1 annada 11 / Glion / pretsch frs. 45.–/onn

Transcript

1 annada 11 / Glion / pretsch frs. 45.–/onn
PUNTS ===
NR. 133 ===
annada 11 / Glion / pretsch frs. 45.–/onn
ZERCLADUR
6/2005 ====
==========
1
INFOS INTERNS – TREN
TREIS GENERAZIUNS ====================== 3
TREN... ================================= 11
da Gion Hosang
da Fadrina Hofmann
Basat, tat e bab – trais generaziuns che
han lavurà tar la viafier Furca-Alpsu resp.
Matterhorn-Gotthard. Ina invista en trais differentas funcziuns tar la viafier e lur svilup sur
varsaquants decennis ora.
In pèr pensaments davart «il verm che
rudla»...
IL GIAST DAL MAIS – THOMAS «TARTARUGA»
CATHOMEN ============================== 4
TRANTER UMENS ========================= 4
«JEU ASTGEL ESSER LOSCHS DA PRESIDIAR
IN’UNIUN ASCHI INTACTA.» ================ 5
da David Berther
Ina intervesta cun Ursin Lutz, president da
l’uniun da giuventetgna da Rabius (UGR).
IN VIEDI AINT IL «COCKPIT» DA LA RETICA == 6
da Mevina Feuerstein
Co guarda quai ora en la cabina dal manischunz dal tren? Tge fan ins sch’ins vesa in
animal sin il binari? Co funcziuna quai cun las
glischs? Linard Marugg da Scuol ha dà resposta sin tut quellas dumandas ed autras pli.
FÜRSTENWALD XXL ======================= 7
dad Annatina Foppa
Tschintg emnas el tren transsibiric da Moscau
tochen a Peking. Daco ch’ins survegn in nov
sentiment per temp e dimensiun e daco ch’ ins
sa senta mintgatant sco en in film american da
bun e nausch.
LA STAZIUN DA TREN A BERNA TSCHERCHA
GLÜM =================================== 8
da Mario Caviezel
Staziun a Berna: In viandant e ses pensaments.
DR. JEKYLL NI MR. HIDE? ================== 8
da Marcus Albin
Vegnir catapultà da l’odi il pli excessiv en la
dultschezza carina? Nagin problem grazia
a «mezmerize» da System of a Down, in
accumpagnament pussaivel per viadis cun il
tren.
TREN - SUICID
MICROAVENTURAS ====================== 11
da Silvana Derungs
Co ch’ins po sa fatschentar durant in viadi cun
il tren. En sasez porscha il viadi il pli lungurus
insatge che merita menziun.
IL TREN PIGN BLAU – INTERRAIL FOREVER! = 12
dad Annatina Nay
Ina reportascha dal viadi d’interrail – stad
2003. Tgi vul seser en ed ir cul tren?
IL GRISCHUN DROVA DAPLI PROJECTS
INNOVATIVS! =========================== 14
da Martin Candinas
La pcd giuvna dal Grischun ha lantschà ina
iniziativa chantunala dal pievel per in fond
d’innovaziun. Danunder ch’ils daners vegnan,
pertge ch’i drova in tal fond e co sustegnair
quel.
PROFIL DAL MAIS – TONIA MARIA ZINDEL === 15
da Gianna Sonder
VIADI TRAS PANICA, DESPERAZIUN, TRISTEZZA
E DELIBERAZIUN ======================== 16
da Roman Liesch
Tge è capità? Sulettamain in semi? U forsa tuttina la vardad? Misterius…
CUMBAT DA PROMIS: MARIO VS. RENZO ===== 16
da Roman Schmid
PLACI E LA SGARSCHUR ================== 17
da Placi Flury
MIEZ ONN RADIO GONDA ================= 18
team da radio gonda
Dapi ils 15 d’avust 2005 è l’uniun radio gonda
en funcziun. Blers da nus han gia udì da radio
gonda ed avessan forsa tschaffen da sa participar a questa lavur. Tge che ans spetga el program e davos las culissas.
SCHIBETTAS DAL MAIS =================== 19
LIRICAS BANALAS III ===================== 19
dad ephraim, student a wandschrank
DESSI SAGLIR U SIMPLAMAING AM LASCHER
Part trais da la seria lirica – e nus essan da
l’avis: nagut da banal.
CRUDER DAVAUNT NO? ==================== 9
CHARTA DA LECTUR ===================== 20
da Gretta Bott
In raquint dad in suicid da differentas vistas.
SERIA MEINSILA DA FOTOGRAFIAS: SILVANA
CONTAINER ============================= 23
ENGIAVINERA =========================== 23
DERUNGS =============================== 10
2
EDITORIAL – TREN
da Mevina Feuerstein
Ir cul tren tras las vals e guardar las cuntradas chat jau insatge fitg patgific. La dumengia
saira, cur che jau sun stanchla da la fin
d’emna passada, nun avess jau insumma pli
nagina veglia dad ir trais uras cun l’auto sin
vias stoppadas plainas e da ma concentrar sin
auters automobilists che vegnan da sanestra e
da dretga.
Mintgatant sun ils trens però uschi plains
che la glieud sto star en pe da Landquart fin
Turitg. Quai n’è betg fitg agreabel. Cur ch’igl
ha er anc blers cun skis ed assas u buschunas
che stoppan si l’entrada esi plitost stantus.
En quest numer giain nus cun Interrail tras
l’Europa, as muossain nus sco ch’i vesa ora
en ina cabina da maschinists, giain nus sco
Agatha Christie cun l’Orient Express e discurrin sur da la NEAT.
Bun viadi giavischa il team da Punts!
TREIS GENERAZIUNS
da Gion Hosang
Cul tren hai jeu ina relaziun fetg speciala.
Jeu supponel che quei ha da far cun il fatg
che miu bab lavura tier la viafier. Miu bab
s’auda denton gia ella tiarza generaziun
che ha anflau paun e fadigia tier la viafier
Furca-Alpsu, ni sco ella senumna ussa:
viafier Matterhorn-Gotthard.
Sur da miu basat, Battesta Hosang, sa negin
propi raquintar enzatgei. Il sulet che jeu sun
vegnius sissu ei ch’el ha luvrau tier la viafier
sco scaldader, vul dir quel ch’empleneva la
scaldera cun cotgla.
Crampar, ina impurtonta lavur
Miu tat denton ha aunc biaras gadas raquintau a mi sur da sias aventuras tier la viafier. El
ha luvrau 41 onns tier la viafier . «Pli baul era
quei tut auter. Ei deva buca maschinas che liquidavan nossa lavur», di Josef Hosang. El era
cramper. Ils crampers ein quels che procuran
che la glera vegni pitgada sut las traversas en
per ch’il binari stetti stabils. Pli baul vegneva
quella lavur fatga a maun cun in uaffen special
che senumna crampa. Cun la crampa, che ha
dad ina vart in péz e da l’autra vart in mazzot,
vegn la glera messa el dretg liug e silsuenter
pitgada sut las traversas en. Quater crampers
fagevan quella lavur en gruppa e quei en in
cert ritmus. Aschia mavi la lavur pli tgunsch
orda maun. La lavur dils crampers era lu, ed ei
aunc oz, ina dallas pli impurtontas lavurs che
ston vegnir fatgas vid ils binaris dallas viasfier. Quella lavur sa mo vegnir fatga duront il
temps senza neiv.
Quei hagi bein simplificau empau la lavur.
Sch’ei vegnevi giuadora grondas lavinas da
tochen diesch meters altezia, stuevan els better la neiv a maun avon il fieraneiv per che
quel sappi sdermenar naven quella.
Contact cun ils viagiaturs
Entschiet cul basat ch’era scaldader, tiel tat
ch’era cramper, midel jeu danovamein generaziun e vegn tier miu bab. Jeu hai secapescha gest stuiu saver, sch’el seigi ius tier la
viafier perquei che gia siu bab e siu tat hagien
luvrau leu: «Na, jeu hai adina vuliu luvrar
tier la viafier. Gest suenter la recruta havess
lu era survegniu ina plazza d’emprendissadi
sco locomotivist.» Per quella plazza havess el
stuiu serender a Caschinutta. «En quella ruosna level buc ir a luvrar», accentuescha Gion
Battesta Hosang. Entgins onns pli tard era ei
scret ora ina plazza d’emprendissadi sco cautren. «Jeu stun buca mal che jeu hai empriu
cautren enstagl da locomotivist.» Sco cautren
hagi el contact cun ils viagiaturs e quei plaigi
ad el fetg bein.
In viagiatur tut special
Miu bab raschuna adina puspei a casa sur da
sias episodas ch’el ha passentau el tren. Ina
da quellas ei stada fetg bein en memoria ad
el. Avon entgins onns hagi el giu in viagiatur el tren a Caschinutta. El hagi dumandau
quel suenter il bigliet. Il viagiatur, in um cun
ina pulitta possa, haveva ni bigliet ni raps
ni carta d’identitad ni schiglioc enzatgei per
s’identificar. Il viagiatur leva ir a Brig. Gentils
sco ils luvrers dalla viafier ein, ha quei um
survegniu ad Ursera la pusseivladad dad ir
sin spurtegl per dar en tut las persunalias.
Quei ha quei viagiatur lu era fatg. Denton
l’adressa ch’el ha dau en existeva buc. Miu
bab ha lu tuttina schau ir el cul tren tochen
Brig. Al caustaziun d’Ursera ha el denton aunc
detg ch’el dueigi far vegnir la polizia sin la
staziun a Brig. Arrivaus a Brig, stevan lu era
dus polizists en civil sin la staziun ed han priu
il cumpogn cun els. Pli tard ha miu bab enderschiu che quei viagiatur eri ruts ora dalla
perschun a Stampa (TI). «Sche quel havess
tschappau mei, havess jeu buca giu schanza.»
Da quellas episodas savess el aunc raquintar
biaras. Ellas ein denton bia pli interessantas
sch’ellas vegnan raquintadas dil pertuccau
directamein. Damonda la proxima gada, che ti
viageschas cul tren enzanua, il cautren, sch’el
sappi raquintar ina tala a ti. Jeu sun perschuadius ch’el fa quei, sch’el ha temps.
Avon che ti has peda da sedumandar, vi jeu
gia dar la risposta: Na, jeu lavurel buca tier
la viafier. La quarta generaziun ha buca vuliu
cuntinuar cun la tradiziun. Jeu viageschel
denton fetg bugen cul tren e duront ir cul tren
san ins far ina massa caussas, sco per exempel
emprender, durmir ni secapescha leger las
PUNTS. Bien viadi!
Bien aunghel pertgirader
Igl unviern havevan ei buca forsa liber ni
vacanzas, na, ei havevan da better ora neiv
e tener liber igl Alpsu. «Quei era ina fetg
prigulusa lavur. Jeu creiel che nus riscavan
bia gadas da memia ed havein aschia giu cletg
diversas gadas che nus essan buca vegni en ina
dallas numerusas lavinas. Nus vein giu in bien
aunghel pertgirader», relata Josef vinavon. Sil
pass digl Alpsu regevan savens temperaturas da rodund 30 grads minus. Ed aschia era
quella lavur era buca pli leva che quella dalla
stad. «Nus cavavan entirs tunnels ord la neiv
per ch’il tren sappi carrar atras.» Per formar
quels tunnels vegnevan blocs da neiv resgiai
ora cun ina resgia da maun. Quels vegnevan
silsuenter transportai naven sin ina schliusa.
Pér ditg pli tard hagi ei lu dau in fieraneiv.
3
24.08.1943 a Mustér: la gruppa da luvrers da lingia
TRANTER UMENS
THOMAS
«TARTARUGA»
CATHOMEN
IL GIAST DAL MAIS
EN trEN
entrel.
enquerel.
in plaz. meglier gest quater. sun gie buca
persuls. miu sacados, mes peis e lu aunc ils
patratgs. lezs lasch jeu sgular. ch’ei setschentien nua ch’ei han pasch. prendel o miu diari.
suenter dis puspei inaga. cheu el tren va quei
bein. relativamein. schar ruclar ils plaids sin
pupi. per survegnir empau distanza. da tut.
per anflar in tec memez.
proxima staziun.
dat glieud. mes peis fan plaz. il sacados aunc
buc. ina fatscha vis a vis. combas. e dapli.
s’imaginel sia historia. ed en etappettas
secrusch’ella culla mia. empristar ella per in
mument. cumparter in stel amur. per lu puspei ir. sun schenaus. mirel mo. cu igl ei segir.
tgei cugliun. sefidel da nuot pli. segirtad dat ei
buc. ei mo asch’in sentiment. aber a tgi vul
crer, sche buc ad els? sch’ei mo fussen empau
pli clars. ni stgirs. aber cun meins contradicziuns silmeins. vuless capir. quei coga tgau.
drov’adina uorden. e raschun.
daco tenin nus cheu?
mein vinavon. giuado fa ei primavera. en
mei plovi. da schetg. fa sguezias. daguot per
daguot. tochen ch’jeu astgel bargir. finalmein.
in affon dasperas di alla mumma. emprovel da
sezuppar davos mes mauns. ei fa aschi bein.
da schar ir. sch’ei po o. va nuota naven, la
tristezia. sefuorma denton. in evapurar. il cor
vegn pli levs. fetsch giu nas. ei va puspei. ei
supportabel. gl’ei ok. vegn schon bien. sai
mirar els egls al buob. e surrir. sa ir spert. culs
sentiments. uss eis ei ella che ughegia buca pli.
ses egls fuin. fugir. fugir. quei fansa halt. selai
forsa gnanc evitar. aschia rest’ins en moviment.
fermada.
vegn glieud. e va. tuts sin via. enzanua. naven.
per enzacu arrivar. a casa. gleiti sun jeu leu.
vess d’anflar ina fin. per oz. sin quella pagina.
constateschel adina puspei: gl’ei mo plaids.
fleivlas umbrivettas da quei che passa. en mei.
ed entuorn. emprovas da captivar zatgeiet.
ch’ei stau. ni ei. ni duess. mintgaton scrivel
jeu «tut bien». mo per far empau curascha. a
quei buob. ch’ei carschius.
en in tunnel.
vesel el en finiastra. tuorbelet. mira empau
serius. aber ei zaco simpatics. el muossa buca
dents. ha denton surris. respira, giuven.
respira. bien. lu ciao. e cor.
il tren seferma.
sorteschel.
cun auters aunc. tuts. persuls. sun jeu uss
arrivaus? empau distanza? bein. anflau
memez? strusch. sun jeu. pli lunsch? forsa.
ensesez lev’jeu gnanc ir. pli lunsch. buca
propi. mo pli profund. profund. para d’ir vess.
ei matei grevet. aber ei va. vinavon. proximamein. allas 54. aunc siat minutas. e nua ei miu
sacados?
da Chatrina Josty
ESTETICA EN IL
BOGN
Be gist per dir: Jau na sun betg pingeligga.
Insumma betg. Jau na flip sch’igl ha in pau
pulvra per terra u sche la vaschella po pussar in pau avant co vegnir lavada giu. Ma jau
hai schond pli gugent sch’igl è bel net. Cun
net maneg jau simplamain agreabel per star,
ins sa sto sentir bain en ina stanza. Quai vala
naturalmain era per il bogn. Ma forsa è quai
precis la differenza ominusa tranter umens e
dunnas; umens n’han nagin senn per estetica.
Per estetica en il bogn.
En «mes» bogn qua a Friburg, pendeva in
sigentamauns 3 mais senza ch’el vess vesì ina
maschina da lavar, e per terra era in grusig
tapet, in savun e blera pulvra. E – il mender,
mes «jungs» han druvà il bogn sco magazin
per las utensilias da nettegiar. Ina sadella da
plastic en in chantun ed il sdratsch be foras en
l’auter. Che quel sdratsch era ina giada grischcler han ins pudì s’imaginar mo cun blera fantasia. Ma tuttina ha el servì a mes cunabitants
era sco tapetin davant la duscha.
Ina chaussa ston’ins però laschar ad els; fantasia hani: las rollas da palperi da tualetta vidas
n’hani betg simplamain bittà davent, na, Ralf
las ha rimnadas tuttas. Jau na sai betg, sch’el
ha vulì zambregiar cun tut, en mintga cas ha
la collecziun prendì davent memia bler plaz
ed jau hai bittà davent las rollas. Bittà davent ha jau era il tapet dal bogn. Vul dir, jau
n’hai betg bittà el en il rument, mo sin stgaffa
en suler. (Nua ch’el è dapi lura. Quai èn mo
4 mais). Jau hai imbellì pass per pass il bogn.
L’emprim l’avev jau natiralmain decorà el
cun mes products da biuti, quai che ha dà gia
bler dapli culur a tut. Or da mia collecziun da
cartas postalas (il bogn – era in lieu per preschantar las differenzas collecziuns) ha jau
zambregià ina tenda per la fnestra. Quella ha
crea atmosfera en il bogn ed ha purtà il feeling da vacanzas che na dastga mai mancar.
Vinavant ha jau pendì si in pêr bels posters,
per exempel in cun si il alfabet russ, gea, quel
è didactic e decorativ ! E mintgatant met jau
perfin ina bella chandailina en il bogn, ina
che fa ina bun’odur. Gea, il bogn è ussa in bel
local, in local drizzà en cun senn per estetica.
In’estetica che mes cunabitants na stiman
betg per forza, ha jau senti. Ralf ha numadamain ditg, che Markus haja ditg, ch’el veglia
rimplazzar mia bella tenda or da cartas cun
in’autra. Cun ina tenda brina. Oha !
Tranter umens - Chatrina Josty, studenta a
Fribourg scriva da sia vita en ina WG cun dus
umens
4
«JEU ASTGEL ESSER LOSCHS DA PRESIDIAR
IN’UNIUN ASCHI INTACTA.»
Intervesta cun Ursin Lutz, president dall’uniun da giuventetgna Rabius (UGR)
da David Berther
Con ditg eis ti ussa schon president?
Jeu sun president dall’UGR dapi dus onns e
miez.
Tgei ei special per tei vid la UGR?
Las biaras uniuns da giuventetgna ein propi
naschidas ord necessitads ch’eran actualas els
onns da lur fundaziun. Quellas necessitads
sco promover l’unitad denter la giuventetgna
dil vitg e da porscher divertiment ein buca pli
aschi necesserias.
Igl ei fascinond che noss’uniun ei vegnida
da mantener ils medems intents dapi ch’ella
exista e ch’ins vegn aunc adina da mobilisar
la giuventetgna dil vitg per viver e promover
tals.
Tgei passatemps has ti aunc sper la UGR?
Sper l’UGR ei la gasetta giuvna PUNTS, nua
ch’jeu sun dapi uonn cauredactur, mia gronda
passiun. Vinavon programmesch’jeu era
bugen paginas d’internet ed jeu passentel en
general fetg bia temps davon il computer. Jeu
rimnel era dapi differents onns glasa da gervosa digl entir mund e la collecziun crescha di
per di. Actualmein sun jeu occupaus cun drizzar en in museum da gervosa cun miu cusrin
per presentar nossas collecziuns.
Dat la UGR bia lavur a ti?
La lavur che l’UGR dat a mi variescha dad onn
per onn ed era da sesiun tier sesiun. Aschia
ei miu emprem onn sco president staus plitost ruasseivels ed il secund persuenter fetg
intensivs. Nus havein giu dad organisar denter
auter l’ustria per la fiasta dil Mario ed era aunc
da far ina parada supplementara per la fiasta
dad Alfons Tuor. Igl onn actual empermetta da
puspei star plitost ruasseivels.
Ils meins d’unviern marscha mai ton, aschia
ch’ins sa reducir la lavur per l’UGR sin in
minimum. Duront il temps da stad han lu
mintgamai las paradas e las biaras radunonzas
liug. Igl atun ei era fetg intensivs, cunquei
che duront quei temps stattan nossa Lady’s
Night ed il viadi mintgamai sil program.
Con ditg has giu da far la pagina
d’internet dall’UGR?
Sin quella damonda eis ei aunc grev da dar
ina risposta precisa. Cu ch’jeu sun vegnius
eligius sco president hai jeu era gest surpriu
dad actualisar nossa pagina d’internet. Mo las
actualisaziuns han buca dau aschi bia lavur.
En miu temps d’uffeci hai jeu denton creau
dus novs vestgius per nossa pagina, gliez ha
lu dau empau dapli lavur. Sur il polisch ora
hai jeu mintgamai impundiu las notgs dad
in’jamna per realisar las differentas versiuns
da nossa pagina.
Cons commembers ha la UGR?
Noss’uniun dumbra circa 80 commembers
activs. Tier nossas activitads ein bunamein mai
dapli che 30 commembers dalla partida.
Con ditg has ti da metter ensemen la
radunonza generala?
Era cheu eis ei grev da dar ina risposta concreta. Cun mintg’onn survegn’jeu empau
dapli rutina, aschia ch’jeu drovel lu buca pli
ton remps da metter ensemen mia radunonza
generala. Ei dat secapescha radunonzas generalas che dattan buca tonta lavur ed autras che
cuntegnan lu tractandas ed elecziuns empau
pli heiclias, lezzas dattan dabia lavur preparatoria. Jeu hai denton tenor miu saver aunc
mai entschiet en biars dis avon la radunonza
cun las preparativas.
Dess ei ina uniun, nua che ti fusses pli
bugen president?
Spontanamein vegnan neginas autras uniuns
endamen a mi ch’jeu presidiass bugen. Miu
uffeci sco president dall’uniun da giuventetgna ha ina buna mischeida denter divertiment,
lavur seriusa e responsabladad.
Con ditg fagesses aunc bugen president?
Quella decisiun schai buca mo en mes mauns.
Jeu sun denton gia dapi gleiti tschun onns ella
suprastonza dall’UGR, quei ch’ei ina mesa
perpetnadad per noss’uniun. Sch’jeu havess
da decider persuls, remettess jeu bugen miu
uffeci alla fin da quei onn. Empau vent frestg
fagess segir buca donn a noss’uniun.
Tgei manegias ti dalla 3 r/s che vegn uonn
5
en vossa uniun?
Gliez ei plitost in grev cass. Ins vegn pér
d’emprender d’encounscher in’annada cura
ch’ella ei integrada ell’uniun e cura che nus
havein passentau ensemen aschibein activitads da lavur sco activitads da divertiment.
Sill’emprema egliada mir’jeu plitost cun
empau sterment silla recepziun da l’annada
che vegn prida si uonn ell’uniun...
Tgei midasses ti bugen vid la UGR?
Ei dess secapescha adina caussas ch’ins savess
optimar vid noss’uniun. Aschia cuntenta la
situaziun da nies local buca gest fetg. Leu
havein nus denton buca da dir bia e prender
quei che vegn mess a disposiziun e far il meglier ordlunder. Magari giavischass jeu empau
dapli engaschi da certins e certinas e ch’ei vegness iu entuorn cugl uorden dall’uniun sco
cugl agen.
Tut en tut hai jeu denton buca da selamentar fetg ed jeu astgel esser loschs da presidiar
in’uniun aschi intacta.
Has ti aunc plans pli gronds cun l’UGR?
Pil mument datt ei buca plans pli gronds per
noss’uniun, silmeins buca sin mia iniziativa.
Nus havein cumpletau duront ils davos onns
nies program d’activitads aschi bein ch’el cuntenta en mintga cass mei aschiditg sco jeu sun
en uffeci.
Quei vul denton buca dir ch’jeu fussi buc aviarts per novs projects e secapescha essan nus
era ton spontans da metter sin peis acziuns
buca previdas.
IN VIEDI AINT
IL «COCKPIT»
DA LA RETICA
da Mevina Feuerstein
Linard Marugg in sia cabina.
Ün zievamezdi da prümavaira d’heja
accumpagno al maschinist Linard Marugg
a lavur e d’he imprains a cugnuoscher
l’Engiadina d’ün otra perspectiva: da la fnestruna da la locomotiva.
Partenza
A la staziun da Susch vains fat giò. Plain tensiun spetti cha’l tren riva no da Sagliains. Cur
ch’el ferma, vegni aint il char da cumand inua
cha’s rechatta eir il cumpartimaint da panorama. Invezza d’ir aint il cumpartimaint, vegni
sü da la s-chelina ed aint da la porta. Üna
fnestra panoramica, ün’armatura da la vart
dretta plain pomins per schmacher, glüschinas
e fnestrins ed il s-chabè cumadaivel, inua cha
Linard tschainta, sun las prümas robas chi’m
daun in ögl. La cabina es pü spaziusa cu que
cha vess cret. Eau pigl plazza sül baunchin per
avrir da la vart schnestra sper la fnestra, e nos
viedi cumainza.
Sistems da sgürezza
Per der gas fo Linard ir intuorn üna rouda chi
guarda oura scu üna rouda da manascher. Süls
binaris traunter Scuol e Puntraschigna vaun
ils trens traunter 60 e 90 kilometers l’ura. Ad
es fich insolit da discuorrer cun Linard intaunt
cha’l tren vo, perche ch’el as stordscha sün
sia chadregia e nu guarda tuotta pezza our
da fnestra scu cha’s fo scha’s vo cul auto. Per
demonstrer cha per ir cul tren nu’s stu propi
na vzair ünguotta vo’l sainza glüsch tres ün
tunnel. Ad es s-chürischem, il tren vo e fo
stüertas sainza cha qualchün fatscha qualchosa. Nun esa cò il prievel cha s’indrumainza?
Linard am muossa il pedal da sgürezza. Ils peis
haun adüna contact cul pedal. Apaina cha’l
contact nun es pü, strasuna ün tun d’alarm.
Eir scha’s vess da cruder giò dal s-chabè ho
que sensors chi faun strasuner l’alarm. E zieva
ün temp, scha nun es gnieu müdo ünguotta vi
da l’armatura frena il tren da svess.
Ün’otra differenza es cha’l sez da manaschunz
es a dretta. «Que deriva da las locomotivas da
vapur», disch Linard. Lo eira il maschinist a
dretta ed a schnestra quel chi büttaiva il cravun aint illa pigna.
Signels
Linard am declera tuot ils signels da glüschs
chi sun per via. Las glüschs nu indicheschan
be scha’s po ir u na, dimpersè eir scha’s stu
esser pü precaut e quaunt svelt cha’s po ir.
Davaunt mincha vschinauncha ho que duos
signels, ün presignel ed ün signel principel chi
indicheschan la sveltezza cha’s po avair cun
entrer illa staziun.
Bes-chas mortas
L’unica temma cha vaiv aunz cu ir cun
Linard cul tren eira da vzair üna bes-cha chi
d’eira gnida piglieda suot dal tren, u auncha
pês, da vzair üna bes-cha a gnir suot il tren.
Baincumel, cuort aunz üna vschinauncha es
ün giat mort sül binari. Che a’s fo scu maschinist, scha’s vezza üna bes-cha u dafatta ün
umaun in prievel da gnir sül binari davaunt il
tren? Linard disch cha per frener a’s stu vzair
l’obstacul 300 meters ouravaunt. Scha’s vezza
qualchosa pü dasper a’s possa pruver da frener, ma a nu’s possa pü fer bger. Ch’el hegia eir
fingià piglio suot sulvaschina.
Gillinas e leivras nu’s laschan però piglier suot.
Scha badan cha nu rivan pü da cuorrer davent, as mettane plat traunter ils binaris e spettan cha’l tren passa.
Displaschaivelmaing do que eir accidaints cun
umauns. Üna vouta saja’l entro in üna vschinauncha inua ch’üna duonna cun skis spettaiva dasper il binari. Güst cuort aunz cha la
locomotiva es passeda speravi è’la crudeda sül
binari. Per furtüna ho’la auncha savieu trer
davent las chammas… A me passa la sgrischur
giò per las arains.
«Fermeda sün dumanda»
Scha qualchün schmacha il buttun «fermeda
sün dumanda» splendura üna glüsch orandscha süll’armatura. Uschè so il maschinist cha
qualchün voul ir oura a la prosma staziun.
Eau vögl savair da Linard, sch’el hegia già
üna vouta schmancho da fermer cur cha qualchün ho schmacho il pom. «Schi, üna vouta
d’heja schmancho da fermer», respuonda’l.
La duonna chi vulaiva ir our saja gnida grittischma. Ella vess stuvieu ir a lavurer. Ella
hegia telefono a la staziun da Samedan e fat
imnatschas. «A me displaschaiva que fich, eau
d’he lura telefono a sieu patrun e declero la
situaziun. Uschè nun ho’la survgnieu difficulteds pervi da me.»
In tunnels cun glüsch
Cun turner giains aint illa locomotiva chi’s
rechatta da l’otra vart dal tren. Nus rampchains sü da la s-chelina aint illa cabina. Ad
ho bger pü poch lö cu aunz. Las fnestras sun
pü pitschnas, il lö traunter l’armatura e la
6
paraid pü stret. Lo tschainti sün ün s-chabè da
peis e nus giains darcho inavous. Aint ils tunnels giains quista vouta cun glüschs impizzedas. A guard’our tuot oter cu our dals vaguns
dal tren: a’s vezza il binari, ils cabels e las nischas aint illas paraids inua cha’ls lavuraints as
salvan dals trens.
Situaziuns plain tensiun
«Üna vouta suni crudo our dal binari cul prüm
aschigl tar ün sviamaint chi eira blocco. Eau
nu giaiv auncha uschè svelt, a nun es capito
bger. Vaivans da spetter cha vegnan ans piglier
our», quinta Linard.
«Ün’otra vouta però ho que do üna strasarsa
e nus nu vaivans pü forza. Lura d’heja stuvieu
chamier our dal tunnel culla glieud. Eau vaiv
üna glüsch da giglioffa ed uschè nun eira que
uschè mel. Panica nu vaiva üngün.»
Viafiers da sömi
«L’Engiadina es fich bella, a’s vezza tuot las
differentas stagiuns, la bunura bod a’s vezza il
sulagl ad alver davous ils pizs.» Ad es propcha
üna bellezza da tschanter aint illa cabina e
guarder our da las fnestrunas panoramicas e
guarder il god, il tschêl, las vschinaunchinas
e las persunas chi spettan a las staziuns u chi
daun dal maun.
«Eau d’he già adüna vulieu gnir maschinist,
già da mat. Ma d’ir üna vouta culla viafier da
la transsibiria füss propcha eir bel.»
S-chürdüm
Ma cu es que scha’s stu ir ün di inter tres il
tunnel dal Vereina culs trens dals autos? «Que
es fich stantus d’esser tuotta di aint il s-chür.
La saira s’es staungel sainza savair perche.
Per ch’eau nu vegna mez nar impizzi tuot las
glüschs cha d’he e m’allegr pel prossem di cha
poss darcho ir tres las vals.»
Mi’aventüra
Que nu plaschess neir a me d’esser tuotta di
aint il s-chür. Ma quistas uras illa cabina eiran
fich impreschiunantas, instructivas e divertentas. Per me eira que tuot qualchosa nouv e
be aventüras. Fin hoz d’heja adüna be vis ils
maschinists davent dal perrun ed eau am d’he
dumandeda cu cha que saro ad esser aint illa
cabina e vzair tuot uschè da dasper.
Linard Marugg es marido cun Berta ed ho
quatter iffaunts: Mazzina, Adriana, Barbara
e Matias. Els vivan a Scuol. Linard ho fat il
giarsunedi scu serrürier da maschinas, ho
lura lavuro sün montascha per la firma Sulzer
ed ho cumanzo la scolaziun da maschinist
a Winterthur tar la Fabrica da Maschinas e
Locomotivas Svizra (SLM) chi ho daspö l’an
2001 nom Winpro. El es maschinist tar la
Viafier Retica daspö 20 ans.
Dimensiuns daventan relativas
Esser per in per dis en in tren ei ina experientscha speciala e biala, gia mo dalla cuntrada
anora. Surtut il toc sper il lag Baikal e quel
tras il desiert Gobi ston esser impressiunonts.
Deplorablamein sai jeu buca confirmar quei;
ils dis avon silla tiara franca eran stai schi
stunclenteivels che jeu hai durmiu giu quels
passadis. Aschia sai surtut seregurdar dad ina
vesta particulara ord la finiastra: ina massa,
ina gronda massa badugns e fetg bia, fetg fetg
bia pégns.
Duas caussas emprend’ ins duront ils treis dis
viadi da Moscau ad Irkutsk tras la Taiga: 1. Il
«Fürstenwald» a Cuera ei buc in grond uaul.
2. Ils Svizzers apprezieschan memia pauc, sch’
ei vesan ina casa ord la finiastra dil tren. Per
nus era ei mintga gada in grond eveniment,
cura che ina hetta cumpareva denter tut
quellas plontas. Veser in carstgaun ordadora
il tren duront il viadi deva mintgaga (vul
dir mintga ga dallas treis gadas) in stausch
d’adrenalin. Era quei muossa ch’ins survegn
Preparativas nizeivlas
Per quels che lessen era far quei viadi, in
per tips: Organisei fetg baul, aschia stattan
ils cuosts bass! Schei segirar vossa camera
– tier nus ein duas vegnidas enguladas ed
ina ei rutta! Emprendei russ! Ni emprendei
d’enconuscher enzatgi che sa russ e prendei
quel cun vus! Ni prendei silmeins in vocabulari! Tgi che sa russ, sa in toc dapli, en Russia
sco ella Mongolia. Seiges il dretg temps alla
dretga staziun a Moscau! (in punct, che havess
bunamein impediu igl entir viadi). Ils vegis
che lessen viagiar tras la Mongolia ston semetter en sin ina dieta ni entscheiver a magliar
carn, surtut carn nuorsa. Seigies bein preparei,
mo restei tuttina flexibels! E pigl auter: gudi!
Semplamein gudi!
7
=================================================
================================================================================
Contacts cun conviagiaturs
Cul tren transsibiric viageschan famiglias
indigenas e surtut turists. Sin nies viadi eran
quei per la gronda part Hollandes. Aschia ein
ins sco Svizzer fetg populars: tras nus vevan
ils Hollandes silmeins in tec il sentiment dad
esser lunsch naven da casa.
L’entira atmosfera el tren ei fetg lucca e communicativa, era dalla vart dils conducturs. La
gronda part dil viadi schein ins silla pritscha
ni miran ins ord finiastra e discutescha cun
tschels passaschiers adina ils medems temas:
danunder vegns e nua vas? – buc en in senn
filosofic, soli informativ - co eri leu, tgei has
fatg e tgei has viu? Entras quei emprend’ins
d’enconuscher ina massa glieud. Quei vala
buca mo per il temps el tren, mo per igl entir
viadi. Aschia vein nus fatg l’enconuschientscha
da biaras differentas culturas, per exempel da
nomads mongols, ni buriats, ni – en in pign
vitg da pescadurs al lag baikal che mutescha
pli e pli en in vitg da turists – perfin dad auters
Romontschs.
================================================== ========================================================
Ei dat principalmein duas rutas per viagiar
cul tren transsibiric: La classica va da Moscau
a Vladivostok. Quella ei da recumandar a tut
quels che han buca la gnarva dad ir sin treis
differentas ambassadas per in visum e da stuer
surpassar plirs cunfins cun aunc bia dapli formulars. La secunda ruta va da Moscau sur la
Mongolia tochen a Peking ed ei per tut quels
che levan gia adina far l’experientscha da buca
capir raschienis che la glieud indigena discuora
buca mo en in, mobein gest en treis differents
lungatgs. Per quella ruta sun jeu sedecidida.
Mo eran las tualettas serradas duront il temps
ellas staziuns - quei che sa daventar in problem – sche sto ins passentar 6 uras al cunfin.
Ensemen cun tut quels controlladers al cunfin
(che vesevan ora sco en quels films americans,
nua che ils nauschs vegnan neu digl ost, han
in ferm accent russ - era sch’els discuoran
adina engles in cun l’auter - e portan en mintga cass ina uniforma), era quei ina situaziun
plitost malemperneivla.
========================================================
«Tgei, tschun jamnas el tren?!» Cura che
jeu raquentel che jeu seigi stada sin viadi
cul tren transsibiric en tut tschun jamnas,
han ils biars visiuns da horror: stuer seser
duront tschun jamnas en in carr fullanau
dalla sbb, probabel aunc en in carr da
silenzi ed haver schi lungurus ch’ins legia
il «via» per far via il temps. La gronda malcapientscha ei denton: da quellas tschun
jamnas havein mias collegas ed jeu passentau propi el tren mo tschun dis e sis notgs,
il rest essan scarpitschadas tras las differentas cuntradas e marcaus russ, mongols
e chines. Mo era il temps el tren sez varga
spert, respectivamein ins s’adapta al ritmus
pacific dil tren (60 kilometers per ura).
========================================================
dad Annatina Foppa
in tut auter sentiment da temps ed impurtonza duront il viadi. Mintga pèr uras tenevan
nus eri per in pèr minutas tier ina staziun, e
la pre- e post-paraziun da quellas cuortas fermadas duvrava nies entir temps. Ellas staziuns
cumpravan nus era il nutriment che indigens
vendevan sil perron. Tut ils passaschiers
spassegiavan sper il tren si e giu e gudevan la
pintga libertad ordadora il tren; las fermadas
eran ils puncts culminonts dil gi.
===================
FÜRSTENWALD XXL
SIN VIADI
CUL
TREN TRANSSIBIRIC
LA STAZIUN DA
TREN A BERNA
TSCHERCHA GLÜM
da Mario Caviezel
Daspö ün tschientiner sun staziuns da tren
ün portal tanter nos muond e las citats.
Staziuns da tren sun elemaints publics, lös
da gronda mobilisaziun e da comunicaziun,
lös da libertà ed anonimità. L’anonimità schaffischa bainschi qualità: Eir a Berna nun
exista ningün’otra plazza ingio chi regna üna
tala actività anonima tanter umans sco a la
staziun. La cità Berna spordscha varietà, creatività in mincha möd ed attracziun. La staziun
da tren nun es puchadamaing ingün punct
stimulant ed attractiv pels giasts. La gronda
problematica es ch’ella nu cumpara sco tala
e cha las entradas e las sortidas nu’s laschan
identifichar sül prüm mumaint.
L’entrada principala da la staziun
da tren a Berna.
La fuolla
staziun.
a
la
«Üna» da las bleras sortidas / entradas da la staziun
a Berna.
A prüma vista: perdita….
Progets plü gronds davart la fuormaziun
da la staziun han sviluppà discussiuns fich
animadas. Eir il chasamaint our da vaider
cull’entrada principala es ün früt da quistas
debattas. El animescha da perscrutar plü
detaglià si’apparentscha, ma svelt as vegn’a
savair, cha fatschadas nu schoglian problematicas e cha diversas entradas lateralas
nun accumplischan lur funcziun. Da scuvrir
darcheu la sortida o l’entrada davo l’arriv a la
staziun da tren es üna chosa per aventüriers.
I nu’s sto be esser consciaint cha la staziun as
rechatta suot terra, dimpersè eir avair ün bun
sen d’orientaziun ed ün cour curaschus, cuort:
esser in possess d’ün GPS o esser simplamaing
ün «braveheart» nu fa don ad ingün.
Fingià la sala d’entrada s-chaffischa ün purtret
dubius e sainza gronda survista. A la staziun
regna pelplü ün’atmosfera da prescha, chi
chaschuna in üna fuolla ün sentimaint da perdita! Giasts chi arrivan pella prüma jada a la
staziun da Berna e chi nu giovan culs impissamaints da pernottar in quella, es la seguainta
recetta ün tschert balsam in ün punct decisiv
sco tal: simplamaing seguir la culuonna progressiva cun quai cha quella improuv’eir da
fügir our da la s-chürdüm e da chattar la glüm
benedida – nempe la sortida!
…a la seguonda: anonimità!
Per alchünas persunas es la sortida il böt final
dal transit, ma per tschertünas na. Il aspet
cha la staziun da tren a Berna nu chaschuna
almain ün sentimaint da chasa, indicha cha la
funcziun da quist lö es üna funcziun urbana.
A plazzas suotterranas cun ün’ apparentscha
da catacombas schmarschidas s’han stabilisadas gruppas marginalas: bavaders, persunas cun dependenzas da drogas, lavuraints
dal ester, asilants e persunas sainza tet. Ils
indigens tolereschan quista situaziun ed
arcugnuoschen quistas cundiziuns sco chosa
natürala. Staziuns nu sun però lös da dmura,
dimpersè plazzas centralas cun vitas publicas. La staziun a Berna nu’s differenzchescha
grond dad otras staziuns, ma causa l’atmosfera
sombra spordscha’la lös fügitivs per ormas
ch’improuvan dad evitar la glüm dal di.
Persunas marginalas illa staziun
8
DR. JEKYL
MR. HIDE?
da Marcus Albin
Dapi ils 17 da matg ei il niev album da «system of a down» ellas stizuns – «mezmerize».
Tgei ha quei da far cul puntissimo «tren»?,
vegnan ussa biars a sedumandar. Sin tut
mes viadis cun tren ei musica adina stau
il meglier cumpogn. Ir cun tren e tedlar
musica s’auda semplamein ensemen. Era
el mument eis ei buc auter e miu cumpogn
actual sin viadi senumna «mezmerize».
Serj Tankian, Daron Malakian ed il rest dalla
gruppa han puspei inaga produciu in album
che sesanfla enzanua denter «quels ein toch
mai tschien» e «gail». Musica alternativa e
dira sil pli ault nivel. Naturalmein eis ei buc in
niev «Toxicity» – era buca pusseivel, cunquei
ch’ins enconuscha ozildi il potenzial da SOAD
e la surpresa ei buca pli dada.
Messadis ed adressats
Ils texts ein clars ed explicits. Ils messadis zuppai ein buca grevs d’anflar. Aschia el refrain da
«cigaro», nua che la politica americana digl
exteriur vegn criticada: «my cock is bigger
than yours/my shit stinks much better than
yours/we’re the propagators of all genocide/
burning through the world’s resources/then
we turn and hide/ we’re cool, in denial». Bia
plaz per interpretaziun resta buc. Denton buca
mo politichers e lur ideas che vegnan tratgs
atras la miarda. Els sefatschentan era cun
autras caussas che pertuccan la societad. Tgi
che ha il sentiment che mo la societad americana seigi pertuccada, duess arver ils egls. En
«violent pornography» vegn cuort iu en sin
las medias e cun «old school hollywood» criticheschan SOAD la superficialitad che sederasa
en mintga societad.
Brutalitad e carinadad
Aschi clars e sempels ils texts, aschi complexa
ei la musica. Ei vegn sigliu naven d’in extrem
en l’auter. Naven da Slayer tochen R’n’B,
synthesizer tochen musica populara, naven
da riffs da new-metal tochen dultschira pop
ei tut present e per gronda part schizun ella
medema canzun. Quei termagliem malsaun
cun differents stils e tempos vegn cumpletaus
entras il cant da Serj e Daron. Aschi spert sco
els sepiardan en brutalitad, en odis, en malsaunadad - aschi spert anflan els puspei anavos tier muments ruasseivels, melancolics e
carins. Sco la gruppa damogna tut quei sut in
L NI
TREN - SUIZID
DESSI SAGLIR U
SIMPLAMAING AM LASCHER
CRUDER DAVAUNT NO?
da Gretta Bott
tetg senza che la canzun semeglia surcargada
ei fascinond.
La creativitad ch’ins anfla sin quei album
cumbinada cun ideas frestgas ed ironia fan
adina puspei surstar ins. Quei entscheiva gia
culs nums dallas canzuns sco «this cocaine
makes me feel like i’m on this song». Forsa
ei quei era da menar anavos sin Daron
Malakian. Il ghitarist ha quella ga giu bia pli
grond’influenza tier la producziun digl album.
Ed era tiel cant surpren el adina pli grondas
parts cun sia vusch speciala che havess era luc
plaz en in animé.
Quei album ei «system of a down» pur. El
ei dirs e loms, sperts e plauns. Las canzuns
cuntegnan carezia ed odis, muments trests ed
auters plein legria. Bia vegn purschiu, denton
normalitad astga negin spitgar. Ins astga esser
spanegiaus sil proxim album «hypnotize» egl
atun. Lu vegn ei pér ora, tgei vart da memez
che la band ha mussau cun «mezmerize». Dr.
Jekyll ni Mr. Hide? Pusseivel ein omisdus.
El sto dasper il binari e nu’s mouva. El guarda
sün sieus peis e nu fo gniaunch’ün muvimaint. Tuot al es listess. Propcha tuot. Sieus
impissamaints filan scu ün auto da fuormla
ün tres sieu cho: «Perche viver inavaunt? Mia
duonna nu s’interessa per me, be per mieus
raps. Ella ho dafatta già discurrieu da’s sfer
our. Ils iffaunts nu’m drouvan neir na pü, a
sun svess gia bod creschieus. Il mat, che dischi
mat, l’es gia 25, es cuntaint cun si’amia, pü
pruvabel maridane… la figlia nu s’interessa
asà na per la famiglia, ella vo be in sortida e
maina co e lo darcho a chesa ün hom. Sch’ella
es a chesa, dorm’la. A nu’m drouvan. Tuot
mieus hobis d’he do sü per la famiglia, d’he be
auncha lavuro. Daspö 30 ans fatsch eau il listess e que nu’m plescha pü. Già lönch na pü …
Eau nu vögl pü ed eau nu riv pü. Che maina
quista vita?»
Ella tschainta aint il tren. «A nun ho bgera
glieud aint il vagun. Mobain, da quistas uras
nu faun bgers quist viedi traunter quistas
duos citeds. Püchöntsch la saira u la bunura,
cur cha haun dad ir a lavur», as pens’la. L’es
gniervusa, in desch minuts saro’la a la staziun,
sia sour la gnaro a piglier. Ad es lönch inno
ch’ellas as haun visas. «Eir ils iffaunts saron
creschieus… Sch’eau als cugnuoscharo auncha? E che am quintaro mia sour per noviteds ?». Ella s’allegra uschè ferm ch’ella metta
uossa già insembel la giasetta e paquetta sia
roba aint in sia buscha. Eir la giacca tir’la già
aint. Ella füss pronta da sortir, ma già ch’ella
so cha’l viedi vo aunch’ün per minuts rest’la
tschanteda e guarda our da fnestra. «Che
cuntredgia trista oura co. A guarda oura
d’ün quartier d’industria. Da dalöntsch davent as vezza las tevlas süls sgrattatschêls chi
muossan ils noms da las butias chi sun l’aint.
Chesas da familgilas nun ho que bgeras. U
almain nu las vezzi. Co nu vögli abiter, tuot
pera uschè s-chür e trist e sainza motivaziun.
Eir l’ora as müda co. Aunz d’eira bel sulagliv,
uossa es il tschêl sün ün dandet s-chürischem.
Dinuonder vegnan uossa quistas nüvlas?»
«A nu renda da viver inavaunt… Perche stuvess eau viver inavaunt? Üngün nu’m drouva,
üngün crida sch’eau nu sun pü. Eir pel muond
nu sun eau ünguotta speciel. Eau nu drouv ad
üngün, eau nu d’he ad üngün. Tuots vivan lur
vita, s’allegran sur da pitschna merda e che
9
fatsch eau? Eau lavur scu ün idiot. Per che?
Eau nu’m d’he craj auncha me cumpro qualchosa speciel da quels raps. Be mia duonna as
ho fat ün u l’oter regal.
E che dess quel tic dad ir in vacanzas minch’an
duos eivnas? Crajan que propcha cha la vita as
müda scha’s fügia per 14 dis in ün oter pajais?
Na na, la vita as müda be scha’s fo qualchosa
nouv, qualchosa inaspetto. Scu eau uossa… il
tren riva mincha secunda. Dessi saglir u simplamaing am lascher cruder davaunt no?
Lo vegn il tren… uossa!»
El as lascha cruder precis in quel mumaint
cha’l tren es sün sia otezza. Il manaschunz
dal tren prouva da frener, ma que natürelmaing sainza success.
A do ün schfrach.
«Che es uossa? Che es capito? Che d’eira
que per ün sfrach e perche frena il tren sün
ün dandet uschè abrupt? Che es capito?».
La duonna prouva da vzair qualchosa our da
la fnestra, ma ella vezza be scu ch’eir oters
passagiers tegnan lur chos vi da las fnestras.
Plaunet sto il tren salda dal tuot. Tuots sun
agitos, a nu saun che cha es capito. Be quel
sfrach, quel tun sgrischaivel haune udieu.
Zieva duos u trais minuts vezza ella qualchün
chi sorta dal tren. «Lo es il manaschunz dal
tren… el crouda mez our da sia cabina. Perche
vo el oura? A pèra ch’el sto mel, sias chammas nu’l portan bod na. El guarda adüna illa
listessa direcziun, sbregia qualchosa. El crida.
Davaunt il tren stu esser qualchosa. Esa pussibel cha…? Na, que nu vögli gniauncha penser… Forsa d’eira üna bes-cha? Eau speresch,
eau speresch. Na dir cha…!?»
Il manaschunz dal tren crouda insembel,
tuot sieu corp trembla, el es süls schnuogls
e sün ün dandet as sgobal e bütta sü. Da la
cited no a s’oda sirenas dad ambulanzas.
Poch pü tard las as vezza…
10
TREN…
MICROAVENTURAS
Stimadas damas, stimats signuors, il persunal
da tren Tils bivgnainta sül viadi ... .
La pitschna cotschna - propi pitschna e magari
cotschna.
Tschendrins plains stachits: pletschas da
bananas brünas, butiglias da plastic, ün mez
cucumer d’aschaid.
Cuntradas chi passan - muntognas, lais, chasas.
Tadlar musica, leger, scriver sms, mangiar
marenda.
Differentas oduors, da tuottas sorts spüzza.
SBB, CFF, FFS.
Cumbats per üna plazza libra.
Minibar : Kaffee, Sandwich, Mineral?
La duonnina veglia chi quinta tuot sia vita.
Giuvenils chi taidlan hiphop bler massa dadot.
Ruheabteil . Be nu’s movantar! Che varguogna
scha’l handy sclingia ! Quietezza agreabla.
Alle Billete vorweisen, bitte!
Tualettas malnettas, palperi da zacret chi tacha
vi da la s-charpa.
Prosma fermada ... .
Staziuns abandunadas: ingün nu sorta, ingün
nun aintra. Il tren as ferma listess.
Viagiatuors in pè, bagagl sül corridor.
Staziuns plain umans da tuot las etats e naziunalitats.
Interessants discuors – lö d’inscunter.
Abunnamaint general.
Temp per imprender o eir per far nüglia.
Verer süll’ura, spettar, verer our da fanestra,
suspürar.
Stimadas damas, stimats signuors, nus arrivain
a ..., staziun finala.
seprecipitar sco ina hiena fomentada da porta
en per engartar quater sezs libers; semover
sesend naven dad A tochen G ni da L tochen
L; scriver in artechel per las PUNTS; fimar; trer
ora ils calzers; buca fimar; ordinar ils cedels da
cassa per far la contabilitad persunala meinsila; tedlar las risadas dil visavi che mira DVD
cun uregliers; mirar la cuntrada ed adina puspei cattar ad agur novas caussas sin in tschancun apparentamein enconuschent; astgar far
il guid turistic per ina gruppa da Losanna che
sesa entuorn ins ella Retica (giebein, il Rein
vegn neu dil Grischun!); udir (indirectamein)
d’in scolast gimnasial da Turitg ch’in studi da
retoromanistica hagi matei negin avegnir;
tedlar musica (era sch’igl ei quella dil vischin
cun si uregliers); prender la WOZ ord sacados, sch’il visavi legia la Weltwoche; leger las
20min en 2 minutas; dar in fazalet da nas al
visavi e surrir; veser Nessie el Loch Rivaun;
supprimer il basegns dad ir sin tualetta, perquei che la proxima cabina buca defecta ei
100 vaguns pli lunsch; udir ina vusch agitada
«Jo grüezi, s’Lösigswort isch...» e lu ina vusch
agressiva ch’interrumpa: «Gohts no?!! Mir
sind im Ruheabteil!!»; sedumandar, sch’ils
plaids «Fick di!» ord la bucca d’in tip banchier
las 8 la damaun ei ina buna entschatta el di;
durmir; emprender d’enconuscher ina persuna mo entras tedlar ses discuors vid il natel;
empruar da durmir; far picnic pascal cun vin
alv, terschola, pischada, ovs, tomatas, maionesa e lieurets da tschugalata; reussir da durmir
e sedestadar a Cologna enstagl a Basilea; retscheiver in sms talmein carin che las larmas
seglian els egls – e quei en in tren fullanau;
sedar tutta breigia da tschintschar romontsch
per buca schar il plascher a quels d’entuorn
da forsa aunc udir in plaid tudestg; astgar
contemplar las fotografias «eroticas» ch’in tip
vegn e muossa; udir – el cumpartiment da
silenzi – sis, otg gadas denter Berna e Turitg
«Im Oberdeck dieses ... le railbar elvetino...
will serve you now.»; entupar l’Americana da
clisché e ses affons ed udir la renfatscha da buc
haver cultura (gieee, sch’ins sa buca cons milliuns ad onn che l’Oprah Wsaibuc gudogna,
ein ins piars); clamar suenter al min da fugir
sut il tren ora e naven dils binaris; haver la
funcziun da psicologA passiv per il pèrin sescagnond; sedumandar, daco ch’il cumpartiment
da silenzi hagi quei num; smalltalkar, paterlar,
discutar e dar la bucca; serrar ils egls ed avon
da Fadrina Hofmann
da Silvana Derungs
11
che arver els, lignar nua ch’ins ei; veser ch’il
tip en tschella gruppa da quater sezs termaglia
aviartamein vid siu giongialet e gest puspei
mirar naven ed ir enzanu’auter a seser; segrittentar dalla vusch dalla annunziadra cun siu
ritmus construiu, staccatond en pliras tonalitads; buca saver nua mirar, cura che quels dus
visavi maglian bunamein en in l’auter; tedlar
las discussiuns da quater McDonalds-«gourmets»; haver schliet e buca pli contonscher la
tualetta e stuer render ella sadiala da rumien
(il cumpartiment ei vits); guder inaga la vusch
naturala (era Mme dil computer ei magari
defecta) dil conductur/dil locomotivist – era
sch’ella ei accumpignada d’in schuschurem;
patertgar vid la notg vargada ed haver in
«megasmile» en fatscha; astgar tedlar las
ego-laudatios dil student dalla HSG e silmeins
aunc astgar udir in «Rätoromanisch?! Cooli
Sprooch.» (sa el da tgei ch’el tschontscha?);
observar ils quater jassists e smaledir quei coga
seludader malsimpatic («huora plöffer» ei stau
miu emprem patratg); tedlar ina «discussiun»
davart Diu e la Bibla denter in recrut-fundamental-teolog ed in recrut-femnas-e-gervosa; veser in stgirat sper ils binaris ed haver
il sentiment ch’el salidi tei; ponderar, tgei
mistregn che tes conviagiaturs e -viagiaturas
savessen haver (terrorist? menadra d’ina casa
d’orfans? vendidra dil Volg?); admirar – e quei
adina puspei – la gruppa dil Churfirsten sper
il Lag Rivaun; seser denter duas logopedas ed
empruar da capir lur logo-psico-lungatg [tgei
pil gianter ei ina HSR Kettenkonditionierung
nach SIH-Prinzip? (negina garanzia per
denominaziun correcta)]; constatar inaga
dapli che certs conducturs ein extrem pedants,
propi «tgagiauettas»; persequitar la via ed ils
maletgs dils daguots da plievgia vid la finiastra; arrivar saunamein al liug destinau.
IL TREN PIGN BLAU
– INTERRAIL FOREVER!
dad Annatina Nay
La reit da tren europea –
ina immensa reit da rodaias –
in viadi –
el marcau – el lontan –
in bigliet –
INTER RAIL – la pusseivladad da viagiar
per tut ils (restai) giuvens…
… tgi vul seser en?
Matg 2003
Il squetsch dils examens da matura era vargaus. Nus vevan finalmein igl aschinumnau
«bigliet» desiderau en tastga. Ed uss? Temps
da stiarner – tgei pigliar a mauns? Ils mieds
finanzials ein restrinschi – la decisiun da
prender il tren e serender el lontan nunenconuschent ei vegnida spontanamein. Ina sera
duront in’aschinumnada «homeparty»:
Jeu: «Lein ir sin viadi?»
Simon: «Hmm, daco atgnamein buc?»
J: «Inter rail fuss ina pusseivladad.»
S: «Ok, nua e cu?»
Cumprau il bigliet d’inter rail vein finalmein per las zonas D ed F cun igl argument:
«Encunter nord-ost serend’ins schiglioc buc
aschi savens!» Ils Grischuns ein pia sedecidi
dad ir el lontan - per visitar gronds marcaus
nunenconuschents!
Aschi spert che la decisiun ei stada prida, essan
nus semess vid las preparativas. Tschienemelli
damondas: Tgei ston ins prender cun ins sin
in tal viadi – tgei definitivamein buc? Damai
ch’ins porta adina cun ins la bagascha eis ei
d’avantatg da buca prender memia bia, mo
quei ei adina detg pli sempel che fatg.
Tgei ruta lein ir? Naven da nord egl ost, ni
naven dil sid si el nord? Tgei marcaus e tgei
cuntradas lein visitar? Mintgin ha pia astgau giavischar entginas destinaziuns – esser
in meins sin viadi pareva bia, mo visitar 31
marcaus enteifer 30 dis era definitivamein da
memia. Aschia essan secunvegni d’adina star
2-3 dis en mintga marcau. Lu hai jeu cumprau
in cudisch, in aschinumnau guid da viadi:
«Preiswert durch Europa». Duront il viadi
hai denton stuiu constatar ch’il guid «Let’s go
Europe», ch’ils biars auters viandonts d’inter
rail possedevan, era pli informativs! Igl ei denton aunc nizeivel da sfegliar en quels cudischs
per entgins tips (dormitoris, restaurants, bars
etc).
Ils 7 da zercladur
essan lu finalmein semess sin viadi. La notg
vein passentau sco vers «interrailers» el
tren. L’emprema destinaziun: Cologna – il
marcau spel Rein. Tgei fan ins dumengia da
Tschuncheismas a Cologna? Mirar il dom,
spassegiar spel Rein, magliar pizza, beiber gervosa e visitar il museum da tschugalata.
Suenter Cologna level dispet visitar Lübeck,
damai ch’jeu vevel gia udiu da quei bi marcau
alla Mar dil nord. Ils baghetgs da crap tgietschen regordan empau vid ina tiara da siemi.
Nus vein stuiu constatar che Lübeck fuss veramein in marcau adattau per in studi: bi ambiente, massa ustrias, glieud honzelia, bia glieud
giuvna – Fribourg dalla Germania!
Sylt e Copenhagen
Il viadi encunter Sylt ei specials. Ina lingia da
tren naven dalla tiara meina sill’insla Sylt. Per
part ha ei aua dretg e seniester dil tren ed ins
ha il sentiment da sfundrar mintga mument
cun tren e tut!
Sylt – ei quei buca la «Côte d’Azur» dils
Tudestgs? Sylt ei en tutta cass ruasseivel.
Praus verds plein nuorsas e muettas alvas che
tilan lur turs sur la mar suttastrehan il clisché.
Sylt ei bellezia. La casa d’albiert Mövenberg
sesanfla il pli el nord dall’insla. Turas da velo
entuorn l’insla – naven da tuor da signal tier
l’autra tuor da signal – far picnic sper la mar…
in siemi… Il sulet che disturba quel ein las
tablas «Dünen betreten verboten!»
Treis dis idilla pura – aria frestga – seras sper
la mar… Mo tut quei quenta buca pli cura
ch’ins extra dil tren a Copenhagen che vegn
era numnau il «London continental». La veta
pulsescha puspei – colurs – tut ei tuttenina
aschi «crazy»! Ins sto s’orientar da niev. Per
nus era la midada Sylt – Copenhagen in dètg
schoc cultural. Jeu seregordel dils maletgs:
Nus alla staziun – stein semplamein empau
sepiars ella halla d’arrivada e mirein sin la
glieud che cuora davon nus vi e neu. Aschia
essan sedecidi d’ encurir igl emprem il «dorm»
per las proximas notgs. «Sleep in heaven»
empermetteva siemis dultschs. Tgei che spitgava nus suenter ditg encurir ei denton plitost
stau «sededestadar meins emperneivel». Ina
immensa halla cun 100 letgs. Las madrazzas
verdas regurdavan vid las aschi numnadas
vacanzas verdas. Nos letgs eran quels il pli
giusut dils letgs da treis alzadas. Jeu seregordel
aunc adina dil fried tut special ch’empleneva
il local. Durmiu vein denton remarcablamein
bein, mo quei ei nuota da smarvegliar suenter
quellas immensas turas el marcau (il marcau
da Copenhagen porscha in cudisch cun treis
differentas turas tras il marcau & sightseeing
a pei!!! e las seras el Tvoli ni schiglioc enzanua
en ina spunta.)
Berlin, Berlin…
Da Copenhagen vein nus priu in tren che vegn
cargaus sin in grond bastiment. A Berlin essan
================================================== ========================================================
=======================================================
12
Sylt
=========================
============================================================= Lody
===
arrivai staunchels sco tgauns e savevan nuota
propi pli star si dretg. Nus vein giu il cletg da
saver star tier enconuschents che possedan ina
habitaziun a Berlin. Puspei inagada saver far
da rudien la duscha – durmir en ina stanza
ch’ins sto buca parter cun 100 auters – quei
era il paradis…
Berlin ei super! Cheu entgins «must-visit»:
- Il museum giudaic (www.jmberlin.de)
- Nikolaiviertel (www.berlin-nikolaiviertel.de)
- KADEWE (Kaufhaus des Westens
www.kadewe.de)
- Alexanderplatz
- Brandenburger Tor / Fernsehturm
- Schloss Charlottenburg
- Potsdam
- Potsdammer Platz
-…
Pologna
Kanapà – kanapkì. Vul quei dir sandwich?
Sin nos frunts sesanflan grondas enzennas
da damonda. Nus sminavan ei, damai ch’ina
dunna stuschava in car plein cun paunets
gronds e pigns tras il tren e greva mintga 2
secundas quels plaids. Lody vul dir kiosk!
Quei vein nus era anflau ora sin moda autodidacta. Schiglioc vein nus buc idea… Pologna
ei stau l’emprema tiara, nua che nus vein
stuiu mussar il passaport per entrar. Il bul
blau ei vegnius smaccaus sin x in fegl amiez
il cudischet tgietschen culla crusch alva. Avon
la duana passan dus polizists cun dus terments
tgauns tras il carr. Entgins passaschiers dil tren
han negin passaport – els ston extrar dil tren...
L’atmosfera ei empau freida e nunusitada.
Ils polacs che nus vein entupau tschontschan
strusch engles, strusch tudestg, e definitivamein buca romontsch, mo gliez era clar.
Secapir cun carstgauns che tschontschan buc
in lungatg ch’ins capescha ei grev. Forsa levan
els gie buca capir nus. En tutta cass vein nus
giu il sentiment che turists seigien buc aschi
beinvegni a Warschau. Nies dormitori amiez
il marcau ei stau in «fauxpas par excellence».
Mai pli en ina «jugi» a Warschau – quei ei
================================
stau igl engirament che nus vein fatg suenter
l’emprem egliada sin ils letgs (oravontut las
madrazzas), sin las duschas e sin ils plantschius. E sch’jeu patratgel uss anavos, sai jeu
gnanc pli seregurdar, sche nus vein passentau
ina ni schizun duas notgs a Warschau. Jeu
creiel duas…
Il marcau vegl da Warschau para emperneivels, strusch ch’ins passa denton sur il mir
dil marcau vegl domineschan blocs grischs
il maletg dil marcau. Las divergenzas denter
paupradad e rihezia ein extremas.
La proxima destinaziun ei Krakau. Il viadi
naven da Warschau ei empau curios – la cuntrada ei misteriusa, grischa, tresta. Tut para
aschi vit, miert ora, bandunau. Krakau ei in
marcau cun ina atmosfera fetg speciala. L’idilla
ha denton survegniu sfessas cura che nus
havein visitau Ausschwitz. Quei di vegnel jeu
segiramein mai pli a saver emblidar. Nus essan
leds da saver cuntiunar nies viadi.
Praha
Prag ei turistic e cauld. Ina fin d’jamna a Prag
ha tunschiu a nus. Las vias pleinas glieud
– per traversar l’aschinumnada Karlsbrücke
duvrav’ins bunamein 20 minutas. Ils loghens umbrivauns eran scarts. Persuenter era il
hostel in dils bials che nus vein entupau sin
nies viadi e buca da cumparegliar cun ils hostels polacs! Sir Toby’s ei pia in insider-tip per
tut quels ch’enqueran in dormitori a Praha
(www.sirtobys.com). In ulteriur tip ei la fiera
a Prag. Cheu anfl’ins veramein tut tgei ch’ins
drova (buc) e sch’ins ha fom, duess ins magliar
in «Bramborak». Prag ei cool e favoreivel,
sch’ins enquera ils loghens meins turistics! Da
Prag ha il tren menau nus a Vienna. E la surpresa: Mo duas uras viadi.
A Vienna per in’jamna e miez
Atgnamein levan nus star mo quater dis a
Vienna. Ulteriuras destinaziuns fussen stadas:
Budapest e la Croazia.
A Vienna vein habitau amiez il marcau en ina
pintga casetta da curtin e gudiu la veta suenter
========================================================
===================================================
Praha
tut quellas impressiuns intensivas dils davos
dis e dallas davosas jamnas. Ei era bellezia da
semplamein scher en in parc e guder il sulegl
ni seser sin ina suppia surdimensiunala el
quartier da museums (tip) e leger la gasetta.
A Vienna vein nus giu in guid privat che ha
menau nus (cun auto) en differents loghens
(nun)turistics.
Esser in entir meins sin viadi, vul dir esser
ensemen 24 uras al di, ei buc adina sempel.
Mintgin sto emprender da prender risguard
sin tschel ed acceptar la situaziun. Inter rail
fa vegnir flexibels, nuncumplicaus, spontans,
resistents e cuntents.
Il regl principal ei quel da mai propi saver
ordavon tgei che schabegia il proxim di ni la
proxim’ura – dad esser aviarts per niev e da
schar vegnir tut sco ei vegn. In viadi cul sacados ei in eveniment special. Tut quels che han
astgau passentar talas vacanzas vegnan franc e
segir pigliai dalla febra da puspei serender en
vacanzas cul tren. Tard ni baul less jeu puspei
pachetar miu sacados, mo quella gada tila ei
mei encunter sid!
… ir cul tren quei ei schi flot!
Entginas informaziuns supplementaras:
Il bigliet
- http://mct.sbb.ch/mct/reiselust/europareisen/
interrail.htm
Viagiar cun inter rail – tips da profis ein d’anflar
sut:
- www.interrailers.net
- www.interrail.com
Litteratura – in guid s’auda exnum el sacados!
- Let’s Go 2005 Europe ***** (engles) da Stuard
J.Robinson www.letsgo.com
- Europe by Eurail 2005 **** (engles) da LaVerne
Ferguson-Kosinski
- Preiswert durch Europa - Interrail, Eurobus &
Mitfahrzentrale*** (tudestg) da Wolfgang T.Klein
- The Official Youth Hostels Guide to Europe 2005 da
Steve Turner
- Independent Travellers Europe by Rail 2005 da
Thomas Cook Publishing
===========================================
======================================================== Vienna ===========
13
IL GRISCHUN DROVA
DAPLI
PROJECTS INNOVATIVS!
da Martin Candinas, Rabius
La PCD giuvna dil Grischun ha lantschau
miez avrel per l’emprema gada in’iniziativa
cantunala dil pievel. L’iniziativa pretenda
in fond d’innovaziun per il Grischun.
Tgei ei in’iniziativa?
Burgheisas e burgheis san pretender cun
in’iniziativa ina midada dalla constituziun ni
d’ina lescha. Per ch’ina iniziativa seigi valeivla
el cantun Grischun drova ei 3000 suttascrip-
ziuns da persunas cun dretg da votar. Per
rimnar quellas suttascripziuns che vegnan
controlladas dallas singulas vischnauncas (perquei eis ei fetg impurtont che mo persunas
dalla medema vischnaunca suttascrivien sil
medem fegl) han las iniziantas ed ils iniziants
in onn temps e quei naven dil mument che
l’iniziativa vegn publicada el fegl ufficial cantunal.
14
Tgei vul noss’iniziativa?
Noss’iniziativa
pretenda
l’elaboraziun
d’ina lescha che possibilitescha in fond
d’innovaziun. Cun quei fond duein projects
extraordinaris da gronda valur, da forza innovativa e da persistenza per igl avegnir economic dil Grischun vegnir susteni. Igl intent ei:
- da rinforzar il cantun sco liug da svilup, da
perscrutaziun e da scolaziun;
- da promover la forza innovativa da
l’economia grischuna;
- d’extender il transfer da savida denter las
scolas aultas professiunalas e l’economia;
- da dar dapli sustegn alla scolaziun e formaziun supplementara;
- da promover projects excellents da grond
nez per l’economia publica;
- da promover projects culturals ed occurrenzas innovativas.
Danunder vegnan ils daners per quei fond?
Da cuort ha la Banca cantunala grischuna
declarau l’intenziun da restituir al cantun
agen capital. L’altezia ei aunc buca definida.
Grazia al bien andament da fatschenta dalla
Banca cantunala grischuna onns alla liunga,
ha il capital da dotaziun oriund obteniu dapli
valeta. Ei vegn quintau che quella valeta supplementara (agio) munti a varga 100 milliuns
francs.
Daco havein nus lantschau quell’iniziativa?
Il Grischun basegna ina pusseivladad speciala
da sustener projects innovativs e da valur
particulara. Nies cantun ei dependents d’ina
ferma economia ch’empermetta da tener
petg cun il svilup en Svizra ed egl exteriur
vischin. Projects innovativs san buca vegnir
promovi avunda cun ils mieds e cun ils instruments che stattan oz a disposiziun. Cun il
fond d’innovaziun proponiu survegnin nus la
caschun singulara da promover e da sustener
specificamein projects excellents e surtut era
innovativs che genereschan bia valur e plazzas da lavur. In exempel tipic e fetg actual ei la
Porta Alpina.
Co sa l’iniziativa vegnir sustenida?
Sin nossa homepage www.jcvp-gr.ch san ils
formulars d’iniziativa vegnir cargai giu per
romontsch, talian e tudestg. Nossa adressa ei
menziunada sil formular d’iniziativa. Nossa
finamira ei da rimnar las 3000 suttascripziuns necessarias tochen la fin digl onn. Per
contonscher quella finamira vegnin nus a far
ils proxims meins differentas acziuns da rimnada. Ei fagess plascher, sch’era ti sustenesses
noss’iniziativa a favur da projects innovativs
che vegnan cunzun en favur dalla giuventetgna!
PROFIL DAL MAIS
TONIA MARIA ZINDEL
da Gianna Sonder
«Ossa sunga la princessa da l’istorgia da buna notg.»
Scu Az descrivessas?
Ia sung marvegliousa, sensibla, betg adegna
gentila ma sociala.
Tge è la vossa filosofia dalla veta?
Chella sa meida adegna. An general d’adegna
pansar positiv e schi vign eneda pi grev da
betg piglier chegl mengia tragic.
Da tge project Az fatschantez igl mument
(film, seria,...)? Moderez anc adegna
l’istorgia da buna notg segl SF DRS?
Ea ia moderesch anc l’istorgia da buna notg
e gioi la Maja tar «Lüthi und Blanc». Igl aton
gioia an en film da kino a Berlin.
Vez Vous anc ena gronda relaziun cun la
Svizzra?
La mia famiglia stat a cò e la mia lavour è er
an Svizzra. Ia sung adegna puspe cò.
Tge relaziun vez vous cun igl rumantsch?
Scu è’l igl voss meini pertutgont Rumantsch
Grischun?
15
Nom: Tonia Maria Zindel
Carscheida se a: Scuol
Dimora actuala: Berlin
Mastier: Actoura
Hobis: nign taimp per hobis
Famiglia: ena feglia (2)
L’istorgia da buna notg è ena pussebladad da
ruschanar rumantsch e chegl è er igl muteiv
pertge tg’ia la moderesch. Cun la mamma
digl mies om discorra rumantsch e mintgatant
ligia avant ena istorgetta an rumantsch alla
mia feglia. A Berlin dattigl scolettas franzosas,
taliagnas, spagnolas etc., ma deplorablamaintg
nigna rumantscha. Schiglio vaia ansasez betg
da far ena massa cugl rumantsch.
Cugl Rumantsch Grischun vaia anc gia da far
navot e na sa er betg dretg pertge tgi vo.
Savevas gio d’unfant tgi Vous lessas neir
actoura? U tge levas neir?
Las mias ideas eran diffusas, scu per exaimpel
igl giaveisch da neir ballerina. Simplamaintg
ensatge tgi glischa e cun ena bela rassa.
Perchegl vez tar l’istorgia da buna notg
adegna aint vistgadeira extravaganta?
Ea exact. Ossa sunga la princessa da l’istorgia
da buna notg.
Scu cuntinuessas la construcziun: unfants
èn per mè...?
...la veta ed igl futur. Ins duess vaseir els scu
schintgetg e betg scu burdi.
Tge piglessas cun Vous per eir suletta sen
en’insla?
Ansasez na lessa betg eir suletta sen ena insla.
Chegl am paress en po fat. Teoreticamaintg
piglessa cun mè ensatge bung da magler, en
bung letg ed ensatge per screiver.
Ògl er varts negativas dad esser renumada?
Ansasez dattigl navot negativ. Cler tgi dependa
pertge tg’ins è renumo. Ma ia na sa betg ma
lamantar.
E tge varts positivas?
La gliout vei tge tg’ins lavoura e presta.
Uscheia survigna mintgatant cumplimaints.
Tg’ia sung renumada è scu ena conferma e
gl’è sainz’oter ampernevel.
Pertge vez vous success?
(rei gl’amprem) Hm, perchegl tg’ia sung stinada e na vei l’antiera tgossa tuttegna betg
schi sfurzo. E perchegl tg’ia sung pronta da
far fallos e d’am cumprometter e tuttegna da
cuntinuar. Digl reminent vaia igl cletg da far
chegl tg’ia fatsch gugent.
Tge plans vez pigl avigneir?
I pò star uscheia scu tg’igl è igl mument. Scu
actoura ins pò esser leda d’aveir lavour.
A tgi giavischez l’onour da pudeir esser igl
proxim profil?
A Paulin Nuotclà.
VIADI TRAS PANICA,
DESPERAZIUN,
TRISTEZZA E DELIBERAZIUN
da Roman Liesch
Ia ma desd e va nign’ideia noua tg’ia sung.
Las pareis èn alvas, apparaturas nunancunaschaintas circumdeschan igl letg aint igl qual
ia ma catt. Ia va dolours agl tgea. Forsa sunga
ainten en spital? Ma tge diavel è capito? Noua
sunga precis? Fitg bleras dumondas, ma nignas
raspostas. Ia ma regord da navot. Ia amprov
da ma regurdar, ma navot am vign andamaint.
Ma tge ègl cun las mias tgommas? Ia na las
saint betg! Pertge na saia betg ple muantar
las mias tgommas? Panica totala peglia possess digls mies partratgs. Ia stò saveir, tge tg’è
capito e tge tgi capeta cun me. Ia less baitar
cun en medi.
Igl taimp para da betg passar. Finalmaintg
reiva igl medi ed aintra ainten la mia tgombra.
La cumparsa digl medi am inquietescha. Avant
tg’igl medi so deir en pled, vaia gio tschanto
l’amprema dumonda. Ia less finalmaintg
saveir, tge tgi seia capito cun me. Ia va tema
scu anc mai. Sch’ia sa forsa mai ple eir a pe? Ia
veva gio anc tants plans pigl futur. Tantas veias
tg’ia leva anc traversar a pe! E chegl resta forsa
per adegna en’illusiun… Ia tgap tema. Igl
medi rachinta, tg’ia vegia gia en accident da
tren. Igl tren an direcziun da Paris seia ia sur
las rodaias or e siva da chegl cupitgia.
Ia ma regord anc adegna da navot. Igl medi
cuntinuescha finalmaintg a rachintar. Las
apparaturas am irriteschan. El dei tg’ia seia sto
cun ples collegas ainten en cumpartimaint e
chels seian er cò aint igl spital, ma a chels geigl
ple u manc bagn. Finalmaintg rachinta igl
medi er anc, tge tgi seia capito cun me e pertge
tg’ia na sainta betg ple las mias tgommas:
«Vous ischas sgulos tras igl tren, ena cofra è
dada a Vous segl dies ed antras chegl è igl
spinal rot sen l’otezza digl calung. L’amprema
operaziun è gio fatga, ma deplorablamaintg
cun pac success. La sagonda operaziun vign
ad aveir li dumang. Nous ampruagn da reconstrueir igl spundigl rot cun òssa digl calung.
Pir alloura savagn nous deir, schi Vous savez
ensacuras puspe eir a pe.»
Ia na sa betg tge pansar. Ena tala tristezza
sa derasa aint igl mies corp. Igl mies mond
sbalunga. Depressiun totala. Pertge ògl stuia
tutgier gist me? Ia va gio anc fatg giu cun
CUMBAT DA PROMIS
da Roman Schmid
mies bab dad eir a pastger cura tg’ia turn dallas vacanzas. E tge è cugl luvrar? Ia sa forsa
mai ple luvrar scu legnamer. Tge dessa far?
Desperaziun totala. Ia less angal ple esser
sulet. Nign tg’am so consolar. Igl mies futur,
destruia? La veta n’ò nign senn ple per me.
Igl mies sulet giaveisch è da parteir da chest
mond schi malgist…
Ia ma desd, sung tot suanto. Noua sung ia? Ia
stung an peis per far dus pass. Ia sa anc eir a
pe! Las mias tgommas am portan anc! Chel
mument resainta angal ensatge: legreia! Tot
para schi ancunaschaint. Ia siaint igl suaditsch
digl mies front. Finalmaintg ancanoscha puspe
chest salv. Ia sung a tgesa ainten la mia tgombra. Igl è las nov. Gio las nov? Tg’igl diavel
porta! Ia va mantganto igl tren, e chegl oz,
cura tg’ia va lia parteir per las vacanzas an
Frantscha. Pertge pomai na vaia betg santia igl
mies sveglierign? Ia anveid igl radio. Tedl las
novitads. Els rachintan ensatge d’en accident.
En tren è sa disgraztgea. Ia ma regord digl
mies semi, ma angal fragmento. En semi, tgi
pareva schi real…
MARIO PACCHIOLI
Mario duront il cumbat, fetg concentraus, el tucca
siu adversari el tgau...
16
PLACI E LA SGARSCHUR
da Placi Flury
Mes meuns ein schubers
Neus scrivin il datum dils 28-03-2005, e neus
essan sin viadi da Mustér a Cuera. Igl ei ina
damaun baul. Brentina schai aunc sils plauns
da Surrein! Ferdaia! El car vegl dalla RHb hai
schon dau purgina sillas fenestras! Ina egliada
ord fenestra tuorbla sil Péz Nadels muossa
ch’il di serabetscha sul horizont. Igl ei ina
glisch oransch-cotschna che scaulda il freid dil
tren. Ella partiziun da retschas sper mei sesa
ina giufna, biala femna. Ella fa la pareta sco
sch’ella sesess sin spinas, sco schella spitgass
sin enzatgei! E mera tscheu, il Péz Nadels era
schon daditg schvanius e la brentina ha giu
fatg plaz al sulegl, giu Tavanasa in giuven che
vegn en el tren. La dunschala seglia en pei,
e bunamein senza schar pigliar plantschiu
ei ella entuorn culiez ad el. Ussa sai jeu è ils
desideris dalla giufna. Plaunsiu vegnan els,
maun a manut, vi e sesen giu sper mei. Cu
che la gronda fuola da glieud era serabitschada
odel tren a Glion, ves’jeu mo che la giufna
dui enzatgei ad el ell’ureglia. Jeu emprovel
d’udir enzatgei, mo adumbatten, la canera dil
tren partent dalla staziun fa in streh tral quen
a mei. Audel mo dus plaids. Far e tualetta.
Hmmmmm…., tratg’jeu, culs patratgs vida il
liung temps navenda Castrisch entochen La
Punt. Sa tgei che quels han avon? Ei vargan
las staziuns da Castrisch e Valendau. Cun
tgulem arrivein neus sin la staziun da canus.
Miu mp3-player ha ussa e schon dau sui il
spert e las battaruias. Miarda! Mo ussa vegni
interessant! Ina egliada, ina sbrinzlada cugl
egl seniester e schon sei schabiau. In segl sin
peis e naven erani. Audel mo igl esch dalla
tualetta che sesiara cun in sbat barbaric, ed in
ri curios dalla giufna. Ei resta ferdaia, mo mes
patratgs vida quels dus tegnan mei a cauld dad
endadens ano. Canera, canera, canera. Ils cars
dalla RHb ein bu isolai bein dad endadens ano,
las preits denter las tualettas e plazs da viagiaders è buc. In schguschem e fagem canera,
tudi segliani el spieghel ed egl apparat da dar
giu savun. Canera da plop, plop. Las minutas
vargan. Il tren a tgulau a Trin. Sur la punt da
La Punt, vonzeivui, cnarcs. In mischmem da
scalgias va da plaun vui e per il plantschiu
entuorn. Tgei ei schabiau on tualetta?! Il giuven vegn persuls. Neua ei la giufna?
Muia entira fantasuia vegn surda mei. Tratg
ella oda fenestra? Crassmau il tgau encunter
il glas ella tualetta, e quei tut mo ord spir plascher e la satisfacziun? Ni schioc tuccau ella
mortalmein cun ina butteglia?
Quels patratgs serinforzeschan cu jeu merel
sils meuns dil giuven. Cotschens, saung ch’el
ha empruau da lavar giu, mo bu gartiau!
Muia staziun ei vegnida: Domat! Stoi i ô!
Mondel grad extra da tschei maun viado, culs
patratgs: Mes meuns ein schubers!
«Placi e la sgarschur» – puspè ina nova columna tier
PUNTS. Placi Flury, in tip original da Sumvitg, scriva
texts da sgarschur. Per dar in pau tempra fa el quai en
dialect da Sumvitg.
VS. RENZO BLUMENTHAL
Renzo dat anavos cun sia honta da latg.
El ha aunc sia fuortga e seretegn buca
da duvrar quella...
Suenter in fetg liung cumbat plein fentas e fisadads ein omisdus ualti pitgai. Grev
da dir, tgi che ha propi gudignau...
17
MIEZ ONN
RADIOGONDA
TUPPA SCHNORRA
dad Arno Camenisch
Il team da radio gonda
Ils 15 d’uost 2005 han 11 persunas alzau
a Mustér ils migeuls e fatg viva sin lur
uniun gest fundada. In’uniun sco ei deva
tochen lu buc ella romontschia. L’uniun
radio gonda.
Gia per arrivar tochen tier quei punct ha ei
duvrau bia entusiassem, idealissem ed energia.
La gronda lavur ha denton entschiet pér lu. Ei
ha dau bia d’organisar entochen ch’igl ei stau
aschi lunsch ils 14 da november 2004. Quei di
ha nies program da radio regular entschiet.
La tecnica: amitg ed inimitg
Damai che radio gonda emetta 24 uras
a di e quei 7 dis ad jamna basegna ei era
tecnica che funcziunescha. Che quei ei
all’entschatta tuttavia buca stau il cass,
quei san tuts confirmar che han gia tedlau naven dall’entschatta radio gonda.
Gie, nies um da tecnica, il Thomas, ha passentau bia notgs a Trun el studio. Biaras gadas
havein nus planisau da plazzar ina madrazza
leu. Aschi lunsch eis ei denton buca vegniu.
Per cletg buc! Suenter che nus havein rimnau
las empremas experientschas e saviu far las
midadas basegneivlas, funcziunescha ei cun
fetg paucs incaps che selaian buc eliminar
senza grondas summas da raps.
Il radio nua ch’era ti sas haver influenza
sil program
Damai che nus essan in’uniun ed havein
negin che camonda tgei e co nus duessen far
radio, astgein nus era far quei sco quei che
nus lein. Gest quei ei tenor mei ina caussa fetg
interessanta per las audituras ed ils auditurs.
Nus essan fetg leds da survegnir in feedback
ni inspiraziuns per novas ideas. Quellas savein
nus era empruar da realisar ed aschia sviluppar in program tenor il gust da nossas audituras ed auditurs.
Far in fuffergnadi tier radio gonda
Enzatgei fa surstar mei adina da niev. Pil
pli s’engaschan ils giuvens per in project
in cuort temps e lu enqueran els autras sfidas ed han auters interess. Sin la gliesta da
risicos stat quei punct sigl emprem plaz tier
mei. Tochen uss essan nus, cun ina u l’autra
crisa, vegni d’evitar la situaziun che negin
havess giu interess pli. Ei para pia che las
commembras ed ils commembers piardan
buc aschi spert il plascher da far radio.
Per era saver far radio el futur essan nus adina
sin la tscherca da moderaturas e moderaturs,
tecnicistas e tecnicists. Sche ti has interess,
havein nus tschaffen che ti s’annunzies tier
nus. Nus dein bugen la pusseivladad da far
in fuffergnadi per che ti sappies mirar, sch’ei
plai a ti.
Program
Avon in tempset havein nus fatg ina pintga
midada da program. Ussa sepresenta quel sco
suonda:
dumengia: concert sin giavisch – gliendisdis:
parada da hits – mardis: tema liber (vegn
eligius dalla moderatura ni dil moderatur) –
mesjamna: events per la fin d’jamna – gievgia:
giugs auditivs. D’udir mintgamai dallas 20.00
uras tochen las 21.30 uras.
Nus sperein da
radiogonda.ch!
s’entupar
cun
tei
tier
EN TREN CUL COLLEGA
DIL GUSTI
ei vegnan.
ils chines.
dian ei.
en marighels e cul tren.
a cuera.
pon ei rir. quels da vacanzas. han las tablas sul
cunfin bein purtau fretgs. arbagias.
a cuera.
vegn midau. tren. stuppau els ella cotschna.
dalla vallada viaden. profund profund. ura
per ura.
e dallas plauncas siadora. tochen ch’ils pézs
ein muots.
cul tren anavos a cuera.
e viaden el tren.
anavos a china.
igl aug testa mava era bugen cun tren.
digl alpsu a maiavilla ed anavos. di per di.
buca raschieni fuss el ius sul cunfin.
tgi che leva ir sul cunfin stueva pagar siu prezi.
gliez leva el buca. igl aug testa.
pils chines fan ei tablas.
igl aug testa ha knapp survegniu ina tabla da
fossa.
l’emprema ga era el ius cun tren il 1912.
ei vegnan.
ils daners.
dian ei.
culs chines.
l’emprema ga haveva igl aug testa viu in
chines alla staziun da cuera il fenadur 1968. el
spitgava sil tren.
ana ei returnada da china. ella ha detg ch’ei
stettien a china en pei el tren. huora stretg en
leu. e spidien. sil plantschiu dils cars. ana vul
buca pli ir a china.
igl aug testa ei mai vegnius sill’idea dad ir a
china. ed era buca da far vegnir quels da china
tier nus ad ir cun tren. el leva sulettamein ir
cun tren. si e giu. mava bugen cun tren. stoda
bugen.
18
SYSTEM OF A DOWN
«MESMERIZE»
LAS
SCHIBETTAS
DAL MAIS
da Patrick Capaul
Atgnamain ma fascinescha «mesmerize», il
nov album da SOAD exact uschi fitg sco lur
mega album «toxicity» – e gliez malgrà che
jau hai udì quellas chanzuns novas be ina
giada. Jau analisesch quest fenonem suandantamain: SOAD èn anc adina exact tuttina pac
schubers sco schon adina, dentant ha quella
band americana cun ragischs armenas fatg in
pass vinavant che fa els anc per kilometers pli
unics che tut quai ch’il metal modern ha gì da
porscher tochen ussa! Las pli derbas escapadas
fonicas tutgan quella giada sin kitschig pop, la
discotussi vegn violada durant ina nozza greca
dad in chantadur ch’è carschì si en in gagliner
cun granatas sco turmagls....YESSSS!!!!!!
*******
LIRICAS
BANALAS III
dad ephraim, student a wandschrank
la realitad
semeglia
adina pli fetg
ad ina cumedia
mo,
tgi che fa rir
ils aspectaturs
ha success
viver
per in
«haha»
nus – ils acturs
silla tribuna
dalla realitad
- mo
NINE INCH NAILS
«WITH TEETH»
Mastermind trent reznor è enavos cun ina
nova versiun da sia band NINE INCH NAILS –
e naturalmain cul successur da la mega schiba
«fragile»! E sin quest album hai jau daver
spetgà sez sco’ls pops sin San Niclau....
E per respunder la dumonda sin exact tge
ch’jau hai spetgà, hai jau strusch ina resposta.
Tut quai che quest musicist american ha preschentà dapi ses debut dal 1989, metta tut
las aspectativas sil chau, demontescha tut las
speranzas en pitgna tocca e lascha enavos en
il stgir cun in sentiment sco d’ avair in giat
mort en bucca! Uschi morbid che la musica
da NIN sa esser, per quels sentimets da legria
che quest depro ha schon regalà a mi cun sia
musica, suni engraziavel anc sin sunteri sut
dus meters terra umida! Sun jau insumma
anc schubers? Tge schaiss-damonda – quella
schiba è hammer! Ed il rest n’emporta insumma nagut!
*********
ils aspectaturs
che nus essan
aschi laghegiai
da delectar
paran buca
da semussar
SCUMBUCKET
«KISS THAN KIND»
Kurt Ebelhäuser è da professiun il ghitarrist
da la band tudestga BLACKMAIL – e ses hobi
preferì, sper ses segund job da produzent, è la
band SCUMBUCKET. Era sche quai tuna ussa
suenter in pau sound mediocher dad in che
na fa nagin sport, è la musica da quest trio tut
auter che be mesas chaussas! SCUMBUCKET
han schon perschuadì ils critichers cun trais
albums lunsch sur la media, quest trio giauda
il predicat dad esser la megliera «schweinerock-band» da la Germania! Ed en quest cass
unic, sun schizunt jau ina gia dal medem
maini culs scribents da rolling stone e visions!
SCUMBUCKET èn davaira ina band, u meglier
ditg in project extraordinari, ed oravant tut la
nova schiba «kiss than kind» è musica da rock
uschi buna sco strusch pussaivel!
********
19
BREV-LECTUR
@HOTMAIL.COM
So, Punts. Perinaga veis buca fatg termagls
culla giuru ni culla lia ni cuna auters pulits
romontschs, sondern cun fäcalias. Co schevas? «Punts fa cac!» E fatg giu in tec veis quels
clubs aschi impurtonts per nus romontschs:
La quotidiana e la baselgia. L‘emprema els
mauns d‘in penner silla tualetta (leu nua
ch‘ella s‘auda?) e la secunda sansa schizun
grad fusiunar cun las tualettas. Aber co mettas
avon quei? Scarpar ora ils bauns e baghegiar
en tualettaschüsslas en baselgia? Sas co igl
augsegner fagess? Ed il barschun da hisli astgas era buca duvrar per benedir las fossas - sas
co il caluster fagess? Aber serrar il niev papa
(übrigens, tgei fantasias sexualas ha
Mariano dil niev papa sch‘el queta schon Prinz
Charlz in gheil buc?, aber quei s‘auda forsa
plitost en vossa klatschspalta), pia serrar il
niev papa en ina tualetta che vesa ora sco sin
ina da quellas fotis ellas Punts, gliez
fuss schon in tec fiis, aber lu vessans forsa in
tec ruaus, e metti avon, lu savessan p.ex./sin
ex. schizun las femnas catolicas si en Cadi
celebrar messas. Ui! Scandal! Uss essans aber
vegni empau giu dil cac, pia turneinsa
tier el. Also mia liablingstualetta da tut quellas
che vus veis fotografau ei quei plumpsklo si
Val Sumvitg, erschtens perquei che lenn freda
schi bein e far svanir empau il tuffien da quei
cu lasch ora (buca mo dil tgil, mobein era
dalla bucca, drüdoppeldütig, haha), zweitens
perquei chi ei leu la foti
d‘in che legia las Punts, e Punts quetu gail,
drittens perquei che la
tualetta sesanfla ella Cadi, e la Cadi quetu era
gaila (leu ei la Val Sumvitg toch, ni buc?, ed
in da nos scribents romontschs toch era, quei
fuss lu viertens). In Nachteil aber: Sch‘ei toffa
memia fetg, lu sansa buc
envidar in zulprin per neutralisalar, sco quei
cu fetg adina, perquei schiglioc brischan la
tualetta, la haifaif cu vai duvrau per schubergiar il tgil ed aunc igl uaul odentuorn. So,
Punts, uss vau tradiu mia
liablingstualetta, uss stos era tradir la tia.
Tgeinina has ti? Quella dalla QBar? Quel ha
silla foti in Saifaspender foll modern, sas lavar
tes mauns uu schuber e chi toffa stagl da cac
da savun, e negin che tratga zatgei nausch
da tei. Ni quella dil Letzigrund? O na, leu
savessas gie ruschnar ora. E
tgeinins da tes concurrents drovas sco pupi da
tualetta? In tec bia damondas
sin inaga, neve. Mo aunc ina davosa: Tgi stat
insumma en quella casa alva letgada schubra
culla bandiera sil tetg che vus veis purtau ellas
tualettas, pamfate, sin ina doppelsita? Quei ha
matei era da far zatgei cun vies tema,
las tualettas, jeu schess leu stat in ch‘ei vegnius rehs cun tualettas, en quei cass ei quei
segir buca la casa dalla Lia Romontscha che ha
vuliu far in project da tualettas per l‘expo. Ni
ei quei forsa la uni Friburg, nua che la Puntsredacziun studegia? Ni forsa eisi ganz aifach
la casa d‘in politicher che producescha mo -,
Punts, ti sas gie schon tgei. Astgu far il tippen,
tgei politicher? Punts, gasetta plitost seniastra,
hmm, - äh, ei quei forsa la casa da Schengenturbo-Blocher? Neginas guardias da cunfin
davos la seiv. Ni Wodka-Putin? Negins penners sil passapei. Ni Hot-Colt-George? Genau!
Genial! En mintga cass, schmatz!, Punts, has
rischun, vossas tualettas dessans buca duvrar
sco pupi da tualetta, aber, apropos fusiun
cun la baselgia, la bibla lu era buc, silpli la
Quotidiana! Übrigens, Punts, l‘autra ga vegness mia tschunavla brev da lectur, super
jubileum, motiv da far fiasta, astgu giavischar
zatgei? Na, jeu damondel gnanc, jeu giavischel
«Lein gratular» dad funny Arturo Casanova.
Stos far nuot, vegn soviso mintga gi tier las
20
gratulaziuns da radio romontsch. Graziel tuttina! E sin l‘autra ga! Pli bugen tualetta ord
hetta che Punts giu funs: tiu lectur.
P.S. als lecturs dallas Punts (per cass ch‘ei dat
els): Tschella ga vau fatg il wetten che buc in
lectur dallas Punts scriva a mi ni allas Punts.
Jeu sun sin buna via, merci!
BREV DA LECTURS
Romontsch, Romontsch ei nies lungatg, e
viva nossa Patria
Anno 1938 ha il pievel svizzer decidiu da renconuscher il romontsch sco lungatg naziunal.
Ils 10 da mars 1986 ei il lungatg romontsch
era daventaus lungatg ufficial-administrativ. Il
stadi sco il cantun promovan igl emprem lungatg. La Giuventetgna Rumantscha (GiuRu)
ei vegnida fundada ils 9 d’uost 1991 ed ei
in’uniun che mantegn ils contacts denter las
giuventetgnas da las valladas romontschas
e ch’emprova era da mantener igl emprem
lungatg. E buca dad emblidar la Romania da
giuventetgna (Rdg) che sustegn differents
projects sco era il lungatg sez. Ins sto mo
sedumandar tgei lungatg ch’ei sustegnan?
Sch’ins damonda als commembers dalla
GiuRu ni dalla Rdg, CCM, L’Uniun dils Grischs
ell’Engiadina, ni aults umens dalla politica, dat
ei mo ina risposta. Il «Rumantsch». Quei sto
esser il perfect lungatg, sche tontas facultads
stattan davos quei lungatg. «Ina risposta pli
perderta vegnis buc a survegnir da quellas
instituziuns». Lessen els dir cun quei a nus
ch’ei mantegnien il «Rumantsch Grischun»?
Quei lungatg che vegn hassiaus il pli fetg dalla
maioriad dalla giuventetgna rumantscha. Ni
eis ei il Sursilvan, Puter, Vallader, Sutsilvan,
ni schizun il Surmiran? A quella damonda san
els buca rispunder. Perquei ch’en mintga part
romontscha dil Grischun dattan els in’autra
risposta. Ei vegn adina mirau per il romontsch matern, e quei ei la emprema lingua.
Contas instituziuns dat ei el cantun Grischun
per l’emprema lingua? En tut 10. Mo che
quellas 10 lavuran per sesezzas e vegnan buc a
luvrar ensemen, mobein ina encunter l’autra.
Perquei che tuttas organisaziuns ein fascinadas dalla emprema lingua, e quellas lessen
era mantener sia lingua. E quei per tut prezi.
Enstagl setener ensemen e vegnir aunc pli
ferms sin quei territori linguistic.
«In bien exempel ein ils Puters ed ils
Sursilvans. Cons incaps dat ei da capir in
l’auter? Jeu less buca menziunar persunas
dallas organisaziuns. Quellas persunas ein
vegnidas manipuladas memia bein». Jeu less
il pievel romontsch. Igl ei buca quei da buca
saver capir in l’auter. Ins vul buca capir in
l’auter. Daco? Perquei ch’il pievel ei memia
21
loschs da discuorer ni capir in auter romontsch
che la emprema lingua.
Ussa vulan quellas bunas uniuns linguisticas,
sco quei ch’igl ei vegniu scret en la davosa
ediziun legida ella Quotidiana/SoS, promover
il romontsch. Sco igl ei vegniu menziunau, prendan las instituziuns partida per il
Sursilvan. Ils auters lungatgs, ch’ein era fetg
impurtonts sco lungatg Rumantsch, vegnan
publicai president dalla Romania, che sustegn
il romontsch, discuora mo da la Ligia romontscha Surselva e dalla Surselva romontscha.
La reacziun dallas Punts che less baghegiar
punts tier las differentas valladas/lungatgs
romontschs ha muncau cheu totalmein. Ins
astga buca mo discuorer dad in lungatg. Ins
sto esser aviarts per tut ils lungatgs romontschs. Naven dall’emprema lingua tochen
tiel rumantsch. Era ils Sursilvans ch’ein fetg
ferms en lur lingua duessen era prender part
dil rumantsch e buca mo dil sursilvan. Sch’ins
ha buca la capacitad dad esser aviarts e vuler
capir, san ins discuorer il tudestg svizzer sco
quei che la maioritad dalla giuventetgna romontscha practichescha el mument. E sche las
uniuns linguisticas cuntinueschan vinavon sin
quella via, vegn ei ad esser aunc per in bien
temps aschia.
Perquei che jeu sun di per di denter ils
Rumantschs e discuorel era cun la glieud da
differentas valladas, hai jeu vuliu far per vus
in pign experiment per mussar a vus co il
pievel romontsch secuntegn enviers il rumantsch: jeu hai eligiu 15 persunas sur 20 onns.
Persunas da 3 differentas valladas. Mintgagada
5 dalla Engiadin’aulta, dalla Engiadina bassa, e
dalla Surselva. Impurtont tier quei experiment
ei: ei astga buc esser persunas che s’audan tier
instituziuns ni persunas che han studegiau la
lingua romontscha. Jeu hai duvrau per quei
experiment: bia gnarva ed ina ediziun dallas
Punts. Jeu hai encuretg ellas Punts in artechel
en sursilvan, ed in artechel en puter. Jeu astgel dir che quels dus artechels ein screts perfect en la emprema lingua da mintga vallada.
Suenter hai jeu mussau mintgamai igl artechel
en sursilvan ad ina persuna dall’Engiadina.
Ed igl artechel puter ad ina persuna dalla
Surselva. La reacziun ei stada per mei sco quei
ch’jeu hai spitgau. Auter che 3 persunas che
han propi empruau da leger igl artechel. Quei
ei stau in Sursilvan e dus dalla Engiadin’aulta.
Las ulteriuras persunas han legiu il tetel ed
han dau anavos a mi las Punts. Ina persuna ei
perfin sefitgada ch’igl artechel sursilvan seigi
screts en Rumantsch Grischun.
A tuts da quellas instituziuns ed a tut quels
che lessen promover l’emprema lingua less jeu
mussar cun quei experiment: ei funcziunescha
buca dad acceptar in auter rumantsch tochen
ch’ins cala buca dad odiar il rumantsch auter
che la emprema lingua.
Pablo Maissen, Samedan/Rabius
22
CONTAINER
L’engiavinera
Il victur da l’engiavinera en il numer 131
è Martin Blumenthal da Ruschein. Uschè
ha el savì far il proxim pass sin sia missiun
«l’onur dals Blumenthals u in sientamauns
da Calanda.» Il pled da soluziun era dal rest
«Romano.»
Di multicultural per uffants a Cuira
Ils 25 da zercladur ha lieu a Cuira sin la
«Turnerwiese» per la tschintgavla giada in
di da gieus per uffants. L’occurenza che vegn
organisada dalla «Jungwacht & Blauring
Chur» stat quest onn sut il motto «5 onns – 5
culturas.» Sper da tuttas sorts da divertiment
per uffants èn era il dus musicstars Jesse e
Valentina preschents.
Resguard da la Svizra rumantscha
(LR) Cun grond plaschair ha la Lia
Rumantscha, l’organisaziun tetgala da
la Rumantschia, registrà l’elecziun da
Corina Casanova sco vicechanceliera da la
Confederaziun. Creschida si en la Svizra
Rumantscha e fermamain colliada cun quella
porta ella il rumantsch sco ina da las quatter
linguas naziunalas svizras en il center da decisiun da la Confederaziun. Sco Rumantscha
che sa dasper ils quatter linguatgs naziunals
er anc englais e spagnol vegn ella a far quai
cun cumpetenza e cun respect da las autras
linguas.
Zunt surstads essan nus da leger ch’ina
tscherta pressa sin plaun svizzer vul snegar a
Corina Casanova sia identitad rumantscha e
declera ella sco svizra tudestga e che schizunt
in cusseglier federal na vul renconuscher ella
sco represchentanta da la Rumantschia e pia
da la Svizra latina.
chattà mintgin e mintgina lura agen mied per
chantar las chanzuns dals Beatles. Il resultat è
in potpuri da Mario Pacchioli-Fabulant-Linard
Bardill-Bulais-Tartaruga-Fränzlis ed anc bler
dapli. I dat per mintgin insatge e buna qualitad da musica è garantida. Dal rest : Stephan
Eicher che chanta rumantsch – gia be quai
vala la paina da cumprar il disc cumpact. Punts
è da l’idea : Beatles per rumantsch è gailira !
Pretsch : 35 francs. Dapli infurmaziuns sut :
www.lainfabular.ch.
posta.giuru.ch
Qua po...
… L’Uniun da giuventetgna da Tschlin far reclama per la disco dal vitg
… Martin Mathiuet prostestar encunter tablas
tudestgas a Mustér
… Maurus Blumenthal encurir novs abunents
per las PUNTS
… La Uniun da Teater Vuorz presentar ses toc
da teater
… Thomas Candrian far propaganda per ses
pli nov project a Sagogn
- Gion Hosang encurir moderaturs per ses
radio
- Fadrina Hofmann animar giuvens e giuvnas
da scriver per la gasetta giuvna
(dapli infos sut posta.giuru.ch)
IMPRESSUM
chauredactur/a:
Fadrina Hofmann, Rue Louis-Chollet 3, 1700 Fribourg
[email protected], 078 724 74 81
Ursin Lutz, Avenue du Midi 3, 1700 Fribourg
[email protected], 076 434 10 26
redactur/a:
Mevina Feuerstein, Dennlerstrasse 36, 8047 Turich,
[email protected]
Annatina Nay, Pustget 42D, 7166 Trun,
[email protected]
Silvana Derungs, Hauptstr. 117, 1715 Alterswil,
[email protected]
Gianna Sonder, Sumvei 77, 7462 Salouf
[email protected]
collaboratur/as en quest numer:
Marc Bundi, Patrick Capaul, Arno Camenisch, Gion
Hosang, David Berther, Annatina Foppa, Mario
Caviezel, Marcus Albin, Gretta Bott, Annatina
Dermont, Roman Liesch, Martin Candinas
layout nr. 130:
Roman Schmid, Hauptstr. 402, 7031 Laax,
[email protected]
secretariat:
PUNTS, Maurus Blumenthal, Casa Grischuna,
7154 Ruschein,[email protected] ni [email protected],
079 394 52 86, 081 925 43 47
stampa:
Spescha&Grünenfelder, Glion
pretsch d’abunament:
45 francs ad onn, Raiffeisen Laax 70-6699-9
editura:
Chalender d’occurenzas
(uniuns.giuru.ch)
Ils 9 da fanadur 2005 ha lieu a Trun sin plaun
Rensch la Open Air Disco.
(dapli infos sut www.giuventetgnatrun.ch)
GiuRu, Chascha postala 312, 7002 Cuira
[email protected]
internet:
www.punts.ch, www.giuru.ch
avis:
Las Opiniuns dals auturs en quest numer na ston betg
correspunder a l’opiniun da la redacziun da PUNTS.
PUNTS è commembra da l’Associaziun da la Pressa
Svizra dals Giuvens.
ENGIAVINERA
Qua sas ti mussar sche ti es in expert da
trens! Questa giada datti sco premi in
disc cumpact dubel da «Lain fabular – Ils
Beatles per rumantsch!» Il pled da soluziun
tarmetta per plaschair cun indicaziun da
tia adressa a chasa a: Ursin Lutz, Avenue
du Midi 3, 1700 Fribourg, scriva in e-mail a
[email protected] u in sms a 076 / 434 10 26.
1. Il tren che transporta mintgamai Harry
Potter en sia scola magica. (be la segunda part)
Beatles per rumantsch è gailira!
Ussa è el qua – il disc cumpact LAIN FABULAR
! Benedetto Vigne e Giony Fry han producì
dus schibettas da chanzuns dals Beatles en
rumantsch grischun ensemen cun numerusas
bands rumantschas e gruppas che simpatiseschan para cun la rumantschia. Il product
sa lascha vesair : musica per amants da delicatessas. Na tuna « in di danar » bler meglier
che « a hard day’s night » ? Tge para pli sexy :
« why don’t we do it in the road » u « lain
nus betg far quai spe’l clavau » ? Ils differents
interprets e las differentas interpretas han
23
2. Tren renumà en miniatura.
3. Gruppa da musica englaisa che ha da far
cun trens.
4. Opziun populara per la giuventetgna da viagiar per l’Europa enturn.
5. Surnum per ina locomotiva da furma marcanta.
6. Questa sort da tren vegn en funcziun cura
ch’i è fitg taiss.
AZB 7130 Glion
=====================================
=====================================
=====================================
=====================================
=====================================
IL PROXIM PUNTISSIMO È: ============
BUGET ==============================
FIN DA REDACZIUN PER IL NR. 134: =====
16 DA ZERCLADUR 05 =================
PUNTS 134 CUMPARA ENTSCHATTA ====
FENADUR 05 =========================
PUNTS 135 CUMPARA ENTSCHATTA ====
UOST 05 =============================
CUN L’ACCENT «DVD» =================
=====================================
=====================================
=====================================
ABUNESCHA PUNTS
¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨
/ / Jau abunesch PUNTS – la gasetta giuvna per mo 45 francs ad onn
/ / Jau regal in abunament da PUNTS – la gasetta giuvna
/ / Jau fatsch in test – dus ediziuns gratuitas da PUNTS
num e prenum:
adressa:
Trametta il talun a noss secretariat:
PUNTS, Maurus Blumenthal, Casa Grischuna, 7154 Ruschein, 081 925 43 47, 079 394 52 86, [email protected],
¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨¨
VE COMMEMBER DA LA GIURU
La GiuRu sustegna Tai a finanziar, communitgar e realisar Tes project rumantsch e giuvenil. Ti survegnas sco commember/bra da la GiuRu
regularmain infurmaziuns dals projects actuals e la pussaivladad da Ta partecipar ad inscunters internaziunals ed ad autras activitads.
Jau vuless daventar commember/bra da la GiuRu per mo 13 francs e 45 raps ad onn:
/ / Jau vuless las infurmaziuns per e-mail
/ / Jau vuless las infurmaziuns per posta
num e prenum:
adressa:
tel:
e-mail:
Trametta il talun a la suandanta adressa:
GiuRu, Chascha postala, 7000 Cuira, u T’annunzia sut www.GiuRu.ch.
24