidiat ancora su travigu de sa crocadura
e pagas arrastas de sambene a sua de sos crastos ispartzighinaos oru-oru. Indrughindemi a ddos
tocare, de buca mi fuit bessiu ibbìa: “Ispero de no aere cumbinau dannos mannos!”. A tretu de
una bona chedda de annos, donnia ‘orta chi bio pegos de ‘ulu frimos in sos cunzaos, non potzo
faere de mancu de amentare cuddas bacas e de s’inghiriadura chi aiant fatu po tennere contu de
sa cumpanza arrèndia in s’anzadura primaria.
44 | Amministratziones Comunales de Paule, Bonàrcadu e Fordongianus
Asille Gigarru
SEBASTIANO CAU
M
edas bortas succedit a s’omine mannu, offendiu dae su male, chi no agatet parte in logu
perunu, chi s’intendat istrangiu finas in su logu in ue arrespirat. Ddi succedit puru chi
sentidos e coro, in crica de un’alenu ‘e ispera, dutent a tale puntu sa vida ‘e ognia die, chi in issu
paraulas, movitìas, nadas e fatas solu po s’intender biu ddi fetzant ‘enner gana ‘e si fuie, de si
ch’illargae mancari po pagu tempus dae s’umanidade, de lassae a un’ala sa gente. Comente ddi
succedit de cherrer biver in soledade, de biver solu de sonnos lestros che bentu, a illargu, in logos
in ue sos ateros omines no ddi potzant giaere cale si siat ivestu.
Gai biviat dae tempus meda thiu Asìle Gigarru, fertu dae sos annos, in sa carre e in sas intragnas.
Tando si ch’andaiat per illoi e per illai, disterrau dae sas ideas maccas chi ddi ‘eniant a conca: si
ch’andaiat a inue su pentzae est cosa chi ddu faiat intender, po cantu pitica, una parte de su Totu.
Fitianu, in sas urtimas dies de cussa vida sena capia ddi succediat de bier pubas, de faer sonnos
de chimeras. Pentzaiat in d’unu logu amigu, connotu, unu logu frade; pentziat in suta ‘e unu
suergiu antigu. Avvesu a chistionae cun sos omines, issu ‘olaiat ognia die cun sa fantasia: intendiat
ognia sonu, ognia sulidu de ‘entu e de fera, sos signales, sos arrastos secretos de sa Natura, chi
su prus de sos omines non cumprendiant. Dae largu su suergiu ‘e Olisetzo ddi pariat semper
uguale, comente chi po issu, su tempus si ch’esset fuiu po nudda. Ma gai non fiat. Accortzindòsi, e
torrando in segus in sos annos, appubaiat fertas, ‘urones chi non connoschiat: pertos de s’anima
cuada, de istasone in istasone prus craros, prus profundos. Notaiat comente, a simbigiantzia ‘e
s’omine, mancu po sa mata s’iscadenaint sas traschias de sos bentos, s’arrenegu ‘e sas nues,
sa tontesa ‘e sos omines. Sa bellesa ‘e cuss’adde teniat unu bardianu chena cunfrontu. Ma su
suergiu, de issu miraiat finas sas palas, no esset biu tramperis, inimigos o traitores. In d’una
‘e cussa oras de pausu, in sutta ‘e s’umbra, Asìle aiat intendiu unu chistionu mudu. Una fogia,
balland’in s’aera e calandòche a terra in mesu ‘e sos cambos trotos, foeddaiat cun sa mata. E i
custa, arrespondendo a sa fogia, fiat foeddando a s’omine puru.
Naiat: «Omine, si ses omine ‘e cabale, non sias che i sa fogia bandulera, iscrau de su ‘entu, de su
male, in casta vida nosta faulargia; che i sa mata sias, po chi sas fogias tua arreciant malu sinnale
in s’aera: non timas traschias ne regelu e isparghe firmos sos cambos a chelu!». In mesu ‘e custas
cantilenas, a Asìle, chi s’arrecconnoschiat in sa mata, dd’apiat a esser pachiu a intender naendo
a sa fogia: «Geo seo cussa fogia, e seo cuntenta ca sos bentos mi faent ‘olae; non seo presonera,
nesciunu mi tratenet e attraesso a ‘olidu montes e mare; ando per i su mundu e non depo pagae
rentas a mere perunu; duncas seo liberta, esemplu po s’umanidade trista».
Comente a chie est avesu a gherras meda prus aragonosas, sa mata ddi jaet custa arresposta:
“Cando surbat su entu lussurgesu, no ddu timo, ca in sinu meu forza nde jugo fines po atere;
a mimi non mi che leant a illargu sas temporadas de s’atongiu; inue seo naschia, m’intendo
‘iddaresa sena neghe; semper aposentada in custa sedda, non che a tie, male disterrada!”. E
i sa fogia: «Nemos mi brivet de sa libertade nen m’induat sa trista presonia; bivo liberta sena
gravedade, accunortada de sa sorte mia; non connosco prus né amigu né frade, isorta dae ogni
Pabàriu in Frore | 45
tribulia mala; ti lastimo, si non andas ligera, de profundas arraighinas presonera!». Asìle chistiat
in coro suo sas paraulas mudas de mata e fogia, cussa briga de differentes filosofias de vida chi
aigiu s’intendiat. S’urtima istoccada de sa mata fiat po arribae, e giai nd’est lompia.
«Sa libertade chi lumenas tue est che sulidu lebiu de su entu; a primu t’agatas in pitzu ‘e una nue,
a pustis in terra in d’unu mamentu; ti faddis meda si abbarras in cue, ca t’ibetat un’aposentu
bujosu; non fartat po nemos sa morada, po dognia criadura accorrutada!». Sa mata aiat ‘intu sa
gherra, ma una gherra trista, peroe.
Comente a ddi jaer arrejone, un’isturridu ‘e aera prus arrenegada che dd’at iscuta bae e crica a
inue.
***
Ma non fiat agabbada sa limba ‘e su suergiu de Olisetzo; in crica ‘e faer connoscher a su cristianu
cicìu in s’umbra sua cantu sabiu fesset, abadiandòsi in tundu e non biendo fogias de avvilìe, fichit
sos ogos a sas arraighinas e cominciat a narrer.
Fiat chistionando a una matighedda de s’arratza sua, a unu suergiolu, dd’ait cumprendiu luego
su fumadore ‘e gigarru chi, si comente aiat lassau su fumu dae ora, istringhiat in dentes fogias
de ilidone o de murdegu, inveces de su mesu chi soliat semper giugher in bucca. Ammenetzando
traschia, in s’ora iat cominciau a surbae su ‘entu aristanesu. Cun s’arrenegu de chie biet inimigos
in totu sos ateros chi non siant issu, su ‘entu che dd’iscudiat a pitzu nues de pruine, de fustigos,
bobois chena neghe. Accanta, unu suergiolu ancora sena ‘omae, cuerrau dae su truncu prenu ‘e
noos e dae sos cambos antigos. Dognia ‘entu un’iscutulu, ma sa mata sena tempus firmaiat sa
temporada, ca nd’iat biu e intendiu ateru che i cussa, in sa vida sua! Apenas estia de ortigu noale,
sa matighedda innida si fiat semper antada de tenner po amparu una mama gai. Fiat creschia
sana, liera e cuntenta, cun cambigheddos sanos e fogias ‘irdes, e issa puru si fiat fata bardiana
‘e cuss’adde. Cun su tempus bellu e sas istasones brandas, no iat patiu mai dannu perunu: si
parait de nanti a su ‘entu chi nde teniat lastima ca fiat una mata pipia, tando abbasciaiat sas alas
e cun issa faiat a bonu. Gigarru intendiat cussa mata de colore ‘e orruingiu, cussu martire santu
assolau in su monte, che unu frade. Peruna cosa ‘e mundu fiat prus trista de issu ca giughiat in
palas totu su dolore ‘e sos seculos. Finas sa pedde sua fiat atziproddada: ognia sinnu una rughe,
ognia rughe unu dolu. Ischiat ca sa vida chi po medas che passaiat sena avvisu, fiat po issu unu
muntone de chentu, de milli males. Custu sentiat, e in s’ora abbadiaiat sa matighedda innocente,
iscurtando su chi sa mata antiga ddi naiat. «Tue ses naschiu in s’umbra mia e sa tua, accanta,
no est prus manna de unu pramu. Tue ses unu pittighe chi si cricat aera, e t’allonghias a chelu:
arrespiras, t’allargas a bellu a bellu e acciunghes dogni annu fogigheddas noas; non bies s’ora ‘e
crescher e de biver a sa sola, e non ti sapis ca sa vida che colat lebia lebia che i s’alidu ‘e sa frina
‘e S’Isteddu, che i su ‘entu austesu, sa vida ti martiritzat, ti che tirat sas fogias, t’apiat a cherrer
istrampae a terra, t’apiat a cherrer occhier.
In suta ‘e mei podes tenner ispera e biver, podes olae cun sa fantasia, e nesciunu ti tocat. As a
bogae ateros pugiones e dogni annu as a acciungher un’aneddu a su truncu tuo, ma non s’at a
bier: sa vida est goi pria, mala a che passae, a prus pare in su dolore. Ca tue non ti nd’acatas, ma
su tempus chi si c’andat tenet un’impreu solu: t’at a giaer su corpu mortale, unu cras, cando
46 | Amministratziones Comunales de Paule, Bonàrcadu e Fordongianus
mancu t’idd’ibetas. Ofendiu ses giai, o suergiolu chi m’abadias e chi ti ‘antas ca jeo ti amparo».
Abadiando ‘ene, sas fertas de sa mata antiga fianta mannas. Asìle fiat istètiu in sa vida sua finas
‘ogador’e ortigu, aiat iserdonau milli e milli matas, in totue, in sos sartos, in su calore, mossigau
de sa formiga conchi orrubia, attraessau in totu su dossu de sa ‘erruca: cumprendiat, ca fiat
omine ischipiu, cale manu iat iscutu su corpu ‘e segure a custa o cudda mata po dd’ispogiae de
sa tzipa sua.
Su suergiu antigu teniat arresone de si chesciae. Sinnales, fertas, su sambene suo postu a nuo dae
sa segure male manigiada de unu manàgu. Asìle carignaiat cussas fertas ingrimias dae semper, e
mai sanadas. Si carignaiat gai finas su coro. Cherendo imparae a s’ischente suo, sa mata manna si
pinnigaiat sas comas po lassae intrae sos bentos a prascere issoro. “Non mi cuerras prus?” pariat
ch’esset nau su suergiolu. «A bellu a bellu apo a illascae sa guardia, t’apo a lassae solu ognia die
pagu pagu in prusu, t’apo a imparae a agguantae sos corpos de sos inimigos, e de comente non
ti faer ‘incher dae issos. Anta fatu cantu anta potziu po t’occhier, e jeo t’apo amparau. Ma sas
comas mias sunt imbecciando, sas arraighinas siccandòsi, luego no apo a ‘ogae mancu lande. In
dies prima ‘e oe jeo apo biu totu: totu sas tempestades de s’ierru, totu sas pampas de s’inferru:
apo biu omines nieddos colando a suta meu; apo lassau ingrassae tagios de procos e de sirbones.
Hapo jau su niu a miliones de pigione, umbra e seguresa a tie. Ma luego, cando unu ‘ogadore chi
ispero abile t’at a ‘omae po sa prima orta, no apo a gosae su bellu colore de s’ortigu nobile tuo.
‘Ecciu, ‘ecciu ‘e seculos, comente chi esse biviu edades meda, comente esse biviu dae s’antigoriu
‘e s’umanidade, apo a incrubae sas comas».
Asìle aiat accinnau cun sa conca, arreconnoschendòsi in cussas paraulas e fichindosìche in bucca
unu cantu ‘e iscaria chi turmentaiat dae un’ora.
Pabàriu in Frore | 47
Cassa manna
GIANCARLO SECCI
S
eus perdendi tempus - at nau tziu Cralinu. “Funt tres domìnigus chi seus perdendi tempus.”
Inchietu at scavulau su fusili a terra. S’est sètziu in d’una sida de linna frisca chi iat segau a
mengianu e at allonghiau is cambas. Tziu Cralinu fut fradili de babbu.
Femus impostaus in su padenti d’Escalepranu, e abetàmus chi passessint sirbonis. Deu femu
unu cumbidau de sa cumpangia de cassa. Fiant tres domìnigus chi abetamus de biri unu sirboni.
Atesu s’intendiant is tzèrrius de is canaxus.
“Creu chi sa cosa siat andada diversamenti s’annu passau” apu nau deu. “Oghinò mi sbàliu?”.
“Non ti sbàlias, nou” tziu Cralinu at nau. “S’annu passau in cuàturu dis de cassa iaus mortu sa
bellesa de otu sirbonis. Unu fut longu prus de duus metrus. Fiat mannu e nieddu e tzuddosu e
is allus faiant timi. Pariat unu dimoniu cun is allus, pariat! Su pegus prus bellu chi deu apa mai
biu!”. In d’unu fundu de moditzi apu arremau sa scupeta cun is cannas faci a celu e de una
busciaca nd’apu bogau su pachetu de is sigaretas.
“A fumat, sa martzei?” apu pregontau deu. “Gràtzias” at nau tziu Cralinu. At allonghiau sa manu.
Tziu Cralinu at pigau sa sigareta e abellu dd’at fata furriai intra de duus didus. De un oru ndi
est bessiu unu pagheddu de tabacu. Tziu Cralinu at spitzigau su trinciau e s’est postu sa sigareta
in buca. Eus allutu. “A scurigradoxu seus andaus a ingìriu po bidda cun is sirbonis apicaus a
fustis de ollastu” at nau tziu Cralinu. “Cussu longu duus metrus dd’emus postu ananti de totus.
Sa genti ddu castiàt spantada. Nemus iat mai biu unu sirboni deaici bellu e mannu e tzuddosu.
Bisongiàt a nci essi. Madonna, si bisongiàt a nci essi!”.
“Babbu fatuvatu ndi arrexonat” apu nau deu. Tziu Cralinu, castiendi atesu, at spudau su fumu in
is cambus folludus de sa posta.
“A babbu tuu, sa cassa manna non dd’est mai pràxia” at nau. “Ddi praxiàt de prus a giogai a
cartas. Nisciunus ddu podiat binci gioghendi a cartas. Binciat issu sceti!”. “Non m’at imparau
mai a giogai a poker” apu nau deu.
“Su poker non est uno bellu giogu” tziu Cralinu at nau.
“Issu, mancu ndi bollit chistionai” apu nau deu.
“M’arregordu de una borta” at arrisu tziu Cralinu. “Sa borta chi fiaus a Santa Luxia de Serri, a sa
fiera de bestiàmini. Babbu tuu gioghendi a cartas iat bintu unu giuu!”.
“Ddu sciemu” deu apu nau.
“Su fillu de su meri, scedau, si fut postu a prangi” at aciuntu tziu Cralinu, arriendi.
“Su fillu fiat unu pipiu?”
“Nou, un’òmini mannu!” At studau sa sigareta in sa crapita e si nd’est pesau.
Tziu Cralinu fut artu, grassu, arrùbiu in faci, totu scrabionau e cun sa barba de una cida. Bistiat
giacheta e carzonis de peddi e portàt una pariga de ulliereddas in su nasu.
“Is canaxus non s’intendint prus” at nau. Si fut incrubau po pigai su zàinu e su fusili.
“Ant acabau?” deu apu pregontau.
“Podeus torrai” tziu Cralinu at nau. “Ant acabau. Immoi podeus torrai”.
48 | Amministratziones Comunales de Paule, Bonàrcadu e Fordongianus
Si fut moviu. Deu puru apu arregortu su fusili.
“Scarrigaddu” m’at nau.
“Sissi” deu apu nau. Apu scarrigau su fusili e cun is cannas a coddu ddu apu sighiu.
Caminendi abellu in d’unu morixeddu de padenti, seus lòmpius a unu giassu sentza de matas.
Ingui cumentzànt is cungiaus seminaus a trigu e a fai e a atru lori. Non si biiant bingias. Eus
sighiu a calai fintzas a agatai s’arriu. S’àcua de s’arriu fiat scuriosa e bascia ma infrusada e faiat
molinadas po is perdas chi apillànt. In is orus nci fiant matas de lionaxu e de moditzi. Is matas de
lionaxu lassànt pendi is cambus in s’acua. Eus passau s’arriu sartiendi de perda in perda e seus
artziaus in d’unu cùcuru i eus pigau una caminera chi portàt a su furriadroxu. Nci fiat ancora unu
pagu de luxi. Tziu Cralinu afannàt e dònnia tantis si firmàt.
“Seus perdendi tempus” tziu Cralinu at nau a iss’e totu, santziendi sa conca.
“Crasi puru est festa e si podit cassai” apu nau deu. “Fustei at a biri chi crasi ‘e mengianu at a
bandai mellus.”
“Crasi ‘e mengianu cambiaus logu. Provaus a palas de su monti, in su benatzu.”
“Is sirbonis bessint a papai adenoti?” deu apu pregontau.
“Adenoti no fait a cassai” at nau tziu Cralinu.
“Ddu sciu...” apu nau deu. “Bolemu nai sceti...”
Seus arribaus acanta de sa domu. Unu fumu nieddu bessiat de su fumaiolu. Tziu Cralinu at
obertu sa ecca po passai e dd’ at torrada a serrai luegu po su bestiàmini. Sa terra fiat totu tancada
a cresura o a muru o a figumorisca. Si seus acostiaus a sa domu e de sa porta scarangiada si biiat
su fogu cun sa frama arta. A ingìriu de sa ziminera nci fiant una dexina de òminis. Fiant setzius
citius castiendi su fogu e megànt de si callentai. Seus intraus e tziu Cralinu at saludau cun d’unu
acinnu de conca.
“A totus!” at nau.
“Saludaus!” apu nau deu.
“Saludi!”.
“A totus!”.
“A bosatrus!”.
Eus stuau is carrigheras apitzus de sa mesa e is fusilis e is zàinus in d’un’ oru de s’aposentu.
Tziu Cralinu si nd’est bogada sa giacheta e dd’ at scavulada in d’una cadira. At aciapau un’atra
cadira e s’est sètziu ananti de sa mesa. Fiat una mesa bècia fata de taulonis aciuntus e in pitzus
nci fiat una cracira prena de àcua, botillionis bùidus, tassas e cafeteras de liàuna, bustas de pani.
Deu mi seu acostiau a sa ziminera. In sa ziminera nci fiat unu bellu fogu. Sa domu fut fata de
un’aposenti sceti, cun is murus sentz’arrebussu, frida che una ghiacera. De is bigas de sa bovida
pendiant tragavenus e marras e marronis e truddas e fracis po messai e atras ainas de traballu.
Sa mesa fiat in mesu de s’aposentu.
“Depeus cambiai logu” at nau tziu Cralinu a boxi arta, arremanghendusì is manigas de sa
camisa.
“Serbit?”at arrespostu un’òmini sètziu ananti de su fogu. “A ita serbit, Cralinu?” S’òmini non si
fut furriau.
Pabàriu in Frore | 49
“Podeus provai” at nau tziu Cralinu. “Ita eus de perdi?”.
“No serbit a nudda” at nau un’atru. Custu si fut furriau. Iat una faci arrùbia comenti sa de tziu
Cralinu e fiat scucau.
“Invecis tenit arrexoni Cralinu” at nau un’atru, fumendi acotzau a sa ziminera. “No eus de perdi
pròpiu nudda.”
“A ita serbit, mi nau deu?” at sighiu su primu, sèmpiri chentza de si furriai.
“O piciocus, est una vida chi bandu a cassa!” at nau tziu Cralinu, spasientziau. Nemus at aciuntu
atru. Cuàturu òminis s’indi funt artziaus e si funt setzius a faci a tziu Cralinu. Tziu Cralinu si ndi
est bogau is occhiali e at imbarau is bratzus a sa mesa. Deu apu pigau una cadiredda mi seu
sètziu ananti de sa ziminera. Apu allonghiau is peis e apu spraxiu su pramu de is manus po
arreparai sa faci de sa frama. Is crapitas po su calori ant cumentzau a bogai fumu.
“Funt sciustas” m’at nau una boxi de a palas. Fiat sa boxi de unu bèciu. Mi seu furriau.
“Ddu sciu” apu nau deu. Su bèciu, strantaxu, mi castiàt.
“Scrutzadì” su bèciu at nau, garbosu.
“M’at a cumbènniri” apu arrisu deu. “Gratzias”.
Is umbras mannas de totus baddànt a palas, in sa bovida e in su muru. Ananti, in artu, nci fiat
una ventana cun d’una inferriada larga. Asuta de sa fentana nci fiant apicaus duus palinis e una
crobeda. Palinis e crobeda fiant bècius e impruinaus. Is antas de sa ventana fiant acostadas.
“Mi dispraxit po tui, fillu miu!” m’at nau su bèciu. “Ddu scieus chi ses bènniu po custu”.
Su bèciu si fut imbarau a sa ziminera. Iat una berrita niedda cracada in is ogus comenti de medas
pastoris e po castiai deretu depiat artziai su tzugu.
“Est de diora chi bolemu benni” deu apu nau. “Ndi funt passaus de annus!”.
Su bèciu at arrisu. Staiat diaici e mi castiàt, cìrdinu e atzicorrau, fumendi unu mesu tuscanu.
Fumàt su tzigarru a fogu a intru.
“Su tempus passat” at nau su bèciu, santziendi sa conca.
“Diaderus”.
“Bolat e non si nd’acataus!”.
“Diaderus”.
Su bèciu at arremau su tzigarru in su contonali de sa tziminera e s’est incrubau. At atzitzau su
fogu e at aciuntu linna sicada. Su fogu at tzacarriau. Apitzus de sa tziminera fiant apicaus tianus
e sartànias de arràmini e schidonis de ferru. S’arràmini de is strexus fiat nieddu e is schidonis
fiant arruinaus.
“Est deaici” deu apu nau. “ Est pròpiu deaici. Su tempus passat e unu non si ndi acatat. Funt
passaus is annus sentza chi mi ndi acatessi. Candu iaus lassau sa bidda emu sceti trexi annus”.
“Fiast unu pipiu” su bèciu at nau aciungendi atra linna.
“Ddu sciu” apu nau deu.
“A nosu dispraxit meda” at nau su beciu. “Nci dispraxit po tui. No fiat mai sutzediu de abarrai tres
dis sentza de pigai unu sirboni”.
“No mi nd’ importat nudda!” deu apu arrisu. “Mi ndi depit importai cancuna cosa?”.
Su bèciu at arrisu. At allonghiau una manu e de su stanti at pinnigau unu frascu de binu biancu.
50 | Amministratziones Comunales de Paule, Bonàrcadu e Fordongianus
Ddu at stapau e mi ddu at aportu.
“Bufa!” at nau su bèciu. “Est de propriedadi”.
Deu mi ndi seu pesau po pigai su frascu. Ddu apu aguantau cun is duas manus.
“Bonu proi!” apu nau deu, castiendimì a ingìriu.
“Bufa comenti fessit una cubedda!” at arrisu su bèciu. Is òminis sètzius ananti de su fogu ant
arrisu impari.
“Vita!” at nau s’omini scucau.
Apu bufau a bruncu e apu strexiu cun su pramu de sa manu su tutùrigu de su frascu e ddu apu
passau a unu cun sa barbeta incispiada sètziu acanta de mei.
“Saludi!” at nau s’òmini cun sa barbeta. At bufau e at fatu tzacai sa lingua. S’est strèxiu sa barbeta
cun s’imbressi de sa manu.
“Ma est spuntu!” at nau, sèriu.
“Spuntu as a essi tui, calloni tontu!” at nau su bèciu. “Lassandi a is atrus puru!”
S’òmini cun sa barbeta at castiau su bèciu e at donau un’atra acirrada.
“Est spuntu!” at nau ancora prima de passai su frascu. Su frascu at cumentzau a passai de s’unu
a s’atru. Onniunu bufàt e ddu strexiat e ddu passàt.
“Saludi!”.
“Bivat!”.
“Bonu proi si fatzat!” at nau su bèciu.
“Non biu a Pissenti e a Antoni” apu intendiu nai a tziu Cralinu de sa mesa.
“Non funt ancora torraus” at nau s’òmini cun sa barbeta.
“Ant a essi benendi” at nau s’òmini de sa faci arrùbia.
“Funt a furriai su bestiàmini” su bèciu at precisau.
“Comenti arribant papaus unu buconi totus impari” tziu Cralinu at nau.
“Calentaus sa petza de mesudì” at nau su bèciu. “Ndi est abarrada mesu sciveda.”
Pissenti e Antoni fiant fradis e fiant is meris de sa domu e de sa tanca e de su bestiàmini. Dònnia
annu cumbidànt sa cumpangia de cassa in sa masoni insoru.
Su bèciu at spicau unu palini de su muru e ddu at scutulau. S’est acostau a sa mesa. At sbuidau
su pani de duas bustas e at sterriu su paperi in su palini. At segau is moditzosus a fitas e at
pinnigau is fitas in su palini.
“Ddu arridaus” m’at nau su beciu candu fut torrau. “Ti praxit su pani arridau?”.
“Mi praxit meda” deu apu nau.
“Ddu eus a papai cun casu arrustiu” su beciu at nau, mussiendi su tzigarru. “Ti praxit su casu
arrustiu?”.
“Mi praxit de prus” apu arrisu deu.
A pusti-cenau medas si ndi fiant andaus. Fiaus abarraus sceti in cuàturu: tziu Cralinu, su beciu,
unu nebodi de su beciu e deu. Antoni e Pissenti, cun is canis avatu, prima de nci bessiri iant nau
unas cantu cosas a su bèciu. Su bèciu cun su nebodi abillànt sa domu e su bestiàmini.
“Su tallu est acorrau” at nau Pissenti.
“Adiosu” Antoni at nau.
Pabàriu in Frore | 51
“A crasi” at nau tziu Cralinu.
“Bandai cun Deus” su bèciu at nau.
Si fut intendia sa màchina partiri. Is canis a tzaulus dda iant sighia po unu tretu.
Deu seu bessiu aforas e apu pisciau a su scuriu, in d’un’oru, atesu de su tira de luxi chi ghetàt
sa porta oberta. Apu castiau su celu. Mi fut partu meda prus pagu carriau de nuis. Apu ascurtau
su entu fridu chi sulàt atesu, in mesu de is matas de padenti. A ingìriu non si biat nisciuna luxi.
Candu seu torrau a intrai apu biu ca iant giai stesiau sa mesa e sterriu is stoias acanta de su fogu.
Su bèciu e su nebodi ant acotzau unu truncu mannu in sa ziminera. Tziu Cralinu nd’at studau
sa luxi e s’est setziu ananti de su fogu. Cun d’una pèrtia at bogau braxa e s’est scurtzau e at
allonghiau is peis. Non si fut bòfiu sterri. In s’aposentu nci fiat sceti sa luxi de su fogu.
“Est ìlixi” m’at nau su beciu. “Fait una bella braxa. Su fogu at a tenni totu sa noti.”
“Bona noti!” apu nau deu.
“Circa de dromiri” tziu Cralinu m’at nau. “Est giai tradu.”
“Dromi cun Deus!” at nau su beciu allonghiendisì in sa stoia.
Deu mi seu scurtzau e apu pinnigau sa giacheta po dda ponni comenti de cuscinu. Su bèciu luegu
at cumentzau a surruschiai. Mi seu stèrriu in sa stoia cun is peis faci a su fogu e seu abarrau
cun is ogus obertus a su scuriu a castiai is truncus de znibiri chi curriant nieddus in sa bovida. A
s’incrasi si ndi femus pesaus chitzi, meda prima de obresci. Deu femu totu indoliu de su frius. Su
bèciu iat giai fatu su cafei. Ddu iat fatu po totus, fintzas po icussus chi depiant arribai. Iat fatu
is tres cafeteras mannas. In foras eus intèndiu is canis tzaulai. Unus a unus is cassadoris megànt
de arribai. Su nebodi de su beciu iat ghetau unu tzerriu po ddus fai intrai.
“No ddu cumprendint chi su cafei è bonu callenti?” at nau su piciocheddu, murrungia murrungia.
Si biat chi fut unu piciocheddu scidu.
“Si ti benit a tiru unu sirboni, sparaddu a conca!”, m’at nau su beciu. Si fut incrubau in sa
tziminera po atzitzai su fogu. In is dentis grogus stringiat su tzigarru studau.
“Ddu apu a sparai in mesu de is ciorbedus!” deu apu nau, bufendi su cafei.
“Si ti benit unu muvroni a tiru, sparaddu acitotu!”
“Ddu apu a morri cun d’unu corpu!” deu apu arrespustu, prexosu.
“Unu bellu mascu de murva balit unu sirboni” at nau su bèciu.
“Ddu apu a pigai in mesu de is corrus” deu apu nau.
“Connòsciu a babbu tuu” at nau su bèciu.
“Seu abarrau in bidda fintzas a catòdixi annus” deu apu nau.
“Apu connotu puru a ajaju tuu” at nau su bèciu.
“Fuant medas annus chi no torramu a bidda” deu apu nau.
“Immoi bai” at nau su bèciu. “Bai in bonora!”.
Deu femu giai bestiu. Apu pinnigau su fusili e nci seu bessiu aforas. Is cassadoris, a su scuriu,
megànt de detzidi aundi andai e ita fai. E deaici totus tzerriànt. Is òminis tzerriànt e is canis tzaulànt.
Tziu Cralinu tzerriàt prus de totus. Deu abetendi in d’unu oru mi seu allutu una sigareta.
52 | Amministratziones Comunales de Paule, Bonàrcadu e Fordongianus
Che fozas
TEODORA MANAI
S
a luna ruja callaiat intro sa notte pro ponnere pintura a sa funtana de sa paulle; caminaiat
subra sas mathas de ortzastru e de olliedhu, istracca cumintzaiat a sutzare dae sas istedhas
chi coment’e feminas curothadas dae oro ziraiant cara a bentu pro betare lughe; Zuanni in cussa
die de maju callaiat pro chircare, una femina pilli murra cun sa buca mragada e amuntada
dae niedhu chi podiat bennere a essere mamma sua. Curriat, zampullaiat peri sas mathas de
olliedhu, peri sos cunzados, peri sos mares, peri sos montes pro chircare su sutzu chi d’iat zau
s’allidu. Cara a sa luna frimada in subra de sa paulle betaiat lamentu, poniat cantu, e s’apilliscaiat
sa chonca chirchende de s’iscatzare su pistighinzu moviu dae su bentu non prus dae un’iscuta;
e sighiat un’ateru caminu tostu aperdischedhau de catramu. Su chelu si faghiat niedhu in sa
notte madura e bentosa, ca Zuanni non prus pillossedhu de naschidortzu chenze sa gratzia de
s’otzu de sa mamma, la chircaiat coment’e abba in buca assidida. Issu si che segaiat su disizu
de sutzare su latte, allimentau che animalle tzerriaiat: mamma beni!, ca como apo a partire a
su chelu si non as a bessire a pitzu! Su chelu s’aperiat pro ch’iscovocare s’abba niedha e niuna
femina rispondiat, bessiat pro riconnoschere a su fitzu su. Zuanni foedhaiat a cara sa luna
arrughiada a fogu pro su dispraghere ca niuna mamma podiat lassare su fitzu peri su mundu
chenze furriare ogos e coro. E su fitzu chircaiat sa mamma sua, a boghe ispramada titaiat sos
foedhos afoghitzados dae su prantu, betados in sa limba pro poetare sa mamma connota in sa
terra de s’arbure biancu de sa pitzinnia, creschiu a pastura de jogos, pallitas de terra e prata
isbentiadas pro sas artas nues! Zuanni iat crefiu lassare sos ortos de su mundu e torrare a sa
manu de sa mamma, chi si che fit partia pro dispraghere mannu e non de pagu impita. In die de
maju sa mamma, iat aboghinadu lassandoche sos ogos inrujados: Zuanni, Zuanni bellu de sa
mamma torra torra! Torra in sentidu, lassadha currere s’amorosa tua, torra in sentidu ca cras
s’amore c’at a isfrorire, si che at a illechenare innantis chi su solle t’at bennere a chellentare, e
coment’e fogu ispurtidhosu su coro meo dispraghiu pranghet ca tue che ses arruthu in ateros
bartzos!. Zuanni atzascau dae su ferenu non l’aiat iscurtada, gasi ch’iat fatu iscapare sa mamma
chi dae cussa die non fit torrada prus. Tando issu pranghiat pranghiat, pro ponnere lastima a su
chelu surdu, pro ponnere fastiju a sos santos, pro faghere torrare cussa mamma partia comente
fotza iscotullada dae sa mata pro crupa de su bentu chi l’aiat nau de fuire. Sa mamma Lughia,
ancora zovanedda ch’ iat perdiu a Zuanni primu fitzu, e mancu issa ischiat coment’e podiat essere
capitadu cust’odiu, custa briga, chi podiat essere lompia pro crupa de su chelu, o pro crupa de su
bentu chi cumandat sas mammas chenze arreghinas a lassare sos fitzos, a los lassare arruere dae
matha coment’e chidontza cumprida, coment’e chi siant istados fitzos malle protzedios e malle
tentos, si nono protzedios a pastura de cropos, e pagu approvendados dae s’istima de mamma.
Eh!, ma si l’iat nau sa sorre Zazinta manna!, ca Zuanni tocaiat a lu corpare a pitzinnu a dhu
tzascare de foedhos santos. E a che li prenere sa chonca de su vanzelu chi tantu predi podiat
bennere a faghere. S’incras de sas oto dies chi su pilloseddu che l’iant postu a cunfardighedhu
fit torrau a domo cun sos ogos rujos ca non li piaghiat. E Zazinta tzia, aboghinaiat ogos a sorre:
Pabàriu in Frore | 53
non dromes nontesta ca su pitzinnu cheret corpau, non cumprendet niuna mamma, non
connoschet su prantu, non at a connoschere mancu su disizu de su tempus benidore si non l’as
a corpare!, non dromes nontesta ca su disizu su, est traitore e che l’at a sutzare su carcangiu
coment’eambisuga chenze chi tue t’inde abhizas_ e Lughia non s’inde incuraiat: ite podet essere
sa presse de lu corpare intro a notte, Calle disitzos non podet tennere su pitzinnu? _ Zazinta
crobiaiat s’artu de sos muros e che istupaiat sos ogos a fora e cun su punzu betau in cambas
rispondiat: non est fortzis unu disizu su de chircare ateros jogos chi non sunt sos sartos, sas
arbeghes e sos porcos?.
E non est unu dannu cussu de non ti ponnere immente? Tue Zuanni che lhu depes ponnere a
predi! Zazinta coment’e chi sas intragnas suas podiant essere prus de sas ateras, ischiat inue
tzapare cussitzos, foedhos zustos chi coment’abba samunaiant crebedhu. Ambasduas chircaiant
coment’e assutare sos ogos issustos, isprapedhados, istudados. Ogos chi chircaiant de fuire,
imbruconare in mesu sos rios de s’arrosas de su chelu pro buscare ateros disizos, ca Zuanni
predi iat depiu bennere a essere. Issu passaiat in ateros logos, intro rios inue naschiat lughe
bona, pruite de cando iat connnotu femina non s’asselliaiat prus. E custa borta mamma e sorre
non serraiant ogos pro su beru, e Zazinta cun issa invatu pro l’amentare ca sos ogos si sunt
batoro connoschent prus. Una die Zazinta che mandait fora de domo s’isposa de Zuanni, Maria
pranghiat coment’e pitzinna, s’aperiat e frusiaiat che riu pilliscau de mollas de arrosas arestes
e prenu d’onzi burtesa, apustis cantaiat pro non iscurtare sas mannas chi l’iant potziu betare
manu a codhu. SaTzia Zazinta si d’iat amentau chin tempus de oe sas mannas binchent finzas
sas minores e bi faghent innantis a lompere, betende sa manu in subra su codhu de s’isposa chi
a sa muida de su bentu si furriat e si che olat coment’e umbra de fotza senze lassare arracatu
perunu--. Imbetzes s’isposa che arruet in erba bona e s’apitzigat a sos ossos de s’isposu prontu a
la chircare peri sos rios e peri sos fundalles chenze limpiare, rispondiat Maria, e Zazinta torraiat
a narrere, ogos a Zuanni: --Intamas de ateru: tocat a non las iscurtare, tocat a non si furriare,
si nono ch’est fata!_ Ma Zuanni chiat perdiu sa cabu pro Maria.._- Issa torraiat a cantare cun
capedhu in conca, cantaiat pro che bogare su fastitzu ca de noe a presse una mamma o una
tzia iat potziu istudare su coro de issa e de Zuanni su. In sa bidha b’aiat feminas chi coment’e
isposas lassaiant frores e fragos a su passatzu de s’abba de su riu, dhu lassaiant olare pro sas
arias, e olare pro crupa de su bentu chi che los betaiat in subra de s’omine, chi si furriaiat ogos a
femina. Zuanni penzaiat chi su bentu in custu mundu carchi crupa non la podet tennere, Maria
inbetzes penzaiat chi su bentu tenet e batit totus sas crupas, ca cando tzuniat totus si furriant, sos
omines coment’e sas matas, sos arbures mannos, sos pitzinnos e sas bunnedhas de sas feminas
coment’e sos pantallones de sos omines. Su bentu non d’as a porrere samunare, ne ponnere
in codhu ca caminat cun sas umbras in trempas, invatu a tie zticu a tzicu, a passu tzopu cun
sa timoria chi th’at a iscotullare de carchi logu. Zazinta prus de su bentu s’isposa timiat. Issa
prus manna de Lughia si bidiat lompere a s’abreschida pro cumpudare sos zassos, sos cutzos
de sa bidda. Non c’adiat forrogu inue issa non b’intraiat, sa limba sua podiat essere prus longa
de frumene ca totu che betaiat intro a buca, beridade e faulla dhas maztullaiat senze crachare
dente. Una die l’aiant azumai corpada pro crupa de sa limba tropu longa, ch’iat bogadu a pizu
54 | Amministratziones Comunales de Paule, Bonàrcadu e Fordongianus
ca sa chi isorrobaiat sa panga de bidha, fit s’isposa de su pangarzu. Eh! B’aiat pagu de faghere
issa sas isposas non las podiat bidere mancu a penzamentu, mancu pintadas, intamas de ateru
s’iat potziu che las iat betadas a putzu. Custu penzamentu non li fit creschiu in su sambene,
ma nde fit lompiu apustis chi un’omine chi beniat a su mercadu de bidha, in die de mercuris,
apustis connota e tastada, l’iat lassada senze mancu la crobiare prus in cara. Su chi podiat essere
sutzediu tra issos Zazinta non l’aiat iscoviadu a nemos, e cando calicunu, a bortas l’amentaiat
sa die de su mercuris, issa siddiat sa dentes finzas a si pistare e s’istofedhare sa limba longa chi
pariat s’incurtzaiat. Totus ischiant chi carchi dannu tra issos podiat essere capitau. In tamas de
ateru issa non andaiat prus ne a sos’isposorios, cumbidos, e mancu a su mercadu, ca sos bistires
si los compraiat in sa butega, mancari gastaiat prus dinari. Eh! za l’aiat cussizada bene a Lughia
pro lassare su fitzu sollu, bistu ca si fit fatu a isposu senze permissu issoro! L’iat cussijada de si
ch’andare. Pro Zazinta Zuanni che fit arrutu in disgratzia. Ma Zuanni chi l’iat potziu firmare?
Si pesaiat coment’e alla de putzone iscatzada dae su nidu, su bentu chi lu faghiat zirare ogos a
Maria, lu faghiat furrighedhare; e sas alas che putzone, sighiant su bentu olaiant pro sas arias
finzas a lompere a fundu de issa. Si fint connotos cando Maria si fit zirada pro nde arregollere
sos pannos chi che li fint rutos dae su barcone, Zuanni dae suta los tzapaiat coment’e sinnu, e
de cussa die issu non faghiat colare tempus senze ponnere pede in sa partza sua. Che fit arrutu
in bartzos de Maria e issa in bartzos de issu che arrosa illechenada, si che fint introthighedhados
pari pari comente arreghinas de cotzighina, e finzas su bentu prus forte non dhos iat potzios
prus isnoedhare, gasi fit capitadu chi Zuanni ch’iat lassadu colare su disizu de si faghere predi.
Maria fit cuntenta chi prus cuntenta non podiat essere, dae sa cuntentesa azumai azumai si che
podiat finzas morrere, ma si bi fit morta issa fit morta allirga ca totu sos disiztos prus mannos
dhos iat connotos paris a Zuanni, tando a bortas li bessiat de narrere: como mi che potzo fintzas
morrere ca su dae faghere d’apo fatu e si carchi atera cosa at a abarrare, l’ant a sighere a cumprire
sos bentos. Bortas medas cantaiat pro non pentzare a sa creatura chi podiat naschere si li fit
capitadu de abarrare, iat sighiu a sutzare de sa dies comente latte de tita, chi tantu una die si fit
sicada; cantaiat pro non pensare a issa coment’e arrosa trumentada de s’ispina, e aboghinaiat
a sa luna pro la liberare dae sas umbras chi mossicaiant sos crebedhos e bi ch’intraiant coment’e
muschithu pro amachiare sa chonca. Una die Zazinta l’amenetzaiat ca: s’iat potziu che l’aiat iscutu
su martzedhu a chonca, apustis si fit ismatzada a istocada de urtedhu. Cussos foedhos fint benidos a
origas de Zuanni chi pro sa timoria non la lassaiat prus solla. Ma Zazinta sighiat a narrere ibariones,
ca sas muscas sunt in crebedhos e sas frumigas in sambene a lhu faghet friere. Zuanni e Maria non
tzapaiant prus paghe, pariat chi fit passau unu trumuzollu a che arretirare totu sa cuntentesa ch’iant
connotu. Su tempus pariat connoschere sollu ogos arrujados de prantu pitzulladore.
Zazinta iscrabionada e foras de crebedhos, donzi die sonaiat su campaneddu de Maria, pro li
samunare sos sentidos. In die de dominiga, sas campanas sonaiant su tocu biancu, su tocu
pro acumpanzare sa missa, sos pillosedhos innantis e s’isposa passaiat in segus a trothu de su
caminedhu de s’isposu, Zazinta si furiaiat pro non crobiare s’isposa, s’iscurtzaiat e cuminzaiat
a pranghere coment’e chi essent tocadu sos tocos de sa sorte, issa pariat crobiare s’urtimu
disizu e fit che femina iscurotada dae s’anima arruta in sas pasturas de su buju. Trista e niedha,
Pabàriu in Frore | 55
non s’abizzaiat prus de sa die, de sa lughe ch’intraiat dae una fentana siddia dae sos ferros
arrujados dae su fogu, pro che l’nferrare su coro tzascau furriau a prantu abruschiau: faghelu
torrare, faghelu torrare s’omine meu bellu, furadu dae una femina chi mi l’at sutzadu dae su
coro meu a traitoria. Femina mallaiita bessindhe a pitzu ca cras t’apo a contare de su sambene
buddiu ch’isperzat su coro meu fastitzau, ca tue mi c’as furadu s’omine! bessindhe a pitzu dae
su logu tu, ca ti cherjo cantare sa cantzone de su disisperu! bessindhe ca ti cherjo amustare
sa vida mea assuta, sa vida mea biaita pro crupa de sos penzamentos, ca Antoni meu bellu
aspetaiat de mi basare! Maria la crobiaiat ispantada, cuaiat sos ogos lastimosos e d’istringhiat
sa manu pro l’allirgare unu pagu, ma issa sighiat a ischonchinare fintzas a lompere in binugos
a corpare Maria chi inbezes non si la podiat iscatzare dae corpus. Zazinta d’intraiat sas ungras
ispurtidhosas che brasia e l’afferrutzaiat a pillos senze tennere lastima, apustis la lassaiat chenze
prus boghe. In cussa die de Martzu bentosu su firtu cumpudaiat s’ossos, istudaiat sas fozas chi
calaiant dae s’arbure mannu pro lompere a terra senze chi nemos d’iat aere postu buca, ca
sos foedhos de Zazinta aiant postu lastima a Maria istratzullada dae sos crhopos de Zazinta chi
sa lastima che la faghiat bollare in ateros chelos, e su disisperu de ambasduas che torraiat a
josso comente roca manna: s’unu ischitzaiat su de s’ateru finzas a las pistare, finzas a che las
amuntare. Zazinta portaiat sa cara coment’e sa die chi ch’iat perdiu su babbu ca pranghiat, pro
dollu chi birbante prus de unu furitu fit lompiu innantis de su tempus de sa betzesa de babbu
su. E como coment’e innantis tzerriaiat, cramaiat, Antoni chi Antoni e pro dispraghere iscudiat
Maria senze niuna crupa. Custa cun sa boghe isorrogada rispondiat: Si cussa femina ti che l’at
leadu, non pranghes ca est sinnalle chi unu farabutu iat essere istau- E de beniat de atzunghere:
Pro chi est cussa curota niedha, pro chi est su prantu? Pruite tantu disisperu? Pruite non lassas
chi issu si disisperet prus de te? –.
-Pro cussa femina chi mi che l’at furadu porto curota e chi, su disisperu de me at a essere
su disisperu su!- Passaiant sa dies coment’e pane in forru bene pesau ca sa tristura che fit
olada a tesu, su sabore rujatzu torraiat a boghire frores in totus sas caras biaitas issustas dae sa
luna chi pariat batire prus sementzias, e totus naraiant chi fit sa movida noha de su bentu chi
ortullaiat totu a nhou. Cuss’annu unu trumutzollu ch’iat bollau totu sas sementzias malaidas,
tamatas, fenu assuabau, ollia mantzada. Sas domos fint pallatzos, sas istradas torraiant a perda e
feminas medas abarraiant prinzas. In tempos colados naraiant sos betzos: Cando su bentu tirat
fotza mragada dae sa lughe de sa luna est tempus de ballare a festa. E totus pro sa cuntentesa
semenaiant, faghiant, faghiant cosas bonas e mallas. Tando Maria l’aiat a penzare zustu pruite
in cussu tempus friscu, si sa femina si fit cojada iat tentu luna bona. Chirchende chirchende
de s’isposare, su tempus colaiat, pruite b’aiat semper calicunu chi si poniat in mesu, pro cussu,
Maria si che fit andada; non si fit prus bista. Zuanni si che fit totu illanzau, sos ossos giunghiant
a pare, non papaiat prus pro dispraghere e su dottore puru d’iat nau chi si non si fit torrau a
ponnere in postu tocaiat a dhu ricoverare in s’ispidalle. Finzas sa mamma Lughia nde fit torrada
a domo sua: Zuanni cosa bella non est s’ispidalle! Lassa su machine e papha, chi non mi depes
morrere pro crupa de femina!.
Una die Zazinta li naraiat a Lughia: lompe a sa butega de josso ca zeo tenzo logu de andare! E
56 | Amministratziones Comunales de Paule, Bonàrcadu e Fordongianus
bessiat cun una bussa de pannos. Medas naraiant ca la bidiant in sos sartos de “Prunischedha”
e totus penzaiant chi podiat essere paris cun cussu de su mercadu, ma sa beridade non la podiat
buscare niunu, pruite si non bies non depes crere. Abortas cando sa zente la pregontaiant pariat
che li tzucare sa beridade, e apustis chi su zustu podiat essere su chi issa rispondiat, totus
arridiant: Prinza non seo, ite si nde chircades de beridade? E si c’andaiat cun su rossette in
trempas. Maria puru penzaiat carchi cosa e li lassaiat cussiju: Non lasses beridade a nemos,
chi nemos non at a ischire de su pillosedhu chi at a naschere, ca sa zente cun foedhos ti podet
bochire. Non iscovies mancu a Antoni ca in matza bi portas a fitzu su! ca Zazinta mea bellla,
s’omine s’at a torrare a fuire, pruite portat origas e cambas longas pus de sorre prus de mamma,
prus de isposa e de fitzu! Oh s’omine betat fogu in corpusr ponet mantu in coro, trobit sas
cambas e sa limba! –Zazinta inbezes de ponnet boghe arridiat ca forzis dae sos fastitzos de disizu
su coro li podiat allirgare, e rispondiat chi non b’aiat niunu fitzu, e sa limba sighiat a foedhare:
Lughia tantu bene ti cherjo tantu pagu ti lu mustro, sorre bella e istimada litzera e cuntenta calo
in sos aneddos de s’abba che sennoredda de riu, assidada de vida, assidada de latte chi non jugo
in tita, assidida de fitzu chi non m’apischedhat! Non as a tennere premura pro me, ca ne omine
ne femina non at a sonare in su codhu bodiu, non as a tennere fastitzu pro chi non jughet prus
prantu pro omine chi non b’est! _Lughia che la lassaiat iscapare a sa paulle. Sigura chi nemos
podiat biere su chi fit faghende, Zazinta che faghiat arruere paritzos pannos a putzu, apustis
torraiat a covocare su putzu cun perdas e si che torraiat a domo a s’ora de su buju. Una die dhi fit
benniu dollore de matza, azumai de morrere, e totus penzaiant ca su pillosu fit pro naschere, sa
die Zazinta non fit lompia a putzu, ca su dollore fit atochidandodha coment’e fruchidha in forrru.
Zuanni non sanaiat ancora pro dispraghere, sighiat a penzare a Maria coment’e abba e pane chi
mancaiat a corpus, e che d’iant leadu a s’ispidalle fintzas a b’istare prus de tres meses, gasi issu
torraiat a penzare: mortu fio e mortu seo!, pro su beru pruite portaiat cara groga che sa chera!
Tando a bortas li pariat de morrere e de ch’essere in sos artos chellos, e cantaiat cantaiat pro non
sighire sa boghes chi li pariat de iscurtare, non si ziraiat pro non che lassare bollare s’allidu, gasi
mesu mortu, mesu biu, tzucaiat peri sos sartos, peri sos nuraghes, sos montes, sos bentos, su
mare e sa paulle pro chircare s’isposa sua. Abuscau dae dispraghere crobiaiat una femina chi
li pariat e non li pariat de biere, forzis ca non iat prus sabore in corpus e a matza bodia podiat
biere prus pagu de cussu chi bi fit, tando incrubaiat sa chonca e betaiat passu longu, pro menzus
arreconnoschere cussa femina, chi pro su beru fit Zazinta e aperiat su putzu pro che betare
carchi imboddigada e torraiat a serrare. Zuanni inbezes de la tzerriare si che cuaiat e bidiat a
Zazinta chi apustis de unu pagu torraiat a ponnere manu in bussa, a nde bogare unu cantu de
pane e che l’atzapullare intro. Istrizzulla istrizulla s’abbizaiat chi calincunu la fit crobiande tando
isfrigatzait carchi cosa in manos sidhinde sos punzos chi s’iscrafiant pari pari, e coment’e s’anima
frigat s’umbra Zazinta iscapaiat a currere: e Zuanni a boghes: Maria, Maria! E aperiat su putzu
sighinde a Tzerrriare. Nemos rIspundiat, tando Zazinta a dighi s’abbIzaiat ca cussu fit Zuanni,
torraiat in segus e naraiat: Zuannih! ite chircas ite boghes sunt custas?, ite mraga bella podet
essere sa chi portas in coro si non catzat mancu cun sa lissida. Ite mraga mallaita t’at zau s’isposa
tua si non la podes iscatzare?—
Pabàriu in Frore | 57
Zuanni torraiat a domo senze narrere foedhu, issu non bogaiat prus nudha e portande in
chonca Zazinta in putzu, penzaiat: bene mannu est cussu de non biere femina bella chi ti basat
e femina malla chi ti lassat; bene mannu est cussu de non essere biu pro faghere acurtziare sa
bellesa froriada, ca si mi lassant ateru tempus, in custu mundu, zeo m’iscurtzo e mi che dromo
finzas pro su tempus chi at a sighere a bennere e mi che dromo cara a bentu de capitzalle de
letu biancu chi at bennere a essere su lettu de s’isposa mea chi apo disitzau. Ca su de pranghere
coro istrintu, est unu dollore chi mancu sa mamma podet cumprendere. E si una die mamma
si fit acatada de sa crupa mea, fortzis m’iat aer potziu finzas pranghere, ca su dollore pro
s’isposa est su dollu de su crebedhu, chi at a bennere a essere semper tzopu. Zuanni sighiat:
Non apo a narrere chi s’isposa bella mia, siat torrada pro m’ajudare a torrare in sentidu! E si
su bentu chi m’at iscotulladu che fotza sicca siat a essere su chi m’at betadu manu a segus pro
m’atopiare, chi mi frimet pro su tempus chi at a bennere!, ca zeo die pro die chircaio s’isposa
mea coment’e funtana lumada de abba chi non bufo; e ispina de arrosas arestes giugo in coro
chi non si podent prus ispinare. E si s’isposa ti cheret , s’isposa abarrat e ti lassat su disizu intro
a coro e a crebedhu. S’isposa mea iat a essere forzis sa matessi tassa sutzada tzichu a tzichu die
pro die dae unu imbriagone? Maria!, comente pagu as cumprendiu de me chi naschiu seo, sollu
pro sighere su caminu de chi mi cumandat!, ca una mamma e una tzia si c’ant leadu allidu,
s’ant betadu sa trobea a coro. Si cumprendiu as, ca si che fis istada ti l’aio fatu a cumprendere!
Ca como cumprendiu apo zeo, chi sa chi cumandat, su bentu in noghe sollu mamma e tzia sunt!
E si como tue che fis istada! Si como m’ias iscurtadu! E si in die nodida innantis dae oe mi fio
abreschiu zeo ti ch’io leadu inue tue ias a cherrrere sartiare, ca su bentu t’at fatu olare inue tue
non cherias! E zeo como siddo sas prupas mias chi sos ossos ant a tennere bisonzu mannu de sas
umbras chi m’ant a cumpudare, pruite su caminu de su pede meu est totu de un’atra manera,
ca su bentu non porta su matessi butinu meu, su bentu t’iscotullat de sa mata cando cheret, e
tue e zeo, e nos comente fozas a chircare de non lompere in terrinu tostu! Eh Maria! de mamma
e tzia bella nde seo benniu, cun mamma e tzia malla seo arrutu. Non as a tennere premura
ca si cras tzuco a putzu t’apo a agatare. Cras amus a cumprendere medas forrogos, e amus a
cumprendere fintzas su bentu chi t’iscotullat sollu coment’e li piaghere si tue cheres! –Zuanni
si che lisiaiat sos pillos e isconchina isconchina sighiat a foeddare sollu: non as a timere chi sas
umbras de su bentu t’apant a cumpudare sos ossos, no as a timere chi s’abba de su putzu inue
tzia t’at acorradu t’at a annegare, non as a timere chi su putzu s’at torrare a serrare comente su
coro meu ca cras zeo, l’apo torrare a aperrere, ca cras sos ogos meos ant a bufare abba de riu chi
curret. Zuannni lompiat a putzu portande in coro su disizu de sanare e de nde piscare Maria,
e cun sa buca siddia torraiat a si faghere bellu pro sa cuntentesa. Crobiaiat su chelu nieddutzu,
cun sas istedhas frichias pro faghere cumpanzia a sos arbores mannos iscossados dae su bentu,
e prus crobiaiat su dannu, prus s’acataiat de esse fotza arruta in terrinu modhe, tando passaiat
chenze zirare chonca, e chenze movet buca iscotullaiat sos bartzos e sas manos apilliscadas pro
s’allirghia. A innantis dae sa paulle inue bi fit su putzu tzapaiat mamma e tzia, crobiaiat crobiaiat
cun su coro iscotulla iscotulla, cun ogos de fitzu disisperadu, dhas teniat a largu e lhas fragait
issundindodhas cun su prantu de su fitzu ch’intendet arrastu e fragu pesadu, ca Zazinta, Zazinta!
58 | Amministratziones Comunales de Paule, Bonàrcadu e Fordongianus
fit sa malla e sa mamma apustis, chi cando iat ischipiu ca Maria fit presonera in putzu d’iat
ajudada. Cando Lughia iat bistu su fizu che li fit zuccadu su prantu e a boghe ispramada: “Fitzu
fitzu”! - e issu: “mamma! mamma chi betas reghinas sicas pro bochire su fitzu chi ti creschet in
matza, chi ti ruet dae bartzos sicados tue, tue naschia pro bochire fitzu tu, iscossadu dae su bentu
moviu pro che l’ iscotullare su coro! Custa borta su bentu non t’at a ponnere prus arreghina in
manos! Su perdonu, su perdonu non est de custu mundu pro sa mamma chi ti pranghet in cara,
ca tue che li leaias sa prima isposa, su perdonu su perdonu non b’est in custu mundu, sa lastima
sa lastima, non b’est in custa domo pro una mamma chi at perdiu su fitzu, ca tue l’as risu in cara!
Ca s’ in custu mundu si naschit pro perdonare, carchi atru fit depiu naschere pro lastimare, tando
de a mie non at tentu lastima nemos! E como zeo e tue, zeo fitzu tu istimadu chenze crupa e tue
mamma mea istimada e disgratziada. Zeo e tue, tue e sorre, e zeo cun crupa e chenze crupa,
chi faghimus chi non incapes in betzesa malla coment’e pede in trebida furriada, pruite mi ses
mamma!. Zuanni non ischiat si betare amore o arrennegu e sighiat a narrere cun ogos de fitzu:
Pruite non as penzau a mime a dighi su coro meu pranghiat pro te e pro s’isposa mia?.
E zeo ti rispundo: pruite su fitzu non cumprendet sa mamma? Ca sollu su bene tu cherio!”.
Si m’ias istimadu pro su beru m’ias prantu cando zeo pranghio, m’ias ajudau a bivere comente
zeo disitzaio, ca tue e zeo tenimus su matessi sambene!. Su sambene chi tue giughes in coro ti
l’apo postu zeo, ca si non t’aio crefiu non t’aio fatu naschere. E tue, prantu as pro me cando mi
disisperaio pro te? Disisperada fiat zeo e ammacchiau pro femina tue!Ca si mi ponzo a cabitzalle de su lettu tu, mamma! che pilloseddu chi at a petire istima, tue mi
l’aias a torrare coment’e mentzus ti podiat praghere!, e su chi cherjo zeo, pagu contat!
Zeo sa mamma chi t’at fatu naschere, chi t’at postu sa manu in chonca, chi t’at postu promissa de ti
pesare comente fitzu bellu, ma mamma chi t’at siddiu sa fentana pro che catzare sos dispragheres
seo istada, e inbezes t’apo acorradu su coro, leau s’allidu, ca fortzis sa mamma abortas pentzat
prus cun sa chonca sua chi nono cun sa chonca de su fitzu. E como non mi furries pallas, pruite
Maria intro de putzu b’est ancora e t’est ispetande!
Zuanni la crobiat lastimosu, poninde passu pro andare a nde piscare s’isposa sua, presonera in
putzu pro crupa de sa mamma e de sa tzia.
Pabàriu in Frore | 59
Conca de Majollu
CARMELO DEMARTIS
F
erinandu tzruguepighe, unu zovanu comente si narada fintzas in sa biddas a làcana, fuidi
esemplu chi Deus d’aiada inzenerau cando fuidi cun sa birrita trota. Gasi mallestrosu e
mallefatu, cun sas cambas ancaronadas che arcu de seddatzu bonarcadesu, chentze foeddae
de sa cara matessi ai cussa de sa martininca;sas urigas ampiosas comente fozas de càulle de
tupete e sa conca manna che forastigu de Mussolinia, commo nada Arborea. Si una fèmmina
prinza d’atopada in su camminu, in paga dies s’istrummada de s’assrustu. Meda mammas
ddu tzirrianta po istitae so fizigheddos de sos tziminzones. Fedalles e paesanos ddi traganzanta
malla nadas, ma issu, lassada atzoroddae e nàrrede sigomente s’impipada de sa beridade de
totu e de totusu. Su peusu, mallefadau de issu, este a ddi cumbènnede unu bonete a misura
de sa corrotzola sua. Tantis chi s’este arrivortu a unu bute gaju lurusincu chi, dd’assigurada e
gallantidi de di fàede otènnede cuss’indrimmu de bonète disizau po cussa conca de majòllu.
Ddu arringratzio meda-meda sennò lurisincu po s’interessamentu a prusu de sa pagamenta,
Deusu si ddu tòrrede in sàllude e furtuna e fatu eretu. A poscas de callicuna chida, conca de
majòllu andada a s’arretirae su bonete,ddu mesurada e totu patzosu s’abbadiada in s’isprigu,
bragheri sigomente d’istada a sutzetu e a sa moda,postu a perreatza. Cun custu paracu irde isuba
de su concàlle tene gana de proede a tragonadas. De sa pannia c’anta postu po du fàede, ddu e
fuidi bessiu istimentu e cabbanu po Duminigheddu iscurzone, unu isolloriau artu cant’e unu
crabistone de tzimmenera... Ferinandu gosi mudau sighidi a nàrrede su butegheri, as a fàede
cropu mannu fintzas cun sas fèmminas, chissai cantas canta a rùede a pes tuos, dimajadas.
Ma, mallassortau de a tie, su cropu mannu ti ddada tzau Deusu! Bellu... bellu de abereu,
memmullada tzrughepighe..ma sennò lurisincu, poscas cussa dilligas paràullas, mi nerzede cantu
costada custu berrète chi issu narada tendone..Isuta de custu paracone due pòdede meriagae
arbèghes medas.Costada, ca ddu ada crefiu pannu meda, triballu e impinniu, d’anta depiu fàede
totu a manos. Tzertu, totu a manos sennò lurisincu, ancu di fetzente unu trincu che iscorriada de
arbada in terra crua. No apo mai intendiu chi sos bonetes dos faente cun sos pese! Vostè tenede
una bella prallantina, primma de faede su pretzìu a su criente...ancu ddu mòssighe su mollente.
Conca de brunia, sigomente mi ses a zeniu, su pretzìu de su tendone, este milli euros... milli
euros, ma vostè este unu sutzasàmbene, un’istrotzinu...milli euros funtis tres meses de penzione,
e in cussos tres meses a papae a dommo de vostè ando o su zentru de sos betzos si mi nde janta.
Po m’ammuntae sa crucuriga,gasi-gasi mi tocada a fàede sa finanziària: ancu che pighede in aria
e nde callede furiosu che ràndine in austu... Arratza de ambissua de sicu... Si ti cumbenit bae
a inue cherese, tantu bonète che custu, mannu che su tendone de su circu de Zanfreta, podese
zirae Sardignia e continente non nde agatasa.Tenede arresone,sennò lurisincu,bonète mannu che
custu non d’atzapo, ma vostè puru, no agatada una conca ampriosa che sa mia po di bende su
capeddu, e liau de arrennegu e iscunfortu andada a s’isbragherae in sa muredda de su Pangullieri,
inue fuidi zai assetullau Duminigheddu iscarrarzamortos, un’àteru castigau gasi aparallumenau
ca nde iscarrarzada sos pegos de ullu mortos de carbuncu o de punta de sàmbene, isprupada e a
60 | Amministratziones Comunales de Paule, Bonàrcadu e Fordongianus
su labiollu, un’uddida e a pustis s’abbuddecada che inturzu. Passande sa cambarada de Srebestu
chentuzicas truvande a su magasinu a tastae su piritzollu nou, s’alloranta a cussa trumma de
leporantes. Apènas imbatios, Perdu mallafainas, beta sa pompa a una cuba... boida e inzita
iscarrarzamortos a sutzae fintzas a cando callada su mrugueo... Sutza chi ti sutzo e tira chi ti
tiro ma de mustitzollu manc’una làmbriga. Isallenau,iscarrarzamortos narada:”ap’aede ingurtiu
deghe meterese de aera ma piciaciu nudda. Commo, ompare conca de majòllu tocada a boso a
sutzae! Emmo...emmo,ma poscas un’iscuta s’arretirada nande: ”mi seo isprummonau che su
fòdde de Pirisinu custa cuba este malla a tzae, su fogu d’abbrusede”. Seis duos pagu capatzos,
castigaos, mancu bonos a tirae tzrupos zita Cristollu pannibonnu e in trancamallia beta sa pompa
a sa cuba...prena. Mi, abbadiae,si non portaisi sos ogos che s’atu de Massama, gosi si fàede! Mesu
sutzada e un’isfrusiada o si este menzus un’ispissinetada de gratzia de Deusu,prenede su conzu.
Commo cuminzae sa bufera, mancari si nd’essede de urigas, tantis chi si leanta custa coghera
chi a mallas e, istrotiga istrotiga, ch’imbatinti a dommo issoro. Sigomentras fuidi unu sero mallu,
comente namusu de canes, leanta su filluziferu e tzucanta po andae no s’ischidi mancu a inùe.
Ma in sa furriada de su ponte de Cambulla nd’iscassidanta a i-suba s’asfartu. Cando arribanta
sucursos e una patullia de barranzèllos,su capita- nu Travajone,cònnotu che boghe de tronu, di
si nàrada ca: “cun cussa bufera de tempusu mallu,non cumbènidi a si pònnede in ziru,ca este
menzusu abarrae acanta a sa faddisa e mancaris bufetande carchi trubiolleddu de muristellu,
acumpanzau de callicunu jobu de sartitza arrustia e de ullia cufetada”. Lampu di callede, custu
sant’òmine tenede arresone de bendede... Sollu ca no ada cumprendiu chi sa “bufera” nosta
no este causada de su tempusu mallu,ma de su bufonzu...sa nosta est un’àtera bufera, e po
èssede passaos de porra,nde semusu iscasiddaos de su filluziferu e ca tenimus a santu Bacu
in possa non si semus iscricaos. Propiu po cussu, po sa bufera,ompare conca de majòllu nde
semus iscarteraos de su metzu e mancu malle ca oso non portadaisi su bonetone nou, si nono
si fuidi fintzas imburtau.…
………………………………………………
Sa limba de su coro este arreighinada a s’ànima...
Pabàriu in Frore | 61
Ispensu in su mese de su nie
SANDRO BICCAI
A
rratze ’e cambiamentu su crima in pag’ora. Dae Santa Lughia s’ultima chidada aiat sempre fattu
tempus bonu. Dies solianas e nottes de lentore druconzu comente chi s’attunzu, indurittendesi
a si che franghere pro faghere logu a s’ierru chidrinu e cori tostu, s’esserat postu in bidea de
torrare a comintzare dae bellu a nou. E fintzas deris mesudie, cando soe tucadu dae Fiumicino,
in su chelu non si bidiat nemancu una nue a la chircare a canna longa, e-i sa temperatura fut de
nessi vinti grados. Pro sa cuntentesa de sos turistas, inglesos e tedescos, a sa carena e a su faeddupiccioccos sos pius, ma caligunu ’intradu in tempus -, chi no an grisadu nudda a si fuliare a conca
a sole, tottu isbrociados, in sos marciapiedis de s’aeropurtu, isterrigorzendesi ancas ubranca
subra borsas e borsones, diventados, tottu in d’una, corcadorzu e cabidale. Ma custu manzanu,
passadas pagas oras- meda bi cheret-, pro s’atrivire a s’acherare a su giannile e pro aguantare
s’atta fritta ch’est andende b’at bisonzu de giughere pilu in su coro e tuddas bonas!. Intro ’e notte,
a ora ’e sas tres, segadu su surtu, mi nde soe pesadu dae s’acusciu mortu de famene e cun su
pidinu de m’iscaldire unu tichirigheddu de latte pro apasaogare s’istogomo inchirciadu comente
una padedda de brou posta a buddire.
Ma, comente che soe ’essidu a su passadissu, mancari mesu istontonadu e cun sos ojos pitziga
pitziga, no apo istentadu meda a m’abizare de su riflessu chi, lenu lenu, ’intraiat dae carrela,
calpinde su ’idrigheddu ’e sa gianna. Curiosista, a s’aprapidu e chentza allumare sa lughe, che
soe ’intradu a s’aposentu ’e nanti e, iscanzada una perra ’e bracone, apo abaidadu a cara a fora,
bidinde, cosa ’e ispantu, chi, a sa muda, chentza faghere istrimuzu perunu, unu pizu de nie
ch’aiat giai incarrarzadu su nieddore feu de s’isfaltu, e chi sa fiocca fut sighinde a calare a intibidu,
fitta fitta e manna cantu su pramu de sa manu. “Eh dimò! Già fut duas giojas chentza fioccare
goi meda….. A si non fut assumancus degh’annos, si non m’isbaglio, ma non creo, dae s’annu
chi mi che soe andadu a Roma”. Cuntentu che Pasca e ridindeminde a sa sola, m’appo leadu una
cadrea, e, comente faghia sende piseddu, mi soe postu addenanti ’e su bracone, arrumbendemi a
sa petzaria de su marmaru ghiacciadu, cun sos murros incasciados in mesu de sos bratzos postos
unu subra ’e s’atteru. E gai, apirastadu, soe abbarradu un iscuta ’ona a mi godire, a ojos torra
serrados, su selentziu de cuss’aposentu chi, in sos annos de s’iscola, fut su zassu preferidu inue
attendere, in paghe santa e chentza disturbu, a sas afatziendas de istudente isganadu: dromire, in
su mia de cuntierrare cun sa matematica mala a gigirire, e leggere giornales isportivos e fumettos
de Tex Willer invece de perdere tempus a peleare cun cussas prugas de filosofos chi, de cussentzia
’e s’anima, che los aia mandados de bonu coro a tzapare sa ’inza o a saurrare sa patata. No pro
atteru, ma giustu pro lis proare sos sabores, comente issos faghian cun megus. Aposentu dae inue
podia controllare sa carrela, pro essere prontu a ch’istupare comente s’intendiat su tocheddu de
s’amadu pallone, e-i sas boghes de sos cumpagnigheddos- sa cumpagnia de mala cundutta nos
naraian- impignados in partidas chi finian solu cando non resessimis a torrare pius alidu. E a
mala oza sos votos funi sos chi funi. … A ultimu, infitidu in coddos pro su frittu, dada un attera
abbaidada a su nie, mi soe
62 | Amministratziones Comunales de Paule, Bonàrcadu e Fordongianus
detzisu a mi nd’isfrazigare dae sa cadrea e, sempre movindemi a s’aprapidu, che soe revertidu
a coghina. Dae su frigoriferu, collocadu in su cuzone a manu manca ’intrende, nd’appo ’ogadu
s’isterzu de su latte ma, famidu comente unu chi no at bidu mai alimentos, no apo isettadu a
mi lu narrere sos atteros e mi nde soe cumbinchidu a sa sola: “ Oh, su latte a cust’ora no andat
bene…De seguru ’e seguru ’istat piga e cala e non resesso pius a mi che ingalenare … Menzus
mi sucheno sos avantzos de su porcheddu de deris notte…Frittu est, ma, sigomente non sunu
carchidos de caddu, già mi che lo codeddo e tottu.”. Custu manzanu, dialu ’e pinniccu, a sas
sette, mancu abreschidu, nde soe torra in terra, allutu che ite mancari apa passadu sa notte in
bizadolzu. A una a una, ma est sighinde a bettare, e-i s’ortu, pobiadu dae su bracone de coghina,
est un’incantu. Sos frufuralzos- una trintina nessi- sunu tottu afiottados in sas naes nudas de
sa figu, e-i s’olostru, altu aggiomai a paris de cobertura e chi diat cherrere ismutzurradu, paret
arrente arrente a si truncare sutta su pesu de su nie. Unu ’attu pilosu, e rassu comente una
saccaja bene aproendada, brincat sa crisura e, iscutighinende una paja de ’ortas sa conca, chircat
meriagu sutta ’e s’olostru, cun sas orijas sempre bene paradas. “ Ma cantu nd’at aere bettadu ?”
mi interrògo, ponindemi a forrogare intro de sos calascios de sos mobiles, e crobende, propriu in
s’ultimu, su metro chi fui chirchende.
Ancora in pigiama, mi ’etto in palas una giacca militare mesu istratzulada, appicada, chissai dae
cando, a una punza ruinzada de sa loza, e che calo a s’ortu, arrischende de ch’istrampare comente
ponzo su pè in sa prima iscalina. “Nostra Segnora mia, est tottu ’iddiadu !”. Sas iscarpigheddas,
postas de apostiza cun sos cordoneris ispresos, faghen trac trac e non lassan fratta peruna in su
nie arridu che bidru diventadu unu lastrone de ghiacciu. Attraesso, a ojos abertos, tottu s’ortu
e m’abizo chi su nie in sas alas de su muru est un’appena pius ledre. E propriu inie che tzacco
su metro chi che calat una trintina de centimetros primu de si truncare in nettu faghindesi in
duos. “Atzidente, toccat de che lu cuare primu chi si nde peset mama”. In perruncias che torro a
bintrare a sa loza, cuerro su metro segadu in d’unu bottu piena de burrumbaglia, e, luego, che soe
accodomadu in poltrona addenanti de sa ziminera, chirchende de m’iscaldire cun cussa appena
de braja chi est abbarrada in mesu de su muntone de sa chijina. Sas manos, cancaradas, las
intendo aizu aizu, sas orijas e-i sos chizos comintzan a pistiddare e a catzare fumu, e-i sos ociales
si velan obbrighendemi a nde los bogare. In cussu momentu intendo sa presentzia de mama, a
palas mias. Mi che torro sos ociales ca si nono non bido mancu sa punta de su nare- e pensare
chi no est tantu diligu-, e, boghende ispiritu, : “ Carramba che sorpresa, dae Roma ti nd’apo ’atidu
unu pagu de nie”. Ma no est cosa no ca issa si parat rea, a ojos a mie. Sa cara inchizida, sos cuidos
piantados in chintu, e tettera che fuste, comintzat sa preiga: “ A tie, de cussenzia ’e s’anima, ti
mancat calchi perinu dae conca. E cando mai ti ch’essis a s’ortu mesu nudu cun su frittu ulpilosu
chi est faghinde? E a b’ite, a medire su nie e segare su metro? Assunessi t’esseras ammuntadu
bene, invece, asi paret, tenias gana de faghere cannitas. Già t’as a leare calchi malannu. E cando
bi cazas ? Iscura sa femina chi t’intrat in farrancas!”. Ilfaltadu pro sa fregura de assos de bastos,
mi caglio a sa muda e, in su mentre chi issa preparat s’immurzu, fatto su fogu, iscultende,
a s’attenta, su Gazetinu Sardu chi, cun d’unu giornalista in sa Campeda, est dende sas novas
malas de sos attrividos chi si sunu postos in caminu giai a manzanu chitto. Pro passare ora, mi
Pabàriu in Frore | 63
ponzo a irmurulare in sa loza, assentendeche unu pagu de trastes ispravinados e, imperriadu unu
banchittu ’e ferula, irbardonende, cun s’istrazonedda, sos truncheddos de suerzu a manera chi
tenzan luego chentza bisonzu de istare iscrafindelos cun su suladore. Mi ’enit fintzas a conca chi
sos cantos de ’ardone pius bellos si dian poden impitare pro faghere su presepiu in domo de frade
meu, chi tenet duos pitzinnos piccocos. Ca tantu issu no est in chirca de impreos gai, passentziosu
coment’est! E-i sa muzere- “Sa chi at fattu su bistoccu a su dimoniu”, li narat mama- est sa
matessi cosa, si non peus. Mancari, cun tottu su nie chi at bettadu, a crobare sa lana ’e crastu
chi bi cheret non siat una brulla : “Bah, in calchi manera s’at a faghere, in caminu s’accontzat
barriu”. A triulu e a murrunzu sunu giai sas noe e mesa e, bidu su tempus comente est, toccat
a mie a faghere su sacrifitziu ch’istupare pro faghere s’ispesa. Sacrifitziu non meda, a narrere
sa veridade, ca non bido s’ora de attraessare sas carrelas pro pistare su nie. Amuntadu gai bene
chi non dia timere de mi ch’ispentumare in su Polo Nord, pregonto a mama, chi istantonis est
torrada in bonas, ite b’at de comporare. “ Dae su furru de Antoni Coghepane b’est de nde retirare
sas coccois de madrighe sarda chi apo faeddadu deris e, bidu chi calas a piata mazore, ’intra a su
masellu de compare Tre piza e compora deghe euros de petta de brou. Gai ti fatto unu pagu de
minestra comente piaghet a tie, cun sos maccarrones pistados. Assunessi oe mandigas cosa ’ona,
ca tantu in Roma as a essere sempre a s’assutta, iscatulamene e atzoroddos comporados a caru
a caru, mancari pagu nde’arzan, in cussu Marcu Donadu”. “ Mac Donalds, mà”. “Sempre a issu
est….E non fettas de sas tuas: non bistes istantaridu ca pro preparare s’ustu bi cheret ora”. “ Si
no agatto caddu ruttu, in mesora nde soe torra inoghe”.
A passos curtzos pro no imbrunciare che soe guasi imbattidu a s’ispuntone de Funtanedda cando
intendo unu tichirriu: “Azutoriu, Michè. Azuami dimò”. Apretto su passu e, coladu s’ispuntone,
mi presentat addenanti cussu contomassu de Billia Longone, isterrigorzadu in sa carrela chi,
a boghes in campu che-i unu missu, est giamende s’amigu Micheli Pinna. Lastima chi Micheli
Pinna, surdu pedrale comente tottu sos de sa familia sua- “Amplifon” lis an postu cussos
mal’inderettados de Carrela de creja- , siat de palas e no intendat mancu su corpu de sa balla. Rie
rie, ma faghinde a mediu de non bi lu mustrare, m’accoscio a Billia Longone chi, arrennegadu
che berre, sighit a inzuliare s’amigu ca, non ponindeli cabu, l’at dassadu a s’infriscare su culu in
mesu ’e su nie. “ Tiu Billì- chirchende sempre de addurare seriu- a bi la pitzigamos a sa sola, o
giamo caligunu a nos azuare?”. “Nono, Mariè, non cherzo chi mi ’idan goi ruttu ca addepoi si nde
faghen beffe”. Ficchinde sos pes, e apprencendesi a mie cun cussas palas de furru chi giughet in
parte de manos, Billia Longone, a sulidos che-i una pibera, si nd’isfrazigat dae terra e si ponet
reu. Iscuttighinendesi dae su nie, e istringhinde sas pagas dentes chi giughet, comintzat a tunciu:
“Ohi su culu meu, ohi sos ossos mios, ohi s’ischina mia!. Non bastaian tottu sos dolores chi
tenia, bi cheriat sa rutta puru. Ogni attapada a su poddighe malu…. Custu manzanu, niunu mi
che lu ’ogat dae conca, calchi corrudu m’at postu oju. Ohi, ohi, ohi..”. Su dolore, però, non depet
essere gai feu comente accusat si luego cambiat allega e: “ Abaida Mariè sutta de cussa macchina
…”, inditendemi unu mezu frimu annos e annos. Torrende alidu pro s’isfortzu chi appo fattu
pesendendelu, mi ingruscio e, mesu cuadu dae una roda, buscu unu fiascu de ’inu nieddu chi
che li depet essere iscadriadu dae manos comente ch’est tambuladu. “ Ah, meraculu chi non s’est
64 | Amministratziones Comunales de Paule, Bonàrcadu e Fordongianus
segadu…Oe puru nos salbamo”. Ma non finit de s’allegrare chi s’intenden sos borulos acutos de sa
muzere, Cadrina “ Masciotta”, chi, chentza prapare meda ca bi soe deo addenanti, sonat sa musica
accherada a su bracone de domo sua: “Abbrigonzidu…cane imbreagone…bettadomos…”, e
atteras cosigheddas chi est menzus chi sos piseddos no imparen. Ma a tiu Billia, avvesu a sas
boghes, no li tremet mancu foza e mi narat: “ Ajò a domo ca ti cumbido”. Comente ch’intramos
a domo sua, Cadrina Masciotta mi leat mele mele e, cun d’unu sorrisu fortzadu in lavras, mi dat
finas unu ’asu. Cun su maridu, invece, sa briga no est finida. “ A su modu, custu manzanu, non
bidias s’ora de ti infundere sa ’ula…Chissai e tottu chi no esseras fattu a tempus a assazare su
brou. Comente ch’iscazat su nie as a biere ite fine faghet su ’inu chi tenes bene frisciadu in su
comasinu: che partit tottu a intro de sa fogna. Gai, si tue e cussos runderis de amigos tuos bos
cherides affegonare bo ch’andades a su tzilleri”. Tiu Billia, chentza s’iscumponnere meda, : “Su
’oe narat corrudu a s’ainu. E puite a tie su brou non t’aggradat? Appo ’idu chi cando s’ampulla
est in mesa non grisas de ti nd’ ettare duos e fintzas tres tatzones. E poi non t’impesses chi custu
manzanu mi che soe dromidu a conca a s’ascetta, non nd’appo assazadu mancu unu ticcu!”.
Intesas cussas accusas, male e peus: “ Bruttu faularzu, bi cheret puru chi como mi ’oghes fintzas
a imbreagona addenanti de sa zente. Si non m’esseran connotu, su chi soe, t’aian cretidu puru.
Mariè, - bortendesi a mie- fiagaelu in bucca pro intendere si est beru chi no at buffadu”. Deo,
a s’idea de li esaminare sa ’ucca, non li dao mancu risposta, pensende: “Istas frisca che rosa, a
caristia soe iscrinzajolu…Faghelu tue chi ses sa muzere”. In su mentre chi sighin a si nde narrere
peus de Bertoldo, mandendesiche pari pari a sa ’idda de tiu Gavineddu, mi ’enit a conca comente,
a bortas, su dimoniu fettat padeddas e cobertores nono.
Non bi podet aere, difattis, duos pius divrescios de custos. Issu est un ominone mannu cantu sa
furca, cun sa cara tunda e ruja chi paret una sindria e-i sa colza chi nde li calat a benujos; issa, a
s’imbesse, est bascitta e lanza che corru, e d’est sempre bianca che-i sa tela. E cantu su maridu
est fattu a sa bona, passentziosu, corale, sa muzere est mala pessima, latranghicurtza e faltza
che dinari malu. E pensare chi unos tres o battor annos como fut bennida a domo bantendesi sa
fiza e chirchende de mi cumbinchere a bi faghere un’ acconcada. E gai in domo b’aiat bintradu
duas rues ca sa fiza, coro meu, non si nde calat nudda dae sa mama: bella che-i unu cagarantzu
areste e pasida che-i una trighe. Pro segare in curtzu, Tiu Billia mi pregontat si cherzo unu gaffè,
unu calighe de abbardente, o un ispiritu de ou. Ma sa mere de domo, cun sos ojos allampiados
chi paren bessindedeli dae s’incasciu, non bistat dui dui : “No est ora de nd’ogare a pizu tatzas e
tatzitas… ca appo finidu como como de illitzire e de nde samunare s’isterzu”. Comente intendet
gai, Billia “Longone”, cun sa cara in terra e sas cannighinas in puntu de iscoppiare, no la subacat
pius: “Contigas de malu pagadore, bella accoglientzia a sos amigos, arratze de fregura chi mi faghes
faghere, menzus m’esseras dadu un’istoccada a pettorras”. E-i sa cuntierra torrat a comintzare
dae bellu a nou. Deo, infadadu dae sas boghes, e non teninde intentzione de mi che intramesare
in sos machines insoro, nd’approfitto po mi che istejare dae cussu manicomiu, andendemiche
iscoa iscoa, chentza chi mi ponzan cabu a s’impignada comente sunu in sa briga.
Serente s’utturineddu de sa creja de Santu Pedru che calo in S’Iscalone e imbatto in sos oros de
Baranaboes. In su mia de rugare sa carrela, a ojos sempre bene abertos pro no istrochere a Billia
Pabàriu in Frore | 65
“Longone”, intendo una ’oghe nodida: “E ite de ’idda?” Ma, pro mi appentare unu pagu, fatto
orijas surdas e sigo a andare, creschinde su passu. Tando sa ’oghe si faghet pius cadria: “O su
romanu, a frimas o nono!” Mi giro de palas e, a unos bindighi- vinti metros, bido Marchittu Piu
calendende sas lamas de su latte dae su cascione de su pick up. “E chie ses?”, poninde sa manu
dresta addenanti de sos ojos comente chi bi siat su sole chi m’illuinet impedindemi de biere bene.
Issu s’iscrafantzat e rispondet: “Su fedale pius bellu e pius sabiu de su tziomo tou”. “Su pius
sabiu non nd’isco, su pius bellu non creo- li naro prontu, accurtziendemiche a issu e istringhindeli
sas manos agalladas- Tottu imboligadu, cun cuss’arba longa e cun cussu tzitziolu nieddu bene
caladu in conca, s’unica cosa chi nd’ispompiat est sa punta de su nare. Ista a sa lerta, bene
accuccadu, non t’isparet caligunu pensende chi ses unu sirbone.”. “Eh, Mariè, a bonu a essere
unu sirbone ca in dies che oe bistan menzus issos chi sos poberos pastores! Ahiò a intro chi ponzo
su latte a cazare ca cun custu caldu si podet giochire!”. Marchittu leat in pampana duas lamas de
vintichimbe, lebias che pumas sutta sos bratzos suos, e ch’imbuccat a intro, sighinde a faeddare
lestru comente una mitracula. Arrumbat sas lamas in d’un ispetzie de peagna de ferru e che
torrat a bessire a fora, sempre nende. Sa sala s’amigu meu l’at ordiminzada propriu bene. Mi
l’ammentaia cando, dae ora, fut unu comasinu ’etzu e derruttu, fattu a pamentu in terra e a
canna, tottu mal’andada, in sa cobertura, pienu de piubere e de chelos, bonu pro b’assetiare
ballas de fenu, saccos de paza e trastes de campagna. E-i como est diventadu unu bellu salone,
nettu che-i s’ispiju, imattonadu in terra e in sos muros, cun machinarios modernos pro bi
tribagliare su latte e buscare su recattu, chentza bisonzu de s’imbenujare a sos industriales chi
istrozan sos pastores dendelis una limusina. Comente nd’intrat sas ultimas duas lamas, lestru
lestru, abberit una giannighedda chi est in fundu e, in pagos segundos, nd’est torra in fora. No
isco comente appat fattu gai in presse, ma si parat addenanti meu tottu cambiadu chi non si
connoschet pius. Paret, difattis, unu de cussos investigatores de sos R.I.S. chi ’ogan in sa televisione,
biancu de su tottu cun istivalones, tuta e berretteddu in conca. Non perdet tempus e, andende dae
un ala a s’attera comente chi giuttat sa giustiscia fattu, primu ch’imbolat su latte in d’unu labiolone
mannu, addepoi comintzat a girare manopolas e a cariare ’uttones. “Tando as giai istelladu?”, che
li ’esso. “ Emmo no appo istelladu..- mi rispondet, franghindeche sas lamas in d’unu cuzone inue
b’est s’impiantu pro las samunare - A malaoza m’est bennidu…E sa chida passada non mi ch’an
furadu tottu sos anzones! Sas farrancas a murutulu… Dughentos baranta pegos pinnigados dae
su pascialone de Chiriguzi…Male crabinu”. “Oh- ispantadu po sa nova mala- E trafigu, nudda?”.
“Comente faghes, an carrigadu tottu in furgone e illanados in presse. Appo passadu sa ’oghe,
bidimos”. “Atzidente, pensaia chi non nd’esseran furende pius de bestiamine…”. “Isbarrado los
agatten, in custu mese de Nadale c’an furadu chentu anzones a tiu Matteu Piras; sos porcos,
abbisumeu tre sues e chimbe mannalittos, a Zuseppe Mura, e una deghina de ’ittellos a su fizzu
de Aristotele!”. “A cussu piseddu puru…s’iscuru, a peus chi si nd’est ritiradu dae iscola cando su
babbu est ruttu malaidu”. Custas ultimas peraulas sighin a agghejare Marchittu chi, pesada sa
conca dae sa lama chi est isfrigatzende a tottu coddu, sighit crispu “ No abaidan in cara a niunu,
miserabiles”. “Ma de seguru an a essere furisteris..”. Male e peus, como est propriu arrejolidu: “
Furisteris?...Su corbu l’ischit, ma sa maniga de inoghe già b’est sempre”. “Bi fut crefidu torra su
66 | Amministratziones Comunales de Paule, Bonàrcadu e Fordongianus
barrantzelladu”, a mi cagliare mudu, deo puru, carchi ’orta. “ Crees, fortzis, chi non bi l’apa nadu
a cussa conca de craba de su sindigu…..Intzerta ite m’at rispostu…E che cosa sono ’sti barracelli?
Narami tue… in custa ’idda ebbia podimis votare a sindigu unu napoletanu chi no ischit mancu
sos pes chi lu trazan. …S’ainu presu a sa gianna bi cheriat…..E a sos ladros corpos de balla. O
sa fune a su tuju e bettados a sos porcos”. “ Gai- chirco de che l’istrottodere dae cussas bideas
malas - invece de andare addenanti, torramos insegus, a sos tempos de Basile Cadone, cando dae
una musca nd’an fattu chentu accas boghendesiche sos ojos pari pari ”. “Beru est- rispondet,
torrende in sè- già ses in su giustu… Ma mi faghet fele chi sa zente de giudu siat posta a culu a
terra dae cust’arga de muntonarzu….Mah, toccat de aguantare custa puru e de andare addenanti,
comente naras tue…… Siat comente si siat, como bogamochela e faghimos una cosa. Pro festare
a Santu Nie istanotte nos faghimos una bella suppafartza cun tottu sa truppa….E-i sos ladros chi
si ch’anden a domo de sos dimonios ….Sa sarditza ch’est, su lardu, unzile unzile, ch’est puru.
Pro su pane russu, già lu naro a Gianni “ Tziodda”…. S’unica cosa chi mancat est sa chibudda,
comporaela tue…..Ma- boh, non bastaiat mama- non ti nd’ismentrighes, ca cando ses ispensu
non t’ammentas dae como a poi”. E s’iscanzat in risu. S’ora a bellu a bellu si ch’est passende e
no apo fattu mancu unu pilu. Pro cussu non nde cherzo pius s’intesa: si podet isfaghere su
mundu, deo comporo su chi depo comporare e luego a domo. A ojos a su mòlinu de Marranu,
una truma de piseddos de s’iscola media chi est a pagu trettu s’est appentende a nd’ettare sos
candelottos chi de nde calan, russos cantu su brutzu, dae sa contonada de sa putecaria ’etza,
sighinde sa linea de sas teulas. Unos sett’ otto, armados de iscerpas coloradas e guantes a sa
moda, faghen sas boccias de nie infittindelas bene bene, si las lassan un iscuttighedda in manos
pro las intostare, e addepoi ischichinan a su bersagliu, a tottu coddu. E cando sos candelottos si
nde distaccan, affacuendesi comente lompen a terra, cussos imbeleschidos si triscinan in su nie
e si ponen a faghere su treninu, a sa moda de sos calciadores de serie A chi an segnadu una rete.
Mancu a lu faghere a s’apposta, o fattu propriu a s’apposta, una de sas boccias de nie, tosta che-i
su piccu, si leat atteru caminu e pitzigat a Antiogu “ Pomposu ”, chi est passende in cussos trettos.
Ohi s’anca, tronos e lampos, frastimos nachi sunu sos chi s’intenden! E tottu sos santos bogados
dae sutta ’e terra. Pro fortza, in sa giunta cabet a dare infadu a unu de sos “Pomposos”, sos meres
de sa ’idda, sos proprietarios mannos, mancari non bi tenzan abba in brocca, ca tottu su ’inari,
pro non si pudrigare, già est bene cuerradu- gai narat sa zente- in sas bancas de mesa Sardigna.
E arguai a nde toccare, mancu pro faghere unu tapulu in domo, ca bi podet aere sempre unu
bisonzu. Ca gai at detzisu su piccoccu, s’istudiadu, su chi at fattu sa cuinta ginnasiu sende
seminarista, ma chi est pius pagu fine de sos atteros. Ma, a cussos piseddos, de “ sos Pomposos”
e de sas ricchesas insoro, nde lis importat pagu e nudda, e su pius mannatzu, li narat: “Tiu Antiò,
ponidebos in posa chi bos tiro una fotografia… ca custu manzanu ’ e tottu che la ponimos in
Youtube e bos poden bidere fintzas in America”. “Bruttu maleducadu, in su tubu che pones a
mama tua e a sorre tua, no a mie…..E a America, si cheres, b’andas tue, a t’irrocare… Fizos de
chie sezis?…Iscoviademilu chi a babbos bostros nde lis leggio sa vida ca bos sunu pesende a
aininu”. Su pitzinnu chi cheriat faghere sa fotografia si calat in bratzos e non bogat piulu, ma a su
postu sou già rispondet un atteru. Non tirat unu pramu ma pro limba…..E in rima, li rispondet,
Pabàriu in Frore | 67
propriu comente faghian dae ora in sas pindulas de bonumore legidas in S’Ischiglia! “Adamu cun
Eva, sos primos isposos, a s’umanidade abberin gianna. Deus e Santos cantamos Osanna ca non
semus nois de sos Pomposos” Antiogu “ Pomposu” no lu faghet mancu finire chi, diventadu ruju
che chibuddone, si nde ’ogat sa chintorza, gai areddada e isorigheddada chi cheret iscrinzada
ebbia, e, illevrentiadu, s’atzultzuddit contra a sos piseddos. Ma cussos non cheren si no a issu e,
primu chi lis arrivet carchi ischingiada male sestada, si ch’andan a bolu, movindesi dae un ala a
s’attera lebios che crabolos. Sos de sa mala cundutta paren torrados a naschere”! Deo, chi a sa
muda apo assistidu a tottu s’iscena, fatto finta de nudda e sigo a trenu erettu ma cuddu, de mala
muta, comente sempre: “O pisè, e ite tenes de ti nde beffare ? Iscumittu chi los as ispuntzonados
tue a mi trattare che pudderigu de ainu?!”. Custa est bella, faghe bene e bae a galera: “Ma a su
modu custu manzanu sezis in chirca de apitzigu? Deo soe passadu inoghe a iscasimò e no apo
abertu mancu’ucca”. “Pomposu”, fora ’e sé e minettosu, faghet de si nd’accurtziare a mie, cando,
tott’in d’una, iscadriat e… a culu in pipiri. Faghinde bella mustra de sos cartzones tottu a tapulos.
Tando già est beru chi non mi trattenzo pius. Est andadu bene a non riere pro Billia Longone, ma
Antiogu Pomposu, ruttu in terra, est ispetaculu chi meritat. Risu nachi, risu a iscracaglios, fintzas
a mi ’ennere su dolore e sa matta. E chissai chi, nendeli su contu in cunfessione, e faghinde
divertere issu puru, fintzamentas su rettore non mi diat s’assolutzione bidu chi de l’azuare a si
nde pesare non mi nd’at pigadu mancu a conca! Certu chi como, lassadu cussu isastuladu a si
triscinare in su nie, una dimanda mi siguzonat sa conca: ma chi b’apat carchi sustanztia istrana
in mesu de custu nie chi fettat arrennegare sa zente? Eh, ca mi paret chi siat propriu gai. E primu
mama, poi Cadrina Masciotta cun su maridu, poi Marchittu, como Antiogu Pomposu. Tottu
arrennegados, chie pro unu motivu, chie pro un atteru. O, fortzis, soe deo chi c’apo perdidu
s’abitudine a trattare cun sa zente, ca cando passizo in Via dei Fori Imperiali, o in Via Nazionale, o
in sos viales de S’Eur, no agatto niunu chi t’abaidet de abbereru in cara, niunu chi ti saludet,
niunu chi ch’ettet unu faeddu o chi ti brighet. Ca Roma est unu incantu, unu sonniu, ma inie ses
unu numeru ebbia, unu de duos milliones e pius chi in sa capitale viven. Eh, depet essere propriu
gai, inoghe in bidda b’est ancora cussa chi caligunu giamat sa dimensione umana. Duncas, in
custas pagas dies de ferias, innanti de torrare a sa capitale, toccat de si godire ogni momentu, ogni
affettu, ogni peraula, ogni fiagu, ogni cuzone de sa ’idda. E no at a essere gai diffitzile, massimu si
sighit custu tempus, chi invitat sa zente a bessire a fora, a passizare in mesu de su nie, e a non
s’inserrare in su nicciu.
E-i como, Mariè, lassa a banda pensamentos chi non ti deghen, ca pares unu de cussos filosofos
chi che cherias mandare a tzapare, e move a recuire a domo cun su pane e sa petta de brou, si
nono ses arriscu de assazare calchi passada de fuste dae mama tua. E, su pius chi ti podet dolere,
a ti perdere sos maccarrones pistados.
68 | Amministratziones Comunales de Paule, Bonàrcadu e Fordongianus
Juanni no hat paura
MARIO SERAFINO FRONTEDDU
I
n su jchinadu de sa Serra biviat una familia de zente chi haiat unu bellu pacu de propiedade,
chin d’una bella domo, prena e donnia grassia e Deu e fatta chin grabu e chin manera, chi pro
su tempus si podiat narre una domo de zente benistante. Sa familia fit cumposta de una femina
e de duoso ominese, tottastres bacanzos prenos de inare e de presumimentu, chi si parian sos
meres de su mundu. Sa raichina fit de pessones bonas e laboriosas. Sos mannos de sa familia
Ispizza fachian sos massajos e haiana terrinos e binzas in medas cussorzas de su sartu de Paules,
gasi chin su tempus e chin su contipizu si fini sichidos a ponnere a postu, tantu chi custos tres
frades no haiana sighidu sa faina de sos mannos ma s’aian postu una buttega de generes de
cussumu, dae s’alimentare a bistires, iscarpas e ateros articulos de cada zenia, fit un’ispessia
de SuperMarket de tempos nostros, acatas dae sas punzittas fintzas a s’aradu; su inare l’haiana,
impare chin su locu e gasi si fronniana de cada cosa chi ocurriada in sa Bidda. Sos frades omines
s’ocupana de su negossiu, sa femina fidi adatta pro sa domo e manteniada puru sa contabilidade
de intradas e bessidas, lu fachiada chin passione e chin bonu grabu. Si fit diplomada de Ragioniera
ei sos contos già silos ischiada fachere, a parte de aere sa coltura, fit intasa precisa e attenta.
Fit una bella femina, no una Dea, ma zeniosa e de bonu grabu, l’haiana bocadu varios amorados
ma pariada chi non de li lucherede, non bende bessiada a cumprimentu. Sos annos colana e issa
puru fit fachende a manna e perdende s’entusiasmu ei sa voluntade de si criare una familia, poi fit
meda ataccada a sos frades, comente issos a issa, non pariada un’istimma de partire chi nessunu.
No lis mancada nudda, ma lis mancada tottu, siche fini anzianande tottas trese ei sa sienda fit
aumentande in gabbale ma mancada sa zente, no haiana medas amicos, su inare los’haiada
presos in manos e in pese, fini diventaos ischiavos de cussa materia, chi fit interessante, ma daida
pacu gioja e felicidade. Sa domo fit diventande trista e iscura, su bene e su negossiu non fit prusu
sue prima ateros si fini postos in lista, haiana prus modu e grabbu a presentare sa mertze de
bendere, sa veridade fidi ca issos fini abarrados a su tempusu de eris, siada in sa familia che in su
negossiu, non baid’hapiu ne ricambiu ne rinnovu.
Intas sa teraca fidi galu sae de cando fini zovanoso, haiana imbezadu impare. S’apresiada carchi
fradile o carchi parente, ma non pro istima o affettu, ma pro su chi che bidiana impalas, chi
fit chenateru meda e de nde faches contu; ma issos fini umbrosos e s’abizana ca sa zente fit
chircande sa cosa, gasi a pacu a pacu si sone assolados, fini solu issos, lassaos a si godirene cussu
bene chene armonia e chene zente chi daida pacu luche e fachiada pacu sonu.
Chin sa ezzesa son bennidos sos contos ei sas chiacheras, chie narada ca haiana bendidu tottu a su
Diaulu, chie ca in cussa domo be fini sos’ispiritoso, chie ca haiada bistu su Babbu issoro a travicu
in sa corte de sa domo, a boches de disisperu chircande sos nepodes chi non fini naschioso,
cadaunu bocada sa lebrea sua e issos si sighiana a cunzare in sa soledade issoro cundennandesi
a un’eremu chene obricu. Su negossiu l’haiana cunzadu, non cheriana a nessunu e chi nessunu
fachiana cumonella, lis pariada ca tottu lis cheriana male, non si fidana de nessunu e a nessunu
daiana iscurtu, esserede chie esserede, fini tottu in gana de los trampare e de che lis picare sa
Pabàriu in Frore | 69
sienda chi haiana colliu a pare in tottus cussos’annos de privaziones e de sacrifizios, e poi pro
chie?. Non zertu pro fizos o nepodes, non de haiana chertu e non cheriana mancu atera zente, sa
vida issoro si fidi cunzande in d’unu capitulu de disisperu e de soledade. In pacu tempus, s’unu,
dae s’ateru, hane lassadu dinare e benes in manos de su mundu o de chie pro sorte lis fit parente
prus’istrintu, non fini resessidos mancu a fachere testamentu, hane lassadu chi su lande falarede
a sa parta, gasi duos o tres fradiles chi fini galu in bida, san partiu tottu s’interessu, de bidda e
de foras, chin trancuillidade, pache e amore, fachende videre ca sa cosa est de su mundu. A unu
fizu de custos fradiles, de sa familia Ispizza, li fit tocada sa domo, comente aiamus naradu, fit
una bella domo chin cada cumbeniu, ispaziosa e sennorile, ma lassà a siche imbezzare comente
a sos meres, cheriada un’ifriscada e una torrada isurcu, pro be podere bivere zente, gasi su mere
si fit postu in impinnu e l’haiada posta a postu, sila cheriada affittare, issu non biviada in cussa
bidda, ma però non la cheriada mancu bendere, fi unu ricordo chi lu cheriada mantennere pro
amentu de sa familia issoro, intasa ca si una die siche cheriada torrare a Paulese depiadaere sa
domo sua, inue s’apozzare chene chircare a nessunu. Sa zente chiacherada e bocada cada contu,
parte pro imbidia, ateroso ca juchiana sa limba pro allegare e ateros puru pro innoranzia e pacu
cherveddu. Sos contos fini sos prus istranos, ca sa domo fit abitada dae sos ispiritos, ca sa notte
si bidiada a travicu pessones mai connotas, ca s’intendiada boches de prantu, ca si bidiada luches
allutas ‘e mortas ‘a s’improvisu, comente chi barede zente bivende, ateros narana ca be fini sos
diaulos, in bestimenta de sos meres e ca a chie andada a cussa domo ca fit diffizile a bessideret
biu. Tottu custa zarra non haiada azuadu a podere affitare sa domo, ma chi su tempus calecunuu
fi andadu a bivere, solu ca est abarradu pacu, su primu l’haiana acatadu mortu in cuchina, chie
narada ca fit infartu, chie ca l’haiada mortu su diaulu, chie ca silit presentadu unu de sos merese
e fit mortu de s’ispramu, gasi sa domo bene posta a postu e rimodernda fit boida e umbrosa prus
de prima. Nessunu haida su corazzu de andare a bivere, pustis de sa morte de cussa pessone, ei
sos contos si fini sichidos a irmanniare sempere in peus, cussa domo chi fidi giutta a lumene pro
una e sas domos menzus de sa Bidda, ca issu nanca siche fit intradu e nessunu be ressessiada a
chelu bocare, intas su Preide fit andadu a li narrere sos dispossorios e a beneichere su locu, ma
nudda hait cambiadu. Sos bichinos, ei sa zente de sa Bidda de Paules intendiada sempere sonos e
bocheses de prantu e de risu a cada ora de sa notte, cadaunu afrimada cosas intesas chi no haida
nen bistu ne intesu, su lemene si fit fattu e dae que non bessiada su contu.
Da una Bidda apresu b’haida bennidu unu piccaprederi, omine de pacas paraulas ma travalladore
e de bonos costumenes; Juanni Perri fit su lumene sù. Su primu tempus beniada chin d’una
britzichetta mesu iscassà, chi sos ferros i su portabagalliu. S’haiada apertu una cava de preda
in d’unu trettu comunale e gasi secada preda e bendiada a chie sila chircada, sa endida non
mancada, tando sas domos si fachiana a preda e carchina, brochettos non bende esistiada, su
zimentu fidi caru e de chie lu podiada comporare, su poveru si fachiada unu furru de carchina
e chin cussa si preparada sa brassa e si fachiada sa carchina de si podere fraicare sa domo,
cada cosa fit chin travallu e sacrifiziu, tottu fatta a sa bona ma chin meda puntillu. Juanni Perri
biazada donnia die, e donnia die secada preda e contones ‘e poniada a muntone, ca ischiada,
comente hapo naradu prima, ca sa bendida zai be fit. Tottu lu connoschiana e chin tottu fi de
70 | Amministratziones Comunales de Paule, Bonàrcadu e Fordongianus
bonu modu e rispettosu, intas chi non fit meda zarrone, silu dimandana rispondiada, sinono non
chircada a nesunu e de nessunu s’impitzada, non fit nen ficchidiu, nen curiosu, fachiada su dovere
su e chircada in cada modu de non dare disturbu a nessunu, cumprendiada ca fit in Bidda anzena e
cheriada a essere chi sos pese in terra, in cada locu hane sos costumenes e usos issoro e cherede a
los rispettare e a non chircare de faches lezzes noas in terras bezzas, gasi si rendia contu ca sa cosa
andada pro su versu zustu. Su tempus colada e Juanni Perri siche fit irfadande de biazare cada die,
intas ca cumprendiada ca is’economia de su travallu, li cumbeniada prus a bivere in Paules. Gasi
at disinnadu a si chircare una domo in’affittu, o peri a comporu, dimandande e chircande l’haiana
cussizadu medas domos, siada in affitu che pro las comporare, fit valutande los locos ei sos pressios,
cheriada essere sicuru cando fachiada s’affare. Una die colande in sa carrera de su ichinadu de sa
Serra, bidede unu cartellu pizzicau a su portalle de custa bella domo, inue narada ca fit in bendida, a
si zirare pro cada informatzione a s’indiritzu chi be fidi iscrittu. Chene perde tempusu, prima s’este
informadu i sa Bidda, de chie fit, comente mai una domo gasi bella e manna fit boida e in bendida,
si b’haiada abortasa controversias in familia, e gasi in cada cosa si fit chertu sinzerare e ponnere in su
sicuru chene andare a dimandare a sos meres. In paulese haiada amicos e connoschentes chi l’hana
dadu tottu sas informaziones chi issu cheriada, ma cadaunu l’hade irvortadu contandeli su contu ei
sa nomea chi cussa domo haiada. Juanni non s’este lassadu juchere dae sos contos ma hat chircadu
su mere chi la depiada bendere, e a primu a chertu bidere sa domo, e ses chertu sinzerare in cada
cosa, siada i su pressiu, che i sa disponibilidade de sa compora, si fit libera de vincoloso o ipotecasa,
non cheriada gherrare chi nessunu e nemancu briare. Si abortasa baida bichinoso o parentese chi
cheriana comorare, a tottu a dimandadu e tottu l’hane naradu: “beneitta ti siada, non cherimoso
gherrare nen chin mortos, nen chin diaulos, a tie hiai t’hamusu avvisadu, como ses tue a dezidere
a comporare o a lassare”. In pacu tempusu at fattu sa compora e chene chircare machines e ateras
cosas varias s’est istabiliu in cussa domo, como fidi sa sua e la cheriada difendere dae diaulos e dae
ateros contos varios chi sa zente l’haiada contadu. Sos bichinos fini tottu uricas, sa prima notte chi
est andadu a bivere a cussa domo, ma issu fit pacu preucupadu, s’es crocadu e dromidu comente
unu sacu, intas ca fit istracu dae su fache fache de tottu cussas dies; imprusu fidi cuntentu de sa
compora chi haiat fattu, ca fidi bona e a bonu pressiu. Su mere si cheriada disfachere de custa domo
chi nanca fit prena de ispiritoso e de diauloso e issu l’haiada cuntentadu, pro cussu su manzanu
cando s’e pesadu e s’este afazadu a sa corte, tottu sos bichinos fini ispettande pro lu dimandare
comente haiada coladu sa notte e comente si fit acatadu. Juanni Perri haiat intasa una parte de
malissia e la cherta isfruttare chi s’innoranzia de sos credenzones, cando l’hane dimandadu de sos
diaulos e de sos mortos, lis hat naradu: “lassaemi chi mi torre isurcu e apustis zai bos conto cada
cosa, benieboche a bos cumbidare e bos faco bidere comente si trattada su diaulu, non cherede a
lu timere, issu puru est un omine, intas chi si siat ziradu in diaulu, cherede a lu picare comente si
meritada e istae sicuros ca anoche non torra prusu, amus briadu malamente, e non est chi l’hapa
trattadu chi sos guantes. Sa bortaedie haiat sa domo prena de bichinos, connoschentes e curiosos,
tottu cheriana ischire comente hait trattadu su diaulu e comente che l’haiat dispazzadu dae cussa
domo chi nanca fidi su mere e chi non nanca cheriada bessire. Juanni Perri lisade cumenzadu su
contu a custu ghettu:
Pabàriu in Frore | 71
- Eris sero cando hat iscuricadu m’hapo fattu su focu, i sa zaminera, e hapo disinadu a mi
chenare, minc’hapo faladu sa prugaiola ei sa canistedda e m’hapo ifustu pane e puntu unu canzu
de lardu e de sartizzu i s’ispidu, gasi fipi cochendemi cussa cosa e illardiandemi su pane, cando
intendo una boche dae su tubu de sa zaminera chi mi narada – “a che achirro Juà a mi chenare
chin tecusu?” – comente chi l’hare invitadu gasi. Li rispondo a chirrare, ma però a canzos e che
falada unu brazzu. Dae mesu de sa brazza che l’imbolo a mesu cughina, mi torrada a mutire:
-“a chachirro Juà?”. T’apo naradu si cherese achirrare a falarese a canzos e che falada un ateru
brazzu; che l’imbolo a mesu cuchina. Issu torrada a mutire e zeo li rispondo a su propriu ghettu:
- “falache ma sempere a canzos”. Che falana ambas ancas, una mandada de manu e a mesu
cuchina, mi las pompaio, mi pariana truncheddos de linna, fipi sempere dande cara chi no mi
bruttarede su lardu ei su sartizu chi fipi cochende. Intantu haio cumenzadu a mi pappare carchi
canzu de pane istiddiau, e issu torrada a mutire “si che falada” e zeo a li rispondere “falache
ma sempere a canzos” e che falada su restu de su bustu chi sa conca e comente a su restu che
l’imbolo a mesu cuchina e in antis li naro: “ello sos corros ite diaulu das fattu chi non be sone
a su contu”. “Los happo lassao inpittu, i su tubu non che colana”. “Lastima, haiapiu gana de lis
dare un’illuchidada, etantu hana essere prenos de umaticu e de chisina comente a su restu de sa
carena tua”. In d’unu acher de ruche ses torrau a zunghere a pare e ses setiu in d’unu sumpeddu
a costazu de sa zaminera pompiandesimi comente bestia rara, suchiada sos’ocros pariana duos
canzos de chicchone alluttu, sas lavras grussas che tianu de impastare, sa uca manna che ghenna
de furru, sas dentes parian canzos de preda picca, una conca cantu sa preda ‘e s’iscusorzu,
sos pilos pariana una matta de ispina sorichina, sos brazzos longos e trozzicaos che carvasa de
pirastru, ancas e pese che picana su mesu de cuchina, lezzu e male attu comente unu diaulu e a
fracu de surfaru e de umu istantissadu, sa bava li falada intasa a brente. Issu fit cunvintu ca ieo lu
timio, ma sicomente connoschio sas trassas suas, hapo lassadu chi esserede issu a narre carchi
cosa po primu, infattis derettu ma pediu si siche podiada picare carchi canzu de pane. L’hapo
naradu: “cando che coco su restu e sa cosa mandicamus paris”. Zeo sighio a zirare s’ispidu e
issu mi provocada narandemi ca che fit cotta sa cosa e zeo li rispondio “er galu crua”. Una e duas
bortasa chi milu narada e zeo li rispondio sempere ca galu no est fatta, “cando est pronta za tila
faco gustare, pro como hapas passiessia, sa cosa cheret bene fatta, no m’agradada sa faina fatta a
mesu trettu e pois amus tottu sa notte pro mandicare e pro nos contare contos o non t’agradana
sos contos apustis chenadu?”. Si fit abizande ca mil’ipi picande in ziru e disinnada a s’arrizare,
l’hapo naradu “setiti ca non cherzo a m’arrastare su locu, no hapo mancu femina de mundare”,
gasi ma timiu a sa zirada de s’ocru e ses torradu a sere, totora mi narada ca sa cosa che fidi cotta
e zeo sempere trancuillu li narao ca non che fit fatta, be cheriada galu una bona iscutta. In su
mentres caio abastadu su crozifissu, chi fit apicadu in costazu de sa zaminera e milu haio postu
a portada e manu a trettu de silu podere ponnere a basare a su mementu zustu. Issu non si fit
abizau de nudda e fit ispettande a si chenare a lardu e sartizu, ma s’haiat fattu su contu troppu
largu, cussa cosa l’haio cotta pro mene. Cando ma torrau a narrere si che fit cotta, l’hapo rispostu
“como est pronta pro la gustare”; i su propiu mementu hapo picadu su crozifissu e silapo iscuttu
e su fruncu a cumenzadu a currede in cuchina e zeo ifattu a tiroso a costasa e a conca a brazzoso
72 | Amministratziones Comunales de Paule, Bonàrcadu e Fordongianus
e a ancasa, in cada locu che lassada canzu si poniada a bessire intreu i su tubu de sa zaminera e
non che colada e tando a disinnadu a si fachere a murasa comente fit faladu, gasetottu sicheste
andadau lassande una sia de fumu nieddu e pistiferu e frastimande s’ora chi si fit afiziu a s’oru
miu. No l’hapo lassadu ne ora ne mementu a si tratennere in custu locu e l’hapo puru avertiu chi
non si torrede a presentare ca diversamente lu diaree tentu, presu e zuttu a cresia a s’ora de sa
missa mezzore “inoche no has de la fachere chin timicosos ‘o chin zente chi hana paura de sos
facheres tuos, zeo ti connosco e isco cantu bales, ses lezu, male fattu, de mala idea, tontu e pacu
inteligente, po cussu regulati de torrares a custu locu, sinono che codias sas pinnas ei su restu de
su bruttu achipazu chijuches ifattu.
Tottu l’iscurtana a buca aperta, cadaunu lu dimandada in milli modos, si haiada timiu meda, si si
fidi drumiu su restu de sa notte, si si fit pentidu de haere comporadu cussa domo, e tottu aterasa
dimandasa, chi cando las intendiada li beniada sa gana de sinde ride e de lis narrere: “ma ite seis
creende a beru i su diaulu e i su contu chi bos’hapo imbentadu”?. Ma riflettinde e pessande a
cantu sa zente est credonzona e maca, no los hat torraoso isurcu e li sa fattu crere ca tottu cussu
fit beru e suzediu. Sa boche s’est isparta in tottu sa Bidda, sa zente chi haiada intesu su contu lu
contada a cussu ghettu, ateroso cheli azunghiana varias cosas, tantu chi s’istoria fit diventada de
dominiu pubblicu, illargandesi intas a sas Biddas bichinas, gasi Juanni Perri non si narada prus
chin cussu Sambenadu ma li mutiana “Juanni no hat paura”. Cussu zistru les’este abarradu pro
su restu de sa vida e fit zuttu a lumene e a esempiu pro su puntillu, forza, corazzu e boluntade.
Pabàriu in Frore | 73
Pà chista vida
ANNA BUONOMO
L
a primmaèra è incuminciàta: da càlane settimana, ancòra lu tempu e staziònariu palcòsa ci
so mumènti chi lu sòli lucènti e luminòsu, splìndi in dùgna lòcu e fa piacèri iscì da càsa pà fa
ùna passigjàta illu lòngu mari, ma dapòi di càlchi minùttu ni pàssa la gàna palcòsa lu sòli dugna
tàntu si cùa in mèzu a gròssi nùi griggj chjàri e scùri, a mumènti pàri chi dèi fa èa, invèci c’è un
ventu folti, frìttu, imparziàli, e cu pripputènza chistu no lu permètti di fa. Pùru si chìstu tèmpu
è bizzàrru, lu màri è càlmu, silenziòsu e tranchìllu cu la sòia èa bàddha chjàra, cristaddhìna,
pulìta ill’incunfundìbili culòri azzùrru natturàli in chìsta nord-òcchjdentali di la Saldìgna, parò
chist’isula è tùtta beddha e no a niènti da invidià pà l’àlti paèsi di lu rèstu di lu mòndu. Chìsta
tèrra si distìnghi cu li soi caratterìstichi divèrsi e spìcchjàli cu li profùmi, cu li saòri particulari illi
tradiziòni chi vivini pà sèmpri e noi sàldi cu maistrìa sapiènti li valorizemmu e li fèmmo vivère
pùru ill’alti naziòni e cu lu nòstru bònu mòdu di cumpùltarci, senz’altu vùlemmu essè sèmpri di
bòn’esempiu pà noi stèssi, pà àlti passòni, nòstri isùlani e pà li passòni in generàli chi so dill’alti
paèsi strànieri.
Chi pòi, fundamintàlmenti in chìstu mòndu sémmu tùtti strànieri, chìsta tèrra l’aèmmu in eredità
sòlu pà chìsta vìda palcòsa noi sèmmu illu mòndu sòlu di passàgghju, infàtti noi no sèmmu di
lu mòndu, pròpriu cumènti è scrittu illu vàngelu vivu. La spiàgghja in chìsta stagiòni è ancòra
sulittària, quàttru gabbiàni passigghjàni lòngu la battìghja, dapòi chi àni magnàtu li rifiùti di un
ristòranti vicìnu a lu marciàpiedi di lu stradòni principàli.
Abà èu sòcu figghjulèndi da li vìtri chjàri e trasparènti di lu balcòni chjùsu di la sàla da prànzu
chi è pròppriu adanànzi a lu lùngo màri di lu Lido Maria Pia in chìstu paèsi di Alghero. L’àlburi
fiurìti di lu nòu germògliu so spòddhi ancòra palcòsu lu vèntu à sparsu li dilicàti pitàli lòngu li
malciapidi e sùpra li màcchini pàlchigghjati, comùnque è tùtta un bèddhu spittàcculu spùntani
in chìstu mumèntu li culòri so dilicàti, fòlti, chi dàcini un aspèttu màgnificu e sublìmi chi sòlu la
natùra sa pitturà illa manera palticulàri di l’invisibili e visìbili, parò lu maìstru è sèmpri Iddhu,
l’onniputènti Signòri, lu Criatùre di tùtti l’alti e di tùtti l’altìsti, chi cu sapiènza càmbia in una
faccilitài surprèndenti li tonalità di la tèrra e la fàci in una manèra dirètta e dittilminàta. Una còppia
di anziàni caminàni lènti, vicìnu a lu murèddhu chi sìppara la spiàgghja da lu malcìapiedi lòngu
fìnu a lu pòltu principàli, “Giuseppe Garibaldi”, li sìgu cu l’occhi fìnu a càndu imbuccàni illa Via
Catalugna, senz’àltu so andèndi a lu supermercàtu pà fa la spìsa e chìstu lu dìcu palcòsa àlti vòlti
l’agghju vìsti a chìst’òra cu li busti di la spìsa in mànu. Iddhi so una còppia simpàttica, so sèmpri
cu un bèddhu surrìsu culdiàli, cu l’occhj bòni in un’esprissiòni tènnara, càlche vòlta l’àgghju
incuntràti illa piàzza antìca di Sàntu Mìcheli, chi è sìtta illu cèntru stòricu e spùntaniamenti ci
sèmmu salutati cu simpattìa, pùru si ci cunnìscimmu sòlu di vìsta. Senz’àltu è beddhu aè un
bòn rappòltu cu tùtti li passòni, quàlunque èssi so, c’è sèmpri una prìma vòlta pà cunnìscissi e
pà incuntràssi, cèltamenti no so nicissàri èsse illi gràndi uccasiòni pà prisintàssi, si fa amicànzia
cu disponibilitài in dùgna lòcu e in dùgna sìttu chi li passòni si vidèni in chìssu mumèntu cu
la disponibilitài sìncera in una semprizitài equilibràta e sèria, parò in chìsta soziedài mòderna
74 | Amministratziones Comunales de Paule, Bonàrcadu e Fordongianus
spìssu l’indifferenzia di cèlti passòni rasènta la supalficialitài illu quoziènti di l’inteligènzia chi
usòni in una manèra sbagliàta e stuppìda, supprattùttu càndu si cridèni li padròni di lu mòndu
intrèu, invècci no so nemmàncu li padròni d’iddhi stèssi palcòsa sèmmu tùtti fiddhèli di Dèu
Pàdre Signòri, illa povertài di li nòstri misèrie umàni, illi ricchèsi di li carìsmi illi dòni di lu Spiritu
Sàntu. Chistu succìdi a li supèlvi chi pussidìni un pèzzu di càlta di diplòma e di làurea, càndu
camminàni pàri chi no tuccàni nemmàncu li pèdi in tèrra.
Abà ci so mumènti chi lu màri chjàmba culùri e divìnta di un incunfundibili algèntu grìgiu e
chìstu succìdi palcòsa lu sòli e quàtu di nou in mèzu a gròssi nùi, chìstu è unu scènariu subbrìmi,
chi sòlu la rialtài sa punì in risàltu vèru, cu li palticulàri sòi di la lùci dirètta di lu dì, chi pàssa
li movimenti di l’ùmbra, ill’òri chi andàni incòntru a la sèra silènziusa ma no sulittària palcòsa
tra càlche minùttos sòcu illu cunvèntu di li fràti frànciscani pà ascultà un cuncèltu di musica
clàssica. Cu diccisiòni mi prippàru, mi fòcciu lèstra una dòccia càlda e mi vèstu elèganti, indòssu
un vistìri mièddhu, lòngu fìnu a li pùlpacci di l’ànchi, indòssu un pàgghju di bòtti bàssi, in vilnìcia,
di lu stèssu culòri di lu vistìri.
Ohhhj no àia gàna di iscì da càsa, invècci pòi, a l’impruìsu me ghjuntu lu bòn’umòri, cu la
fantasìa di incuntràti, èu sòcu sigura chi puru tu sei prisènti illu cuncèltu, no sòlu palcòsa ti
piàci chìstu tipu di musica, ma palcòsa spèri di vidèmmi in chinci, tu no sài dòi cilcàlmi, di mè
tu sài sòlu lu nòmi e no ài nemmàncu lu nummèru mèu di lu telefonu, cussì è la stèssa còsa
pà ne illi cunfrònti tòi. Cussì in pòchi minùti sòcu prònta, pittinàta, truccàta e vistita cun cùra,
cun calchi guttìgghju di profùmu amàru-dùlci chi è lu ghjustu tòcu misteriòsu di esse prisènti
illu mumèntu di lu tèmpu ghjùstu, in fìni indòssu un gòlfu in làna nièddha, piddhu la bussetta
in vilnìcia nièddha da sùppra lu cantàranu, illa stànza da lèttu. In prèssa èsciu da càsa, affrìsciu
a chjài la ghjànna e m’avvìu cu pàssi lèstri palcòsa si arrìu in tèmpu pà la Sànta Mìssa, vòddhu
paltizipà cu piàceri. Intàntu lu vèntu è passàtu da càlche minùttu, in chìstu mumèntu mi piàci
rispirà prufundamènti l’ària marina cu lu sòu incunfundibili prufùmu di la salsèdine e mi rilassu
cumplittàmenti tùtta. Chiddhi gabbiàni ripòsani vicìnu a una bàlca biànca e rùja, chi è a pànza
a l’ària, illa spiagghja sulittària, vicìnu a lu ristòranti: “Li quàttru vèli”, sèmpri apèltu in tùttu
l’ànnu. Abbà lu sòli è più vicìnu all’orizònti, si prippàra a un tramùntu rùju,l’ària è di nòu azzùrra
e lìmpia pùru si c’è una strìscia lònga e strinta di culòri muràtu, chìsta succìdi d’ùgna vòlta chi
c’è stata una dì di vèntu.
In pòchi minùtti sòcu arriata a lu pòltu principàli “Giuseppe Garibaldi” palcòsa è pòcu distànti da lu
lòngu màri di lu Lìdu Maria Pia. Li nigòzi so tùtti apèlti e spichjàlmenti chìssi di l’altigianàtu sàldu
tancàni dapòi di la mezanòtti palchì da chìsta stagjòni fìnu a l’autùnnu avvànzatu, li niguziànti
faccìni oràriu cuntinuàtu pà aè più vende illu cummèrciu in chìstu piriòdu chi ci so più turìsti
provinìenti da dùgna pàlti di lu mòndu, eppùru eu ni a prufìttu di più pà fa mòstra di li quàdri
mei in una bottèga antìca, vicìnu a lu bastiòni di lu muru vecchju chi sippàra lu pòltu principàli
da lu caratterìsticu cèntru storicu. Infatti in chistu piriòdu ci so più vèndui in tùtti li sittòri e
stasèra ci so mòlti passòni in gìru, pùru palchì ògghj è sàbbatu, tanti so liberi da lu tradèddhu chi
faccìni durànti la settimana, ùltri a fa còmeri, passigghjàni principalmènti illa pàlti antìca di chìstu
paèsi Catalànu e càndu ìntru illa chièsa-cunvèntu franciscanu cu gràndi giòia vìdu chi è pièna di
Pabàriu in Frore | 75
fidèli chi so in chinci pà paltizipà a la Santa Mìssa, chi comenti sapèmmu chìsta è vàlida pùru pà
dumàni chi è dumìnica, in chìsti dùi dì la funzioni dùra di più palchì ci so sèmpri la littura di dùi
Vangeli, parò ancòra no è cuminciàta, pùru si l’altàri è ghjà prònta, adubbàta cu màzzuli di fiòri,
chi so di gigli biànchi cun ròsi rùju scùru, eu lu pabàriu. Salùtu cun un inchinu lu Sàntissimu
Sàcramentu e pòi mi avvicìnu a la Sàcristia, no ìntru palchì lu Pàdre superiòri e pà iscì a cilibrà.
Mi pòsu illu prìmmu bàncu a sìnistra, fàcoiu in tèmpu pà di una brèi prighièra, càndu intìndimmu
la campanèddha sunà, tùtti ci alzèmmu in pièdi e Pàdre Mario incumincia a cilibrà la Sànta Mìssa.
La passòna chi cunnìsciu no l’acchju vìstu illòcu, senz’altu stasèra è di guàldia midìca ill’uspidàli,
chi è illu lòcu inùi trabàddha, parò èu sòcu cuntènta lu stèssu pà essè in chìnci sìa pà chìsta
funzioni e sìa pà lu cuncèltu. Abà mèntri tùtti sèmmu pusàti in un silènziu di riflissiòni prufùnda,
pà càlchi minùtu èu sàrru l’occhj, ma càndu illa prìmma lèttura di lu Vangelu, intèndu una
bòci nòa, àpru sùbbitu l’occhj, pinsèndi chi sìa di un frati chi ancòra no cunnìsciu, invècci sòcu
surprèsa palchì è la passòna chi sòcu cilchèndi in chìstu mumèntu. Iddhu mi figghjula fìssa pà
càlchi sicùndu e pòi mi fàcci un bèddhu surrisu culdìali e sincèru. No l’àgghju vistu prìma, sìgnu
vedènti chi èra pusàtu in un bàncu a fiancu a l’altàri e chi pà andà in chìnci si dèi passà sòlu da
la Sàcristia. Appèna fìnita la Sànta Mìssa, iddhu mi vinì sùbitu incòntru cu un mòdu di fa serènu
e trànchillu.
“Chjàu Rafaela, còmu stài?” - dumandà mèntri mi strìngi dilicatamènti la mànu, in sìgnu di
salùtu. “Bèni gràzie e tu Valeriu, còmu stài?” – rispùndu e pòi fàcchju la stèssa dumànda a
iddhu chi cu dulcèsa mi surrìdi. E dapòi una brèi pàusa di silènsiu complice, di noi dùi insièmi
pà sèmpri, ripìddha a dì: “Prìmma chi tu scàppi un’àlta vòlta, in prèssa, pà andà a càsa tòia, pà
piàceri dàmmi l’indirìzzu e lu nummàru di lu tileffunu tòiu, intàntu si vùi èu ti dòu l’indirizzu e
lu mummàru di lu tileffùnu mèu”.
“Va bèni”. Rispundu cu semprizitài e pòi de la bùssetta li dòcu un biglièttu da visita mèu, cussì
fàci la mattèssi còsa pùru iddhu, dapòi chi l’ha piddhàtu da lu poltafògliu sòiu.
76 | Amministratziones Comunales de Paule, Bonàrcadu e Fordongianus
Pirasteddu
IDA PATTA
C
urride! Curride! Curride! Pirasteddu est mortu! Est mortu Pirasteddu! Biancu che nenzolu
s’est fattu, fuliadu in terra chenza podere torrar’alidu!.
Tia Mariangala a boghes che un’ispiridàda: cust’errore mannu in di’e Santu Frainnaziu:poite? Ite
male at fatu custu pipiu, po morrere chenza fare mancu sa ‘ent’e su giudiziu ! Lantieddas e frores
pongio in su quadru de Santu Frainnaziu, po srabare Pirasteddu: comente feus a ddu narrere a
sa pobera mama! E chine ddu tenet su coraggiu?. A is boghes de tia Mariangala curriat totu su
‘ighinàu. Giuannedda, sa mama de Pirasteddu fut in monte a giorronàda po contu de is massajos
erricos. Fraccona cant’e sa prima, trebalàda prus de is omines finzes a s’iscurigadorgiu, ma sa
paga, ca fut femina, fut su mesu de s’omine.
Sa die fut a tirare linu e-a ddu maggiare po nde pinniccare su semene ca is antigos: una purzione
ddu lassant po decottos, umperàu po bronchitas e dolores de costàu, un’attera purzione dda
bendiant a furisteris ca nde faiant s’ogiu de linu po s’industria de is vernices e sa tinta po is tinteris
de iscola. Su cambu de su linu, fascau a mannugu, ddu portant cun su carru a frumeneddu po
dd’impedrare. Duas chidas in s’abba e ddu poniant assoliare finzes a cando fut asciuttu po dd’
ogronàre e nde ‘ogare s’istuppa po banitas, su coro iscruàu po tessere su bene e pannos po sa
massarizia. Tando su bene no si comporàda, si produsiat in domo, tessendoddu e cosindoddu a
manu. Totu una gherra sa vida, po mannos e pitios.
Sempere in su monte Giuannedda no teniat arreposu, né in die de fatu e né in die de festa.
In pag’ora suncurriat totu su ‘ighinàu. S’isca de ‘arigàu si fut prena comente cando faiant i ballos
po carrasegare. Is mamàis de tando abarrant in domo, filànta e faiant de mamas a totus is pipios
de su ‘ighinàu. Finzes unu cantu de pane si cumparziat cun totus.
Fut sa primu ‘orta chi bia unu piccioccheddu fertu de su male de sa fae e mi fui assiccàda meda,
ma is feminas erudìas e flebotas ischiat comente srabare Pirasteddu.
Tia Lorinca, una femina sodrigosa in pannos e in sa carre, nd’essiat naendo: Deus bellu chi nde
dd’at leàu, una bucca ‘e mancu po pappare!.
Pirasteddu, no teniat babbu, sa mama dd’iat tentu cando teniat seigh’annos, mai s’est ischipiu
chie fut su babbu, si vociferat chi fesset Figgiu de unu coxuàu iscussienziau.
Apustis chi sa mama nche fut bessia po andare a su monte, Pirasteddu ca teniat famene e ancora
giaungiu, si fut istesiàu de is atteros pipios chi giogant in camminu e fut intrau a s’ortu de tia
Chicchina. Prena sa ‘entre de fae, no accudiat a brinchidàre su muru e nc’orruiat a part’e
camminu. Lassau po mortu, una femina aiat zerriàu s’arretore. Issu puru, cunvintu chi fesset
mortu, dd’iat oliau e nau is brebos po s’estrema unzione.
Totus a boghes, che mortu in mesu ‘omo dd’iant prantu. Tia Doddòi, una bona femina e flebota,
ischiat coment sanare Pirasteddu de su mal’e sa fae. Cun lestrèsa, cumandàda is bighinas po fare
una fossa in su ladamene imartiu chi teniat in s’ortu, apustis pigàda unu nenzolu, dd’isterriat
in cussa fossa e ddue croccàt Pirasteddu. Amontàu bene cun su nenzolu e cun su ladamene
ddi lassàda in foras solu sa conca e ispettàda chi a Pirasteddu d’esset torràu s’alientu. Po oras
Pabàriu in Frore | 77
dd’int badràu naendo s’arresu, bighinas e parentes. A merie Pirasteddu aperiat is ogos e teniat
famene. Meraculu de Santu Frainnaziu! Meraculu, meraculu de su biadu nostu! Addorados in
terra, mannos e pipios, preganta pranghendo de prexu. Isterriu in d’una istòia, in domo de tia
Doddòi, sa bona bighina ddi faiàt fragare aghedu forte, ma Pirasteddu teniat famene. Cun sartizzu
a buccones mannos e binu nieddu, su piccioccheddu ddi torrat sa caruggia e s’alientu. Sa mama,
paguene, no ischia nudda, ancora in su monte finzes a s’iscurigadorgiu. Pirasteddu, sempere in
domo de tia Doddoi ispettat a furriare sa mama po ddi contare su chi ddi fut suzzediu. Issu no
si fut accatàu de nudda, unicu sinnu, unu piseddu in conca, cando nde fut orrutu de su muru.
Pirasteddu no fut su numene de battesimu, si dd’iant postu a ingiuliu is cumpangeddos poite in
s’atongiu de s’annu primu, in tempus de pirastu, nd’iat pappàu meda e si fut appillàu. Tando
puru, a zerrios po su dolor’e mazza dd’iant srabàu i bighinas cun s’ogiu ‘e lestincu. Fut sempere
in is cresuras e in is ortos furando de su chi providiat sa natura. Su famene fut meda e issu a
ott’annos cricàda de s’arrangiare. Sa mama, in tempus de frittu e de calùra d’iscurigàda sa die in
su monte che un omine e no teniat pausu: su cumpensu de mes’ imbùdu de trigu a sa die, no
bastàda mancu po su pane. Portàt is carrones tzaccaos de sa chilighia, sempere iscurtza, mai iat
connotu cazzolas. Naiant chi a piciocconedda fesset meda bella ma, cun pagu malesa e po cussu
dd’iant culonàda cum pomissas fraizzas. A bintibatter’annos cando dd’ia connota geo pariat una
beccia.
Apustis de una die ‘e treballu chenza pausu, torràt cun d’unu saccu de ebra in conca, po
nodrigare su procu. Unu massaju caritatevole dd’iat arregalau una craba Mandarizza po su latte e
paschiat a sa sola, aris, aris de ancà agataiat linna frisca e nesciunu dd’istratallàda. Su latte peroe
ddu bendiat po si fare su dinareddu de comporare zuccuru, gaffei e cosas de abisongiu.
Pirasteddu, iscavulàu chenza ghia, cuberàt calecunu cantu de pane de-a su bonucoro, e cando
furriat sa mama fut giai sempere a brentighedda prena. Totus nde teniant piedade de Pirasteddu,
ma sa mama, fut male bista, po esset tentu su budru. Mancari fesses pittia cando dd’iat tentu, po
s’onore no pedronànt, sempere in sa limba zrepeddiosa de is leghendargias. Su tempus andat
a grae, e in bidda ddue iàt poboresa, ma sa gente fut dignidosa, si segat s’ischina trebalando, a
pedire no andaiat nemos. Is annadas no furinti bundosas, su siccore e su pibizziri s’ingurtiant
bona parte de s’incungia, nesciunu massju si podiat premittere de fare lussos. Totas cunvintas chi
a srabare Pirasteddu fut su meraculu de Santu Frainnaziu, i feminas de su ‘ighinàu, po promissa
fatta a su santu, aiant comporau s’orroba po fare su ‘estireddu de para a Pirasteddu. S’annu
furriante po sa festa de Santu Frainnaziu ddu portànt a Laconi. Bestiu de parigheddu cun su
codrone, su vicariu chi aiat ufiziàu sa missa dd’iat giau sa benedizione e torrant totus a crufessone
de a Laconi pregando. Nant chi Deus no tenet figgios de nche fuliare: po Pirasteddu e sa mama
fut cambiat sa sorte.
Is bombardamentos de s’urtima gherra custringiat sa popolazione de Casteddu a si fuire, a bidda,
isfolados furint benidas paricias familias. Unu dottore cun sa pobidda e una figgia furint benios a
bighinàu meu. Dinare nde teniant, ma no teniant cosa de pappare. Su ‘ighinàu, peròe, cando su
sabudu coiat su pane, nde faiant su presente a issos puru chenza pedire mai cumpensu.
Pirasteddu, po promissa de i bighinas, su estire de parigheddu ddu depiat portare po un annu
78 | Amministratziones Comunales de Paule, Bonàrcadu e Fordongianus
intrèu. Cando su dottore e sa pobidda ddu biant in caminu giogando bestiu de para e iscurzu
nde teniant piedàde e ddi giaiant calecunu soddigheddu e issu prexàu si comporàda i mentinas
coloradas in s’istangu. Una die frida de ierru, sa chilighia dda segant a marteddu. Su frittu creppat
is pedras. Giuannedda fut in frumeneddu a fare sa lessìa po is meres. Ferta de prumonita, nde
dd’iat battìa a bidda unu massàiu, a carru. Su dottore isfollàu, ca atteru no nd’iat, cun is pagas
meighinas chi aiat srabau de a su bombardamentu, dd’iat sanàda e, bista sa condizione de sa sa
femina, iffinigàda de su treballu, cun pagas forzas, si dd’iat pinnicàt a domo sua cun su figgiu.
Carzados e bene ‘estios, Pirasteddu, ca no connoschiat carzingiu, sempere iscurzu, no ischiat
camminare e ddu bidiàus cun is cazzolas in manos. Finia sa gherra, su Dottore e sa pobidda nde
ddos iant leados cun issos a Casteddu. Pirasteddu aiat istudiau e fattu omine de capìa. Sa mama
dda teniant po agiudare in domo e fut imbecciat cun issos. Ma s’interramentu po su mal’e sa fae,
in bidda mia est sighiu po medas annos, e nde sanànt. Ancora òe, ddu at feminas chi ddu podent
contare.
Cando cuddas feminas aiant fatu sa fossa, po carreggiare Pirasteddu, su ladamene fumiat che
fumaiolu de forru.
Forzis s’iscenzia antiga ischiat eite cunteniat su ladàmene imartiu bistu chi dd’ian iscobertu e
umperàu po sanare is fertos de favismu.
Pabàriu in Frore | 79
Pro amore e pro bisonzu
MARIANTONIA FARA
S
’antiga prummissa s’est cumprida: Bitoia, Furica, Lia e Filumena sunt umpare in sa bidda
issoro, comente aiant prummissu in su 1959, cando, pustis de aer sartiadu su fogu de Santu
Juanne, fint cunfrimmende sa comaria, sende chi Filumena si fit già ammanitzende sos bagaglios
pro partire, signu e avisu chi sa vida de semper, pro issas, fit acurtzu a cambiare.
Accollas oe, setzidas comente una borta, in sa corte de tia Minnia, seguras chi, tra duas dies, no
ant a resesser a brincare su fogu cun s’agilidade de chimbanta annos faghet. Però cherent girare
ancora su muncaloreddu pro annodare dae nou s’antiga comaria.
Bi est mancadu pagu chi non si esserant agatadas umpare, nemmancu custa borta, a sa festa
manna chi, in cussu mesu seculu, aiant mantesu bia in mente e in coro.
A narrer sa veridade, pro una vintina de annos non bi aiant nemmancu pensadu chi si poterant
deaberu averare sos disizos e.i sas prummissas fatas in s’urtima festa de Santu Juanne passada
umpare. Posca, cando cun sos mezoros de sos telefonos est bistadu pius fatzile a si chircare, ant
torradu a abbiare disizos e prummissas. E già dae paritzos annos s’arrejonu tra issas, de solitu,
serraiat: “occannu nono, ma occannu chi benit isperamus ...!”
- Cando, su vinti de frearzu, mi so bida in s’ispidale, pronta a bintrare in sa sala operatoria,
- narat Bitoia - apo pensadu chi nemmancu custa borta mi resessiat su dissignu. Mi aiant nadu
chi un’apendicite fit cosa chi no istentaiat a sanare. Ma deo faghia su contu de sas chidas chi bi
mancaiant pro partire e mi pariat chi su tempus fit pagu. Oramai sos biglietos fint fatos; netas
mias fint contende sas dies e.i sas oras. E, pius de totu, non cheria deaberu mancare a sa festa
umpare cun bois, “comares de fide mia”-.
- Mancu male, - narat Filumena - chi pensaias solu chi non ti bastaiat su tempus pro sanare
innanti de sa partentzia! Iscurta imbetzes su chi passaiat in sa conca mia, sende chi fia pro
andare suta sos ferros, cando so istada operada a sa petorra. Mi pariat chi su disizu de bider sos
muros, intro de sos cales fia naschida e creschida, lu devia ponner a un’ala pro semper. Subra de.i
cussa banca, naraia tra me, non sestant isciacas o munneddas, comente faghiat deo dae sende in
pitzinnia, ma segant dae sa carre mia e no apo a esser pius sa chi fia fintzas a pagos meses faghet.
Cussos pensamentos mi ant fatu cumpagnia finamentas a cando non mi at binchidu su sonnu,
fatu benner dae su drummitoriu o anestesia, comente de solitu naramos. Pustis, ischidada dae
s’operatzione, sos pensamentos fint ateros: ite calidade at a esser su tumore chi giuto? Cantu
tempus apo a durare? Cando mi.che ant a mandare a domo? Ite fortzas apo a tenner e cun
cale umore apo a passare sas dies bidindemi chentza una tita?. Custas dimandas marteddaiant
in su cherveddu meu, siat cando fia a sa sola siat cando maridu meu e fizos mios fint cun
megus. Cun issos s’arrejonaiat solu de vida chi torraiat a su matessi modu de primma, proite cun
s’operatzione su male nde fit fora e si podiat ismentigare finamentas de lu giugher. Pro non los
ponner in pensamentu naraia chi già fit gai, ma deo ischia chi fia faghinde finta e gioghende a:
“nara chi ei, mancari ti parzet nono”. Unu giogu nou, chi mi piaghiat pagu. Pro fortuna non fint
totu faulas sas chi naraiant sos mios, puru chi non siat bistadu fatzile su chi apo devidu afrontare
80 | Amministratziones Comunales de Paule, Bonàrcadu e Fordongianus
a poi de s’operatzione. Ma, a deghe annos de distantzia, mancari mutilada, fato vida normale e so
resessida fintzas a cumprire sa prummissa chi tando mi pariat de dever ismentigare e lassare a
un’ala pro semper -. Su contu fatu dae Filumena e, pius de totu, sa serenidade cun sa cale issa l’at
nadu at lassadu sas amigas suas a buca aberta. Issas aiant ischidu chi fit bistada operada e in coro
issoro pensaiant chi Filumena esserat afrigida pro su male chi li fit tocadu e lis pariat difitzile a
leare s’arrejonu. Imbetzes, totu in duna, si sunt agatadas cun su probrema risoltu e ant cumpresu
chi s’amiga issoro fit ancora sa femina forte chi issas aiant connotu. Cussa maladia, chi de solitu
benit cunsiderada una cundenna a morte, in Filumena fit bistada un’isperientzia de suferentzia
bene suportada e superada. Sighinde s’arrejonu ant iscobertu chi issa cunsideraiat su tempus chi
fit vivinde comente tempus regaladu, ca pro issa puru, in cale si siat momentu, su male si podiat
torrare a presentare.
- Però - issa narat - sas dies chi campo las cherzo viver apretziende su chi tenzo e non pianghinde
pro su chi mi mancat o pro sas suferentzias passadas. Propiu pro custu mi so posta in caminu
e ca oramai apo cumpresu chi su chi poto fagher oe non lu devo pius lassare a cras. Aisetende
tempos mezus, pro torrare a sos logos mios, che apo lassadu passare una vida. Sa maladia mi at
azuadu a dare un’ateru preju a su tempus e a sas cosas: de su cras non semus padronos e.i sas
cosas, comente su ‘inari, andant e benint. Cantu balet su de mi agatare inoghe cun bois e.i su de
aer bidu a sorres mias e a frade meu, aer connotu a netas e nebodes mios? Si aia arrejonadu goi,
bindighi annos faghet, aia bidu nessi un’atera borta a mamma mia. E cantu m’est dispiaghidu!
Tando mi pariat chi maridu meu e fizos mios no esserant campados si non bi fia deo. Bisonzat
custu, servit cuddu. Su coro ligadu a sos de acurtzu. Pro amore a maridu meu sa partentzia, pro
sas netzessidades de sa vida segados sos afetos de sa pitzinnia. Semper dae cras in cras, dae annu
in annu a torrare a sa terra mia. Mi pariat giustu, dogni borta, a detzider gai, ma non cumprendia
chi non fit cussu su mezus. Oe l’isco. Su tempus passadu però non torrat!- E chie at potidu mai frimmare su tempus! Anzis, pro medas cosas, est mezus chi passet in
presse e chi non torret deaberu, pro non passare dae nou tzertas tribulias! – narat Lia, chi de sas
botor fit sa chi a su logu sou fit torrada divescias bortas. Issa, duos annos pustis chi fint partidas
sas ateras tres, si.che fit andada in Isvizzera umpare cun dunu frade. In sa fabrica inue trabagliaiat
at connotu unu bravu piseddu sicilianu e si fit cojuada cun isse.
- Maridu meu, cantu fit bravu fit gelosu - sighit Lia aberinde, pro sa primma borta, su coro sou a
sas amigas. - Sende innamorende non mi pariat chi fit una gelosia gai macca, ma pustis isposados
est diventada una cosa de non creer. Non mi fidaiat nemmancu unu minutu e mi contaiat fintzas
sos respiros chi faghia. Doighi annos de amore e de inferru. Non mi zudighedes male, ma cando
est mortu, in dunu incidente sende trabagliende, l’apo piantu, ca mi fit maridu e ca mi aiat
lassadu chimbe fizos minores, però intro de a mie sa mancantzia sua est bistada comente una
liberatzione. Non fia pius ischiava de chie mi cheriat tropu bene, ma a modu sou. Si fit bistadu
in tempos de oe, de seguru, aia divortziadu, proite non bi.la faghia pius. Pro fortuna frade meu
at agatadu una bona cumpagnia. Totos duos mi sunt bistados semper afaca e mi ant azuadu a
suportare -.
- M’as iscritu paritzas literas e t’apo intesu in su telefono divescias bortas, proite non m’as nadu
Pabàriu in Frore | 81
mai nudda - li narat Furica ispantada e, a su matessi tempus, ofesa -non ti fidaias de a mie?-.
-Sende chi isse fit biu non podia, pustis mortu a ite serviat? Sos annos chi semus bistados paris
fia semper suta a controllo. A trabagliare andaimis a su matessi orariu, a fagher sos cumandos
bessimis umpare, sas literas las legiat e.i su telefono tando non lu tenimis in domo, ne deo e ne
tue. Cando so restada sola devia pensare a fagher de mama e de babbu a fizos mios. Non tenia
tempus pro narrer cosas chi fint de ismentigare. Como, inoghe, abbaidendenos in cara, cun sa
fide chi b’est tra nois, ammentende sa vida passada boll’apo potidu cunfidare, o mezus: non so
resessida a bollu cuare -.
Tzertu chi arrejonadas longas in su telefono non si.nde aiant potidu fagher mai, proite deviant
tenner contu de su tempus e de s’ispesa. Dognuna fit cuntenta de intender sa boghe e de ischire
sas cosas pius importantes. Totu su restu lu lassaiant a un’ala. Fit comente chi aerant fatu unu
cuntratu chentza nde aer mai faeddadu. Aiat cumintzadu Filumena cando, lompida in Australia,
in duna litera pro totas tres, lis aiat iscritu, ripitindelu suta su nomen de ognuna de issas: - Apo
fatu biazu bonu. Sa domo mi piaghet. Su logu est bellu. So cuntenta de mi esser cojuada cun Bore
-. E.i sas tres amigas si fint acuntentadas e si aiant partidu su fogliu leendesi dognuna sa parte
sua. In cussu modu Filumena lis aiat nadu totu su chi, dae sos arrejonos fatos umpare innanti
de partire, s’intendiat obrigada de lis iscrier. Ma cantas cosas in pius aiant cherfidu ischire! Cun
cussas pagas peraulas issa, però, aiat nadu totu su chi riteniat chi fit importante. A sos parentes
puru iscriat gai: semper pagas notiscias de fagher bistare in duna pagina de su fogliu de pabilu
fine, de ispedire “via aerea”, una o duas bortas a s’annu. E gai nisciunu aiat ischidu comente fit
andadu s’arrivu a domo de su maridu.
Issa che fit ferta in s’ater’ala de su mundu pustis de si esser isposada in “Procura” e non si podet
narrer chi esserant innamorende, o chi si esserant innamorados unu de s’ateru, innanti chi Bore
esserat emigradu. Issos si connoschiant de vista, comente, de solitu, si connoschent sos pius in
duna bidda minore. Su coju l’aiant cumbinadu sa mama e.i sa sorre de Bore, cando isse dae
s’Australia lis aiat iscrittu chi si cheriat fagher una famiglia e chi cheriat ponner mente a su chi
cussizat su diciu antigu: “Caddu e pobidda leadi.lu in bidda”. Gai fit cumintzada s’istoria amorosa
de Filumena e de Bore, chi ant chircadu de si connoscher iscriindesi e abbaidendesi in fotografia.
Cando ant detzisu de s’isposare in sa bidda non bi aiat ateru arrejonu si non cussu. Sa die de
s’isposaritziu, sa cojuada noa, bistida de biancu, ch’est pigada a s’artare cun su babbu e nd’est
calada cun su sogru. Pustis est partida, a sa sola. Unu biazu in nave, longu unu mese. Non fit
pisedda chi naraiat su chi viviat in coro sou e cando caligunu l’istuzigaiat segaiat in curtzu nende:
- Pro amore mi so isposada, pro amore e pro bisonzu atraesso su mare -. E gai, de Filumena, fit restadu
s’ammentu de esser una femina forte e sabia, chi non teniat ne tempus e ne gana de chistionare de sos
sentidos suos. Solu a sas amigas pius caras aiat cunfidadu sas timorias chi li faghiant cumpagnia, note
e die, cando si fit ammanitzende a partire. Issas aiant mantesu in coro issoro cussos sentidos, che cosa
sagrada, sende chi dognuna sighiat su caminu chi li pariat esserat su sou.
Bitoia, chi fit innamorende dae paritzos annos, est partida apena isposada, ca su maridu aiat
detzisu de si.che andare in America, cun s’ispera de una vida mezus de sa chi aiat potidu fagher
in su logu sou faghinde su zornateri. No at isbagliadu: at leadu unu caminu bonu, chi l’at dadu
82 | Amministratziones Comunales de Paule, Bonàrcadu e Fordongianus
cuntentos e siendas, ma non est torradu pius a sa terra sua. E.i como, a su narrer de sa muzere,
fintzas sos dutores narant chi no est de si ponner in biazu.
- Pro cussu - narat Bitoia - dadu chi pro Antoni isperantzia de lu ponner in aereo, in trenos o in
nave, oramai non bi.nde at - apo detzisu, innanti de sighire a imbetzare, de fagher bider a netas
mias sos logos inue sos onnumannos issoro sunt naschidos e creschidos. Fiza mia ch’est bennida
s’annu de su Giubileu, cun su maridu e cun su fizu pius mannu. E sunt issos, pius de totu, chi
mi ant cumbinchidu a non lassare passare ateru tempus. Antoni est cun issos, in domo issoro, e
pro isse non tenzo pensamentu. Isco chi est in manos bonas -.
- A mie puru, - narat Furica – mi ant azuadu fizos mios a detzider de mi ponner in caminu. In
custos urtimos chimbe annos non tenia pius gana de fagher biazos longos, nemmancu intro de
s’Inghilterra. A benner in Sardigna poi fit una matana chi oramai mi pariat de non poder afrontare.
Dae cando Juanne at lassadu in su totu su trabagliu deo puru no apo pius progetadu biazos. Cando
isse fit semper in giru, proite, tando, chie cheriat nigusciare, chi, comente ischides, cunsistit in
su comporare e bender, deviat andare a chircare e a giugher sa merce, non mi mancaiat sa gana
de biazare. Como semus deaberu pensionados! Nebodes mios e neta mia, chi nos ant connotu
semper cun sas valigias in caminu, nos leant in giru nende chi sas valigias ricuidas sunt signu chi
nos semus lassende bincher dae sa betzesa. Chi sos annos bi siant e chi si fetant intender però no
est una buglia. Medas bortas, cando in sa televisione bidimos logos inue semus bistados, nos paret
de esser ancora inie e ammentamos bene pessones chi amos aciapidu e fatos sutzessos. Oramai
semus betzos, ma, grascias a Deus, ancora cun sa mente sana. Tzertu chi non mi.l’aisetaia de
esser ancora bia, cun cussas pagas fortzas chi, in pitzinnia, pariat de tenner in custa carena mia
gracile e minore. A boll’ammentades sa gherra de sogra mia, bonànima, cando Juanne l’at nadu
chi deviat benner a domo mia, pro mi domandare in isposa, cunfromma a s’ usantzia? - Deo mi l’ammento comente chi siat oe - narat Bitoia. - E comente si podet ismentigare! aggiunghet Filumena. E Lia pretzisat: - Tantu già est bistada una cosa chi ant tentu intro de domo
issoro! L’at ischidu tota sa bidda e puru sa bidatone!-. - Si bi pensamus bene teniat fintzas rejone
de mi cunsiderare “una puppia”, afaca a su fizu, e “puru mesu disiga”, pro sa presentzia chi
giughia. Pustis, cando m’at connotu, dadu chi Juanne l’at obrigada, at cambiadu idea. Devizis
bider e intender sa cuntentesa chi teniat sas duas bortas chi semus bennidos cun sos pitzinnos.
Non s’istracaiat de los abbaidare, massimu sa primma borta, e carignendelos naraiat: “Ite
pitzinnos bellos, sunt similes a sa mama!” Tando, deo, a su narrer sou agiunghia: “isperamus chi
no epant leadu puru s’artaria dae a issa”. Sa primma borta si.nde est risida, ma cando mi.l’at
intesu paritzas bortas at cumintzadu a mi fagher cara fea, comente chi deo li essera faghinde unu
rinfaciu. Pro non li dare dispiaghere non bi.l’apo torradu a narrer pius. S’urtima borta chi los
at bidos s’isperantzia fit diventada realtade: sos mascios che fint già cantu su babbu e Margarida
fit pius arta de connada mia. Poi non l’amus bida pius, nemmancu morta, ca est capitadu a
s’impruvisu e non semus resessidos a benner. Intantu sas lagrimas, a.i cuss’ammentu, l’ant
leadu su faeddu e l’ant infustu sos cavanos. Fit giaru chi fit piantu chi beniat dae su coro pro
una pessone chi aiat istimadu meda. Sas amigas non si.l’aisetaiant cussa reatzione e si sunt
cummovidas issas puru.
Pabàriu in Frore | 83
Lia, chirchende de istraviare, narat: - Non mi paret beru, chi siemus innoghe, setzidas in su
matessi tretu, e in sas matessi petzas de tantos annos faghet! Una cosa sola est divescia: custa
musica furistera chi non nos ammentat su sonu de sos ferrittos, de s’uncinetto, de s’ispoletta pro
su chiacherinu, o cussu de su tidale e de s’agu impreados a ricamare camiscias, lentolos e tiazas.Bitoia non resessit a tratenner unu suspiru mannu e iscramat: - Cussu puru fit fatu totu pro
amore e pro bisonzu! Pro amore, ca istimaimis deaberu sas cosas chi faghimis e pensaimis chi
fint regalos e bantidu pro cussu chi diat esser s’isposu nostru. Pro bisonzu, proite non fint cosas
chi si podiant comporare. Chie non si.nde faghiat non nde teniat. A parte su fatu chi, in cussos
tempos, fit unu pagu difitzile de agatare a comporare fintzas ateras calidades de corredo.- - Su
chi contat, oe che tando, - narat Filumena - est chi sa faina fata cun amore dat cuntentesa e nois
fimis cuntentas tando e semus cuntentas como, mancari no epemus tentu a disizu sacrifitzios e
dificultades. Ma no est bistadu gai solu pro nois. A parrer meu tempus bonu e tempus malu nde
agatat dognunu. In su bonu: “gratzie” e in su malu: “fortza e coragiu”. Sa vida est gai, semper! Su
tempus est una roda chentza pasu! E cantu andat lestru! Su rellozu nos est dende s’inditu chi est
già ora de andare a chenare. Ajò, andamus, a cras a sighire a contare! -.
A pianu a pianu sas comares si fichint reas e, ridinde pro s’agilidade chi, pesendesinde, ant
mustradu de non aer pius, si aviant chie a domo de frades e chie a domo de sorres, inue, de
seguru, tenent de fagher ateros contos e preguntas pro ischire, e fagher ischire, medas cosas de
sa famiglia, dende proa chi, a dispetu de s’edade e de sas fortzas, su briu in sos faeddos non lis
mancat.
84 | Amministratziones Comunales de Paule, Bonàrcadu e Fordongianus
S’arma ‘e su delittu
RENZO ROSA
C
un calma su maresciallu Salaris ponet sa pipa subra sa mesa tott’istampada da generaziones
de frommiga bianca, e girat sos oggios a cara a su fogu, inue unu pingiattinu prenu ‘e latte est
piazzadu subra una tribide ruinzada.
Faghinde finta e nudda abbaidat a unu a unu tottu sos oggettos chi sun in s’antiga pinnetta
ammuntada a lastras de preda ia e terra impastada cun pazza.
Tottu cosas chi hat bidu tantas atteras boltas: su fusile a tortiglione, incrostadu da su fummu e su
prudere de tantos annos, sa cavana consumada da sas troppas accutaduras, sa mazzonera e sos
ferros de tundere cun sas puntas cravadas in d’unu pucculu ‘e oltigu.
Ma cussu chi l’incuriosit de prusu est s’antzianu pastore cun s’alba bianca chi, setziu tranquigliu
in d’unu banchitu ‘e ferula, segat de una nae de castanzalzu istriscias longas de linna cun d’una
pattadesa.
A d’ogni movimentu sa lama ‘e sa resola riflettit sa lughe ‘e su fogu e mandat comente lampigheddos
chi illughidan sas pedras affumadas de sa pinnetta.
“Tziu Gavì – narat cun calma su maresciallu – sun tantos annos chi so peleande cun fostè e
mancari chi l’eppen assoltu da e s’accusa de omicidiu, primmu de mich’andare in pensione deo
teppo resultare a lu frigare”.
“Caru maresciallu – rispondet tranquigliu Gavinu, chilcande de ciappare unu puliche immaginariu
in mesu sos pilos de s’alba – Sun annos chi mi sezzis controllande, azzis bortuladu sa pinnetta
chentinaias de ‘ortas ma sena nisciunu risultadu; s’arma de su delittu no est bistada mai ciappada:
est mezzus chi si ponzet su coro in paghe e si che andet in pensione, ca a forrogare troppu sa
chisina b’est su perigulu ‘e si brusciare sos poddighes”
“Ite mi cheret narrere?” – domandat su maresciagliu torrandesi a ponner arrenagadu sa pipa a
mossu.
“Cherzo narrer chi no azzis mai ciappadu unu picculeddu ‘e prova chi sa pobera Lughia l’eppe
morta deo. Lu podet aer fattu chisisiet, finas fostè su marescià, a sa fine Lughia fuit isposa cun
megus ma fuit puru s’amante de fostè.
Sa car ‘e su maresciallu, diventat groga da s’arrenegu e su punzu serradu calat subra sa mesa cun
tale forza de la fagher a picculeddos.
“Est beru Lughia fuit s’amante mia, e po issa appo abbandonadu finas sa famiglia ma la che ria
bene abberu e mai l’hiai pottidu fagher nudda ‘e male.Fostè invece teniat tottu sos motivos po la
occhire, puite ca timiat chi l’essered abbandonadu.A issa li piaghiat sa bella vida e sos lussos, li
piaghian sos bistires bellos, a si truccare a andare a cinema e a ballare, tottu cosas chi cun megus
si podiat permittere, e no cun d’unu poberu pastore ispiantadu, chi a su prus li podiat dare
un’uccone e pane e casu in d’una isporca pinnetta prena ‘e puliche”.
“Folzis tenet resone – narat pianu pianu Gavinu – cun megus cussas cosas no si las podiat
permittere però, si nde cherimos faeddare, fina cun fostè sas cosas non fun andande tantu bene.
Ammento, tantos annos faghede, de unu articulu in sos giornales chi narait de unu giovane
Pabàriu in Frore | 85
brigadieri de sos carabineris indeppidadu fin’a coddos po culpa de una femina. A cussos tempos,
si narait puru de certas furas in sos magasinos de sa caserma!”
Su maresciallu iscudet cun forza una punta ‘e pe a su pingiattinu ‘e su latte troulandechelu in su
fogu e che ruspiad a terra sos picculos de sa cannuccia ‘e sa pipa, poi afferrat su pastore a unu
brazzu e abboghinat: “Tottu chiaccheras de limbas malas!”
In d’ogni modu sighit: “Su suspettadu est fostè, so siguru chi hat’accoltu s’arma chi hat usadu po
occhire sa poberita, e deo teppo resultare a la ciappare. In sos verbales si faeddat de una lama a
punta e accuta comente una resolza ‘e fagher alba, longa bindighi centimetros e larga chimbe, e
cun cuss’arma sun bistadas dadas duas istoccadas a distanzia de unu centimetru una da s’attera;
sos colpos sun bistados dados, unu cun sa manu destra e unu cun sa manca, e fostè,tziu Gavinu,
isco chi est mancu e destru!”
-Custu non provat nudda – narat su pastore pesandesinde de colpu dae su banchittu.
“Istessi calmu e lessemi finire” – Sighit su maresciallu –“ sa morta l’han agattada a desegus
de una matta ‘ e chessa, a pagu trettu da custu cuile, e foste sa die fuid innoghe chi tundiat sas
albeghes.” Ma s’arma usada po occhire sa poberitta, no est istrada mai ciappada e po cussu sezzis
ancora liberu”.
“L’ischin tottu chi no appo mai tentu resolzas de cussu tipu”- narat su pastore.
“Custu s’had’a biere!Cras mich’ando in pensione, ma oe chi potto ancora fagher baler sos grados
de maresciallu, cherzo fagher un ultimu tentativu, si tue permittis !”.
“Faghe puru ; tantu no has a ciappare nudda comente tottu sas atteras boltas ,e gai finalmente
l’has a fagher finida cun cust’istoria, chi durat da e tantos annos.L’ischis benissimu chi issa cheriat
bene a mie e cun tegus andait solu po su inari, folzis est cussu su motivu de tantu odiu. Deo mi
setzo in fora, gai podes chilcare cun totta tranquillidade”.
“No, addura innoghe affacca a mie ca ti tenzo ier in cara appenas chi ciappo su chi so chilcande”.
E gai nande cumintzat torra a forrogare, comente tottu sas atteras boltas in mesu sas miseras
cosas de s’anzianu pastore. Ogni oggettu nd’enit leadu da su postu sou e imboladu a centru ‘e sa
pinnetta, po oras tottu sos bucos de sos muros sun controllados finas a fundu. Gavinu no narat
una peraula, est frimmu comente un’istatua e abbaidat unu soldadu chi non si chered’arrendere
ischinde chi sa battaglia l’hat gai perdida.
Est quasi buggiu cando sa perquisizione est finida.S’antigu tortiglione no hat rezzidu a sa rutta
dae sa pumza inue fuid appiccadu e d’est a picculos subra sos restos de una fraschera ‘e terra
cotta. Cun d’unu risigheddu in laras, Gavinu accendet sa candela a ozzu almanu e nde leat s’unicu
fiascu ‘e inu abbarradu intreu, prenat duas tazzas e ticchirriat su maresciallu chi arrambadu a su
contone e sa gianna abbaidat a fora seriu pensande a s’ultimu fallimentu.
“Aiò, intra, ti bi cheret una tazza ‘e inu ‘onu, gai non bi pensas prusu e dae cras ti podes godire in
paghe sa meritada pensione”.
“Tenes resone, folzis est mezzus a bi bufafre susu – li rispondet- fissatziones maccas. Beh, como
teppo andare, scusami ancora e dami sa manu sena prus odiu perunu”.
“Sena odiu, rispondet Gavinu istringhindeli sa manu cun forza….e bona pensione”.
Appenas s’anzianu carabinieri s’est allontanadu, Gavinu intrat a sa pinnetta e cun sa lughe de sa
86 | Amministratziones Comunales de Paule, Bonàrcadu e Fordongianus
candela a ozzu s’abbaidat su logu; poi cun calma nd’accollet da e terra sos ferros de tundere e
nde leat su picculu e s’oltigu cravadu in sas puntas – abbaidat sas duas lamas, chi sutta sa lughe
‘e sa candela, lughen chè isprigos.
Las abbaidat bene ….. e sin de riet.
Pabàriu in Frore | 87
S’isperditziu de oe
FRANCESCA MANCA
T
ia Pipica cun comare Zuanna, duas amigas fiudas, senza prus mancu fizos ca po porrer
tzappare tribagliu, fuin partidos in America e mai prus fuin torrados a bidda, fuin essidas
a fagher una passizada a su primu sole de eranu cun s’affinu de attire crachi isparau e unu
mannugu ‘e finugu po du cogher cun s’asolu. Sos annos de sa pitzinnia fuin passados de tempus
meda e po neghe de sos dolores de ischina e de inugos non podian prus annare a campagna
comente una olta, canno ch’essian cridinas cun sa crobe a cuccuru e sa pischedda in chintzu ab
attire sa frutta chi tenian in binza e lattuca, crucuriga, tramatas e pisu de un’iscra in crachera.
A piottu a piottu s’aian leadu su caminu in pese, de Sa Nughe che fuin pigads in sa Rocca, in
Zann’abile e che fuin essidas car’a Mura Puddighina. Ispantadas de sas carrelas bruttas tia Pipica
aiat cominzadu: -Una olta, in sas carrelas de idda, passizan die manna e cun die, puddas e
puzoneddos e non s’idiàt manc’unu froccu de elba in nessunu zassu ca rastrellàn tottu su chi
tzappàn, semenes, elmeneddos e bobozis de ogna calidade. Passàn ainos e caddos e imbruttàn,
ma ogna mer’ ‘e omo munnàt su picculu ‘e carrela chi portàt ananti, e du teniàt nettu comente
un’apusentu.
-Za du creo! Sa carrela pulida fuit su signale ca chie biviàt in cussu chirru fuit zente netta, non
zertu de erpilare! - Aiat azuntu tia Zuanna. -Oe est cambiadu tottu, non si bièt manc’un’animale
in ziru. A bortas cracchi cane cossariu senza mere. Su perigulu prus mannu est canno passan
sas macchinas olanne, bisonzat de si frangher a su muru po non ti che messare sas cambas!!
E pois bisonzu e tenner contu po non che ruer in sas molas de aldu pisciadore, de oltigada, de
ru e pigulosa chi creschen semper prus altas ca nemos das toccàt… e creschèt erba in sos
numenalzos de sas zannas, in sas fronestas, in d’ogna precolu e finzas in sas crabituras. Comare
Zuanna iscultàt s’amiga e penzàt: - Una olta canno duos brigàn nariàn:“Due at a crescher s’elba
in su numenalzu ‘e sa ianna prima chi torre ab intrare a domo sua”, ca de siguru unu non due
torrat a zampare…elba in sos numenalzos de sas zannas non ne creschiàt. Invetze… mancu
su ditziu prus podimus narrer!!! S’elba creschet in abbudantzia, siat in sos numenalzos de sos
amigos che in cussos de chie si tenet pingula. Tia Pipica, tzoppi tzoppi, sighiàt a faeddare a sa sola:
- Como est malu, ma, canno arribbat s’istiu e tottu s’ingroghit e si atturrat bene bene a sa calura
est peus ancora!!!. E pois… s’erba, frisca o sicca, no est mai sola, za tenet sa cumpanzia de su
paperi!!. Est una beffe! Canno fumis pitticas e annamis a sa buttega po comporare su zuccaru, su
caffè, sa pasta, sa cunserva…., tottu eniat imboligadu in paperi ‘e istrazzu o in paperi “oleata”,
paperi de lussu, ma… tottu eniàt segadu a sisigu a sisigu po pesare su prus pagu possibile…
como invetze… su paperi amuntat sas carrelas…. E tra pagu at ab amuntare a nois puru…..
Comare Zuanna, ca si creiàt prus ischipida, abaidàt sa televisione e leziàt crachi pagu, ca aiàt
imparadu in sas iscolas de su centro de cultura d’aiàt ispiegadu. Co’ “Sa Pubblicidade” di naran,
e pintan ogni cosa po chi sa zente comporet, a cheret esser unu bottu ‘e arrosu o un’ampulla ‘e
aghedu. Idos in nenzolos de paperi coloradu paren prus bellos e su pretziu pois, duos zentesimos
prus barattos! Bisonzu de currer a ne comporare una bona provvista!
88 | Amministratziones Comunales de Paule, Bonàrcadu e Fordongianus
Cussos sun bonos solu a nos leare in ziru! Atreche publitzidade! Ohi ohi comare Pipica! An
istudiadu bene po no ch’istrastare cussos duos soddos chi tenimus!
Os accatades, semper apustis chi azis fattu sa compora, ca, in sa buttega chi intràdes d’ogna die
costàt prus pagu meda! E intantu nos frigan!! E nois pagamus…Sun malintragnados e capatzes
de nos abbabballocare….
Sa chida passada seo annada a su marcadu po mi attire duos zarrettes, ca du fui disizanne, ma non
bol naro cantu paperi due aiàt in terra, de ogna zenia tottu cant’annada su camminu, a chie portat
pintada sa cosa ‘e pappare, ateros cun figuras de mobiles, de computer, de bagnos e pianellas, de
istimentas, po non faeddare de sas feminas nuas….putzidda… ilbrigunzidas!!!!. Signora Maria,
sa pubidda de su segretariu comunale, chi bivet ananti ‘e omo, za mi d’at ispiegadu bene ca, ogni
buttegheri chi cheret benner tepet ispenner un’aghedd’ ‘e soddos in paperi, si si podet, su prus
bellu, su prus coloradu e cun s’iscrittura prus manna po chi s’omine ch’ettèt s’ogu a suba e tottus
culzan a comporare a sa buttega sua. Custu paperi du fuglian in d’ogna cruccuzone: asutta ‘e sos
picchiadores, in sas lorigas inue si prenniàn sos ainos, asutta de sas zannas de domos e istallas.
Ma in sas istallas non d’uat prus manc’un’ainu e medas domos sun boidas de annos e annos
e non du’intràt manc’anima. Ma po chie at a esser custu paperi bene froridu? Si d’aiàn regoltu
cussu inari, aiàn azuadu a chie non tenet pane a pappare….
- D’an ab ettare po allerghittare s’elba in beranu e su fenu in s’istiu?
- Co’ deo penzo ca du ettan po zogare su entu chi si divertit a du fagher olare, a zogare a pissigher
e a d’ammuntonare in cracchi cruccuzone!! O si zai po s’abba gasi d’ammoddigat e ch’intrat in
mesu ‘e s’impredadu o in mesu de sa griglias chi regollen s’abba proida! Deo non cumprenno
chie d’at a lezere!!!. Nemos si dignat de ne regoller unu! Poberu paperi!... E mancu deo puru…
tantu non mi costat a m’idrughere!!!.
- Ancora no azis cumpresu ca su tempus est cambiadu, e bisonzat de sigher su tempus.
Non m’azis a narrer ca como no istamus prus bene de irisero canno non tenimis mancu abba in
brocca!.
- Deo non seo nanne cussu. Ma s’isperditziu est isperditziu, irisero, oe e crasa.
Tantu non si che ne fugliat de inari in tempus de votatziones!!! Co’, tottu su logu si ammuntat de
rittrattos de zente cun su risittu asutta ‘e pese e nos narat:
“Vottemi! Mi, ca seo su mezus!” e pois caras de sole, battor moros, bannelas, crecos antigos,
iscudos cun sa rughe, rampos de ulia….tottus t’ abbaidan’afflizidos:
“Non mi cazzighes! A ite puntu seo ennidu!”. Fugliados in terra si faghen cumpanzia pari pari, ma
ognunu a cara furriada, non si poden dare sa manu ca ognunu s’intennet ca balet prus de s’ateru,
e ispettan chi una manu, cun delicadesa, ne dos regolzat e dos leet in cunsideratzione, ma, tenen
asiu ispettanne!!!. Una die m’est capitadu de ier duas pitzinnas zoganne, si sun accattadas de sas
mazineddas appena fugliadas, ruias, ildes, biaittas, grogas…..,sos colores de s’arca ‘e Noè das an
incantadas e das regollian comente frores de unu giardinu. E arratze ‘e frores de tzia pudida!. Ne
portan una farrancada e currian cuntentas cun su busilliu in manos. No abaidan né nomen, né
cara e prus pagu ancora su partidu chi no ischian manch’ite fuit. - Mancu male ca a cracchi cosa
sun serbidas una mazzuladas de fotografias!. - Su bonu chi tenides, comare Zuanna, est ca po
Pabàriu in Frore | 89
ois annat tottu bene. Ammentadeonne ca su biancu est biancu e su nieddu est nieddu. Si cussas
mazineddas an ispidientadu cussas creaturas, e tottu sas ateras?. Morin’in sas carrelas, bruttas,
mazzuzzadas, istrazzadas, paren pranghinne!. E chie pulit sas carrelas de sos quintales de paperi?
- Sa zente??- Ma che zente e zente si no innat! E sos pagos chi due sunu naran: - Deo a munnare? Ma semus
ischerzianne! Za pago bonas tassas po che leare s’alga de omo e de sas carrelas! Toccat a su
Comune comente bene mi ch’istrastat su inari!
- Ma za est beru ca toccat a su Comune!
- Ohi comune!! Comune tenimus?? Cussa idea portat!!! Unu mese faghet du est annada comare
Franzisca a si lamentare ca in carrela sua fuit una irigonza, n’est torrada trista e mani biotta!!!,
D’an rispostu ca sa sa idda est troppu manna, non si accudit a pulire tottu sa bruttesa chi sa zente
maleducada che fugliat! Non si podet regoller tottu su paperi, ca appena si ne regollet che ne
fuglian subitu attrettante!
- E issaras….???
- Issaras comare Zuanna non nos abarrat ateru che ispettare su entu po che du munnare,
mancari a d’ammuntonare in crachi zassu, o s’aba po d’ammoddigare e in cracchi modu che
torret a sa terra dae nu’est ennidu….. Tantu no inn’at in s’accorru de compare Zuseppe Pillapis!!
Siscuru, iscarrugadu coment’est, cun su bacculu criccat de che frangher cussos nenzolos po che
porrer intrare a domo, ma za di costat!!! E ois co’, chi sezis istudiada cricade de inventare crachi
cosa po chi sas carrelas abarren nettas e sa zente imparet a no esser ispeldiziada!!!. Arresonanne
arresonanne tia Pipica e tia Zuanna aiàn fattu caminu e che fuin lompidas a su cunzadu inue
penzàn de tzappare isparau e finugu, ma, de cussu chi criccàn mancu ispera….
-Si in sas carrelas de idda su comune aiàt prantadu mama ‘e isparau e finugu fortzis fuit creschidu
prus chi no inoghe e oe imis tentu su mannugu de elbutza po cogher cun s’asolu e unu matzuleddu
‘e isparau po no fagher una catta cun duos oso- aiàt nadu ridinne tia Pipica
- Za tenides resone, po nois tiàt annare bene, seo istracca e molta e non pentzo de porrer torrare
a campagna, porto un’anca tetera che fusu….
- Comare Zuanna, sa crabitura est cominzanne a fagher abba!!! Sas carrelas sun zai bruttas
comente sunu, due mancat solu su finugu e sa mama ‘e isparau!! Si disizamus duos froccos de
elba dos comporamus e isperamus chi s’omine, mancari cun su tempus cambiadu, cumprennat
ca sas carrelas de sa idda est bellu a d’as tenner nettas e ca s’isperditziu de su paperi …e non solu
de cussu, no annat bene in nessunu tempus.
90 | Amministratziones Comunales de Paule, Bonàrcadu e Fordongianus
S’istranza
GIULIA DEMURTAS
P
igaiat dae campidanu, fit benida a bidda mea pro istringhere sa manu a sa fortuna, non isco
si fit istadu su crebeddu, o su coro a che l’acapiare in custa bidda, si nono podet essere istadu
finas su pede cumandadu de carchi astru. E m’aregordo comente fiat istadu oe, ca chircaiat
pipieddos dae ghenna in chenna, che calaiat a sa punta e josso cun una bussa prena de pannitzos
biancos, cun ferros de levadora pro chircare sa manera de faghere pranghere su pipieddu. A
capotto che iscaztzaiat su firtu a punta de pedes bussaiat peri sos craeddos de sas ghennas. In
donzi zassu chi bi fuit issa pranghiat pipieddu, prus de una borta lu furriaiat a conca in bassu e lu
cracaiat a innadigadas pro l’ischidare su sambene, e prus de una borta li capitaiat chi su sambene
c’abaraiat a letu. Tando sa mamma pranghiat su mortu e issa non bogaiat mancu muschiu,
ca fuit comente matza prena, pruite prantu in brente sua non b’istadiat atru. Sos ogos de Luisa
iant prantu prus de sa nues chi che fiant caladas in su Tirsu. Totus naraiamus chi non podiat
portare coro, ca una chi non arrennesset a pranghere a dighi biet pipieddu santu mortu, podet
essere batida dae s’atru mundu. Mastra levadora da zerriadiamus nois e, a bortas pro incurtzare
su crebeddu mastra de partos, ca sos partos los faghiat bene e in presse puru. E cussu chi mi
pregunto in die de oe, ca non l’apo ancora cumpresu est: ite che faghiat in bidda mea una mastra
de partos? Medas naraiant chi bisonzaiat a tennere ogos bellos ca tantu bella e santa una chi non
pranghet non podiat essere, e medas naraiant chi sos pipieddos podiant morrere crupa de sos
ogos suos. Una die de jennargiu la bidiat calare a capotto biaitu, butinos a tachitu iscossadu, ca
tantu letzeredda non fuit, e portaiat puru unu bestire totu froriadu ca li preghiat a si tramudare;
gasi che calaiat a passu lestu a domo de Jannica sa bisoga, ca nachi su pipieddu fiat naschinde.
Eh! Sos tzerrios de Jannica, sos tzerrios de sa die non che podiant istare mancu intro s’inferru!,
ma Jannica non podiat torrare mancu allidu, si atrufigheddada comente iscorza de colloru chi che
bessiat dae sa pessona pro non intendere prus dollore. Luisa da crobiaiat cun ogos maduros, ca
si sa mamma cheret su fitzu, su fitzu at a naschere, e si sa mamma non lu cheret custu non at a
naschere li nariat sa mastra bella, pruite si non l’iat nadu cussos faeddos non fiat naschidu. Una
die fiat andende a petire unu tzicu de latte de baca murtu dae una iscuta, ca lu bufaiat cun d’unu
tzichigheddu de gafeo saboridu piscau dae sa manos lastimosas de sas partorientes chi non che la
faghiant torrare a domo sua a manos bodias e a buca sica. Che d’iat betadu in un’istrezigheddu
de ferru martadu, a dighi arribaiat a s’intrada de domo azumai de late non b’inde adiat pius, ca
s’in prus che fiat bessidu fora de s’istrezu. Gasi che poniat sa conca fora de su lumenartzu e sos
ogos suos chircaiant cussos de un’omine, pruite issa si passaiat sa manu in conca pro su fastizu
de non dhu biere, e s’assetiat su cucurutzone ispetandodhu comente una chi non ischiat inue
che atzapullare sas manos. Sos ogos meos non ant bidu ma atros contaiant chi un’omine artu
azumai cante sa crabitura de cannitzu de jannica sa bisoga, lanzu, istihghiu e isbrabiadu bestidu
a festa de frstagnu nieddu, dhu bidiant essire intro e note dae sa domo de s’istranza. Ca nanchi
cuss’omine caladu non isco de ue, podiat essere s’amante su. Luisa non podiat cherrere un’omine
iscabutzadu, mancu pedullianu, tando s’iat chircadu unu assennoradu. Su coro de Franziscu che
Pabàriu in Frore | 91
d’iat introtigheddadu comente filluferru arruinzadu, pruite sene passare in sa muredda de issa
Franziscu non abarraiat.
Sas dies passaiant e de Franziscu su sennore mancu arrastu. Sa mastra cuminzaiat a cramare, e
medas naraiant chi l’aiant bida pranghere a toroju, zeo, non bi creo, ca cussa pro me non fiat fata
pro abarrare in custu logu. Una die Jannica preguntaiat a Luisa si iat ischipiu carchi noedda de
unu zertu Franziscu chi fiat passadu pro sa bidda nostra e che fiat lompidu in sas Americas pro
nde batire s’anima de sa mamma. Luisa rispondiat: cussu non est Franziscu, Franziscu est in atru
logu. In cale atru logu?. In logu de disizu e de paghe- e siddiat sa buca ponindoche in sa bussa sa
tzicoria chi Jannica buca de arenada chi non si serrat di atzunghiat a manu. Passaiat su tempus
comente su dispraghere, Luisa sighiat a faghere su dovere su, pesada a s’abreschida, s’assetiaiat
sos pillos si che covocaiat su capoto in coddu e tzucaiat a chircare sos prantos, a isconcare sas
mamas lagrimosas e iscatzullare sa nadigas de sos pipios. Una die torraiat a domo cun sos ogos
inrujados, tando totus pensaiamus chi su dispraghere de aere perdidu unu pipieddu iscatzadu
dae sa sorte li podiat aere postu dispraghere, ca cussu pipieddu che fiat bessidu dae sa mamma
cun sa conca iscrefada. Zeo cando Jannica m’iat contadu sa disgratzia fiat abarrada abibionada, E
Luisa puru podiat essere dispraghia, ca issa pru de me, l’aiat bistu mortu e bonu! Ma s’in cras
Jannica mi bussaiat su craeddu aboghinende: Lisa Lisa, in su dottore!. E zeo preguntaio: ite
disgratzia, ite malle d’at aere assortidu?- e cudda: Lisa Lisa ,in su dotore, malle malle, ma malle
de malle intenzione ca d’at betadu sa tzerriga in s’ogu! Cussa cussa mancu custa borta at prantuTando fuit zustu comente aiat pensadu zeo, ca cussa non fuit de custa terra, ca coro non nde
giughiat. Dae sas Americas a sas casermas de sos carabineris nde lompiat una litera chi tantu bella
non podiat essere, pruite su capitanu de s’atru mundu preguntaiat noeddas de Franziscu
s’assennoradu, tando sa boghes ziraiant che furitu c’aint iscoviadu ca Franziscu s’in prus de sa
bortas si bidiat peri su lumenarzu de sa mastra levadora. Tando sos de s’arma aint passadu sa
cumpuda a sa domo sua. Eh si d’aiais intendida ispramada e fata ca sa domo sua non fuit degna
de cumpuda, e aboghinaiat: carabineris mallafatores, mallafrunda fora dae domo mea, si nono
mancu luciferru mi frimat_ Sos carabineris da connoschiant comente sennora bella e sennora de
partos, sennora ch’iat istudiadu s’italianu, e su traballu su, gasi la trataiant comente tassa in
pranta de oro. E li narriate de s’aboniare ca niunu podiat pensare su mallu de issa e tocaiat chi
su dovere de sa cumpuda depiat essere fatu comente s’arma cumandaiat. –Istocada de balla
diaullos e cumandos fora de noghe! Sos carabineris agabaiant sa cumpuda e a manos iscotulla
iscotulla si c’andaiant, unu de s’arma non si podiat frimare s’arrisu, che li tzucaiat nde nanti sa
mastra comente pilloseddu, c’aiat bidu donzi ratza de imbarratzos in talle domo, fruchiddas,
canisteddas, pipias de tzapullu, crabetores, padeddas, frores, pannitzos amuntonados, pannemanos
ricamados, nintzolos e mantas tessidas, aratzos, bertulas, tzicaras, e pratos donzi calidade, ca
b’aiat pagu de faghere, sa mastra acarraiat totu cussu chi sas partorientes li podiant dare. S’in cras
de sa cumpuda totu sa bidda mea ischiat ite matzulare in buca, totus la teniant a bantu, mancari
mancari su de ch’intrare omine a desegus de lumenarzu de omo non podiat essere una bella
cosa, ma sigomente Franziscu fuit sennore comente mastra levadora sa brigunza non podiat
bennere at essere. Passaiat su tempus, sos putzones moviat alas comente moviat bentu e su chelu
92 | Amministratziones Comunales de Paule, Bonàrcadu e Fordongianus
proiat a su passatzu de sas arias, ma de Frantziscu manc’umbra. Sas dies colalaiant comente
abba in riu ca su frumene che tragaiat totu sa mallesa e che da leaiat cun frusia finas chi
s’apischeddaiat in zassu bodiu e surdu, c’abba a fundu e frumene non nde betaiat prus. Medas
naraiant chi Franziscu che podiat essere finidu comente cabitzale de frumene, ca podiat essere
istadu su dispraghere de s’amore de Luisa a d’aere fatu iscafuzire de cabu. Luisa dhu potiat
cherrere a fundu e letu? Segundu me ite mi siet mi siet! Cuddu a dighi la crobiaiat pariat betare
fogu dae ogos, podiat patire sos uddiores de s’amore chi non lassant crebeddu e pastura mancu
in missa, tando lu nariant pro su beru ca Franziscu de cussu lumenarzu si che fiat andadu
pranghe pranghe, e di pitzullaiat su fastitzu, d’ispurtiat su coro e d’abrusaiat sa brente. Sas manos
d’allonghiaiant pro la tocare, ma sas manos fortuitas non la podiant tzapare ca su coro de Luisa
issu non l’aiat potziu isogare. Jannica mi l’at contadu pro su beru comente fiat andada sa disgrazia,
mancu deo chi lu conto lu creo. Franziscu l’aiant a porrere agatare solu sos carabineris, ca cussu
mallasortadu ch’iat imentigadu conca e coro intro sa domo de Luisa. Issa pariat lu cherrere po
isposu e pariat chi s’aiant fatu fina sa prumissa, tando Franziscu chi emo, Lisa chi nono, joga ioga
si che cravaiant sos ogos pari pari; Luisa zerrriaiat iscotullandoche finas s’anima e Franziscu
frima che frima ca non so in noghe pro su mallu! Issa non l’aiat cretiu, non aiat iscurtadu un
omine chi in manos atru non podiat portare si non su prantu disisperadu de su coro tzascadu pro
ctupa de s’amore. Luisa non lu cheriat, non cheriat unu coro sene conca ca Franziscu pro issa
ch’iat perdiu su sentidu, e su dannu beniat a essere chi su pagu sentidu de Franziscu ch’iat fatu
perdede cussu mannu de Luisa, chi cando Franziscu si furriat a traitoria che lu caztada comente
cane de istregiu, e si diat iscutu . una perda manna a conca e l’iat iscrebeddadu, Frantziscu nde
fiat abarradu pius cuntentu, ca nessi su dollore a su core po Lisa dhi fiat pasadu subitu. Sos
carabineris ziraiant pro chircare Franziscu s’arricu e assennoradu, li chircaiant su coro macu, su
coro malaidu e tzopu rutu in carchi putzu o funtana pronta a che lu sicare, a che li frimare su
tocu. Sos carabineris teniant su cumandu de lu chircare, e finas chi non l’aiant tzapadu non si
fiant firmados. Lu chircaiant peri sos rios de prana e tzrocoro ue creschiat s’erba a binugos, lu
chircaiant pro non che di lompere su muschitu e sos muscones birdes chi acudint a fragu pesadu;
e dhu cricaiant intro su putzu de sa Santa, pro non che lu papare sas umbras e sutzare s’ambisuga
chi atacat a carcangiu; lu chircaiant in sos montes de sa Barbagia comente bandidu fertuitu sene
caddu, sene fusile e sene conca; l’aiant chircadu inghiriu sos nuraghes, inghiriu sos campusantos
de Sardigna, e totus lis naraiant de torrare a chircare de torrare a istofeddare intro sa domo de sa
mastra levadora ca in cussu logu potiat essere su sinnalle, ca de omo sua che fiat bessidu e a sa
matessi domo che fiat torradu. Sos carabineris torraiant a passare sa cumpuda, sa mastra già fiat
pagu presada! Fiat torrada de un’iscutighedda dae sa domo de unu pipieddu e portaiat sas manos
ancora insambinetadas pro crupa de sa presse de sos carabineris chi non l’aiant lasssadu mancu
s’iscuta pro si frobire sas manos, tando de buca pariat betare fogu pro abrusare domo e cunzados
de totus sos chirrales: istocada e balla! Sos de s’arma si zogaiant sos puntzos pro che catzare sa
malasorte, e cun su ferenu in manos forrogaiant impressidos, ca ch’atzapullaiant donzi peste
comente menzus podiat bennere. E si fiat benidu su tempus de batire frores s’arbure mannu aiat
froridu prantu, e si fiat bennidu atontzu tempus de betare fotza, su bentu aiat siddidu sa ghenna
Pabàriu in Frore | 93
pro non lassare passatzu, ca Franziscu fiat introtigheddadu in suta de s’arbure de s’ortu de sa
mastra, totu muntadu de fozas sicas, grogas, fiat muntadu comente muntone de ghermes sene
prus ossos, ca finas sos ossos che los giughiant sos ghermes pro faghere piaghere a sa terra chi
totu nde batit e totu che papat, ca comente t’allatat gasi ti sutzat. Pallita pro pallita, Luisa si
pesaiat: Franziscu torra, ca como ti cherzo, como su coro macu dhu cherzo!. Comente chi su coro
de Franziscu aiat rispostu, issu torraiat a fora torraiat sene iscarpas, berrete e sene fustagnu de
lussu, torraiat a cumpanzia de s’arbure pro li nordigare sas arreghinas, e sa mastra levadora de
ortu crobiaiat s’arbure su cun sos ogos lughidos preghende ca Franziscu fiat mortu pro crupa de
cussu amore chi nde d’iat leadu allidu. Issu non si fiat mai moviu de sa domo de sa mastra sua,
gasi iat pensadu de che abarrare sempre in suta, sempre firmu ogos a sa mata chi Lisa abaiat e iat
sighiu a l’ abbare donzi die.
94 | Amministratziones Comunales de Paule, Bonàrcadu e Fordongianus
S’istranzu
GIANMICHELE SEDDA
U
nu sonu de allargu, unu sonu comente de entu in una grutta, comente s’alidu de animales
cuados o su respiru de sa terra chi si n’de ischidat appustis de milli annos de sonnu chenze
cussenzia. Aperinde sos ogos non cumprediada bene itte podiat essede suzzediu puitte non di
pariat de connoschede su loghu ibue fuidi, intendiada solo unu dolore forte a sa conca, sos suos
penzamentos non di pariad essede sos matessi de apprimu ma non duè iada fattu prus de tantu
casu. A sa prima iada penzau chi sicuramente di fiat capitado un inzidente cun su mezzu, di oliada
finzas una camba ma non di pariada de tennede nudda de segau. Si n’de pesada e si toccada unu
pagu in d’ogni logu pro torrae e essede siguru chi andaiada tottu bene, di pariada su matessi chi
carchi cosa non torraiada ma non cumprendiada itte.
Si n’de calada de sa macchina e cumprendede chi fuidi finia in mesu a sas mattas, provada a
da allumae ma nudda, issarasa criccada de torrare a s’istrada, abadiada s’ora, sas otto de sero.
Fuinti passadas duas oras de cando fuidi issiu de su triballu, - deppo aede leau unu bellu croppu
a conca, sei istau fortunau - penzada.
Non bidinde prusu s’istrada da criccada sighinde sos sinnos de sas arrodas, - non podet essede
meda allargu, siguramente calincuno ada a passare po di pregontare azudu-. Faede carchi trettu
e nudda, su sinnu non du este prussu, -ma comente, non este possibile itte diaulu podet essede
suzzediu-.
Sa conca di dolede ancora e biede a carchi passu un’enalle de abba, accostidi e si imbinugada
po si samunare sa cara e bufae unu pagu. Si sezzi isuba de unu truncu de illighe po criccae de
cumprendede. - Zuà, abarra tranquillu, mi nazzo, ca no è nudda.- penzada.
Ada esent passaos una deghina de minutos de cando si este sezziu e de allargu, cuminzada a
intendente sonos de corros, di pariat e de launeddas, torrada a su mezzu, si esto menzus, una
zacchettina cha cuminzaida a faede una pagu friscura e no ischiada cantu tempus de podiada
ponnede po azzapae s’istrada perdia. Serrada tottu e circada de sighire sos sonos chi intendada,
andande andande s’ammentada de su telefono chi portada in sa bussacca, du provada ma non
leada. Sos sonos suntis sempere prus fortes, biede un artura e dezididi de pigare asuba. De si biede
chi du este unu passazzu zai signau, - deus grazias deppo essede affundu a carchi novenariu-.
Arribbau asuba, a s’ateru chirru de allargu si bidiat zente e fogos e domos de perda fattas a ziru
cun crabituras de linna, si biente pizzinos chi zoganta, e zente chi affainada andada de unu chirru
ass’atteru, zente chi chistionada, e femminas sezzias in sas parzas chi leanta sa friscura, unu pagu
prus allargu de sas domos si biede unu frummene e accostaos ortos cun d’onzi grazie e Deus. Di
parede de biede unu de cussas pinturas antigas chi bidiada sempere in domo de sa jaja Firminia
Zudda.
Fuidi una cosa chi non iada mai bistu, sa zente pariada istia cun istimentos de pedde, calincunu
cun istimentos fattos cun lana de arbeghe, atros a pettorras inforas, atros ancora cun mascheras
currudas e armas mannas de ferru. In d’una parza manna si cumminzaiada a attobiae sempere
prus zente e a pustis de unu sonu de corru prus forte de sos atteros, tottus si ponenet a ziru.
Pabàriu in Frore | 95
Tottu custa zente cumminzada a ballae pistande sos pese a terra e, comente si fessidi una pregadoria
cantaianta tottus sos matessi muttos, comente una sola oghe, Zuanni non cumprendiada bene
itte funinti narinde ma a sa prima di pariada una limba chi non cumpredia. Tottus cussas boghes
paris pariant chi fessint issinde de aintro de issu puru comente si issu fuidi istau cantande in
mesu de cussa zente. – Ma ibue lampu seo finiu-. Penzaida de essede capitau in una de cussas
ricostruziones de sos tempos passaos, podiada essede chi fuinti faide carchi film.
Appustis de uno pagu de tempus chi fuidi abadiande, cando de una de sas domos prus mannas
essidi una femmina istia in manera de parrede una de prus artu gradu, arzìada sas manos a su
chelu e in su matessi momentu sas danzas e sos sonos si frimmanta, in manos poderaida unu
fuste mannu triballau, cun sa punta de ferru.
Qusta femmina fiudi prus arta des sos atteros e cun sa pedde prus crara, in conca portaida unu
cappeddu mannu cun corros e ogos e pariada chi invezze de duos ‘nde portaida sese tuttus veros.
Cun su fuste, custa femmina faede unu ziru in chelu, comente passaida isuba ‘e sa zente, custa si
inbinugaida a tarra, finzas a finie su ziru puntande su fuste a su logu ibui fuidi Zuanni. Pariada chi
fuidi abbadiande propriu a issu, mancari fuidi bene cuau e allargu. Cussos ses ogos dos intendiada
isuba, aintro, comente chi fessinti in sa conca, in su crebeddu. In su matessi momentu intende
boghes a pallas, non accudidi a si furriae chi zai duos omines d’afferanta a sos barzos, criccada
de abadiae ma un atteru du toccada appena sa molla e su zrugu chi non cumprendede e non
intendede prus nudda.
Custos duos omines carchi iscutta prima fuinti istaos mandaos propriu in cussu trettu dae Amusia
Corra chi dis iada arracumandau de abarrae frimmos un cussu iattu finzas a cando non si fessidi
fattu biede un istranzu, issarasa, du ianta deppiu faede drumie comente dis iada imparau a faede.
De allargu podente biede Amisia e cando cun su fuste de s’abba di si faede zinnu cumprendete
subitu e faente su chi depente ischinde chi non podet essede male. Unu pagu timente ma non si
ianta prus de tantu penzamentu, si che du carriganta in palas e che du leanta a sa parza manna
ibue tottus ispetanta -Chi este cust’omine?- Penzada tottu sa zente, nessunu si da sentidi de bogae
muttu, in sa prazza non si intede sonu, tuttus suntis mudos e abadianta cun penzamentu su chi
este suzzedinde.
Non si fuidi mai bistu nessunu trassau a cussa manera e tottus, unu pagu timmianta su chi podiat
cherrede narrede s’arribu de custa presenzia noa. Tuttu su chi suzzediada po custa zende fuidi
unu sinnu de cumprendede e chi sempere carchi cosa podiada narrede a d’ischie abadiae. Tottus
suntis sezzios in terra, solu sa chi zirrianta sa Mama Manna este in pese, s’istranzu fuidi istau
assentau isuba de sa mesa de perda niedda. Mancari nessunu du nezzede, tottus penzanta chi
siede custu su sinnu, non podet essede attera cosa. Ischinti tuttus su contu de s’istranzu. Amusia
ogni notte contaiada sa matessi paristoria azunghinde sempere carchi cantu nou comente chi
tottu paris non si podiada contare o chi issa ettottu si d’ammentaida unu pagu a sa orta.
In su contu de Amusia Corra, nessunu ischiada meda, calle podiada essede s’edade, de cantu
tempus fuidi in sa iddighedda o si, de sempere fuidi istada in cussu logu. De babbu a fizzu de sos
tempos chi s’omine prus non s’ammentata si naranta sos contos de sa Mama manna. Si contada
chi sa Mama manna e s’arenzia sua in custu logu fuidi aribada cando sos omines chi innoghe
96 | Amministratziones Comunales de Paule, Bonàrcadu e Fordongianus
fuinti naschios no ischianta prusu de essede ommines e bivianta ogniunu po contu su, senze
su fogu po si chelentae e senze sa cussenzia o su foeddu. Sa Mama manna iada iau a tottus sos
omines de custa terra sa conoschenzia po porrede essede menzus e bivede comente, unu tempus
chi nessunu s’ammentata, bivianta tottus prima de oe. De su chi fuidi sa terra de sa zente de custu
logu nessunu d’ischidi, naranta chi su mare chi este a ziru a ziru si ‘nde siede pigau sinzas a sos
montes, naranta sos bezzos, chi de su chelu ‘nde siede calada una lughe chi ada abrusau tottu, ma
nessunu prusu teniada s’ammentu de su chi fuidi istau. Custos penzamentos fuinti in sa conca
de tottus e su tempus si pariada frimmau aspettande chi Amusia essede cuminzau a foeddae.
Tott’induna Bobbore su mudu si ‘nde pesat, abbaidada a tottus commente a narrede – ma itte
seis fainde forzis sei timinde carchi cosa, ammentaesioso chi seisi o sinde seisi immentigaos?- e
cumminzada a foeddae- ieo nazzo chi custu chi bidimos innoghe d’anta mandau po si ‘nde leae
sa terra nosta e son benes chi ammos cun suore triballau. Ieo no du cherzo innoghe, nazzo de
pregontae a su Maistu Bustianu Trottu su de faede-. Bustianu Larreddu, nau su Trottu de cando
fuidi pizzinnu, appustis de un arruttorza malla un ogu di fuidi abarrau unu pagu trottu, e carchi
cosa finzas in sa conca, ma de sa die iada cumminzau a biede e intede cosas chi sos atteros non
podiant. Biviada in una grutta affundu a s’arriu Ruju e tottus, cando teniant de ischie carchi cosa
de su tempus chi deppede bennede, pregontainta a issu. Si sa conca non ziraida male podiada
suzzedede chi arrespondiada a modu e ti ‘nde podias torrare a bidda sicuru chi su chi ias intendiu,
in sa die e in s’ora chi t’iada nau suzzediada abberu. Ma in s’un prusu de sas bortas nariad - lassa
chi su tempus fezzede su chi deppede e tue puru asa connoschede su chi ti cumpetede- e non si
podiada faede prus nudda pro di faede bogae muttu. Sa mama Manna faede zinnu a Bobbore
de accostie. Bobbore ischidi zai su chi issa cherede e no este amutta de ponnede immente. Sa
zente ischindi chi sa Mama podet lezzede in su coro de onzi omine po custu tottus da timente e
da rispettanta. Tuttus connoschente a Bore, po sas cosas chi di suntis suzzedias .Sa Mama ischidi
cale penzamentos portada in sa conca e ischidi puru puitte. Medas ischianta solu s’apparenzia,
pagos amigos ischianta sa sustanzia. Bobore, fizzu de su mastru ferreri Bainzu Buttu e de sa
maista e pannos Arremunda Prunischa, femmina de medas disizzada ma zai prumittia a Bainzu
chi mancu fuidi naschia, custa fuidi s’usanzia in custas terrras.
Tuttu fuidi suzzediu cando Bore chi mancu iada fattu deghe annos, in una die de atonzu a
s’iscurigadorzu. Su lentore de su sero arrechediada zai, po si chelentare, unu pagu de fogu.
Bobore e sa ighina Juannedda Crara, fizza de Alluttu Piludu e Ermosa Marra fuinti issios po
criccae carchi chimuzza de linna. A pallas de sa omo a carci chentu passos duè fuidi unu buscu
de surzaghe e a igue fuinti direttos a passu lestru cun in conca sos foeddos de sa mamma- faie
impresse fizzos meos, torrae prima chi iscurighede e non andeisi prus allargu de sas perdas
longas- Mancu nau fattu, ianta zai arregottu linna meda e fuinti torrande a d’omo, cando Bobore
si ponede a currede ivattu a unu leppere, juannedda, prusu cossenziosa criccaiada de faede torrae
in passos s’amigu ma senze sind’accattae che passanta de meda su sinnu arrecumandau de sa
mamma.
Ischinde de aede fattu cosa mala torranta in passos e lestros lestros, arregollinde sa linna chi
iananta lassau prima, siginti sa carrella chi pariada torrae a sas perdas longas.
Pabàriu in Frore | 97
Fuidi bell ‘e iscurigau e toccaiada a sin ‘de movede, cando de allargu si intendete istragamuzzu
de naese -ada essede carchi sribone- penzada Bobbore ma tott’ammarduos suntis penzande sa
matessi cosa, e ammentandosi des sos contos intendios de sempere cando tottus suntis riunios
in ziru a su fogu su sero a pustis de sa chena, cando sos anzianos containta de sos tempos
passaos e de sas paristoris chi faiant ‘a timmede sos pillosos e carchi mannu puru. Cun custos
penzamentos in su coro tott’ in duna pariada, comente chi fessinti beros e sas umbras de sas
mattas chi si cumminzanta a illonghiaeparianta barzos chi chircaianta de dos afferrae. Bore
timinde po s’amighighedda d’aganzada a una manu e di narada - curre Juannedda, curre, lassa
sa linna, pone ivattu a mimme, aiò curre, iaimmi sa manu ca t’azzudo ieo dai juannedda ca
semus bell’ e arribbaos.
Juannedda chi cun Bore si intendiada sempere sigura e du sighiada a ogos serraos, bidindoddu
diasi assustrau cuminzada a timende diabereu issa puru -non pranghes juannedda ca che seo
ieo-. Tott’in d’una Bore non s’intede prus sa manu de s’amiga, si frimada e si crobiada a pallas
penzande chi podiat essede arrutta. Biede intamas un omine tottu sinnau de nieddu e ruju chi
afferrada s’amiga d’iada zai posta a coddu e si che fuidi andande, criccada de du frimae ma
custu con d’una punta de pè a costas du lassada in terra senze allidu. Bore si n’ de pesada e du
ponede ivattu, este zai iscurigau e sa notte cheze luna du faede imbrucconae a onzi passu ma
non si frimada, non penzada a nudda, e in conca intendede solu sa oghe de sa Juannedda chi du
zirriada, onzi tantu biede un umbra o carchi nae chi si movede e cumprendede chi este andande
in sa direzione zusta. Podet essede pasada mes’ora e Bore comente unu mazzone sighidi a
currede.
Arribada a s’incominzu de unu logu campu e si frimada, prusu annantis biede s’omine nieddu e
ruju con atros tres omines, ischidi itte suntis, e ischidi chi non podet lassae s’amiga in sas manos
de cussa zente. Juannedda este in terra in mesu a sos omines, non si movede, ma parede bia. Unu
accostidi a un acorru. S’intendente meulos de arbeghes.
Custas cumprendinde su penzamentu de su mere, criccanta de fuie, ma su logu este istrintu
e po s’omine chi connoschede sos amimales suos este discanzosu e non de pèonede nudda a
azzappae un anzone. Un atteru de custos omines in su matessi momentu este fainde unu fogu.
Ponente Jannedda isuba de unu muntone de perda, si ponente a ziru a ziru e poderande s’anzone
isuba, unu bogada una leppa e du punghede a su zrugu. Su sambene cuminzada a callae isuba de
Juannedda, Bobbore frimu in desegus de una matta, bidinde cus’iscena, non cumprendede prus
nudda, aganzada unu fuste chi fuidi in cue in terra e currede, no ischidi mancu issu comente ma
sos omines non du biente arribae, iscudede su fuste a conca de unu chi non bogada mancu muttu
e arruede a terra, cussu a costaos faede po si zirae ma d’arribada unu croppu a cara e arrudinde
finide in mesu e su fogu, sos atros duos si movente e criccanta de afferrae Bore, cussu cun sa
leppa cun d’unu sartiu d’este isuba, s’atteru leada de terra una perda e si da tirada, di lompede a
su barzu ma Bore non lassada su fuste e sighidi a scudede senze mancu crobiae.
In sa iddighedda intantu de su chi este suzzedinde non si n’de tenede sentore e tottus sighinti a
faede sas fainas de onzi die -Oe este sa die, oe cuminzada tottu- penzada sa Mama manna- po
custos tempos seo naschiami deppo ponnede in caminu si nono non fazzu attempus, este azumai
98 | Amministratziones Comunales de Paule, Bonàrcadu e Fordongianus
s’ora.- Onzi notte Amusia, cando tottus drumianta, issiada de sa iddighedda e lassondosi appallas
sas perdas longas arribaida a unu logu chi connoschiada issa solu e sos omines chi essa iada
amaestrau e chi depianta faede attenzione chi nessunu fessidi arribau finzas a cussi iattu a calle
si siede costu. Fuidi arribada a s’intrada cando intendede boghe a pagu trettu, accostidi e biede
chi sos omine rujos fuinti poderande Bore e in unu muntone de perda, Juannedda ammuntada
de sambene. -Frimos, frimos, itte seis fainde? po caridate, lassae sos pizzinnos- a custa oghe
sos omines si frimanta e abadianta in su zattu de bue fuide arribbada sa oghe. Finzas a cussu
momentu nemos fuidi mai arribau diasi a pagu trettu de s’intrada de sa grutta e sos omines rujo
ianta sempere solu fattu a timede calincunu ma nudda prusu. Tottus ponianta in mente a Amusia
chi non si straccaiada de narrede chi in sos strettos de sas perdas longas biviada zente chi fuidi
menzus lassae in paghe e custu narraianta sas mamas a sos fizzos.
Sos sinnos fuinti oramai craros e non du aiada prusu bisonzu de tennede cuau su segretu custuiu
po tottu cussu tempus. In su pettantis iada cominzau a proede carchi utiu a s’incuminziu e cun
su passau de su tempus sempere prus a forte. S’abba n’de ischidada Juannedda chi morte e firtu
e timinde criccada Bobore cun sos ogos. Amusia bidindodda ischida accostidi e po di ponnede
s’animu in paghe di contanda cun oghe serena su chi fuidi capitau e leandodda in barzos, cun
Bore intranta in sa grutta chi mancari fessidi a pagu trettu fuidi bene cuada dae mollas de mudizza
e arrù. Intraos Amusia allumada carchi fogu po faede unu pagu de lughe. A pagu trettu isuba de
una mesa du e fuidi unu lirbu - Custu este unu lirbu - narada a sos pizzinnos, chi non d’ianta
mai bistu unu -Innoghe este contada s’istoria de sa zente nosta. Di si contada s’istoria de su
lirbu, sos pizzinnos a ucca aperta aiscurtanta e cumprendete. A sa fine de su contu Amusia narada
-ammentaisioso chi solu appustis de binti annos dae oe d’amos a podede iscoviae a tottus, si
nono sos omines rujos anta a bennede po si che leare po non s’anta a faede torrae prus a domo.
Este oramai iscurigau de meda e apustis de aede foeddau cun sos omines rujos Amusia e sos
pizzinos si ponenet in viazzu po trorrae a sa iddighedda. Proede e s’abba intamas de sessae parede
prus forte e sos lampos faente una lughe chi parede die. Suntis arribaos a sas perdas longas cando
unu lampu lompede a una matta segandodda in duos comente si fessidi unu cantu de casu friscu,
una nae arruede afundu de sos trese calandocche proppiu isuba a Junnedda. Suntis istaos laeaos
a sa fidada e mancu Amisia s’accatada de nudda. In cussu momentu arribanta Bainzu e Alluttu
chi suntis issios pro criccae sos fizzos. Bidinde juannedda sterria in terra currente pro d’azzudare.
Sa nae este ancora abrusande e sa pizzinna non si movede, Bore este frimmu e non si movede
comente chi di siente fuiasa tottus sas forzas, s’abba ch’istudada su foghu ma tottus cumprendete
chi po Juannedde non d’ada prus nudda de faede. Sos babbos leanta sa pizzinna e a passu lentu si
avvianta a sa iddighedda. Sighidi a proede ma parede sessande, suntis sas lambrigas de Bore chi
ischidi chi s’amiga si ch’este andada pro sempere. De sa die Bore non iada prus bogau muttu.
In sa prazza manna tottus fuinti ispantaos po s’issida de Bore fuinti annos chi nemos d’intendiada
bogae muttu. Amusia di narada –Bore ti sei immentigau de su chi este suzzediu binti annos prima
de oe? Custu este s’omine chi fumos ispettande. Este s’istranzu de sas paristoria chi tottus aisi
intendi prus de una orta. Este arribada s’ora. Como si nde deppede ischidae, battie s’ampudda
Pabàriu in Frore | 99
cun sa bivida- d’apporrinti s’ampudda, accostidi a Juanni e du faede buffae. Passada pagu tempus
e Juanni cuminzada a tussiae e si nde ischidada tottu istontonau. Amusia di leada una manu e
d’abbadiada in sos ogos, Juanni da reconnoschede subitu e non da timmede, ponede sezziu e
biede chi este in mesu de sa zente, tottus d’abbadianta cun curiosidade, cumprende subitu chi
nessunu di cherede faede male. –Abarra tranquillu Juanni, semus tottus amigos, si t’intedes
menzus beni cun noso puitte tottu t’ada a benne ammustau.
Zirria Bustianu comente ada nau Bore, issu ischidi itte depimos faede. Bustianu arribada subitu e
chenze perdede tempus narada – Depisi andae a su puzzu antighu, callae finzas a s’abba, abadiae
in bassu si cherisi biede su chi este isuba, oe este sa die.- nau custu si cagliada e si ch’andada
de bue fuidi benniu. Tottu sa zente poninde ivattu a Amusia e andande andande foeddada cun
zuanni e di contada de su lirbu, de s’istoria issoro e de sos contos chi si narianta isuba de custa
die e chi ischiada de sempere. –Tue sese su chi noso semos, noso semos chi tue asa a essede- di
narada. Iscurtande sos foeddos de Amusia, Juanni cumprendede medas cosas, cumprendede
chi issu benidi de unu tempus passau, e chi carchi cosa de mallu meda depede essede suzzediu
a sa zente. Amusia di contada chi solu pagu zente de tempus passau este abarrada, in sa terra
non fuidi abarrau prus nudda. Medasa si fuinti ammalladiaos e como fuinti abarraos sollu issos,
sos chi bivianta in cuss logu fuinti sos urtimos omines. Appustisi de chentinaias de annos fuinti
arrennessios a torrai a bivede una vida noa. Carchi cosa aintero de qusta zente fuidi abarrada e
di s’iada fattu biede itte depianta faede e calle fuidi sa cosa zusta comente chi tottu fessidi iscrittu
in su sambene de onziunu. Su tempus fuidi fininde po tottus, non naschianta prus pizzinnos
e sa zente oramai cumprendiada chi non du aiada prus nudda de faede, tottus s’intendianta
perdios. Custa die mancari podiada essede s’uirtima possibilidade po sos omines de cambiae.
Tottus suntis arribaos a su putzu, Amasia e Juanni calanta finzas a s’abba, sorra este azzumai
arribada e a s’improvvisu in s’abba si biente tottus sos isteddos de su chelu, tottu in cuss’isprigu
de abba. Nemos ischidi itte anta istu sos duos. Sa lughe si faede prus forte e Juanni cumminzada
a intendede unu cantu. – Juanni ischida aio move chi suntis sa sette, si no non faes intempus a su
triballu- Este sa pobidda Juannedda chi d’este zirriande. –Fuidi unu isu issarasa?- penzada - Eia
Juannedda como mi ‘nde peso. Sanmunandosi Juanni biede in s’isprigu duos sinnos, parente
s’arrastu des sos poddighes comente chi callincunu d’eppede afferrau e strintu forte. Ustande cun
sa popidda este a sa muda, cun Juannedda sas cosas non adanta prus tantu bene e issu no ischidi
si foeddae o si este mensus chi si cagliede a sa muda. – Juanni nontesta appo drumio uno pagu
malle- di narada Juannedda –appo fattu in isu, abadia custos sinnos innoghe in su zrugu.
Juanni allargada sa camisa e ammustada a Juannedda sos mattessi sinnos. Non d’ada bisonzu
de foeddos po cumprendede, ischinti ammarduos itte este suzzediu. Si podente biede in su coro
e tottus sas distanzias tott’in duna non du e suntis prusu. Pranghinde s’appressanta ischinde chi
diabereu po issos tottu podet essede differnte.
Juanni essidi po andae a triballae comente onzi die leada corriera , sa zente cristionada comente
sempere, issu este penzande a sa notte passada, cando aiscurtande su chi sa zente narada
s’accattada chi tottus fuinti foeddande de unu isu.
100 | Amministratziones Comunales de Paule, Bonàrcadu e Fordongianus
Sa mastra de cosire
MINNIA PANI
M
astra Nannedda est una trapera rinomada: fachet Jaccas, bunneddas, costumes sardos siat
de masciu che de femina.
Sas clientes suas, est totta zente chi si podet premmittere de apgare unu preju caru bastante:
su trabaglios si lu faghet pagare a preju ‘e oro. Si devet narrere sa veridade: ca già est de manos
bonas. Unu manzanu si nde pesat chiotto e fit fininde de cosire a machina unu paju de calzones.
Intendet burdellu in carrela e s’acerat a su balcone: fit su banditore tiu Pepe Toeddu chi comintzat
de goi a bettare su bandu: “ Si avvisat tottu sa populascione chi a su marcadu est arrivadu unu
camiu de pische friscu friscu: triglia, calamaretti, giarrette, pazellu e ambidda, tottu a preju ‘onu,
a frundidura, a tremitza francos su chilu!”.
Mastra Nannedda bi pessat e narat intr’e coro suo: “Assiat, ite preju barattu, como ‘esso e
b’acultzio!” Sicambiat sas iscarpas e andat a su marcadu.
Sa zente fit meda: bi fit s’imperiu….Tott’ind’una girat sa cara e bidet una camara sua de Ozu
Santu, comara Luisa:
“Ben’ennida comare Nannè!”.
“Oh comà, ben’apida!”.
“Ben’istades?”.
“Non b’hat male comare Luì, e fizolu meu Toeddutzu: già so duas chenaburas chena lu ‘idere,
trabagliende est comà?”.
“Semper s’istagninu comà. Bos che ria pregustare comare Nannè: a mi la leades a Cicita a
cosire?.
No ischiat attaccare mancu unu buttone: gai imparat a gigher nessi nessi s’agu in manu!”.
“Già l’ichides comà: de dischentes bi nd’haia duas: una die est bennida sa Finanza e che las’ hapo
cuadas indaesegus de una tenda, ma daghi custas si sun postas a riere già mi l’han posta una bella
contanventzione. Dai sa ‘olta so iscammentada!”
“E leadela, nessi sas agos bos infilat, pro no istare perglì periglià. E ite diaulu comà, no ada a
essere semper’iscollendesia a dom’ostra custa Finanza? E poi Cicita no riet mancu si li faghent
su cori cori!”.
“Beh comà, pro s’Ozu Santu chi b’est, mandademila. Però una cosa: no mi la mandedas ne de
martis ne de joja!”.
“Pruite comà? A unu machine mì!”.
“Comà han a essere contos de foghile, però bos aggiungo a bos narrere chi martis est tortu, e joja
est fuiditta: mandademilla in chenabura chi est pienu de mare battit fortuna!”.
Sa chenabura Cicita andat a cosire, tzoccat sa manetta de su portale e abberit sa Gianna mastra
Nannedda:
“Oh bonas die mastra Nannè!”.
“Beni, beni chi so sestende una ‘unnedda de gabardine: est roba ‘ona, como ti signo sos fios cun
su gesso e gai s’orizu e i sos costazos e tue l’isciampras. Intanto mi prancias sa costura de cussa
Pabàriu in Frore | 101
ijcca: ista attenta a su ricamu chi gighet, abbà ite bellu, l’han fattu sas sorres Funtanas de Roma, e
sa padrona de s’ijcca est Donna Pepica Pillai. Ista attenta mì. Poi cando has pranciadu sa costura
Mastra nannedda si setzit e Cicita infilat s’agu e bi la dat.
“ It’oromala assiat cabu longu, paret su cabu de sa zega: ponelu pius culzu su filu.
Infila cun d’unu pagu de gabbu….e ite diaulu!. Tè, abbà, rifila custa costura e faghela a naca ‘e
musca: abbà ti lu fatto ‘idere. A puntos minores. Ti so avvertende!”.
Poi de una mes’ora mastra Nannedda abbaidat su trabagliu chi fit fattende cicita e la rimproverat
de goi: “Ancu ti falet unu corrale de dimonios, raju ibbichittadu: a parte chi t’hapo nadu a puntos
minudos, custos paren puntos de troppa.Tue fist andada ‘ene a fagher su salamaju, lighende
pudderigheddas de saltitza. Torradiche a domo tua, bae e li naras a comare Luisa chi t’imparet a
infilare sa sula!”.
102 | Amministratziones Comunales de Paule, Bonàrcadu e Fordongianus
Sas bator “M”
RITA SERRA – ANTONIETTA MURA – BONACATTU FIRINU – BONACATTU PALMAS
F
uit sa die de Santu Antine, fragu de làuru e campanas a festa – “Maddallena, est ora” ddi fàede
su babu – “lassa su linghizu, finidda de prànghede, Santulussurzu già est afundu. Pòbera
e male assortada cun duos fardes mortos in gherra, ddi toccat a triballae mancari tenzat solu
bindighi annos. Tziu Perdu andat a nde leae su carru a domo de compare Juanni, su nonnu
de Maddallena, e tzucant. In caminu manc’unu foeddu, ma Maddalena non podet fàede de
mancu de pentzae a su chi at atzapae cando arribat. E unu invatu de s’àteru s’ammentat de
sas arrecumandìtzias de su babbu: “Fae totu su chi ti narat su mere, amèntadi ca cussa zente
tenet semper arresone, non pedas mai nudda e fae a fiza bona”. Arribaos a domo de s’avocau
Maddallena si nde fàede unu coro mannu, si nche calat dae su carru e chenze mancu si furriae
nche bintrat. Mai in vida sua aiat bistu tantu lussu: panimentos de màrmuru, tappetos tessios,
cuadros de ònnia arratza, lampadàrios de cristaddu e una zimenera chi no assimbizaiat de siguru
a sa fadisa de domo sua. A d’arrètzede s’avocau, un òmine artu e mannu, e chenze perdet tempus
ddi narat ite depet fàede: sollu attendede a sa mere. Sa mere, Maria Gràtzia, bella e pitzoca, nche
passat su tempus acorrada in s’apusentu crobiande dae sa ventana. Fintzas pro cussu s’avocau,
chi non ischit prus a calle chirru s’etae, aiat cricau una tzerachedda pro di fàede cumpanzia e
dd’allirgae sa vida. S’avocau accumpanzat a Maddallena a s’apusentu de sa mere e Maddallena
apena dda biet abarrat ispantada dae sa bellesa. Maria Gràtzia est bella comente una mazina,
paret fata a pinzellu, pilos rujos e ogos de attu, ma prenos de tristura e sa cara est bianca comente
sa tella. Sa sennora, bettada in su canapè, cando dda biet si ‘nde pesat pro d’arrètzede, acostit e
dda basat. Maddallena, in pampas de fogu po sa brigunza d’aiat crèfiu narrede carchi cosa ma
foeddos de buca non che d’endi bessidi.
“Ite ti nant” pregontat sa mere – “Maddalena” arrespondet issa – “Ischis zai ite depes fàede?”
“Sissede, su mere m’at nau ca depo attèndede a fostè” – “De siguru t’ant nau ca seo malladia,
beru?. No, no est gasi! Est ca sa vida chi seo fainde no est sa chi aia crèfiu, ma in custa domo
nissunu mi cumprendet e assora nche passo sas dies solla, aintro de innoe…pentzande!”.
Maddalena dda crobiat e torrat gràtzias a Deus pro essede incapitada bene. Assora sa mere che
dd’acumpanzat a dd’amustae s’apusentu e ddi narat “Como pausadi, arregolidiche sas cosas
e poi calla a cughina, Peppa t’at a iare callicuna cosa de papae”. S’incras, Maria Gràtzia bessit
chitzu de s’apusentu e callat a cughina: “Maddallena in ue est?” pregontat – “Seo innoe, sa mere”
arrespondet issa - “Oe est chenàbara, acumpànzami a su mercau ca m’abisonzat pannia”. Si
cuncordant e bessint…a ispantu de totus!. Su manzanu che passat in presse, Maddalena e Maria
Gràtzia paret ca si connoscant dae una vida, fintzas chie ddas biet pentzat ca sunt cumpanzas
e no mere e tzeracca. Passant sas dies, Maddallena e Maria Gràtzia non si nd’istant de si biede,
non si nde ibullant de foeddae, de arriede, de brullae. Maria Gràtzia paret torrada a naschede!.
Cando bessiant capitaiat chi sas duas fèminas passiza passiza arribaiant fintzas a sa tanca in ue
s’avocau teniat prus de deghe caddos de arratza. In custa tanca ddue fit puru una domo de fenu
e inie Maria Gràtzia e Maddallena pudiant istae trancuillas e nche passaiant su tempus lezinde
Pabàriu in Frore | 103
poesias e contos. Arribau s’ierru Maria Gràtzia e Maddalena non podinde prus issie comente in
antis, abarrant in domo e passant tempus meda in s’apusentu de sa mere. Maddalena dd’azudat
a si samunae, a si bistie, a si pettenae. Maria Gràtzia dd’imparat a lezede e ddi fàede connòschede
medas cosas de sa literadura chi Maddalena no aiat mai intendiu e mai connottu in sa misera
vida chi faiat in antis de dda connòschede. Est in cussos momentos, toccande sa pedde lisia e
profumada de Maria Gràtzia, pettenande cusso pilos rujos fines comente sa seda chi Maddalena
cumprendet po sa prima borta in vida sua ite cheret narrede a istimae cun totu su coru una
pessone. Maria Gràtzia puru s’accatat ca cando acostit Maddalena non ddi iat istrubu comente
cando acostit su pubiddu. Maddalena no est prus solu sa tzeracca, no est prus solu una cumpanza
fidada: ambarduas non podent prus cuae a issas e totu ite ddi s’est capitande. Passant sos meses,
torrat su beranu e cun issu torrant sas passizadas fintzas a sa domo de su fenu. A s’avocau custas
bessidas e custu repentinu cambiamentu de sa pubidda est cumintzande a ddi ponede pullighe
in urigas…..
Una die si fàede corazu e cando Maria Gràtzia torrat a domo, in antis chi issa nche pighet a suba
cun Maddallena, ddi pregontat comente mai como est semper allirga, est fintzas prus bella de
prima. Maria Gràtzia no arrespondet e furriat de pallas po si nche andae – est issaras chi issu ddi
biede unu fillu de paza in mesu de pilos. Non narat nudda ma sa note non serrat ogu sighinde a
pentzae a cussu fillu de paza - a fach’e manzanu ischit ite depet fàede. Comente onnia die Maria
Gràtzia e Maddallena nche bessint, s’avocau ddas portat a crobiu de sa ventana de s’istùdiu, faet
passae una bella iscuta poi dd’as ponet invatu.
Arribau a sa tanca crobiat a onnia chirru
ma non biet nessunu, cumintzat a s’iscrètede, fintzas a cando non s’acatat chi a sa domo de su
fenu ddi mancat su craeddu. Si armat de corazu e accostit: cheret ischie!. Aperidi sa enna ma si fit
crèfiu zrupu po non biede a Maria Gràtzia e a sa tzeracchedda mesu nuas, appressadas in mesu
de sa paza. Si che fuidi disisperau, caminat oras e oras in su sartu, no ischit ite fàede, ite caminu
si leae, paret un ammacchiau. Si dd’aiat suddada ca sa pubidda teniat un’àteru ma cussu chi aiat
bistu cussu manzanu in sa domo de su fenu non du podet imentigae, non ddu podet atzetae e
subra de totu non du cumprendet!. Furriat a domo chi est zai immurrinau, no at papau in totu
sa die, est indolloriu comente chi dd’apant iau una surra de fuste, ma est arrenèssiu a si carmae
prima de fàede callicuna isconcada. Fàede zirriae a sa tzeracchedda e chentze mancu dda crobiae
in cara ddi narat “Cras manzanu prima de abreschet Antoni ti nche torrat a domo tua, custa lìtera
est pro babu tuu, dae.si.dda gasi cumprendet ite fiza at creschiu” poi sighit “como bessidinche
de sa vista mia e chi mai ti torre a biede nen bia e nen morta”. Maddallena nche pigat a susu, est
tremindosi comente sa foza, at cumprendiu puite su mere est gasi arrenegau e cando su babu
at a lèzede cussa lìtera dda bochit a cropos. Cussa note non tenet mancu su corazu de intrae a
s’apusentu de Maria Gràtzia, est tropu sa timòria chi non dda biat su mere. Cumprendet ca issa
e Maria Gràtzia non s’ant a biede mai prus e assoras pro tènnede unu arregodu de cussas dies,
bessit a iscusa, andat a sa domo de su fenu e si prenet una bussa de paza pro si nche dda leae a
domo. Maria Gràtzia cussa note non dda criccat, fit cuada e at intendiu totu su chi dd’at nau su
pubiddu, est disisperada ma issa puru timet chi issu non ddas biede ancora paris. A su pubiddu
in cussas conditziones non dd’aiat mai bistu però issa non s’intendet in crupa. Cun Maddalena
104 | Amministratziones Comunales de Paule, Bonàrcadu e Fordongianus
at biviu sas dies prus bellas de cando s’agatat e non cumprendet puite si depent lassae. Issa puru
ischit ca cun Maddallena non s’ant a biede mai prus ma non podet fàede nudda, cun sa morte
in su coro abbarrat totu sa note ischida, pranghinde e pentzande a su chi dd’est capitau. Intro
de note intendet sa enna de s’apusentu de Maddalena aperindosi, da biet essindoche, issara nde
leat un aneddu chi a issa praghiat meda, che bintrat e si nche ddu ponet in mesu de cussos pagos
istratzos chi tenet. Cando su babbu dda biet arribande est cuntentu che pasca ca sa pitighedda sua
istimada est torrada a domo, ma cando Maddallena nde callat de su carru pranghinde a torroju
e ddi iat sa litera de su mere cumprendet ca ddu at callicuna cosa chi no andat. Cumintzat a
lezede, Maddalena est timinde a bentu, su babu est bellu e caru ma cando ddu faente arrennegae
non ddu poderat nissunu. In cussu momentu si dd’aiant puntu non dd’aiat callau mancu unu
bùttiu de sambene, su dollore e sa brigunza sunt gasi mannos chi tenet sollu sa fortza de narrede
a sa fiza: “Leadinde cussas pagas cosas chi tenes e baidiche de custa domo. Tue pro a mime ses
morta”. Apustis de una pariga de dies passadas in domo de una tzia, a Maddallena che dd’aiant
mandada in Argentina inue biviant sos parentes de sa mamma chi issa nen mancu connoschiat.
Inie fuit totu nou, totu diversu: sas biddas, sa zente, sa limba, sa cosa de papae, sos bestires, ma
a Maddallena pagu de nd’importat…..issa in conca e in su coro portat sollu su dollore pro non
podet prus biede a sa pessone chi prus istimada in sa terra. Cando propriu non de podet prus
nde bogada a foras dae unu sachitu sa paza chi si c’aiat leau invatu, s’imbarat issuba e pro una
iscuta s’intendet menzus, ddi paret de intendede ancora su fragu bellu chi teniat su corpus de
Maria Gràtzia, ddi paret de dda portae ancora a costaos, cando abbarraiant oras e oras crocadas in
sa domo de su fenu. Foras de custas iscutas Maddallena no acussentit nudda, non tenet praghere
de fàede nudda, nissunu podet narrede de dd’aet mai bista arridinde. Fintzas cando su tziu ddi
narat ca est arribada s’ora de si sistemae cun unu bravu òmine amigu issoro, non narat mancu
ba – indrughet de coddos e faet su chi ddi nant. Ma nemmancu una die s’aiat postu sa fede, issa
portaiat sollu un’aneddu, cussu chi dd’aiat arregallau Maria Gràtzia s’urtima note chi aiat passau
in domo sua.
De cando su babbu che d’aiat catzada, prus de chinbant’annos fàede, Maddallena non fuit prus
torrada a bidda sua. Cun sas cumpanzas e cun sas sorrestas si fuint iscritas totu sa vida e fintzas
cun sas netas e sos nebodes, e de cando s’aiant postu su telefono, si telefonaiant assumancus
una borta a su mese. Su babu si che fuit mortu chenze dd’aede mai perdonada – ma calle fuit
su peccau?. Maddallena non d’aiat mai cumprendiu!. In totus cussos annos cantu dd’aiat disizau
de torrae a biede sa bidda sua, de connoschede a sas netas, a sos nebodes, de torrae a biede a
sas pagas cumpanzas chi di fuint abarradas. Pro cussu cando sa neta, Margherita, ddi narat ca si
depet cojuae non ddi paret beru, comporat su bullette, preparat sos bagaglios (chentze imentigae
sa bussa cun sa paza) e s’aprontat po partie. Maddallena si fuit isfiudada luego e no aiat tentu
fizos e fortzis pro cussu si fuit afetzionada meda a custa neta, ddi cheriat unu bene macu e poi
totus naraiant ca s’assimizaiant non sollu de carattere ma fintzas de cara. Po sa neta fuit sa
matessi cosa, custa tzia mai bista e mai connotta, mancari de allargu nche arrenessiat a dda
Pabàriu in Frore | 105
cumprendede prus de totus: prus de sa mama, prus de sa sorres, prus de s’isposu. Epuru cun
Tanielle si connoschiant dae cando fuint piticos, in iscola in su bancu paris, su matessi litzeu,
sa matessi Universidade. Passant sas dies , s’isposòriu est semper prus afundu, Maddallena e sa
neta sunt semper paris, andant meda de acordu, foeddant de totu. Maddallena ddi contat carchi
cosa de sa vida sua, non totu, Margherita puru di contat de sa vida sua, de sas cosas chi disizat,
de sas cosas chi di praghent, ddi cunfidat sa timòria chi tenet pro custu passu meda importante
chi depet fàede. Ddi foeddat de sos istudios chi est fainde, de sos amigos chi tenet, di foeddat de
Manuela: “E’ la mia migliore amica, ci conosciamo da quando eravamo bambine, è sincera e
leale, io e lei ci capiamo con un solo sguardo: zia, la mia paura è che il matrimonio ci allontani,
questo non potrei sopportarlo, ne morirei e so che per Manuela sarebbe lo stesso” ddi narat una
die. Sa chida invatu fainde sos druches in domo de sos isposos, comente ancora si usat innoe,
Maddallena connoschet a s’amiga de sa neta.Comente ddi fuit capitau cussa orta de medas annos
fàede in Santulussurzu, abbarrat a buca aperta. Ddi paret de torrae a biede a Maria Gràtzia cun
cussos pilos rujos e sa cara in colore de luna. Biet a Margherita arridinde e brullande cun s’amiga,
biet comente si crobiant. Maddallena ischit ca sos ogos foeddant prus de sas paràulas. Maddallena
como est sigura. Su chi disizzat Margherita no est a si cojuae cun Tanielle. Sunt medas notes chi
Maddallena non nche arrenesset a pausae, est tropu apenzamentada po sa neta, timet chi a issa
puru ddi tocchet una vida trista e chentze amore comente est toccada a issa. Poi comente onnia
note de chimbant’annos a custa parte, de bogat sa paza pro s’imbarae a costaos de Maria Gràtzia
e tott’ in d’una s’amentat de una cosa chi faiant in bidda sua cando issa fuit pitica…..sa carrella
de paza. Si nde pesat currinde, nde leat sa bussa e nche bessit. Su manzanu invatu in bidda non
si foeddat de àtera cosa. A foeddae praghet a totus, chie foeddat tantu pro foeddae, chie foeddat
cun malla intenzione, chie pro ignoràntzia o pro zellosia. Ma sa naridura passat, sos foeddos si
faent bentu, sos sentimentos, cussos importantes abbarant. Abbarant sas pessones. Margherita
e Manuela non si cherent prus cuae, cussa carrela de paza chi d’as at bogadas in craru non dda
cherent rinnegae. Sa biridade fuit una ebbia: sas duas pitzocas si cheriant bene chentze s’incurae
de su chi pentzaiat e naraiat sa zente, chentze s’incurae de sas cojuas zai cuncordadas, de cussos
pregiuditzios chi in annos passaos aiant arroinau s’esistèntzia de Maddallena e chi a dies de oe,
mancari in tempos de progressu e de modernidade sighint a tennede pesu.
106 | Amministratziones Comunales de Paule, Bonàrcadu e Fordongianus
Sos Contos de vida
COSTANTINA FRAU
1
° Antepòsidu. Cantu m’aggradaiat a iscurtare a mamai e a babbai contande sos contos de
sa pitzinnia issoro! Como chi che sunt in sa groria, paris cun sos biados, mi sunt beninde
a conca, die manna cun die, cussos contos, allergos e tristos, de festas e de dolos. Nde teniant
po dònnia recurréntzia, po sas dies fetianas e po sas nodidas. Sos contos partiant de unu fatu
capitau abberueru, ma nande nande, aperinde parentesi tundas e quadras, ddu frorizaiant
bae e beniminde, tantu chi issos e totu creiant a sas faulas chi si funt imbentande. Ispricaiant
puru su poite fulanu aiat fatu deasi e fulana deosi, ca mancari ddos aiant obbrigaos calecunu
malintentzionau.
S’àtera die seo essia a cricare murta po fàere cussu licore chi, nachi, est sinzale de sardidade, ma
chi, in sos tempos colaos, nemos faiat, ca s’àrcolo e su tzùcaru costaiant caros, e dinari pagu nde
sobbraiant. Como sunt medas a ddu fàere, assumancus sos chi tenent dinari e tempus po andare
a boddire sa murta. Zeo mi che ponzo in mesu po su tempus, prus pagu po su dinari.
Andande andande rugo una cunzadura carriga de molas de chessa, e no mi che benit a conca unu
contu chi fatu fatu mi contaiat mamai mia, una fèmina bona e carinnosa cun totu sos pitzinnos.
A frigare lestìnchinu
“Fut una die de ierru, una die de fritu chi intraiat in ossos de sa carena, mancari imboligada cun
istratzos de furesi, dae conca a pes. Fumis in tres, zeo e duas sorrestas carrales, cando chitzo
chitzo, a pè a pè, cun bértulas, sacos e frigajolas a coddu, amos tzucau de domo. Nos aiant nau
ca in sartos de Ortzai b’aiat lestìnchinu a segare a fuste po sas de sa bidda e po sas istranzas chi
andaiant a frigare. Rugande caminos e cunzaduras che semus revértias cando s’orgu ‘e su sole fut
zogande a cua cua in mesu ‘e sas nues, in daesegus de sos montes de Zennarzentu. Su lestìnchinu
fut un’ispantu a ddu bìere, gasi chena pèrdere tempus in chistiones nos semus postas a frigare, e
a cantare. No bi amos bogau de cabu mancu cando dae Lochele est acosiau su carraleddu a caddu
‘e molente a nos apòrrere unu cantu de pane e casu, mancu amos pasau a no ddu papare, nde
amos ingurtu unu mossu frigande frigande. Ischiamos ca in nadale ch’iscurigaiat zai a s’ortaeddie
e ca sos òmines, innanti ‘e che recuire a domo, beniant cun sos molentes a che carrigare sos
sacos prenos. Totinduna iscapat a proere, ma nois a sighire a cantu podiamos, ca nos pariat
làstima a lassare in sas molas totu cussu lestìnchinu maduru che pronischedda, pentzande a
s’ozu bellu chi nde diat essire. Male po nois, s’abba no sessaiat, calaiat a trechetu dae su chelu
nieddu, segau dae sas iscringadas de sos lampos. Artziande sos ogos amos bisu una domighedda
de pedra niedda e, lassande in mesu de sas molas sas bertulas prenas, e sas frigajolas, semus
andadas lestras a nos aparacare. Time time amos tocau a sa jenna betza e istampolada, dae su
portellitu iscanzau amos apubau una cara de òmine betzu murrunzande ite dìalu cheriamos. Bi
amos nau ca fumis frigande e ca nos cheriamos aparacare, isetande a sessare. Tando at apertu
sa mesu jenna e nos at fatu intrare, pispisiande de acosiare a su fogu a nos caentare. Bidindenos
tzìrchia tzìrchia e mortas de fritu, at fatu unu fogu mannu cun chessa sica, posca nos at aportu
sos tzimpeddos de fèrula a nos tzetzire. Nois non fumis mortas de fritu ebbia, ma fintzas de
Pabàriu in Frore | 107
fàmene, e mancu male ca zughiamos in buzaca s’avanzu de su pane! Cuss’omineddu, Deus bi
ddu paghet, ch’at calau de su cannitzu unu pischeddu de casu friscu a no dd’arrustire. Issu e
totu at acutzau sos frustigos cun d- una resorza a lama fine. Nois nos semus abbadiadas pari pari,
nande ca no teniamos fàmene, ca aiamos papau un’iscuta innanti de pròere. Issu at cumpresu
ca no nde fumis iscrinzande e at bogau de cabu de acutzare sos frustigos. S’est tzetziu a unu
chirru mancu mutu e a ogos a terra. Tando zeo b’apo pediu sa resorza a mi segare unu cantu
de casu, luego sas àteras ant fatu su matessi. Torrau in paghe at comintzau a pregontare poite
custu e poite cussu, cando mai mamas nostras lassaiant andare sas fizas ancora pitzinnas, bellas
che frore, peri sos sartos anzenos. No teniamos frades e amigos a nos acumpanzare? Bi amos
nau ca issos depiant tentare sa robba, e s’acordu fut a bènnere a s’illorada. Fumis ridinde, ma
fintzas timinde, cando at nau ca essiat a intrare àtera linna. “E ite si andat a mutire calecunu
lacanarzu e…”Una de sas sorrestas at iscusitau ca fumis in tres, zovanas e fortes, cun cambas
bonas a cùrrere mancari sa tragonada. -Cando mai dae Lochele, bidinde su tempus feu, non
ant a bènnere cun sos molentes a carrigare sos sacos. Intendiamos s’abba pichiande in sas
teulas betzas, butios mannos calande dae cussas segadas, ma de s’omineddu mancu s’umbra. A
co un’iscuta addeaddu cun d-unu brochitolu de colostra, pregontande si nde caentaiat unu tzicu
po nois. Chena isetare risposta at pigau de una piàtera una cassarola de ferrismartu, dd’at prena
e dd’at posta in d-una trebidedda in susu de sas brasias. Morigande morigande sa colostra si est
cazada, e issu si at prenu su tzicherone, b’at betau paparida de fresa e si che dd’at papada, nande
a sa parte, e ca cussa fut sa chena sua. A ti nàrrere sa beridade, neta mia, fumis apitzande, za
ischis ca sa colostra mi est sèmpere aggradada, e tue ti ses assimbizada a mimi papande late e
casu. Bi depiamos èssere nessi duas oras in cussa domighedda, cando amos intesu mamudinu,
su tzieddu s’est acarau a su portellitu, posca at apertu sa zenna in campu a fàere intrare babbu
cun su carrale mannu, amborduos ispramaos. Cando nos ant bisu acuzonadas in su foghile bis
est torrada s’anima in petus, posca nos ant afachilau nande ca cussa no fut die de andare a frigare,
e ca cando amos bisu annuau depiamos furriare a bidda, ma chie cun fedu si crocat ischidu si
pesat, mescamente si su fedu fut tostorrudu che a nois. Si fut istau a manera nos aiant zau una
contza. A dònnia modu nachi issos ant batiu duos paracos mannos e, sessau o nono, a no che
pesare luego dae sos tzetzidorzos, e a furriare cara a bidda. Lestìnchinu e istrezos che ddos diant
leare a su cuile, e s’incras si diat a bìere su ‘e fàere. Che semus essias de cussa coghinedda che
iscutas a fuste, e de sa rigonza aizu amos piulau a cussu tziu gratzias. Issu siscuru fut cricande a
nos defèndere de babbos nostros, ancora rujos de s’arrennegu. No gasi mannu che su de mama,
cando nos at bisu dae sa jaga, inue fut imbarada, orietande si nos podiat apubare in su padre ‘e
susu. Peus e peus cando b’amos nau ca nos semus aparacadas in d-una domo mai bisa e mai
connota, atesu de bidda. Deus at créfiu de no àere capitau nudda, ca mancu male cuss’òmine fut
onestu. S’incras sunt arribbaos sos sacos prenos a caddu ‘e molente, chena che ddos iscarrigare
ant sighiu cara a su mòlinu de Paule, nois ifatu cun sas brocas bodias. A s’ortaeddie ch’amos
isbagantau s’ozu a sos fiascos. Za ischis, neta mia ca tando s’ozu ‘e lestìnchinu dd’impitaiamos
a frìere, fridiamos su pane dorau e sas tzìpulas a carrasegare. Su fragu feu che ddu trantziamos
betande a s’ozu buddiu unu cantu de pane chi zaiamos a sos canes, poite issos puru depiant
108 | Amministratziones Comunales de Paule, Bonàrcadu e Fordongianus
papare. Ddu poniamos fintzas in sas lantias a fàere lughe in sos seros de ierru.”
Mamai mia fut una contadora che pagas féminas in bidda. Medas funt contos capitaos comente su
‘e prima, e medas sos chi andaiant de buca in buca, dae mama a fiza, che sos de Santu Pedru e
de Mazister. Funt abberu curiosos, e a ddos contare totus bi diat chèrrere tempus meda, ma nessi
duos o tres, de sos chi mi sunt abbarraos in conca, ddos cheria iscrìere.
Santu Pedru e Mazister
1) “Una die, bitulerande in su sartu, Santu Pedru e Mazister ant bisu trigu bonu a messare. Santu
Pedru s’est ispantau de cuss’erba arta in colore ‘e oro, e nde diat chèrrere fàere unu mannurgu,
ma su mere de sa cunzadura bi ddu at brivau. Tando issu at frastimau a arrèschere su primu
mossu de pane, o de macarrones fatos cun cussu trigu. Apusti ‘e una chida, amborduos che sunt
revértios a domo de cussu massàiu, e ant pediu a papare. Sa mere de domo bis at bogau una
supera de macarrones ascaos. Santu Pedru mortu ‘e fàmene si nd’at umpriu lestru unu cogarzu,
ma aizu ingurtos, bi sunt arréschios, e si ch’est ammustréchiu. Sa fèmina si est disisperada, ma
no Deus, chi dd’at tzucau cun sa manu, nàndebi ca abbortas sos frastimos calant a chie ddos
betat.”
“Una fèmina teniat unu fantzeddu e, po no ddos bìere su pobiddu mesu tzurpu, faiant s’atopu in
susu de una mata ‘e crecu. Una die in cussos chirros colant Mazister e santu Pedru, custu cussizat
a Deus a torrare sa vista a cuss’òmine. -Ite ti cres, chi sa pobidda no s’at a ischire defèndere?
Una còntziga dd’at agatare! Difatis, cando s’òmine dda biet in sa letiga in susu de sa mata
crocada cun su fantzeddu, issa luego -Dd’apo fatu po sograre su meraculu de torrare a bìere.”
2) “Santu Pedru e Mazister che sunt capitaos in d-una domo inue biviat unu pitzinnu malàidu
meda. Sos meres de domo no ddos cheriant fàere intrare, ma su dissìpulu reberde at ispintu a sa
zenna nande ca Deus che sanaiat su pitzinnu malàidu. Issu est intrau a s’aposentu e at brusiau
su pitzinnu faìndeddu a chisina. Santu Pedru s’est disisperau. -E como ite faimos? -Nudda!
Respondet Deus sulande in sa chisina e nande -Resussitas. Tando su pitzinnu est torrau sanu e
bellu. Lestru santu Pedru prontu a pedire dinari a sa famìllia, Deus dd’at amudau, e che dd’at
trazau a fora a malaoza.”
3) “B’aiat unu pitzocu malàidu meda e santu Pedru che ddu cheriat sanare, ma cando est andau
a domo sua dd’at agatau mortu. Ammentàndesi de su chi aiat fatu Mazister, bi at postu fogu
abboghinande a sa chisina -Resussitas Resussitas, ma sa chisina chisina fut e chisina est arreada.
S’apòstulu disisperau s’est avocau a Deus, issu luego est calau dae su chelu lestru a ddu brigare
-Poite ti pones a fàere su chi no podes fàere? Teninde làstima de sa famìllia s’est incrubau e at
tocau a sa chisina, custa, chena peruna pàraula, francu su Podere suu, est torrada a pitzocu bellu
e sanu”.
2° Antepòsidu. Su contu chi sighit dd’apo intesu dae babbai, un’òmine grabbosu e brullanu,
bestiu sèmpere a beste e a berrita longa. Fumis tzetzios indananti de sa televisione, che i totus
sos seros, dae cando sos americanos aiant atacau s’Iraq, e funt bombardande sas tzitades a sa
maconatza. Sos zornalistas faeddaiant de de sos palestinesos, chena domos terra e istadu, apretaos
a bìvere a làcana a sa Zordania; amustraiant sos mortos fertos a balla, sas caras lanzas de sos
pitzinnos cun su sàmbene calacala, sos ogos tristos e afrizios. Babbaimannu cun sas làmbrigas
Pabàriu in Frore | 109
in ogos iscurtaiat a sa muda, sa mente a su chi aiat patiu issu, e sos àteros sordaos de sa prima
gherra, fatos presoneris dae sos austriacos. Mi nd’aiat allegau prus de una borta, a pitzinna,
cando in pagas domos b’aiat s’iscatula niedda, e sos babbais istentaiant sos nebodes e sas netas
cun sos contos de sa vida issoro tribbulada, a betia a pare cun sas mamais chi, imbetze, contaiant
paristorias de su tempus antigu meda. A mimi, a nàrrere sa beridade, mi aggradaiat de prus
s’istoria de sa vida issoro.
Sa Beste de sos fassistas
“Fuit su 1928, mi paret a ùrtimos de su mese de santuaini o de santandria, si male no m’inganno,
fut a s’iscurigadorzu, a s’ora de illorare, apustis una die a runcu a sa fossa marronande. Sos
massajos fumis recuinde a domo, a chie a pè, cun su marrone in manos e sa bèrtula betada in
coddos, a chie a caddu de molente. Fumis istracassaos, ma cun s’ispera chi su Deus Soberanu
nos esseret cumpensau su tribballu, e esserent finias sas annadas malas, una ifatu a s’àtera. In
domo mia b’aiat sa fémina e sos fizos piticos, sas mannitas funt tzeracheddas male pagadas das
sas meres unturzosas, gasi puru su mesulanu, pastoreddu in sa laghinza de sos prus ricos de
bidda, in cambiu de pegos de arbeghe a s’annu. Duncas ancora tropu piticu a partire a sordadare,
a serbire a s’Istadu, comente naraiat Mussolini. Po issu orguai a chie no si cojuaiat, ca pagaiat
pagamentas in prus de cussas chi nos betaiant annu cun annu. Si no pagaiamos no che leaiat su
pagu chi teniamos, letos, cadiras e mesas. Mancu male ca sas famìllias cun fizos meda pagaiant
prus pagu, mescamente si funt mascros, bonos a gherrare. Torrande a sa die numenada, recuinde
dae su sartu amos intesu su bandu a che atopare totu sa populatzione a partz’e crésia, a iscurtare
unu comìtziu de s’onorevole Pili, imbiau dae Mussolini in pessona. Impresse che amos arrimau
sos trastes in s’ortu e, brutos e bonos, cun sos cambales prenos de proine, sa berrita unta calada
in ogos ( ca tando unu ebbia fut su tràmudu, po sas dies de festa), semus tzucaos cara a sa
pratza mazore. Cando che seo revértiu, sos prus antzianos funt tzetzios in sas istradeddas ororu
‘e muru, àteros imbaraos in sos ispuntones cara a unu parcu de taulones betzos, àteros fuliaos
in s’impedrau, foderàndesi sas ancas indoleminzadas. Sos possidentes, bestios cun pantallones
e zachetina de pannia colore ‘e castanza, funt in s’oru a su parcu, ritos e impalaos che fustes,
poite issos no si bochiant de su tribballu che nois pòberos sartarzos. Sa zente de bidda ddos
teniat in cussideru mannu, fortzis ddos timiat, fatu istat ca cando ddos atopiamos ddos depiamos
saludare artziandenoche sa berrita de conca, e issos aizu respondiant isconchinande. Acanta bi
funt sos barratzellos cun sa camisa niedda pìghida e bene prentzada. Zeo seo arribbau cando
su dotore Tzuncheddu fut nande chie fut, e su chi aiat fatu s’onorevole Pili. Duncas mi che seo
frimau in d-unu cuzone mesu cuau dae s’incomintzu de s’iscurigore. Za dd’ischies ca tando in
sas carrelas no b’aiat lantiones a betare lughe cando irmurrinaiat. Cadaunu de sos presentes
pariat zustu a su postu suu, andau a iscurtare s’òmine de Mussolini. “S’onorevole est beniu a
bidda a chistionare de s’achistu chi sos pastores ant a tènnere fainde sas cooperativas….” Si
che sunt pesaos frùschios e sonos de ònnia zenia, e puru boghes “Est beniu a contare fàulas, su
traitore!” Totinduna sos barratzellos ant betau manu a sa chintorza currinde ifatu a sos chi aiant
abboghinau, ma dae su Marghinile che ddos at ingurtos s’iscurigore de su bùturu de Pighedu.
Cando dotor Tzuncheddu, grogu che sa chera, at pregontau chie funt sos chi ant abboghinau, s’est
110 | Amministratziones Comunales de Paule, Bonàrcadu e Fordongianus
pesau su capitanu Sanna, “E chie cheres chi fut, fradile tuu Edoardu, paris cun sos dinnos
amigos.” S’onorevole at comintzau a faeddare de sos mezoros de sos massajos e de sos pastores
po more sua, poite issu aiat fatu connòschere su casu sardu a sos americanos. At sighiu bantande
sa pòlitica de su fassismu, nachi nemos, prima de su Duce, aiat fatu bene a sa Sardinna. Bi at
segau su chistionu una boghe essia dae segus de sa domo de su marchesu “Ais abbaratau su
late e su casu, ma sos barratzellos ant fatu pagare 5 francos po dònnia mata pastinada in
sos cunzaos, a sa furca sos barratzellos!” Luego s’est pesau unu tremizolu, poninde a bòrtulu
sa partza de crésia manna cantu fut. Sos barratzellos currinde a tènnere chie aiat abboghinau,
cussos currinde peri sos bùturos cara a su sartu. In pagu tempus nde at capitau de ònnia zenia,
fizos poninde sos ferros a su brutzu de sos babbos intraos in annos, e chena si pòdere fuire,
amigos a sos amigos e a sos parentes custrintos, mancari prenos de afannos e de fastizos. Fainas
mai bisas e intesas a mente de òmine. Zeo, in cantu barratzellu, mancari chena aère mai bestiu
sa camisa niedda, imbetze de cùrrere a tènnere sos fuios, mi che seo andau a Lochele, azumai
che unu bandiu, e bi seo arreau paritzos meses. Su contu de custa beste fassista est curiosu.
Paret chi unu de bidda, chi teniat su matessi nùmene de a mimi, dd’apet pedia, e po faddonca
su missu che dd’at batia a domo. Zeo dda cheria recusare, ma sa fèmina, timinde sa zustìtzia,
no at crèfiu, e dd’at regorta bene pinnigada in sa càssia. A dònnia modu, mancari sas pregadorias
suas, chi m’ammentaiat sos tempos malos e sa famìllia de campare, mai dd’apo bestia. In
Lochele b’aiat cuau unu fradile meu, ddu aiant ammenetzau de che ddu leare a presone ca una
die, mesu imbreagu, aiat nau in su tzilleri ca Mussolini bi poniat su nasu in paneri. Tando unu
malintentzionau ch’at aportu sas paràulas a su podestà, custu at avisau sos carabbineris, ma
cando sunt andaos a dd’arrestare fradile meu si che fut zai fuiu a bandidare, finas a s’assentare
sas abbas. Sende in Lochele apo ischiu ca s’incras, a s’arbeschidorza, sos barratzellos, suta su
cumandu de su capitanu Sanna, ant cumpudau sas domos una po una. Sos meres de cussa
inue aiant agatau sas armas che ddos ant leaos a caserma, de inie a sa presone de Aristanis. Nde
ant impresonau una barantina, m’at contau unu tzeracu, beniu a cricare su mere, issu puru
bandidande. Dd’at tzirriau de tesu, ma s’òmine, timinde, s’est cuau in mesu de sas molas de
lestìnchinu. Dae custu tzeracheddu ap’ischiu puru ca su capitanu Sanna andaiat fatu fatu a
domo ammentande a sa fèmina su dovere meu, ca fui serbidore de su fassismu e duncas depiat
fàere che i sos àteros de sa Cumpanzia. Siscura, issa bi naraiat ca no podia lassare sas arbeghes
solas, ca funt po anzare, ddu cumprendiat issu puru, che òmine intellizente. Custas paràulas
ddu apaghiaiat bae e beniminde. De su restu issu no teniat bisonzu de s’azudu meu po persighire
sos chi funt contra a sos barratzellos in camisa niedda, prus chi no contra a Mussolini. No fut a
su duce chi zaiant sas crupas de su malufàere in bidda, sas annadas malas funt crupa de Deus
e de sa malafortuna. Po che dda congruire sos presoneris ddos at difendios propriu unu fassista,
s’abbocau Putzolu, amigu de s’abbocau Casula, issu puru maleisu e persighiu dae su capitanu
Sanna. Su sero de su comìtziu de s’onorevole Pili, bidinde s’avolotu e timinde su perìgulu po sa
pessone sua, si ch’est recuiu lestru a domo e s’est cuau in s’armàdiu de s’aposentu de crocare.
A nemos de sos chi ant cumpudau sa domo est beniu a conca a bi abbadiare. Puru custu apo
ischiu cando fui in Lochele”.
Pabàriu in Frore | 111
Sos protagonistas de custu contu che sunt totu mortos, e zeo pagu e nudda ddos
connoschia, francu unu chi andaiat fatu fatu a domo de mamai. M’ammento de una
die.
Donnu Bachis Tzuncheddu
Boghes gasi! Un’abbadiada dae sos bidros de sa fentana ‘e coghina, e luego che apubo a donnu
Bachis. Tèteru che fusu est tzetziu in sa cadira bona po no s’imbrutare sa zachetina, de pannu
birdonzu che-i-sos pantallones, istrintos in cambutzu dae sos cambales illustraos a friscu. Babbai
a cara a issu s’est tzucàndesi s’origa po bi fàere a cumprèndere ca no dd’intendet. Su sennore,
inchiziu e ifadau de su risigheddu de su betzu, ddu abbuchiat.- Acontzu seis compà, bois surdu
e comare tzega! M’impentzo “Arratza ‘e òmine de malusàmbene!” Seo acanta a bi nàrrere
ca mamai, mancari tzega, biet cun sos ogos de sa mente. Biet su coro de sas pessones de bonu
sentidu, cussu chi no tenet calecunu de famìllia bona comente a sos donnos che a issu, mancari
sos pastores e sos massàios ddu saludent trantzindesiche sa berrita. Issu tèteru aizu isconchinat,
ma no si nd’istat chena betare sas manos a susu ‘e sas féminas cando ddu retzint in dom’issoro.
Comente aiat fatu sa die de su esperu de Sant’Antoni de bindigh’annos innanti de oe.
Dae sa partza ‘e sa cresiedda ch’est andau deretu a brigare a Babbaimannu, poite sos fizos aiant
zau su premissu a che carrare una tuva dae sa tanca ‘e Iscroca, a fàere su fogulone. E che comintzat
cun frastimos, perdeu de innoghe, perdeu de cuddeni, contra a chie no pagaiat sa pastura, contra
a sos pitzocos mandronatzos, chi no s’indrughiant a che pesare unu muru arrutu. Bidinde a
Nennedda assetiande in sa sufata sos pabassinos a ddu cumbidare, si che pesat lestru a bi betare
sas manos a palas. Su babbu mancu mutu, timinde a che leare sa pastura a sos fizos.
Como b’est rispondinde buca po buca, bortàndebi in fache ca sos benes ddos at eredaos dae
sos mannos, sos matessi chi no pagaiant a sos tzeracos e a sas tzeracas su tribballu issoro. A
recumpentza una pariga de arbeghes e sa panimenta cando si cojuaiant. -Ite làstima compà, si
sos pitzocos de oe no s’incrubant a lìnghere su culu a cussos che fostè! Donnu Bachis, afelonau
nieddu, si che pesat in truncu e si illargat su tzughitu imidonau de sa camisa bianca: sas benas
rujas e russas bi rugant sa cara dae sos crebeddos a su tzugu. A cràchidos zumpat su zannile e
istrampat a sa zennighedda lassàndedda aperta in campu. Acortziande a dda tambare, che apubo
a su sennore istripidande sos botinos in s’impedrau, istesiàndeche cun sas manos su pudore de
s’àrula e de sa latrina. Babbai, pesau ifatu suu, bi abbòghinat a si ch’andare a s’ispéigu o a domo
‘e su diàulu, abbastet a no torrare a pònnere pè in Mandraudda. Posca si nde riet, carinnàndesi sos
mustatzos e faìndemi s’atzinnu. Comente e sèmpere, cussu Babbaimannu abbarrau pitzinnu!
Sa pobidda est dispiàghia, ca no depiat ofèndere cun paràulas malas a donnu Bachis, nessi po more
‘e s’ozusantu! E mancu bi fut cumbeniente a criticare una famìllia lumenada che sa de sas Pierras.
-Ello e poite, zeo in dom’issoro, sèmpere paràulas bonas apo intesu? Addolumannu meu una
die chi seo torrau istracu dae segare linna! Apustis dd’àere iscàrrigada e assetiada, seo intrau
a coghina a mi pasare. Mi fui iscurtzande a mi cambiare sas petzas de pes tzìrchia tzìrchia
‘e su suore, cando est intrada sa mama cun sa sorre. Boghes e frastimos de intumbire sos
surdos. A mi cartzare luego, poite su pudore de sos pes mios funt fainde bènnere a issas sa
gana ‘e bombitare.
112 | Amministratziones Comunales de Paule, Bonàrcadu e Fordongianus
Nennedda bi zat resone e narat a sa mama ca sos tempos sunt cambiaos. Nemos diat dèpere
tribballare debbadas comente ‘e prima. Mancu a sas pasturas fut tocau a pagare in annadas
malas. Pois, furriada cara a mimi -Poite no arreas a crocare, gasi m’azuas a suìghere? -Mi
diat puru aggradare, ma sonnigosa comente seo, cras mi che dia dromire in iscola, che sos
pitzinnos chi si che pesant arbeschinde po andare a mùrghere. Babbai ridinde -M’ammento
cando ti ch’ingalenaias iscarassande su cumassu e zeo ti ponia s’alluminu allutu acanta a
sos ogos a ti ch’ischidare. Agabbat su risu cando biet recuinde su bènneru allerghitu. -Ite diàulu,
no podias bènnere deretu a domo dae su sartu, chena fàere sas zennas de sas crèsias. E si
ch’essit a s’ortu.
Tziu Antoni: Nennedda contat a su pobiddu sa tìrria de donnu Bachis. -Si che fui istau, b’aia
ammentau sa contza chi at zau a su tzeracu cando est andau a caddu ‘e s’ebba de sa mere
a su cuile, e fintzas cando dd’at zogau a puntas de pes chena crupa peruna, si no cussa de
si ch’èssere bortulau su carru prenu ‘e linna in d-una calada mala. Nau custu, abboghinat
inchibuddiu, ca s’incras ant a aprontare sas balizas. Issu est istracu de pastorigare po pagare sa
pastura a meres mandronatzos. Ite nd’ant tentu sos pastores de s’andada a Casteddu in su mese ’e
trìulas. Fortzis chi sa Rezone in cust’annada mala bis at zau una sisina? Fortzis chi issos pagant de
mancu sas pasturas, o sos dépidos chi ant fatu comporande a papare a su bestiàmene? Nachi issu
est istracu colàndeche sos meses de ierru in su monte de Bortigale, sos de istiu in Campidanu,
in crica ‘e istula. Est istracu a si bìere cussiderau istranzu in domo sua, a bìere sos fizos solu sas
domìnigas. Duncas introeghida adiosu a totugantos, sorga sorgu e parentes custrintos. Sa sorga
ddu cussizat a bi segare sa fune, a partire puru, ma a che agabbare sas boghes. Mai èsseret bogau
mutu! Su benneru s’ispramat. -Neghe bostra si no semus partios annos innantis de como. Neghe
de fiza bostra chi bos est atacada che errighina. Issa ebbia est obbrigada a bos tentare?No nde
tenies àteras fizas e fizos a bos atèndere? Zeo, no subbecande cuss’afachilada mala a mamai e a
babbai, mi ch’ifrico in mesu. A partire puru, poite issos no ant a arreare solos, e si est che istranzu
in domo sua, sa crupa est de issu ebbia, poite no bi lìsiat unu mamentu, pispiniu a zogare a cartas
cun sos amigos e…No mi che lassat agabbare, si che pesat de sa cadira e mi medit un’iscavanada
mala chi solu po meràculu no mi lompet a cara, poite sende sa manu sua bentulande s’aria, zeo
seo zai issoru ‘e sa zenna ‘e s’ortu. Tando m’ammenetzat a mi pigare a puntas de pè a paneri si
no mi ch’esso luego de sa ia. Sa pobidda –Asseliadi. Su sorgu –Abbarra pàsinu. Zeo, cun sas
manos in chintzu ddu printzipito, a proare a mi tzucare. Issu cun sas ancas treme-treme si che
torrat a si tzetzire, si calat in sa cadira, ponet sos cuidos in susu ‘e sa mesa ‘e suìghere, si afonterat
sa conca cun sas manos, unu mamentu ifatu est sorrogande e surbiande s’àlidu de su binu.
Tando mamai abbellu -Toca anzone mia, baediche a domo tua e no bi ponzes cabu, ca su binu
annéulat sos crebeddos. Cando che dd’isbarulit no s’ammentat nudda e nemos est menzus
de issu. Dda ponzo in mente e mi che recuo a domo, ma po su dispiaghere mi che croco chena
papare, bogo sa còntziga ca seo a dolore ‘e matza. In su letu pentzo a sas nues acorropadas in
domo de mamai, ocasionande una temporada mai bisa.Mi ch’ischido a sos tzìrrios de mamma, e
iscrasumada brinco sos iscalinos a tres a tres finas a su passaditzu. Issoru ‘e sa zenna ‘e fora est
parau su toscanu, nepuru babbai, in manos afonterat sos redinagos de s’ebba càrriga de bértulas
Pabàriu in Frore | 113
prenas de pane. Mi est nande a ddu perdonare po su chi at tzarrau su sero innanti. -Cando unu
bufat fora de mesura perdet su sentidu e ofendet a chie cheret bene. Isfrigatzàndemi sa tziddica
in ogos, bi auguro bonu biazu. Nde amos a arresonare a sa torrada dae su monte. Sa connada
cheret a intrare a si bufare una tzìchera de cafè, issu ca nono, ch’est zai traddu e su caminu est
longu. Zat unu cropu de runzones e si che tzetzit a caddu proinde a trechetu.
Sa tragonada: Sos tronos e sos lampos sighint totu su manzanu. M’acaro a sa fentana de
s’aposentu, apompio a su bentu trubande sas nues, che pastore ifatu a sas arbeghes. Posca ddas
bio currinde che caddos fùsidos, cuàndeche sos cùcuros prus artos. S’iscurigore, segau a fitas dae
sos lampos, est abbratzande ammenetzosu chelu e terra. Luego che serro sa fentana ca sas nues
nieddas che pighe e isperradas dae sos fùrmines, che sunt istrampande sos frùmenes de su chelu
a totue, e fintzas aintro de s’aposentu. Dae sos bidros sigo a abbadiare su malufàere de su bentu
burdellosu, ddu bio troulàndeche cantu agatat, sas fasches de chessa imbaradas in su muru de
sos ortos, sas cartzidas e sas labias postas a prènere in sos butiadorzos.
Sos chimos de sas matas de su Marghinile, incrubaos lompinde a terra, parent fèminas collinde
lande a s’ingrassu ‘e sos mannales, in mesu de sos de tapetes rujos e grogos de sas fozas.
Mama est pigande in s’iscala cun sa candela cun sa pampa treme treme, dd’arrimat in su cumò
‘e su passaditzu, afaca a s’istàtua ‘e su Coro Zesusu. Zeo sigo a orietare dae sos bidros oramai
mesu napaos. Su nieddore ch’at cuau su campanile de sa crèsia mazore, e puru sas domos a
probe. Sos rajos, che ispadinos ingrujaos in sa forredda ‘e babbai Ferreri, sighint a fèrrere s’aera,
istampàndedda de chirru in chirru, imbolàndeche abba a mojos a sas crabeturas e a s’impedrau
de sas carrelas. Sas rojas fatas a rios ddas aundant dae un’ispuntone a s’àteru. Sos ogos apitzigaos
a sos bidros no s’istracant a mirare a sa tragonada, ma sas origas sunt tuponadas cun sas manos po
no intèndere sos tronos. Mama est imbrenugada indananti ‘e su Coro ‘e Zesusu nande sas Dòighi
Paràulas, e zeo, cun su coro intumbinde che sos tronos, m’apipirino acanta a dd’iscurtare.
De sas dòighi paràulas - amos a osservare ca est una. - Prus mannu est su sole de sa luna.
- De sas dòighi paràulas - amos a osservare ca sunt duas. – Duas po sas duas taulas de Mosè
- cando Zesu Cristu est beniu in terra nande - Deus babbu, Deus fizu, Deus Ispiridu Santu. Sa
fèmina si faet sa rughe e sighit sas paràulas.De sas dòighi paràulas amos a osservare ca sunt
tres – tres po sas tres Marias - duas…. – De sas dòighi paràulas amos a osservare ca sunt
bàtoro - bàtoro pos sos bàtoro Evanzalios – tres.. duas.. Sa pregadoria sighit contande finas
a dòighi, sèmpere cun su torradorzu. Ses po sas ses candelas chi ant allutu in Galilea - sete
po sos sete Donos - oto po sos oto Coros- noe po sos noe Ordinamentos - deghe po sos deghe
Cumandamentos - ùndighi po sas ùndighi Verzines Santas - dòighi po sos dòighi Apostolos.
Che ddas serrant Sa ‘e tréighi paràulas – chi no intrat in Chelu - chentu miza che siat fora ‘e
me - su foghile meu siat bardau - lìberu siat s’ighinau.
Sa traschia sighit finas a s’essida ‘e missa manna, a bortaeddie un’orgu ‘e sole tzìrriat a sa
canalledda a zogare in sas carrelas prenas de pischinas. Andande a domo de mamai seo a brincos
che tzilibbrichi. Su Marghinile m’ammentat sa paule de sas fotografias apicadas in s’iscola de
Arborea, cando recuia dae sa colònia marìtima, ddas miraia abberelada. “As a bìere, m’impentzo,
ca at a dèpere torrare unu Mussolini a fàere sa bonifica de sas paules de bidda.”
114 | Amministratziones Comunales de Paule, Bonàrcadu e Fordongianus
Su corr’e campu
LUIGI TATTI
P
ietru e Paulu fiant duus fradilis carralis, fillus de mammas sorris, po cussu Pietru de sangunau
si zerriàt Marras e Paulu inveci Piccus. Pietru fiat forti e muscolosu, ma meda bàsciu de
altesa. Paulu inveci fiat altu che una canna, ma dèbili e chene nisciuna forza. Candu in bidda
passillànt impari, Paulu, essendi puru unu chi portàt pagu boxi e bregungiosu, po si fai ascurtai
de Pietru, ddi toccàt a s’incruai e custu fadiàt scraccalliai de s’arrisu a chini ddus incontràt in sa
ia. Fiant nominingiaus “Polifemo e Pollicino”. Pietru Marras, òrfanu de Luiginu Marras, fiat nàsciu
e crèsciu in Arbus in su bixinau de “Sa Costixedda” chi in cussu tempus fiat una zona pagu
costruia cun pagu domus e po cussu teniàt po indirizzu postali ”Case sparse”, oindì cussa ia est
intitolada a Enrico Berlinguer. Paulu Piccus, fiat nàsciu a Pizzenurri (frazione di Arbus) in dd’una
domu de propiedadi de sa Pertusola, chi fiat sa sociedadi chi amministràt sa miniera de Ingurtosu,
aundi ziu Sarbadori su babbu de Paulu traballàt comenti de “Vagonista”. Candu Pizzenurri hiat
cumenzau a si spopolai po sa crisi de is minieras sardas, sa famìlia Piccus, originaria de Ruinas
si fiat trasferia, candu Paulu teniàt cincu annus, a bivi in sa zona bàscia de Arbus chi fiat su
bixinau de “Conca Arrubia”. Pietru e Paulu, in prus de essi amigus e fradilis, teniànt puru sa
pròpia edadi e de sa prima elementari fiant cumpàngius de iscola e de bancu. Sa classi aundi
Pietru a Paulu andànt, comenti de medas de cussus annus cincuanta, fiat numerosa e mali
cumbinada, cun piccioccheddus scruzzus, mali bistius e cun pagu gana de istudiai e de certu
Pietru e Paulu non fiant diversus de is atrus. Is bancus fiant bèccius e arresigaus de su tempus e
Paulu po culpa de sa lunghesa de is cambas, teniàt difficultadi a abarrai firmu in sa cadira. Dogna
tanti sa maista Murreddu, ndi teniàt làstima e po ddi fai aderezzai is cambas ddi permittiàt de si
ndi arziai in peis, po fai unu pagu de “ginnastica correttiva” comenti sa maista donendusì àrias
de esperta dda zerriàt. Fiat de seguru unu fueddu chi hiat intèndiu in s’arràdiu o lìggiu in calincunu
lìburu. Is fueddus prus pagu ascurtaus in cussa classi fiant “mani conserte, silenzio, e attenti”,
poita is manus fiant sempri in movimentu, su silènziu fiat unu fueddu chi nisciunus connosciàt
e po s’attenti totus crediànt ca fiat unu saludu militari. Àsiu teniàt sa maista, circhendi de si fai
ascurtai, zerriendi a boxi alta, tussendi po su sforzu, e pappendi caramellas de menta po su dolori
de gùtturu. In cussus tempus, in bidda, pagus fiant is televisionis, sceti is famìlias prus arriccas si
dda podiànt permitti, e aici po medas piccioccheddus, su spàssiu prus mannu fiat cussu de giogai
a cassai in is ias imperdadas e prenas de prùini, giogai a “cuaddus fortis che ferru”, “a birìglias”,
“a cròccua”, a “luna monta”, “a biccus” e a atrus giogus, chi sa fantasia de is piccioccheddus
inventàt. De seguru est, ca fiant giogus chi non costànt nudda e chi fadiànt spassiai prus de cussus
de oindì. Unu atru spàssiu mannu, fiat cussu de andai in campagna a circai sparau, cordolinu,
pirastu, cima piuda, murr’e arrù e murta, a circai scricchillonis de àxina in is bìngias giai
binnennadas o a furai cerèsia o figu in is ortus de bidda. A Pietru e Paulu cussu de andai in giru
in campagna fiat sa cosa chi prus praxiàt, pagu fiat sa gana de andai a iscola e de istudiai, e mancai
fessant sempri azzizzaus de is maistus e de is babbus, mancai cun calincuna passada de cintu a
is nàdias, non ci fiat nudda de fai. Sa licenza elementari fiat unu traguardu diffìcili de arraggiungi
Pabàriu in Frore | 115
e dogna borta chi sa maista Murreddu ddus zerriàt a sa lavagna po ddus interrogai, fiat sempri
comenti de cristionai cun “surdumudus”, Pietru e Paulu fadiànt finta de non cumprendi e
arrispondiant allu po cibudda o cibudda po allu e sa scena fiat sempri còmica comenti de unu
film de “Ridolini”. Custu trumentu de fai is còmpitus e de essi interrogaus, fiat finiu candu Pietru
e Paulu hiant scrobettu una trassa. Sa cosa fiat cumenzàt chene ddu boli, una dì chi is duus
fradilis fiant a turnu de iscola amerì, poita in cussus tempus a su contràriu de oi, is classis fiant
pagus e is piccioccheddus medas e po cussu toccàt a fai dòppiu turnu. Aici is duus fradilis cussu
mangianu fiant andaus a si fai unu girixeddu in campagna a parai lazzus, in cussa zona de bidda
conotta comenti de “Sa Domu de Michelinu”, aundi calàt un flumineddu chi fadiàt approbiai is
pillonis chi andànt a buffai aqua. Pròpiu accanta de s’arriu, ddoi nasciàt una bellesa de Corr’e
Campu chi parriàt seminau a posta. Su Corr’e Campu, est una erba aresti chi tenit unu sabori forti
de cibudda e candu ddu pappas lassat in bucca un’àlidu aici pudèsciu chi nci fait stesiai sa genti
de accanta. Po finzas sa sìnzula non tenit gana de spizzulai e sciu ca in bidda, po culpa de su
Corr’e Campu, medas còppias de isposus si fiant storraus po su bruttu vìziu de calincunu de
pappai prima de si croccai Corr’e Campu a insalada sciustu cun axedu. Pietru e Paulu, cussu
mangianu, a disìgiu e a digiunu, s’hiant fattu una bella pappada de Corr’e Campu e cussu merì in
iscola, candu sa maista Murreddu hiat zerriau is fradilis: “Marras e Piccus venite alla cattedra
per l’interrogazione in geografia”. Pietru Paulu, comenti de sempri, murrùngia murrùngia e
cun pagu gana si fiant accruziaus a cussu logu, chi po cussus fiat unu logu de tortura, unu si fiat
postu a una parti e unu a s’atra. Comenti hiant abertu bucca po si circai sa sòlita iscusa “non ho
potuto studiare perché ho dovuto aiutare mio babbo a tagliare la legna e a “scrazzare” la
vigna di mio zio”, de cussa duas buccas infogadas, ndi fiat bessiu un’attùfidu pudèsciu de cibudda
arràncida, chi a sa maista Murreddu, ddi fiat pigau a gana mala, e a scimìngius de conca. Cussu
non fiat fragu de podi arresisti, e aici sa maista scònzia, scònzia, tappendusì su nasu, fiat andàt a
aberri is ventanas po nci fai bessi cussa ària de pestilènzia, chi hiat impestau totu su logu, a su
puntu chi sa filla de su notàiu de bidda, una picciocchedda sempri allicchidia ma pagu forti de
stògumu e pagu abittuada in famìlia a intendi cussus fragus, fiat toccau a dda fai accumpangiai
foras a prazza de iscola, po dda fai disintossiccai de cussu pudesciori indemoniau. Inveci is atrus
cumpàngius de classi, biendi cussa scena, hiant cumenzau un’arrisu aici continuau, chi po ddus
podi fai smitti, fiat dèpiu arribai ziu Gianni su bidellu, cun dd’una canna longa, po dda scudi a
conca de chini non boliàt finì cussu carraxu e po podi continuai sa lezioni. De cussa dì, dogna
borta chi is duus fradilis sciriant de essi interrogaus, andànt a digiunu a pappai Corr’e Campu a
sa “domu de Michelinu”, e aici hiant fattu puru medas cumpàngius de iscola chi non teniànt
meda gana de studiai e de si fai interrogai. Sa scena de is ventanas abertas, de sa maista scimingiada
e de sa filla de su notàiu, portada foras a sbentiai, fiat sighida po unu scantu cidas, finzas a candu
sa maista Murreddu, arròscia de custa situazioni chi non ddi pemittiàt de svolgi su programma
scolasticu, de sa cosa nd’hiat fueddau cun sa direttrici, sa signorina Amesani. Sa signorina
Amesani, fiat continentali, e a su contu de sa maista fiat abarràt spantada de sa cosa e non
conoscendi cust’erba e essendi puru vegetariana, si fiat posta in conca cantu prima, de tastai po
curiosidadi custa birdura, mancai cun is indicazionis de is espertus fradilis Marras e Piccus. Certu
116 | Amministratziones Comunales de Paule, Bonàrcadu e Fordongianus
est, ca si sa direttrici, essendi bagadia, si essat postu su vìziu de pappai Corr’e Campu, pagus
hiant’essi is piccioccus chi dd’hiant a corteggiai. Ma po fai finì sa faccenda de su corr’e campu, de
accòrdiu cun sa maista Murreddu, hiat fattu un’ordinanza speciali chi aici naràt: “Visto il
perdurare dell’incresciosa situazione botanica che si è creata nella quinta classe sezione B,
che non permette il normale svolgimento delle lezioni e delle interrogazioni, si fa divieto nelle
ore precedenti l’orario scolastico di cibarsi dell’erba di Corno di Campo, chi sarà sorpreso con
alitosi cipollina sarà sospeso dalla scuola sino a pervenuta purificazione alitosa ”. De su
comunicau, fiant istétias avvisadas puru is famìglias, chi hiant luegu pigau provedimentus. Su
terrenu de “Michelinu” fiat istétiu arrecintau cun filu spinau altu duus metrus e aici sa trassa de
su Corr’e Campu fiat accabada. Sa maista Murreddu po su scramentu de “s’alitosi” e po spingi is
alunnus a non timi is interogazionis, hiat decìdiu de donai in arregallu a mazziai una “Gomma
Americana” profumata al sapore di menta” a chi si presentàt volontàriu po essi interrogau, ma is
duus fradilis, pagu “Gommas Americanas” hiant mazziau. Pietru Marras e Paulu Piccus po podi
arrennexi a pigai sa licenza elementari, hiant dèpiu sudai prus de is Cantoneris e a sa fini fiant
istétius promòvius “per anzianità scolastica”. Oindì Pietru fait su tassista a Roma e est a issu chi
dogna tanti di capitat comenti de passeggeri, calincunu chi mancai non hapat pappau Corr’e
Campu, chi sunfrat de “Alitosi”. Paulu inveci est operàiu a sa Fiat de Torino, in sa cadena de
montàggiu de sa “Punto” e po passai su tempus, dogna tanti si pappat una “Gomma Americana”
datu chi pagus nd’hiat pòzziu pappai candu fiat piccioccheddu in iscola. Custu istadi in su mari
de sa Costa Verde, hapu connottu is fillus de is duus fradilis. Po curiosidadi si nau puru, ca Paulu
su fillu de Pietru Marras, est unu piccioccu altu che una canna e làngiu che una acciuga e candu
fueddat parrit sempri zerriendi. Pietru, su fillu de Paulu Piccus, est inveci bàsciu de altesa ma forti
e muscolosu. Tot’a duus stùdiant in s’universidadi, e candu ddi s’hapu contau su contu de su
Corr’e Campu, brullendi m’hanti domandau, aundi s’agatat sa “domu de Michelinu”, poita a
pustis is fèrias, depiànt donai un’esami. Ddi s’hapu spiegau puru ca sa “Domu de Michelinu”
nd’est arrutta, ma su Corr’e Campu, gge si ddoi podit agatai facilmenti su pròpiu. Comenti est
fadendi sa direttrici de iscola sa signorina Amesani, chi de pensionada s’est posta su vìziu de
pappai Corr’e Campu a insalada e forsis est puru po cussu, chi est ancora circhendi pobiddu!
Oindì su Corr’e Campu, benit usau in coxina, comenti de condimentu e est una erba prelibada e
meda ricercada de totus is prus mannus coxineris internazionalis. Dd’hiant’hai crètiu cras, is
duus fradilis Pietru Marras e Paulu Piccus!.
Pabàriu in Frore | 117
Su disizu
SALVATORE MURTAS
Z
eo Bachis, seo coment’e omine amuntau de lana de arbeghe, ca si mi tundes sos dispragheres
nde abarro cuntentu. Cantu bene apo passau, cantu bortas apo zogau e Tue Janni, chi m’ias
connotu pitzinnu finzas a sa tertza elementare. Su maistu fuit mallu meda, m’arregordo chi
s’iscudiat a pertighitha russa, ma nois puru fiamus mallos, non poniamus immente, mancu
a pensu! tzirriaiamus comente dimonios, e a bortas che leaiamus a iscola sa tzillighertas, sos
putzonedhos, e sos pibritziris chi che brincaiant dae su banchithu de taulla nostru, a cussu de
su maistu! Gasi fiat a dhu intendere: in binugos! Si faghiat imbinugare finas a s’essida.
A pitzochos cun crebeddu cumpriu si semus cojados, pobidha tua faghiat su casu. Dhu crachaiat
in sa cannada finas a dhu issorare totu, de su soru nde bufaiamus totus, una borta o duas
mamai mi mandaiat a domo tua pro petire sorugotu e jota. Hello comente como chi est totu a
iscavullare! E ma zeo t’atzungo chi, apustis fata sa tertza elementare, su maistu fuit arestigosu,
si faghiat imbinugare, finzas a s’essida, ma zeo coment’e pedhe de mollente, portaio s’ischina
deretta fintzas cun 50 ballas de fenu in su coddu! A s’iscola, e a totus so logos puru andaio semper
iscurtzu. In donzi zassu de su sartu tzapaio coment’e m’allirgare, mancari mi pitzullaiant sos
pedes! Ah tue Juanni non as mai zogadu a cadditu de feurra! Ca zeo su caddu dhu portaio intro
e sambene de cando fiat pitzinnu innantis de te! Mi seberaio sa feurra prus bella chi tenio, e che
d’apitzigaio sa chonca cun sas origas e sa bucha totu bene fata, apustis che li ponio sa fhune,
d’iaio una zampullada e cun d’unu foete iscudio cussu caddithu de feurra chi curriat comente
unu furihtu, comente chi mai!
A piztocu mannu, cun tegus cun sos caddos ischiamus zai su dae faghere, gasi bessiamus a
currere a s’ardia, chi podiat essere sa festa chi pius s’agradaiat. Si faghiat su ziru in tundu a sa
cresia e fuit sempre a punghere s’isprone pro faghere domare su caddu vitziosu. Ah s’ardia chi
faghiamus bessiamus sempre primos. Carchi borta binchiamus dinari, carchi atra borta unu
cantu de petza de procu. Su binu che lu callaiamus cun sa tzicoria: sabore bellu gasi, non nde
apae prus a connoschere! E s’heda, forzis fuit bella! M’arregordo chi che callaio finas a forrhos
pro leare sa murighessa e sa figu, bella madura comente perdinzanu! Eh ballah! Bellos tempos ,
tempos de arenada e mellachidonza druche comente su melle, ca che da ponia in sa brasia e nde
bogaiat a fora sa pruppa chi pariat una prenda a da biere! E sa fighumorisca forzis fiat saborida!
In collore arrosa, non m’istracaia ispudande su semene! Finas a Murache Longu lompiamus a
chircare feurratzos e isparau, azumai, azumai, non dhos podia portare in bartzos cussa molla de
feurratzos donosos!
Eh tempos bellos, tempos bellos, beru?. Emo emo Bachis! M’aias respostu tue!.
Ma como chi tue ti che ses partidu a cussu corru mallu, ma bellu puru, ca t’azapas in sas pasturas
bellas de su chellu chi sunt de proprietade de Deus, zeo ti cherjo preguntare cosas bellas e medas.
Pregunta pregunta amigu meu, ca ti cherzo comente su coro chi in cue cun tegus c’apo lassau.
_Zeo giugo boghe iscardida e ch’isconchino azumai azumai sos foeddos chi sunt atzapullados
ca sa limba e su coro meu sunt introtigheddados dae sa betzesa. Su coro meu dae cando ti che
118 | Amministratziones Comunales de Paule, Bonàrcadu e Fordongianus
ses partiu in artas pasturas, isperzat vellenu chi m’assuabat orgoene e buca siddia e impastada,
ca non ti potzo prus contare de sos afannos chi che passant pro custu logu biatu; e biaitos sunt
sos pedes meos, ca non caminat prus, e biaitas sunt sas ungreddas meas, ca non iscarrafiant
prus peri sas matas de su orzastru in crica de otzu, ca non creschent prus in logu sanu. Ma
narami unu pagu, compare meu bellu, ite novas b’at in su logu tu? Beru est chi sos omines non
paschent a fura, ca non b’at bisonzu, e ca totu est de totus? E nara, casu meda si faghet in sas
artas pasturas?-_A mie mi tzuca s’arrisu, e cambedda cambedda cumintzo a isconchinare, ca amigu meu bellu,
chi prus bellu non nde potiat ne tennere, ne pensare de prus mannu, tue non ischis chi nos
istamos in sa gloria? E sa gloria prus manna chi m’est tocada est cussa de ch’esset intradu comente
cussitzeri de sos bios, ca pro sos mortos coment’e a mie bi pensat Deus! Eh depes ischire chi in
noghe non si podet prus furare de nemos, e sollu a dhu pensare faghet introttighedare sas allas
de sos santos! In noghe non b’at ne, ghennas, ne cantzellos, ne muros, ne presones ferradas,
in noghe , balla! Non ti che fichent s’arresortza a traitoria! Balla, in noghe che bessis comente
ch’intras, sene abba e iscarzu prenu, in noghe nudda est pro papare, totu est pro sas nues. Ma
tue mi preguntas si si, faghent medas pischeddos pro mandigare? E zeo ti natzo ca dae sa jota chi
faghides bois bios, nos nde suztamus s’abba santa. Nos non tenimos bisontzu de mandigare, ma
de pensare unu arremediu pro che bogare totus sos fastitzos dae pistiddos de bos’ateros malle
assortados e malle fadados._
Amigu Janni su fastizu mi faghet iscurzare, comente chi su fastizu l’aio crefiu bogare dae su
cracanzu, e pruite est unu fastitzu mannu e non de pagu impita, ca unu fastizu bellu dhu podiat
tennere puru! Eh , eh, cantu so istau poberu in custu mundu! Como pro una borta zeo cherio
essere totu prenu de soddos. Tue mi podes ajudare? Si podiat essere pro su beru, zeo cheriat
tennere soddos coment’e unu ricu possidente! L’ischis ca in custu logu si non tenes soddos non
ti cherent mancu a costire a fundu?---Eh! Isco, isco! Ma tue non ischis ca sos soddos cherent bene pesados, tocat a dhos corpare e
surrare a pertighitta russa, ca si dhis lassas sas bintas ti ponent sa manu in coddu e s’atzogada
a zrugu. Eh balla chi su mundu de bosatros bios non furriat conca, su berrette dhu portazis
sempre a s’imbresse! Narami si sos soddos los ischint pesare sos de su guvernu? Balla comente
perdigones che bessint dae sa zente e comente oro a issos che l’ intrant in bussacas! Comente
fitzos si deviant tratare, ma comente mollentes si ponent sa soga a sas bertulla prenas de sos
soddos chi a bois nde furant! Totus a pastorigare a fura, a pasturare sas bussacas antzenas, totus
a s’iscrafere sos crebeddos pro cuare s’arrastu de sas arbeghes de su guvernu fertas a conca e a
pedes de cussu tzopinu chi non sanat. –
-Janne ascurta, in tempus nostru, nois non amos mai furau, ne paschiu a fura, ma como chi
sos guvernantes c’ant segadu sa conca a totus sos pastores, sas cambeddas a totus sas arbeghes
e c’ant messau totus sas pasturas, ca su mundu de sos pastores che l’ant fatu morrere, nara! Ite
dimoniu de triballu iamus fatu, si fiamus istados zovanos in die de oe?_
--S’aio potziu azumai azumai che fio calau torra a terra pro ti narrere foeddos de omine e non
de ispiridu: in tempus de oe naro a totus de pensare comente su tempus non cumandat, ca su
Pabàriu in Frore | 119
tempus non depet cumandare s’omine, ma s’omine depet cumandare su tempus, ca si tue ti
setzis a trotu in subra su caddu non as a biere inue su tempus ti che at a leare. _
--Assora t’arrespondo e ti pregunto zeo, assora tocat a lu iscudere a isprone custu tempus, punghe
oe, punghe cras, s’at a domare? Ma zeo non apo bennere a ischire ite dimoniu de traballu aiao
potziu faghere, ca non apo cumpresu. Zeo aiao crefiu faghere su chi pesat sos soddos, ca si d’aio
fatu zeo su pesu, de soddos nde aiant tentu totus in cantidade zusta. Helloh e pruite a unu prus
e a unu mancu?,Toca toca, ca non est beru ca semus totus a sa matessi manera! E si unu naschit
arricu est meda prus bonu, ca non tenet mancu bisonzu de furare. E mi paret ispantu chi in sas
artas pasturas setzis totus de sa matessi mata, pruite pro me, non podeis sutzare dae sa matessi
arreghina, ca a bortas, b’at semper chi sutzat prus ca est prus maduru! Zeo apo tentu vitellos
de loba e non ant sutzadu a sa matessi cantidade, e mi podes respondere chi unu fIt prus mallu,
s’atru prus bonu?-Zeo T’arrespondo chi sos mallos pro bois sunt sos chi sutzant, zeo ti naro ca in noghe sos mallos
non che sunt, ca nois non sutzamos ca non si nde abisontzat sutzu niedhu! E si ti fiat capitadu
de lompede a faghere su ch’iat a pesare sos soddos nde aias a lassare callincunu iscutu a fuste.
Bois bios non sezis totus a sa matessi manera, ca sezis naschidos de mamas e babos istranzos, e
nois in gloria una solla e unu sollu nde tenimus e si narant coment’e faghere sene aboghinare!
Amigu meu de su coro, lassa chi sos soddos crescant in bussaca comente chiriasa in mata, ca dae
sa chiriasa non s’iscavullat mancu sa guasta e tocat a bois a seberare. E si su tu disizu est cussu
de su soddu, soddos in bussaca cras t’as a agatare! –-M’allirgat su coro: E coment’e dimoniu si
faghet a tennere sos soddos?- Bachis, Non ti nde ponzas fastitzu mannu in conca, ca sos dispragheres ballent prus de sos
soddos! Cras a s’abreschidortzu, innantis meda chi tochent sos tocos de s’Ave Maria cumintza a
aboghinare a sa ghenna de sa cresia, e balla! Isprama, isprama comente arza pitziruja ca totus ti
depent intendere, e su predi pro primu at a bennere a te iscurtare e a t’ ajudare. Tue depes contare
pranghende ca Santu Janni nontesta est bintrau a domo tua lassandodhi in bussacas su crabone
beneitu chi sanat totus sos malles de custu mundu.
-S’in cras, mi che ponio su crabone in sas bussacas e cumintzaio a zerriare comente arza
indemoniada: Santu Janni, Santu Janni, nontesta, nontesta in domo mia! Su crabone su crabone
m’at lassadu!- Pranghende, pranghende so pro sa cuntentesa, crobiae totus! che bogo a fora su
crabone pro dhu amustare a su predi e bois zente acudida pro m’iscurtare crobiae!, ca zeo Bachis
apo connotu a Santu Juanni forroga fogos chi m’at lassau sa meghina pro sanare totus sos malles,
totu sas malladias:
. Gasi cuminzaiant a s’acostire a mie sos zrupos ch’aiant crefidu torrare a biere sa lughe,
acostiant a mie, pro s’inzinzinieddare sos martoriados dae su letu pro torrare a ponnere passos
in s’imperdau de partza issoro, e acostiant a mie sos mudos pro s’intzintzinieddare e torrare a
frastimare cun sa buca issoro e non prus cun buca de atros. Gasi su predi puru acostiat a mie
pro tennere sa gratzia de non che li serrare sa cresia abarrada azumai bodia pro crupa de totus
sas novidades chi sos soddos c’ant fatu intrare in custu mundu nou. Apustis chi totus si fiant
inzinzinieddados, ca su predi puru iat crefiu sa gratzia sua, totus torraiant a biere sa lughe, sos
120 | Amministratziones Comunales de Paule, Bonàrcadu e Fordongianus
martures a ponnere pedes, sos mudos a foeddare, e mi lassaiant donzi unu, unu sacchittu de
soddos, e azumai azumai non mi ch’istaiant in sa muredda de sa cresia. Tot’in d’una borta mi
furriaio pro crobiare sos omines acurotados de tzintzinieddu comente mamuthones, e chircande,
chircande unu pagu de crabone pro su disizu meu, m’acato chi non nde portaio pus pro me!
Cuminzo a tzerriare sartiande comente corraju iscurotadu e sene sonatzas: Janni Janni santu!
amigu meu, su disizu de s’inari si ch’est andande sene a mie, si ch’est abrusande, s’inari s’est
allumande, fìrma, firma su fogu Janni!- --Bachis, prima su disizu de sos atros apustis su disizu
nostru, coment’e est capitadu a mime puru!— --E zeo a pranghere su disizu meu. -- --Bachis
cantu disitzos cheres?— e zeo a tie--Totus sos disitzos chi podent essere sos pius mannos— -Tando cussos chi sunt sos prus minores-- --Janni tando, at a bennere a essere su disizu de
abarrare cun sos de domo? Janni amigu innantis de esse santu, s’inari si ch’est abrusadu e
zeo non mi seo dispraghiu, salude a sos majores tuos, ca zeo ti mando sos saludos dhe sos
minereddos meos!.
Pabàriu in Frore | 121
Su pugnali o sa vida
MARIANO SANNA
C
usu esti unu fattu chi est sutzeriu diarerusu In dunu dominigu a mencianu. Tenemu casi
dixesetti annusu e cun is s’amigus mius andamus sempri a su molu de sa basi navali po biri
is navis americanasa chi fianta ancoraras de poppa a sa banchina. Si faianta meras affaris cun is
marineris chi olianta cosas de su periudu fascista In cambiu de is sigarettas o altru.
A unu certu puntu si fiara fendi unu scambiu; mantri su marineri donara una pariga de bottinus e
duus cartonis de sigarettas. S’accordu si teniara in curtu modu: deu ti ghettu una crapitta e tui su
pugnali, poi ti ghettu s’altru bottinu a tui s’astuciu, e a sa fini, ti tiru is sigarettas. Dopu su primu
bottinu, su lanciu de su pugnali arruiri in mari po su rimabalzu in sa navi, cun su feli de is duus
chi si incurpanta a vicendapo sa perdita de su oggettu.
Nosus chi emus sighiu tottu su fattu si femus fendi benni sa idea de ricuperai su pugnali in
cambiu de is duus cartonis de sigarettas sciendi puru chi a circai su pugnali depemu essiri deu. A
pustisi de s’accordiu, po mera vantu innantzisi a tottus, mi seu bogau is cartzonis po accabbusai,
agatendimi subitu in d’unu fossu mannu prenu de algasa, bottus e altru, riemergendi senza
agatai nudda. In tanti sa cerchia de sa genti aumentara sempri de prusu e deu mi preuccupamu
de is s’altrus cuncurrentis e poi cussu chi mi tuffammo sempri fintzasa a biri una luxi fra is
s’algas incresparas chi m’indicara sa lama de su pugnali chi non femmu arrennexu a du pigai po
mancanza de sulidu.
Dopu de mi essi riposau cumente unu veru campioni de immersioni, mi seu tuffau in zu puntu
precisu e candu du tenemu strintu in manus apu biu impitzusu a mei un’ommini chi donara
segnalis de annegamentu sentza si porri salvai.
A cussu puntu hapu abbandonau subitu su pugnali portendemi ande su giovani e cumenti is
anzianus mi ianta imparau di seu andau cun su brazzu deretu a is spalas po non essi travoltu e
pigau a is pilus de apu tirau fintzas a m’abbrancai a sa ciambella de is merineris cun mera acua
in corpu e in coru. Fiara una di de prenu istari cun coloris trasparenti tridimensionalis ma chi in
zu mantu birdi de su mari si fiara svoltu su macchiori de is duus picciocus chi si fianta ciogaus sa
vida po duus miserus cartonis de sigarettas.
Assa fini femu prexiau po sa rinaxita de una vida innantzisi a meda genti in prantu e cuntentu de
afogai cussu pugnali in fundu de su mari.
122 | Amministratziones Comunales de Paule, Bonàrcadu e Fordongianus
Un’atera vida
MICHELE PODDA
S
o’ de su deghesete e li benit chi che tenzo…..belle norantatres: los compro in capidanni.
Betzu perdale, che so’!. Si mi lu esseren zurau, chi che campaia goi meda, no lu dia aer crètiu
mai. Apo bidu zenta sana, zòvana e de balia, zudeos e dimònios, andandesiche prima meu, belle
chi de tempus nd’aian prus pagu. Est destinu. Deo non so’ naschiu in astru bonu, e totus naraian
chi meda meda vida non nd’aio; sarbu tzia Nicoleta, chi dae cando fio pitzinneddu, de oto o deghe
annos, obiàndemi in su caminu o bièndemi in su chirru suo, mi naraiant semper: Si mi las batis
duas tegas de fae, fizu me’, ja mi mèritat, ca deo ti ch’apo tirau dae su baule, e dae cussu tenes
ispina meda ‘e tribulare galu, in sa vida!. A sas primas cumprendio solu chi cheriat a li jugher unu
punzu de fae frisca, e su restu chi esseret cussu chistioninzu de sos mannos, a sa moda antiga,
cumente in poesia chene importu. Finas chi una die li apo dimandau a mama. Ca non tenias
mancu un’annu cando che fias postu in su baule paris cun babu tuo, corfiu dae s’ispannola. Ma
prima de lu serrare tzia Nicoleta s’est binta a ti che tirare a fora, e po tres o bator dies a t’addescare
cun su late una molenta anzà chi aiat issa. E gai ti ses campau e ses bivu galu oe.
Dae sa borta ghirande dae abbare, o cun su molenteddu ‘e linna, o cun sas capritas de domo,
de su chi jughio sa parte a tzia Nicoleta fit segura, chi esseret fae o pira, o pruna o patata, o
calesisiat ortalìssia. Si non fit dae issa che fio parau galu bivu tutau suta terra: chissai su prantu,
ischidàndemi!. E como puru, si cumbinant de entrare a campusantu, no isto chene colau in sa
tumba de cussa tzia, ca issa puru m’est mama, da chi totu sos annos de vida, a pustis su primu,
los apo dae manu sua.
E mama puru, mischina, no at istentau a morrer: tenio trèighi annos cando m’at lassau cun una
sorre e duos frades, deo su prus minore. Dae tando su bonu tzeracheddu cun unu tiu, carchi
annu a cumpanzinu, e su ghiradorzu semper a domo de sorre mea, puru a pusti coiada. Militare
non nd’apo fatu, ca m’an reformau dae sa prima borta; po s’artia creo, da chi prus de unu metro
e chimbantunu, a cosinzos cartzaos, no apo mai misurau. E gasi m’apo iscrancau sa guerra, e sa
morte segua pro a mie, creo. In su chimbantachimbe apo mòviu in Frantza. Apo fatu sete meses
de massajeddu e boinarju, in s’ala ‘e sa Mosella, cun una familia chi aiat bestiamene bùvulu.
Cando m’an fatu su controllu po mi dare sos documentos e po istare totu su tempus chi cherio, in
sa lastra nan chi an bidu chi jughio una parte de sos prumones mantza chi podiat essere maledia
mala, e chi vida meda non de tenio. E torrau mi che so’ a bidda.
Che sun colaos prus de chimbanta annos e galu no apo mortu. Destinu, est!. Sa cosa chi m’at
dispiàghiu prus, cando mi so dispendiu dae sa familia de Frantza, su che lassare sa merighedda
mea, sa prus minore de una familia manna, una pitzinna de deghennoe annos, Bernardette. La
jughio semper in costadu, mi cumandaiat a bacheta, m’imparaiat su frantzesu e mi pigaiat a
jogu de cada manera; in bonas però. Mi cherian bene totus: sa mama, una fèmina intrà in sos
sessanta; duos frades, unu menzus de s’àteru; sa sorre, chi aiat carchi annu de prus, coiada cun
Serge, unu cantu ‘e pane. Sos frades e su connau mi daian cussizos po su traballu, mi ponian a
faghere una cosa o àtera, mi trataian bene, ma sa chi mi jughiant in possa die die fit Bernardette.
Pabàriu in Frore | 123
- Paule -
- Paule - Su putzu de S.Cristina
124 | Amministratziones Comunales de Paule, Bonàrcadu e Fordongianus
- Bonàrcadu - Sa crèsia manna
- Bonàrcadu - Su cànturu betzu
Pabàriu in Frore | 125
- Fordongianus - Is termas romanas
- Fordongianus - Sa domu aragones
126 | Amministratziones Comunales de Paule, Bonàrcadu e Fordongianus
Acabadu de imprentare in su mese de cabudanni de su 2010
in sa Tipografia Ghilarzese
Bilartzi (Aristanis)