Ils carstgauns dad omaduas varts da l`artg son Martin
Transcript
Ils carstgauns dad omaduas varts da l`artg son Martin
2 LA QUOTIDIANA GIEVGIA, IL 1. DA DECEMBER 2005 ■ GLOSSA Sustegn grischun per Leuenberger Advent: Il tschiel s’avra. Co discurra il tschiel? DA LUCAS DEPLAZES / ANR ■ La fracziun da la Partida populara svizra (pps) ha decidì da dar la vusch a Calmy-Rey empè d’eleger Moritz Leuenberger sco president per l’onn proxim. La delegaziun grischuna da la pps è d’in auter parairi. Cusseglier federal Moritz Leuenberger è s’engaschà persunalmain e cun tutta persvasiun per la realisaziun da la Porta Alpina. Grazia a la fundada documentaziun da ses departament ha il cussegl dals chantuns accordà mardi passà il credit necessari. Gist en quest mument decida la pps da snegar la vusch a l’actual vicepresident Moritz Leuenberger mesemna proxima tar las elecziuns al presidi. Leuenberger saja surchargia cun ses departament, vegn fatg valair. L’Agentura da novitads rumantscha (anr) ha vulì conuscher la posiziun da la delegaziun grischuna da la pps en il parlament federal. Ina minoritad na fa betg per cumond Sco quai che Brigitta Gadient è s’exprimida envers l’anr datti en la fracziun ina minoritad (10, la red.) che na sustegna betg quell’opiniun da la fracziun. «Jau fatsch era part da quella minoritad. Leuenberger è s’engaschà l’ultim temp fitg per il Grischun», ha punctuà Gadient. Per ella na datti nagin motiv da refusar la vusch a Leuenberger. «Tant sco quai che jau poss giuditgar prenda Leuenberger part da las sesidas impurtantas da las cumissiuns. Jau sun dentant da l’avis ch’in cusseglier federal na sto betg adina esser preschent a tuttas sesidas da las cumissiuns, be tar las dumondas d’impurtanza.» Quai saja stà ina decisiun dals cussegliers naziunals, ha Christoffel Brändli precisà. La delegaziun grischuna en la fracziun na saja betg stada dal medem avis. En la fracziun hai dà ina tscherta critica pervi da divers dossiers en ses de- partament, ha Christoffel Brändli confermà. El sez haja blers e buns contacts cun Leuenberger che saja adina stà avert per las dumondas da noss chantun. Quai che appartegna sia vusch, veglia el restar liber. Respectar las reglas Era Hansjörg Hassler n’è insumma betg cuntent cun questa posiziun da la pps. Ils Grischuns en la fracziun han opponì cunter quella tenuta e proponì da dar la vusch a Leuenberger. Plinavant sun jau da l’avis ch’ins duai respectar las reglas tar las elecziuns en il presidi. Leuenberger saja sa mess en cun vigur per il Grischun e per la Porta Alpina. Quest engaschi saja stà fitg impurtant sco quai ch’igl è sa mussà il davos temp. Quai haja duvrà in sforz enorm per pudair midar la tenuta negativa dal parlament cunter il project Porta Alpina. La Quotidiana 01-12-2005, p. 02 Ils carstgauns dad omaduas varts da l’artg son Martin In nov cudesch d’in emigrant rumantsch ■ (anr/cp) Co vesi ora da l’auter maun da l’artg son Martin? Quai è in pitschen mat sa dumandà avant bel e bain sessant’onns a Trun. Uss ha el chattà ina resposta e scrit in cudesch. «Prenda ils carstgauns sco els èn, auters na datti betg!» Questa maxima da Konrad Adenauer ha l’autur Dumeni Capeder elegì sco patratg fundamental per ses nov cudesch da raquints «Jenseits des Regenbogens». In dals messadis principals en il cudesch è ch’ins «duai respectar ils umans e tractar els sco tals». tagnard è segnà da la cuntrada, ma era d’ina profunda religiusadad. Las descripziuns da la natira laschan sentir che l’autur charezza sia patria. E la descripziun dals umans demussa che l’autur ha in maletg positiv da la carstgaunadad. … e quella en la Bassa Da l’autra vart da l’artg son Martin – pia en la Bassa – observa il giuven muntagnard ses conturn l’emprim cun ina tscherta sceptica, che sa maschaida mintgatant cun fascinaziun. Cun umor taxescha il Grischun ses conturn e tira mintgamai sias conclusiuns ch’èn savens cungidas cun ina bella presa ironia. En quest segund chapitel descriva Capeder era la solidaritad dal carstgaun en la vita quotidiana. In mund miraculus? Ils raquints èn entretschads cun la biografia da Capeder ch’è creschì si a Trun e che viva uss a Lucerna. L’emprim chapitel sa numna «Menschen, wie sie waren» e raquinta da carstgauns da pli baud «si en il Grischun». En il segund chapitel «Menschen, wie sie sind» dessegna l’autur las vitas dad umans contemporans en la Bassa. Il titel dal cudesch «Jenseits des Regenbogens» ha da far cun las imaginaziuns che l’autur aveva sco uffant. Il pitschen mat pensava ch’i stoppia exister da tschel maun dal artg son Martin in mund miraculus ed ester. La vita da pli baud… En l’emprim chapitel inscuntra il lectur simpels muntagnards dals onns trenta e quaranta. Il muntagnard sto batter per l’existenza entamez las immensas forzas da la natira. Il pensar dal carstgaun mun- Frontispizi dal cudesch «Jenseits des Regenbogens». MAD Poesias sursilvanas Il terz chapitel «Ansichten und Einsichten» descriva las enconuschientschas che sa madireschan entaifer ina vita plain svaris e variaziun. A la fin ha l’autur aschuntà ina tscherna da posesias sursilvanas. Cun «Jenseits des Regenbogens» ha Capeder concepì in maletg da nossa societad dals ultims 60 onns. Forsa èsi in maletg plitost persunal d’in singul emigrant, ma in maletg che po tuttina esser exemplaric per in’entira rotscha Rumantschs e Grischuns ch’èn sa rendids da l’auter maun da l’artg son Martin. Dumeni Capeder: «Jenseits des Regenbogens». Chasa editura Desertina. 304 paginas. 21 francs. Cuira 2005. ISBN 3-85637-316-0 Autur ed iniziant Dumeni Capeder è naschì l’emprim da matg 1934 ed è creschì si a Trun. 16 onns ha el lavurà tar la direcziun generala da la PTT a Berna. Pli tard ha el surpiglià la direcziun da l’agid da fugitivs tar la Caritas svizra a Lucerna. Lura, fin tar sia pensiun, è Capeder stà administratur dal asil da vegls Steinhof, il qual el ha gidà a modernisar e renovar. Sco «Heimwehbündner» è el adina s’engaschà per la chaussa rumantscha. El ha inizià l’Uniun dals Rumantschs da la Bassa (URB), ed el è stà in dals promoturs principals dals gronds concerts communabels dals chors virils da la Bassa. Sco autur ha el publitgà plirs cudeschs rumantschs e tudestgs. Sper il nov cudesch «Jenseits des Regenbogens» duai, tenor communicaziun da pressa, cumparair anc quest onn tar la chasa editura K. Fischer ad Aachen il roman istoric «Das Orakel des Amun-Re». En sias ovras s’occupa Capeder savens d’umans a l’ur da la societad, saja quai da vegls, d’impedids u da malsauns.