na wi li pirveli samoqalaqo sazogadoebis Camoyalibebis istoria da

Transcript

na wi li pirveli samoqalaqo sazogadoebis Camoyalibebis istoria da
sakiTxavi masala studentisaTvis
avtorebi:
g r ie r b u r o u s i
za za r u x a Z e
marine kvaWaZe
lel a g a f r in d a S v il i
levan izoria
saarCevno sistemebis saerTaSoriso fondis warmomadgenloba
saqarTveloSi
International Foundation for Electoral Systems
2011
This сourse reader was developed in the framework of the four-year civic education initiative
Increased Trust in the Electoral Process (ITEP), implemented by the International Foundation
for Electoral Systems (IFES).
The reader is made possible by the support of the American people through the United States
Agency for International Development (USAID). The contents are the sole responsibility of
the authors and do not necessarily reflect the views of the International Foundation for Electoral Systems, USAID or the United States Government.
sakiTxavi masala SemuSavebulia saarCevno sistemebis saerTaSoriso fondis mier proeqtis `ndobis gazrda saarCevno procesebisadmi~ (ITEP) farglebSi.
am sakiTxavi masalis gamocema SesaZlebeli gaxda amerikeli xalxis mxardaWeriT `amerikis SeerTebuli Statebis saerTaSoriso ganviTarebis
saagentos~, USAID-is meSveobiT. gamoTqmuli Sexedulebebi ekuTvniT mxolod avtorebs da SesaZloa, ar gamoxatavdes saarCevno sistemebis saerTaSoriso fondis, USAID-is an amerikis SeerTebuli Statebis mTavrobis
Sexedulebebs.
redaqtori:
zviad miminoSvili,
ganaTlebis mecnierebaTa doqtori
dizaineri da damkabadonebeli: TinaTin berberaSvili
koreqtori: naTia osanaZe
© 2011 International Foundation for Electoral Systems (IFES). All rights reserved.
© 2011 IFES. yvela ufleba daculia.
ISBN 978-9941-0-3667-5
3
s ar C e vi
Sesavali ............................................................................................................................6
warsulis gakveTilebi .............................................................................................7
demokratiis principebi .........................................................................................12
demokratiuli moqalaqeoba ..................................................................................21
daskvna ..........................................................................................................................29
kari pirveli
saxelmwifo marTvis sistema
nawili pirveli. adamiani da sazogadoeba ....................................................31
Tavi 1.1. adamiani da sazogadoeba ........................................................................32
Tavi 1.2. bunebiTi mdgomareoba da samarTali .................................................38
Tavi 1.3. xelisuflebis saWiroeba .......................................................................39
Tavi 1.4. sazogadoebrivi xelSekruleba ...........................................................42
nawili meore. xelisufleba ..................................................................................44
Tavi 2.1. ra aris xelisufleba? ............................................................................45
Tavi 2.2. ra aris xelisuflebis mizani? .............................................................46
Tavi 2.3. xelisuflebis mizani da mmarTvelobis formebi ...........................47
Tavi 2.4. konstituciuri mmarTveloba: xelisuflebis danawileba ..........50
Tavi 2.5. xelisufleba, moqalaqe da demokratiuli Rirebulebebi ..........51
nawili mesame. konstitucia ..................................................................................55
Tavi 3.1. konstituciis arsi da mokle istoria ...............................................56
Tavi 3.2. konstituciis Tvisebebi ........................................................................57
Tavi 3.3. konstituciis ZiriTadi principebi ..................................................63
Tavi 3.4. konstituciis saxeebi .............................................................................64
Tavi 3.5. konstitucionalizmis tradiciebi saqarTveloSi ........................66
Tavi 3.6. konstituciis funqciebi .......................................................................68
Tavi 3.7. saqarTvelos moqmedi 1995 wlis 24 agvistos konstitucia .........69
nawili meoTxe. saxelmwifo mmarTvelobis formebi ..............................72
Tavi 4.1. saxelmwifos forma – cneba da Sinaarsi ............................................73
Tavi 4.2. saxelmwifo mmarTvelobis forma .......................................................73
Tavi 4.3. saxelmwifo xelisuflebis teritoriuli mowyoba
(saxelmwifos teritoriuli mowyoba) ................................................................81
Tavi 4.4. saqarTvelos, rogorc erTiani saxelmwifos,
konstituciur-samarTlebrivi statusi ...........................................................83
Tavi 4.5. saxelmwifos kompetenciebis kategorizacia ..................................86
Tavi 4.6. suvereniteti ............................................................................................87
Tavi 4.7. saxelmwifoTa Tanamegobrobis sxva formebi ..................................89
Tavi 4.8. politikuri reJimi ..................................................................................95
4
kari meore
adamianis uflebebi
nawili pirveli. adamianis uflebaTa arsi da buneba .............................103
Tavi 1.1. ra aris adamianis uflebebi? .................................................................104
nawili meore. adamianis uflebaTa ideis ganviTareba ..........................117
Tavi 2.1. adamianis uflebaTa ideis ganviTareba – antikuri epoqa ............119
Tavi 2.2. adamianis uflebaTa ideis ganviTareba – Sua saukuneebi .............121
Tavi 2.3. burJuaziuli revoluciebis roli adamianis uflebaTa
ideis ganviTarebaSi ..................................................................................................123
Tavi 2.4. adamianis uflebaTa ganviTareba saqarTveloSi ............................124
Tavi 2.5. pirveli xelSekrulebebi adamianis uflebaTa sferoSi ..............127
Tavi 2.6. adamianis uflebaTa klasifikacia ......................................................136
Tavi 2.7. adamianis uflebaTa `pirveli Taoba~ – samoqalaqo da
politikuri uflebebi ............................................................................................140
Tavi 2.8. politikuri uflebebi ...........................................................................158
Tavi 2.9. socialuri, ekonomikuri da kulturuli uflebebi ....................163
nawili mesame. adamianis uflebaTa dacvis meqanizmebi ........................169
Tavi 3.1. ra meqanizmebi icavs adamianis uflebebs erovnul doneze? ......170
Tavi 3.2. rogor xdeba adamianis uflebaTa dacva saerTaSoriso
doneze? ........................................................................................................................177
Tavi 3.3. adamianis uflebaTa dacvis gaeros, anu universaluri,
sistema ..........................................................................................................................178
Tavi 3.4. rogor aris daculi adamianis uflebebi regionalur
doneze? ........................................................................................................................182
Tavi 3.5. saqarTvelo da evropis sabWo ..............................................................183
nawili meoTxe. calkeuli jgufebis uflebaTa dacva ..........................190
Tavi 4.1. SezRuduli SesaZleblobebis mqone pirTa uflebebi ...................191
Tavi 4.2. erovnuli da eTnikuri umciresobebis uflebebi ..........................194
Tavi 4.3. devnilTa uflebebi ................................................................................200
Tavi 4.4. bavSvis uflebebi ......................................................................................202
Tavi 4.5. genderuli Tanasworoba ........................................................................214
kari mesame
samoqalaqo sazogadoeba
nawili pirveli. samoqalaqo sazogadoebis Camoyalibebis
istoria da arsi ............................................................................................................219
nawili meore. samoqalaqo sazogadoeba da demokratia .......................233
nawili mesame. samoqalaqo sazogadoeba da arCevnebi .........................239
nawili meoTxe. samoqalaqo sazogadoeba saqarTveloSi:
warsuli gamocdileba da samomavlo gamowvevebi ...................................255
5
kari meoTxe
demokratia da moqalaqis Tanamonawileoba
nawili pirveli. moqalaqis monawileoba sazogadoebrivi
amocanebis gadawyvetaSi ..........................................................................................275
Tavi 1.1. moqalaqis sazogadoebrivi pasuxismgebloba ..................................276
Tavi 1.2. samoqalaqo aqtiuroba saqarTveloSi ...............................................277
Tavi 1.3. axali Taoba da samoqalaqo aqtiuroba ..............................................278
nawili meore. Tanamedrove demokratiis ganviTarebis
tendenciebi .....................................................................................................................280
Tavi 2.1. warmomadgenlobiTi demokratia .........................................................281
Tavi 2.2. warmomadgenlobiTi demokratiis gamowvevebi ...............................282
Tavi 2.3. `kargi mmarTvelobis~ principi. cnebis warmoSoba da misi
Sinaarsi ........................................................................................................................284
Tavi 2.4. cnebis arsebiTi elementebi ..................................................................285
Tavi 2.5. cnebis praqtikuli daniSnuleba .........................................................286
Tavi 2.6. sajaro administraciis gamowvevebi. momsaxurebis
gaumjobeseba ..............................................................................................................287
Tavi 2.7. decentralizacia ....................................................................................289
Tavi 2.8. moqalaqisa da sazogadoebrivi jgufebis gaaqtiureba ................290
Tavi 2.9. pasuxismgeblobis ganawilebis principi ...........................................292
nawili mesame. moqalaqeTa Tanamonawileobis saxeebi
Tanamedrove demokratiul qveynebSi .............................................................294
Tavi 3.1. moqalaqeTa gamokiTxvebi da Sekrebebi ..............................................295
Tavi 3.2. momsaxurebis garantiebi .......................................................................297
Tavi 3.3. sazogadoebaze orientirebuli policia .........................................299
Tavi 3.3. erToblivi biujeti .................................................................................303
nawili meoTxe. moqalaqeTa Tanamonawileobis perspeqtivebi
saqarTveloSi .................................................................................................................305
Tavi 4.1. sajaro administraciis reforma ........................................................306
Tavi 4.2. samoqalaqo monawileoba da momsaxurebis saagentoebi ...............307
Tavi 4.3. municipaluri servisebis gaumjobeseba ...........................................311
Tavi 4.4. moqalaqeTa Tanamonawileobis gaaqtiureba ....................................312
Tavi 4.5. studentebis Tanamonawileoba ............................................................314
daskvna ...............................................................................................................................316
sasargeblo bmulebi ..................................................................................................317
terminTa pirobiTi Semokleba ...........................................................................319
gamoyenebuli literatura ....................................................................................320
internet-bmulebi .......................................................................................................323
6
Sesavali
Sesavali
`adamians demokratiuli azrovnebis unari bunebiTad rodi mosdgams.
masSi mometebulia egocentrizmi da eTnocentrizmi, rasac, rogorc sunTqvas, aranairi daostateba ar sWirdeba. demokratia ki, Tavis mxriv, imgvar Cvevebsa da momzadebas gulisxmobs, wvrTnas rom saWiroebs, radgan
uamisod isini verc fexs moikideben da verc ganviTardebian~.1
rogori Cvevebi da ra kompetencia moeTxovebaT demokratiuli sazogadoebis moqalaqeebs? aris Tu ara sagrZnobi gansxvaveba demokratiul moqalaqeobasa da sxva saxis moqalaqeobas Soris? Tu moqalaqeni bunebrivad ar eltvian demokratiul principebs, rogorRa ganviTardnen
ise, rom demokratiul sazogadoebaSi TviTdamkvidreba SeZlon?! aq
wamoWrilia iseTi sakiTxebi, romlebmac winamdebare saxelmZRvanelos
mimarTuleba gansazRvres. raki qarTuli sazogadoeba demokratiisken svlas ganagrZobs, moqalaqeebsac axleburi codniT aRWurva, axali
unar-Cvevebisa da damokidebulebebis gamomuSaveba dasWirdebaT. am saxelmZRvanelosa da misi Tanmxlebi saswavlo kursis mizania, daexmaros
universitetis studentebs, moemzadon demokratiuli saxelmwifos moqalaqeobisaTvis, raTa maT xeli Seuwyon qarTul sazogadoebaSi demokratiuli principebis ganxorcielebasa Tu danergvas, sazogadoebisa
Tu pirovnebis sakeTildReod isargeblon yvela im sikeTiT, romelic
Tan axlavs amgvar sistemas.
swavlulebi, zogadad Tanxmdebian, rom jansaRi demokratiis ganmtkicebis saqmeSi arsebiTi roli moqalaqeebs ekisrebaT. marTalia, saxelisuflebo sistemis `ragvaroba~ qveynis xelisuflebis struqturiTa da qmedebiT ganisazRvreba, magram moqalaqeebmac mniSvnelovani roli unda Seasrulon am struqturis dakanonebaSi. demokratiul sazogadoebaSi moqalaqeebs gadawyvetilebis misaRebad mouwodeben – iseTi
RonisZiebebis gasatareblad, sazogadoebisa Tu pirovnebis dacvasa da
winsvlas rom emsaxureba.
1
Parker, W. (1996) Educating the Democratic Mind, p. 3.
7
demokratiuli saxelmwifoebis umetesoba, ase vTqvaT, respublikebs warmoagens. es gaxlavT arapirdapiri demokratiis sistema, sadac
saxelmwifoSi mcxovrebi xalxi missave warmomadgenlebs demokratiulad irCevs, raTa maT xalxis saxeliT marTon da iRvawon. am sistemis
farglebSi saxelmwifos yoveldRiur mmarTvelobaSi xalxi uSualod
ar aris CarTuli, Tumca sadave xelisuflebis Zalauflebisa mainc maT
xelSia. aqedan gamomdinare, moqalaqeebi arsebiT rols TamaSoben, romlis Sesasrulebladac isini saTanadod unda aRiWurvon. amis efeqtianad gansaxorcieleblad moqalaqeebma garkveuli demokratiuli principebi unda aiTvison, saTanado unar-Cvevebi da demokratiis mxardasaWerad keTilganwyoba gamoimuSavon.
saxelmZRvanelo gaTvaliswinebulia studentTaTvis safuZvliani
codnis misawodeblad, raTa isini ukeT gaerkvnen saqarTveloSi sul
ufro da ufro gamyarebul demokratiul sistemaSi; aseve, imis gasaazreblad, Tu ra rolis Sesruleba xelewifebaT da evalebaT moqalaqeebs
da, imavdroulad, ra uflebamosilebani eniWebaT maT. zogierTebisTvis
es axal ideebTan ziarebaa, zogs ki aRniSnuli informacia saSualebas
miscems, misTvis ukve nacnob sakiTxebs xelaxla gadaxedos, imisda miuxedavad, Tu rogor aqvs gaazrebuli demokratiuli moqalaqeobis principebi dResdReobiT; es gaxlavT xangrZlivi da saimedo procesi, radgan demokratia didi Tavisuflebis Sanssac gvaZlevs da didi pasuxismgeblobis tvirTsac gvargunebs.
warsulis gakveTilebi
istorias bevri ram uswavlebia CvenTvis, Tu gavixsenebT mmarTvelobis sakiTxisadmi sxvadasxvagvar midgomas an imas, Tu rogori gansxvavebuli niSniT warimarTeboda demokratiuli idealebis ganviTareba Tu
SezRudva. qvemoT movitanT warsulidan amoqeqil ramdenime ambavs – iseve, rogorc ufro gviandel istoriul faqtebs. TiToeuli ambis wakiTxvisas SeCerdiT da dafiqrdiT wamoWril kiTxvebze; gaiazreT, ra gakveTilis gamotana SegiZliaT demokratiis ganviTarebis sakiTxebTan dakavSirebiT. gaxsovdeT, zogjer Secdomebidanac imdensaves vswavlobT,
ramdensac im saqmidan, romlisTvisac Tavi warmatebiT gagvirTmevia.
8
Sesavali
ambavi I
axlad aRmoCenili miwebisaken, axalSenebSi xalxi jguf-jgufad miemarTeba, Sordeba sazogadoebas, romlis rigebSic aqamde ucxovria. Cveul yofas mowyvetili, mSobliuri adgilebidan Sors, Tavs bevrad ufro
laRad grZnobs da Tavis yoveldRiur yofas Tavad gankargavs. adamianebi qonebis mosaxveWad axali miwebisaken miiswrafian. oqros maZiebelTa ambavs maT yuramdec miuRwevia. gamdidrebis wyurviliT Sepyrobili
uqonelni, mcire sagzliT, Soreul gzas dasdgomian. metwilad, `jentlmenTa~ wridan arian da, sxvisi Sromis xarjze cxovrebas miCveulni,
mZime fizikur datvirTvas ver eguebian. maTi erTaderTi sazrunavi simdidris moxveWaa. daniSnulebis adgilas Casulni TavSesafars eZeben da
wyalTan axlos saxldebian, egaa, rom garSemo sul Waobiani adgilebia;
Tanac, irgvliv daavadebis gadamdebi uamravi koRo ireva! im aremareSi
mkvidri mosaxleobac cxovrobs. rogor fiqrobT, riT sazrdooben isini? warmoidgineT, ramdeni gaWirvebisa da siZnelis pirispir aRmoCndebian! ra unda iRonon Tavis gasatanad?
xom warmogidgeniaT, ra dabrkolebebis gadalaxva mouwevdaT moaxalSeneebs! isini, faqtiurad, verafers xdebodnen. oqros ZiebaSi imden
dros xarjavdnen fuWad, rom saR azrs arafrad dagidevdnen: aRarc Tavis gatanaze fiqrobdnen, aRarc saxlis aSenebasa da aRarc sarCos momaragebaze, moaxloebuli civi zamTris TveebSi Tavi rom ramenairad gamoekvebaT. bevri maTgani dauZlurda da daavadmyofda, bevric, sakvebis
simwiris gamo, SimSiliT daixoca! TiTqmis naxevari gawyda moaxalSeneobis pirvelive wlebSi. mkvidr mosaxleobasTan daZabuli urTierToba drodadro konfliqtSi gadaizrdeboda xolme, rac maT mSvidobian
cxovrebas safrTxes uqadda. SesaZlebeli iyo Tu ara am yvelafris Tavidan acileba?
zemoT aRwerili ambebi 1607 wels xdeboda, rodesac as oTxma ingliselma axalmosaxlem jeimsTaunis kolonia daaarsa, sadac amJamad virjiniis Stati mdebareobs. dResdReobiT SeerTebuli Statebi 300 milionze meti adamianis samSobloa da 200 weliwadze metia, respublikur
mmarTvelobaze dgas; da mainc, Tavdapirvelma britanulma koloniam TiTqmis ver gaamarTla. erT-erTi upirveles mizezTagani, rac avis
momaswavebeli iyo britaneli axalmoSeneebisaTvis, marTvis uunaroba
gaxldaT. amas garda, piradi interesebiT xelmZRvanelobam da piradulis saerTo saqmeze maRla dayenebam axalmoSeenebs safrTxe Seuqmna.
1608 wlis Semodgomaze koloniis mmarTvelTa sabWos prezidentad
jon smiTi airCies. smiTma mkacri disciplinis politika gaatara, rac
9
yvelasgan koloniis Camosayalibeblad sasargeblo saqmianobas moiTxovda, – `vinc ar muSaobs – ar Wams~. im adreul xanebSi axalSenis gadarCena smiTis Zlieri mmarTvelobis damsaxurebaa. jeimsTaunis gamocdilebidan miRebuli gakveTilebis gaTvaliswineba yvelas egebis. pirvel
rigSi unda davfiqrdeT mmarTvelobis formaze anu xelmZRvanelobaze,
sazogadoebaSi pirovnebisaTvis dadgenili wesebis dacvasa da im Sedegebze, rac am wesebis ugulebelyofisas iCens Tavs.
filosofos jon lokis (John Locke, 1632-1704) ganmartebiT, sakuTari
interesebis gaTvaliswinebiT realobas Tvali unda gavusworoT da mis
xarjze `sayovelTao Tanxmobas~ mivaRwioT. sayovelTao Tanxmoba imaSi
gamoixateba, rom sazogadoebis wevrebi Tanxmdebian erTmaneTTan, danergon garkveuli wesebi, rac maT, rogorc sazogadoebis wevrebs, sikeTes uqadis. lokis mier SemoTavazebul sasargeblo wesebsa Tu kanonebs
miekuTvneba sicocxlis, Tavisuflebisa da sakuTrebis xelSeuxebloba.
lokis Teoriebze mmarTvelobasTan dakavSirebul momdevno epizodSi ufro mets SeityobT, gaigebT, rogori zemoqmedeba iqonies maT
mmarTvelobis dRevandel formebze. aba, hkiTxeT sakuTar Tavs, ratom
girCevniaT uerTguloT im sazogadoebaSi damkvidrebul kanonebs, romelSic trialebT? albaT damerwmunebiT, rom `sayovelTao Tanxmobas~
(sazogadoebriv xelSekrulebas) didi sikeTe moaqvs kacobriobisaTvis;
Tumca jeimsTaunis gamocdilebidan miRebuli kidev erTi gakveTili
gvidasturebs, rom sayovelTao Tanxmobas garkveuli naklic axasiaTebs. calkeulma pirebma gaacnobieres, rom maT, sazogadoebis usafrTxoebis uzrunvelsayofad, pirovnuli survilebis garkveulwilad
miCqmalvac mouwevdaT. sayovelTao keTildReobis ganmtkicebis TvalsazrisiT Cven erTmaneTze varT damokidebuli da amitom iZulebuli
vxdebiT, xelisuflebis sasargeblod zog-zogierT upiratesobas SevelioT. SesaZloa dagvebados kiTxva, ra upiratesobebi unda daTmon moqalaqeebma nebiT Tu uneburad sayovelTao keTildReobis gansamtkiceblad? vnaxoT, ras gvaswavlis istoria am sakiTxTan dakavSirebiT.
ambavi II
warmovidginoT Zveli CineTis epoqa – qristeSobamde 221 weli. ukve
200 weliwadze metia, Cinelebi erTmaneTs ebrZvian, rac qveyanas xleCs
da yvelas gulistkivils, tanjvas ayenebs. xelisuflebis saTaveSi eqceva imperatori cin Sixuangi, romelic qveyanas aerTianebs. misi mmarTvelobis wlebSi (Zv.w. 259-210) CineTi aRorZindeba: viTardeba vaWro-
10
Sesavali
ba, mkvidrdeba saerTo ena da aigeba CineTis didi kedeli. rogor SeZlo erTma kacma, bolo moeRo saukunovani omisaTvis, gaeerTianebina
da aeRorZinebina qveyana?! pasuxi cin Sixuangis mmarTvelobis stilSi
unda moviZioT. man sruli wesrigi daamyara imis wyalobiT, rom RalatSi eWvmitanilebs, ganurCevlad yvelas, sikvdiliT sjida. mis samxedro
kampaniasa da Tavdasxmebs aTasobiT kacis sicocxle Seewira – inteleqtualebi Tu sxva aTasi juris xalxi tanjvasa da katorRul SromaSi asrulebdnen sicocxles. cin Sixuangim mkacri cenzura daawesa da yvela
wigni, romlis dedaarsi xels uSlida damkvidrebuli Tvalsazrisis gabatonebas, cecxls misca. urCi swavlulni – cocxlad daamarxvina. imperatori samxedro Zalas iSveliebda mis mier gamocemuli kanonebis
xorcSesasxmelad da qveyanaSi sikvdiliT dasjis ulmobeli wes-Cveulebis dasamkvidreblad. rogor fiqrobT, ra grZnobebs aRZravda xalxSi maTi mesveuri? Rirseulad emsaxura Tu ara imperatori cin Sixuangi Cinel xalxs? man xom bolo mouRo samoqalaqo oms da qveyana ganviTarebis gzaze daayena? iyo Tu ara aucilebeli amodena msxverplis
gaReba da Rirda Tu ara am fasad winsvla ufro ganviTarebuli sazogadoebis Sesaqmnelad? amarTlebs Tu ara saboloo mizani im saSualebebs, imperatorma rom gamoiyena CineTis gaerTianebisa da aRorZinebisaTvis?
zogierTebi SesaZloa Segvedavon da amtkicon, rom cin Sixuangis mier gatarebuli RonisZiebebi aucilebeli iyo qveynis warmatebis uzrunvelsayofad, magram im epoqis xalxi albaT sxvagvarad fiqrobda da
grZnobda. didgvarovnebic da glexebic erTnairad itanjebodnen misi
uRlis qveS da amitomac aujanydnen. Zveli welTaRricxvis 207 wels,
gaimperatorebidan meTxuTmete wlisTavze, cin Sixuangi taxtidan Camoagdes; mis mmarTvelobas bolo moeRo. cinebis uZvelesi dinastiis
– iseve, rogorc bevri diqtatoruli reJimis – magaliTidan miRebuli
gakveTili is aris, rom, rodesac moqalaqis uflebebs laxaven, SeuZlebelia xalxSi xelisuflebisadmi erTgulebis SenarCuneba. bolos da
bolos Cagruli xalxi janydeba. radgan yoveli calkeuli pirovnebisTvis mniSvnelovania mTavarTaTvis xelisuflebis mindoba, moqmed xelisuflebasac, Tavis mxriv, moqalaqis uflebebis dacva da ganmtkiceba
moeTxoveba. Tomas jefersonma (1743-1826), amerikis SeerTebuli Statebis damoukideblobis deklaraciis avtorma, deklaraciaSi Cawera:
`CvenTvis TavisTavad cxadia is udavo WeSmariteba, rom yvela adamiani
dabadebulia, rogorc Tanaswori arseba, rom maT RvTis mier miniWebuli
aqvT garkveuli xelSeuvali uflebebi, rogoricaa: sicocxle, Tavisufleba da bednierebisaken ltolva;
11
rom am uflebaTa gansamtkiceblad iqmnebian mTavrobebi, romlebic TavianT kanonier Zalauflebas Rebuloben maTive TanxmobiT, visac isini ganageben;
rom Tu marTvis raime forma odesme am miznis Semlaxavi gaxdeba, xalxs
ufleba eZleva Secvalos an gaauqmos igi, da Seqmnas axali xelisufleba,
daafuZnos igi iseT principebze da iseTi ZalauflebiT aRWurvos, rogoric, misi azriT, yvelaze xelsayreli iqneba misi usafrTxoebisa da bednierebisaTvis~2.
Tomas jefersonis am sityvebis miRma is azri xom ar ikveTeba, rom
rodesac xalxi ukmayofiloa Tavisi xelisuflebisa, ufleba aqvs, gadaayenos mTavroba?! rasakvirvelia, ara. frTxilad moekideT am sakiTxs!
`umniSvnelo da droebiTi~ siZneleebi arasakmarisi mizezia mTavrobis
gadasayeneblad. kerZo uflebebis, survilebisa da saWiroebebis dapirispireba `sayovelTao da zogad keTildReobasTan~ mudmivad Tavs
iCens demokratiul sazogadoebaSi. swored amitomaa, rom demokratiuli sistemis pirobebSi gamudmebiT mivmarTavT xelisuflebas, mxari
dagviWiros amgvari daZabulobis ganmuxtvis saqmeSi da daawesos qcevis
standartebi. Cven Cveulebriv vemorCilebiT amgvari standartebis dawesebas, radgan isini sazogadoebriv wesrigsa da usafrTxoebas uzrunvelyofen.
sxvaTa da sxvaTa mizezTa gamo Cveni zogierTi upiratesobis xelisuflebisaTvis `daTmobis~ cneba demokratiuli mmarTvelobisTvis
Zalze mniSvnelovania. radgan Tanamedrove demokratiuli saxelmwifoebi metwilad respublikebad gvevlinebian, moqalaqeebi TavianT warmomadgenlebs im gadawyvetilebaTa misaRebad irCeven, romlebic eleqtoratis interesebis dacvasa da sazogadoebis zogadi mdgomareobis
gaumjobesebas Seuwyobs xels. rodesac Cven ar veTanxmebiT kurss, romelsac sazogadoebis winaSe Cveni warmomadgenlebi warmoaCenen, ufleba gvaqvs gamovxatoT Cveni neba da sakuTari interesebis dasacavad sxva
vinme avirCioT. amgvarad, Tanamedrove demokratiuli saxelmwifoebis
mTavrobebs xalxis survilebisa da moTxovnebisadmi gulisxmieri damokidebuleba evalebaT. Tumca, Tanamedrove demokratiuli qveynebis xelisuflebisgan, mxolod amas ar moveliT. arsebobs `demokratiis principebi~3, romlebic demokratiis ganviTarebis pirobebSi myof qveynebs
mimarTulebas aZlevs da afasebs, ramdenad warmatebulad viTardeba iq
demokratiuli procesebi. qveynebi, romlebic demokratiul refor2
amerikis SeerTebuli Statebis damoukideblobis deklaraciidan; demokratiis
klasikuri dokumentebi, Tbilisi (1994), gv. 35.
3
“Democracy for All”, Street Law, Inc. Washington, D.C., U.S.A.
12
Sesavali
mebs atareben, swored am principebiT xelmZRvaneloben. aqedan gamomdinare, qarTuli demokratiisaTvis mizanSewonili iqneba am principebis mniSvnelovnebis gaTvaliswineba.
demokratiis principebi
ambavi III
1215 wlis inglisi – Sua saukuneebis xana. gabatonebulia absoluturi monarqiis sistema. ase rom, inglisis mefes sruli Zalaufleba upyria xelT da Tavs axvevs Tavis qveSevrdomebs. mxolod kaTolikuri
eklesia ewinaaRmdegeba TviTmpyrobelobas. eklesiis winaSe finansuri
davalianebis dasafaravad mefe mZime xarks akisrebs Tavis qveSevrdomT.
urC gadamxdelebs umkacres sasjels uweseben. gansakuTrebiT inglisis
maRali wodebis warmomadgenlebi – baronebi da didgvarovnebi – SeuSfoTebia mefis amgvar qmedebas, magram ra iRonon?! rogor ggoniaT,
ras igrZnobdnen didebulebi, amodena simdidres rom unda Seleodnen
mefis saameblad?! viTarebas kidev ufro is amZimebda, rom xarkis gadauxdelobis gamo mefis brZanebiT datusaRebulni sasjelisagan Tavis
daRwevas veRar axerxebdnen. amgvar pirobebSi vin ras gaxdeboda, Zlevamosili mefis winaSe?!
1215 wels ramdenime didebulma mefis winaaRmdeg piri Sekra; gaCaRda
samoqalaqo omi. didebulebma londoni rom daikaves, mefe maTTan Sexvedrasa da maTi moTxovnebis gaTvaliswinebas daTanxmda. rogor ggoniaT, ra sakiTxebi wamoWres didebulebma da ratom unda eRo yurad mefes
maTi esa Tu is moTxovna?
didebulebma mefe aiZules, xelmoweriT daedasturebina `Tavisuflebis didi qartiis~ (magna karta, laT. Magna Carta Libertatum) saxeliT
cnobili dokumentis WeSmariteba. am dokumentis wyalobiT bevri iseTi
kanoni gamoikveTa, inglisSi urTierTobebis marTvas rom awesrigebda.
dadginda ramdenime umniSvnelovanesi wesi: 1. winaswari samarTlebrivi
gadawyvetilebis miuReblad pirovnebis dapatimrebis, gadasaxlebisa
da dasjis akrZalva; 2. mefes ekisreboda valdebuleba, parlamentisagan
gamoeTxova dabegvris nebarTva da 3. ecno parlamentis uflebamosileba. `Tavisuflebis didi qartiis~ saboloo debulebis Tanaxmad gacxadda, rom mefis mxridan dokumentis pirobebis ugulebelyofis SemTxvevaSi didebulebs mis winaaRmdeg omis warmoebis ufleba eniWebodaT. es
13
debulebebi xels uwyobda pasuxismgeblobis amaRlebis, kanonis uzenaesobis ganmtkicebis da xelisuflebiT borotad sargeblobaze kontrolis dawesebis demokratiuli principebis danergvas. rogorc uinston
CerCilma 1956 wels brZana: `arsebobs mefeze zeaRmatebuli – kanoni,
romelic man ar unda daarRvios. kanonis uzenaesobis amgvar dadasturebasa da zogadi xasiaTis qartiaSi mis warmoCinebas dasabami misca `Tavisuflebis didi qartiis~ Sesaqmnelad gaweulma Sromam. amiT da mxolod amiT aixsneba xalxis mxridan misdami esoden mokrZalebuli damokidebuleba~.
Tanamedrove demokratiul qveynebSi xalxi angariSs sTxovs Tavis
xelisuflebas. es, sul mcire, imas niSnavs, rom xelisuflebam unda miiRos gadawyvetilebebi da gamoxatos xalxis neba. kanonis uzenaesobis principi demokratiuli sazogadoebis erT-erTi umniSvnelovanesi
principia. es imas niSnavs, rom aravina dgas kanonze maRla, yvelam unda
daicvas igi da kanonze ZaladobisaTvis yvelas Tanabrad moekiTxos pasuxi. dabolos, didebulebma, romlebmac iZulebis wesiT daiTanxmes mefe, daTmobaze wasuliyo, SezRudes misi Zalaufleba da aiZules igi, inglisis parlamentTan eTanamSromla, kerZod ki, moepovebina parlamentis Tanxmoba xelaxal dabegvrasTan dakavSirebiT. rodesac mmarTveli
moxele pasuxismgebelia sxva ZalovanTa winaSe, misi Zalaufleba izRudeba da Zalauflebis borotad gamoyenebis SesaZleblobac mcirdeba.
marTalia, `Tavisuflebis didi qartia~ Tavdapirvelad mxolod me-13
saukunis inglisel didgvarovanTa uflebebis dacvas uzrunvelyofda,
saboloo jamSi igi rigiT adamianebsac miswvda; swored am dokumentis
safuZvelze damkvidrda is principebi, romelTac mogvianebiT amerikis
SeerTebuli Statebis msgavsi demokratiuli qveynebis Seqmna ganapirobes.
ambavi IV
me-20 saukunis meore naxevaria. warmoidgineT, rom wlebis ganmavlobaSi mSobliur enaze iRebdiT ganaTlebas da am dros Tqveni xelisufleba gicxadebT, rom yvela mniSvnelovani sagani sxva enaze – xelisuflebis mier `oficialurad~ SemoRebul enaze unda SeiswavloT. gadis
ramdenime Tve da Tqven da Tqveni Tanatolebi siZneleebs awydebiT – giWirT axali enis srulyofilad aTviseba da klasidan klasSi gadasvla.
ganaTleba Tu ver miiReT, ras giqadiT momavali? valdebulia Tu ara
xelisufleba, daakmayofilos Tqveni moTxovnebi, Tundac rom mTavrobaSi ar gyavdeT Tqveni warmomadgenlebi? ras upasuxebT amaze?
14
Sesavali
ai, ra daemarTaT 1976 wlis ivnisSi samxreT afrikis dasaxleba – souetoSi (Soweto) mcxovrebT. studentebi aparteidis saxeliT cnobili
sistemis garemocvaSi cxovrobdnen. am sistemaSi samxreT afrikis ekonomikuri, politikuri da socialuri Zalaufleba TeTrkaniani umciresobis xelT iyo. xorcieldeboda Savkaniani da feradkaniani (Sereuli rasis) moqalaqeebis daTrgunvis politika, isini ki mosaxleobis 70
procents warmoadgendnen. irRveoda uamravi adamianisa da moqalaqis
uflebebi. TeTrkanianTa mmarTvelma xelisuflebam SemoiRo sastiki
kanonebi, romelTa wyalobiTac araTeTkanianTa samsaxurSi miReba izRudeboda. kanonmdeblebi maT uxarisxo ganaTlebis sistemas sTavazobdnen da TviTneburad awesebdnen imasac, Tu sad ecxovraT, emogzauraT
da emuSavaT Sav da feradkanianebs. axali kanoni, romlis Tanaxmadac ganaTlebis miReba mxolod `oficialur~ enaze iyo nebadarTuli, Sav da
feradkaniani mosaxleobis Cagvris kidev erTi xerxi gaxldaT. amjerad
studentebma usamarTloba veRar aitanes da protestis niSnad quCaSi
gamovidnen. am kanons 10 000-ze meti studenti aprotestebda, magram demonstracias didi dRe ar ewera. policiis mier gaxsnil cecxls 23 studentis sicocxle Seewira.
marTalia, parlamenti, romelmac amgvari kanonebi SemoiRo, arCeuli iyo, magram Tavad mmarTveloba `demokratiul~ sistemad ver CaiTvleboda, radgan demokratiis araerTi principi fexqveS iTeleboda.
umTavresad Sav da feradkanian moqalaqeTa uflebebi iTrguneboda.
adamianTa uflebebis dacvaSi adamianis sicocxlisa da Rirsebis dacva
da pativiscema igulisxmeba. ilaxeboda samxreTafrikeli xalxis gamoxatvis, monawileobis, TavSeyris, Tanasworobisa da ganaTlebis uflebebi. es magaliTi, imavdroulad, demokratiul qveyanaSi Tanasworobis
principis ganxorcielebis aucileblobasac warmoaCens. Tanasworobis
amgvari gaazreba imas gulisxmobs, rom yvela calkeuli pirovneba, rogorc sazogadoebis wevri, erTnairad faseulia da yvelas Tanabrad unda SeeZlos xelsayreli SesaZleblobis gamoyeneba Tu marTlmsajulebis aRsruleba. aravis daCagvra ar egebis miuxedavad rasisa, mrwamsisa,
eTnikuri warmomavlobisa, sqesisa Tu seqsulauri orientaciisa. kidev
erTi principi, romelsac am magaliTis gaTvaliswinebiT SegviZlia CavuRrmavdeT, gaxlavT mosazreba `uflebaTa kanonproeqtis~, rogorc
demokratiis principis, Sesaxeb. uflebaTa kanonproeqti moicavs yvela
im uflebasa da Tavisuflebas, romliTac qveyanaSi mcxovrebi yoveli
calkeuli piri SeiZleba sargeblobdes. araerT demokratiul saxelmwifos aqvs SemuSavebuli uflebaTa kanonproeqti, romelsac saxelmwifo konstituciis nawilad miiCnevs da mTavrobisagan am uflebaTa
aRiarebas moiTxovs. samxreT afrikis aparteidul sistemaSi mcxovreb
15
aTasobiT Sav da feradkanians arasodes Rirsebia aseTi saimedo safari; ase rom, maTi uflebebis xelyofa `kanonierad~ miiCneoda amgvari
aparteiduli sistemis pirobebSi. sabednierod, 1994 wels aparteidis
sistema daiSala nawilobriv imis gamoc, rom samxreT afrikas souetos
xocva-Jletis Semdeg saerTaSoriso sazogadoebriobam yuradReba miapyro. amJamad Savi da feradkaniani mosaxleoba iseTive uflebebiT
sargeblobs, rogoriTac maTi megobari TeTrkaniani moqalaqeebi.
ambavi V
es ambebi arcTu Soreul warsulSi moxda. axla iq Tanamedrove, industriuli saxelmwifoa. xalxs am saxelmwifoSi maTi uflebebis xelyofisagan, Cveulebriv, kanoni icavs. amgvari midgomis gamomuSavebas
garkveuli dro dasWirda, radgan umciresobaTagan Semdgari jgufebi
kanoniT ganmtkicebul Tanabaruflebianobas moiTxovdnen. da mainc,
jer kidev arsebobs xalxis garkveuli jgufi, romelic misi gonebrivi
Tu fizikuri mdgomareobidan gamomdinare, diskriminacias ganicdis.
isini unarSezRudul adamianTa kategorias miekuTvnebian da, mniSvnelovanwilad, izolirebuli arian sazogadoebisagan. ganaTlebis miRebisa da dasaqmebis SesaZleblobas moklebul am adamianebs xeli ar miuwvdebaT sazogadoebrivi Tavyrilobis adgilebze da xSirad awydebian
sacxovreblis sakiTxTan dakavSirebul siZneleebs. amgvari viTarebidan gamomdinare, es pirebi ver sargebloben TavianTi im uflebebiT,
usafrTxoebis RonisZiebebiTa Tu SesaZleblobebiT, romlebiTac imave saxelmwifoSi sxva, qmedunariani moqalaqeebi sargebloben. ra unda
iRonon am pirebma TavianTi mdgomareobis gasaumjobeseblad? SeuZlia
Tu ara umciresobas, moiTxovos kanonebis imgvarad Secvla, rom sazogadoebis umravlesobas aranairi ziani ar miadges? unda gaiTvaliswinos Tu ara xelisuflebam maTi moTxovnebi?
es xdeboda amerikis SeerTebul StatebSi. aseTi azri gaxldaT aq
gabatonebuli lamis mTeli istoriis manZilze, sanam bevri unarSezRuduli adamiani, maTi megobrebi da ojaxis wevrebi gaiazrebdnen am
usamarTlobas da imas, rom demokratiul saxelmwifoSi ase aRar unda
gagrZelebuliyo. maT undodaT, mTavrobas iseTi kanonebi SemoeRo, rom
unarSezRudulTa diskriminacias bolo moReboda. am miznis misaRwevad
maT qmediT RonisZiebaTa momxreebis jgufebi Seqmnes, romlebic wlebis
manZilze iRvwodnen kanonis Sesacvlelad – atarebdnen da eswrebodnen
saprotesto gamosvlebsa da Tavyrilobebs, krefdnen fuls, qmnidnen
kanonproeqtebs, saqmis viTarebas sazogadoebas acnobdnen, sakanon-
16
Sesavali
mdeblo organoebs warudgendnen faqtebs, kanonmdeblebTan molaparakebebs awarmoebdnen, farulad zemoqmedebdnen xelisuflebis moxeleebze da diskriminaciuli kanonebis gasauqmeblad sarCeli SehqondaT.4
qmediT RonisZiebaTa momxreebi iTvaliswinebdnen imas, rom amerikis
SeerTebul StatebSi unarSezRuduli pirebi umciresobas warmoadgendnen; maT isic hqondaT gaazrebuli, rom sazogadoebis mxardaWera
uTuod unda moepovebinaT. arsebuli stereotipebisa da miTebis dasamsxvrevad saWiro iyo sazogadoebisa da politikosebis gaTviTcnobiereba imis Taobaze, Tu ras warmoadgendnen unarSezRuduli adamianebi.
qmediT RonisZiebaTa momxreebi metwilad im damkvidrebuli Tvalsazrisis aRmosafxvrelad iRvwodnen, romlis Tanaxmadac unarSezRuduli
adamianebi sazogadoebis cxovrebaSi veranair faseul wvlils ver Seitanen.
brZolam unarSezRudul adamianTaTvis Tanabari uflebebis mosapoveblad nayofi gamoiRo – gamoica araerTi kanoni. maT Soris erT-erTi
yvelaze mniSvnelovanTagani gaxldaT 1973 wlis federaluri `reabilitaciis aqti~. igi auqmebda im saagentoebsa da organizaciebs, romlebic kvalificiur pirTa diskriminaciis xarjze da mxolod da mxolod am pirTa unarSezRudulobis safuZvelze iTvisebdnen fulad
saxsrebs. kidev erTi mniSvnelovani kanoni iyo 1975 wels gamocemuli
`aqti – ganaTleba yvela unarSezRudul bavSvs~, romelic adgenda, rom
unarSezRudul bavSvebs ganaTlebis miRebis ufleba hqondaT. marTalia, qmediT RonisZiebaTa momxreebs Zalze axarebdaT es cvlilebebi,
isini mainc darwmunebulni iyvnen imaSi, rom meti damcavi meqanizmebis
amoqmedeba iyo saWiro da amitom mTavrobisaTvis moTxovnebis wayenebas ganagrZobdnen. maTma mcdelobebma nayofi 1990 wels gamoiRo, rodesac amerikis SeerTebuli Statebis kongresma gamosca da prezidentma
jorj h.u. buSma xelis moweriT daadastura kanoni `aqti – SezRuduli
unaris mqone amerikelebi~. es umniSvnelovanesi sakanonmdeblo moRvaweoba unarSezRudul pirTa Tanabar pirobebSi Cayenebis sawindari
gaxldaT maTi dasaqmebisas (kerZo biznesisa da arakomerciuli saagentoebis CaTvliT), transportiT gadayvanisas, saxelmwifo Tu adgilobrivi samTavrobo saqmianobis warmarTvisas. imaSi dasarwmuneblad, rom
kanoni kanonobs da unarSezRudul pirTa uflebebi ar irRveva, qmediT
RonisZiebaTa momxreebi bevrgan adgilobriv doneze ewevian TavianT
saqmianobas. erT-erTi maTgani, qaren demfsi (unarSezRuduli pirovneba) Tavisi regionis mTavrobasTan TanamSromlobda da am mimarTulebiT
aSkara progress amCnevs. is amgvar ganmartebas iZleva:
Arlene Mayerson, The History of the ADA: A Movement Perspective (1992) ix.:
http://law.marquette.edu/s3/site/docs/psconference/history-of-ada.pdf.
4
17
`qalaqic Cven SemogvierTda da ager ukve xuTi welia Zal-Rones ar iSurebs mdgomareobis gvarianad gasaumjobeseblad. amas isic mowmobs, rom
igi cdilobs 2005 wels SemuSavebuli gardamavali gegmis – `unarSezRuduli amerikelebis aqti~ (ADA) – danergvas. magram bevri ram kidev gasakeTebelia, magaliTad, daqanebuli trotuarebi, bordiurebze gamokveTili
gasasvlelebi (maTTvis, vinc invalidis etls iyenebs) da sxva xelSemwyobi
saSualebebi~5.
cvlilebebis ganxorcielebasa da unarSezRuduli pirebis mdgomareobis gaumjobesebas qaren demfsis msgavsma bevrma moqalaqem didi Zalisxmeva Sealia. ras vswavlobT axals maTgan, iseve rogorc am ambebis
gaanalizebidan, demokratiis Sesaxeb? aba, davfiqrdeT, axlaxan ganxilul principTagan romel erTs viTvaliswinebT? magaliTad, vicavT Tu
ara Tanasworuflebianobis princips?! gasaTvaliswinebeli principebia
agreTve moqalaqeTa Tanamonawileoba, politikuri Semwynarebloba da
gamWvirvaloba. moqalaqeebma demokratiis asamoqmedeblad aqtiurad
unda iRvawon. rakiRa xmis micema, Tavisi arsiT, erT-erT yvelaze mniSvnelovan moqalaqeobriv pasuxismgeblobad miiCneva, swored is aris erTaderTi saSualeba demokratiul sazogadoebaSi, romlis meSveobiTac
moqalaqeebs saboloo Sedegze zemoqmedeba SeuZliaT. saqmis arsSi CaRrmaveba da sakuTari damokidebulebis daufaravad gacxadeba, saqmianobisaTvs xelis Sewyobis mizniT sxvadasxva gaerTianebebSi gawevrianeba,
peticiebze xelis mowera Tu politikosebisTvis werilebis gagzavna,
sazogadoebriv mitingebsa Tu Tavyrilobebze daswreba da TviT protestis gamoTqma – es yvelaferi sakuTari Tvalsazrisis gamosaxatavad
Tu demokratiul sazogadoebaSi dasamkvidreblad sagulisxmo saSualebebia. swored amgvar qmedebaTa wyalobiT SemoiRes iseTi kanonebi,
romlebic unarSezRuduli pirebis sxvebTan Tanasworuflebianobas
uzrunvelyofs.
am epizodSi xazgasmulia kidev erTi – politikuri Semwynareblobis –
principi, romelsac aseve didi mniSvneloba eniWeba. es imas niSnavs, rom
yvela pirovnebas, Tundac igi umciresobis Tvalsazriss iziarebdes,
Tavisi azris gamoxatva da Camoyalibeba Tavisuflad unda SeeZlos. amgvari uflebamosileba uyoymanod unda mieniWoT am jgufebs, rac imis
sawindari iqneba, rom maT kanoni daicavs maSinac ki, rodesac isini umravlesobisaTvis miuRebel da mTavrobis sawinaaRmdegod mimarTul Sexedulebebs gaiziareben. demokratiul sazogadoebaSi umciresobis xma
yurad unda iRon `umravlesobis tiraniis~ Tavidan asacileblad – ti5
Quote in Activists seek more from Americans with Disabilities Act available at http://www.metrowestdailynews.com/archive/x1078554340/Activists-seek-more-from-Americans-with-Disabilities-Act#
ixzz1RMz6XKA7.
18
Sesavali
raniisa, mxolod umravlesobis Tvalsazrisisa Tu interesebis gamoxatvasa da sazogadoebisaTvis warmoCenas rom gulisxmobs. unarSezRudul pirTa qomagebs rom ver moexerxebinaT TavianiTi Tvalsazrisis
gamoxatva da Camoyalibeba, albaT aranairi cvlilebebi ar moxdeboda.
bevr amerikels ver gaeTavisebina unarSezRudul pirTa gasaWiri; amdenad, savsebiT SesaZlebeli iyo, qmediT RonisZiebaTa momxreebs ver gaerTmiaT Tavi am saqmisaTvis da ver moexerxebinaT am sakiTxisadmi sazogadoebisa da kanonmdebelTa yuradRebis mipyroba.
demokratiis kidev erTi mniSvnelovani principia gamWvirvaloba,
rac imas gulisxmobs, rom moqalaqeebs xeli unda miuwvdebodeT gadawyvetilebebis miRebasTan dakavSirebiuli informaciis mopovebaze, anu
imaze, Tu vin da ratom iRebs gadawyvetilebebs samTavrobo wreebSi.
araerT demokratiul saxelmwifoSi zogierTi gadawyvetileba mxolod
mas Semdeg miiReba, rac sazogadoeba SemoTavazebuli kanonebis Sesaxeb imsjelebs. amis ganxorcieleba SesaZlebelia sazogadoebriv Tavyrilobebze daswrebisa Tu mTavrobis warmomadgenlebTan urTierTobis damyarebis saSualebiT. xelisuflebisaTvis saqmis arsis gacnobis,
msgavs saSualebas unarSezRudul pirTa araerTi qomagi iyenebda, zogi
maTgani ki – kongresis winaSec gamodioda. qaren demfsis msgavs gulSematkivrebs mTavrobis qmedebaTa gamWvirvalobisa da sakanonmdeblo
saqmianobis progresisaTvis Tvalyuris devneba xelewifebaT. TiToeuli am principis dacva sazogadoebis majiscemis guldasmiT mosmenis SesaZleblobas iZleva.
ambavi VI
erT mmarTvels prezidentis Tanamdeboba ocdaaTi wlis ganmavlobaSi ekava. Tavidan igi qveyanas Rirseulad emsaxureboda da qveynis
infrastruqturis gaumjobesebisa Tu ekonomikis ganviTarebisaTvis
Zal-Rones ar iSurebda. Tumca, xani rom gamoxda, TandaTanobiT, Sinaurebis – ojaxis wevrebis Tu axloblebis – sul ufro da ufro meti ZalauflebiT aRWurva iwyo. mis da masTan daaxloebuli pirebis xelSi qveynis dovlaTis umetesi wili moeqca. didi biznesidan Semosuli mogebis
50% maT gankargulebaSi gadadioda maSin, rodesac qveynis mosaxleobis
didi umravlesoba siRatakeSi cxovrobda da ekonomikuri pirobebis
aranair gaumjobesebas ar eloda. prezidenti zedamxedvelobda saxelmwifo mediasac da mTavrobis kritikisaTvis mkacr sanqciebs awesebda.
ase rom, arCevnebi ki tardeboda, magram mmarTvelis winaaRmdeg, realurad, verc erTi namdvili opoziciuri kandidati verafers xdeboda.
19
qveynis 80-milioniani mosaxleobis – 50 milioni ocdaaT wlamde axalgazrdebi iyvnen, romlebic samomavlod saimedos arafers elodnen da
verc adamianis uflebebis dacvis SesaZleblobas xedavdnen. maT, vinc
xmas aimaRlebda mTavrobis winaaRmdeg, atusaRebdnen an, ubralod, aqrobdnen. kidev erTxel unda hkiTxoT sakuTar Tavs, ras izamdiT, amgvar
viTarebaSi rom aRmoCeniliyaviT?
es egvipteSi xdeboda da aqaurma axalgazrdobam, Tavisi momavlisa da adamianis uflebebis dasacavad brZolis wamowyeba gadawyvita.
prezident hosni mubaraqis mmarTvelobis dros demokratiis araerTi
principi damaxinjda da gaukuRmarTda; maT Sorisaa perioduli, Tavisufali da samarTliani arCevnebi, mravalpartiuli sistema da ekonomikuri Tavisufleba. periodul arCevnebs didi mniSvneloba aqvs imis
uzrunvelsayofad, rom politikurma liderebma angariSvaldebulad
igrZnon Tavi im xalxis winaSe, romelsac unda emsaxuron. Tavisufali
da samarTliani arCevnebis kidev erTi komponenti is gaxlavT, rom garkveul sazogadoebaSi mcxovrebma yvela calkeulma pirma Tavisuflad
unda dauWiros mxari sazogadoebriv dawesebulebebs, ris wyalobiTac
SeZlebs mdidarTa Tu mmarTveli klasis zRvargadasulobas zRvari
daudos. demokratiuli idealebis gamosaxatavad, garda arCevnebisa,
mravalpartiuli sistemisaTvis esoden damaxasiaTebeli – sapirispiro Sexedulebebis warmoCenac aucilebelia. arCevnebi, romlis wylobiTac mravalgzis gaprezidentebuli hosni mubaraqi 30 wlis manZilze
marTavda egviptes, naTeli dadasturebaa imisa, rom marto moCvenebiTi arCevnebis Catareba sulac ar niSnavs am principebis suliskveTebis
danergvas. mubaraqis mier dawesebuli kontroli presaze saSualebas
ar aZlevda opoziciur kandidatebs, xmamaRla gaekritikebinaT xelisufleba da raime clilebebi ganexorcielebinaT. sxva kanonebic, iseve, rogorc korufcia saxelisuflebo wreebSi, azris gamoxatvis Tavisuflebas zRudavda, Ria da `samarTliani~ arCevnebis Catarebas SeuZlebels xdida. aqedan gamomdinare, ar arsebobda mravalpartiuli
sistemis Camoyalibebis pirobebi. mxolod mravalpartiuli sistemis
pirobebSi SeuZlia xalxs moisminos gansxvavebuli azri da airCios sasurveli kandidati.
egviptis moqalaqeebi moklebulni iyvnen namdvil ekonomikur Tavisuflebasac. ekonomikuri Tavisuflebis principi albaT yvelaze ufro
winaaRmdegobrivia, radgan igi imas gulisxmobs, rom demokratiis ganviTarebisTvis aucilebelia Taviseburi ekonomikuri sistema. Cveulebriv, demokratiul saxelmwifoebSi, miaCniaT, rom xelisuflebam kerZo
sakuTreba garkveuli formiT unda dauSvas, rac sakuTrebis flobisa
20
Sesavali
da biznesis warmoebis uflebas gulisxmobs da imasac, rom adamians Tavisi saqmianobis damoukideblad arCeva unda SeeZlos. Tumca zRvari,
romelsac ama Tu im demokratiuli saxelmwifos xelisufleba ekonomikis regulirebis mizniT awesebs, sruliad sxvadasxvagvaria. aqedan
gamomdinare, dasavleT evropis araerTi saxelmwifo xelisuflebas
saSualebas aZlevs, meti qmediTunarianoba gamoiCinos momsaxurebis
Tu saqonelwarmoebis mflobelobisa da gankargva-regulirebis saqmeSi. magaliTisaTvis, iseT qveynebSi, rogoricaa SvedeTi, jandacvisa
da satransporto sistemis marTvis sadaveebi saxelmwifos xelSia, SeerTebuli Statebis msgavsi saxelmwifoebi ki ufro kerZo sakuTrebisaken ixrebian da ekonomikur saqmianobas Tavisufali bazris karnaxiT
warmarTaven. demokratiul qveynebSi xalxis neba-survilzea damokidebuli im ekonomikuri modelis gansazRvra, romelic qveyanaSi arsebul
pirobebsa da saWiroebebs ukeT Seesatyviseba. da mainc, umravlesoba
albaT dagveTanxmeba, rom egvipteSi gabatonebuli sistema, romelic
xelisuflebas fufunebis uflebas aniWebda, moqalaqeebs ki metwilad
siRatakisaTvis wiravda, Zalze arademokratiuli gaxldaT, xolo xelisuflebis mier ekonomikis regulirebis rols mTlianad amaxinjebda.
bolos da bolos egviptis moqalaqeebi gamovidnen da mubaraqis gadadgoma moiTxoves. demokratiis bolo principi aseve arCevnebis sakiTxs
Seexeba, oRond demokratiul sazogadoebaSi xalxmac da politikosebmac demokratiulad Catarebuli arCevnebis Sedegebi yovelgvari vnebaTaRelvis gareSe unda cnon.
bolo epizodi, am sakiTxs naTels rom hfens, saTaves dasavleT afrikaSi mdebare qveynidan – spilos Zvlis sanapirodan (axlandeli kot-d'ivuari) iRebs. rodesac 2010 wlis noemberSi yofili prezidenti loran gbagbo (Laurent Gbagbo) alasane ouatarasTan (Alassane Ouattara) saprezidento
arCevnebSi damarcxda, man da misma mxardamWerebma Sedegebi ar aRiares
da gbagbom prezidentis Tanamdebobis datovebaze uari ganacxada. daiwyo didi vnebaTaRelva, ramac TveobiT gastana da aTasobiT adamianis daSaveba, sikvdili, ekonomikis CamoSla Tu socialuri areuloba gamoiwvia.
mRelvareba SeiaraRebuli Zalebis mier yofili prezidentis – gbagbos
damxobiT dasrulda. mTeli am ubedurebis Tavidan acileba SesaZlebeli
iqneboda, Tu ki demokratiis es bolo principi ar Seilaxeboda.
zemoT motanil epizodebSi aRwerilia is pirobebi da principebi, demokratiasTan rom asocirdeba. msoflioSi drodadro ganviTarebuli
ambebis gaTvaliswinebiT SesaZlebelia imis gaazreba, Tu raoden didi
mniSvneloba aqvs mmarTvelobis stils demokratiis ganviTarebisa Tu
SezRudvis saqmeSi. `demokratiul principebSi~ dasaxul yvela ideals
21
samaradisod arc erTi saxelmwifo ar aRiarebs. kacobrioba axlac swavlobs; Tumca qveyanaSi demokratiis xarisxi Tavad am qveynis moqalaqeebze didad aris damokidebuli.
am Tavis momdevno monakveTSi yuradReba gamaxvilebulia imaze, Tu
ra unda icodnen moqalaqeebma, rogor unda imoqmedon efeqturad, ra
gziT miiRon monawileoba demokratiuli idealebis ganxorcielebis
procesSi da ragvarad Seitanon TavianTi wvlili sazogadoebis gajansaRebaSi.
1787 wels amerikis pirveli cameti Statis delegatebi erTmaneTs
Sexvdnen. maTi mizani TavianTi axlad Camoyalibebuli xelisuflebis
reformireba iyo. am sxdomaze daiwera amerikis SeerTebuli Statebis
konstitucia. es swored is dokumentia, romelic dRemde SeerTebuli Statebis yvelanairi saxis mmarTvelobis safuZvelTa safuZvlad
gvevlineba. da mainc, SeerTebul StatebSi erT ambavs xSirad ixseneben:
sxdomis dasrulebisas damfuZnebel mamaTagan – benjamin franklinisaTvis ukiTxavT, Tu rogori mmarTvelobis formaze SeTanxmdnen sxdomis delegatebi. `respublikur mmarTvelobaze, Tuki SeinarCunebTo~6,
– upasuxia franklins. modiT axla imas CavuRrmavdeT, Tu ra moeTxovebaT moqalaqeebs saqarTveloSi jansaRi da mzardi demokratiis `SesanarCuneblad~.
demokratiuli moqalaqeoba
`privilegirebuli moqalaqeebi, rogorc wesi, CagrulTa interesebis
dasacavad da gasaviTareblad ar arian ganwyobili... nawilobriv es imis gamo xdeba, rom maTi privilegirebuli mdgomareoba garkveulwilad sxvaTa
mudmiv Cagvrazea damokidebuli~.7
bolo TavSi aRwerili demokratiis principebi mtkicea mxolod im
SemTxvevaSi, Tu garkveuli Zalebi aqtiurad iRvwian am principebis SesanarCuneblad. ratom xdeba ase? wina TavSi mocemuli sxvadasxva scenarebi da zemoT mocemuli citata naTlad asaxavs, rom adamiani pirvel
rigSi sakuTari interesebis dakmayofilebaze fiqrobs, maSinac ki, ro6
1787 wels franklinis gancxadeba Caiwera konstituciis erT-erTma xelmomwerma
jeims makhenrim.
7
iris marion iangi (Iris Marion Young), `mmarTvelobis formebi da jgufuri gansxvavebebi: universaluri moqalaqeobis idealis kritika~, in beineri (In Beiner, R.) (redaqtori) moqalaqeobis Teoretizireba, olbani, niu-iurki: niu-iorkis saxelmwifo
universitetis gamomcemloba, 1995, gv. 189.
22
Sesavali
desac es sazogadoebis sxva wevrebis xarjze xdeba. Tu xelisufalni SeuzRudav Zalauflebas floben, maTi korumpirebuloba gardauvalia.
mecxramete saukunis meore naxevarSi moRvawe ingliseli istorikosis
da politikosis lord eqtonis (John Dalberg-Acton) xSirad citirebadi
fraza `yvelanairi Zalaufleba midrekilia korufciisken, xolo absoluturi Zalaufleba absoluturad korumpirebulia~, iseve aqtualuria dRes, rogorc saukuneebis win. imisaTvis, rom davinaxoT Tu ramdenad sazianoa ukontrolo Zalaufleba, sakmarisia samxreT afrikis
aparteidis, imperator cin Sixuangisa da egviptis prezidentis mubaraqis magaliTebis gaxseneba. maS ra meTodebiT SeuZlia sazogadoebas
mTavrobis arsebobas, realur saWiroebebs, sakuTari interesebis ganxorcielebis SesaZleblobebs, antikorufciul qmedebebsa da mocemuli Sesavlis pirvel TavSi aRweril demokratiul principebs Soris
wonasworoba SeinarCunos? am SekiTxvaze pasuxi xelisuflebis struqturis tipSi da mis mier SesaZlo darRvevebis monitoringSia. mocemul
TavSi aRwerilia am procesSi samoqalaqo sazogadoebis monawileobis
aucilebloba.
demokratiis respublikur formaciaSi xalxis interesebi yvelaze
ukeT maSin warmoCndeba, rodesac samoqalaqo sazogadoeba sajaro moxeleTa arCevnebsa da maTi saqmianobis monitoringSi, zogadad sajaro
politikis formireba aqtiurad monawileobs. rogorc ki sazogadoeba am procesebs CamoSordeba, sistemis gamWvirvalobisa da balansis
amosavali werili qreba da sajaro moxeleebi amomrCevelTa mxridan dawesebul SezRudvebs angariSs aRar uweven. aman, Tavis mxriv politikosebis da saxelisuflebo biurokratiis mxridan SesaZloa sazogado interesebis kerZoze Sewirva gamoiwvios da sazogadoebis garkveuli nawilis uflebebis darRvevamdec migviyvanos. rogorc winamdebare Tavis
dasawyisSi SevniSneT Zalauflebis mqone pirTa interesebSi SesaZloa
masis interesebis dacva arc Sediodes, amitomac TviTadvokatireba Tavadve unda SeZlos.
am rolis Sesasruleblad moqalaqeebs garkveuli codna, unarebi
da midgoma sWirdebaT. informacia demokratiis principebis Sesaxeb
garkveulwilad SesavalSive iyo mocemuli, Tumca bevrad metis codnaa saWiro xelisuflebis rolis, saqarTveloSi moqmedi mmarTvelobis
sistemis, saqarTvelos konstituciis, samoqalaqo sazogadoebis monawileobis sxvadasxva meTodebis, xelisuflebisa da samoqalaqo sazogadoebis erToblivi moqmedebis Sesaxebac. am naSromSi yuradReba swored
zemoxsenebul sakiTxebs daeTmoba. pirvel karSi – `saxelmwifo marTvis
sistema~ – aRwerili filosofiuri TvalTaxedva demokratiuli sazo-
23
gadoebebis ganviTarebaze da mokle istoria, mmarTvelobis sxvadasxvagvari sistemebis mimoxilvasTan erTad. am ZiriTadi informaciis
Semdeg ganixileba saxelmwifo mmarTvelobis istoria da demokratiis
ganviTareba saqarTveloSi, raTa warmodgena Seiqmnas saqarTvelos winaSe arsebuli ganviTarebis unikaluri gamowvevebisa da realobis Sesaxeb, globaluri gamocdilebis fonze. imisaTvis, rom moqalaqem xelisufals angariSvaldebuleba Seaxsenos, is xelisuflebis TiToeuli Stos uflebamosilebaSi da mis SigniT arsebul rolebsa da moqmed
struqturebSi kargad unda erkveodes. mTavrobis struqturis praqtikuli codna saWiroa sajaro politikis SemuSavebis procesSi samoqalaqo sazogadoebis efeqturi monawileobis uzrunvelyofisTvisac.
SeZleben ki moqalaqeebi gavlena moaxdinon politikis Camoyalibebaze,
an eqnebaT maT motivacia am mimarTulebiT moqmedebisa, Tu ar ecodinebaT mTavrobis romel struqturebs, departamentebs unda mimarTon
konkretul SemTxvevebSi? swored amis gamo, pirvel karSi aRwerilia saqarTvelos mTavrobis da saqarTvelos konstituciis ZiriTadi komponentebi, romelTa codna sasargebloa demokratiis ganviTarebaSi Tqveni wvlilis gazrdisaTvis.
rogorc ukve vTqviT, respublikuri wyobis demokratiis mqone qveynis mTavrobas xalxis winaSe specifikuri valdebulebebi gaaCnia, rogoricaa: usafrTxoeba, daculoba da adamianis uflebaTa dacva. ra roli SeiZleba iTamaSon Cveulebrivma moqalaqeebma mTavrobis mxridan
mocemuli funqciebis Sesrulebisas? meore, mesame da meoTxe karebSi
mocemulia am sakiTxTan dakavSirebuli umniSvnelovanesi informacia.
meore karSi, saTauriT `adamianis uflebebi~ Tqven SeityobT, Tu ra uflebebi aqvs yovel adamians, da aseve am uflebebis warmoSobis, dacvis,
ganviTarebis procesis Sesaxeb. TiToeulma maTganma unda icodes sakuTari uflebebi da sxvaTa uflebebi imisaTvis, rom maTi pativiscema da
dacva SeZlos. am karSi ganxiluli iqneba iseTi mniSvnelovani Temebi,
rogoricaa: saxelmwifos pasuxismgebloba da struqturebi, romelTac
adamianis uflebebis darRvevisas unda mivmarToT. mesame karis saTauria – `samoqalaqo sazogadoeba~. demokratiuli sazogadoebis wevrebs
ufleba aqvT miznebis dasadgenad saWiroebis SemTxvevaSi, sajaro politikaze zegavlenis mosaxdenad da xelisuflebis mxridan angariSvaldebulebis mosaTxovad organizebulad iTanamSromlon. yovelive
es sazogadoebaSi `samoqalaqo sazogadoebad~ cnobili seqtoris meSveobiT xorcieldeba. xelisuflebis angariSvaldebulebis moTxovnasa
da cvlilebaTa advokatirebaSi samoqalaqo sazogadoeba sakmaod Zlier instruments warmoadgens. am karSi Tqven gaecnobiT samoqalaqo sazogadoebis istorias, da mis, rogorc mTavrobis sapirwone Zalis mniS-
24
Sesavali
vnelobas. aseve miiRebT informacias dRevandel saqarTveloSi samoqalaqo sazogadoebis moqmedebebis Sesaxeb. yvela karSi miiRebT informacias adamianis uflebebis da maTi dacvis saSualebebis Sesaxeb.
meoTxe karSi saTauriT – `demokratia da moqalaqis Tanamonawileoba~,
Tqven demokratiul sazogadoebaSi samoqalaqo monawileobasTan dakavSirebul uflebebs da pasuxismgeblobebs gaecnobiT. ganxiluli iqneba
ukanasknel xanebSi saqarTveloSi mimdinare mravali reforma. yuradReba gamaxvildeba reformaTa gavlenasa da am procesebSi moqalaqeTa
rolze. visaubrebT sazogadoebis gasaumjobeseblad saWiro RonisZiebebsa da demokratiis idealebis ganviTarebaSi saxelmwifo mmarTvelobasTan Tanamonawileobaze, aseve, im qmedebebze, romelTa ganxorcielebac moqalaqeebs xelisuflebisgan damoukideblad an masTan TanamSromlobiT SeuZliaT. am TavSi ganxiluli magaliTebi dagexmarebaT
ukeTesad gaigoT, Tu rogor SegiZliaT ufro metad iaqtiuroT sazogadoebaSi da socialuri mniSvnelobis mqone ZiriTad sakiTxebTan dakavSirebiT gadawyvetilebebis miRebaze gavlena iqonioT.
aRniSnul oTx karSi warmodgenili informacia mniSvnelovania imisaTvis, rom saqarTveloSi moqmedi demokratiis sistema, saxelmwifo pasuxismgebloba, da moqalaqeTa roli demokratiuli procesebis dacvisa da advokatirebis saqmeSi ukeTesad vicodeT. Tumca, mxolod codnis
miReba sakmarisi ar aris. demokratiis sakiTxebze momuSave mecnierebi
Tvlian: imisaTvis, rom sazogadoebam namdvilad Seqmnas da SeinarCunos
mmarTvelobis demokratiuli forma moqalaqeebs garkveuli unarebi
esaWiroebaT, Sesabamisad, upiratesoba `demokratiis kulturas~ unda
mieniWos. warmatebuli demokratia mxolod informirebuli da aqtiuri
samoqalaqo sazogadoebis CarTulobas iTxovs. amerikeli politologis robert dalis (Robert Dahl) azriT efeqturi demokratiis aucilebeli piroba moqalaqeebis `saganmanaTleblo codniT~8 aRWurvaa. dali
gvixsnis, rom saganmanaTleblo codnis misaRebad moqalaqeebs unda
SeeZloT informaciis mopoveba da unda hqondeT sakuTari azris gamoxatvis da alternatiuli poziciebis mosmenis unari saboloo gadawyvetilebebis miRebamde. Tumca informaciul epoqaSi, romelSic Cven
vcxovrobT, informaciaze mxolod swrafi xelmisawvdomoba ar kmara.
adamianebs informaciis obieqturobis Sefasebis da SesaZlo damaxinjebis prognozirebis unaric unda gaaCndeT, raTa obieqturi daskvnebis gamotana SeZlon. aqedan gamomdinare, rodesac Cven demokratiul
sazogadoebaSi moqalaqeTaTvis saWiro unarebze vsaubrobT, vgulis8
robert a. dali, `demokratiis Sesaxeb~, niu heiveni, ielis universitetis gamomcemloba, 1998, gv. 37.
25
xmobT maT SesaZleblobas, moiZion informacia sxvadasxva wyaroebidan,
awarmoon informaciis kritikuli analizi, ganixilon sakiTxebi sxvebTan komunikaciaSi, mousminon sxvadasxva azrs da miiRon kompromisuli
gadawyvetileba (cxrili 1.1.).
iseT demokratiul qveynebSi, sadac moqalaqeebs zemoT naxsenebi unarebi ar gaaCniaT, gadawyvetilebebs im garemoSi Rebuloben, romelic
asaxavs umravlesobis azrs, magram SesaZloa sazogadoebisTvis mavnebeli iyos. magaliTad, warmoidgineT: erT TemSi mcxovrebi ramdenime
fermeri amCnevs, rom maTi naTesebi swrafad avaddeba. mecnierTa jgufi
amtkicebs, rom daavadebis gamomwvevia haeriT gavrcelebadi soko. ufro metic, mecnierebi acxadeben, rom soko pesticidebze ar reagirebs,
amitom sokovani daavadebis salikvidaciod garSemo perimetrze mdebare mTeli naTesebi unda ganadgurdes. miRebuli rekomendaciebidan da
sokos sagangaSo siswrafiT gavrcelebis gamo adgilobrivi mcxovreblebi sTxoven xelisuflebas, swrafad imoqmedos da daavadebuli naTesebi dauyovnebliv gaanadguros. Tumca, ra iqneboda Tuki sakiTxis metad Seswavlis Sedegad aRmoCndeboda, rom `mecnierTa~ am jgufis meTodebi da maT mier gakeTebuli daskvnebi tradiciuli mecnierebis CarCoSi ver jdeba? iqneb arsebobs sxva, safuZvliani samecniero informacia,
romelic zemoT aRweril daskvnebs ewinaaRmdegeba da ambobs, rom soko
haeriT ar vrceldeba, aramed is gadaaqvs mxolod erTgvar mwers, romlis ganadgurebac advilad SeiZleba pesticidiT. moqalaqeebi, romelTac aqvT sxvadasxva wyaroebidan informaciis moZiebis, misi kritikuli
gaanalizebis da sxvebTan TanamSromlobis unari, unda moemzadon racionaluri, informaciaze dafuZnebuli gadawyvetilebis misaRebad. aseTi moqalaqeebi TemisTvis sasikeTo qmedebebs ganaxorcieleben.
26
Sesavali
crili 1.1. demokratiuli samoqalaqo sazogadoebis
monawileobisaTvis aucilebeli unarebi9
1.
kritikulad azrovnebis unari
2.
informirebulobasa da pasuxismgeblobaze dafuZnebuli gadawyvetilebebis miRebis unari
3.
informaciis analizis unari
4.
informaciis Sefasebis unari
5.
sakiTxebis ganxilvis da sxvadasxva mosazrebis gaTvaliswinebis unari
6.
mikerZoebis, Tvalsazrisis da konteqstis amocnobis, informaciis wyaros
sandoobis Sefasebis unari
7.
mimdinare sakiTxebis Seswavlis da moxsenebiT wardgomis unari
8.
informaciaze dafuZnebuli SekiTxvebis formulirebis unari
9.
informaciis mosaZieblad efeqturi strategiebis gamoyenebis unari
10.
informaciis werilobiTi, grafikuli da verbaluri formiT Sejamebis
unari
11.
sxvebTan TanamSromlobiT miznis miRwevis unari
12.
liderisTvis damaxasiaTebeli unarebi
13.
problemis gadawyvetis unari
14.
efeqturi da racionaluri argumentis moyvanis unari
cxrilSi 1.1 CamoTvlili sxva unarebi sazogadoebaSi arsebuli problemebis mosagvareblad moqalaqeTa saerTo miznebis miRwevisTvis TanamSromlobis SesaZleblobas ukavSirdeba. rogorc ukve aRvniSneT,
demokratiis pirobebSi pirovnebebs sxvebTan erTad gaerTianebebis
Camoyalibebis SesaZlebloba unda gaaCndeT. aseTi gaerTianebebi moqa9
cxrilSi 1.1-Si CamoTvlili unarebi efuZneba samoqalaqo ganaTlebis a.S.S.-Si
aprobirebul saxelmZRvaneloebsa da Sefasebis meTodebs: `samoqalaqo ganaTlebis
erovnuli standartebi~; `samoqalaqo ganaTlebis progresis erovnuli Sefaseba~
(NAEP); `socialuri mecnierebis erovnuli sabWos standartebi samoqalaqo ganaTlebis sakiTxebSi~.
27
laqeebs SesaZleblobas aZlevs, saerTo miznebis misaRwevad jgufuri
resursebi gamoiyenon. Tumca, sxva moqalaqeebTan, organizaciebTan da
xelisuflebasTan warmatebuli interaqciisTvis damatebiTi unarebic
saWiroa, gansakuTrebiT komunikaciis mxriv. demokratiul moqalaqeobasTan asocirebuli unarebis mniSvnelobis gamo, mocemul naSromSi
warmodgenili saswavlo kursi iTxovs Tqvens aqtiur monawileobas. auditoriaSi saqmianobiT, davalebebis SesrulebiT da proeqtebze muSaobiT Tqven bevri mniSvnelovani unaris ganviTareba SegeZlebaT. es procesi naSromis kiTxvisTanave iwyeba. magaliTad, rodesac saxelmwifo
mmarTvelobis sxvadasxva formebis Sesaxeb pirvel TavSi mocemul informacias gaecnobiT, yoveli sistemis dadebiTsa da uaryofiTzec dafiqrdiT. saqarTvelos konstituciis Sesaxeb sakiTxavSi daukvirdiT,
demokratiis romel principebs amoicnobT da aris Tu ara iseTi elementebi, romlebic, Tqveni azriT, gaZlierebas moiTxovs. yovel TavSi warmodgenili informaciis kritikulad aRqmis gziT igrZnobT, rom Tqven
demokratiuli sazogadoebis partniori xarT da ganiviTarebT iseT gonebriv unarebs, romlebic demokratiul moqalaqeobasTan asocirdeba.
gaxsovdeT, rom demokratiuli qveynis Cveulebrivi moqalaqeebis pasuxismgeblobaa, xelisuflebas angariSvaldebulebas sTxovdes da sazogadoebis keTildReobis gaumjobesebis procesSi aqtiurad monawileobdes. meoTxe karSi ixilavT magaliTebs, Tu rogor axorcieleben am
yvelafers saqarTvelosa da sxva qveynebis moqalaqeebi. Tanmxlebi saswavlo kursis farglebSi miRebuli davalebebis SesrulebiT Tqven aseve SeiZenT aqtiuri samoqalaqo CarTulobis gamocdilebas.
mTavari, rac unda gaviazroT, aris is, rom demokratiis ganviTarebisaTvis mxolod mmarTvelobis demokratiuli sistemis formireba ar aris
sakmarisi. rogorc egvipteSi prezident mubaraqis `arCevnebi~ garCevis
dros ganvixileT, demokratia bevrad mets niSnavs, vidre adamianebisaTvis
mxolod xmis micemis uflebis qonaa (iseve, rogorc demokratiuli moqalaqeoba bevrad metia, vidre ubralod arCevnebSi xmis micema). meoce saukuneSi moRvawe mecnierebi ambobdnen, rom socialuri, ekonomikuri, an politikuri krizisis dros demokratiuli institutebis CamoSlis safrTxe
ufro realuri im qveynebSia, sadac `demokratiis kultura~ Zlierad ar
aris ganviTarebuli. demokratiul qveynebs meti Sansi aqvT, gadaurCnen
kriziss, Tuki daculi iqneba iseTi demokratiuli idealebi rogoricaa:
kanonis uzenaesoba;
adamianis uflebaTa dacva;
samoqalaqo sazogadoebasa da xelisuflebis warmomadgenlebs Soris Tanasworoba;
uzrunvelyofilia xelisuflebis gamWvirvaloba.
28
Sesavali
cxrilSi 1.2 aRwerilia jansaR demokratiasTan asocirebuli ganwyobebi. mocemuli CamonaTvalis gacnobisas, da rac ukve iswavleT imaze
dayrdnobiT dausviT Tqvens Tavs kiTxva: marTlac mniSnelovania Tu
ara TiToeuli ganwyoba-damokidebuleba demokratiis SenarCunebisaTvis? Semdeg dafiqrdiT, imaze: romeli ganwyoba gaxasiaTebT Tqven amJamad? am Sexedulebebidan zogierTi SesaZloa advilad aiTvisoT, magram
zogierTic gamocdilebis da axali codnis SeZenis Sedegad gangiviTardebaT. mocemuli kursis mizania dagexmaroT demokratiuli idealebis,
rogorc saqarTveloSi jansaRi demokratiisaTvis mniSvnelovani faqtorebis, gamokvlevis da gaTavisebis procesSi.
cxrili 1.2. demokratiul moqalaqeobasTan
asocirebuli ganwyobebi10
10
1.
pirovnebis, rogorc moqalaqis mier pirovnuli, politikuri da ekonomikuri pasuxismgeblobis aRebis saWiroebis aRiareba
2.
individualuri Rirebulebebis da adamianis Rirsebis pativiscema
3.
xelisuflebisadmi pativiscema da ndoba; kanonis uzenaesobis pativiscema
4.
gansxvavebuli azris da cxovrebis wesisadmi tolerantuloba
5.
sakuTar sazogadoebaSi cvlilebebis moxdenaze zegavlenis SesaZleblobis mniSnvelobis SegrZneba
6.
demokratiuli qveynis jansaRi funqcionirebis sakiTxSi samoqalaqo pasuxismgeblobis SegrZneba da samoqalaqo aqtivobebSi informirebuli, gaazrebuli da efeqturi monawileoba
cxrilSi 1.2 CamoTvlili ganwyobebi efuZneba samoqalaqo ganaTlebis a.S.S.-Si
aprobirebul saxelmZRvaneloebsa da Sefasebis meTodebs: `samoqalaqo ganaTlebis
erovnuli standartebi~; `samoqalaqo ganaTlebis progresis erovnuli Sefaseba~
(NAEP); `socialuri mecnierebis erovnuli sabWos standartebi samoqalaqo ganaTlebis sakiTxebSi~.
29
daskvna
TiTqmis aTi wlis win saqarTvelos moqalaqeebma, samoqalaqo sazogadoebam da politikuri wreebis warmomadgenlebma miiRes Segnebuli gadawyvetileba daecvaT maTi yvelaze fundamenturi demokratiuli uflebebi da qveynis demokratiuli ganviTarebis traeqtoria SeecvalaT.
axla ki, Tqveni Taobis amocanaa, miiRos es gamowveva da ganaviTaros demokratiuli sazogadoeba, ise, rom is kidev ufro ayvavdes. mocemuli
naSromis mizania mogceT is codna, romelic saqarTvelos sazogadoebaSi demokratiuli moqalaqis statusiT efeqturad monawileobisaTvis
dagWirdebaT. Tumca, es ar aris pasiuri qmedeba. mogiwevT mTeli Tqveni
gonebiT da guliT CaerToT procesSi da gaiazroT, Tu ramdenad mniSvnelovan rols asrulebT saqarTvelos demokratiis xarisxis gaumjobesebasa da SenarCunebaSi.
kari pirveli
saxelmwifo
marTvis sistema
am karSi mocemulia zogierTi ZiriTadi cneba da Sexeduleba
sazogadoebisa da adamianis Sesaxeb, warmodgenilia socialuri
daniSnulebis gaazrebisaTvis saWiro mimarTulebebi, SevexebiT
mosazrebebs bunebiTi mdgomareobis Sesaxeb, mis problemebs da
maTi gadawyvetis lokiseul gzas sazogadoebrivi xelSekrulebis
ganxilvis fonze. es dagexmarebaT gaizroT, ra gavlena moaxdina
am Sexedulebebma Tanamedrove saxelmwifos organizebaSi,
ra mTavari Rirebulebebia xelisuflebis da pirovnebis urTierTobaSi, rogor da ris safuZvelze unda xdebodes am urTierTobebis regulireba?
karis dasasruls Tqven SeZlebT imsjeloT iseT sakvanZo
sakiTxebze rogoricaa:
adamiani da sazogadoeba;
bunebiTi mdgomareoba da samarTali;
sazogadoebrivi xelSekruleba;
xelisufleba da misi saWiroeba;
samarTali, zneoba, morali, adaTi;
Rirebulebebi – Tavisufleba, Tanasworoba, wesrigi.
saxelmwifo marTvis sistema
31
nawili pirveli
adamiani da sazogadoeba
pirveli karis pirveli nawili adamians saxelmwifoebrivi da politikuri rakursiT warmoaCens. ganvixilavT Tavisuflebisa da pasuxismgeblobis sistemas, romelmac adamiani moqalaqed aqcia. Tvals gavadevnebT azrovnebis ganviTarebis im mimarTulebas, romelmac moqalaqe
saxelmwifos mSeneblis rangSi aiyvana. gaviazrebT, Tu ra dakarga da
ra SeiZina adamianma moqalaqeobiT. vimsjelebT xelisuflebis valdebulebebsa da misiaze, romelic mas Tavad sazogadoebam daakisra.
gavaanalizebT xelisuflebis pasuxismgeblobas, rogorc Tavisuflebis, Tanasworobisa da wesrigis dambalanseblisas. nawilis dasasruls SeZlebT upasuxoT Semdegi saxis kiTxvebs:
• rogoria adamiani, rogorc socialuri arseba?
• ra miznebi da interesebi amoZravebs adamians?
• rogoria Tanamedrove sazogadoeba da ra Rirebulebebi aqvs mas?
• ra moxdeba, Tu adamiani sazogadoebisgan mowonebul Rirebulebebs
ganudgeba?
• vis da rogor ekisreba pasuxismgebloba adamianebis usafrTxo da
mSvidobian Tanaarsebobaze saxelmwifoSi?
• rogoria adamianis / moqalaqis da saxelmwifos urTierTmimarTebebi?
• ra aris samarTali?
• ra normebi aregulirebs sazogadoebriv urTierTobebs?
• SeiZleba Tu ara arsebobdes saxelmwifo, xelisuflebisa da kanonebis
gareSe?
• ras niSnavs `bunebiTi mdgomareoba~?
• nacvalgebisa da wonasworobis rogori sistemaa `sazogadoebrivi
xelSekruleba~?
32
kari pirveli
Tavi 1.1
adamiani da sazogadoeba
`rogorc ki adamianebi sazogadoebaSi moeqcevian, isini kargaven TavianTi sisustis grZnobas~.1 es sityvebi samarTlis did filosofoss
Sarl lui monteskies ekuTvnis. is, samarTlis filosofiis sxva mkvlevarni Tu maTi Semdgomi interpretatorebi karga xani cdilobdnen adamiani warmoeCinaT, rogorc sazogadoebis da saxelmwifos mTavari subieqti da Rirebuleba. monteskies zemoT motanili citata mianiSnebs
adamianur bunebaze, razedac dafuZnebulia adamianebis sazogadoebad
da saxelmwifod cxovrebis filosofia.
adamiani sazogadoebis ganZia. misi samarTlebrivi mdgomareobis safuZvlebi da maTi ganxorcieleba qveynis ZiriTad kanonSi – konstituciaSia garantirebuli. adamianisa da moqalaqis samarTlebrivi statusis konstituciaSi gansazRvra, anu uflebebisa da movaleobebis gamocxadeba misi, rogorc biosocialuri arsebis, saerTo sazogadoebrivi
statusis nawilia. sazogadoebaSi adamianis mdgomareoba samarTlebrivis garda, sxva mravali socialuri normiTac ganisazRvreba.
adamiani fsiqofiziologiuri arsebacaa, pirovnebac da moqalaqec,
ris gamoc igi sazogadoebriv urTierTobebsa Tu politikur cxovrebaSi monawileobs da Sesabamisi uflebebi, Tavisuflebebi da movaleobebi
gaaCnia.
adamianebi, sakuTari miznebisa da interesebis realizaciisTvis individualuri nebis gaerTianebis aucileblobas grZnoben, ris misaRwevadac TanamSromloba gardauvalia.
adamianis miznebi, interesebi da amocanebi misi cnobieri mimarTebebia garesamyaros faqtebisa da movlenebisadmi, Sesabamisad, adamians
sWirdeba ara mxolod biologiuri, aramed socialuri kvlavwarmoeba
(reproduqcia). amitom sociumi da adamianTa sazogadoeba aris `individualur ZalTa SeerTeba TanaarsebobisaTvis sabrZolvelad da saerTo
moTxovnilebaTa dasakmayofileblad~.2
Tanamedrove sazogadoeba ukiduresad rTuli socialuri movlenaa,
rogorc struqturuli, ise Sinaarsobrivi TvalsazrisiT. dRevandeli
urbanizebuli sazogadoeba sruliad gansxvavebuli fenebisa Tu dain1
2
monteskie, S.-l., kanonTa goni, Tbilisi, 1994, gv. 34.
wereTeli, m., eri da kacobrioba, Tsu, Tbilisi, 1990, gv. 39.
saxelmwifo marTvis sistema
33
teresebuli jgufebisagan Sedgeba, romlebsac Tavadac gansxvavebuli
miznebi da amocanebi gaaCniaT. logikuria, rom iq, sadac gansxvavebuli
miznebi da amocanebia, adamianebma maTi gadaWris gansxvavebuli xerxebi
da meqanizmebi eZion.
es garemoeba naTlad miuTiTebs, rom sazogadoeba adamianTa meqanikuri erTobis jami ar aris. sazogadoebis, rogorc socialuri movlenis da misi mdgradobis mTavari maxasiaTebelia saerTo interesebis
mqone adamianebis erToba. am erTobaSi individualobis mqone adamianebi erTmaneTTan kavSirs zneobriv kategoriad qceuli sazogadoebrivi
SegnebiT amyareben. mixako wereTelma Tavis naSromSi `eri da kacobrioba~ es ase gamoxata: `... Tavis Tavisadmi yofaqceva maSin xdeba saerTo,
zneobriv movlenad ... roca individs aqvs garkveuli Segneba Tavisi individualobisa, Tavisi gansxvavebisa da msgavsebisa sxva individebTan,
Tavisi movaleobisa Tavis axlo megobrebisa da naTesavebisa, an dawesebulebis winaSe, vinaidan mas mxolod am SedarebiTi analiziT SeuZlia
naTlad warmoidginos Tavisi valdebulebamosili zneobrivi `me~ da
daayenos igi gansazRvrul damokidebulebaSi sxva `me~-ebTan. es ki gulisxmobs mowesrigebul cxovrebas, sazogadoebas, romelSic adamianebi gansazRvrul wesebs emorCilebian. erTi umniSvnelovanesi nawili am
wesTa ki aris TviT saerTo zneobrivi wesi, romelic awesrigebs uzenaesad adamianTa saerTo cxovrebas~.3
sabolood sazogadoeba SesaZlebelia ase ganvmartoT: igi `aris organizmi, anu superorganizmi, Semdgari miznis dasaxvis niWis mqone adamianebisagan, romelTa garegnulad mowesrigebuli saerTo moqmedeba
akmayofilebs am organizmis yvela moTxovnilebas im specialur organoTa saSualebiT, romelnic aqvs yovel superorganizms gansazRvrul
funqciaTa aRsasruleblad~.4
adamianTa sazogadoebriv erTobas maTi interesebisa da amocanebis
Sesasruleblad ganamtkiceben saerTo Rirebulebebi. maTi wyalobiT
adamianebi urTierToben da inarCuneben erTobas. Rirebuleba SefasebiTi damokidebulebaa, raime azri kargis, cudis, sasurvelis, arasasurvelis Sesaxeb. sazogadoebaSi Rirebulebebis mTeli sistema moqmedebs da faqtebisa da movlenebisadmi qmnis erTgvar gabatonebul Sexedulebebs. es ukanaskneli da, Sesabamisad, Rirebulebebic yvela adamianisaTvis erTnairad misaRebi ar aris. adamiani, rogorc aseTi, Rrmad
individualisti da egoisti arsebaa da sazogadoebas yovelTvis hyavs
wevrebi, romlebisTvisac saerTo Rirebulebebi misaRebi ar aris. SeiZ3
4
wereTeli, m., eri da kacobrioba, Tsu, Tbilisi, 1990, gv. 47.
ibid.: gv. 64.
34
kari pirveli
leba saerTo Rirebulebebis farglebSi moqmedi adamianic ki romelime
konkretuli Rirebulebis pirispir an/da winaaRmdeg aRmoCndes. saqmes
kidev ufro arTulebs is, rom sazogadoebrivi urTierTobebis dros
Cven vdgebiT ara mxolod adamianis an adamianTa jgufebis Rirebulebebis pirispir, aramed, zogjer, Tavad sazogadoebaSi dadgenili savaldebulo wesebis pirispirac ki.
nino toronjaZe qarTul-amerikuli universitetis kancleri da erT-erTi warmatebuli
adamiania. misi wliuri Semosavlis Sesabamisad
igi yoveli wlis 1 maisis dRis bolomde avsebs
deklaracias, warudgens mas Semosavlebis samsaxurs da ixdis gadasaxads saxelmwifo biujetSi
saqarTvelos sagadasaxado kanonmdeblobis Sesabamisad. qalbatoni nino toronjaZe keTilsindisieri gadamxdelia.
sur. nino toronjaZe, qau-s kancleri
erTi wuTiT warmoidgineT, rom sagadasaxado kanonmdebloba gadasaxadebis gadaxdis valdebulebas ar iTvaliswinebdes. albaT, am SemTxvevaSi aucileblad aRmoCndebodnen adamianebi, romlebic mTeli
rigi gadasaxadebis gadaxdaze uars ityodnen. amdenad, swored kanoni
ganapirobebs im mdgomareobas, roca saqarTvelos milionobiT moqalaqe gadasaxadebs dadgenili wesiT ixdis. moqalaqeTa am moqmedebas kanonis arseboba uzrunvelyofs. uamisod ver Seivseba saxelmwifo biujeti,
romlis gareSe SeuZlebelia: socialuri da sxva programebis ganxorcieleba, sazogadoebis mSvidobiani Tanacxovreba, Tanamedrove sazogadoebis gansxvavebuli miznebis da interesebis saerTo sazogadoebriv,
saxelmwifoebriv interesebad akumulireba. es ki saxelmwifos arsebobas, mis funqcionirebas da dinamiur ganviTarebas ganapirobebs.
yovelive zemoT aRniSnulis sadarajod da mis uzrunvelsayofad
mowodebulia xelisufleba. sazogadoebrivi wesrigis misaRwevad mis
uSualo valdebulebas mmarTvelobiTi saqmianoba wamoadgens (maT Soris yoveldRiuri operatiuli marTvis CaTvliT), Tanac ise, rom adamianebma Tavi Rirseulad da daculad igrZnon. es ukanaskneli Tavad
sazogadoebis mier xelisuflebis winaSe dasaxuli umniSvnelovanesi
saxelmwifo marTvis sistema
35
mizania. amdenad, xelisufleba, anu mmarTvelebi angariSvaldebulni
arian amave sazogadoebis winaSe.
sazogadoeba, Tavis mxriv, uflebamosilia, mmarTvelebs maT moqmedebaze pasuxi mosTxovos. moTxovnis safuZvels da mis imperatiulobas
is garemoeba ganapirobebs, rom sazogadoebis wevrebi saxelmwifosTan
da xelisuflebasTan samarTlebriv-politikur urTierTobaSi imyofebian. maT Soris aseTi kanonismieri samarTlebrivi kavSiri moqalaqeobis instituts warmoSobs, rac mocemul saxelmwifosTan mimarTebaSi
srulad uzrunvelyofs adamianis uflebebis, Tavisuflebebisa da movaleobebis realizebas. amdenad, adamians, romelic aseT kavSirSi imyofeba saxelmwifosTan, anu moqalaqes, ufleba aqvs xelisuflebas mis
qmedebebze pasuxi srulad da imperatiuli formiT mosTxovos. qvemoT
ufro detalurad gveqneba saubari xelisuflebis mizansa da daniSnulebaze, aseve moqalaqeobis institutze da sxva.
naTeli xdeba, rom xelisufleba valdebulia, Cveni usafrTxo da
mSvidobiani TanaarsebobisaTvis, Sesabamisi kanonebi Seqmnas. Tumca
mkveTrad unda gavusvaT xazi im garemoebas, rom Tanamedrove adamianisaTvis sruliad ar aris sakmarisi da xelisuflebis mizanic ver iqneba mxolod im kanonebis Seqmna, romlebic oden usafrTxo arsebobazea
orientirebuli. maqsimaluri wesrigis damyarebiT aseTi realobis Seqmna xelisuflebas advilad SeuZlia.
Tanamedrove sazogadoebis mmarTvelis, xelisuflebis, mizania iseTi kanonebis Seqmna, romelic usafrTxoebasTan erTad Cvens Rirsebasa
da keTildReobasac uzrunvelyofs. gamodis, rom xelisuflebam wesrigi Tavisuflebisa da Tanasworobis Rirebulebebs Soris balansis
SenarCunebiT unda uzrunvelyos. unda izrunos imgvari kanonmdeblobis
Seqmnaze, rac Tavisuflebis, Tanasworobisa da wesrigis SesaZlo realobaTa Soris gonivrul Tanafardobas daicavs. aqve isic unda aRvniSnoT,
rom am Rirebulebebs Soris sruli Tanafardobis damyareba Tanamedrove
saxelmwifosa da sazogadoebis, xelisuflebis, adamianisa da moqalaqis
urTierTobis erT-erTi mwvave dilemaa. adamianis, moqalaqisa da xelisuflebis urTierTmimarTebis Sefaseba mniSvnelovnadaa damokidebuli
amgvari kanonebis arsebobasa da maT realur Sesrulebaze. dasaxelebul
RirebulebaTa Soris Tanafardobis miRwevaSi mTavari roli Tavad adamians, moqalaqes ekuTvnis. rogorc kargi kanonebis miReba, ise xelisuflebis mxridan maTi dacva moqalaqis aqtiurobazea damokidebuli.
zogadad, kanoni qcevis is wesia, romelic Sesasruleblad yvelasTvis
savaldebuloa imisda miuxedavad, Tu rogori damokidebuleba aqvs ama
36
kari pirveli
Tu im individs Tavad am wesis mimarT. wesebis, anu kanonebis erToblioba samarTals qmnis.
samarTali – esaa qcevis wesebis erToblioba, romelic sazogadoebrivi urTierTobebis samarTlebriv mowesrigebas emsaxureba.
samarTlis norma, rogorc socialuri normebis saxesxvaoba `Seicavs
debulebas, romelic gansazRvravs piris moqmedebas an moqmedebisagan
Tavis Sekavebas an minimum am debulebis nawilebs (magaliTad, sakanonmdeblo definiciebs) an zogadi an individualuri qcevis valdebulebebis warmoSobis an Secvlis pirobebs~.5
samarTali, ise rogorc sxva socialuri normebi, magaliTad – zneoba, morali, adaTi – adamianTa urTierTobebs aregulirebs, magram sxva
socialur normaTa Soris samarTali mainc gansxvavebuli socialuri
normaa. samarTlis normebs xelisufleba adgens an sanqciad awesebs.
vxedavT, rom samarTlis normis warmoSobis ori gza arsebobs:
I. dadgena, rac gulisxmobs imas, rom qcevis wesi, norma manamde ar iyo
cnobili da sazogadoebaSic ar moqmedebda. igi Seiqmna da dadginda saxelmwifos mier, rogorc garkveuli samarTlebrivi urTierTobebis maregulirebeli, savaldebulod Sesasrulebeli qcevis wesi – samarTlis
norma.
II. sanqcionireba samarTlis normis miRebis is gzaa, roca qcevis wesi
manamdec iyo cnobili, manamdec moqmedebda sazogadoebaSi (magaliTad
moralis an zneobrivi normis saxiT), magram savaldebulo xasiaTi ar
hqonda da verc eqneboda. Tu garkveuli samarTlebrivi urTierTobebis
regulirebisaTvis kanonmdebeli CaTvlis, rom amgvari normis gamoyeneba sasurveli iqneba, maSin am normas sanqcionirebas miscems, kanonad
aqcevs da mis moqmedebas zogadsavaldebulo xasiaTs mianiWebs.
dasaxelebul SemTxvevebSi samarTlis normebis, kanonebis wyaro saxelmwifo da xelisuflebaa. es ukanaskneli samarTlis normebis, kanonebis umniSvnelovanesi da yvelaze xSiri wyaroa, magram ara erTaderTi.
kanonis wyaro SesaZlebelia iyos TviT xalxic. magaliTad, roca xalxi
uSualod, anu referendumis gziT miiRebs ama Tu im kanons. aqve unda
aRvniSnoT, rom aris gamonaklisebic, roca konkretuli qveynis kanonmdebloba ar iTvaliswinebs an ar uSvebs kanonis miRebis am gzas. magaliTad, saqarTvelos kanonmdeblobis Sesabamisad dauSvebelia kanonis
miReba referendumis gziT.
5
rainhold cipeliusi, iuridiuli meTodebis moZRvreba, Tbilisi, 2009, gv. 47.
saxelmwifo marTvis sistema
37
samarTlis normebis erToblioba qmnis samarTals, romelic xasiaTdeba normatulobiT, formaluri gansazRvrulobiT, sistemurobiT da
maTi Sesruleba saxelmwifoebrivi moqmedebiT uzrunveliyofa. samarTali xasiaTdeba iZulebiT, es niSani samarTlisa unda warmovidginoT,
rogorc garantia saxelmwifos mxridan. samarTali adamianis inteleqtualuri aqtivobis Sedegia. samarTlis normis Sesabamisad adamianebi
raRac moqmedebis ganxorcielebis an misgan TavSekavebis mniSvnelobas
acnobiereben. Tumca Cven ukve aRvniSneT, rom SesaZlebelia aRmoCndnen
pirebi, romlebic samarTlis normis moTxovnisagan Tavs Seikaveben.
swored amitom dgas yoveli samarTlis ukan saxelmwifo, romelic mis
Sesrulebas uzrunvelyofs. samarTals aseve axasiaTebs formaluri
gansazRvruloba, rac gulisxmobs, rom igi aucileblad werilobiTi
formiTaa Camoyalibebuli da winaswar dadgenil formatSi gadmoicema. samarTali rTuli, sistemuri movlenaa, romelic sxvadasxva saklasifikacio niSnis mixedviT erTian erovnul-samarTlebriv sistemas
qmnis. rogorc zemoT aRvniSneT, samarTlis normebi ar aris mxolod
erTaderTi saxe normebisa, romlebsac sazogadoebrivi urTierTobebis regulireba efuZneba. sxva aseTi normebi SeiZleba iyos moraluri
da zneobrivi normebi.
sazogadoebrivi urTierTobebis regulirebaSi garkveuli adgili
uWiravs adaTobriv normebs. amasTan, arsebobs iseTi wesebi, romlebic
sazogadoebrivi urTierTobebis calkeul sferoebs aregulirebs da
maTi moqmedeba damokidebulia ara valdebulebaze, ara sanqciis dawesebaze, aramed, Tundac, sazogadoebriv azrze. aseTi wesebia: moda, Cacmis stili, wveulebebze, sxvadasxva xasiaTis Sexvedrebze moqcevis wesebi da a.S.
sazogadoebrivi da saxelmwifoebrivi cxovrebis mowesrigebis, misi
dinamiuri da harmoniuli ganviTarebisaTvis yvelaze mniSvnelovani mainc, samarTlebrivi normebia, razec zemoT visaubreT.
sazogadoebis samarTliT mowesrigebulobis aucileblobis, sazogadoebaSi im avtoritetis, vinc SesaZlebelia adgendes TamaSis wesebs,
xelisuflebis mniSvnelobis da daniSnulebis naTlad warmosadgenad,
urigo ar iqneboda gadagvexeda kargad gakvaluli gzisTvis, romelic
kacobriobam lokidan moyolebuli, amerikis SeerTebuli Statebis saxelmwifos `damfuZnebel mamebamde~ ganvlo.
amerikelebma tipurad axali, demokratiuli, Tavisufali saxelmwifos Sesaqmnelad Zalze efeqturad gamoiyenes codnis is maragi, romelic lokis da sxva ganmanaTleblebis moRvaweobis wyalobiT Seiqmna.
38
kari pirveli
WeSmaritad demokratiuli Rirebulebebis mmarTvelobaSi dasamkvidreblad damfuZnebelma mamebma jon lokis (John Locke, 1632-1704) `bunebiTi samarTlis~ (Natural Law) saxelwodebiT cnobili Teoria gamoiyenes. Tavis droze lokis, mogvianebiT ki damfuZnebeli mamebis winaSe
erTi da igive kiTxvebi idga: gvWirdeba Tu ara xelisufleba? rogori
xelisufleba gvWirdeba? rogor movawyoT xelisufleba? ra aris xelisuflebis mTavari daniSnuleba? ra aZlevs xelisuflebas imis uflebas, rom sxvebisTvis TamaSis wesebi daadginos, anu marTos? cxadia,
rom es maradiuli kiTxvebia. Tvali gadavavloT Tundac Cveni da ara
mxolod Cveni saxelmwifos ganviTarebis uaxles istorias da advilad
davrwmundebiT – es is kiTxvebia, romlebzec mudam unda fiqrobdes
adamini.
Tavi 1.2
bunebiTi mdgomareoba da samarTali
bunebiTi mdgomareobisa da samarTlis filosofia iseTi saxelmwifos arsebobis warmodgenas emyareba, sadac xelisufleba da xelisuflebis mier Seqmnili kanonebi ar arsebobs. jon lokis mixedviT, kanonebi bunebiT mdgomareobaSic arsebobs, razedac igi ambobda: `bunebiTi
mdgomareobis samarTavad arsebobs bunebiTi kanoni, romelic yvelasaTvis savaldebuloa, xolo goneba, romelic igive kanonia, aswavlis
yvela adamians, vinc mas yurs aTxovebs, rom raki yoveli kaci Tavisufali da Tanasworia, aravis aqvs ufleba xelyos sxvisi sicocxle, janmrTeloba, Tavisufleba an sakuTreba, radgan yoveli kaci erTi yovlad
Zlieri da usasrulod brZeni Semoqmedis Seqmnilia~.6 aq iCens Tavs ramdenime problema, rac damaxasiaTebeli iqneboda bunebiTi mdgomareobisTvis. da mainc, raSi mdgomareobs is?
pirvel yovlisa, problema Tavad adamianSia. es ukanaskneli Rrmad
individualisti da egoisti arsebaa. am TvisebebiTve CarTuli sociumis
cxovrebaSi, is qmnis mTlian sazogadoebas. Tu davuSvebT, rom bunebiT
mdgomareobaSi xelisufleba ar arsebobs da adamiani Tavisi bunebiTi
uflebebis gamo moqmedebaSi Tavisufalia, maSin Zneli warmosadgeni
ar aris, rom `bunebiTi kanonebis~ raobaze SeTanxmebis miRweva sakmaod
6
Sesavali Tanamedrove azrovnebaSi, t. I, i. WavWavaZis sax. un-tis gam-ba, Tb., 2006,
gv. 270.
saxelmwifo marTvis sistema
39
garTuldeba. sad iwyeba da sad mTavrdeba TiToeulis ufleba? sad gadis adamianis Tavisufali moqmedebis zRvari? umarTav (bunebiTad Tavisufal) garemoSi amgvari kiTxvebi SesaZloa sabedisweroc gamxdariyo. adamians bunebiT mdgomareobaSic aqvs iseTi fundamenturi uflebebi, rogoricaa sicocxlis, Tavisuflebis, keTildReobis ufleba, im
martivi mizezis gamo, rom igi adamianad daibada da es uflebebi RvTisgan SobisTanave upirobod eboZa. bunebiT mdgomareobaSi am uflebebis
dakargvis albaToba Zalze didia. adamianuri bunebidan gamomdinare,
yovelTvis gamoCndebian iseTni, vinc iolad gascdebian sakuTari Tavisuflebis farglebs da sxvaTa bunebiTi uflebebis SezRudvas Seecdebian. sxvagvarad rom vTqvaT, bunebiT mdgomareobaSi xelisufleba
da mmarTveloba ar arsebobs. amitom adamianebs sakuTari bunebiTi uflebebis dacva Tavad uwevT. Zneli warmosadgeni ar aris, rom bunebiT
mdgomareobaSi adamianTa mSvidobiani Tanacxovreba da maTi universaluri uflebebi didi riskis qveSaa.
Tavi 1.3
xelisuflebis saWiroeba
mas Semdeg, rac Cven bunebiTi mdgomareobisa da kanonebis problemebs gavecaniT, logikurad ismis sazogadoebaSi iseTi `kanonieri avtoritetis~ aucileblobis sakiTxi, romelic SeZlebs swored bunebiTi mdgomareobis mTavari problemebis mogvarebas. swored aseTi kanonismieri avtoriteti gaxlavT xelisufleba, romelsac Seswevs unari,
Seqmnas iseTi kanonebi, romelTa farglebSi sazogadoebaSi da saxelmwifoSi adamianTa mSvidobiani Tanaarseboba, adamianis usafrTxo da
Rirseuli cxovreba SesaZlebeli iqneba. modiT nu viCqarebT da vidre
xelisuflebis Seqmnisa da arsebobis aucileblobaze daskvnas gavakeTebT, bunebiTi mdgomareobis problema da masSi bunebiTi uflebebis
dacvis garantiebis ararseboba kidev erTxel gavixsenoT. udavoa, rom
yvela adamians aqvs, magaliTad, sicocxlis fundamenturi ufleba, magram Tu am uflebis realizaciis SesaZleblobebs bunebiT mdgomareobaSi warmovidgenT, maSin igi yovelTvis xelyofis riskis qveS dadgeba.
obieqturad es aunazRaurebadi uflebaa da misi warTmeva aravis ar unda xelewifebodes. swored amitom, dRes demokratiulobaze pretenziis mqone saxelmwifoebSi, sikvdiliT dasjis Tu misi akrZalvis sakiTxi
konstituciurad ganisazRvreba, miuxedavad imisa, Tu ra simZimis das-
40
kari pirveli
jadi qmedeba Caidina adamianma. magaliTad, saqarTvelos konstituciis
me-15 muxlSi aRniSnulia:
1. sicocxle adamianis xelSeuvali uflebaa da mas icavs kanoni.
2. sikvdiliT dasja akrZalulia.
bunebiTi mdgomareobis pirobebSi ar iqneboda xelisufleba, Sesabamisad, arc iseTi avtoriteti, vinc SeZlebda iseTi kanonebis dadgenas, romlebic erTi mxriv sicocxlis uflebas, rogorc adamianis fundamentur uflebas aRiarebda, da meore mxriv adamianTa Tavisufali
moqmedebis farglebs daadgenda am da sxva uflebebTan mimarTebaSi.
xelisuflebis saWiroebis, adamianis fundamenturi uflebebis dacvis,
adamianis usafrTxo da Rirseuli arsebobis da xelisuflebis daniSnulebis Sesaxeb ideebi SesaniSnavadaa gamoxatuli amerikis damoukideblobis deklaraciaSi, sadac naTqvamia:
`CvenTvis TavisTavad cxadia is WeSmaritebani, rom yvela adamiani Seqmnilia Tanasworad, rom arsTa gamrigem maT uboZa garkveuli xelSeuvali
uflebani, rom maT Sorisaa sicocxle, Tavisufleba da bednierebisaken
swrafva, ...rom am uflebaTa dasacavad adamianebi qmnian xelisuflebas,
romelic Tavis marTlzomier uflebamosilebas maTganve iRebs maTive
TanxmobiT, rom ukeTu mmarTvelobis romelime forma xelyofs am miznebs,
xalxis uflebaa Secvalos an gaauqmos arsebuli mmarTveloba da daamyaros axali xelisufleba...~
aSS damoukideblobis deklaracia
zemoT ukve mivuTiTeT, rom sazogadoebis, misi mdgradobis mTavari
maxasiaTebeli da ganmapirobebeli adamianTa socialuri erTobis gancdaa. aq albaT upriani iqneboda dagvesva kiTxva: ra aiZulebs adamians,
rogorc Rrmad individualist arsebas, ifiqros Tavisi gaTiToebuli
nebis sxvebTan gaerTianebaze? am kiTxvazec, pasuxs nawilobriv, bunebiTi mdgomareobisa da samarTlis problemebi iZleva. roca adamiani am
problemebs acnobierebs, roca yovel konkretul warmosaxvaSi an realobaSi misi sicocxle, Tavisufleba, sakuTreba da bednierebisaken
swrafva safrTxis qveS dgeba, adamiani maT gadasarCenad iwyebs fiqrs. ra
SeuZlia am dros adamians, rogorc individs? pasuxi martivia: mxolod
gamudmebuli da ugarantio brZola usafrTxo arsebobisaTvis, rac yovelTvis efeqturi SeiZleba ver aRmoCndes. swored aq adamianebi TavianTi gaTiToebuli nebis gaerTianebis aucileblobis da maTi saerTo da
individualuri usafrTxoebis sakiTxis gadawyvetis winaSe dgebian.
rasakvirvelia, yovelive aRniSnuli naTlad miuTiTebs, rom arc individualuri da arc koleqtiuri brZola am sakiTxis mosagvareblad ar
saxelmwifo marTvis sistema
41
gamodgeba. am SemTxvevaSi adamianebi da maTi erTobebi gamudmebul da
dausrulebel brZolaSi Caebmebodnen. aseT viTarebaSi ki bednierebisken gamudmebuli swrafvis SesaZlebloba sadRa eqnebodaT? usafrTxo
da Rirseuli arsebobac, ra Tqma unda, SeuZlebeli gaxdeboda. yovelive
aRniSnuls Cveni mTavari kiTxvis – ra saWiroa xelisufleba? – pasuxTanac mivyavarT. roca viciT, rom sazogadoeba rogorc aseTi, rogorc
erTi mTliani, misi wevrebis bunebiTi uflebebis dasacavad ar gamodgeba, bunebrivad dgeba sxva tipis instanciis aucileblobis sakiTxi. igi
winaswar SeTanxmebuli, winaswar mocemuli uflebis safuZvelze aRiWurveboda ZaliTa da avtoritetiT, romlis farglebSic TamaSis garkveul wesebs daadgenda. es wesebi ki, Tavis mxriv, sazogadoebis mdgradobas, mis dinamiur da mSvidobian gavniTarebas uzrunvelyofda. is
SeZlebda kerZo da sazogadoebrivi interesebis gonivrul da mizanSewonil urTierTSexamebas. amasTan, amgvar instancias aRniSnuli amocanebis Sesasruleblad kanonismieri Zala da avtoriteti eqneboda, raTa,
erTi mxriv, wesebi daedgina, xolo meore mxriv, sazogadoebis TiToeuli wevris mxridan am wesebis Sesruleba uzrunveleyo. mivediT iseTi
avtoritetis daSvebis aucileblobamde, romelic calkeuli adamianis
Tu adamianTa erTobebis gansxvavebul, xSirad radikalurad dapirispirebul interesebs erT sazogadoebriv, saxelmwifoebriv miznad gardaqmnis da harmoniulad warmarTavs erTi mimarTulebiT.
aRniSnuli mimarTuleba sazogadoebisa da misi politikuri institutis – saxelmwifos – Senaxvisa da ganviTarebis funqciis realizebaa. amitomac, sazogadoebam sakuTari usafrTxoebis uzrunvelyofa,
magaliTad, wesrigis dacva, saxelmwifos miando. am funqciis saxelmwifosTvis gadacema mas xelisuflebis yoveldRiuri operatiuli saqmianobis valdebulebad aqcevs. amisaTvis saxelmwifos specialuri organoebi da samsaxurebi, sxvadasxva saSualebebi da SesaZleblobebi gaaCnia. aRniSnul funqcias saxelmwifo policiis meSveobiT axorcielebs,
romlis mTavar saqmes, kanoniT misTvis miniWebuli uflebamosilebebis
farglebSi sazogadoebrivi wesrigis dacva, danaSaulis prevencia da
misi arsebobis SemTxvevaSi, efeqturi reagireba warmoadgens.
magaliTad, wesrigis iseTi martivi elementi, rogoricaa sagzao moZraobis wesebis dacva. vTqvaT, rom ar yofiliyo sapatrulo policia,
rogori iqneboda am wesebis darRvevis statistika Tavisi savalalo
Tanmdevi SedegebiT da ramdeni darRvevis faqti darCeboda reagirebis gareSe? xolo Tu TiToeuli darRvevisas sakuTar Tavs warmovidgenT, martivad SevamCnevT, Tu rogori daucveli da safrTxis Semcveli iqneboda CvenTvis yoveli gadaadgileba. sabolood, SesaZlebelia
42
kari pirveli
vTqvaT, rom adamianebi obieqturad mividnen daskvnamde: aucilebelia
garkveuli Zala da avtoriteti (anu xelisufleba), romelic sazogadoebis marTvas ganaxorcielebs, xolo Tavad adamianebi, maT mierve nebayoflobiT daTmobili uflebebis xarjze marTulebis rolSi aRmoCndebian. uflebebi, romlebsac adamianebi daTmoben maTive interesebis,
usafrTxo da mSvidobiani Tanaarsebobis uzrunvelsayofad gaRebuli
sanacvlo iqneba. am sakiTxis gadawyvetis saukeTeso cda iyo lokis sazogadoebrivi xelSekruleba.
Tavi 1.4
sazogadoebrivi xelSekruleba
lokisaTvis bunebiTi mdgomareobis problemebis gadaWris saukeTeso gza sazogadoebrivi xelSekruleba gaxldaT. misi arsi SemdgomSia:
sakuTari bunebiTi uflebebis dasacavad saWiroa maTi nawilis daTmoba da erTi avtoritetisaTvis gadacema. xelisufleba, daTmobili uflebebis xarjze, Tavad aRiWurveba da adamianis bunebiT uflebebs daicavs.
Tavdapirvelad, lokis SexedulebiT, sazogadoeba SeTanxmda, rom
SeeqmnaT avtoriteti, anu xelisufleba. Semdeg xelisuflebas piroba
wauyenes: mas unda emarTa da maTive usafrTxoeba daecva. SeTanxmeba xelisuflebis legitimacias moiTxovda, raTa mas emarTa, sazogadoebis
yvela wevrisaTvis savaldebulo TamaSis wesebi daedgina, es wesebi/kanonebi daecva da aResrulebina. pirobisamebr, adamianebma garkveuli
uflebebi nebayoflobiT daTmes, risi wyalobiTac xelisuflebam sazogadoebis marTva SeZlo.
xelisufleba xelisuflobs mxolod imitom, rom marTvis uflebamosileba Tavad sazogadoebisagan aqvs gadacemuli. amis safuZvels sazogadoebis mier daTmobili uflebebi da Tavisuflebebi Seadgens. isev
axal kiTxvas mivadeqiT: ra aris xelisufleba da ra warmoadgens mis
mTavar mizans?
sanam am kiTxvas vupasuxebdeT, xazgasmiT unda aRvniSnoT, rom xalxis, sazogadoebis neba da erTianobis socialuri gancda yvelaze mniSvnelovania. es adamianis socialuri cxovrebis istoriam mravalgzis
daadastura. konkretuli magaliTis saxiT gamodgeboda `meiflaueris
saxelmwifo marTvis sistema
43
SeTanxmeba~7 (Mayflower Compact, 21.11.1620) – axali inglisis8 moaxalSeneebis mier Sedgenili dokumenti, sadac xelmomwerebi SeTanxmdenen, rom
axali koloniebi inglisis kanonebisagan Tavisufali unda yofiliyo.
maT TviTon unda SeeqmnaT TavianTi mmarTveloba. arsebiTad, am dokumentma Seuwyo xeli amerikelebis sazogadoebriv xelSekrulebas. mravali amerikeli istorikosi, da maTTan erTad aSS-is rigiT me-2 prezidenti jon adamsi (1797-1801), am dokuments ganixilavda, rogorc amerikis SeerTebuli Statebis konstituciis safuZvels.
7
meiflaueri is ialqniani xomaldi iyo, romelmac ingliseli piligrimebi 1620 wels
keip-kodSi, plimuTis sanapiroze Caiyvana. meiflaueri aSS-is adreuli evropuli
kolonizaciis simboloa. amerikelebis fesvebi meiflauerTa axalSenTan – plimuTis koloniasTan (zogadad ki axal inglisTan) aris dakavSirebuli.
8
axali inglisi – aSS-is Crdilo-aRmosavleTi regioni. qalaqi bostoni. Statebi:
koneqtikuti, meini, masaCusetsi, niu-hemfSiri, rod-ailendi, vermonti.
44
kari pirveli
nawili meore
xelisufleba
am nawilSi Cven ganvixilavT iseT sakvanZo sakiTxebs, rogoricaa xelisuflebis arsi da daniSnuleba. gaecnobiT, Tu rogor unda marTavdes xelisufleba da risi ufleba aqvT am dros moqalaqeebs, ra aris is
mTavari Rirebulebebi, romlebsac xelisuflebisa da adamianis/moqalaqis urTierToba efuZneba. Sesabamisad, nawilis dasasruls SeZlebT
imsjeloT iseT sakiTxebze rogoricaa:
• ra aris xelisufleba;
• rogori unda iyos xelisufleba;
• ra aris xelisuflebis mTavari mizani;
• xelisufleba, moqalaqe da demokratiuli Rirebulebebi;
• konstituciuri mmarTveloba;
• xelisuflebis danawileba konstituciur mmarTvelobaSi.
saxelmwifo marTvis sistema
45
Tavi 2.1
ra aris xelisufleba?
saxelmwifo xelisufleba es aris Zalis kanonieri gamoyeneba, Zala/
avtoriteti. mas mravalferovnebaTa harmonizaciis unari Seswevs. es
niSnavs, rom sazogadoeba araerTgvarovani da mudmivad ganviTarebadia.
is gansxvavebuli miznebisa da interesebis mqone calkeuli sazogadoebebisgan Sedgeba. sakuTari miznebisa da interesebis gansaxorcieleblad TiToeul maTgans gansxvavebuli pirobebi, xerxebi da saSualebebi gaaCnia. saxelmwifos misia swored isaa, rom es gansxvavebebi
logikurad gaamTlianos, erTian CarCoSi moaqcios, erT kalapotSi Sekribos, uzrunvelyos sazogadoebis Senaxvisa da SenarCunebis funqcia.
xelisufleba socialuri Sinaarsis movlenaa, Tumca Taviseburi socialuri datvirTva gaaCnia. am Taviseburebas Tavad xelisuflebis normatiuli da politikuri xasiaTi qmnis.
xelisufleba politikuria imdenad, ramdenadac is saxelmwifo politikis ganxorcielebis saSualebaa. `am saqmeSi xelisufleba qveynis
`gonia~ da igi saxelmwifos arsebobas axangrZlivebs~.9 saxelmwifosa da
xelisuflebas xSirad erT konteqstSi moixsenieben, Tumca es cnebebi
identuri ar aris. Cveni mizania vaCvenoT xelisuflebis da adamianis,
xelisuflebis da sazogadoebis urTierTkavSiri, xelisuflebis ganxorcielebaSi adamianisa da moqalaqis monawileobis formebi. amitom,
sasurveli iqneba `saxelmwifosa~ da `xelisuflebas~ Soris ZiriTadi
gamyofi xazis moZebna. am TvalsazrisiT CvenTvis mTavar sakiTxs xelisuflebis organizaciis Tema warmoadgens.
aRniSnul gansxvavebaze marTebulad miuTiTebs endriu heivudi, romelic mas konstituciur mmarTvelobas ukavSirebs. ase gamoikveTeba xelisuflebis sakanonmdeblo reglamentaciis, misi kanoniTa da adamianis
uflebebiT SezRudvis sakiTxi. gamijvnis Sesaxeb heivudi ambobs: `gansxvaveba uSualod ukavSirdeba SezRuduli da konstituciuri mmarTvelobis ideas. mokled, saxelisuflo Zalaufleba mxolod im SemTxvevaSi
moiTokeba, Tuki arsebuli xelisufleba saxelmwifoSi dausazRvravi da
SeuzRudavi mmarTvelobis damyarebas ver SeZlebs~.10
xelisufleba saxelmwifos is Semadgeneli nawilia, romelsac normatiuli da politikuri xasiaTi gaaCnia. `saxelmwifo Teoriulad mainc
9
heivudi, e., politika, saqarTvelos universiteti, saqarTvelos macne, Tbilisi,
2008, gv. 130.
10
ibid.: gv. 136.
46
kari pirveli
sazogadoebis mudmiv interesebs gamoxatavs: anu saerTo, sayovelTao nebas~,11 xolo xelisufleba, rogorc politikuri Sinaarsis movlena da saxelmwifos Semadgeneli nawili – `imaT momxreTa simpaTiebs, vinc amJamad
imyofeba qveynis saTaveSi~.12
aRniSnuli kidev ufro mkafiod usvams xazs xelisuflebis daniSnulebis Sesaxeb sakiTxs. TvalsaCino xdeba adamianisa da xelisuflebis urTierTobis sakiTxebi, xelisuflebis kanoniT da adamianis uflebebiT
SezRudvis aucileblobis sakiTxi, rac, pirvel yovlisa, konstituciur
doneze formdeba da konstituciuri mmarTvelobis saxes Rebulobs. am
TvalsazrisiT, saqarTvelos moqmedi konstitucia pirdapir acxadebs xelisuflebis SezRudulobas adamianis uflebebiT. kerZod, saqarTvelos
konstituciis zogadi debulebebis me-7 muxlSi aRniSnulia:
`saxelmwifo cnobs da icavs adamianis sayovelTaod aRiarebul uflebebsa da Tavisuflebebs, rogorc waruval da uzenaes adamianur Rirebulebebs,
xelisuflebis ganxorcielebisas xalxi da saxelmwifo SezRudulni arian am
uflebebiTa da TavisuflebebiT, rogorc uSualod moqmedi samarTliT~.13
konstituciur mmarTvelobaze ufro konkretulad qvemoT visaubrebT.
Tavi 2.2
ra aris xelisuflebis mizani?
roca amerikis konstituciis Semqmnelebi konstitucias SeimuSavebdnen, maT srulad gaiziares bunebiTi uflebebis filosofosTa Sexedulebebi imis Taobaze, rom xelisuflebis mTavari daniSnuleba adamianis bunebiTi uflebebis dacvaa. vfiqrobT, am WeSmaritebis aRiareba
`damfuZnebelma mamebma~ SesaniSnavad gamoxates kidec aSS konstituciis preambulaSi, sadac naTqvamia:
`Cven, SeerTebuli Statebis xalxi, im mizniT, rom SevqmnaT ufro srulyofili kavSiri, davamkvidroT marTlmsajuleba, davamyaroT saSinao
mSvidoba, uzrunvelvyoT saerTo Tavdacva, xeli SevuwyoT sayovelTao
keTildReobas da SevunarCunoT Cvens Tavsa da Cvens STamomavlobas mad11
heivudi, e., politika, saqarTvelos universiteti, saqarTvelos macne, Tbilisi,
2008, gv. 16.
12
ibid.: gv.18.
13
saqarTvelos konstitucia, Tb., 2010, gv. 19.
saxelmwifo marTvis sistema
47
li Tavisuflebisa, vadgenT da vafuZnebT amerikis SeerTebuli Statebis
winamdebare konstitucias~.14
saqarTvelos moqmedi konstituciis preambulaSi gamokveTilia is
miznebi da amocanebi, risTvisac qarTvelma xalxma konstitucia miiRo.
masSi gamocxadebuli swored es miznebi saqarTvelos saxelmwifo xelisuflebisaTvis savaldebulo saxelmZRvanelos warmoadgens:
`saqarTvelos moqalaqeni, romelTa uryevi nebaa daamkvidron demokratiuli sazogadoebrivi weswyobileba, ekonomikuri Tavisufleba, socialuri samarTlebrivi saxelmwifo, uzrunvelyon adamianis sayovelTaod
aRiarebuli uflebani da Tavisuflebani, ganamtkicon saxelmwifoebrivi
damoukidebloba da sxva xalxebTan mSvidobiani urTierToba ... saqveynod
acxadeben am konstitucias.~
Cven ukve viciT xelisuflebis arsi da misi daniSnuleba, Tumca mTavari dilema jerac ar gadagviwyvetia. ZiriTadi problema ara xelisuflebis saWiroebis gaazreba, aramed imis gadawyvetaa, Tu rogori xelisufleba gvWirdeba da rogor avagoT iseTi xelisufleba, rogoric
gvWirdeba.
Tavi 2.3
xelisuflebis mizani da
mmarTvelobis formebi
qairoSi tahriris moedanze Sekrebili xalxi didi sixaruliT Sexvda informacias egviptis prezidentis hosni mubaraqis gadadgomis
Taobaze. egviptis prezidenti Zlieri antisaxelisuflo saprotesto
aqciebis Sedegad 2011 wlis 11 Tebervals gadadga da Zalaufleba armias gadasca. egvipteSi da saerTod arabul samyaroSi ganviTarebuli
politikuri, samTavrobo krizisebi, vfiqrobT, naTlad miuTiTeben
imaze, rom xelisuflebis mizani ucvleli rCeba mmarTvelobis nebismieri formis dros. sanam Zalauflebis wyaro xalxia, xelisuflebis
pasuxisgebis sakiTxis dasma missave qmedebebze, sazogadoebis xelSeuval uflebad rCeba. rogori represiuli da arademokratiulic
ar unda iyos mmarTveloba, moqalaqes da sazogadoebas am xelSeuval
14
amerikis SeerTebuli Statebis konstitucia, mTargmnelebi: kobalaZe, a., baramiZe,
s., redaqtori: ugrexeliZe, m., Tb., 1993, gv. 9.
48
kari pirveli
uflebas veravin ver wahgvris. sazogadoebas ufleba aqvs Seaxsenos xelisuflebas, Tundac revoluciis gziT, misi zemoT naxsenebi uflebis
xelSeuvaloba. zogjer mTavaria ara mmarTvelobis forma, aramed mis
SigniT xelisuflebis imdagvari organizeba, rom adamianis/moqalaqis mimarT misi TviTneboba gamoiricxos. arada xelisufleba swored
aqeTkenaa midrekili: `mTeli istoriis manZilze, xelisufleba umeteswilad arTmevda xalxs maT uflebebs, vidre icavda~.15 aseTi nebisa da
SesaZleblobebis arsebobisas igi amas Seecdeba mmarTvelobis nebismieri formis dros.
gavixsenoT safrangeTis mefis lui XIV (1644-1715) mmarTveloba. man
Zalauflebis maqsimaluri koncentracia moaxerxa. swored misi mmarTvelobis dros imdroindeli safrangeTis Zlieri fenebis gaerTianebam – generalurma Statebma – arseboba Sewyvita, ramac mefe erTpirovnul da SeuzRudav mmarTvelad aqcia. lui XIV-s miaweren gamoTqmas: `saxelmwifo – es me var~.
Cveni mizania mxolod zogadad vupasuxoT problemas, rac iseTi
xelisuflebis organizebis Ziebas gulisxmobs, romelsac yvelaze
ukeT SeuZlia Tavisi ZiriTadi miznis – adamianis ZiriTadi uflebebis
dacva. am rTuli amocanis gadawyvetisas, mniSvnelovania mmarTvelobis Sesabamisi efeqturi formis moZebna. swored amitom `damfuZnebeli mamebi~ bunebiT uflebebTan erTad istoriiTac dainteresdnen
da yuradReba respublikuri romis mmarTvelobis epoqaze SeaCeres.
amerikelebi dainteresdnen romis respublikis mmarTvelobiT, roca
xelisuflebis mizani saerTo keTildReobisaTvis xelis Sewyoba da
misi dacva iyo. xelisuflebis am mizans da romis saxelmwifos zeobas
samoqalaqo Rirsebis mqone romaelebi ganapirobebdnen. Sesabamisad,
`damfuZnebelma mamebma~ brZanes, rom: `amerikelTa umravlesoba imave Rirsebisaa, rogoric iyvnen romis moqalaqeebi. maTi azriT, aseTi
Rirseba amerikelTa ideur-qristianuli memkvidreobiT aixsneba. moqalaqeebi, romlebsac sayovelTao keTildReobis gulwrfeli interesi hqondaT, unda moqceuliyvnen ise, rogorc es karg respublikel
moqalaqes SeSvenis~.16
aRniSnuli midgomebiT amerikelebma saukeTesod upasuxes kiTxvas –
`rogor xelisuflebas SeuZlia yvelaze ukeT daicvas adamianis uflebebi?~ amerikelebisaTvis aseTi xelisuflebis da mmarTvelobis forma
respulikuri mmarTveloba aRmoCnda.
15
16
aSS konstitucia anu kompromisis xelovneba, `jisiai~, Tbilisi, 2001, gv.11.
ibid.: gv. 16.
saxelmwifo marTvis sistema
49
rogorc Tanamedrove saxelmwifoebis da sazogadoebebis konstituciur-samarTlebrivi praqtika aCvenebs, erTi SexedviT mmarTvelobis
iseT demokratiul formaSic, rogoricaa respublikuri mmarTveloba, SesaZlebelia xelisufleba borotad iqnes gamoyenebuli da pirvel rigSi sakuTari moqalaqeebis winaaRmdeg. amas kargad aCvenebs erayis magaliTi. maSin roca erayi respublikas warmoadgens da mainc aqvs
adgili xelisuflebis borotad gamoyenebas, sakuTar moqalaqeebze
TviTnebobas. swored amis gamo iyo, rom erayelebma, bolos da bolos,
is ufleba gamoiyenes, romelic amerikelebma damoukideblobis deklaraciaSi savsebiT samarTlianad asaxes: `…ukeTu mmarTvelobis romelime
forma xelyofs am miznebs, xalxis uflebaa Secvalos an gaauqmos arsebuli mmarTveloba da daamyaros axali xelisufleba...~.17 aseT SemTxvevaSi xalxs revoluciis ufleba aqvs. meore mxriv, respublikuri mmarTvelobis paralelurad, rac saxelmwifoTa udidesma umravlesobam
airCia sakuTari saxelmwifosa da sazogadoebis samarTavad, arsebobs
mmarTvelobis sxva formebi, magaliTad, monarqia. magram Tanamedrove
monarqiebis xelisuflebis mmarTvelobis xerxebisa da meTodebis Sedareba mubaraqis egviptis msgavs respublikasTan, rasakvirvelia, SeuZlebelicaa da gaumarTlebelic.
rogorc zemoT aRniSnulidan Cans, yoveli sazogadoebis mTavari sazrunavia sakuTari mmarTvelobis misaRebi forma Tavad airCios, da rac
mTavaria, am formis farglebSi xelisuflebis iseTi organizeba ganaxorcielos, xelisuflebis iseTi SezRudva moaxerxos, rom adamianebis
mimarT misi TviTneboba yovelnairad alagmos. ara aqvs mniSvneloba konstituciuri monarqiaa Tu saprezidento respublika, ara aqvs mniSvneloba mmarTveloba erTpirovnulia Tu koleqtiuri; mTavaria, rom igi
kanons emorCilebodes da misi moqmedeba kanoniT iyos reglamentirebuli. amasTan, marTvis ganxorcielebisas, xelisufleba mkacrad unda icavdes kanoniT SezRudvis princips.
kanoniT SezRuduli Zalauflebis kargi magaliTia inglisuri demokratiis istoriidan `Tavisuflebis didi qartia~ (magna karta, laT. Magna
Carta Libertatum). 1215 wels am dokumentiT mefis xelisufleba qvemoT
CamoTvlili reglamentaciis pirobebSi aRmoCnda, kerZod:
1. eklesia ganTavisuflda mefis kontrolisagan;
2. sasamarTloebs mieniWaT damoukidebloba;
3. aRiares miwis mesakuTreTa ufleba, romlis mixedviTac miwa memkvidreobiT ufros vaJs gadaecema;
17
aSS damoukideblobis deklaracia, Tb., 2001, gv. 9.
50
kari pirveli
4. gamocxadda gadaadgilebis Tavisufleba;
5. aikrZala sanqciis gareSe sakuTari saxlebis Cxreka.
am pirobebis sakanonmdeblo gaformeba iyo reaqcia 1215 wels mefe
jon (ioane) umiwawylos mcdelobaze, gaeuqmebina zogierTi is uflebamosileba, romliTac manamde Tavadaznauroba sargeblobda.
istoriam aCvena im safrTxis realoba, romelic cnobilma amerikelma saxelmwifo moRvawem, aSS konstituciis Tanaavtorma da xelmomwerma aleqsandre hamiltonma (Alexander Hamilton, 1757-1804) ase gamoxata:
`gadaeciT mTeli Zalaufleba umravlesobas da isini daCagraven umciresobas, mieciT mTeli Zalaufleba umciresobas da isini daCagraven
umravlesobas~.18 am riskis minimumamde dayvanis gzaa konstituciuri
mmarTveloba.
konstituciuri mmarTveloba gulisxmobs qveynis ZiriTadi politikuri da samarTlebrivi dokumentis, konstituciis, mixedviT xelisuflebis imgvar organizebas, roca xelisufleba SezRudulia
konstituciiT da dadgenili wesebiT, moqmedebs `TamaSis~ mxolod im
wesebiT, razedac sazogadoeba ukve SeTanxmda da risTvisac konstitucia gamoacxada.
Tavi 2.4
konstituciuri mmarTveloba:
xelisuflebis danawileba
amerikelebma TavianTi konstituciis Seqmnisas xelisuflebis borotad gamoyenebis safrTxis aRsakveTad Zalze efeqturi meqanizmi
moifiqres, romelic, Tavis droze, Jan bodenis (Jean Bodin, 1530-1596) da
Semdeg Sarl lui monteskies (Charles-Louis de Secondat, baron de La Brède et
de Montesquieu, 1689-1755) SemoqmedebaSi SemuSavda da dRes Tanamedrove
konstitucionalizmis umTavres principad iqca. esaa xelisuflebis
ganawilebisa da kontrolis gawonasworebis meqanizmi. am sistemaSi xelisuflebis organizeba gulisxmobs xelisuflebis sam saxelisuflo
ganStoebas Soris gadanawilebas. konstituciebi aRiareben xelisuf18
hamiltoni, a., federalisturi werilebi, federalisti #69, niu-iurkis Statis
xalxs, 1788 weli 14 marti.
saxelmwifo marTvis sistema
51
lebis samwverovani danawilebis princips, sadac funqciebi sakanonmdeblo, aRmasrulebel da sasamarTlo xelisuflebaTa Sorisaa gayofili.
xelisuflebis organizebis imave princips aRiarebs saqarTvelos
moqmedi konstitucia, sadac xelisuflebaTa Stoebs calke, Sesabamisi
Tavebi aqvs daTmobili, romlebSic gansazRvrulia TiToeulis uflebamosilebani.
xelisuflebis danawilebis principiT, TiToeuli ganStoebis mier
Tavisi uflebamosilebis ganxorcielebis procesSi urTierTkontrolisa da Sekavebis meqanizmi moqmedebs. am ukanasknelis mixedviT, arc
erT saxelisuflo ganStoebas sxva xelisuflebis funqciebis miTvisebis ufleba da SesaZlebloba ara aqvs.
`aravis ara aqvs ufleba miiTvisos an ukanonod moipovos xelisufleba.
saxelmwifo xelisufleba xorcieldeba xelisuflebis danawilebis principze dayrdnobiT~.
saqarTvelos konstitucia, muxli 5
amasTan, unda aRiniSnos, rom saxelmwifo xelisufleba erTiania da
TiToeuli saxelisuflo ganStoeba, rogorc erTiani saxelmwifo meqanizmis Semadgeneli nawilebi, mWidrod TanamSromloben da urTierTzemoqmedeben.
Tavi 2.5
xelisufleba, moqalaqe da
demokratiuli Rirebulebebi
saxelmZRvanelos am TavSi warmodgenilia xelisuflebisa da adamianis urTierTmimarTebis sakiTxebi. xazgasmulia piris samarTlebrivi
statusis mniSvneloba, raSic uflebebis, Tavisuflebebisa da movaleobebis sruli moculoba igulisxmeba. es garemoeba, adamiansa da xelisuflebas Soris urTierTsanacvlo pasuxismgeblobas zrdis. Tqven gaecnobiT moqalaqeobis instituts, rogorc mocemul saxelmwifosTan
piris politikur-samarTlebrivi kavSiris saSualebas, SexvdebiT Tavisuflebis, Tanasworobisa da wesrigis Rirebulebebs da imsjelebT maT
Soris Tanafardobis mniSvnelobis Sesaxeb.
52
kari pirveli
adamianis samarTlebrivi statusis realoba srulebiTac ar amoiwureba misi uflebebis, Tavisuflebebisa da movaleobebis sakanonmdeblo
reglamentaciiT. am statusis, anu misi mdgomareobis realoba damokidebulia Tavad adamianis, rogorc aqtiuri pirovnebisa da moqalaqis
poziciaze, izrunos deklarirebuli uflebebisa da demokratiuli faseulobebis cxovrebaSi realurad ganxorcielebisaTvis. igi gamudmebiT unda fxizlobdes xelisuflebis mier misi ZiriTadi miznis Sesrulebisas.
ukve aRvniSneT, rom xelisuflebis umTavresi daniSnuleba adamianis sicocxlis da sakuTrebis dacvaa. Tumca, unda davsZinoT, rom xelisuflebis es mizani mis Tanamedrove daniSnulebas veRar gansazRvravs.
aRniSnuli mizani xelisuflebis warmoSobis, misi Tavdapirveli daniSnulebisa da Taobisaa. Tanamedrove sazogadoebis adamianisaTvis sruliad ar aris sakmarisi misi ubralod arsebobis uzrunvelyofa, Sesabamisad, Tanamedrove xelisuflebis sazrunavia adamianis ara ubralod
arsebobis, aramed pirobebis Seqmna misi Rirseuli arsebobisaTvis.
zemoxsenebuli miznis realizaciisTvis mniSvnelovania xelisuflebis mier im Rirebulebebis sakanonmdeblo reglamentacia, romlebic
sazogadoebis Tu saxelmwifos marTvis dros, saboloo jamSi, xelisuflebis samoqmedo xerxebisa da meTodebis saxes Rebulobs. Tanamedrove
xelisuflebisaTvis, demokratiulobis TvalsazrisiT, mTavar dilemebs swored faseulobebis aRiareba, maTi sakanonmdeblo gaformeba da
praqtikuli realizeba warmoSobs.
aqve ikveTeba dilema, romlebic xelisuflebisa da adamianis, xelisuflebisa da moqalaqis urTierTobisas iCens Tavs. `kacobriobis mTeli istoriis manZilze xelisufleba or mTavar mizans emsaxureboda
– wesrigis dacvas (sicocxlis SenarCuneba da qonebis dacva) da sazogadoebrivi sikeTis dacvas. mogvianebiT zogierTma xelisuflebam daamata mesame mizanic – Tanasworobis uzrunvelyofa~.19
xelisuflebis mTavar dilemas TiToeul am faseulobaTa Soris balansi qmnis. swored es ukanasknelia mniSvnelovani sazomi xelisuflebis demokratiulobisa. dilema mdgomareobs imaSi, rom sajaro politikis ganxorcielebis procesSi am faseulobaTa Soris konfliqti
arsebobs. es konfliqti yovel konkretul istoriul momentSi ise gamoiyureba, rogor arCevansac akeTebs xelisufleba, anu is, Tu romeli
faseuloba romel faseulobaze dominirebs: `...rodesac saWiro xdeba
19
qeneT jenda, jefri m. beri, jeri goldmeni, amerikuli demokratia – aSS xelisufleba da politikuri procesi, `jisiai~, Tbilisi, 1995, gv. 2.
saxelmwifo marTvis sistema
53
arCevanis gakeTeba Tavisuflebasa da Tanasworobas Soris, amerikelebi
upiratesobas Tavisuflebas Tanasworobis xarjze ufro xSirad aniWeben, vidre sxva qveynis mcxovrebni. amis sapirispirod, TanasworobisaTvis upiratesobis miniWeba TavisuflebasTan SedarebiT gansakuTrebiT
Zlier iyo gamoxatuli yofil sabWoTa kavSirSi, romelic tradiciulad uzrunvelyofda Tavis moqalaqeebs samedicino momsaxurebiT, iafi
sacxovrebliTa da sxva sazogadoebrivi sikeTeebiT~.20
am Tavis dasawyisSi Cven mivaniSneT, rom samarTlebrivi mdgomareobis sisrule damokidebulia moqalaqeobaze. moqalaqis samarTlebrivi
mdgomareoba (misi uflebebis, Tavisuflebebis da movaleobebis erToblioba), ufro sruladaa mocemuli saxelmwifos konstituciaSi, vidre
aramoqalaqeebisa, ucxoeli moqalaqeebisa da moqalaqeobis armqone pirebisa. es garemoeba pirovnebasa da saxelmwifos Soris kavSiris formidan da Sinaarsidan gamomdinareobs. moqalaqeobis SemTxvevaSi es kavSiri srulia da saxelmwifosTan piris samarTlebriv da politikur kavSirs gulisxmobs. saqarTvelos 1993 wlis 25 martis moqalaqeobis Sesaxeb organuli kanonis Sesabamisad:
`moqalaqeoba niSnavs piris politikur-samarTlebriv kavSirs saqarTvelos saxelmwifosTan, rac gamoixateba urTierTsanacvlo ufleba-movaleobaTa erTianobiT, emyareba adamianis Rirsebis pativiscemas, misi uflebebisa da Tavisuflebebis aRiarebas~.21
aRniSvnis Rirsia is, rom moqalaqeobis miRebis sakiTxSi saqarTvelos
kanonmdebloba gansakuTrebuli mravalferovnebiT gamoirCeva. saqarTvelos konstitucia awesebs moqalaqeobis miRebis rogorc dabadebis,
ise naturalizaciis princips. saqarTvelos moqalaqeobis Sesaxeb organuli kanonis me-10 muxlis mixedviT:
`saqarTvelos moqalaqeobis mopoveba xdeba:
a) dabadebiT;
b) saqarTvelos moqalaqeobis miRebiT (naturalizaciiT);
g) saqarTvelos saerTaSoriso xelSekrulebebiTa da am kanoniT gaTvaliswinebuli sxva SemTxvevebiT~.22
konstitucia aRiarebs rogorc `sisxlis princips~, ise `niadagis
princips~. `sisxlis principi~ gulisxmobs, roca bavSvis moqalaqeoba
20
qeneT jenda, jefri m. beri, jeri goldmeni, amerikuli demokratia – aSS xelisufleba da politikuri procesi, `jisiai~, Tbilisi, 1995, gv. 13.
21
1993 wlis 25 martis saqarTvelos organuli kanoni saqarTvelos moqalaqeobis
Sesaxeb, http://www.parliament.ge.
22
ibid.
54
kari pirveli
ganisazRvreba dabadebis adgilis miuxedavad. am SemTxvevaSi bavSvis
moqalaqeobis sakiTxi dakavSirebulia mSoblebis moqalaqeobasTan. `niadagis principi~ – piriqiT, ar aris dakavSirebuli mSoblebis moqalaqeobasTan da gulisxmobs moqalaqeobis miRebas dabadebis adgilis mixedviT.
saqarTvelos prezidentis gadawyvetilebiT, saqarTvelos moqalaqeoba SesaZlebelia mieniWos ucxo saxelmwifos moqalaqesac Tu mas
saqarTvelosa da kacobriobis winaSe aqvs gansakuTrebuli damsaxureba Tavisi samecniero, sazogadoebrivi saqmianobiT, an aqvs profesia da
kvalifikacia, romliTac dainteresebulia saqarTvelo, an Tu misi moqalaqed miReba gamomdinareobs saxelmwifo interesebidan.
gansakuTrebiT sainteresoa sakanonmdeblo reglamentaciis is debulebebi, romlebic xazs usvams saxelmwifosa da piris kavSiris SenarCunebas piris adgilsamyofelis miuxedavad.
konstituciis mixedviT, saqarTvelos saxelmwifo kisrulobs valdebulebas gauwios mfarveloba Tavis moqalaqeebs miuxedavad maTi adgilsamyofelisa.
dauSvebelia saqarTvelos moqalaqis saqarTvelodan gaZeveba an ucxo saxelmwifosaTvis gadacema.
saqarTvelos moqalaqeobis mopovebis da Sewyvetis sakiTxebi detaluradaa regulirebuli saqarTvelos moqalaqeobis Sesaxeb organuli
kanoniT.
saxelmwifo marTvis sistema
55
nawili mesame
konstitucia
saxelmZRvanelos es nawili iZleva codnas Cveni saxelmwifos uzenaesi, ZiriTadi kanonis – konstituciis Sesaxeb. aq aris mcdeloba gaviazroT daniSnuleba, misi funqciebi, adgili erovnul-samarTlebriv sistemaSi. am nawilis gacnobis Semdeg Tqven SeZlebT imsjeloT:
• konstituciis arsisa da misi istoriis Sesaxeb;
• konstituciis iseT Tvisebebze, rogoricaa: uzenaesoba, fuZemdebluri buneba; legitimuroba, pirdapiri moqmedeba; stabiluroba;
• konstituciis iuridiul, politikur, socialur, ideologiur
funqciebze;
• konstituciis iseT sakiTxebze, Tu ra aris: dawerili da dauwereli konstitucia, moqnili da myari konstitucia; mudmivi da droebiTi, monarqiuli da respublikuri konstituciebi.
• SeZlebT ikamaToT konstitucionalizmis tradiciebze da istoriaze saqarTveloSi;
• SeZlebT saqarTvelos moqmedi, 1995 wlis konstituciis zogad daxasiaTebas.
56
kari pirveli
Tavi 3.1
konstituciis arsi da mokle istoria
konstitucia umniSvnelovanesi samarTlebrivi da politikuri xasiaTis dokumentia, romelic saxelmwifoSi socialuri da politikuri
SeTanxmebis umTavres normatiul aqts warmoadgens. swored konstituciuri reglamentacia da Tanxmoba ganapirobebs faseulobaTa iseT balanss, sadac SesaZlebelia adamianisa da moqalaqis usafrTxo da Rirseuli arseboba, adamianis ufleba-TavisuflebaTa uzrunvelyofa.
Tavisuflebis, Tanasworobisa da wesrigis demokratiuli konstituciuri Tanafardoba qmnis iseT mmarTvelobas, sadac uzrunvelyofilia
adamianis uflebebi da Tavisuflebebi, am ukanaskneliT xelisufleba
SezRudulia, rac pirovnebasTan mimarTebaSi xelisuflebis TviTnebobas gamoricxavs. swored amitom konstitucia qveynis uzenaesi kanonia,
romelic ZiriTad saxelmZRvanelos warmoadgens rogorc adamianis/
moqalaqisaTvis, ise nebismieri demokratiuli xelisuflebisaTvis.
cneba konstitucia laTinuridan – `konstitucio~ (constitutio) momdinareobs da dawesebas, dadgenas, agebulebas niSnavs. Tavad termins
Rrma istoriuli warmomavloba aqvs, Tumca Tanamedrove mniSvneloba
man mxolod meCvidmete saukuneSi SeiZina, roca `bunebiTi skolis~ warmomadgenelma Tomas hobsma (Thomas Hobbes, 1588-1679) igi `saxelmwifos
ZiriTad kanonad moixsenia~. ufro adre konstituciad iwodeboda magaliTad, romis imperatorebis mier gamocemuli aqtebis calkeuli saxeoba. aseve aqti feodalTa privilegiebis Sesaxeb Sua saukuneebSi.
konstitucias, rogorc Tanamedrove demokratiis umniSvnelovanes
instituts, win uZRoda konstituciuri mniSvnelobis aqtebi, rogoric
iyo 1628 wels inglisSi miRebuli `peticia uflebaTa Sesaxeb~,23 aseve
inglisSi 1647 wels Seqmnili `saxalxo Tanxmobis proeqti~. miuxedavad
imisa, rom Tavidan konstituciuri mniSvnelobis aqtebi evropaSi iqna
SemuSavebuli, Tanamedrove mniSvnelobis pirveli klasikuri konstitucia mainc okeanis gaRma, 1787 wels amerikis SeerTebul StatebSi miiRes. mas Semdeg konstitucionalizmis talRa kvlav evropas daubrunda
da imave saukunis bolos, 1791 wels, konstituciebi miRebul iqna poloneTSi (3 maisi) da safrangeTSi (3 seqtemberi). Semdeg evropis yvela saxelmwifom sakuTari konstitucia SeimuSava.
23
Petition of Right, http://en.wikipedia.org/wiki/Petition_of_Right.
saxelmwifo marTvis sistema
57
sazogadoebebisa da erovnuli saxelmwifoebis ganviTarebis Sesabamisad konstituciis, rogorc iuridiuli da politikuri dokumentis, saxe
da Sinaarsi, misi roli da daniSnuleba TandaTanobiT ixveweboda.
Tavi 3.2
konstituciis Tvisebebi
konstitucia, rogorc umniSvnelovanesi, qveynis normatiuli aqtebis ierarqiaSi pirvel adgilze mdgomi aqti, xasiaTdeba rigi TaviseburebebiT. es Taviseburebebi gansazRvraven misi, rogorc qveynis ZiriTadi kanonis Taviseburebebs da xazs usvamen konstituciis, rogorc
mniSvnelovani samarTlebriv-politikuri xasiaTis dokumentis mniSvnelobas sazogadoebisa da saxelmwifosaTvis, TiToeuli moqalaqisa
Tu maTi gaerTianebebisaTvis. am TavSi konstituciis zogierT arsebiT
Tvisebas gamovyofT, romlebic erovnul-samarTlebriv sistemaSi mis
rols warmoaCens.
konstituciis fuZemdebluri buneba
konstituciis fuZemdebluri buneba gulisxmobs im garemoebas, rom
konstitucia, rogorc wesi, xalxis mier an xalxis saxeliT miiReba. Sesabamisad, konstituciis fuZemdeblurobas uzrunvelyofs Tanamedrove konstituciebSi saxalxo da saxelmwifo suverenitetis erTmniSvnelovani buneba. konstituciis fuZemdeblur bunebas uzrunvelyofs
misi Seqmnisa da miRebis uflebis mqone subieqtebis gansakuTrebuloba
da pirveladoba, ris gamoc sxva samarTlebrivi aqtebi Tu debulebebi
ar SeiZleba ewinaaRmdegebodes konstitucias.
da bolos, konstituciis fuZemdebluri xasiaTi pirdapir kavSirSia axali saxelmwifos warmoSobasTan, mis mier arCeuli sazogadoebriv-politikuri wyobis iuridiul gaformebasTan. Sesabamisad, axali
saxelmwifos warmoSobis an saxelmwifoSi sazogadoebrivi wyobis Zireuli cvlilebebi pirvel rigSi konstituciaSi aisaxeba. swored konstituciaa is samarTlebrivi dokumenti, sadac umniSvnelovanesi sazogadoebriv-politikuri urTierTobebi da SeTanxmebebi airekleba,
romlebic, saboloo jamSi, mocemuli sazogadoebis realur yofas ganasaxiereben.
58
kari pirveli
konstituciis uzenaesoba
2008 weli. saqarTvelos parlamentis win Sekrebili xalxi inauguraciis ceremoniis dawyebas elodeba. mas Semdeg, rac specialurad mowyobil scenaze axlad arCeuli prezidenti mixeil saakaSvili saprezidento ficis dasadebad gamovida, gaisma deklamatoris xma: `saqarTvelos
konstitucia~, saqarTvelos sakonstitucio sasamarTlos Tavmjdomarem giorgi papuaSvilma tribunaze saqarTvelos konstitucia dado
da masze xelis dadebiT prezidenti saprezidento fics warmoTqvams.
prezidentis fici konstituciis Semadgeneli nawilia. erovnul-samarTlebriv sivrceSi, swored, konstituciaa is uzenaesi dokumenti, romelzedac xelis dadebiT saxelmwifos prezidentma erisa da sazogadoebis winaSe erTgulebis fici dado.
konstituciaa dokumenti, romelic qveyanaSi xelisuflebis organizaciis sakiTxs gansazRvravs. Sesabamisad, yvela saxelisuflo rgolis:
prezidentis, parlamentis, mTavrobis, sasamarTlos uflebamosileba da valdebulebebi konstituciaSia reglamentirebuli. erovnulsamarTlebriv sistemaSi konstituciis mniSvnelobas gansakuTrebulad
usvams xazs misi uzenaesoba.
konstituciis uzenaesobaSi igulisxmeba, misi, rogorc ZiriTadi
kanonis umaRlesi iuridiuli Zala erovnul-samarTlebrivi sistemis
yvela normatiul aqtTan SedarebiT. erTi mxriv, es gulisxmobs, rom
konstitucia aris samarTlebrivi wyaro samoqalaqo, sisxlis, administraciuli da sxva nebismieri kanonmdeblobisaTvis. meore mxriv, es uzenaesoba gamoixateba imaSi, rom kanonebis miRebis uflebamosileba mxolod konstituciiT gaTvaliswinebul saxelmwifo organoebs gaaCniaT.
konstitucia awesebs movaleobas, romliTac saxelmwifo organoebi, Tanamdebobis pirebi, adgilobrivi TviTmmarTvelobis organoebi
moqmedeben. zogjer konstituciebi mis uzenaesobaze pirdapir miuTiTeben. konstituciis uzenaesobis uzrunvelyofas da misi dacvis funqcias emsaxureba saqarTvelos sakonstitucio sasamarTlo, romelic
axorcielebs saqarTvelos konstituciis uzenaesobis, konstituciuri
kanonierebis da adamianis konstituciuri uflebebisa da Tavisuflebebis dacvas.24
Sinagan saqmeTa saministros struqturuli qvedanayofis, konstituciuri usafrTxoebis departamentis ZiriTadi amocanaa: saxelmwifos dasustebis mizniT, saxelmwifo an sxva dawesebulebaTa normalu24
saqarTvelos konstitucia, muxli 83.
saxelmwifo marTvis sistema
59
ri funqcionirebisaTvis xelis SemSleli garemoebebis, ucxoeTis specsamsaxurebis interesebis gamovlena-aRkveTa da neitralizeba, qveynis
politikuri da ekonomikuri safrTxis prognozireba, am mizniT informaciis mopoveba da analitikuri damuSaveba, specsamsaxurebis saqmianobis formebiTa da meTodebiT, kanonmdeblobiT dadgenili wesiT saxelmwifos konstituciuri sistemisa da xelisuflebis arakonstituciuri, Zaladobrivi gziT Secvlisagan dacvis uzrunvelyofa;
saxelmwifos winaaRmdeg mimarTuli danaSaulebis, maT Soris samoxeleo, korufciuli da eqstremizmis niSnebis matarebel danaSaulTa
gamovlena da aRkveTa;
mis kompetencias mikuTvnebul saqmeebze, sisxlis samarTlis saproceso kodeqsiT dadgenili wesiT da am kodeqsiT gaTvaliswinebul farglebSi winaswari gamoZieba da sisxlis samarTlebrivi devna;
departamenti agreTve axorcielebs saxelmwifo usafrTxoebisaTvis
gansakuTrebuli mniSvnelobis mqone dawesebulebebSi daniSnuli uSiSroebis sakiTxTa oficrebis saqmianobis koordinaciasa da kontrols,
maT mier mowodebuli informaciis analitikur damuSavebas.
konstituciis stabiluroba
konstituciis stabiluroba misi umniSvnelovanesi Tvisebaa, rac
ganapirobebs mis adgils erovnul-samarTlebriv sistemaSi. konstituciis stabiluroba uzrunvelyofilia Tavad konstituciaSi reglamentirebuli normebis realuri socialuri safuZvlebiT da maTi ZiebiT,
konstituciaSi cvlilebebis Setanis gansakuTrebuli wesis arsebobiT.
konstituciis stabiluroba Tavis TavSi moicavs konstituciuri
principebisa da debulebebis iseTi sistemis arsebobas, romlis ZaliTac, politikuri socializaciis Sedegad xelisuflebaSi mosul axal
politikur Zalas ara aqvs SesaZlebloba arsebiTi gavlena moaxdinos
am sistemaze da, Sesabamisad, Secvalos konstitucia Tavisi Sexedulebisamebr. sxva sityvebiT rom vTqvaT, xelisuflebam ki ar unda moirgos
konstitucia, Tavad xelisufleba unda moergos konstitucias. xelisufleba valdebulia, Seeguos da daemorCilos konstituciiT ganmtkicebul pirobebs.
es sulac ar niSnavs upirobo stabilurobas, ramdenadac yoveli samarTlebrivi norma da maT Soris konstituciuri normac socialuri
60
kari pirveli
normis saxesxvaobas warmoadgens. maT safuZvels, bunebrivia, realuri
socialuri sayrdeni unda gaaCndes. amitom, sazogadoebrivi cxovrebis
pirobebis cvalebadoba TavisTavad moiTxovs konstituciuri normebis
SesabamisobaSi moyvanas, rac aucilebelia maTi realizaciisaTvis.
konstituciaSi cvlilebebis da damatebebis Setana Tavad konstituciiTve regulirdeba da masSivea reglamentirebuli. es meqanizmi ki
konstituciis stabilurobis erT-erTi mniSvnelovani pirobaa.
konstituciebi erTmaneTisgan gansxvavdebian. Teoriulad ganasxvaveben `moqnil~ da `myar~ konstituciebs.
`moqnilia~ konstitucia, romelic iTvaliswinebs cvlilebebisa da
damatebebis Setanis martiv meqanizms. magaliTad, gfr-is ZiriTadi kanoni, sadac cvlilebebisa da damatebebis iseTive wesia gaTvaliswinebuli, rogoric mimdinare kanonebisaTvis.
`myari~ konstituciebi cvlilebebisa da damatebebis ufro rTul meqanizmebs iTvaliswineben. sirTule yoveli konkretuli qveynis kanonmdebelzea damokidebuli. magaliTad, `myar~ konstituciaTa ricxvs
miekuTvneba saqarTvelos moqmedi konstitucia.
saqarTvelos konstituciis gadasinjvis proceduras iTvaliswinebs
saqarTvelos konstituciis 102-e muxli. am muxlis mixedviT saqarTvelos konstituciis zogadi an nawilobrivi gadasinjvis Sesaxeb kanonproeqti waredgineba saqarTvelos parlaments. amasTan, parlamentSi
kanonproeqtis Setana avtomaturad ar niSnavs parlamentis mier mis
ganxilvas. kanonproeqtis ganxilvis SesaZlebloba parlaments mxolod
mas Semdeg miecema, roca igi wardgenil kanonproeqts sayovelTao-saxalxo ganxilvisaTvis gamoitans. kanonproeqtis gamoqveynebidan mxolod erTi Tvis Semdeg eniWeba parlaments misi ganxilvis dawyebis ufleba.
2010 wels saqarTvelos konstituciaSi cvlilebebi ganxorcielda,
romlebic konstituciaSi cvlilebebisa da damatebebis Setanis sakiTxsac Seexo. Secvlili konstitucia 2013 wlis oqtomberSi, morigi saprezidento arCevnebis Semdeg, axlad arCeuli prezidentis mier ficis
dadebis momentidan, amoqmeddeba. kerZod, konstituciis 102-e muxlis
me-3 punqtSi Caiwera: `konstituciis gadasinjvis proeqti miRebulad
CaiTvleba, Tu mas saqarTvelos parlamentis or Tanmimdevrul sesiaze,
sul cota, sami Tvis intervaliT, mxars dauWers saqarTvelos parlamentis sruli Semadgenlobis aranakleb ori mesamedisa~.
saxelmwifo marTvis sistema
61
rogorc am muxlis amonarididan Cans, konstituciis gadasinjvis Sesaxeb kanonproeqtis miRebisaTvis parlamentis wevrTa xmebis sakmaod
didi raodenobaa saWiro. garda amisa, konstitucia iTvaliswinebs misi
gadasinjvis inicirebas xalxis mier. 102-e muxlis pirveli punqtis Sesabamisad konstituciis zogadi an nawilobrivi gadasinjvis kanonproeqtis Setanis ufleba, sxva subieqtebis garda, aqvs aranakleb 200 000
amomrCevels, maSin roca Cveulebriv kanonebTan mimarTebiT aseTive
ufleba 30 000 amomrCevelsac aqcs.
konstituciis legitimuroba
konstituciis legitimuroba gulisxmobs konstituciis SemuSavebas da miRebas kanonis srul moTxovnaTa dacviT. es moTxovnebi, rogorc wesi, Tavad konstituciaSivea reglamentirebuli. konstitucia,
romelic miRebulia Zaladobis raime formiT, kanonis moTxovnaTa sawinaaRmdegod an darRveviT, bunebrivia, legitimurad ver CaiTvleba.
konstituciis legitimurobis arsebiTi ganmsazRvrelia saqarTvelos
mosaxleobis neba. Sesabamisad, saqarTvelos konstituciis preambulaSi aRniSnulia:
`Cven, saqarTvelos moqalaqeni, romelTa uryevi nebaa davamkvidroT
sazogadoebrivi weswyobileba, ekonomikuri Tavisufleba, socialuri da
samarTlebrivi saxelmwifo... RvTisa da qveynis winaSe vacxadebT am konstitucias~.
konstituciis pirdapiri moqmedeba
konstitucia, rogorc qveynis ZiriTadi kanoni, qveynis moqmedi kanonmdeblobis safuZvels warmoadgens. aqedan gamomdinare, xSirad
dgeba konstituciis da moqmedi sakanonmdeblo normebis dabalansebis,
konstituciuri normebis sakanonmdeblo normebze ukugavlenis sakiTxebi. aseT viTarebaSi gansakuTrebuli mniSvneloba eniWeba konstituciis, rogorc uSualo moqmedebis aqtis sakiTxs.
konstitucis uSualo moqmedebis sakiTxi `Zalze specifikuri konstituciuri normebis, specifikuri moqmedebis sakiTxs moicavs. ZiriTadad es aris saerTo normebi, romelTa meSveobiTac xdeba saxelmwifo
xelisuflebis organizaciis safuZvlebis regulireba. Sinaarsobrivi
TvalsazrisiT, pirdapiri moqmedeba metwilad SemzRudav konstituci-
62
kari pirveli
ur normebze vrceldeba. amitom mTavari is aris, rom swored konstituciasTan SesabamisobiT miRebulma kanonmdeblobam uzrunvelyos
rogorc konstituciuri, ise konkretuli samarTlebrivi normebis realuri moqmedeba~.25
zogierTi qveynis konstitucia araTu calkeul specifikur konstituciur normebs, mTlianad konstitucias aRiarebs pirdapiri moqmedebis aqtad. magaliTad, Cveni erT-erTi uaxloesi mezobeli saxelmwifos,
somxeTis respublikis, konstituciis me-6 muxlis pirvel nawilSi aRniSnulia: `respublikis konstitucias aqvs umaRlesi iuridiuli Zala da misi normebi uSualod moqmedebs~.
arsebobs konstituciuri normebi, romelTa amoqmedeba Sesamabisi
samarTlebrivi aqtis arsebobas ukavSirdeba. magaliTad, saqarTvelos
konstituciis me-4 muxlis me-4 punqtis amoqmedebisaTvis aucilebelia
saqarTvelos organuli kanonis gamocema, radgan konstituciis aRniSnuli norma ambobs, rom: `palatebis Semadgenlobas, uflebamosilebasa da arCevis wess gansazRvravs organuli kanoni~.
arseboben konstituciuri normebi, romelTa moqmedeba, socialuri
daTqmis gareSec, pirdapiri moqmedebisaa. saqarTvelos konstituciis
21-e muxlis pirveli nawili ambobs: `sakuTreba da memkvidreobis ufleba aRiarebuli da uzrunvelyofilia. dauSvebelia sakuTrebis,
misi SeZenis, gasxvisebis an memkvidreobiT miRebis sayovelTao uflebis gauqmeba~.
konstituciis pirdapiri (uSualo) moqmedebis sakiTxi gansakuTrebiT aqtualuria sakonstitucio kontrolis ganxorcielebis dros,
radgan sakonstitucio sasamarTlo, rogorc erT-erTi instituciuri
garantia, konstituciis dacvas uzrunvelyofs. igi `iRebs gadawyvetilebebs konstituciasTan konstituciuri SeTanxmebis, kanonis,
prezidentis, mTavrobis, afxazeTis avtonomiuri respublikisa da
aWaris avtonomiuri respublikis xelisuflebis umaRles organoTa
normatiuli aqtebis Sesabamisobis sakiTxze~.
25
melqaZe, o., konstitucionalizmi, Teoriis sakiTxebi, baTumis un-tis gam-ba da st.,
2003, gv. 81.
saxelmwifo marTvis sistema
63
Tavi 3.3
konstituciis ZiriTadi principebi
konstituciis moqmedeba, konstituciur sferos mikuTvnebuli sazogadoebis umniSvnelovanesi urTierTobebis regulireba, damokidebulia im fundamentur principebze, romlebic ganzogadebuli saxiT
mocemulia konstituciaSi.
konstituciis umniSvnelovanesi fundamenturi principia demokratiulobis principi. konstituciis demokratiuloba niSnavs, rom igi
aRiarebs da amkvidrebs garkveul Rirebulebebs, romelTa safuZvelzec
xelisufleba funqcionirebs.
`es Rirebulebebia: Tavisufleba, Tanasworoba da miukerZoebeli kanonieri marTlmsajuleba. konstituciuri demokratia unda akmayofilebdes sam
konkretul, xSirad konfliqtur moTxovnas. pirveli isaa, rom raki demokratiulia, igi mgrZnobiare unda iyos xalxis mimarT. meore – raki igi imarTeba
gansazRvruli wesebisa da procedurebis Sesabamisad, SezRudulia dasaxuli miznebis ganxorcielebasa da im gzebis gamoyenebaSi, romlebiTac am miznebis ganxorcielebas eswrafvian. bolos, rogorc yvela mTavroba, konstituciuri demokratia ar SeiZleba xangrZlivi iyos an didxans SemorCes sazogadoebas, Tu efeqtianad ver uzrunvelyofs kanonsa da wesrigs, kompleqsuri araa ekonomikis marTvasa da gare safrTxeTagan dacvaSi (aq igulisxmeba
ara marto ucxo qveynis SeiaraRebuli Zalebis Semoseva an SemoWra, aramed
organizebuli danaSauli, bunebrivi katastrofebi da terorizmi)~.26
xelisuflebis danawileba
xelisuflebis danawileba konstituciis umniSvnelovanesi principia, radgan mis generalur xazs swored xelisuflebis organizeba warmoadgens. xelisuflebis demokratiuli instituciebisTvis am principis konstituciur reglamentirebas gansakuTrebuli mniSvneloba
eniWeba. aRniSnul princips saqarTvelos moqmedi konstitucia zogadi
debulebebis me-5 muxlSi aRiarebs. es niSnavs: xelisufleba ise unda
aigos, rom misma erTma Stom sxva ganStoebis gadafarva ar gamoiwvios,
misi uflebebi ar miiTvisos. xelisuflebis organizebis am principis
26
magStadti, Tomas m., gavigoT politika: ideebi, institutebi da problemebi,
Targmani: arCil abaSiZe, giorgi gvalia, elene nodia; red.: gia nodia, daviT afrasiZe, ilias saxelmw. un-tis gam-ba, Tbilisi, 2010. gv. 69.
64
kari pirveli
konstituciuri reglamentacia erTi-erTi safrTxisgan Tavis aridebis garantad warmogvidgeba. misi meoxebiT aRikveTeba xelisuflebis
TviTneboba adamianis/moqalaqis mimarT.
Tavi 3.4
konstituciis saxeebi
konstituciur-samarTlebrivi praqtika da sxvadasxva saxelmwifoebis konstituciebis SedarebiToba gviCvenebs, rom ama Tu im saxelmwifoSi sxvadasxva istoriul sinamdvileSi moqmedi konstituciebi mravali niSniT gansxvavdebian erTmaneTisagan. ise rogorc nebismieri klasifikacia, konstituciebis klasifikaciac pirobiTia. es pirobiToba gulisxmobs imasac, rom msgavsi an gansxvavebuli klasifikacia SesaZloa
Tqvenc uamravi SegxvdeT.
dawerili da dauwereli konstitucia
erT-erTi mniSvnelovani da gavrcelebuli saklasifikacio niSania
konstituciaTa dayofa gamoxatvis formis mixedviT. am niSnis Sesabamisad ganasxvaveben `daweril~ da `dauwerel~ konstituciebs. `dawerili~ konstitucia gulisxmobs erTian, sistematizirebul normatiul
aqts, romelic miRebulia saxelmwifo xelisuflebis umaRlesi organos mier an referendumis gziT. `dauwereli~ konstitucia gulisxmobs arasistematizirebul konstitucias, anu Sesabamisi sazogadoebrivi
urTierTobebi regulirdeba sxvadasxva sakanonmdeblo aqtebiT, konstituciuri CveulebebiT da precedentebiT. am normebis erTianoba ar
aris sistematizirebuli da aRiarebuli erTian sakanonmdeblo aqtad.
aseTi konstituciiT sargeblobs inglisi, axali zelandia, israeli.
mudmivi da droebiTi konstituciebi
moqmedebis vadis mixedviT ganasxvaveben `mudmiv~ da `droebiT~ konstituciebs. konstituciis mudmivoba srulebiTac ar niSnavs imas, rom
misi Secvla an masSi cvlilebebisa da damatebebis Setana ar SeiZleba.
konstitucia samarTlebrivi normebis erTobliobaa, samarTlebrivi
norma ki – socialuri normis saxesxvaoba. Sesabamisad, konstitucia is
saxelmwifo marTvis sistema
65
samarTlebrivi dokumentia, romelic realur socialur-politikur
viTarebas asaxavs, efuZneba da aregulirebs. amitomac, am viTarebis
cvlilebebi adekvaturad aisaxeba konstituciaze.
konstituciis mudmivoba am saklasifikacio niSnis mixedviT gulisxobs, rom masSi ar aris miTiTebuli raime TariRi, faqti an movlena, romelTa dadgoma konstituciis Secvlas an misi moqmedebis SeCerebas an
Sewyvetas gamoiwvevda.
konstituciis droebiToba ki, piriqiT, masSi aseT gansazRvrebebs
gulisxmobs. droebiTi konstituciis miReba sxvadasxva sazogadoebriv
da politikur garemoebebzea damokidebuli.
konstituciis, rogorc qveynis ZiriTadi kanonis miReba, rTuli
da xangrZlivi procesia. Tu qveyanaSi sazogadoebriv-politikuri
movlenebi Seicvala, ramac, Tavis mxriv, dRis wesrigSi axali konstituciis miRebis sakiTxi daayena, maSin garkveuli vadebis gansazRvra
gardauvalia. amasTan, qveyanaSi konstituciuri vakuumis arseboba dauSvebelia. saxelmwifoSi konstituciur regulirebas daqvemdebarebuli sakiTxebis TviTdinebaze datoveba savalalo Sedegebs iwvevs. aseT
viTarebaSi droebiTi konstituciis miRebaa rekomendebuli.
mmarTvelobis formis Sesabamisad, ganasxvaveben `monarqiul~ da
`respublikur~ konstituciebs.
`monarqiulia~ konstitucia, romlis mixedviTac saxelmwifos meTauria monarqi (mefe an dedofali), da saxelmwifo xelisufleba misi
saxeliT xorcieldeba. `am gziT xelisufleba gaerTianebul samefoSi
dReisaTvis ekuTvnis parlaments da mTavrobas, xolo dedofali rCeba
saxelmwifos meTaurad~.27
monarqiulisagan gansxvavebiT, `respublikuri~ konstitucia saxelmwifos meTaurad garkveuli vadiT arCeul prezidents aRiarebs. xolo
erTiani xelisufleba misi danawilebis princips efuZneba.
sazogadoebriv urTierTobebTan Sesabamisobis mixedviT gamoyofen
`iuridiul~ da `faqtobriv~ konstituciebs; miRebis wesis mixedviT:
parlamentis mier, referendumis gziT miRebul an oqtroirebul28
konstituciebs da ase Semdeg. referendumis gziTaa miRebuli konstiChris Taylor, Constitutional and Administrative Law, 2008, pg. 4.
oqtroirebuli konstitucia (frang.: “octroyer” Cuqeba) – konstitucia, romelsac
gamoscems saxelmwifos meTauri warmomadgenlobiTi organoebis (parlamenti da
sxv.) monawileobis gareSe.
27
28
66
kari pirveli
tucia, romelsac xalxi uSualo demokratiis formiT, sayovelTao-saxalxo kenWisyriT miiRebs.
oqtroireba niSnavs konstituciis boZebas. ganasxvaveben ori saxis
oqtroirebas: `saSinaos~ da `sagareos~.
saSinao oqtroirebis dros monarqi konstitucias erTpirovnulad
SeimuSavebs, Rebulobs da mas sakuTar xalxs sTavazobs. aseTi saxis iyo
magaliTad, napoleonis damxobis Semdeg miRebuli safrangeTis 1814
wlis konstitucia.
sagareo oqtroireba konstituciis boZebis iseTi saxea, roca yofil kolonias konstitucias yofili metropolia sTavazobs. indoeTis
konstitucia am gziT orjer iqna SemuSavebuli da miRebuli. orive SeTavazeba erovnul-ganmaTavisuflebeli moZraobis gaaqtiurebas daemTxva (1919 da 1935 wlebi). orive SemoTavazebuli konstitucia inglisis
parlamentma daamtkica da monarqma beWedi dausva.
Tavi 3.5
konstitucionalizmis
tradiciebi saqarTveloSi
saqarTvelos konstitucionalizmis tradiciebze saubrisas amosavali saqarTvelos istoriaa. esaa saqarTvelos saxelmwifoebrivi damoukideblobis aRdgenisa da dacvisTvis brZolis istoria. swored am
istoriuli bedukuRmarTobis gamoa, rom iseTi maRali samarTlebrivi kulturis qveyanaSi, rogoric saqarTveloa, konstitucionalizmis
Tavfurclad mxolod meoce saukunis pirveli naxevris, konkretulad
1921 wlis 21 Tebervlis, saqarTvelos respublikis konstitucia iTvleba.
msoflio konstitucionalizmis istoriaze msjelobisas mxolod im
konstituciur aqtebs ki ar vgulisxmobT, romlebic mxolod dRevandeli gagebiT gamoxataven konstituciis arss, aramed mxedvelobaSi
gvaqvs ufro adreuli aqtebic, romlebic zemoT ukve vaxseneT. metic,
aristoteles Sexeduleba imis Sesaxeb, rom saxelmwifoSi arsebobs ZiriTadi da araZiriTadi kanonebi, samarTlis istorikosebma konstituciur Sexedulebad gaiges da warmogvidgines.
saxelmwifo marTvis sistema
67
amave konteqstSi unda ganvixiloT saqarTvelos konstitucionalizmis istoriac. radgan obieqturi realobaa, rom qarTuli konstitucionalizmis Tavfurceli 1921 wlis 21 Tebervlis konstituciaa,
erTmaneTisagan unda gavmijnoT saqarTvelos konstitucionalizmis
istoria da qarTuli konstituciuri azrovnebis istoria. 1921 wlis
konstitucia qarTuli konstituciuri azrovnebisa da kulturis istorias namdvilad ar asaxavs.
qarTuli konstituciuri azrovnebis istoria gaerTianebuli qarTuli saxelmwifos Seqmnidan iwyeba. am periodidan saxelmwifos marTva-gamgeobis amsaxveli samarTlebrivi dokumentebi ukve gvaqvs. am
periodamde saxelmwifoebrivi weswyobilebis Sesaxeb Sexedulebebs,
marTalia arasamarTlebrivi, magram ufro adrindeli dokumentebi Seicavs: saero da saeklesio xelisuflebis mier gamocemuli sigel-gujrebi, boZebis sigelebi da sxva.
erTiani qarTuli saxelmwifos warmoSobis Semdeg miRebuli konstituciuri mniSvnelobis klasikuri aqtia `xelmwifis karis garigeba~. mis
konstituciur mniSvnelobaze miuTiTebs is garemoeba, rom: igi naTlad
gamoxatavda mefis Zlieri xelisuflebis ideologias, masSi mocemuli
iyo centraluri xelisuflebis daxasiaTeba, sasaxlis karis etiketi da
a. S. Cvenamde moRweuli am dokumentis teqsti XIV saukunes ganekuTvneba. istorikosma eqvTime TayaiSvilma aRniSnuli aqti giorgi brwyinvalis mefobis (1314-1346) periods miakuTvna. `xelmwifis karis garigebis~ Taobaze cnobili mecnieri iv. surgulaZe aRniSnavda: `is faqti,
rom saxelmwifoebrivi wyobilebis sakiTxze amgvari xasiaTis naSromebi
iwereboda, TavisTavad... maCvenebelia, rom iuridiuli azrovneba maSindel saqarTveloSi maRal doneze mdgara~.29
konstitucionalizmis TvalsazrisiT aseve Zalze sayuradRebo iyo
`wesi da gangebai mefeTa kurTxevisa~, radgan masSi gansazRvruli iyo samefo xelisuflebis, misi aparatis, samefo darbazis funqcionirebis wesi.
qarTuli konstitucionalizmis daxasiaTebaSi mniSvnelovani adgili uWiravs yuTlu-arslanis dass. igi, saqarTveloSi parlamentarizmis
ideis warmoSobas ukavSirdeba. Tumca unda aRvniSnoT, rom am ukanasknelis Sesaxeb qarTul istoriul mecnierebaSi erTiani azri ar aris.
qarTuli konstitucionalizmis istoriis TvalsazrisiT arsebiTad
gansxvavebuli suraTi gvaqvs XVII saukunis pirvel naxevarSi, roca vaxtang VI-m `dasturlamali~ miiRo. am aqtis dasaxasiaTeblad mxolod iv.
29
surgulaZe, iv., qarTuli samarTlis istoriis wyaroebi, Tbilisi, 1984, gv. 69.
68
kari pirveli
javaxiSvilis sityvebs moviSveliebT: `dasturlamali~-s SeqmniT vaxtang meeqvsem marTlmsajuleba da marTva-gamgeoba kvlav erTmaneTisagan gansazRvra da saxelmwifo samarTalsac mtkice safuZveli daudo:
amieriTgan saxelmwifo marTva-gamgeobis garkveuli wesi iyo damyarebuli da misi ryeva da darRveva ase ioli aRar iqneboda~.30
qarTuli konstitucionalizmis dasaxasiaTeblad, aseve, mniSvnelovania 1832 wlis SeTqmulTa Sexedulebebi, 60-ianelTa samarTlebrivpolitikuri warmodgenebi da yvela is ideebi, romelic ruseTis imperiis dampyrobluri politikis viTarebaSi aRmocendeboda qarTuli
saxelmwifos gadasarCenad.
Tavi 3.6
konstituciis funqciebi
konstitucia, qveynis sazogadoebrivi weswyobilebisa da politikis
sferoSi aRmocenebuli urTierTobebis regulirebis TaviseburebebiT
da mravalmxrivi funqciuri daniSnulebiT gamoirCeva. konstituciasTan, rogorc ZiriTad kanonTan, mimarTebaSi upiratesad gamoyofen mis
iuridiul funqcias. konstituciis iuridiul funqciaSi Sesabamisi
sazogadoebrivi urTierTobebis reglamentireba, am urTierTobebis
samarTlebrivi regulireba igulisxmeba.
dRes ukve xSirad saubroben imaze, rom konstitucia marto normatiuli dokumenti ar aris. igi samarTlianadaa aRiarebuli, rogorc
saxelmwifos umniSvnelovanesi politikuri dokumenti. amdenad, SesaZlebelia konstituciis politikuri funqciac gamovyoT. qveyanaSi
arsebuli politikuri Zalebis Tanafardobis konstituciuri asaxva,
mocemul instituciaTa Soris Tanafardobis dadgena, maT Soris politikuri TamaSis wesebze SeTanxmeba da misi samarTlebrivi gaformeba am
funqciis Sesabamisad xdeba. arsebuli politikuri Zalebis Tavisufali
funqcionireba da politikuri socializaciis procesSi Tanaswori monawileobis SesaZlebloba garantirebulia konstituciuri normebiT,
xolo detalurad saarCevno kanonmdeblobaSi aris gawerili.
konstitucia saxelmwifoSi ideologiur funqciasac asrulebs. es,
moqalaqeebisa da adamianTa gaerTianebebis mier, konstituciis avtori30
javaxiSvili, iv., qarTuli samarTlis istoria; http://lib.ge/body–text.php?6708.
saxelmwifo marTvis sistema
69
tetis aRiarebas uzrunvelyofs. konstituciis ideologiuri funqcia
samarTlebriv-politikur kulturasac ukavSirdeba da mis daxvewa-ganviTarebas uwyobs xels, sxvadasxva demokratiuli Rirebulebebisadmi adamianis liberalur damokidebulebas aZlierebs. misi saSualebiT konstitucia zogadsakacobrio da erovnuli kulturis nawilad warmoCindeba.
Tavi 3.7
saqarTvelos moqmedi
1995 wlis 24 agvistos konstitucia
saqarTvelos moqmedi konstitucia Sedgeba 1995 wels miRebuli teqstisagan, masSi ganxorcielebuli cvlilebebiTa da damatebebiT, e.w. mierTebuli nawilisagan – 2004 wlis 1 ivlisis saqarTvelos konstituciuri kanoni `aWaris avtonomiuri respublikis statusis Sesaxeb~.
saqarTvelos konstitucia Tavisi iuridiuli bunebiT umaRlesi
iuridiuli Zalis aqtia. saxelmwifoSi moqmedi yvela sxva samarTlebrivi aqti konstitucias unda Seesabamebodes an misgan gamomdinareobdes. konstituciis uzenaesoba Tavad konstituciaSivea aRiarebuli:
saxelmwifo xelisufleba xorcieldeba konstituciiT dadgenil farglebSi~.
saqarTvelos konstitucia, muxli 5.1
`saqarTvelos konstitucia saxelmwifos uzenaesi kanonia. yvela sxva
samarTlebrivi aqti unda Seesabamebodes konstitucias~.
saqarTvelos konstitucia, muxli 6.1
`konstituciis ZalaSi Sesvlis Semdeg moqmedebs mxolod is samarTlebrivi aqti an aqtis nawili, romelic konstitucias ar ewinaaRmdegeba~.
saqarTvelos konstitucia, muxli 106.1
moqmedi konstituciis uzenaesobis uzrunvelsayofad konstitucia
uflebebTan erTad, yvela fizikuri da iuridiuli pirisaTvis, garkveul valdebulebebs awesebs. es moTxovnebi vrceldeba rogorc saqarTvelos, ise ucxoel moqalaqeebzec:
`saqarTveloSi mcxovrebi yoveli piri valdebulia asrulebdes saqarTvelos konstituciisa da kanonmdeblobis moTxovnebs~.
saqarTvelos konstitucia, muxli 54.1
70
kari pirveli
saxelmwifo moxeleebs da Tanamdebobis pirebs konstituciis dacvis
valdebuleba akisriaT. konstituciis darRveva saqarTvelos prezidentis, mTavrobis wevrebis, uzenaesi sasamarTlos Tavmjdomaris, generaluri prokuroris, kontrolis palatis Tavmjdomaris da erovnuli bankis sabWos wevrebis pasuxismgeblobis, impiCmentis wesiT sakiTxis
dasmis erT-erTi safuZvelia.
konstitucia, rogorc mniSvnelovani politikuri
dokumenti
saqarTvelos moqmedi konstituciis politikuri buneba imaSi gamoixateba, rom igi aRiarebs politikur pluralizms, awesebs da uzrunvelyofs politikuri saqmianobis Tavisuflebas, adgens CarCoebs aseTi
saqmianobisaTvis, aRiarebs konstituciis uzenaesobas.
konstitucia politikuri socializaciis procesSi yvela politikur Zalas Tanabar SesaZleblobas aniWebs. amasTan, moqmedi konstituciiT akrZalulia iseTi politikuri gaerTianebis Seqmna da saqmianoba,
romlis mizania:
• saqarTvelos konstituciuri wyobis damxoba;
• Zaladobis gziT qveynis damoukideblobis xelyofa;
• teritoriuli mTlianobis darRveva;
• omis an Zaladobis propaganda;
• erovnuli, kuTxuri, religiuri an socialuri SuRlis gaRviveba.
saqarTvelos moqmedi konstitucia politikur pluralizms da Tavisuflebas uzrunvelyofs, Tumca, imavdroulad, mas kanonismieri gonivruli farglebiT zRudavs. magaliTad, saqarTvelos konstituciis
26-e muxlis me-2 punqtis mixedviT `saqarTvelos moqalaqeebs ufleba
aqvT organuli kanonis Sesabamisad Seqmnan politikuri partia, sxva gaerTianeba da monawileoba miiRon mis saqmianobaSi~. Tumca zemoT ukve
naxsenebi safuZvlebis arsebobisas, SesaZlebelia, moqalaqeebs uari
eTqvaT am uflebis gamoyenebaze.
saqarTvelos uaxlesi istoriis bolo oci wlis manZilze politikuri gaerTianebis registraciaze uaryofiTi gadawyvetilebis ori SemTxveva fiqsirdeba.
2001 wels registraciaze uari eTqva organizacia `mxedrions~ (`patriotTa kavSiri~), romelic jer kidev 1989 wels samxedro organizaciad
dafuZnda. `mxedrionma~ saqarTvelos 1992 wlis saxelmwifo gadatria-
saxelmwifo marTvis sistema
71
lebaSi mTavari roli iTamaSa. Semdegac, damxobili xelisuflebis warmomadgenelTa devna-Seviwroebasa da momxreTa saprotesto moZraobis
CaxSobaSi aqtiurad monawileobda. 1995 wels misi saqmianoba aikrZala.
aqve unda aRiniSnos, rom organizacia Tavdapirvelad patriotuli miznebiT Seiqmna da masSi demokratiuli idealebisaTvis mebrZolma bevrma
adamianma moiyara Tavi. saqarTveloSi vizitis dros misi sapatio wevri
aSS saxelmwifo mdivani jeims beikeric ki gaxda.
saqarTvelos moqmedi konstitucia pasuxs scems mTavar kiTxvas, Tu
vis ekuTvnis saqarTveloSi saxelmwifo xelisufleba. konstituciis
mixedviT, saxelmwifo xelisuflebis wyaroa xalxi da Sesabamisad xelisuflebac mas ekuTnis.
`saqarTveloSi saxelmwifo xelisuflebis wyaroa xalxi. saxelmwifo
xelisufleba xorcieldeba konstituciiT dadgenil farglebSi~.
saqarTvelos konstitucia, muxli 5.1
politikuri xelisuflebis ganxorcielebaSi xalxis monawileobis formebs konstitucia awesebs, maT Soris pirdapiri demokratiis
CaTvliT, roca moqalaqeebi ara gaSualebulad, parlamentis mier, aramed uSualod, Tavadve wyveten mniSvnelovan politikur, saxelmwifoebriv da sazogadoebriv sakiTxebs. uSualo demokratiis formebad unda davasaxeloT arCevnebi da referendumi.
72
kari pirveli
nawili meoTxe
saxelmwifo
mmarTvelobis formebi
meoTxe nawilSi ganvixilavT mmarTvelobis ZiriTad formebs, aseve
mmarTvelobis calkeul formebs. vimsjelebT saxelmwifoTa kavSirebis Tanamedrove formebze. warmovadgenT saqarTvelos, rogorc erTiani saxelmwifos, zogadsamarTlebriv daxasiaTebas. gavecnobiT informacias mmarTvelobis xerxebisa da meTodebis Sesaxeb. davaxasiaTebT
saqarTvelos konstituciur-samarTlebriv statuss. warmovaCenT saqarTvelos saxelmwifoebrivi suverenitetis arssa da Taviseburebebs.
ganvixilavT demokratias, rogorc politikuri reJimis safuZvels.
am nawilis Seswavlis Semdeg Tqven SeZlebT imsjeloT iseT sakiTxebze, rogoricaa:
• ra aris saxelmwifos cneba da Sinaarsi;
• ras niSnavs monarqiuli mmarTveloba da rogoria misi saxeebi;
• ra Tavisebureba da saxeebi gaaCnia respublikur mmarTvelobas;
• ra aris xelisuflebis teritoriuli mowyoba;
• rogoria federaciuli saxelmwifo;
• ras niSnavs unitaruli saxelmwifo;
• ra Sereuli formebi gvxvdeba respublikuri mmarTvelobis dros;
• ratom iqmnebian saxelmwifoTa Tanamegobrobebi: konfederacia,
evrokavSiri, dsT da ra formiT urTierToben isini;
• ras warmoadgens politikuri reJimi da misi romeli kategoriebi
SeiZleba arsebobdes;
• ratomaa aqtualuri mmarTvelobis formis Teoriuli da praqtikuli mniSvneloba Cveni qveynisaTvis.
saxelmwifo marTvis sistema
73
Tavi 4.1
saxelmwifos forma – cneba da Sinaarsi
konstituciur-samarTlebriv Teoriasa da praqtikaSi saxelmwifos
formis sakiTxi erT-erTi startegiuli mniSvnelobisaa. saxelmwifos
formis kvleva saTaves Soreuli warsulidan iRebs. masze jer kidev
platoni da aristotele msjelobdnen, antikuri periodis iuristebi
kamaTobdnen. saxelmwifos formis sakiTxebs dResac didi mondomebiT
ikvleven.
Tavisi SinaarsiT saxelmwifos forma, esaa saxelmwifos im Sinagani
niSnebis erToblioba, romelic aCvenebs, Tu rogoraa mocemul saxelmwifoSi xelisufleba mowyobili, vis ekuTvnis igi. rogor, romeli organoebis da ra meTodebis gamoyenebiT xorcieldeba saxelmwifo xelisufleba. es sakiTxi Cveni saxelmwifosaTvisac sagulisxmoa.
ar iqneba gadaWarbebuli Tu vityviT, rom CvenSi xelisuflebis mowyobis sakiTxs saxelmwifosTvis sasicocxlo mniSvneloba aqvs. amas gvidasturebs saqarTvelos xelisuflebisa da afxazeTis separatistuli
reJimis konfliqti, saqarTvelos moqmed konstituciaSi saxelmwifos
teritoriuli mowyobis Riad darCenili sakiTxi. problemaTa mogvarebis erT-erT pirobad saxelmwifos mowyobis sakiTxi miiCneoda. dRes
gavrcelebuli mosazrebiT saxelmwifo formis cneba sami urTierTdakavSirebuli movlenis sinTezss moicavs, esenia:
1. saxelmwifo mmarTvelobis forma;
2. xelisuflebis teritoriuli organizaciis forma;
3. politikuri reJimi.31
Tavi 4.2
saxelmwifo mmarTvelobis forma
mmarTvelobis forma saxelmwifos umaRlesi xelisuflebis formirebis wessa da mis struqturas gulisxmobs. istoriulad, mmarTvelobis formas sazogadoebis Sesabamisi socialuri da politikuri Zalebis
31
ruxaZe, z., saqarTvelos konstituciuri samarTali, baTumi, 1999
74
kari pirveli
urTierTdamokidebuleba da urTierTdapirispireba gansazRvravda.
aqedan gamomdinare, mocemuli sakiTxis praqtikul-politikuri mniSvneloba zogadad, da Cveni sazogadoebisa da saxelmwifosaTvis konkretulad, friad aqtualuria. Sinaarsobrivad, mmarTvelobis forma, esaa
saxelmwifos im Sinagani niSnebis erToblioba, romlebic aCvenebs, Tu
rogoraa mocemul saxelmwifoSi xelisufleba mowyobili; vis ekuTvnis
igi; rogor, romeli organoebiT da ra meTodebis gamoyenebiT xorcieldeba.
mmarTvelobis formis, anu xelisuflebis umaRlesi organoebis formirebis da maTi urTierTdamokidebulebis sakiTxi pasuxobs kiTxvebze:
• ramdenad eyrdnoba xelisuflebis mowyoba, zemoT ukve mravalgzis xsenebul, xelisuflebis ganawilebis princips?
• rogoria xelisuflebisa da mosaxleobis urTierTmimarTeba?
• mosaxleobis mier xelisuflebis ganxorcielebis ra da ra formebi arsebobs?
• rogoria xelisuflebis organoebis Seqmnis wesi, maTi uflebamosilebis xangrZlivoba?
saxelmwifo mmarTvelobis formis mixedviT ZiriTadad ganasxvaveben
monarqiasa da respublikas.
monarqiuli mmarTveloba
monarqiulia mmarTvelobis iseTi forma, sadac umaRlesi saxelmwifo xelisufleba erT pirs, monarqs, ekuTvnis, romelic Tavisi nebis Sesabamisad warmarTavs xelisuflebas.32 monarqis neba saxelmwifoSi uzenaesia. unda aRiniSnos, rom saxelmwifo meqanizmSi monarqis rolisa da
misi saxelmwifosadmi damokidebulebis konstruqciebi sxvadasxva epoqaSi gansxvavebulad gamoiyureba. monarqis istoriuli statusi Tanamedrove monarqebis mdgomareobisgan arsebiTad gansxvavdeba. monarqis
pozicia dRevandel saxelmwifo meqanizmSi sxvagvaria. amis mTavari mizezi Tanamedrove monarqiuli xelisuflebis wyaro, misi uflebamosilebebis arsenali da saxelmwifo meqanizmSi monarqis roli da adgilia.
monarqiaTa arsebuli modelebis farglebSi sxvadasxva epoqebSi misi
nairgvari saxe Camoyalibda:
32
Civil enciklopediuri leqsikoni, monarqia; http://www.nplg.gov.ge.
saxelmwifo marTvis sistema
75
1. absoluturi, anu SeuzRudavi monarqia;
2. arCeviTi da memkvidreobiTi monarqia;
3. SezRuduli (konstituciuri) monarqia.
absoluturi monarqia
absoluturi monarqiisaTvis damaxasiaTebelia mTeli xelisuflebis
Tavmoyra erTi piris – monarqis xelSi. monarqi TviTon gamoscems kanonebs, uflebamosilia ganaxorcielos es kanonebi, anu uSualod aRasrulos administraciuli mmarTveloba, daniSnos mTavroba. monarqi aris
umaRlesi msajuli. aRniSnuli uflebamosilebebiT monarqi upirobod
sargeblobs. misi xelisufleba aravisgan da arafriT ar aris SezRuduli. absolutur monarqiaSi mis xelisuflebas zogjer is garemoebac
aZlierebs, rom igi, imavdroulad, umaRlesi sasuliero piricaa. mmarTvelobis am formas saxelmwifoTa Camoyalibebis sawyis etapze vxvdebiT. aseve, man farTod moikida fexi Sua saukuneebis saxelmwifoTa xelisuflebis mowyobaSic. am tipis monarqiis klasikuri magaliTi, lui
XIV da safrangeTSi misi zeobis periodi, zemoT vaxseneT. aseTi monarqia
iSviaTad, magram mainc dResac arsebobs (magaliTad, saudis arabeTsa da
omanSi).
arCeviTi da memkvidreobiTi monarqia
monarqia SeiZleba iyos memkvidreobiTi da arCeviTi. memkvidreobiTi monarqiis dros monarqs, taxtis memkvidreobis konstituciiT gaTvaliswinebuli wesiT, gansazRvruli samefo ojaxidan an dinastiidan
iwveven. arCeviT monarqias ki maSin aqvs adgili, roca taxtis gadacema
erTi pirisagan meoreze arCevnebis, rogorc gansazRvruli iuridiuli
aqtis, safuZvelze xdeba. Tanamedrove arCeviTi monarqiis magaliTad
gamodgeba malaizia, sadac monarqis saxelisuflo vada 5 wlis vadiT
ganisazRvreba. monarqs federaciis wevri monarqiuli Statebis warmomadgenlebi irCeven.
SezRuduli monarqia
SezRuduli monarqia mmarTvelobis iseTi formaa, romelSic monarqis xelisufleba iseTi arCeviTi organoebis mieraa SezRuduli, ro-
76
kari pirveli
melTa azrsa da interesebsac man angariSi unda gauwios. SezRuduli
monarqia, Tavis mxriv, ramdenime saxed iyofa: wodebriv-warmomadgenlobiTad da konstituciurad.
wodebriv-warmomadgenlobiTi monarqia
wodebriv-warmomadgenlobiTi monarqiis dros monarqis xelisufleba
privilegirebuli wodebis an am wodebis warmomadgenelTa mier izRudeba.
konstituciuri monarqia
konstituciuri monarqiisaTvis damaxasiaTebelia monarqis uflebebis kanonmdeblobiT SezRudva rogorc sakanonmdeblo, ise aRmasrulebel doneze. mmarTvelobis am formas, aseve xelisuflebaTa
mkveTri gamijvnac axasiaTebs. marTalia, monarqi niSnavs mTavrobas,
magram es ukanaskneli pasuxs mxolod parlamentis winaSe agebs. monarqis aqtebis mimarT gamoiyeneba kontrasignaciis33 instituti, e.i. monarqis aqtebi asruldeba mxolod Sesabamisi ministris mier vizirebis
SemTxvevaSi.
sasamarTlo xelisufleba mTlianad damoukidebelia. es rasakvirvelia, ar niSnavs imas, rom monarqi mxolod dekoratiuli figuraa saxelmwifoSi. amas naTlad adasturebs iv. surgulaZis mosazreba, romlis mixedviT, `monarqis Tanxmobis gareSe SeuZlebelia raime cvlileba Sevides saxelmwifos konstituciur wyobilebaSi. es momenti aucileblad
igulisxmeba monarqis cnebaSi, vinaidan iq, sadac saxelmwifos ZiriTadi
kanoni Seicvala monarqis Tanxmobis gareSe, ar arsebobs monarqia~.34 monarqi warmoadgens eris, saxelmwifos simbolos.
Tanamdrove monarqiebi konstituciuria. imisda mixedviT, ra xarisxiTaa SezRuduli monarqis xelisufleba, ukanasknels kidev yofen:
dualistur da saparlamento monarqiebad. dualisturi monarqiis
dros monarqis xelisufleba, miuxedavad imisa, rom konstituciiTaa
SezRuduli, demokratiuli institutebis sisustis gamo, realur Zalauflebas mainc Tavad inarCunebs. am tipis Tanamedrove monarqiebs
kontrasignatura da kontrasignacia (laT. “contra” winaaRmdeg da “signo” aRvniSnav) –
ministris xelmowera im aqtze, romelic gamosulia saxelmwifos meTauris xelidan;
niSnavs, rom ministrs, mocemuli aqtis gamo, iuridiuli da politikuri pasuxismgebloba ekisreba.
34
surgulaZe, iv., qarTuli samarTlis istoriis wyaroebi, Tbilisi, 1984, gv. 143.
33
saxelmwifo marTvis sistema
77
warmoadgenen: iordania, tailandi, malaizia, nepali. saparlameto monarqiebSi piriqiT – monarqis saxelisuflo roli nominaluria. mTavroba pasuxismgebelia mxolod parlamentis winaSe.
respublikuri mmarTveloba
respublika mmarTvelobis iseTi formaa, romlis drosac saxelmwifo xelisuflebis organoebs garkveuli vadiT irCeven. respublikis
dros saxelmwifo mmarTveloba, monarqiisagan gansxvavebiT, kolegiur xasiaTs atarebs. amgvari mmarTvelobis dros gadawyvetileba, Cveulebriv, winaswar gansazRvruli proceduris Sesabamisad, kenWisyris
gziT miiReba. es ukanaskneli legitimurad iTvleba maSin, Tu kanoniT
dadgenili umravlesoba dauWers mxars. respublikaSi saxelmwifo xelisuflebis wyaro xalxia. es ukanaskneli xelisuflebas saxelmwifos
saerTo keTildReobis miRwevisaTvis saWiro marTvis mandats gadascems.
respublikuri mmarTveloba efuZneba xelisuflebis ganawilebis
princips da ZiriTadad ganasxvavebs sam damoukidebel Stos: sakanonmdeblo, aRmasrulebel da sasamarTlo xelisuflebas. amasTan, demokratiuli respublikuri mmarTvelobis dros xelisuflebis ganawilebis farglebSi `urTierTgawonasworebisa da kontrolis~ sistema
moqmedebs. xelisuflebis TiToeuli Sto Tavis saqmianobaSi damoukidebelia, magram maTi funqcionireba urTierTzemoqmedebasa da TanamSromlobas efuZneba. arc erT maTgans ufleba da SesaZlebloba ara aqvs
Caerios an miiTvisos meoris ufleba.
saxelmwofoTa ganviTarebis istoria da konstituciur-samarTlebrivi praqtika respublikuri mmarTvelobis formas, Tavis mxriv, kidev
ramdenime saxed ganixilavs.
saparlamento respublika saxelisuflo marTva-gamgeobaSi parlamentis upiratesobiT xasiaTdeba. mmarTvelobis am formisas parlamentis uzenaesoba gamoxatvas poulobs saparlamento respublikis iseT
mTavar TaviseburebaSi, rogoricaa mTavrobis formirebis saparlamento wesi da mis winaSe mTavrobis politikuri pasuxismgebloba. amasTan,
unda aRiniSnos mTavrobis solidaruli pasuxismgebloba, roca mTavrobis erTi wevris, gansakuTrebiT misi Tavmjdomarisadmi, undobloba
mTeli mTavrobis gadadgomas gamoiwvevs. mTavrobis formireba xdeba im
partiaTa mier, romlebmac arCevnebis Sedegad mandatebis umravlesoba moipoves parlamentSi. mmarTvelobis aseTi formis dros arsebobs
78
kari pirveli
premier-ministris Tanamdeboba, romelsac irCevs an niSnavs parlamenti. miuxedavad imisa, rom prezidenti, formalurad, farTo uflebamosilebiTaa aRWurvili, misi roli mTavrobis formirebaSi nominaluria.
prezidentis aqtebi iuridiul Zalas, rogorc wesi, iZenen mxolod mas
Semdeg, rac mas parlamenti an mTavroba daeTanxmeba. prezidentis aRniSnul aqtebze pasuxismgeblobac am ukanasknelT ekisrebaT.
saprezidento respublika – ZiriTadi maxasiaTebeli niSani saxelmwifo meqanizmSi prezidentis wamyvani rolia. am ukanasknelis Sesabamisad, prezidents saxelmwifo meqanizmSi wamyvani adgili uWiravs da
igi saxelmwifosa da aRmasrulebeli xelisuflebis meTaurs erTdroulad warmoadgens. saprezidento respublikaSi moqmedebs prezidentis arCevisa da mTavrobis formirebis arasaparlamento wesi, romlis
Sesabamisad, prezidenti qveynis mosaxleobis mier sayovelTao saxalxo arCevnebis gziT airCeva. mTavrobas, xSirad parlamentis TanxmobiT,
prezidenti qmnis.
zogjer SesaZlebelia da praqtikaSi xSirad arsebobs kidec, roca saprezidento mmarTvelobisas prezidentis xelSi Zalauflebis maqsimaluri koncentracia xdeba, rac am mmarTvelobis kritikosebs saSualebas
aZlevs igi monarqias Seadaros. erTi piris xelSi Zalauflebis koncentraciis momxreebi sakuTari Sexedulebebis sasargeblod xelisuflebis
operatiulobisa da ekonomiurobis argumentebs ixmoben. maTi azriT aucilebelia, rom marTva demokratiul meTodebs efuZnebodes. am SemTxvevaSi, prezidentisa da monarqis Sedareba gaumarTlebeli iqneboda.
swored amgvar viTarebaze miuTiTebda aleqsandre hamiltoni, roca
aRniSnavda: `Cven yuradRebas, uwinares yovlisa, is garemoeba ipyrobs,
rom aRmasrulebeli xelisufleba, mcire gamonaklisis garda erTi pirovnebis xelSi eqceva. magram Znelad rom es viTareba ramenairi Sedarebis safuZveli gaxdes. saqme is aris, rom Tu am mxriv raime msgavseba
arsebobs SeerTebuli Statebis prezidentsa da didi britaneTis mefes
Soris, maSin aseve SegviZlia vilaparakoT TurqeTis sulTanTan, TaTarTa xanTan, romis mmarTvelsa Tu niu-iorkis Statis gubernatorTan
msgavsebis Taobaze~.35
Tu saprezidento mmarTveloba xelisuflebis mowyobis demokratiul principebs ar iziarebs, demokratiul midgomas gamoricxavs, maSin
saqme arademokratiul mmarTvelobasTan gvqonia da msgavsi Sedarebac
sruliad dasaSvebia.
35
hamiltoni, a., federalisturi werilebi, federalisti #69, niu-iorkis Statis
xalxs, 1788 weli 14 marti.
saxelmwifo marTvis sistema
79
bolo periodis specialur literaturaSi aseTi mmarTveloba aRiniSna `supersaprezidento respublikis~ saxelwodebiT. supersaprezidentod Tavidan laTinuri amerikis qveynebi iwodebodnen, Tumca bolo
periodSi is damaxasiaTebeli gaxda bevri ganviTarebadi qveynisTvis evraziis kontinentzec.
supersaprezidento mmarTvelobis klasikuri magaliTia ruseTi,
gansakuTrebiT vladimer putinis mmarTvelobis (2000-2008) periodSi.
miuxedavad imisa, rom misi winamorbedi prezidenti Zalauflebis naklebobas namdvilad ar uCioda, putinma mas aSkarad ajoba da mmarTvelobis axali modelic ki Seqmna, romlis Taviseburebaa, Tundac formalurad arsebuli koleqtiuri mmarTvelobis minimumamde dayvana. putinis saprezidento mmarTveloba ori magistraluri xaziT ganviTarda:
Zalauflebis Tavmoyra erTi adamianis xelSi da saxelmwifo mmarTvelobaSi specsamsaxurebis aqtiuri monawileoba.
ruseTis parlamenti, praqtikulad, `erTiani ruseTis~ partiis umravlesobas warmoadgens, romelic prezidentis gavlenis qveS moeqca
da sakuTar daniSnulebad xelisuflebis gadawyvetilebebis mxolod
formaluri mxardaWera aqcia. 2005 wlis 25 noembers ruseTis dumam
340 deputatis mxardaWeriT miiRo gadawyvetileba, romliTac sakanonmdeblo organos aekrZala prezidentis, sasamarTlos da sagangebo organoebis saqmianobis Semswavleli komisiebis Seqmna.36
sapirispirod, aSS prezidentma barak obamam Tavis kabinetSi respublikuri partiis wevrebi daniSna, Tumca amas gavlena ar mouxdenia imaze,
rom kongresis respublikel warmomadgenlebs prezidentis winadadebebisaTvis mxari ar daeWiraT.
modiT, putinis prezidentobis dasawyisis es magaliTi obamas prezidentobis `Taflobis Tves~ SevadaroT.
mweral meTiu stivensonis TqmiT, obamas prezidentobis `Taflobis
Tve~ mZime hqonda, radganac reformebis gatarebasTan dakavSirebiT
kongresSi respublikelebis winaaRmdegobas waawyda. prezidentma Tavis kabinetSi respublikelebic daniSna, magram kongresis respublikeli wevrebi Sors arian im azrisgan, rom `obamamanias~ daemorCilon,
radgan Tavisi saarCevno momavlis, prezidentis sagareo da ekonomikuri politikis marcxze ageben pasuxs. respublikuri partiis arc erTma
warmomadgenelma xma ar misca demokratebis mier SemuSavebul gegmebs
kreditebis gamoyofaze, aseve ekonomikis gadarCenis gegmas. rac Seexe36
girs.org.ge/425.
80
kari pirveli
ba prezident obamas erTpirovnul gadawyvetilebebs: `zogierTi respublikelis azriT, rodesac prezidentma guantanamos cixis daxurvaze calmxrivi gadawyvetileba miiRo, surda es mas Tu ara, Tavis Tavze
aiRo pasuxismgebloba imaze, rom msoflioSi teroristTa Tavdasxmebi
aRar iqneboda. magram Tuki axlo momavalSi sadme avtomobili afeTqdeba, gnebavT alJiris bazarSi an sadme sxvagan, cxadia obamas politikuri mtrebi am Zaladobriv qmedebas guantanamos an sazRvargareT
mdebare sxva banakebidan ganTavisuflebul yofil patimrebs daabraleben~.37
respublikuri mmarTvelobis Sereuli forma
mmarTvelobis CamoTvlili formebi, praqtikuli ganxorcielebis
dros, mravali samarTlebrivi da politikuri xasiaTis problemas warmoSobs, rac xSirad ama Tu im konkretuli mmarTvelobis sistemis avkargianobis Sesaxeb politikosebis Tu specialistebis davis sagnad
iqceva. saqme isaa, rom mmarTvelobis zemoT xsenebul formebs aqvT TavianTi rogorc dadebiTi, ise uaryofiTi, riskis Semcveli faqtorebi.
mmarTvelobis Sereuli formebis aucilebloba saparlamento da saprezidento formebis naklovani mxareebis aRmofxvris mcdelobas ukavSirdeba.
mmarTvelobis Sereuli formebisaTvis damaxasiaTebelia rogorc
saprezidento, ise saparlamento mmarTvelobis niSnebi: prezidenti
niSnavs mTavrobas, amasTan, prezidentis mier daniSnuli mTavroba pasuxismgebelia parlamentis winaSe, prezidents aqvs ufleba vadaze adre daiTxovos parlamenti. amgvari hibriduli modelebis Seqmnis mTavari daniSnulebaa: saxelmwifo mmarTvelobis stabilurobis uzrunvelyofa, politikuri da samTavrobo krizisebis Semcireba an Tavidan
acileba, saxelmwifo meqanizmis koordinirebuli funqcionireba. konstituciur-samarTlebrivi praqtikis mixedviT SesaZlebelia gamovyoT
Sereuli mmarTvelobis Semdegi formebi: saprezidento-saparlamento,
saparlamento-saprezidento, naxevradsaprezidento.
aqve unda aRvniSnoT, rom mmarTvelobis Sereuli formiT saprezidento da saparlamento mmarTvelobis naklovanebebisgan srulebiT
Tavdaxsnis mizans dRemde veravin miaRwia.
37
tabataZe, q., foladaSvili, T., ra moswons da ra ar moswons ruseTs obamas politikis zustad erTi Tvis Tavze, mediaclubgeo.wordpress.com/2009/02/20/
saxelmwifo marTvis sistema
81
Tavi 4.3
saxelmwifo xelisuflebis teritoriuli
mowyoba (saxelmwifos teritoriuli mowyoba)
cnebaSi – saxelmwifos teritoriuli mowyoba, igulisxmeba saxelmwifo xelisuflebis teritoriul-administraciuli organizeba, saxelmwifos Semadgenel nawilebs, centralur da adgilobriv organoebs Soris urTierToba. Cveulebriv, saxelmwifos teritoria dayofilia nawilebad, romlebic saxelmwifos teritoriuli mowyobis geografiul
safuZvels qmnian. amasTan, TiToeul teritoriul erTeulSi, erTian
saxelmwifo xelisuflebasTan erTad, Sesabamis teritoriaze Sesabamisi erTeulis xelisufleba moqmedebs. aqedan gamomdinare, qveynis teritoriul erTeulebs SeiZleba xelisuflebisa da mmarTvelobis umaRlesi organoebi, sakuTari konstitucia, kanonmdebloba da a.S. hqondeT.
aseTi teritoriuli erTeulebi saxelmwifo warmonaqmns emsgavsebian
da maRali xarisxis TviTmmarTvelobiT sargebloben. sxva SemTxvevaSi
ki qveynis mxolod iseT administraciul-teritoriul erTeuls warmoadgenen, romelsac saxelmwifoebriobis raime niSani ar axasiaTebs. yvela erTeuli Tanabar iuridiul statuss flobs, xolo maTi organoebi
mTeli saxelmwifo aparatis struqturul nawils qmnian.
aRniSnulis Sesabamisad, Tanamedrove konstituciuri samarTlis TeoriaSi gamoyofen teritoriul-saxelmwifoebrivi organizaciis or ZiriTad formas: unitarulsa da federaciuls. ZiriTadi gansxvaveba am
or formas Soris imaSi gamoixateba, rom unitaruli saxelmwifo dayofilia da Sedgeba mxolod administraciuli an politikur-administraciuli erTeulebisagan, xolo federaciuli saxelmwifos erTeulebi
warmoadgenen saxelmwifos msgavs warmonaqmnebs suverenitetis gareSe.
unitaruli saxelmwifo erTiani da ganuyofelia, sadac erTi umaRlesi saxelmwifo xelisuflebis iurisdiqcia vrceldeba.
unitarul saxelmwifoSi, rogorc wesi, teritoriuli dayofa administraciuli mmarTvelobis efeqturad ganxorcielebas emsaxureba. am
teritoriul erTeulebs saxelmwifoebriobis damaxasiaTebeli raime
niSani ar gaaCniaT. Sesabamisad, maT arc raime politikuri damoukidebloba aqvT.
unitaruli saxelmwifos moqalaqis samarTlebrivi statusis ganmsazRvrelia erTiani saxelmwifos moqalaqeoba.
82
kari pirveli
unitarul saxelmwifoSi administraciuli dayofa administraciuli funqciis gansaxorcieleblad sWirdebaT. Tanamedrove saxelmwifoebSi unitaruli dayofisas zogierT erTeuls SesaZlebelia gansxvavebuli samarTlebrivi statusi hqondes da zogierTi maTgani ufro farTo avtonomiurobiTac sargeblobdes. aseTi erTeulebi teritoriuli
avtonomiebis saxeliT moixseniebian.
imisda mixedviT, Tu rogor aris organizebuli sajaro xelisufleba, ganasxvaveben decentralizebul da centralizebul unitarul saxelmwifoebs.
federaciuli saxelmwifo rTuli mowyobisaa da saxelmwifoebriobis niSnis mqone warmonaqmnebisgan – federaciis subieqtebisagan Sedgeba. federaciis subieqtebs aqvT saxelmwifoebriobis ZiriTadi niSnebi:
sakanonmdeblo, aRmasrulebeli da sasamarTlo xelisufleba. miuxedavad amisa, xazi unda gavusvaT, rom es subieqtebi ar arian saxelmwifoebi, radganac maT ar gaaCniaT saxelmwifoebriobis iseTi umTavresi da
aucilebeli niSan-Tviseba, rogoricaa suvereniteti. Sesabamisad, federaciuli saxelmwifo mkacrad erTiani saxelmwifoa. federaciuli
mowyobis erTianobis principi erTian suverenul saxelmwifod arsebobas uzrunvelyofs. federaciul saxelmwifoSi, rogorc erTian saxelmwifoSi, Zalze mniSvnelovania teritoriuli erTeulebis integraciis
funqcia, swored am funqciis Sesabamisad federaciaSi saerTo-saxelmwifoebrivi kompetenciebi arsebobs, romlebic federaluri organoebis erTiani sistemis meSveobiT xorcieldeba.
federaluri saxelmwifo icnobs ormag moqalaqeobas: federaciis subieqtis moqalaqeobas da erTiani federaciis moqalaqeobas, romelic TiToeuli moqalaqis saboloo samarTlebriv statuss gansazRvravs. federaciis subieqtebs aqvT teritoria, romelic, rogorc wesi, ar SeiZleba
Seicvalos am subieqtTan SeTanxmebis gareSe, Tumca saxelmwifos saerTaSoriso samarTalsubieqtobisTvis amosavali ara calkeuli subieqtebis
teritoria, aramed erTiani federaluri saxelmwifos teritoriaa.
federaciuli saxelmwifoebisaTvis da misi erTianobis uzrunvelsayofad, aseve mniSvnelovania federaciis subieqtebisaTvis seseciis38
uflebis arqona, rac gulisxmobs federaciuli kavSiridan Tavisufali, upirobo gasvlis uflebis ararsebobas. istoriulad federaciuli
saxelmwifoebis Seqmnis da Camoyalibebis ori ZiriTadi xerxi arsebobs:
saxelSekrulebo da konstituciuri.
38
“secession” – gamosvla; gamoyofa, http://www.nplg.gov.ge.
saxelmwifo marTvis sistema
83
federaluri xelisuflebis organizebis niSnebis Sesabamisad SesaZlebelia visaubroT erovnul-saxelmwifoebriv da administraciulteritoriul federaciaze. pirvels adgili aqvs mravalerovan saxelmwifoSi, sadac mocemul erebs TavianTi suverenuli uflebebi saerTo
saxelmwifoebrivi organoebisaTvis nebayoflobiT gadauciaT. meore tipis federaciis safuZveli SesaZloa ekonomikuri, kulturuli,
enobrivi, geografiuli da sxva faqtorebi iyos.
simetriuli da asimetriuli federacia. simetriuli federaciis
qveynebSi federaciis subieqtebi Tanabari uflebamosilebebiT arian
aRWurvilni. asimetriuli federaciis dros ki saxelmwifos Semadgenel nawilebs gansxvavebuli konstituciur-samarTlebrivi statusi
aqvT, amasTanave, aseT qveynebSi, Tanabari uflebebis mqone subieqtTa
garda, federaciis sxva teritoriuli erTeulebic arseboben.
Tavi 4.4
saqarTvelos, rogorc erTiani saxelmwifos,
konstituciur-samarTlebrivi statusi
saxelmwifos damoukidebloba
1991 wlis 31 marts Catarebuli referendumiT saqarTvelos mosaxleobam erTsulovnad dauWira mxari qveynis damoukideblobis aRdgenas. masze dayrdnobiT 1991 wlis 9 aprils saqarTvelos respublikis
uzenaesma sabWom damoukideblobis deklaracia gamoacxada. saqarTvelos damoukidebeli saxelmwifoebrivi cxovrebac ase daiwyo.
saqarTvelos, rogorc damoukidebeli da suverenuli saxelmwifos,
konstituciur-samarTlebrivi statusi ganmtkicebulia 1995 wlis 24
agvistos konstituciiT, romelic misi saxelmwifoebrivi suverenitetis safuZvlebs Seicavs. saqarTvelos konstituciuri statusi, upirveles yovlisa, saxelmwifo suverenitetis konstituciur princips emyareba.
saqarTvelos, rogorc suverenul, damoukidebel da ganuyofel saxelmwifos, aRiarebs da ganamtkicebs saqarTvelos konstituciis pirvelive muxli.
84
kari pirveli
`saqarTvelo aris damoukidebeli, erTiani da ganuyofeli saxelmwifo,
rac dadasturebulia 1991 wlis 31 marts qveynis mTel teritoriaze, maT
Soris afxazeTis a.s.s.r.-Si da yofil samxreT oseTis avtonomiur olqSi
Catarebuli referendumiT da 1991 wlis 9 aprilis saqarTvelos saxelmwifoebrivi damoukideblobis aRdgenis aqtiT~.
saqarTvelos konstitucia, muxli 1
saqarTvelos konstituciuri statusidan gamomdinare misi xelisuflebis samarTlebrivi niSnebia:
1. saqarTvelos xelisuflebis uzenaesoba, rac gamoixateba imaSi,
rom saxelmwifos mmarTvelobaSi sxva, ucxo Zalebi da struqturebi ar
erevian (Tu ar CavTvliT afxazeTSi Seqmnil mdgomareobas). konstituciaSi gawerili reglamentiT saqarTvelos xelisufleba gansazRvravs
Cveni sazogadoebis saxelmwifo-samarTlebriv ganviTarebas, sazogadoebriv urTierTobaTa mTel sistemas, awesrigebs maTi mowyobis sakiTxebs da mTeli qveynis masStabiT harmoniul garemos qmnis.
2. saxelmwifo xelisuflebis damoukidebloba gamoixateba imaSi,
rom igi mxolod Tavisi interesebisa da Sexedulebebis Sesabamisad, sxva
saxelmwifoTa Carevis gareSe, gansazRvravs da axorcielebs Tavis saSinao da sagareo funqciebs.
3. umniSvnelovanesia xelisuflebis diferenciaciis principi,
rac gulisxmobs saqarTvelos saxelmwifosa da mis teritoriul erTeulebs Soris kompetenciaTa gamijvnas. am sakiTxs konstitucia konstituciuri kanonis saSualebiT daaregulirebs. sakiTxis gadawyveta
dakavSirebulia saqarTvelos teritoriul-saxelmwifoebrivi mowyobis gansazRvrasTan, romlisTvisac konstituciaSi Sesabamisi principi
ukve dadgenilia. igi xelisuflebis calkeul Stoebs Soris uflebamosilebebis gamijvnas moicavs. sakiTxis srulad gadawyveta qveynis mTel
teritoriaze saqarTvelos iurisdiqciis aRdgenas ukavSirdeba.
qveynis damoukideblobis garantiebi
xelisuflebis iurisdiqciis mTel teritoriaze srulad aRdgenamde, dRevandeli da Cveni axali istoriis mware gakveTilebis gaTvaliswinebiT, konstituciis avtorebma gaiTvaliswines saqarTvelos, rogorc suverenuli saxelmwifos, erTianobisa da ganuyoflobis rigi garantiebi. erTi mxriv, aseT garantad kanonmdebeli Tavad konstitucias
miiCnevs, meore mxriv ki – saerTaSoriso sazogadoebas, saerTaSoriso
samarTals:
saxelmwifo marTvis sistema
85
`saqarTvelos saxelmwifos teritoria gansazRvrulia 1991 wlis 21
dekembris mdgomareobiT. saqarTvelos teritoriuli mTlianoba da saxelmwifo sazRvrebis xelSeuxebloba dadasturebulia saqarTvelos konstituciiT da kanonebiT, aRiarebulia msoflio Tanamegobrobisa da saerTaSoriso organizaciebis mier. saqarTvelos saxelmwifos teritoriis
gasxviseba akrZalulia. saxelmwifo sazRvrebis Secvla SeiZleba mxolod
mezobel saxelmwifosTan dadebuli ormxrivi SeTanxmebiT~.
saqarTvelos konstitucia, muxli 2
saqarTveloSi dawesebulia erTiani moqalaqeoba, romlis Sesabamisadac ganisazRvreba yoveli moqalaqis samarTlebrivi statusi, saqarTvelos romel teritoriul erTeulSic ar unda cxovrobdes igi.
saqarTvelos saxelmwifoebrivi statusis es sakiTxi, arsebiTad, ucvleli darCeba federaluri mowyobis SemTxvevaSic. Tu romelime teritoriul erTeulSi moqalaqeobis instituti dawesdeba, igi mxolod
formalur xasiaTs unda atarebdes.
saqarTvelos gaaCnia xelisuflebis saerTo saxelmwifoebrivi organoebi: saxelmwifos meTauri – saqarTvelos prezidenti, saerTo erovnuli umaRlesi sakanonmdeblo organo – parlamenti, uzenaesi sasamarTlo, saqarTvelos sakonstitucio sasamarTlo. afxazeTisa da aWaris
umaRlesi sakanonmdeblo da aRmasrulebeli xelisufleba emorCileba
Sesabamis centralur saxelmwifo organoebs, xolo sasamarTlo sistema erTiania mTeli qveynis masStabiT.
adgilobrivi mniSvnelobis sakiTxebis mowesrigebas konstitucia
adgilobrivi TviTmmarTvelobis organoebs akisrebs. amasTan, konstitucia miuTiTebs, rom moqalaqeebis mier adgilobrivi mniSvnelobis
sakiTxebis mowesrigeba TviTmmarTvelobis organoebis meSveobiT unda
xdebodes `saxelmwifo suverenitetis Seulaxavad~ (saqarTvelos konstitucia, muxli 2.4).
saqarTveloSi moqmedebs fulad-sakredito, kontrolisa da Tavdacvis erTiani sistema. fulad-sakredito sistemis funqcionirebas uzrunvelyofs saqarTvelos erovnuli banki. fulis saxelwodeba da erTeuli SeiZleba ganisazRvros mxolod saqarTvelos kanoniT, xolo fulis
emisiis39 ufleba aqvs mxolod erovnul banks. saxelmwifos saxsrebisa da
sxva materialur faseulobaTa gamoyenebasa da xarjebze zedamxedvelobas kontrolis palata axorcielebs, romelic damoukidebelia Tavis saqmianobaSi. igi angariSvaldebulia mxolod parlamentis winaSe.
fasiani qaRaldebis, qaRaldis fulis gamoSveba, http://www.nplg.gov.ge/gwdict/index.
php?a=term&d=5&t=1013.
39
86
kari pirveli
qveynis damoukideblobis, suverenitetisa da teritoriuli mTlianobis dasacavad saqarTvelos hyavs samxedro Zalebi.
konstituciuri kanoniT saqarTvelos teritoriuli mowyoba, xelisuflebaTa Soris uflebamosilebaTa gamijvnis principis safuZvelze momavalSi ganisazRvreba. qveynis mTel teritoriaze saqarTvelos
iurisdiqciis srulad aRdgenamde, konstituciis III muxlis pirvel
punqtSi umaRles saxelmwifo organoTa gansakuTrebul gamgeblobas
mikuTvnebuli sakiTxebis CamonaTvali aris mocemuli. am sakiTxebis
gadawyvetis ufleba mxolod saqarTvelos umaRles saxelmwifo organoebs aqvT. II muxlis meore punqtSi miTiTebulia, rom `erTobliv gamgeblobas mikuTvnebuli sakiTxebi calke ganisazRvreba~.
Tavi 4.5
saxelmwifos kompetenciebis kategorizacia
saxelmwifoebrivi aRmSeneblobis gzaze saqarTvelos, saSinao Tu sagareo faqtoridan gamomdinare, konstituciuri problemebi da sakiTxebi aqvs mosagvarebeli. am sakiTxebis warmatebiT gadawyveta saqarTvelos TiToeuli moqalaqis interess warmoadgens da maT aqtiur da swor
poziciazec mniSvnelovanwiladaa damokidebuli.
qveynis, rogorc mTliani saxelmwifos konstituciuri statusis
gansazRvrisas, kanonmdeblobam erTianobis garantiebi konstituciaSi daamkvirda. amasTanave, winaswar gansazRvra momavali erTianobis
is principebi, romelTa safuZvelzec moxdeba saxelmwifos mowyoba
da mravaldonian xelisuflebaSi uflebamosilebaTa ganawileba. aseT
principad konstituciam uflebamosilebaTa gamijvna aRiara. kerZod,
konstituciis II muxlis mesame punqtSi naTqvamia: `saqarTvelos teritoriul-saxelmwifoebrivi mowyoba ganisazRvreba konstituciuri
kanoniT uflebamosilebaTa gamijvnis principis safuZvelze qveynis
mTel teritoriaze saqarTvelos iurisdiqciis srulad aRdgenis Semdeg~. aseve zogadi debulebebis III muxlSi ganisazRvra saqarTvelos
umaRles organoTa gansakuTrebul ganmgeblobas mikuTvnebuli sakiTxebi. Sesabamisad, kanonmdebelma am muxlSi CamoTvlili uflebamosilebebiT konstituciur-samarTlebrivi statusi daadgina. am uflebamosilebaTa mixedviT, SeiZleba gamovyoT kompetenciis ramdenime jgufi:
saxelmwifo marTvis sistema
87
a) uflebamosilebebi saxelmwifo mSeneblobisa da samarTalSemoqmedebis sferoSi;
b) uflebamosilebebi ekonomikur da socialur-kulturuli ganviTarebis sferoSi;
g) uflebamosilebebi Tavdacvis, saxelmwifo uSiSroebisa da marTlwesrigis dacvis sferoSi;
d) uflebamosilebebi sagareo urTierTobebis sferoSi;
e) uflebamosilebebi adamianisa da moqalaqis uflebebisa da Tavisuflebebis dacvis sferoSi.
yvela zemoCamoTvlili sfero da misi Sesabamisi konkretuli uflebamosilebebi Sedis saqarTvelos, rogorc mTliani saxelmwifos, kompetenciaSi. Tumca, zemoT aRniSnuli sakiTxebis politikuri da samarTlebrivi mowesrigeba am debulebebSi SesaZlebelia garkveuli xasiaTis cvlilebebs iTvaliswinebdes.
Tavi 4.6
suvereniteti
magTis mobiluri operatoris satelevizio reklamis erT-erT
fragmentSi afxazeTisa da samxreT oseTis okupirebuli teritoriebi
gansxvavebuli feriT aRniSnes. albaT, yvela Cvengani xSirad vxedavT am reklamas da gvaxsovs kidec, rom masSi magTis dafarvis zonaa
naCvenebi.
es ar aris politikuri reklama, Tumca masSi mocemuli saqarTvelos
rukis teritoriis zogierTi nawili daStrixulia. daStrixuli nawilebi aCveneben im adgilebs, sadac magTis, rogorc saqarTvelos ekonomikuri subieqtis, saqmianoba ver vrceldeba. daStrixuli teritoriebi
ruseTis mier okupirebul afxazeTisa da e.w. samxreT oseTis lokacias
aRniSnaven. Sesabamisad, es aris teritoriebi, sadac magTi Tavis ekonomikur saqmianobas ver axorcielebs, radganac aRniSnul teritoriebze saqarTvelos saxelmwifo xelisuflebis iurisdiqcia droebiT ar
vrceldeba. e.i. misi teritoriuli suvereniteti SezRudulia.
88
kari pirveli
saxelmwifo
suverenitetis Tviseba
saxelmwifo
xelisuflebis
umaRlesoba
damoukidebloba
saerTaSoriso
urTierTobebSi
saSinao saqmeebis
gadawyvetaSi
saxelmwifo xelisuflebis sisrule
sxva saxelmwifoebma
Tavs ar moaxvion
TavianTi neba
konstituciis da
kanonebis umaRlesoba
mTeli qveynis
masStabiT
sagareo
urTierTobebis
damoukideblad
warmarTva
moqalaqeebi floben,
sargebloben da
gankargaven qveynis
erovnul simdidres
saxelmwifo Tavdacvis
uzrunvelyofa
garedan xelyofis
SemTxvevaSi
saxelmwifo
teritoriis
erTianoba da
xelSeuxebloba
sqema: saqarTvelos saxelmwifo suvereniteti
suvereniteti saxelmwifos cnebis is niSan-Tvisebaa, romelsac dRes
gansakuTrebuli mniSvneloba eniWeba, Tu mas teritoriasTan mimarTebaSi ganvixilavT da saxelmwifos mTlianobis sakiTxs am kuTxidan SevxedavT. saqarTvelos teritoriuli problema, romelic saxelmwifos
erTianobis xelyofaSia gamoxatuli, bunebrivad xelyofs mis faqtob-
saxelmwifo marTvis sistema
89
riv suverenitets. amasTan, saxelmwifosa da misi suverenitetis konstituciur-samarTlebrivi Tanafardoba ar moicavs mxolod teritorias, radganac suvereniteti am SemTxvevaSi ufro farTo cnebaa, vidre teritoriuli mTlianoba da igi moicavs sazogadoebis politikuri
cxovrebis yvela ZiriTad aspeqts, romlis farglebSic, Cvens konkretul SemTxvevaSi saqarTvelos xelisuflebas, warTmeuli aqvs uzenaesoba, rogorc suverenitetis aucilebeli niSani, misi teritoriis garkveul nawilSi.
Tavi 4.7
saxelmwifoTa Tanamegobrobis sxva formebi
am TavSi saxelmwifoTa Tanamedrove Tanamegobrobis sxva formebsac SevexebiT. saxelmwifoTa Tanamegobrobis garkveul formas, xSirad SecdomiT saxelmwifo mmarTvelobis formad ganixilaven. bolo
periodSi Seqmnili saerTaSoriso organizacia Tu saxelmwifoTa bloki Tavis TavSi Seicavs konfederaciul, ufro metic, zogjer saxelmwifoebriv niSnebsac ki. mimdinare integraciis foni da saqarTvelos
saerTaSoriso kavSirebi gvavaldebulebs yuradReba am Temazec SevaCeroT.
konfederacia
konfederaciis arsis, misi Taviseburebebis gacnobiereba, yvelaze
ukeT SesaZlebelia federaciebTan misi Sedarebis safuZvelze. federacia Tavisi arsiT sakavSiro saxelmwifoa, romelSic centrsa da subieqtebs Soris kavSiri federaluri konstituciiT ganmtkicebula. wevri
saxelmwifoebis kavSiri, konstituciurad xelSekrulebas efuZneba.
federaciaSi suvereniteti sakavSiro saxelmwifos ekuTvnis, misi wevrebi saerTaSoriso urTierTobebSi damoukidebelni ar arian. konfederaciis wevri saxelmwifoebi srulad inarCuneben saxelmwifo suverenitets. aqedan gamomdinare, federaciis subieqtebs, konfederaciis
wevri saxelmwifoebisagan gansxvavebiT, kavSiridan calmxrivi, upirobo gasvlis ufleba ar gaaCniaT.
konfederaciaSi saxelmwifoebi sargebloben nulifikaciis uflebiT. es ukanaskneli gulisxmobs wevri saxelmwifoebis SesaZleblobas,
90
kari pirveli
SeaCeron konfederaciis organoebis mier miRebuli arasasurveli gadawyvetilebebis moqmedeba TavianT teritoriaze. aseTi uflebiT federaciis subieqtebi ar sargebloben.
teritoriasTan mimarTebiT maT Soris gansxvaveba imaSi mdgomareobs, rom federaciaSi arsebobs erTiani, federaciuli, saxelmwifos
teritoria, xolo konfederaciaSi saxelmwifo teritoriis amgvari
erTianoba ar arsebobs. yvela wevr saxelmwifos Tavisi teritoria
aqvs. federaciaSi arsebobs federaciisa da subieqtebis moqalaqeoba,
magram am ukanasknels, rogorc ukve aRvniSneT, mxolod formaluri
mniSvneloba aqvs da TiToeuli moqalaqis samarTlebrivi mdgomareoba
ganisazRvreba federaluri saxelmwifos erTiani moqalaqeobis mixedviT.
federaciaSi arsebobs xelisuflebisa da mmarTvelobis saerTo federaluri organoebi, xolo konfederaciaSi SeiZleba Seiqmnas mxolod
is organoebi, romlebic aucilebelia konfederaciuli amocanebis gansaxorcieleblad. amasTan, konfederaciaSi mudmivad moqmedi organoebi moklebulni arian saxelisuflebo uflebamosilebebs.40
dRes saxelmwifoTa gaerTianebebSi konfederaciebis mxolod niSnebi Tu SeiZleba aRmovaCinoT, Tumca konfederaciebi mravlad arc
warsulSi yofila. aseTi iyo magaliTad niderlandebis konfederacia,
romelmac SedarebiT didi xnis manZilze iarseba (1579-1795); aSS konfederacia federaluri konstituciis miRebamde (1776-1787); Sveicariis
konfederacia (1291-1798). Semdeg konfederaciuli erToba aRadgines
1815 wels. dRes, miuxedavad Sveicariis konfederaciis saxelwodebisa,
misi konstituciur-samarTlebrivi analizi adasturebs, rom es saxelmwifo klasikuri federaciuli mowyobis saxelmwifoa.
Tanamegobroba (dsT)
konfederaciisagan gansxvavebiT, Tanamegobroba saxelmwifoTa organizebuli gaerTianebaa, romelsac erTgvarovani niSnebi axasiaTebs.
saxelmwifoTa TanamSromloba ormxriv da mravalmxriv xelSekrulebas/ebs efuZneba.
Tanamegobrobis qveynebs Soris TanamSromloba yvelaze mkafio da
moculobiTia ekonomikisa da Tavdacvis sferoSi, romlebSic moqmede40
ruxaZe, z., saqarTvelos konstituciuri samarTali, saia-s gamomcemloba, baTumi,
1999, gv. 39.
saxelmwifo marTvis sistema
91
ben Sesabamisi SeTanxmebebi. Tanamegobroba Tavisi Seqmnis dRidan amorful gaerTianebas warmoadgenda, romlis mTavar daniSnulebad yofil
sabWoTa respublikebze ruseTis hegemoniis aRdgena qceuliyo.
sabWoeTis reanimaciis am ukbilo mcdelobaSi ruseTis amocana, rac
Tavidanve kargad Canda, Tanamegobrobis danarCen wevrebze gabatonebaa. am TvalsazrisiT moviSvelieb harvardis universitetis jon kenedis saxelobis samTavrobo sakiTxebis kvleviTi institutis xelmZRvanelis, qalbaton brenda Seferis sityvebs, romelic analogiur Sefasebas sakmao sizustiT gadmoscems, kerZod, qalbatoni Seferi aRniSnavs,
rom: `damoukidebel saxelmwifoTa Tanamegobroba, Tavisi arsebobis
manZilze, yovelTvis iyo sabWoTa kavSiris aRdgenis mcdelobisaTvis
mowodebuli, amdenad dsT-m ukve didi xania dakarga Tavisi mniSvneloba, rogorc regionaluri organizaciis efeqturma modelma. Sesabamisad, me verc imas vityvi, rom es organizacia funqciurad moqmedia,
garda imisa, rom misi sulisCamdgmeli ruseTi kvlav iyenebs am organizaciis CarCos yofili respublikebis egreT wodebuli integraciis da,
amasTan, warumatebeli integraciisTvis~.41
ruseT-saqarTvelos Soris ganviTarebuli movlenebis da am organizaciis amorfulobis gamo, parlamentis erTsulovani gadawyvetilebiT, saqarTvelom dsT-s saparlamento asamblea oficialurad datova.
evrokavSiri
evrokavSiris politikuri, samarTlebrivi da institucionaluri
ganviTarebis codna gansakuTrebul mniSvnelobas iZens. evrointegraciis da konkretulad evropis kavSirSi integraciis amocana srulad
Tanxvdeba Cvens saxelmwifoebriv da sazogadoebriv interesebs. evrokavSirTan TanamSromlobisas iq aRiarebuli regulaciebi gavlenas axdenen Cveulebrivi moqalaqeebis cxovrebaze, maT uflebebze da Tavisuflebebze. evrokavSiris qveynebis aeroportebSi xSirad SevxvdebiT
or saregistracio fanjaras: erTs aqvs warwera – `mxolod evrokavSirisa da Sengenis vizebisaTvis~ (“EU and Shengen only”), meores – `yvela
saxelmwifos vizebisaTvis~ (“All Nationalities”). cxadia, am warwerebis miRma dgas rigi regulaciebisa, romlebic saqarTvelos moqalaqeebis gadaadgilebisa Tu sxva uflebebsac exeba. Sesabamisad, evrokavSiris Seswavlis sakiTxi dRes mniSvnelovani Temaa.
41
www.voanews.com/.../a-54-2006-05-08-voa1-93088784.html?...
92
kari pirveli
evrokavSiri evropuli saxelmwifoebis saerTaSoriso organizaciis
unikaluri gaerTianebaa. mas safuZvlad evropis saxelmwifoebs Soris
mSvidobis uzrunvelyofisa da socialur-ekonomikuri progresis xelSewyobisaTvis TanamSromloba udevs. Tavdapirvelad aqcenti ekonomikaze keTdeboda, mogvianebiT ki TanamSromloba politikis sferoSi
gadaizarda.
evropis gaerTianebis daarsebis formaluri TariRia 1951 wlis 18
aprili. maSin parizSi xeli moewera xelSekrulebas, romelmac evropis
qvanaxSiris mompovebeli da foladis mwarmoebeli qveynebis gaerTianebas (ECSC) Cauyara safuZveli. mis SemadgenlobaSi Sevida eqvsi evropuli saxelmwifo: belgia, italia, luqsemburgi, niderlandebi, federaciuli germania da safrangeTi. 1957 wlis 25 marts amave saxelmwifoebma
romSi, or SeTanxmebas moaweres xeli, riTac evropis or – ekonomikur
(EEC) da atomur-energetikul (EUROATOM) gaerTianebas daudes saTave. SevniSnavT, rom evropis foladisa da qvanaxSiris gaerTianebis
msgavsad evropis atomur-energetikuli gaerTianebac ekonomikurdargobriv xasiaTs atarebda.
ufro didi mniSvneloba hqonda evropuli gaerTianebis Seqmnas, romlis amocanac wevri qveynebis sabaJo kavSiris daarseba iyo. molaparakeba saerTo agraruli da savaWro politikis warmoebas iTvaliswinebda.42
evrokavSirs, dRevandeli organizaciul-samarTlebrivi da politikuri struqturis mixedviT, ganixilaven, rogorc erTian organizaciul mTlianobas. Sesabamisad, evrokavSiri sxva saerTaSoriso organizaciebisagan arsebiTad gansxvavdeba da Zalian hgavs saxelmwifos. es
gansxvaveba, upirvelesad, ganpirobebulia misi kompetenciiT, romlis
Sesabamisad, evrokavSiri axorcielebs ara konkretul saxelmwifoTa
mier dasaxul calkeul, teqnikuri xasiaTis amocanebs, aramed mas gaaCnia saqmianobis iseTi damoukidebeli sferoebi, romelTa erToblioba
saSualebas iZleva mivuTiToT saxelmwifoebriobis niSnebze.
am TvalsazrisiT, sakmarisi iqneboda gagvexsenebina gaerTianebis
saqmianoba saerTo bazris SeqmnisaTvis, romlis safarvelSic wevri saxelmwifoebi gaerTiandebian da iTanamSromleben. evrokavSiris kompetencia amiT ar amoiwureba. igi aregulirebs saqonlis Tavisufal, samuSao Zalis, momsaxurebisa da kapitalis moZraobas, soflis meurneobas,
konkurenciasa da socialur politikas da a.S. amasTan, evrogaerTianebas damoukideblad ar aqvs ufleba gazardos saqmianobis sfero, Tavisi kompetenciis farglebi, rac miuTiTebs imaze, rom igi aseTi SesaZ42
evropuli kavSiris Seqmnis istoria; http://www.parliament.ge.
saxelmwifo marTvis sistema
93
leblobis gareSe saxelmwifod ar ganixileba. amitom evrogaerTianebas
dReisaTvis marTebulad, rogorc `saxelmwifoTa Soris TanamSromlobis axal formas, romelsac Sualeduri mdgomareoba uWiravs saxelmwifosa da saerTaSoriso organizacias Soris~. organizaciul-struqturuli TvalsazrisiT, evrokavSiri Semdegi ZiriTadi institutebisagan
Sedgeba:
1) ministrTa sabWo, romelic gaerTianebis RonisZiebaTa Catarebis
Taobaze saboloo gadawyvetilebaTa mimReb organos warmoadgens; Sedgeba ramdenime sabWosagan, romlebSic wevri saxelmwifoebis calkeuli dargis ministrebi erTiandebian. sabWoTa Soris gansakuTrebuli
statusiT saerTo sakiTxebis da evropis sabWo sargebloben. pirveli
sagareo saqmeTa ministrebisagan Sedgeba da sakoordinacio funqciebs asrulebs; meore – wevri qveynebis saxelmwifos meTaurebisagan da
ganixilavs yvelaze ufro mniSvnelovan ekonomikur da politikur sakiTxebs. ministrTa sabWoSi yoveli qveynis xvedriTi wona misi ekonomikuri potencialiT ganisazRvreba da oridan aTamde varirebs. sabWos
adgilsamyofelia briuseli. igi ikribeba luqsemburgSi an im qveynis
dedaqalaqSi, romlis warmomadgenelic sabWos Tavmjdomaris funqcias asrulebs.
2) evropis komisia Sedgeba qveynebis warmomadgenlebis – komisiis
wevrebisagan, romlebic xuTi wlis vadiT iniSnebian. komisia SeimuSavebs gaerTianebebis RonisZiebebs da maT cxovrebaSi atarebs. funqciebis Sesabamisad, komisia kontrols uwevs qvanaxSirisa da foladis fasebs, ebrZvis monopolizms, iseT subsidirebas, romelic konkurencias
aferxebs, Tvalyurs adevnebs birTvul danadgarebs da a.S. komisia awarmoebs molaparakebebs wevri saxelmwifoebis saxeliT mesame mxaresTan.
misi Stab-bina luqsemburgSia.
3) evroparlamentis wevrebs irCeven qveynis mTel teritoriaze pirdapiri, sayovelTao saarCevno uflebis safuZvelze. parlaments xelmZRvanelobs Tavmjdomare moadgileebTan erTad. evroparlamenti gaerTianebis wamyvani politikuri Zalaa: asrulebs sakanonmdeblo funqcias, wyvets komisiis wevrebis daniSvnisa da gaTavisuflebis sakiTxs;
axorcielebs kontrols komisiis mimarT; iwvevs politikur forumebs.
mis kompetencias aseve miekuTvneba gaerTianebis biujetis, dadgenilebebis, direqtivebisa da gadawyvetilebebis miReba.
4) evropis sasamarTlo, anu evropis marTlmsajulebis sasamarTlo
(EUROPEAN COURT OF JUSTICE) Sedgeba TxuTmeti mosamarTlisa da cxra
generaluri damcvelisagan, romlebic yvela wevri saxelmwifos TanxmobiT, eqvsi wlis vadiT iniSnebian.
94
kari pirveli
evrosasamarTlos SeiZleba mimarTon im SemTxvevebSi, Tu:
1. evrokavSiris romelime instituti, wevri qveyana an calkeul SemTxvevaSi kerZo individi Semodis gancxadebiT, gauqmdes Tanamegobrobis institutebis mier miRebuli aqtebi;
2. evrokomisiis an evrokavSiris wevri qveynebis mxridan adgili aqvs
qmedebas, romelic ar Seesabameba an ewinaaRmdegeba erovnuli institutebis mier miRebul evrokavSiris xelSekrulebebsa da meorad kanonmdeblobas;
3. evrokavSiris institutis an wevri saxelmwifos qmedeba mimarTulia evrokavSiris sabWos an evrokomisiis winaaRmdeg, romelic, amave
dros, arRvevs Tanamegobrobis kanonmdeblobas;
4. arsebobs sadavo sakiTxebi evrokavSirsa da mis aparats Soris.
saqmis mosmenis dros sasamarTlo iyofa or palatad, xolo roca sasamarTlo gansakuTrebiT mniSvnelovan sakiTxebs ganixilavs, tardeba
erToblivi procesi. gadawyvetilebis miReba xdeba xmaTa umravlesobiT. evropis sasamarTlos gadawyvetilebebsa da wevri saxelmwifoebis
gadawyvetilebebs Soris koliziis SemTxvevaSi upiratesoba evropis
sasamarTlos aqtebs eniWeba. maastrixtis molaparakebis43 Tanaxmad, gadawyvetilebebis Seusruleblobis SemTxvevaSi, sasamarTlo uflebamosilia wevr saxelmwifos jarima daakisros. sasamarTlos adgilsamyofelia qalaqi luqsemburgi.
saqarTvelos umniSvnelovanesi saxelmwifoebrivi da sazogadoebrivi amocanaa evropul sivrceSi gaerTianebis procesis daCqareba da
sabolood, qveynis evrointegrireba. SeTanxmeba daaregulirebs yve43
xelSekrulebas evropis kavSiris Seqmnis Sesaxeb evropis gaerTianebis 13 saxelmwifos – belgiis, daniis, gfr-is, espaneTis, irlandiis, italiis, luqsemburgis, niderlandis, portugaliis, saberZneTis, safrangeTis, didi britaneTis da Crd. irlandiis warmomadgenlebma xeli 1992 wlis 7 Tebervals maastrixtSi (niderlandi)
moaweres. xelSekruleba iTvaliswinebs: evropis saxelmwifoSi mcxovreb xalxTa
saerTo moqalaqeobis, anu evrokavSiris moqalaqeobis SemoRebas, aseve moqalaqeTa Tavisufal gadaadgilebas evrokavSiris wevri qveynebis teritoriaze; evropis
qveynebis mier saerTo sagareo da uSiSroebis politikis, saerTo Tavdacvis politikis ganxorcielebas. evropis qveynebis ekonomikis gaZlierebis da erTmaneTTan
daaxloebis mizniT, evrokavSiris wevrebis gadawyvetilebiT Seiqmna saerTo evropuli valuta – evro. xelSekruleba aseve iTvaliswinebs evropis qveynebs Soris
mWidro TanamSromlobas saSinao politikasa da samarTlebriv sferoSi. xelSekrulebis mixedviT evrokavSiris wevri SeiZleba gaxdes nebismieri evropuli saxelmwifo. amisaTvis man evrosabWos Sesabamisi TxovniT unda mimarTos. evrosabWo
evrokomisiasTan konsultaciisa da evroparlamentidan nebarTvis miRebis Semdeg
gadawyvetilebas axali wevris miRebis Sesaxeb xmaTa absoluturi umravlesobiT
iRebs. http://www.nplg.gov.ge.
saxelmwifo marTvis sistema
95
lanairi tipis urTierTobas saqarTvelosa da evrokavSirs Soris, maT
Soris savaWro da politikuri xasiaTis sakiTxebs. igi xels Seuwyobs
saqarTveloSi Sesabamisi standartebisa da faseulobebis srulyofas
evrointegraciis dasaCqareblad. Tavis mxriv, saqarTvelos mTavrobam
1997 wels miiRo gadawyvetileba saqarTvelos kanonmdebloba evropul
sakanonmdeblo standartebs dauaxlovos. SeTanxmebis saboloo mizania
mxareebis daaxloeba evrointegraciis saqmeSi.
Tavi 4.8
politikuri reJimi
politikuri reJimis cneba
wina TavebSi saubari gvqonda xelisuflebis ganxorcielebisas faseulobaTa Soris balansis problemis Sesaxeb. is konkretulad marTvis
ganxorcielebis xerxebsa da meTodebSi gamoixateba. maTi erToblioba
garkveuli politikuri ideologiebis cnebebSi moiazreba da gamoxatulebas politikuri reJimis saxiT povebs.
politikuri reJimSi igulisxmeba im xerxebisa da meTodebis erToblioba, romelTa meSveobiTac saxelmwifo organoebi saxelmwifo xelisuflebas ganaxorcieleben. amasTan, politikuri reJimi saxelmwifoebrivi, zogadad sazogadoebrivi miznebis ganxorcielebis organizaciul saSualebas warmoadgens. sxvagvarad Tu vityviT, politikuri
reJimi saxelmwifo xelisuflebis kursis ganxorcielebis xerxebisa da
meTodebis erTobliobaa. farTo gagebiT is, sazogadoebis mTlian politikur cxovrebas, mTel politikur sistemas moicavs misi calkeuli
elementebiT (politikuri partiebi, sazogadoebrivi organizaciebi,
profkavSiri, eklesia da a.S.).
politikuri sistemis es elementebi da saxelmwifo urTierTzemoqmedeben, erTmaneTze gavlenas axdenen. politikuri reJimis erTi mxare,
misi e.w. viwro gageba aseTia. am TvalsazrisiT, politikur reJimSi saxelmwifos formis, saxeebisa da elementebis gamovlena, mmarTvelobisa da wyobilebis formebis, saxelmwifos funqciebisa da meTodebis dakonkreteba xdeba. 60-ian wlebSi, politikuri reJimis Sesaxeb msjelobisas, mecnierTa erTi nawili mas mxolod saxelmwifos formis sinoni-
96
kari pirveli
mad miiCnevda. swored am diskusias mohyva Sedegad politikuri reJimis
`farTo~ da `viwro~ gagebis Camoyalibeba.
politikuri organizaciebis, gansakuTrebiT politikuri partiebis,
zemoqmedeba xelisuflebaze imaSi mJRavndeba, rom isini yvelaze ufro
aqtiurad da, rac mTavaria, aSkarad politikuri xelisuflebis mopovebisaTvis ibrZvian. xelisuflebis saSualebiT politikuri gaerTianebebi saxelmwifo mmarTvelobis ganxorcielebis SesaZleblobas moipoveben. aqedan momdinareobs politikuri partiebis aqtiuri monawileoba
politikur procesSi, sadac isini arsebuli xelisuflebis SenarCunebas an mis Secvlas aSkarad cdiloben. aseTi aqtiuroba gansakuTrebiT
arCevnebsa da saxelmwifo organoebis formirebis dros mJRavndeba.
arCevnebSi warmatebis mopovebis Semdeg politikur partias xelisuflebisa da mmarTvelobis organoebSi saWiro raodenobis mandatebi gaaCnia. mas saxelmwifoebrivi da sazogadoebrivi gadawyvetilebebis miRebisa da maTi realizaciisadmi mometebuli pasuxismgebloba ekisreba.
sazogadoebrivi organizaciebis roli
sazogadoebis ganviTarebis done, adamianis moTxovnebisa da maTi
dakmayofilebis Tanafardobas efuZneba. am Tanafardobis ganxilva sazogadoebrivi interesebisTvis mudam aqtualuri iqneba. Tanamedrove
politikuri
gamocdileba
adasturebs,
rom
sazogadoebrivi
interesebis dasakmayofileblad mxolod saxelmwifosa da sxva politikuri organizaciebis Zalisxmeva ar aris sakmarisi. sazRvargareTis
bevr qveyanaSi didi xania, xolo CvenTan axla, iwyeben ganviTarebas arasamTavrobo, arakomerciuli organizaciebi. nel-nela, magram mainc, yoveldRiurad izrdeba maTi roli da mniSvneloba Cvens saxelmwifosa da
sazogadoebriv cxovrebaSi. politikuri organizaciebisagan gansxvavebiT, maT mizans saxelmwifo saqmianobaSi politikuri monawileoba ar
warmoadgens. arasamTavrobo da arakomerciuli organizaciebis uSualo amocana maTive wevrebisa da sazogadoebis interesebis dakmayofilebaa. am mimarTulebiT, isini saxelmwifo politikis ganxorcielebaze
aqtiurad zemoqmedeben. es zemoqmedeba aSkarad Cans im rolidan, rasac
isini sazogadoebaSi asruleben. saxelmwifoSi maT ganixilaven rogorc
alternatiul struqturebs.
iq, sadac demokratiuli politikuri reJimi arsebobs, sadac realuri socialur-politikuri da ekonomikuri pluralizmia, sazogadoebrivi organizaciebis roli socialuri politikis SemuSavebaSi unika-
saxelmwifo marTvis sistema
97
luria. isini saxelmwifo organoebTan TanamSromlobiT am politikis
realur ganxorcielebas uwyoben xels, riTac TviT saxelmwifos socialuri institutebis efeqturi funqcionirebis pirobebs qmnian. im
qveynebSi, sadac politikuri reJimi ar xasiaTdeba demokratiulobiT,
sazogadoebrivi organizaciebis saqmianoba, maTi SesaZlebloba – daayenon problemebi samoqalaqo donidan – SezRudulia. es ki sabolood
adamianis, moqalaqis, dainteresebuli jgufebis uflebebsa da Tavisuflebebs xelyofs.
zemoT aRniSnuli gavlenas axdens da vrceldeba saxelmwifos formaze (rogorc mmarTvelobis, ise wyobilebis) da xelisuflebis funqcionirebis procesSi saxelmwifo (politikur) reJimzec bunebrivad aisaxeba. mocemul paragrafSi swored am poziciidan ganvixilavT politikur reJims. Tqmulidan unda gamomdinareobdes isic, rom politikuri
reJimisadmi orive midgoma (rogorc farTo, ise viwro mniSvnelobisa)
Tanabrad mniSvnelovania. Tanamedrove politikuri procesebis, saxelmwifo da ZiriTadi sazogadoebriv-politikuri sferoebis, gaazreba
mxolod am SemTxvevaSia SesaZlebeli.
politikuri reJimis kategoriebi
politikuri reJimi44 saxelmwifos formas ukavSirdeba, amitomac saxelmwifo (politikuri) reJimis saxeebic mravalferovania. es simravle
gamowveulia imiT, rom saxelmwifos ganviTarebis TiToeul istoriul
etaps Tavisi politikuri reJimi Seesabameba. erTgvari istoriuli ti44
mmarTvelobis formebis, meTodebisa da xerxebis sistema, romlebsac xelisuflebis saTaveSi myofi moqmedi politikosebi gansazRvraven sazogadoebaSi politikuri Zalauflebis (saxelmwifo Zalauflebis CaTvliT) ganxorcielebis mizniT.
reJimi sazogadoebrivi saqmeebis marTvis gansakuTrebuli procedurebiTa da institutebiT xasiaTdeba. es cneba xelisuflebis funqciuri daxasiaTebaa. misi erTiani tipologia ar arsebobs. konstituciuri samarTlis mixedviT, ufro xSirad
demokratiul, liberalur, avtoritarul da totalitarul politikur reJimebs
gamoyofen. am reJimebis xasiaTs konstituciebSi, pirdapir, arasdros ar miuTiTeben (Tu ar CavTvliT metad gavrcelebul miTiTebebs saxelmwifos demokratiul
xasiaTze), magram maT Sinaarsze yovelTvis aisaxeba. reJimis xasiaTi xuTi ZiriTadi
kriteriumiT ganisazRvreba: 1. vin marTavs (erTi adamiani Tu jgufi; aRmasrulebel
xelisuflebaze samoqalaqo kontroli xorcieldeba Tu samxedro kontroli)? 2.
ra sazRvrebSi da ra moculobiT (sazogadoebriv zewolaze reagirebis xarisxi, xelisuflebis ganxorcielebis uflebamosileba)? 3. ra miznebis misaRwevad (ideologiuri orientacia)? 4. pirdapiri Tu individualuri saSualebebiT (xelisuflebis
reJimis wyaro xalxia Tu mmarTvelis nebas emorCileba)? 5. ra pirobebSi da ra SezRudvebiT (ramdenadaa reJimis forma ganpirobebuli ekonomikuri da geopolitikuri faqtorebiT)?
98
kari pirveli
pis saxelmwifoebis SigniT politikuri reJimebi arsebiTad gansxvavdebian erTmaneTisagan. yvelaze ufro zogadi klasifikaciiT erTmaneTisagan SeiZleba ganvasxvaoT demokratiuli da antidemokratiuli politikuri reJimebi.
demokratiuli politikuri reJimisaTvis damaxasiaTebelia: xelisuflebis formirebaSi xalxis realuri monawileoba, moqalaqeTa farTo socialur-ekonomikuri da politikuri uflebebisa da Tavisuflebebis sakanonmdeblo reglamentacia, maTi ganxorcielebis realuri
konstituciuri garantiebis arseboba; aseve, politikuri pluralizmi
da mosaxleobis farTo fenebis moTxovnebis aRiareba. saxelmwifos sazogadoebrivi weswyobilebis demokratiuli ganviTareba sxvadasxva istoriul etapze demokratiuli politikuri reJimis sruliad gansxvavebul modelebs iZleva.
antidemokratiuli politikuri reJimi sapirispirod gamoiyureba.
upirveles yovlisa, misTvis damaxasiaTebelia erTi partiis arseboba.
aseTi partiis ideologia erTaderT oficialur da misaReb ideologias warmoadgens. ar arsebobs politikuri uflebebi da Tavisuflebebi
an maTi ganxorcielebis realuri sakanonmdeblo garantiebi. kanonierebisa da marTlwesrigis uzrunvelyofaSi gadamwyvet rols Zaladoba
asrulebs. rogorc demokratiuli, aseve antidemokratiuli politikuri reJimic saxeTa mravalferovnebiT xasiaTdeba. SeiZleba movaxdinoT
politikuri reJimis sxva, aseve zogadi klasifikacia: demokratiuli
gulisxmobs saxelmwifo reJimis iseT saxes, romelic akmayofilebs minimum, Semdegi xasiaTis moTxovnebs:
1. xelisuflebis organizeba xelisuflebis danawilebis principze
dayrdnobiT;
2. adamianis uflebebiTa da TavisuflebebiT xelisuflebis SezRudva;
3. xelisuflebis saqmianobis gamWvirvaloba da informaciis xelmisawvdomoba;
4. kerZo da sazogadoebrivi interesebis Serwyma;
5. realuri politikuri pluralizmi;
6. tolerantoba;
7. dinamiuri, aRmavali ekonomikuri ganviTareba.
liberaluri politikuri reJimi XX saukunis ideologias eyrdnoba, romelic Tavisuflebisa da Tanasworobis daaxloebas cdilobs. am
ideologiis mTavari mizania pirovnebis Tavisuflebis dacva, sabazro
meurneoba, saxelmwifos minimaluri Careva ekonomikis regulirebaSi.
saxelmwifo marTvis sistema
99
liberalizmis misia SemdegSi mdgomareobs: saerTo sikeTis misaRwevad
brZola da sayovelTao keTildReobis mqone saxelmwifos aSeneba.
avtoritaruli politikuri reJimi realur an potenciur Zalaze
damyarebul SeuzRudav Zalauflebas gulisxmobs. am reJimisaTvis damaxasiaTebelia arCevnebis, pluralizmis formaluroba; ekonomikaSi
Caurevlobis fasaduroba, rac xelisuflebis imijisTvis gamoiyeneba,
xolo xalxi, sinamdvileSi, mTlianad xelisuflebis mier kontroldeba. saxelmwifo reJimis es forma, metadre politikur sferoSi, xalxis
srul da usityvo morCilebas iTvaliswinebs. Tumca, rogorc aRvniSneT, ekonomikur sferoSi Tavisuflebis garkveul areals inarCunebs –
ar zRudavs kerZo samewarmeo saqmianobas.
totalitaruli saxelmwifo reJimi antidemokratiuli saxelmwifo
reJimis saxea, rac xelisuflebis sazogadoebasa da pirovnebaze srul
kontrols gulisxmobs. am tipis reJimisaTvis damaxasiaTebelia politikuri pluralizmis ararseboba. totalitarizmi msoflio politikur praqtikaSi gamovlinda faSizmis, nacizmis, saxelmwifo socializmis, islamuri fundamentalizmis saxiT.
saqarTveloSi demokratiuli politikuri reJimis Camoyalibebis
mniSvnelovani garantiaa saxelmwifos konstituciur-samarTlebrivi
daxasiaTeba. es niSnavs, rom xelisufleba yvela moqalaqesa da gaerTianebas maTi kanonieri socialuri interesebis dakmayofilebis SesaZleblobas aZlevs. maT SeuZliaT monawileobdnen saxelmwifos mmarTvelobiTi xasiaTis gadawyvetilebebis miRebaSi da masze zegavlena iqonion.
saqarTvelos aRniSnuli konstituciur-samarTlebrivi daxasiaTeba
adekvatur gamoxatulebas poulobs iseT konteqstebSi, rogoricaa:
adamianisa da moqalaqis ZiriTadi uflebebi da Tavisuflebebi, xelisuflebis mowyoba, TviTmmarTveloba da a.S.
demokratia, rogorc politikuri reJimis saZirkveli
saqarTvelos, rogorc demokratiuli saxelmwifos, da mis xelisuflebas damoukideblobis aRdgenis pirveli dRidanve mZime da sapasuxismgeblo arCevanis gakeTeba mouxda. erTi mxriv, es dakavSirebuli iyo im
sakanonmdeblo CarCoebis dadgenasTan, romelic gansazRvravda demokratiul politikur reJims. igulisxmeba miznis miRwevis iseTi xerxebisa da
saSualebis legitimacia, rac msoflios demokratiuli politikuri ganviTarebis dRevandel tendencias Seesabameba. esaa tendencia axali, meti
demokratiisaken, rasac saTave socialisturi sistemis daSlam daudo.
100
kari pirveli
meore mxriv, xelisuflebis mimarT sxvadasxva separatistuli Zalebis arakeTilsindisierma spekulirebam warmoSva konfliqtebi rogorc praqtikul, ise demokratiul faseulobebs Soris. siZneleTa miuxedavad, aucilebeli iyo (dResac imave miznis winaSe vdgavarT), rom
saxelmwifoSi politikuri reJimis Camoyalibebis upirobo safuZvlad
demokratia gveRiarebina. amasTan, demokratiis principis damkvidreba
mis umartives gagebamde – demokratia, rogorc ubralod xalxis mmarTveloba – ver daiyvaneba. marTalia, rom demokratiis Teoriis saTaveebi Zveli berZnuli azrovnebidan iwyeba. Tavad sityva `demokratiac~
berZnuli warmoSobisaa da Sedgeba `demosisa~ (xalxi) da `kratosisagan~
(Zalaufleba). sityvis mniSvnelobidan gamomdinare, masSi xalxis Zalaufleba imTaviTve igulisxmeba. es ganmarteba srulad ar asaxavs demokratiis cnebis dRevandel masStabs mTeli Tavisi dilemebiT.
demokratiis Teoriam ganviTarebis grZeli da metad saintereso gza
ganvlo. mis Sesaxeb jer kidev platoni, aristotele, herodote, esqile da sxvebi msjelobdnen. demokratia mniSvnelovan rols asrulebda
saberZneTisa da romis saxelmwifoebriv da sazogadoebriv cxovrebaSi.
Taviseburad esmodaT da iyenebdnen mas Sua saukuneebSi. miuxedavad amisa, demokratiis mecnieruli kvlevis kvintesencia mainc jon lokisa da
Jan-Jak rusos (Jean-Jacques Rousseau, 1712-1778) azrovnebaSia warmodgenili. sainteresod viTardeboda da mdidrdeboda demokratiis Sinaarsi
maT interpretatorebsa da Semdgom droindel iuridiul da filosofiur azrovnebaSi. iyo iseTi periodebic, roca demokratias ufrTxodnen mis samSobloSi saberZneTSi, rac berZnebma gamoxates terminSi `demagogi~.
dReisaTvis demokratiis kvleva sruliad gansxvavebuli poziciebidan mimdinareobs. ganzogadoeba yvelaze ufro mis or models Seexo:
demokratias, rogorc meTods da rogorc Rirebulebas. ganasxvaveben
aseve demokratiis Semswavlel or ZiriTad skolas. pirveli demokratias ganixilavs, rogorc mmarTvelobis formas. demokratiis Sinaarsi
gulisxmobs proceduras, romelic xalxs saxelmwifos mmarTvelobaSi
sruluflebiani monawileobis saSualebas aZlevs.
meore skola demokratiis arsSi saxelmwifos politikas xedavs. igi
demokratias gansazRvravs, rogorc xalxis mmarTvelobis uflebisa da
SesaZleblobis realizaciis Sedegs. Sesabamisad, ganasxvaveben demokratiis maJoritarul da pluralistur modelebs. pirveli demokratiis klasikur gagebas gulisxmobs. maJoritaruli modelis mixedviT,
demokratiis SinaarsSi igulisxmeba principebi da wesebi, romlebic
xalxis mmarTvelobis sayovelTaobas, Tanasworobas, gadawyvetilebis
saxelmwifo marTvis sistema
101
miRebisas umravlesobis nebis gamomJRavnebas da misadmi angariSvaldebulebas moiTxovs.
pluralisturi demokratia upiratesobas aniWebs ara amomrCevelTa umravlesobas, aramed calkeul organizebul jgufebs. demokratias
pluralisturi modeli ganmartavs, rogorc xalxis iseT mmarTvelobas,
roca xelisufleba funqcionirebs urTierTdapirispirebuli dainteresebuli jgufebis meSveobiT. demokratia SeiZleba iyos saxelmwifo
reJimis sazomi mxolod im sazogadoebaSi, romelic warmomadgenlobiTi
mmarTvelobis sistemas eyrdnoba, sadac warmomadgenlobas, anu xelisuflebis wyaros – xalxs, SesaZlebloba aqvs misi (warmomadgenlobis)
perioduli ganaxlebisa. amasTan, pirovnebisa da sazogadoebis sxvadasxva jgufebis uflebebi garantirebulia kanonis uzenaesobiT. demokratiuli saxelmwifo reJimis damkvidrebisaTvis demokratia, rogorc
principi, sazogadoebrivi cxovrebis yvela sferoSi unda moqmedebdes.
Tumca es SeiZleba miviCnioT saboloo miznad, romlis misaRwevad Cveni
sazogadoebrivi da saxelmwifoebrivi cxovrebis pirobebSi SeiZleboda
ramdenime strategiuli mimarTuleba gamogveyo. esenia:
• politikuri pluralizmi;
• samarTliani arCevnebis organizacia da ganxorcieleba;
• sazogadoebrivi politika da informacia;
• sakanonmdeblo organoebis rolisa da mniSvnelobis ganmtkiceba;
• kanonis uzenaesoba;
• SeiaraRebuli Zalebisadmi demokratiuli kontrolis ganxorcieleba.
kari meore
adamianis
uflebebi
am karSi ganvixilavT, ras niSnavs adamianis uflebebi, rogor
viTardeboda adamianis uflebaTa Sesaxeb ideebi da rogor aisaxa is sxvadasxva saerTaSoriso Tu erovnul sakanonmdeblo aqtSi; aseve, ganvixilavT adamianis uflebaTa dacvis efeqtur saSualebebs erovnul da saerTaSoriso doneze.
karis dasasruls Tqven SeZlebT imsjeloT iseT sakiTxebze,
rogoricaa:
ra aris adamianis uflebebi;
ra valdebulebebi aqvs saxelmwifos;
sad da rogor vlindeba adamianis uflebebi;
ra gza ganvlo adamianis uflebaTa ganviTarebam;
ras iTvaliswinebdnen pirveli xelSekrulebebi adamianis
uflebaTa sferoSi;
ra saerTaSoriso paqtebi arsebobs adamianis uflebaTa Sesaxeb;
rogoria adamianis uflebaTa klasifikacia.
adamianis uflebebi
103
nawili pirveli
adamianis uflebaTa
arsi da buneba
meore karis pirveli nawili adamianis uflebebsa da Tavisuflebebs
ganixilavs ormxrivad, rogorc filosofiur Rirebulebas, da rogorc
universalur samarTlebrivi koncefcias. am nawilSi visaubrebT
uflebebisa da Tavisuflebebis ideis Casaxvasa da ganviTarebaze. gavecnobiT adamianis winaSe saxelmwifos valdebulebis sam dones. gavaanalizebT ZiriTad Rirebulebebs, romelsac adamianis uflebaTa
koncefcia efuZneba. nawilis dasasruls Tqven SeZlebT imsjeloT iseT
sakiTxebze, rogoricaa:
• Rirseba;
• Tavisufleba;
• Tanasworoba;
• tolerantoba;
• demokratia;
• samarTlianoba.
adamians saxelmwifosTan politikuri, ekonomikuri, socialuri Tu
sxva saxis urTierTobebi SeiZleba hqondes. am urTierTobaSi adamiani
sxvadasxva statusiT gamodis: amave saxelmwifos moqalaqe, ucxo qveynis moqalaqe da moqalaqeobis armqone piri, bipatridi,1 apatridi,2 sapatio moqalaqe, moqalaqeobidan gasuli an moqalaqeobadakarguli piri,
ltolvili, iZulebiT adgilnacvali – devnili, repatrianti,3 emigran1
bipatridi – piri, romelsac ori (an meti) saxelmwifos moqalaqeoba aqvs.
apatridi – piri, romelic ar iTvleba arc erTi qveynis moqalaqed.
3
repatrianti – piri, romelic brundeba samSobloSi repatriaciis ZaliT. repatriacia, repatriireba – emigrantebis, tyved wayvanili pirebis, ltolvilebis samSobloSi dabruneba.
2
104
kari meore
ti,4 migranti5 da sxv. – yvela am urTierTobaSi personis sakeTildReod adamianis universaluri, ganusxvisebeli da sayovelTao uflebebi
moqmedebs. maTi xarisxi da dacvis meqanizmebi sxvadasxva saxelmwifoSi
sxvadasxvagvaria, Tumca SinaarsiT – yvelgan erTi da igive.
Tavi 1.1
ra aris adamianis uflebebi?
adamianis uflebebi kacobriobis istoriul da sociokulturul
ganviTarebas erTgvarad ajamebs. is aswleulebs iTvlis da ZvelTaganve politikuri, samarTlebrivi, eTnikuri, religiuri Tu filosofiuri msjelobis yuradRebis centrSi dgas. marTalia, adamianis uflebebi
mudam politikur-samarTlebriv datvirTvas atarebda, magram sxvadasxva epoqaSi es sakiTxi, socialuri Zalebis, kulturisa da tradiciebis gavleniT, religiuri an filosofiuri koncefciis mniSvnelobasac
iZenda.
adamiani dabadebidanve flobs garkveul uflebebs. igi Tavisufali
da, amave dros, socialuri arsebaa. misTvis sazogadoebrivi yofa umniSvnelovanesia. Tavisi arsebobis gansaxorcieleblad adamiani sxvebTan
Tanaarsebobas saWiroebs, urTierTobebi ki wesrigis gareSe SeuZlebelia. yoveli adamiani iZulebulia, xangrZlivi wesrigis sanacvlod, garkveuli uflebebi daTmos, raTa saxelmwifo xelisuflebisgan damyarebuli wesrigiT sakuTari sicocxle, usafrTxoeba, sakuTreba daicvas.
magaliTad, `religiis an rwmenis gacxadebis Tavisufleba eqvemdebareba mxolod iseT SezRudvebs, romlebic gaTvaliswinebulia kanoniT da
aucilebelia demokratiul sazogadoebaSi sazogadoebrivi usafrTxoebis interesebisaTvis, sazogadoebrivi wesrigis, janmrTelobisa Tu
moralis an sxvaTa uflebaTa da TavisuflebaTa dasacavad~.6
miuxedavad amisa, adamiani mainc individualobisaken, ganumeoreblobisa da unikalurobisaken iswrafis. uflebebisa da Tavisuflebebis
xarisxi ki adamianis Rirseuli yofierebis maCvenebelia. swored amitom, saqarTvelos 1995 wlis konstituciis me-7 muxlSi aRiarebulia:
4
emigranti – piri, romelic samSoblodan sxva qveyanaSi gadasaxlda, emigraciaSi
imyofeba. mas emigrants eZaxian.
5
migranti – adamiani, romelic sacxovreblad erTi adgilidan meoreze gadadis.
6
adamianis uflebaTa da ZiriTad TavisuflebaTa evropuli konvencia, muxli 9.2.
adamianis uflebebi
105
`saxelmwifo cnobs da icavs adamianis sayovelTaod aRiarebul uflebebsa da Tavisuflebebs, rogorc waruval da uzenaes Rirebulebebs~.7
cneba `adamianis uflebebi~ da mTeli es sistema (samoqalaqo, politikuri, socialuri, ekonomikuri, kulturuli uflebebi) burJuaziuli revoluciebis droindelia. maSin, gansakuTrebiT, adamianis bunebiTi da xelSeuvali uflebebis sakiTxi daisva mTeli simwvaviT. maTi
Tavisuflad da efeqturad ganxorcieleba dRemde miiCneva samoqalaqo
sazogadoebisa da samarTlebrivi saxelmwifos erT-erT ZiriTad niSnad.
adamianis uflebaTa da TavisuflebaTa arsi Tu moculoba sxvadasxva istoriul epoqaSi gansxvavebuli iyo. adamianis uflebebi TandaTan
viTardeboda – igi kacobriobis brZolis Sedegia.
idea adamianis uflebaTa Sesaxeb jer kidev antikur epoqaSi Caisaxa
da Tanasworuflebianobis koncefcias efuZneboda. formalur Tanasworobaze dafuZnebuli adamianis uflebebi burJuaziul-demokratiuli revoluciebis ideologiur qvakuTxedad iqca da masTan erTad Camoyalibda adamianis uflebaTa mTeli sistemac. 1789 wlis 14 ivliss, bastiliis aRebiT, safrangeTis revoluciam samyaros Zveli, monarqiuli
reJimebis damxobis Sesaxeb auwya da `Tavisufleba, Tanasworoba da Zmoba“ sayovelTaod gamoacxada. kacobriobam axal epoqaSi Seabija, Tumca
amisaTvis sisxliani da mtanjveli gza airCia.
safrangeTis logo, sadac gamosaxulia mariana (frang. Marianne) – erovnuli
simbolo. mariana 1792 wlidan franguli respublikis metsaxelia. gamosaxavdnen
rogorc qals frigiuli CaCiT. mariana gamoxatavs frangul erovnul devizs
`Tavisufleba, Tanasworoba, Zmoba~ (Liberté, égalité, fraternité).
7
http://polittheory.wordpress.com/2010/02/08/
106
kari meore
adamianis uflebebis Semdgomma ganviTarebam sazogadoebisa da saxelmwifos Camoyalibebaze gansakuTrebuli gavlena moaxdina. xelisuflebis kanoniT SezRudvas adamianis uflebebma Cauyara safuZveli,
ramac saxelmwifosa da individs Soris demokratiuli urTierTobis Camoyalibeba ganapiroba, pirovneba mmarTvelobis mxridan gamovlenili
metismeti meurveobisagan gaaTavisufla.
am yovelives win xangrZlivi da rTuli procesi uZRoda, rac saxelmwifosTan individis urTierTobebis saSualebaTa ZiebiT gamoixateboda. procesi mxolod samarTlebrivi sivrciT ar Semoifargleboda.
adamianis uflebebis Sesaxeb msjelobisas yovelTvis unda gvaxsovdes,
rom es idea, Tavdapirvelad, eTikur-zneobrivi, sulieri, kulturuli
da religiuri xasiaTisa gaxldaT.
adamianis uflebebi msoflios sxvadasxva regionSi, gansxvavebul
kulturebsa da filosofiur msoflmxedvelobebSi, araerTgvarovan
eTikur da religiur garemoSi iqmneboda da viTardeboda. adamianis
uflebaTa Tanamedrove sistemaSi Zveli aRTqmis 10 mcnebis amocnoba
arcTu ise rTulia: `ara kac hkla~ – sicocxlis uflebis ekvivalentia;
`ara iparo~ – sakuTrebis uflebis dacvad aRiqmeba; iudaizmis mcneba:
`nu gaukeTeb sxvas imas, rac Tavad ar gendomeba rom gagikeTon~; axali aRTqmis postulati: `rac gindaT, rom gagikeTon Tqven adamianebma,
aseve Tqvenc gaukeTeT~;8 an Tundac mahmadianuri dogma: `sanam sakuTar
Tavs imas ar usurveb, rasac sakuTar Zmas, verc erTi Tqvengani ver gaxdeba morwmune~ – adamianis Rirsebis pativiscemaze mianiSnebs, rac, TavisTavad, adamianis uflebaTa qvakuTxedia.
msoflio religiaTa moZRvrebani Tanasworobisa da samarTlianobis
principebs efuZneba. yvela monoTeisturi religiisTvis RmerTi erTia,
xolo samyaro mTliani. am ukanasknelSi ki adamianebi rasis, kanis feris,
socialuri mdgomareobis mixedviT ar gansxvavdebian.9 adamianis uflebebi yovelTvis humanizmis, samarTlianobis, Tavisuflebis, Tanasworobisa da tolerantobis ideebs gamoxatavdnen. aqedan gamomdinare,
adamianis uflebebSi bevria iseTi fundamenturi Rirebuleba, romelTac religiur postulatebSic vxvdebiT.
kacobriobis ganviTarebis yoveli momdevno epoqa, uflebebis, Tvisebrivad axali kriteriumebis gaCenas iwvevda, misi moqmedebis sferoSi
Semavali adamianebis areals sul ufro da ufro afarToebda. es stiqi8
maTe, 7.12.
saerTaSoriso xelSekrulebebis implementacia saqarTvelos sasamarTloebis gadawyvetilebebSi, UNDP, RWI-s gamocema, Tb., 2007, t. 2.
9
adamianis uflebebi
107
urad ar xdeboda – movlenas win uflebebisa da TavisuflebebisaTvis
brZola uswrebda. uflebaTa mopovebisa da srulfasovani Tavisuflebisken ltolvisas kacobrioba ganviTarebis yovel nabijze axali xarisxiT maRldeboda. istoria adasturebs, rom Tavisuflebis SesanarCuneblad yovel Taobas brZola sWirdeba, rom istoriis gamowvevas,
daicvas adamianis uflebebsa da TavisuflebasTan dakavSirebuli Rirebulebebi, nebismieri Taoba adekvaturad pasuxobs.
adamianis uflebebi universaluri samarTlebrivi kategoriaa da,
aqedan gamomdinare, isini yvela adamianisTvisaa damaxasiaTebeli. adamianis uflebebi Seicavs sam aspeqts:
1. xelisufleba adamianis uflebebiT SezRudul Zalauflebas
flobs;
2. yvela adamiani damoukideblobis gansazRvrul safexurze imyofeba;
3. TiToeuli adamiani uflebamosilia, daicvas sakuTari uflebebi.10
metic, ZiriTadi uflebebiT izRudeba kanonmdebeli, aRmasrulebeli xelisufleba da TviT sasamarTlo xelisufleba ki.
adamianis uflebebis flobisTvis aucilebeli da sakmarisi piroba
mxolod adamianad yofnaa. amdenad, is universalur kategorias ganekuTvneba. adamianis uflebebi da Tavisuflebebi, upirveles yovlisa,
filosofiuri sistemis msoflmxedvelobrivi warmodgenebia adamianis
daniSnulebis, sazogadoebaSi misi adgilisa da rolis Sesaxeb. adamianis
uflebebi socialuri regulirebis sistemaa, romelic moralur-eTikuri principebisa da normebisagan Sedgeba. aseT urTierTobebs sxvagvarad horizontalur urTierTobebsac uwodeben. magaliTad, erTi
piris mier meore piris sakuTrebis miTviseba am ukanasknelis uflebebis darRvevaa – aq orive mxare erTmaneTis Tanasworia.
adamianis uflebebi samarTlebrivi kategoriaa. uflebebi samarTlebriv normebSia ganmtkicebuli da awesrigebs adamianis urTierTobas xelisuflebasTan, saxelmwifosTan. swored esaa vertikaluri urTierTobebi. magaliTad, saxelmwifosa da fizikur pirs Soris warmoSobili samarTlebrivi urTierTobebi vertikaluri xasiaTisaa.
adamianis uflebebi pirovnebis ganuxreli uflebebi da Tavisuflebebia, romelTac individi dabadebisTanave iZens.11 es aris saxelmwifo Zalauflebisgan pirovnebis Tavdacvis saSualeba. `sxvanairad rom
10
l.izoria, k. korkelia, k. kublaSvili, g. xubua, saqarTvelos konstituciis komentarebi (adamianis ZiriTadi uflebani da Tavisuflebani), Tb., 2005, gv.15-17.
11
socialur da politikur terminTa leqsikoni-cnobari, Tb., 2004, gv. 13.
108
kari meore
vTqvaT, xelisuflebas imdeni ufleba aqvs, ramdensac mas kanoni aniWebs
(SezRuduli Zalauflebis principi), xolo adamians aqvs yvela is ufleba, romelTac ar ukrZalavs kanoni~:12 `yvelaferi daSvebulia, rac kanoniT ar aris akrZaluli~.
adamianis uflebebi adamiansa da xelisuflebas (mniSvneloba ar aqvs,
es aris demokratiulad arCeuli prezidenti, monarqi Tu diqtatori)
Soris warmoqmnili urTierTobebia, da roca adamianis uflebebze visaubrebT, yovelTvis `individisa da xelisuflebis~ urTierTobas vigulisxmebT.
ra valdebulebebi aqvs saxelmwifos?
erTi mxriv, adamians garkveuli uflebebi aqvs, meore mxriv, saxelmwifosac aqvs movaleobebi – daicvas Tavisi uflebebi da moTxovnisTanave upasuxos saWiroebebs. es ki imas niSnavs, rom moqalaqeca da xelisuflebac urTierTmovaleni arian. saxelmwifo valdebulia, misi
funqcia swored isaa, rom daicvas adamianis uflebebi da Tavisuflebebi, miuxedavad imisa, TviT es piri masze dakisrebul pasuxismgeblobas
asrulebs Tu ara.
arsebobs saxelmwifos valdebulebaTa sami done:
pativiscemis valdebuleba – saxelmwifo valdebulia, pativi sces
adamianis Rirsebas;
dacvis valdebuleba – saxelmwifo valdebulia, sakanonmdeblo doneze aRiaros adamianis uflebebi;
Sesrulebis valdebuleba – saxelmwifo valdebulia, sakanonmdeblo doneze deklarirebuli adamianis uflebebis dasacavad Camoayalibos garkveuli meqanizmebi. Tavis mxriv, Sesrulebis valdebuleba aris
ori saxis: adamianis uflebaTa xelSewyobisa da uzrunvelyofis.13
Cveni ufleba saxelmwifosaTvis valdebulebaa. uflebis dasacavad man rame unda iRonos: daicvas adamianis sicocxle, Rirseba, piradi xelSeuxebloba; uzrunvelyos Tavisufali gadaadgilebis ufleba;
xeli Seuwyos ganaTlebis uflebis Tanabar pirobebSi da diskriminaciis
gareSe realizebis garemos Camoyalibebas; Seqmnas xelmisawvdomi jan12
adamianis uflebaTa leqsikoni, Semdgeneli fridon sayvareliZe, redaqtori ana
WabaSvili, Tb., 1999, gv. 9-10.
13
gaeros ekonomikuri, socialuri da kulturuli uflebebis komitetis 1999 wlis
zogadi komentarebi # 12; § 15, UN doc.E/2000/22/P.102-110.
adamianis uflebebi
109
dacvis sistema da sxva. saxelmwifos aseT valdebulebas xelisuflebis
pozitiuri valdebuleba (status positivus) ewodeba. misi arsi imiT gamoixateba, rom saxelmwifo, adamianis uflebebis dasacavad, aqtiurad moqmedebs.
Cveni Tavisufleba imas gulisxmobs, rom kanonieri safuZvlis ararsebobis SemTxvevaSi, xelisufleba mas ar unda Seexos: ar moaxdinos mimoweris lustracia, ar moisminos satelefono saubrebi, ar Caerios pirad cxovrebaSi, ar xelyos sityvis Tavisufleba da sxva. xelisuflebis
amgvar valdebulebas negatiuri valdebuleba (status negativus) ewodeba. misi arsi imiT gamoixateba, rom kanoni, romlis safuZvelzec adamianis uflebis SezRudva xorcieldeba, emyarebodes legitimur sajaro
mizans, am ukanasknelis miRwevis erTaderTi da aucilebeli saSualeba unda iyos. magaliTad, ekologiuri katastrofis dros, moqalaqeTa
usafrTxoebis mizniT, saSiS zonaSi gadaadgilebis Tavisuflebis droebiT SezRudva dasaSvebia.
adamianis uflebaTa Tvisebebi
Tvisebrivad adamianis uflebebi aris:
• sayovelTao – adamianis uflebebi dedamiwis nebismier adgilas
mcxovrebi adamianisTvis erTi da igivea. mniSvneloba ar aqvs, romeli qveynis moqalaqea Tu moqalaqeobis armqonea. mas es uflebebi
dabadebidan gardacvalebamde aqvs;
• xelSeuvali – adamians uflebebis Sewyveta, warTmeva an Tundac
adamianis mier Tavisi nebiT maTze uaris Tqma SeuZlebelia;
• ganuyofeli – arc erTi uflebis warTmeva ar SeiZleba misi `umniSvnelobis~ motiviT;
• universaluri – yvela adamiani dabadebidan Tavisufalia, mxolod
imitom, rom is adamiania. es ukanaskneli Tavadvea wyaro adamianis
uflebebisa. maTi universaluroba niSnavs imasac, rom is msoflios
nebismier drosa da sivrceSi SeuzRudavad moqmedebs. yvela adamianis ufleba daculia, ganurCevlad raime gansxvavebisa, saxeldobr: rasis, kanis feris, sqesis, enis, religiis, politikuri Tu
sxva rwmenis, erovnuli Tu socialuri warmomavlobis, qonebrivi,
wodebrivi Tu sxv. adamianis uflebaTa universaluroba pirovnebis
individualurobas an sazogadoebaSi arsebul kulturul gansxvavebulobebs ar emuqreba. mravalferovneba SesaZlebelia arsebobdes im sazogadoebaSi, sadac yvela Tanasworia;
110
kari meore
• ganusxvisebeli – adamianis uflebebis dakargva, sxvisTvis gadacema, warTmeva SeuZlebelia. maTi SezRudva SesaZlebelia garkveul SemTxvevebSi mxolod kanonis ZaliT, da isic droebiT: msjavrdebulisTvis Tavisuflad gadaadgilebis SezRudva, garkveuli
vadiT, Tundac sagangebo mdgomareobis dros, manifestaciebisa da
mitingebis SezRudva da sxv.;
• urTierTdamokidebuli da urTierTdakavSirebuli – yvela ufleba, erTobliobaSi, urTierTdamxmare sistemis balanss ganapirobebs. adamianis sxvadasxva ufleba: politikuri, socialuri,
ekonomikuri erTmaneTTan mWidro kavSirSia. isini cal-calke, damoukideblad ar ganixilebian. erTi uflebis ganxorcieleba damokidebulia sxvadasxva uflebis arsebobaze. vTqvaT, arCevnebSi monawileobis ufleba, romelic, Tavis mxriv, saxelmwifos marTvaSi
monawileobis uflebis realizebis safuZvelia; meore magaliTi:
sicocxlis ufleba mWidro kavSirSia jandacvis uflebasTan, piradi xelSeuxeblobis uflebasTan da sxva. ar arsebobs arc erTi ufleba, romelic Tavisi mniSvnelobiT sxva uflebebs aRematebodes
an piriqiT – Camouvardebodes. adamianis uflebaTagan yvela Rirebulia da yoveli maTganis dacva aucilebelia.
adamianis uflebaTa zemoT CamoTvlili Tvisebebi yvela demokratiuli saxelmwifos mier aRiarebulia da maT uzenaes kanonSi, konstituciaSi aris asaxuli.
civilizebuli samyaro acnobierebs, rom arc erTi saxelmwifo ar
ganixileba, rogorc Tavisufali da demokratiuli, Tuki mis iurisdiqciaSi myofi adamianebi (rogorc moqalaqeebi, ise moqalaqeobis armqone
pirebi da ucxoelebi) ar sargebloben yvela uflebiTa da TavisuflebiT.
adamianis uflebaTa koncefcia garkveul Rirebulebebs efuZneba,
esenia:
• Rirseba
• Tavisufleba
• Tanasworoba
• tolerantoba
• demokratia
• samarTlianoba
adamianis Rirseba gamoixateba sxvaTagan, aseve sazogadoebisa da saxelmwifosgan adamianis mimarT pativiscemiT. adamianis uflebaTa arsi
adamianis Rirsebis aRiarebaa. Rirseba Tandayolili Tvisebaa da Tavad
adamianis uflebebi
111
adamianis arsidan gamomdinareobs. saqarTvelos konstitucia iziarebs
am filosofias da acxadebs: `adamianis pativi da Rirseba xelSeuvalia~.14
Rirseba yvela adamians aqvs. dauSvebelia maTi diferencireba raime niSnis mixedviT. saxelmwifom adamianis Rirseba ar unda Selaxos, am
uflebaSi `intervencia~ ar unda ganaxorcielos.15 Rirsebis dacva saxelmwifos mxridan adamianis samarTlebrivi Tanasworobis uzrunvelyofas moiTxovs (magaliTad, Rirsebis Selaxvaa monoba, diskriminaciis
nebismieri forma, wameba). saxelmwifo valdebulia, adamianis Rirsebis
dasacavad minimaluri ekonomikuri pirobebi mainc Seqmnas.
adamianis Rirsebis uflebis mniSvneloba kargad Cans sisxlis samarTalSi, sadac saxelmwifos moqmedebis CarCo ganisazRvreba. magaliTad,
sasjeli unda iyos samarTliani, is unda Seesabamebodes Cadenili danaSaulis simZimes, damnaSavis braleulobas da sxv.16 sasjelTa sistema
ar unda iTvaliswinebdes adamianis Rirsebis damamcirebel sasjelebs;
udanaSaulobis prezumfciis darRveva laxavs adamianis Rirsebas. saerTaSoriso aqti samoqalaqo da politikur uflebaTa Sesaxeb (me-14 muxlis me-2 punqti) da adamianis uflebaTa da TavisuflebaTa evropuli
konvencia (me-6 muxli) erTnairad acxadeben, rom: TiToeuli piri, visac
brali sisxlis samarTlis danaSaulis CadenaSi edeba, udanaSaulod miiCneva, sanam misi damnaSaveoba kanonis Sesabamisad ar damtkicdeba.
adamianis Rirsebis aRiareba da pativiscema adamianis uflebaTa
mTel sistemaSi saTanadod aisaxeba. adamianis uflebaTa sayovelTao
deklaraciis teqstic swored adamianis RirsebiT iwyeba: `yvela adamiani ibadeba Tavisufali da Tanaswori Tavisi RirsebiTa da uflebebiT.
maT miniWebuli aqvT goneba da sindisi da erTmaneTis mimarT unda iqceodnen Zmobis suliskveTebiT~.17
adamianur Rirsebaze amaxvilebs yuradRebas samoqalaqo da politikur uflebaTa 1966 wlis saerTaSoriso paqtic: `yvela TavisuflebaSezRudul pirs unda epyrobodnen humanurad da adamianis pirovnebisaTvis damaxasiaTebeli Rirsebis pativiscemiT~ (muxli 10.1).
adamianis Tavisufleba – samarTalSi Tavisufleba Semdegnairad
ganimarteba:
14
saqarTvelos konstitucia, muxli 17.1.
k. kublaSvili, ZiriTadi uflebebi, Tb., 2005, gv. 88.
16
k. kublaSvili, ZiriTadi uflebebi, Tb., 2005, gv. 89.
17
adamianis uflebaTa sayovelTao deklaracia, muxli 1.
15
112
kari meore
1. sakuTari Sexedulebisa da nebis Sesabamisad moqmedeba. Tavisufleba niSnavs adamianis SesaZleblobas, imoqmedos Tavisi nebis Sesabamisad vinmes mier an visime saxeliT dawesebuli yovelgvari SezRudvis
gareSe;18
2. individis Tavisufleba niSnavs ganaxorcielos an Tavi Seikavos
raime moqmedebis Sesrulebisagan (sindisis Tavisufleba, rwmenis Tavisufleba, sityvis Tavisufleba).
Tavisuflebis sami damaxasiaTebeli Tvisebaa: arCevani, damoukidebloba da pasuxismgebloba. adamianis mier arCevanis uflebis realizeba or sakiTxs ukavSirdeba: I. saTvalavSi orze meti odenobis arsebobas da II. asarCevi obieqtebis, garemoebebis, procesebisa Tu movlenis
analitikuri da sinTezuri ganxilvisaTvis saWiro codnasa da unars.
terminis (`arCevani~) negatiuri, sawinaaRmdego formiT ganmartebad
gamodgeboda `iZuleba~. am ukanasknelis SemTxvevaSi arCevanis adgili
ar aris; damoukidebloba sakuTari nebisyofis damorCilebas da masze
batonobas gulisxmobs. adamianebs xSirad sCveviaT sakuTari qmedebebis axsna sazogadoebaSi gabatonebuli Cvevebis, tradiciebis, finansur-ekonomikuri mdgomareobis, subieqturi Tu obieqturi SiSebis,
`fobiebisa~ Tu `filiebis~ gavleniT. yovelTvis, roca adamiani ase iqceva, ar aris damoukidebeli. pasuxismgebloba adamianis is Tvisebaa,
romelic asakobriv zrda-ganviTarebasTan, mis inteleqtualur CamoyalibebasTan erTad modis da misi cxovrebis yvela kuTxe-kunWuls
srulad moicavs. adamianis uflebaTa ZiriTadi nawili Tavisuflebas
exeba. `adamianis Tavisufleba~ gulisxmobs raime SezRudvebis ararsebobas, adamianis moqmedebis farTo areals. saxelmwifos ekrZaleba
Careva, xolo Tu ereva, mxolod gansakuTrebul pirobebSi, kanonis safuZvelze, legitimuri miznis misaRwevad, gansazRvrul SemTxvevebSi
da Sesabamisi wesiT; Tumca ar arsebobs Tavisufleba pasuxismgeblobis gareSe, da piruku;
adamianis Tavisufleba gulisxmobs: sxvaTa mimarT moTminebas, TavSekavebas, tolerantobas. Tavisufleba da damoukidebloba adamians
TviTgamorkvevis uflebas aniWebs. es ki niSnavs, rom mas aqvs SesaZlebloba, imoqmedos sakuTari nebiT, vinmes zemoqmedebis gareSe.
`yovel adamians aqvs sicocxlis, Tavisuflebisa da piradi xelSeuxeblobis ufleba~.
adamianis uflebaTa sayovelTao deklaracia, muxli 3
18
adamianis uflebaTa leqsikoni, Semdgeneli fridon sayvareliZe, redaqtori ana
WabaSvili, Tb., 1999, gv. 41-42.
adamianis uflebebi
113
Tanasworobis Rirebuleba vlindeba kanonis winaSe Tanasworobis,
kulturul Tu religiur mravalferovnebaTa Tanasworobisa da sxva
uflebebSi. Tanasworoba nebismier adamians sxvebTan Tanabar pirobebSi
yofnis Sanss aZlevs, xolo gamoyenebuli iqneba Tu ara es SesaZleblobebi, damokidebulia individze. am Rirebulebis uflebebi imis garantiaa,
rom saxelmwifo yvela adamians Tanasworad moepyroba. vinmesTvis usafuZvlod sxvaTa uflebebis xarjze upiratesobis miniWeba dauSvebelia.
Tanasworoba ukavSirdeba diskriminaciis akrZalvis cnebas, rac gulisxmobs adamianis uflebaTa SezRudvas an Selaxvas socialuri, rasobrivi, erovnuli, enobrivi, sqesobrivi kuTvnilebis, politikuri,
religiuri an sxvagvari mdgomareobis mixedviT.19
kanonis winaSe Tanasworoba adamianis uflebaTa qvakuTxedia. yvela
adamianis Tanasworoba kanonis winaSe gulisxmobs adamianis uflebas, Tanabrad gamoiyenos miniWebuli uflebebi da Tavisuflebebi, magram samarTaldarRvevis SemTxvevaSi aseve Tanabrad unda agos pasuxi kanonis winaSe.
saxelmwifo mxolod im SemTxvevaSi SeiZleba moepyros adamians `uTanasworod~ da kanonis ZaliT sxvadasxva ufleba-movaleoba daakisros
sxvadasxva kategoriis adamians, rodesac amisTvis gansakuTrebuli safuZveli arsebobs. magaliTad: usinaTlos manqanis marTvis mowmobas ar
miscemen; orsul qals mZime saqmianobis an zeganakveTuri samuSaos Sesruleba kanoniT ekrZaleba.
`saqarTveloSi mcxovreb ucxoel moqalaqeebsa da moqalaqeobis armqone pirebs saqarTvelos moqalaqis Tanabari uflebani da movaleobani aqvT,
garda konstituciiTa da kanoniT gaTvaliswinebuli gamonaklisebisa~.
saqarTvelos konstitucia, muxli 47
saxelmwifom unda izrunos sazogadoebis wevrTa Soris socialuri
samarTlianobisa da socialuri Tanasworobis uzrunvelsayofad. swored man unda Seqmnas yvelasaTvis Tanabari sawyisi poziciebi da yvelas
misces ganviTarebis Tanabari Sansi. es imas niSnavs, rom saxelmwifom ganaTlebis miRebis, profesiis arCevisa da dauflebisaTvis TiToeuli
Tanabari sastarto pirobebis Seqmnaze unda izrunos.20
tolerantoba (Semwynarebloba) adamianis uflebaTa gansakuTrebuli Rirebulebaa. tolerantoba niSnavs gansxvavebuli erovnuli Tu eT19
adamianis uflebaTa saerTaSoriso samarTali, leqsikoni-cnobari, Tb., 2005, gv.
283.
20
n. talaxaZe, T. qaldani, g. gabrielaSvili, l. gigauri, n. nacvliSvili, samoqalaqo
ganaTleba, Tb., 2008, gv. 15.
114
kari meore
nikuri, enobrivi Tu religiuri warmomavlobis, rasisa Tu kanis feris,
moqalaqeobisa Tu sxva niSnebiT gamorCeuli adamianebis mimarT damokidebulebas, romelic gamoricxavs rasizms, rasobriv diskriminacias,
siZulvils da yovelTvis keTilganwyobiT xasiaTdeba, sazogadoebriv
da politikur cxovrebaSi ar laxavs aRniSnuli jgufebis warmomadgenelTa uflebebsa da Tavisuflebebs.21
tolerantoba msoflio kulturaTa mdidari mravalferovnebis, TviTgamoxatvis formebisa da adamianis individualobis gamovlinebis SesaZleblobaTa pativiscemis miReba da marTebuli gagebaa.22
tolerantoba amkvidrebs sxvisi Sexedulebisadmi pativiscemas,
TviTgamoxatvis sxvadasxva formas da pirovnuli individualobis ganviTarebas. tolerantobaSi moiazreba sxvaTa uflebebis pativiscema. is
gulisxmobs, rom yvelas aqvs sakuTari Sexedulebebi, yvelas aqvs ufleba, gaakritikos sxvaTa Sexedulebebi, gaakritikos xelisufleba,
konkretuli pirovneba, idea. tolerantoba aseve gulisxmobs sxvaTa
azrisa da Sexedulebebis mosmenas, Tundac msmenelisTvis is miuRebeli iyos. tolerantuli damokidebulebis gamovlena sxvaTa religiuri
mrwamsisa Tu sxva eris mimarT adamianis uflebaTa dacvis sawindaria.
`sarwmunoebis sxvadasxvaoba Cven ar gvaSinebs. qarTvelma Tavisi sarwmunoebisaTvis jvarcmulma icis pativi sxvisi sarwmunoebisac~.23
adamianis uflebaTa pativiscemas, dacvasa da Sesrulebas sWirdeba
garkveuli movaleobebisa da pasuxismgeblobebis Sesruleba. movaleoba – es aris moqmedebis CarCo, aucilebeli moqmedebis zoma. movaleobebis dawesebiT saxelmwifo Tavis teritoriaze mcxovreb nebismier pirs
udgens garkveuli aucilebeli moqmedebis Sesrulebis moTxovnas.
movaleobebi SesaZlebelia gamomdinareobdes ara mxolod kanonis
moTxovnidan, aramed zneobrivi, eTikuri normebidan, an Tundac profesiuli saqmianobidan. asevea pasuxismgeblobis SemTxvevaSic. yovel
Cvengans garkveuli pasuxismgebloba gvekisreba saxelmwifos winaSe.
adamians pasuxismgebloba moralur donezec ekisreba da sakanonmdeblozec. saqarTvelos konstituciis 44-e muxlis Tanaxmad, `saqarTveloSi mcxovrebi yoveli piri valdebulia, asrulebdes saqarTvelos
konstituciisa da kanonmdeblobis moTxovnebs~, Sesabamisad, konstituciisa da kanonis Seusrulebloba iwvevs iuridiul pasuxismgeblobas
(sisxlissamarTlebriv, administraciul, samoqalaqo an disciplinurs).
21
adamianis uflebaTa saerTaSoriso samarTali, leqsikoni-cnobari, Tb., 2005.
tolerantobis principebis deklaracia, 1995.
23
ilia WavWavaZe, werilebi, Tb., 2010, gv. 41.
22
adamianis uflebebi
115
adamiani emorCileba garkveul wesebs, romlebic erovnul sakanonmdeblo aqtebSia asaxuli, raTa misi uflebebisa da Tavisuflebebis
realizebis dros ar Seilaxos sxva pirebis, sazogadoebisa da saxelmwifos interesebi.
adamianis uflebaTa realizaciis yvelaze racionaluri formaa demokratia. demokratia24 individis uflebaTa da interesTa efeqturad
dacvas TanamSromlobis, kompromisebisa da sxvadasxva Sexedulebis
gaTvaliswinebiT axerxebs. demokratiuli wyobis dros sazogadoebis
yvela wevrs ufleba aqvs, monawileobdes saxelmwifo organoebis arCevnebSi pasiuri an/da aqtiuri formiT, gaakritikos xelisufleba, Tavisuflad imsjelos saxelmwifo mowyobis sakiTxebze, CaerTos saxelmwifos marTvaSi da sxva.
demokratia xels uwyobs samoqalaqo da adamianis uflebaTa kulturis
danergvas, riTac moqalaqes politikuri kompetenciebis SeZenis saSualebas aZlevs. demokratia nergavs kanonis pativiscemisa da kanonisadmi
Tavisufali msaxurebis kulturas, sxvadasxva socialur jgufebs Soris
dapirispirebebis mSvidobian gadawyvetas kompromisebis gziT aRwevs.
demokratia, rogorc politikuri marTvis reJimi, xalxis mmarTvelobas niSnavs, romlis drosac yvelaze efeqturad xdeba ara marto
umravlesobis, aramed umciresobis uflebebis dacvac. es ar aris umciresobis SeuzRudavi xelisufleba, aramed sruliad gansazRvruli
RirebulebebiT – adamianis uflebebiT – SezRuduli umravlesobis xelisuflebaa. es is Rirebulebebia, romlebic vinaidan asaxulia konstituciasa da kanonebSi, umciresobebsac Tanabrad exeba da umravlesobas
maTi darRveva ar SeuZlia.
zemoT aRvniSneT, rom garkveuli garemoebebis dadgomisas saxelmwifos mxridan zogierTi uflebis SezRudva dasaSvebia (magaliTad: sagangebo an saomari mdgomareobis dros Tavisufali gadaadgilebis ufleba, sakuTrebis SezRudva sazogadoebrivi saWiroebisTvis kompensaciis
sanacvlod da sxva).
magram arsebobs adamianis bunebiTi uflebebic,25 romelTa SezRudva dauSvebelia nebismier garemoebaSi, esenia: sicocxlis ufleba, wamebisgan Tavisufleba, adamianis Rirseba, udanaSaulobis prezumfcia,
monobisgan Tavisufleba, samarTliani sasamarTlos ufleba, piris samarTalsubieqtoba.
24
25
demokratiis Sesaxeb dawvrilebiT visaubreT wignis pirvel karSi, ix. gv. 33-103.
bunebiTi uflebebis Sesaxeb ix. wignis pirvel karSi.
116
kari meore
`qveyanaSi sagangebo mdgomareobis Jams, ra drosac eris arseboba safrTxeSia da ris Sesaxebac oficialurad cxaddeba, paqtis monawile saxelmwifoebs SeuZliaT miiRon mdgomareobis simwvavis zustad Sesabamisi zomebi am paqtiT gaTvaliswinebuli TavianTi valdebulebisagan gadaxveviT,
im pirobiT, rom aseTi zomebi SeuTavsebeli ar iqneba saerTaSoriso samarTliT gaTvaliswinebul maT valdebulebebTan da ar gamoiwvevs diskriminacias rasis, feris, sqesis, enis, religiis an socialuri mdgomareobis
niSniT.
zemoaRniSnuli debuleba ar SeiZleba gaxdes am paqtis VI (sicocxlis
ufleba), VII (wamebis akrZalva), VIII (I da II punqtebi: monobis akrZalva), XI
(saxelSekrulebo valdebulebebis SeusruleblobisTvis patimrobis akrZalva), XV (kanonis ukuqmedeba), XVI (adamianis samarTalsubieqtoba) da
XVIII (azris, sindisis an religiis Tavisufleba) muxlebisagan raime gadaxvevis safuZveli~.26
26
samoqalaqo da politikur uflebaTa saerTaSoriso paqti, muxli 4.1-2.
adamianis uflebebi
117
nawili meore
adamianis uflebaTa
ideis ganviTareba
am nawilSi ganvxilavT adamianis uflebaTa ganviTarebis istoriul da
sociokulturul etapebs. gavixsenebT Tavdapirvel normatul aqtebs
da konstituciebs, romlebmac kacobriobis ocnebis saxelmwifoebrivi
marTvis qvakuTxedad transformacia ganapirobes. gaviazrebT omebisa
da revoluciebis epoqaSi saerTaSoriso humanitaruli samarTlis Seqmnis mniSvnelobas. movaxdenT adamianis uflebaTa klasifikacias. SevexebiT adamianis uflebaTa ganviTarebas saqarTveloSi. nawilis dasasruls Tqven SeZlebT imsjeloT iseT sakiTxebze, rogoricaa:
• adamianis uflebaTa ideis ganviTareba antikur epoqasa da Sua saukuneebSi;
• burJuaziuli revoluciebis roli adamianis uflebaTa ideis ganviTarebaSi;
• adamianis uflebebis ganviTareba saqarTveloSi;
• pirveli xelSekrulebebi adamianis uflebaTa sferoSi;
• gza adamianis uflebaTa sayovelTao deklaraciisaken. saerTaSoriso paqtebi adamianis uflebaTa Sesaxeb;
• adamianis uflebaTa klasifikacia: samoqalaqo da politikuri uflebebi;
• socialuri, ekonomikuri da kulturuli uflebebi.
118
kari meore
sazogadoebis kulturuli ganviTareba warmoudgenelia, Tu mas pirovnebis CamoyalibebaSi raime principuli cvlileba ar Seaqvs, Tu adamiani sazogadoebis ganviTarebis yovel safexurze Tavisuflebis Tundac minimums ar iRebs. kulturuli progresis es mniSvnelovani momenti aisaxa moralSi, samarTalSi, religiasa da filosofiaSi.
adamianis uflebaTa safuZvlis `formaluri Tanasworuflebianobis~ Canasaxi pirvelyofil sazogadoebaSi gvxvdeba, romelic Tavis gamoxatulebas poulobda `mononormebis~27 saxiT. `mononormebi~ qcevis
wesebia, romelTa klasificireba, diferencireba SeuZlebelia ise, rogorc es xdeba religiuri, zneobrivi, CveulebiTi normebis klasifikaciisas. Tavisi xasiaTiT es aris qcevis wesebi, romlebic gamoxataven
mdgrad Cvevebs. `mononormebi~ ayalibebs warmodgenebs borotebasa da
sikeTeze, gvarisa da tomisaTvis misaReb da miuRebel wesebze. `mononormaTa~ mizani gvarovnuli wes-wyobilebis SenarCuneba gaxldaT, magram maTSi moralisa da eTikis kriteriumebi mkafiod ar iyo Camoyalibebuli. pirvelyofili sazogadoeba socialurad marTvadi iyo da swored mononormebiT regulirdeboda. `mononorma~ gvaris erT wevrs meore wevrze upiratesobas ar aZlevda. es `pirvelyofili Tanasworobis~
gamovlenaa. Tu kargad CavukvirdebiT, vnaxavT am Tanasworobis arss:
individis interesebi mTlianad ewireba sazogadoebis interesebs. individis cxovreba mkacrad reglamentirdeba, riTac mas Tavisuflebis
arCevanis, damoukideblobisa da ganviTarebis SesaZlebloba ekargeba.
miuxedavad amisa, TviT mononormebis gaCena kacobriobis ganviTarebaSi
wingadadgmuli nabijia. mogvianebiT pirvelyofili gvarovnuli wyobilebis rRvevam, saxelmwifos warmoSobam, saxelmwifosTvis damaxasiaTebeli atributebis gaCenam (saxelmwifos niSnebi: sajaro xelisufleba,
sagadasaxado sistema da sxva) samarTlis normebi warmoSva.
27
А.И. Першиц, Проблемы нормативной этнографии, М., 1979, gv. 214.
adamianis uflebebi
119
Tavi 2.1
adamianis uflebaTa
ideis ganviTareba – antikuri epoqa
werilobiT wyaroebSi sityva `Tavisuflebas~ pirvelad jer kidev
Zv. w. XVIII s.-Si vxvdebiT. uZvelesma kodificirebulma nimuSma `xamurabis kanonebma~ Semogvinaxa informacia imis Taobaze, rom babilonis
mefe xamurabma (Zv.w. 1792-1750) `gaazateba – andurarum~ (gaTavisufleba)
qveSevrdomebis wasaxaliseblad gamoiyena: isini, vinc pirnaTlad asrulebdnen dakisrebul movaleobebs (begaris akrefa, taZris msaxureba),
azatdebodnen; isini ki, vinc movaleobebs arakeTilsindisierad asrulebdnen, azatobas kargavdnen. Tavisuflebis dakargva sanqciad wesdeboda `qvrivTa da obolTa dasacavad, maT mimarT xelisuflebis mqone
pirTa usamarTlod moqcevis aRkveTis mizniT~.28
SumerulSi sityva `amagi~ `Tavisuflebas“ niSnavda. Tavisuflebis konceptis
pirvel gaformebad lursmnuli damwerlobiT aRbeWdili `amagi~ iTvleba.
sityvasityviT iTargmneba, rogorc `dedasTan dabruneba~.
adamianis uflebaTa ideas safuZveli Zv. w. VI-V saukuneebSi aTensa da,
mogvianebiT, romSi Caeyara. Zveli berZeni sofistis, alkidamis, gamoTqmaSi – `RvTaebam yvela Tavisufali gaaCina, bunebas monad aravin Seuqmnia~29 – gadmocemulia berZnuli filosofiis damokidebuleba adamianis, misi Rirsebisa da bunebiT naboZebi ganuyofeli uflebebis mimarT.
28
29
xamurabis kanonebi, Targmani: z. kiknaZis, Tb., 1988.
The political and legal doctrines in ancient Greece, http://yqyq.net.
120
kari meore
jer kidev Zv.w. VI saukuneSi berZenma sjulmdebelma da arqontma solonma (Zv.w. 638-558) sakanonmdeblo reformebi gaatara, romlebic demokratiis zogierT elements Seicavda, kerZod: saxelmwifo moxeleTa
braleulobis aRmoCenis SemTxvevaSi, maT pasuxisgebaSi gadacemas akanonebda. am ideam Semdgomi ganviTareba Zvel romSi pova, rasac moqalaqeobis principis SemoRebam Seuwyo xeli. aqve davsZendiT, rom Zveli
msoflios adamianebi uflebaTa miniWebisas Tanasworobis principiT
ar xelmZRvanelobdnen. magaliTad: monisTvis yovelgvari uflebebis
CamorTmeva sayovelTaod iyo gavrcelebuli.
qalaq-saxelmwifoebma – `polisebma~,30 romelTac xSirad monaTmflobeluri demokratiis formad miiCneven, adamianis uflebaTa ideis
ganviTarebas, garkveulwilad, xelic ki Seuwyo. aRmocenda Tavisuflebis oazisebi, romelSic SesaZlebeli gaxda im pirTa Tanabari politikuri uflebebis arseboba, romlebic moqalaqeobis statusiT sargeblobdnen. imdroindeli Sexedulebebi adamianis uflebebsa da moqalaqeobaze, yoveli qveSevrdomis monawileoba polisis marTvaSi da zrunva polisis keTildReobaze yalibdeboda erTian moZRvrebaSi, romelic
kanonis uzenaesobas gansakuTrebulad gamokveTda (perikle, sokrate,
platoni, demosTene). am moZRvrebebma SemdgomSi gamoxatuleba `adamianis uflebebisa~ da `kanonis uzenaesobis~ urTierTmimarTebaSi poves.
samarTlianobis, Tavisuflebis, WeSmaritebis Zieba berZen filosofosTa naSromebis laitmotivad rCeba.
sazogadoebriobis ganviTarebis yoveli axali safexuri cvlida adamianTa uflebebis xasiaTs da mas axal ganzomilebebs matebda.
Zv.w. VI-V saukuneebSi, aTensa da romSi moqalaqeobis institutis gaCena ukve wingadadgmuli nabiji iyo, Tumca samarTlis normebisa da adamianis uflebaTa formirebis procesi erTmaneTs ar emTxveva. samarTlebrivi normebis warmoSobis pirvel etapze Tavisuflebis msazRvrelis
done sakmaod dabali iyo. miuxedavad amisa, samoqalaqo Tavisuflebebi
viTardeboda Zvel romSic, sadac xelisuflebis danawilebis principi
da bunebiTi samarTlis idea Caisaxa.
30
Zv.w. VI s.-idan saqarTvelos teritoriaze berZnuli polisebis msgavsi politikuri erTeulebi iyo fazisi, dioskuria da sxva qalaquri tipis dasaxlebebi. Tavisuflebani diadi qartiiT iwyeba, Semdgeneli: v. cecxlaZe, baTumi, 2005, gv. 9.
adamianis uflebebi
121
Tavi 2.2
adamianis uflebaTa ideis
ganviTareba – Sua saukuneebi
feodalizmis dros uflebebis moculoba gaizarda. am periodSi, wodebrivi ierarqiisa da ymaTa dakabalebis miuxedavad, memamuleTa mxridan monarqis Zalauflebis SezRudvis mcdelobas vxvdebiT. Sua saukuneebSi adamianis Tavisufleba metad SezRuduli iyo, magram ymas mainc
meti Tavisufleba hqonda, vidre monas. feodalizmis wiaRSi ukve momwifda iseTi samoqalaqo da politikuri uflebebi, romlebmac mogvianebiT ganviTareba sxvadasxva aqtSi poves. magaliTad, inglisSi moxda
monarqis uflebebis SezRudva. monarqisaTvis sazogadoebis gvarovnuli wridan kontrolis dawesebis mcdeloba 1215 wlis Tavisuflebis
didi qartiiT (Magna Carta Libertatum) dagvirgvinda. adamianis uflebaTa
Sesaxeb kanonmdeblobis ganviTarebis aTvlis wertiladac swored es
dokumenti iqca. aq deklarirebuli Rirebulebebi Semdgom sxvadasxva
aqtSic gavrcelda:
`adamianebi Cvens samefoSi floben da icaven zemoT aRniSnul Tavisuflebebs, uflebebs, daTmobebs, wyalobebs sruli wesrigiTa da mSvidobianad, Tavisuflad da wynarad, srulad da urRvevad, TavisTvisa da Tavis
memkvidreTaTvis, Cvengan da Cvens memkvidreTagan, yvelgan da yvela garemoebaSi, samaradJamod~.31
`magna kartaSi~ mocemuli muxlebi mefisa da sasaxlis karis TviTnebobisagan dacvis meqanizmebs Seicavda; aseve moTxovnas, ar dainiSnon
mosamarTlis, Serifisa32 da konsteblis33 Tanamdebobebze adamianebi,
romlebmac ar ician kanonebi an ar surT maTi Sesruleba. qartiis damsaxurebad unda CaiTvalos is debuleba, romliTac gacxadda, rom sasamarTlo ganaCenis gareSe dauSvebelia Tavisufali adamianis dasja.
1320 wels SotlandiaSi miRebuli `arborTis deklaracia~ Tavisuflebis absolutur uflebaze saubrobs, romelic didebaze, saxelsa da
simdidreze maRla dgas.34
1628 wels inglisSi miiRes peticia uflebaTa Sesaxeb, romliTac gani31
Tavisuflebani diadi qartiiT iwyeba, Semdgeneli v. cecxlaZe, baTumi, 2005, gv. 21.
Serifi - (ingl. sheriff) Tanamdebobis piri, romelic asrulebs administraciul da
sasamarTlo funqciebs.
33
konstebli - (ingl. constable) erT-erTi umaRlesi tituli mefis karze.
34
k. m. smiti rona, adamianis saerTaSoriso uflebebi, Tb., 2006, gv. 45.
32
122
kari meore
sazRvra monarqis valdebulebebi, kerZod, daecva qveSevrdomi samefo
karis ganukiTxaobisgan. am aqtis mixedviT, Tu danaSaulSi eWvmitanili
monarqs peticiiT mimarTavda, xolo amis Semdeg saqmis ganxilvamde da
garkveuli ganaCenis gamotanamde mas daapatimrebdnen, es ukanonod CaiTvleboda.
1679 wels SemuSavda `habeas korpusi~ (Habeas Corpus Act), sadac pirvelad axsenes pirovnebis xelSeuxeblobis garantiebi, udanaSaulobis
prezumfcia da adamianis sxva uflebebis dacvisaTvis saWiro mniSvnelovani debulebebi. 1679 wels deklarirebuli ufleba dResac moqmedebs da asaxulia saerTaSoriso aqtebsa da erovnul kanonmdeblobaSi.
`habeas korpusi~ imis garantiaa, rom piri ar iqneba usamarTlod dakavebuli, Tu dakaveba ukanonoa, adamiani unda ganTavisufldes. `habeas
korpusi~ brZanebaa, romelic sasamarTlos mier patimarze pasuxismgebel Tanamdebobis pirs egzavneba, raTa aRkveTos dakavebuli piris Tavisuflebis SezRudva, dauyovnebliv gaaTavisuflos ukanonod dakavebuli, an Tuki kanoni iZleva saSualebas, ganTavisufldes TavdebobiT.
amave aqtiT damkvidrda principi, romlis mixedviTac dauSvebelia, erTi da imave danaSaulisaTvis orjer pasuxisgeba (principi: non bis in idem).
1689 wels inglisSi miRebuli uflebaTa bili (Bill of Rights) kidev erTi
wingadadgmuli nabiji iyo adamianis uflebaTa ideis sasargeblod. kerZod, dauSveblad CaiTvala kanonis moqmedebis SeCereba samefo taxtis
sasargeblod, parlamentis gadawyvetilebis gareSe gadasaxadebis daweseba da mSvidobian periodSi armiis mobilizeba. inglisSi miRebuli
am aqtiT aRiares sityvis Tavisufleba, parlamentSi arCevis ufleba da
mefis winaSe peticiis wardgenis ufleba. bili Seicavs agreTve sasamarTlos gaumarTleblad maRali xarjebis gadaxdisagan Tavdacvis garantiebs. uflebaTa bilis teqstSi pirvelad iTqva adamianis uflebamosilebis Sesaxeb – moiTxovos, daicvan misi uflebebi.
`isini eZeben da moiTxoven da Tavs deben yvela am punqtze erTad (bilze) da TiToeul maTganze cal-calke~.35
adamianis uflebaTa da TavisuflebaTa ganviTarebis ideam amerikis
kontinentzec SeaRwia, rasac xeli Seuwyves ganmanaTleblebma, `bunebiTi samarTlis skolis~ moZRvrebam, aseve inglisSi miRebulma aqtebma.
35
k. m. smiti rona, adamianis saerTaSoriso uflebebi, Tb., 2006, gv. 23.
adamianis uflebebi
123
Tavi 2.3
burJuaziuli revoluciebis roli
adamianis uflebaTa ideis ganviTarebaSi
`bunebiTi samarTlis~ ideebi aSS-Si Tomas peinisa (1737-1809) da Tomas jefersonis (1743-1826) mier antikoloniuri revoluciis periodSi
gavrcelda. maTi ideebi mimarTuli iyo ara marto demokratiuli saxelmwifos mSeneblobisaken, aramed adamianis xelSeuvali uflebebis
dacvisakenac. amis naTeli magaliTia 1776 wels gamocxadebuli damoukideblobis deklaracia: `yvela adamiani bunebiT Tanabrad Tavisufali
da damoukidebelia da dabadebisTanave flobs konkretul uflebebs~.
1789 wels miRebuli aSS-is konstitucia ar Seicavs adamianis uflebaTa CamonaTvals, Tumca preambula cxadyofs imas, Tu rogor mkvidrdeboda adamianis uflebebi da rogor izrdeboda adamianis uflebaTa
ideis gavlena saxelmwifoze: `Cven, SeerTebuli Statebis xalxi, raTa
SevqmnaT ufro srulyofili kavSiri, davamkvidroT marTlmsajuleba,
uzrunvelvyoT Sinagani simSvide, erTiani Tavdacva, xeli SevuwyoT sayovelTao keTildReobas da Cveni STamomavlebisaTvis ganvamtkicoT
Tavisuflebis madli amerikis SeerTebuli StatebisaTvis, sazeimod
vacxadebT am konstitucias~. amerikis SeerTebuli Statebis konstitucias pirvel 10 muxli – adamianis uflebaTa bili (“Bill of Rights”) – 1791
wlis 15 dekembers daemata, Tumca calkeulma Statebma misi ratificireba 1789 wlis 19 seqtembridan daiwyes. `uflebaTa bilis~ miRebidan
konstitucias daemata mxolod 16 Sesworeba.
adamianis ganuyofeli uflebebis `bunebiTi samarTlis Teoria~ safrangeTis revoluciis dros farTod gavrcelda. es ideebi emyareboda
hugo grociusis (1583-1645), Sarl monteskies (1689-1755), jon lokis
(1632-1704), Jan-Jak rusos (1712-1778) da sxva ganmanaTlebelTa msoflmxedvelobebs. safrangeTis adamianisa da moqalaqis uflebaTa deklaracia (Declaration of the Rights of Man and of the Citizen) 1789 wlis 26 agvistos
miiRes. masSi aRiniSna, rom `adamianebi ibadebian Tavisufalni da Tanabari uflebebiT da aseTebad rCebian. sazogadoebrivi gansxvavebebi maT
Soris SeiZleba dadgindes mxolod kanoniT~. deklaraciam aRiara dauSvebloba:
• kanonis ukuqceviTi moqmedebisa;
• udanaSaulobis prezumfciis darRvevisa;
• bralis wayenebis gareSe adamianis dakavebisa an dapatimrebisa;
124
kari meore
• azris gamoTqmis gamo dakaveba-dapatimrebisa, Tu gamoTqmuli azriT ar irRveva kanoniT gansazRvruli sajaro wesrigi;
• deklaraciam aRiara moqalaqeTa sakuTrebis ufleba.
raoden paradoqsulic ar unda iyos, safrangeTis sisxlianma revoluciam msoflios aCuqa adamianis uflebaTa deklaracia, romlis ZiriTadi debulebebi dResac asaxulia adamianis uflebaTa saerTaSoriso
dokumentebSi. deklaraciiT mkvidrdeba adamianis uflebaTa ZiriTad,
principebi: Tanasworoba, Tavisufleba, kanonis uzenaesoba, piradi
xelSeuxeblobis ufleba da sxva.
`bunebiTi samarTlis Teoria~ XVII-XVIII saukuneebSi Camoyalibda. ris
mixedviT, adamians RvTiT boZebuli uflebebi bunebiTad aqvs. is saxelmwifos mier ar aris miniWebuli da amdenad misi warTmeva saxelmwifos
ar ZaluZs. `bunebiTi samarTlis Teoriis~ mixedviT, Tu kanoni bunebiT
kanonebs ewinaaRmdegeba, is verc amoqmeddeba da verc samarTlebrivad
CaiTvleba.36
zemoaRniSnuli aqtebis gacnobisas vrwmundebiT, rom individi, romelic uwin mTlianad saxelmwifoze iyo damokidebuli, TandaTan avtonomiurobas iZens, pirovnuli Tavisuflebac xorcs isxams.
Tavi 2.4
adamianis uflebaTa ganviTareba
saqarTveloSi
adamianis uflebaTa ideebi arc qarTuli kulturisaTvis yofila
ucxo. saqarTvelos pirveli mefis, farnavazis (Zv. w. III s.), dros sxvadasxva religiuri kulti erTdroulad arsebobda, rac religiur tolerantobaze miuTiTebs. XI saukunis saqarTveloSi qarTvelad is iwodeboda, vinc qarTul enas, kulturas, emsaxureboda da qarTveli xalxis keTildReobas eziareboda.37 am dros saqarTveloSi sisxlismier
warmomavlobas gadamwyveti mniSvneloba ar eniWeboda. erovnuli TviTidentifikaciisTvis politikuri da kulturuli aspeqtebi iyo mTavari. XII saukune imiTac aRiniSna, rom saqarTveloSi sikvdiliT dasja
gauqmda.
36
37
dawvrilebiT ix. kari I.
demokratiaze gardamavali periodi da aqtiuri moqalaqeoba, Tb., 2007, gv. 41.
adamianis uflebebi
125
qarTuli samarTlis ZeglebSi pirovnebis xelSeuxeblobis, sakuTrebisa da memkvidreobis uflebebis, qalTa uflebebis Semcveli normebi sakmaod mravlad moipoveba. adamianis uflebaTa da TavisuflebaTa
ideebs uxvad moicavs sityvakazmuli mwerlobac. mudmivma dapyrobiTma
omebma, 1801 wlidan ki ruseTis imperiis SemadgenlobaSi saqarTvelos
moqcevam adamianis uflebaTa ganviTarebasac Tavisi daRi daasva. am periodidan moyolebuli damoukideblobis miRwevamde adamianis uflebebisTvis brZola mWidrod gadaeba ganmaTavisuflebel moZraobas.
carizmis kolonializmis daZlevisaTvis brZolam qarTuli politikuri azri adamianis uflebebamde miiyvana. am gzaze glexTa moZraoba
erT-erTi pirvelTagani iyo. soflis fermerebis SeiaraRebuli gamosvla adamianis uflebebisa da Tavisuflebebis gonivrulad gaTvlil
ideebs efuZneboda. es kargad Cans samegrelos glexTa ajanyebis dantonad wodebul utu miqavas cecxlovan sityvaSi, romelic man 1857 wlis
20 maiss warmoTqva:
`am erTi wlis winaT Cvens qveyanas osmalTa jari Semoesia, mterma gaaniorwyala yvelaferi, rac xelSi moxvda. Svela arsaidana gvqonia; rusis
jarma Tavi dagvaneba, xolo Cveni batonebi, imis magivrad rom davefarneT,
biWebsa da gogoebs gvtacebdnen da osmalebze hyiddnen.
osmalebi wavidnen da Cveni batonebi winandelze uaresad mogvdgnen.
zedmetia imaze laparaki, rom mTeli Cveni Sromis nayofi imaT rCebaT; maT
rom kacma hkiTxos, glexs araferi unda hqondes, da rac ram abadia, yvelafers arTmeven, Tu moxerxebiT ara, ZaliT mainc.
Cven amas SeveCvieT. saqme is gaxlavT, rom isini CvenSi adamianebsac ki ar
hxedaven. maTi azriT, Cven yvela pirutyvi gvjobnis. vsTqvaT, batons mezoblis mimino moewona, adgeba da erT koml glexs miscems masSi; mwevarSi an meZebarSi ramdensame komls aZlevs. pirutyvebi ufro fasoben,
vidre adamianebi.
roca batons Tavisas vaZlevdiT, mxolod imasa vsTxovdiT, ise mogvqceodnen, rogorc amas Cveni, mama-papaTa mier dadgenili Cveuleba moiTxovda, magram am wminda Cveulebas mebatoneebma didi xania fexi daabijes,
ugulvebelhyves, xolo omis Semdeg maTma sisastikem yovelgvar sazRvars
gadaaWarba.
– gveCivla?
aba visTan? dedofali aqedan Sors iyo, xolo mis mdivanbegebs mebatoneTa mxare uWiravT, maTgan Zaldatanebis meti araferi gvaxsovs.
roca mebatoneebma devna da ZaRlebiT nadiroba dagviwyes, SeverTdiT
da Zalas Zala davupirispireT.
126
kari meore
amasobaSi dadga gazafxuli, yanebi ar daTesila, mebatoneebi ar gviTmobdnen da arc Cven vuTmobdiT. bolos, Cveni xelisxleba... is gaxldaT,
rom CamovarTviT xajalurebi da dadianurebi, romliTac isini zogjer
wlobiT gvtanjavdnen~.38
maSin miqavam quTaisis samxedro gubernators, polkovnik kolubiakins rva muxlisagan Semdgari moTxovnileba warudgina:
1. kacis kaci ar unda arsebobdes;
2. aRikveTos ymebiT vaWroba;
3. aikrZalos gadasaxadebis TviTneburi gadideba;
4. mieces glexs yvela adamianuri ufleba;
5. dawesdes kanonebze damyarebuli mmarTveloba mebatoneTa ganukiTxavi mmarTvelobis magivrad;
6. moispos tanjva-wvalebis dRemde arsebuli meTodebi;
7. dakanondes glexTa sakuTrebis xelSeuxebloba;
8. gaZlierdes memamuleTa da xelisufalTa pativiscema xalxis
adaT-Cveulebebisadmi.39
adamianis uflebebis dacvisa da xelSeuxeblobis umTavresi garanti
iyo pirveli qarTuli respublikis, 1921 wlis, konstitucia. is savsebiT
akmayofilebda XX saukunis pirveli naxevrisaTvis aRiarebul saerTaSoriso normebs.
1976 wlidan saqarTveloSi adamianis uflebis helsinkis xelSekrulebaTa saSemsruleblo jgufi moqmedebs. am jgufis xelmZRvanelobiT
saqarTvelom 1991 wlis 9 aprils qveynis damoukidebloba da adamianis
uflebaTa sayovelTao deklaraciis Rirebulebebis uzenaesoba saqveynod aRiara.
zemoT moyvanili masala cxadyofs, rom adamianis uflebebi ar iyo
ucxo qarTuli kulturisaTvis da rom qarTul erovnul Rirebulebebsa da adamianis uflebebs Soris konfliqti ar arsebobs. zogierTi
am RirebulebaTagani saqarTveloSi uZvelesi droidan waruvalad iTvleboda.40
38
k. borozdini, samegrelo, Tb.,1934, gv. 114-116.
d. lemonjava, glexTa ajanyeba samegreloSi 1856-1857 ww., Tb., 1957, gv. 107.
40
l. berZeniSvili, z. bregvaZe, g. gvaxaria da sxv., adamianis uflebebi da qarTuli
kultura, Tb., 2004.
39
adamianis uflebebi
127
Tavi 2.5
pirveli xelSekrulebebi
adamianis uflebaTa sferoSi
saerTaSoriso samarTlebriv aqtebSi gansazRvruli adamianis uflebebi, xangrZlivi istoriuli procesis Sedegad, erTgvar standartad
iqca, romelmac Tanamedrove demokratiul sazogadoebaSi savaldebulo xasiaTi da samarTlebrivi normebis forma miiRo. sazogadoebrivi
progresisa da demokratiuli institutebis ganviTarebis kvaldakval,
xelisuflebis SezRudvisa da saxelmwifo struqturebis zemoqmedebisagan TiToeuli individis dacvis survili sul ufro gaZlierda.
adamianis uflebaTa dacva Tanamedrove saerTaSoriso samarTlis
erT-erT fundamentur princips warmoadgens, rac TiToeuli saxelmwifos valdebulebasac Seadgens. adamianis uflebaTa dacva ar aris mxolod Sidasaxelmwifoebrivi sakiTxi, is agreTve saerTaSoriso Tanamegobrobis zrunvis saganic gaxlavT.
jer kidev XX saukunis dasawyisSi adamianis uflebebi mxolod Sidasaxelmwifoebrivi samarTlis normebiT regulirdeboda. saerTaSoriso urTierTobebis monawile qveynebi mas mxolod Sidasaxelmwifoebriv
kompetencias ukavSirebdnen. gabatonebuli SexedulebiT, `Zveli~ saerTaSoriso samarTali am sferoSi ver ereoda.
saerTaSoriso xelSekrulebaze mierTebiT saxelmwifo saerTaSoriso valdebulebebs kisrulobs. dRes yvelam icis, rom adamianis uflebebis mdgomareobas, nebismier qveyanaSi, friad kompetenturi organizaciebi akvirdebian.
adamianis uflebebis internacionalizacia monaTvaWrobis Sesaxeb
pirveli xelSekrulebis xelmoweriT daiwyo. aseve, mniSvnelovania
1856 wlis 30 martis parizis samSvidobo xelSekrulebis is nawili, romelic otomanTa imperiaSi mcxovreb erovnul umciresobaTa dacvis
sakiTxebs exeba da 1878 wlis 13 ivlisis berlinis kongresze miRweuli SeTanxmeba. es xelSekrulebebi evropul saxelmwifoebs otomanTa imperiaSi mcxovreb qristianTa dasacavad diplomatiur, zogierT
SemTxvevaSi ki samxedro Carevis uflebasac utovebdnen. 1878 wels
xelmowerili berlinis xelSekruleba imiTac iyo mniSvnelovani, rom
is zogierT religiur jgufs gansakuTrebul samarTlebriv statuss
aniWebda. aseTi xelSekrulebebi `erTa ligis~ farglebSi umciresoba-
128
kari meore
Ta uflebebis dacvis sistemis Seqmnisas, garkveulwilad, modeladac
ki gamoiyenes.
marTalia, erTa ligis41 wesdebaSi araferia naTqvami adamianis uflebaTa Sesaxeb, magram man safuZveli Cauyara adamianis uflebaTa saerTaSoriso samarTlis ganviTarebas umciresobaTa dacvisa da samandato sistemis SemoRebiT. saxelmwifoebma aiRes valdebuleba, erTa ligisaTvis
waredginaT perioduli moxsenebebi, Tu rogor asrulebdnen nakisr valdebulebebs samandato teritoriebze adamianis uflebaTa dacvis mxriv.
erTa ligam daSlamde moaswro ganexila saxelmwifoTa pasuxismgeblobis
sakiTxi ucxoeli moqalaqeebisaTvis miyenebuli zianis Sesaxeb.42
adamianis uflebaTa saerTaSoriso samarTlis ganviTarebis miuxedavad, ucxoelTa mimarT miyenebuli zianis anazRaurebisa da saxelmwifos pasuxismgeblobis sakiTxi dResac aqtualuria da mniSvnelovan
rols asrulebs Tanamedrove diplomatiur urTierTobebSi. saxelmwifoebi mxars uWeren sakuTar moqalaqeTa, aseve iuridiul pirTa sarCelebs (magaliTad, ruseTidan deportirebul saqarTvelos moqalaqeTa
da eTnikurad qarTvelTa deportaciis sarCelebs mxari dauWira saqarTvelom. sarCelebi adamianis uflebaTa evropul sasamarTloSi waradgina saxelmwifom Tavisi saxeliT da strasburgis sasamarTlo amJamad
ixilavs saqmes `saqarTvelo ruseTis winaaRmdeg~).
adamianis uflebaTa ganviTarebas xeli Seuwyo Sromis saerTaSoriso
standartebis Camoyalibebam. Sromis saerTaSoriso organizaciam (ILO),
romelic erTa ligasTan erTad (1919 wels) Seiqmna, Camoayaliba Sromis saerTaSoriso standartebi, romlebic misi organizaciis wevr saxelmwifoTaTvis savaldebuloa maT mier aRiarebisa da xelis moweris
SemTxvevaSi. erTa liga daiSala, Sromis saerTaSoriso organizacia ki
dResac ganagrZobs arsebobas43 da warmoadgens gaeros specializebul
organizacias. SeiZleba iTqvas, rom erTa ligis mier Sromis saerTaSoriso standartebze SemuSavebulma kontrolis sistemam safuZveli Cauyara adamianis socialur da ekonomikur uflebaTa saerTaSoriso samarTlis Semdgom ganviTarebas.
erTa liga – (ingl. League of Nations, frang. Société des Nations) – saerTaSoriso organizacia, romelic daarsda 1919-1920 wlebis versalis xelSekrulebiT. erTa ligis
ZiriTadi mizani iyo konfliqtebis mSvidobiani mogvarebisa da msoflioSi mSvidobis mxardaWera.
42
gaerom mogvianebiT es sistema da gamocdileba ekonomikuri da socialuri sabWos saqmianobis srulyofisaTvis gamoiyena, rac kargad Cans maT mier Sedgenil
periodul moxsenebebSi.
43
saqarTvelo Sromis saerTaSoriso organizaciis wevria da mierTebulia am organizaciis farglebSi SemuSavebul konvenciaTa mTel rigTan.
41
adamianis uflebebi
129
Sromis saerTaSoris organizaciis posteri: `monuri Sromis aRmofxvra ioli araa~
adamianis uflebaTa dacvis ganviTarebis saqmeSi mniSvnelovani wvlili Seitana umciresobaTa uflebebis dacvis sistemis Camoyalibebam.
pirvelma msoflio omma mTeli evropis qveynebis sazRvrebi Secvala, ramac axali saxelmwifoebis – Cexoslovakiis, poloneTis, ungreTis, iugoslaviis, bulgareTis, albaneTis, rumineTis – warmoSobas Seuwyo xeli. am saxelmwifoTa moqalaqeebi gaxdnen eTnikuri, religiuri
130
kari meore
da enobrivi umciresobebic. am umciresobebs hqondaT SiSis safuZveli,
rom axali politikuri wyoba maT arsebobas safrTxes Seuqmnida. pirvel msoflio omSi gamarjvebuli qveynebi axali saxelmwifoebisagan
kategoriulad moiTxovdnen specialuri xelSekrulebebis gaformebas
eTnikur, religiur da enobriv umciresobaTa dasacavad. pirveli aseTi
xelSekruleba gaformda poloneTTan 1919 wels, romelsac SemdgomSi
modelad iyenebdnen. am xelSekrulebaTa arsi is iyo, rom saxelmwifoebi valdebulebas iRebdnen, SeeqmnaT umciresobaTa dacvis sistema, ar
daeSvaT im pirTa diskriminacia, romlebic warmoadgendnen am saxelmwifoSi umciresobas da miecaT maTTvis gansakuTrebuli uflebebi, raTa
maT eTnikuri, religiuri da enobrivi identoba SeenarCunebinaT. am
valdebulebaTa Sesrulebis garantad erTa liga mogvevlina.
saerTaSoriso humanitaruli samarTali (International Humanitarian
Law – IHL) SeiaraRebuli konfliqtebis samarTalia, romelic adamianis uflebaTa saerTaSoriso samarTalze ufro didi xnisaa da ganviTarebas jer kidev 1859 wlidan iwyebs. is gaxlavT efeqturi instrumenti
adamianis uflebaTa ganviTarebis saqmeSi.44 humanitaruli samarTlis
idea isaa, rom daicvas adamiani SeiaraRebuli konfliqtebis dros, miuxedavad imisa, SeiaraRebuli konfliqti atarebs saerTaSoriso Tu
arasaerTaSoriso xasiaTs. Seqmnis dRidanve saerTaSoriso humanitaruli samarTali miznad isaxavda, daecva adamianis uflebebi, misi Rirseba
SeiaraRebuli konfliqtebis viTarebaSi. saerTaSoriso humanitaruli
samarTlis dacvis centraluri figuraa adamiani da am aspeqtiT `adamianis uflebaTa samarTali~ da `saerTaSoriso humanitaruli samarTali~ erTmaneTs avseben. Tumca humanitaruli samarTlis regulirebis
sfero gansakuTrebul, specifikur situaciebSi qcevaa da, aqedan gamomdinare, is saomari konfliqtebis dros samxedro moqmedebebs (e.w.
haagis samarTali, romelic aregulirebs saomari moqmedebebis warmoebis wessa da meTodebs) awesrigebs, raTa Seqmnil konfliqtur situaciaSi adamianTa garkveuli kategoriis mdgomareoba daculi iyos da Semsubuqdes (daWrilebi, avadmyofebi, qalebi, bavSvebi, tyveebi da sxva).
44
1864 wels Sveicariis mTavrobam, wiTeli jvris saerTaSoriso komitetis damfuZnebel anri diunanis TavmjdomareobiT, moiwvia diplomatiuri konferencia.
monawileebma miiRes Jenevis konvencia `brZolis velze moqmedi samxedro nawilebis
daWril mebrZolTa pirobebis gaumjobesebis Sesaxeb~. 1949 wlis Jenevis konvencia
ukve iyo saerTaSoriso humanitaruli samarTlis kodeqsi.
adamianis uflebebi
131
gza adamianis uflebebis sayovelTao
deklaraciisken
1948 wlis 10 dekembers, #217 rezoluciiT, gaeros generalurma asambleam mesame sesiaze adamianis uflebaTa sayovelTao deklaracia sazeimod miiRo. pirvelad kacobriobis istoriaSi saerTaSoriso organizacia adamianis uflebebis dacvis sferoSi erTian koncefciaze SeTanxmda.
adamianis uflebaTa sayovelTao deklaracia iuridiulad arasavaldebulo saerTaSoriso samarTlebrivi aqtia, romelic xelmomweri saxelmwifoebisaTvis sarekomendacio xasiaTs atarebs. amJamad deklaraciaze gaeros yvela qveyanas aqvs xeli mowerili. deklaracia ayalibebs
adamianis uflebaTa sferoSi standartebs, romlebic TiTqmis yvela
qveynis konstituciebSia asaxuli. is garkveulwilad bazaa, romelzec
aRmocenda adamianis uflebaTa sferoSi SemuSavebuli sxva saerTaSoriso samarTlebrivi aqtebi.45
deklaraciis miRebas xma misca ormocdarva qveyanam. es iyo pirveli
SemTxveva, roca gaerTianebuli erebis wevrma qveynebma erTad miiRes
gaeros pirveli dokumenti – adamianis uflebaTa sayovelTao deklaracia. dokumenti, romelic adamianis uflebaTa yvela Taobis standartebs gvTavazobs. deklaraciis miRebis Sedegad TiToeul moqalaqes
SeuZlia masze dayrdnobiT Tavisi da sxva qveynis adamianis uflebaTa
sayovelTao dacva.
adamianis uflebaTa sayovelTao deklaracia saprogramo dokumentad iqca. mogvianebiT saxelmwifoebma adamianis uflebaTa sayovelTao
deklaracia gamoiyenes sakuTari qveynebis konstituciasa da sxva sakanonmdeblo aqtebSi, ramac is CveulebiT normad aqcia. saerTaSoriso
sasamarTlo da erovnuli sasamarTloebi eyrdnobian adamianis uflebaTa sayovelTao deklaracias gadawyvetilebis miRebis procesSi.
deklaraciis mizania, xeli Seuwyos adamianis uflebaTa da TavisuflebaTa pativiscemas da maT sayovelTao da efeqtur aRiarebas.
deklaracia Sedgeba preambulisa da 30 muxlisgan. deklaraciis teqsti isea awyobili, rom uflebebi dayofilia Taobebis mixedviT.
45
adamianis uflebaTa sxva aqtebisagan gansxvavebiT, deklaraciaze muSaobam or
welze metxans gastana. deklaraciis SemuSavebaze cnobili mecnierebi, sazogado da
politikuri moRvaweebi muSaobdnen. adamianis uflebaTa komisias xelmZRvanelobda aSS-is prezident franklin delano ruzveltis (1882-1945) meuRle eleonora
ruzvelti.
132
kari meore
adamianis
uflebaTa
sayovelTao
deklaraciis
Taobebi
samoqalaqo da
politikuri
uflebebi
socialurekonomikuri
uflebebi
`solidarobis
uflebebi~
gadaadgilebis Tavisufleba;
TavSesafris ufleba;
moqalaqeobis ufleba;
qorwinebisa da ojaxis Seqmnis
ufleba;
sakuTrebis ufleba;
azris, sindisisa da religiis
Tavisufleba;
Sexedulebebisa da TviTgamoxatvis ufleba;
mSvidobiani Sekrebebisa da
asociaciebis Tavisufleba;
mmarTvelobaSi monawileobisa
da Tanaswori saxelmwifo
momsaxurebis ufleba.
socialuri usafrTxoebis
ufleba;
Sromis ufleba;
samuSaosaTvis Tanabari anazRaurebis ufleba;
dasvenebis ufleba;
janmrTelobisa da keTildReobis, adekvaturi sasicocxlo
pirobebis ufleba;
ganaTlebis ufleba;
sazogadoebis kulturul
cxovrebaSi monawileobis
ufleba.
demokratiul socialur da
saerTaSoriso wesrigSi cxovrebis
ufleba;
sazogadoebis winaSe pasuxismgeblobis ganxorcielebis ufleba;
deklaraciiT gansazRvruli
uflebebiTa da TavisuflebebiT
sargeblobis ufleba;
adamianis uflebaTa mimarT kanoniT
dadgenili gonivruli SezRudvebis
daSvebis ufleba;
deklaraciaSi CamoTvlil uflebaTa da TavisuflebaTa mosaspobad
mimarTuli mcdelobebis aRkveTis
ufleba;
deklaraciis sakuTari Sexedulebebisamebr arasworad ganmartebis
safrTxisgan Tavdacvis ufleba.
deklaraciis me-3 muxlidan 21-e muxlamde CamoTvlilia samoqalaqo
da politikuri uflebebi. maT Sorisaa:
• gadaadgilebis Tavisufleba;
• TavSesafris ufleba;
adamianis uflebebi
•
•
•
•
•
•
•
133
moqalaqeobis ufleba;
qorwinebisa da ojaxis Seqmnis ufleba;
sakuTrebis ufleba;
azris, sindisisa da religiis Tavisufleba;
Sexedulebebisa da TviTgamoxatvis ufleba;
mSvidobiani Sekrebebisa da asociaciebis Tavisufleba;
mmarTvelobaSi monawileobisa da Tanaswori saxelmwifo momsaxurebis ufleba.
22-e-27-e muxlebi moicavs socialur-ekonomikur aspeqtebs:
•
•
•
•
•
socialuri usafrTxoebis ufleba;
Sromis ufleba;
samuSaosaTvis Tanabari anazRaurebis ufleba;
dasvenebis ufleba;
janmrTelobis da keTildReobis, adekvaturi sasicocxlo pirobebis ufleba;
• ganaTlebis ufleba;
• sazogadoebis kulturul cxovrebaSi monawileobis ufleba.
deklaraciis 28-e, 30-e muxlebis Tanaxmad, yvelas aqvs ufleba, icxovros socialuri da saerTaSoriso wesrigis pirobebSi, sadac SesaZlebeli iqneba deklaraciiT aRiarebuli uflebebis srulyofilad ganxorcieleba. amasTanave, aRniSnulia, rom adamianis uflebaTa SezRudva
demokratiul sazogadoebaSi daiSveba mxolod im SemTxvevaSi, Tu safrTxe eqmneba adamianis uflebebsa da Tavisuflebebs. aseve, sazogadoebrivi wesrigisa da sayovelTao keTildReobis interesebis dacvas.
deklaraciis Tanaxmad, TiToeul adamians akisria movaleoba im sazogadoebis winaSe, romelSic is cxovrobs. `yovel adamians aqvs movaleobebi sazogadoebis winaSe, radgan mxolod sazogadoebaSi SeiZleba misi
pirovnebis Tavisufali da sruli ganviTareba~.46 29-e muxli aRiarebs
yvelas uflebas iseT saerTaSoriso wesrigze, romlis pirobebSic SesaZlebelia deklaraciiT gansazRvruli uflebis gamoyeneba.
30-e muxli miuTiTebs, rom arc erT saxelmwifos ara aqvs ufleba,
aRniSnuli deklaracia sakuTari Sexedulebebisamebr arasworad ganmartos da amiT safrTxe Seuqmnas deklaraciaSi CamoTvlili uflebebisa da Tavisuflebebis dacvas.
46
adamianis uflebaTa sayovelTao deklaracia, muxli 29.1.
134
kari meore
saerTaSoriso paqtebi
adamianis uflebaTa Sesaxeb
aTwliani molodinis Semdeg gaeros generaluri asambleis mier 1966
wels xelmosawerad gaixsna 35 saxelmwifos mier ratificirebuli ori
mniSvnelovani dokumenti:
1. samoqalaqo da politikur uflebaTa saerTaSoriso paqti;
2. ekonomikur, socialur da kulturul uflebaTa saerTaSoriso
paqti.
10 weli dasWirda saerTaSoriso sazogadoebas am paqtebis ratificirebisa da maTi amoqmedebisaTvis.
es paqtebi saerTaSoriso xelSekrulebebia, romliTac wevri saxelmwifoebi kisruloben valdebulebebs, daicvan paqtiT garantirebuli
ZiriTadi uflebebi da Tavisuflebebi. paqtze xelmoweriTa da misi ratificirebiT adamianis uflebaTa dacva scildeba saxelmwifos Sida
kompetencias da mas saerTaSoriso mniSvneloba eniWeba.
amdenad, adamianis uflebaTa sayovelTao deklaracia da saerTaSoriso paqti samoqalaqo da politikuri uflebebis Sesaxeb, a) samoqalaqo da politikuri uflebebis saerTaSoriso paqtis fakultatiuri oqmi; b) samoqalaqo da politikuri uflebebis saerTaSoriso paqtis meore
fakultatiuri oqmi sikvdiliT dasjis gauqmebis Sesaxeb da saerTaSoriso paqti ekonomikuri, socialuri da kulturuli uflebebis Sesaxeb
qmnian erTian sistemas, romelsac adamianis uflebaTa bils uwodeben.
adamianis
uflebaTa
saerTaSoriso
bili
adamianis
uflebaTa
sayovelTao
deklaracia
saerTaSoriso
paqti samoqalaqo
da politikur
uflebaTa
Sesaxeb
saerTaSoriso
paqti ekonomikur,
socialur da
kulturul
uflebaTa Sesaxeb
samoqalaqo da
politikur uflebaTa saerTaSoriso
paqtis TandarTuli
fakultatiuri
oqmebi
adamianis uflebebi
135
SeiZleba iTqvas, rom saerTaSoriso paqtebi `ori Taobis~ uflebebs
icavs. aRsaniSnavia, rom orive paqtis 1-li muxli `xalxTa uflebebiT~,
anu `koleqtiuri uflebebiT~ iwyeba: `yvela xalxs aqvs TviTgamorkvevis ufleba. am uflebis safuZvelze isini Tavisuflad gansazRvraven
TavianT politikur statuss da iswrafvian ekonomikuri, socialuri
da kulturuli ganviTarebisaken~. paqtebi iuridiulad savaldebulo
xasiaTis mqone dokumentebia. ekonomikuri, socialuri da kulturuli uflebebis saerTaSoriso paqti, romelSic Tavmoyrilia `meore Taobis~ uflebebi, ganixileba rogorc `programuli~ uflebebi da masSi
Tavmoyrilia socialuri, ekonomikuri da kulturuli uflebebi.
paqtebis miRebiT Seiqmna gaeros adamianis uflebaTa
sazedamxedvelo meqanizmebi
gaeros ZiriTadi konvenciebi adamianis uflebebis Sesaxeb
47
aqtis saxelwodeba
miRebis
weli
konvencia genocidis danaSaulis Tavidan acilebisa da dasjis Sesaxeb
1948
konvencia ltolvilTa statusis Sesaxeb
1951
konvencia monobis Sesaxeb45
1926
samoqalaqo da politikur uflebaTa saerTaSoriso paqti
1966
saerTaSoriso konvencia rasobrivi diskriminaciis yvela formis aRmosafxvrelad
1966
konvencia samxedro danaSaulebisa da kacobriobis winaaRmdeg Cadenili danaSaulebis mimarT samarTlebrivi SezRudvebis gamouyeneblobis Sesaxeb
1968
qalTa diskriminaciis yvela formis aRmofxvris saerTaSoriso konvencia
1979
konvencia wamebisa da sxva sastiki, araadamianuri an Rirsebis Semlaxveli
mopyrobisa da dasjis winaaRmdeg
1984
bavSvis uflebaTa konvencia
1989
saerTaSoriso konvencia yvela migranti muSisa da maTi ojaxis wevrTa
uflebebis
dacvis Sesaxeb
1990
konvencia SezRuduli SesaZleblobebis mqone pirTa uflebebis Sesaxeb
2006
Sesworebuli fakultatiuri oqmis safuZvelze, 1953.
136
kari meore
Tavi 2.6
adamianis uflebaTa klasifikacia
adamianis uflebaTa klasifikacia da zogadi daxasiaTeba saSualebas
gvaZlevs, ukeT gaverkveT adamianis uflebaTa arsSi. wignis am TavSi SevexebiT adamianis uflebaTa sxvadasxva niSniT klasifikacias da davaxasiaTebT adamianis uflebebs, rac dagvexmareba, ukeT gavicnoT, Tu ra
uflebebi da Tvisuflebebi gvaqvs.
ufleba – fizikuri an iuridiuli pirisaTvis kanoniT gaTvaliswinebuli da saxelmwifos mier garantirebuli SesaZlebloba, moiqces garkveuli saxiT da sxvisganac moiTxovos garkveuli moqmedeba an aseTi
moqmedebisagan Tavis Sekaveba. magaliTad, mesakuTres, romelsac aqvs
sakuTrebis ufleba, aseve aqvs ufleba, sxvas mosTxovos misi sakuTrebis xelyofisagan Tavis Sekaveba.48
Tavisufleba – individualuri an koleqtiuri mdgomareoba, romelic sxvadasxva moqmedebas Soris arCevanis saSualebas gulisxmobs.
Tavisufleba niSnavs adamianis SesaZleblobas, imoqmedos Tavisi nebis
Sesabamisad, vinmes mier an visime saxeliT, an saxelmwifos mier dawesebuli yovelgvari SezRudvis gareSe (magaliTad, wamebisagan Tavisufleba, aramarTlzomieri dakavebis an dapatimrebisagan Tavisufleba,
deportaciisa da monobisagan Tavisufleba).49
adamianis uflebaTa TeoriaSi adamianis uflebaTa klasifikaciis
sxvadasxva principi arsebobs. yvela maTgani adamianis uflebebs sxvadasxva niSnis mixedviT ajgufebs. erTmaneTisagan ganasxvaveben adamianisa da moqalaqis uflebebs. masSi igulisxmeba uflebaTa da TavisuflebaTa sistema, romelic aqvs ara marto konkretuli saxelmwifos
moqalaqes, aramed yvela adamians, magaliTad, iseTi uflebebi, rogorebicaa: sicocxlis ufleba, piradi xelSeuxeblobis ufleba, sityvis Tavisufleba, wamebisgan Tavisufleba da sxv.
adamianis uflebebi da moqalaqis uflebebi
adamianis uflebebi da moqalaqis uflebebi erTmaneTTan axlos
mdgomi cnebebia. adamianis uflebebi ufro farToa Tavisi SinaarsiTa
48
49
iuridiuli enciklopedia, Tb., 2008, gv. 610.
adamianis uflebaTa leqsikoni, Semdgeneli fridon sayvareliZe, Tb., 1999, gv. 128.
adamianis uflebebi
137
da moculobiT da is ar aris damokidebuli individis moqalaqeobaze.
adamianis uflebisagan gansxvavebiT, moqalaqis uflebebi gamoxatavs
politikur kavSirs konkretul saxelmwifosTan. vinaidan moqalaqesa
da saxelmwifos Soris myardeba samarTlebrivi urTierTobebi, es imis
garantiaa, rom saxelmwifo moqalaqes aniWebs iseT uflebebs, romlebsac is ar aZlevs ucxoelebs da moqalaqeobis armqone pirebs (magaliTad, arCevnebSi monawileobis ufleba).
adamianis uflebebi da moqalaqis uflebebi saqarTvelos konstituciaSic gansxvavdeba erTmaneTisgan. amis sailustraciod kanonmdebeli
zogjer pirdapir citirebas mimarTavs. is ambobs: adamianis uflebebia
– `yvelas aqvs sakuTari pirovnebis Tavisufali ganviTarebis ufleba~50, `yovel adamians aqvs ufleba, Tavisuflad miiRos da gaavrcelos
informacia~;51 moqalaqis uflebebia – `saqarTvelos yovel moqalaqes
18 wlis asakidan aqvs referendumSi, saxelmwifos da TviTmmarTvelobis organoebis arCevnebSi monawileobis ufleba, uzrunvelyofilia
amomrCevelTa nebis Tavisufali gamovlineba~.52 saerTaSoriso aqtebSi
deklarirebuli uflebebi da Tavisuflebebi, moqalaqeobisda miuxedavad, yvela adamians exeba. miT umetes, Tu saxelmwifos, aqtis ratificirebis gziT, xsenebuli uflebebis dacva nakisri aqvs.
ratificireba niSnavs saxelmwifos umaRlesi sakanonmdeblo organos mier saerTaSoriso xelSekrulebis damtkicebas. saxelmwifos sruluflebiani warmomadgenlisgan xelSekrulebaze xelmoweras, ris Semdegac aqti iuridiul Zalas iZens.53
saqarTvelos konstituciis 45-e muxli garda fizikuri pirebisa,
aRiarebs iuridiuli piris uflebebsac. iuridiul pirebs iseve gaaCniaT ZiriTadi uflebebi, rogorc fizikur pirebs. magram iuridiul pirs,
Tavisi specifikidan gamomdinare, yvela ZiriTadi ufleba ver eqneba.
magaliTad, sicocxlis ufleba damaxasiaTebelia mxolod fizikuri pirisTvis. ZiriTadi uflebebi gaaCniaT mxolod kerZo samarTlis iuridiul pirebs. sajaro samarTlis iuridiuli piri (gamonaklisi SemTxvevebis garda) ZiriTadi uflebebis subieqts ar warmoadgens.
fizikuri piri – samarTalSi uwodeben adamians, romelsac gaaCnia
samoqalaqo uflebebi da valdebulebebi, SeuZlia flobdes qonebas
(ekonomikur aqtivebs), dados garigebebi, agos pasuxi valdebulebebze.
50
saqarTvelos konstitucia, muxli 16.
saqarTvelos konstitucia, muxli 24.1.
52
saqarTvelos konstitucia, muxli 28.1.
53
Tanamedrove saerTaSoriso samarTlis leqsikoni, Tbilisi, 2003, gv. 54.
51
138
kari meore
iuridiuli piri – samewarmeo (mag.: Sps `mze~, saaqcio sazogadoeba
`kristali~ da sxva) an arasamewarmeo organizacia (mag.: arasamTavrobo (arakomerciuli) iuridiuli piria (a(a)ip) – `axalgazrda iuristTa
asociacia~, `adamianis konstituciur uflebaTa centri~ da sxva), romelic iqmneba gansazRvruli miznis misaRwevad, gaaCnia sakuTari qoneba, administrirebis struqtura da meqanizmi, damoukideblad agebs
pasuxs da sakuTari saxeliT iZens uflebebsa da movaleobebs, debs garigebebs da SeuZlia sasamarTloSi gamovides mosarCeled da mopasuxed.
piradi, individuri uflebebi da Tavisuflebebi yvela adamians
gaaCnia, miuxedavad misi moqalaqeobisa. isini bunebiT (fundamentur),
ganusxvisebeli uflebebisa da Tavisuflebebis erTobliobas warmoadgenen da maT „samoqalaqo uflebebsac“ uwodeben. am jgufSia Semdegi
uflebebi: sicocxlis; piradi xelSeuxeblobis; piradi cxovrebis xelSeuxeblobis; gadaadgilebisa da sacxovrebeli adgilis Tavisuflad
arCevis; saxelmwifos datovebis da daubrkoleblad dabrunebis; azris,
rwmenisa da religiis Tavisuflebis; udanaSaulobis prezumfcia; wamebisa da sxva sastiki, araadamianuri an Rirsebis Semlaxavi mopyrobisagan dacvis; saxelmwifo dawesebulebaSi arsebuli piradi informaciis
gacnobis; nebismier saxelmwifoSi adamianis uflebaunarianobis aRiarebis; sasamarTlo wesiT dacvis.
politikuri uflebebi adamianis uflebaTa (konstituciur uflebaTa da TavisuflebaTa) erT-erT jgufs warmoadgens, romelSic gaerTianebulia Semdegi uflebebi: saxelmwifos sazogadoebriv-politikur marTvaSi monawileobis miRebis; saarCevno; gaerTianebis; informaciis Tavisuflad miReba-gacemis; Sekrebisa da manifestaciebis mowyobis; azris Tavisuflad gamoxatvis; peticiis.
socialuri, ekonomikuri da kulturuli uflebebis jgufi aerTianebs urTierTdakavSirebul: sakuTrebis; Sromis; ganaTlebis; janmrTelobis dacvis; socialuri usafrTxoebis; profesiul kavSirebSi
gaerTianebis; dasvenebis uflebebs.
adamianis uflebaTa Taobebi
adamianis uflebaTa Teoria Taobebad dayofis klasifikacias icnobs. samoqalaqo da politikuri uflebebi `pirvel Taobas~ miekuTvneba. isini yvelaze `Zveli~ uflebebia. `meore TaobaSi~ gaerTianebulia
socialuri, ekonomikuri da kulturuli uflebebi. maTi aqtualuroba
adamianis uflebebi
139
XIX saukunis bolos gamoikveTa. `mesame Taobas~ ki koleqtiuri uflebebi warmoadgens, romlebic me-20 saukunis 60-iani wlebidan ganviTarda.
adamianis samive Taobis ufleba aris: universaluri, urTierTdamokidebuli, ganuyofeli da urTierTdakavSirebuli. `sami Taobis Teoria~ sulac ar gulisxmobs aRniSnul uflebaTa ierarqiulobas, Tumca uflebaTa amgvari dayofa kargad warmoaCens msoflio politikuri
ideologiebis ganviTarebis gzas, nacionaluri konstitucionalizmis
orientirebsa da saerTaSoriso samarTlebriv sivrceSi adamianuri ganzomilebis Semotanis qronikas.
universaluroba
ganuyofloba
urTierTdakavSirebuloba
urTierTdamokidebuleba
adamianis calkeul uflebaTa urTierTmimarTeba 1993 wels venis
konferenciaze dadginda
140
kari meore
Tavi 2.7
adamianis uflebaTa `pirveli Taoba~ –
samoqalaqo da politikuri uflebebi
adamianis uflebaTa `pirvel Taobas~ samoqalaqo da politikuri uflebebi miekuTvneba. Taobebad dayofis principi yvela saerTaSoriso
aqtsa da moqmed konstituciebSi aisaxeba.
adamianis
uflebaTa
Taobebi
samoqalaqo da
politikuri
uflebebi
(me-18 saukunidan)
socialuri,
ekonomikuri da
kulturuli
uflebebi
(me-19 saukunidan)
koleqtiuri
uflebebi
(me-20 saukunis
60-iani wlebidan)
samoqalaqo da politikuri uflebebi
samoqalaqo da politikuri uflebebi `pirveli Taobis~ uflebebs
miekuTvneba. es uflebebia: sicocxlis, piradi xelSeuxeblobis, wamebis akrZalvis, sityvis Tavisuflebis, religiuri mrwamsis, sindisis
Tavisuflebis, piradi cxovrebis xelSeuxeblobis, gadaadgilebisa da
sacxovrebeli adgilis Tavisuflad arCevis, sindisis Tavisuflebis,
udanaSaulobis prezumfciis, piradi informaciis konfidencialurobis, informaciis miRebisa da gacnobis, sasamarTlo wesiT dacvis, samarTliani sasamarTlos mier saqmis ganxilvis (ufleba samarTlian sasamarTloze), gaerTianebebSi gawevrianebis.54
pirveli Taobis uflebebi burJuaziuli revoluciis dros Camoyalibda da pirvelad samarTlebrivi asaxva aSS `adamianis uflebaTa bilsa~ da safrangeTis `adamianisa da moqalaqis uflebaTa~ deklaraciaSi
pova.
54
adamianis uflebaTa saerTaSoriso leqsikoni, gv. 199.
adamianis uflebebi
141
samoqalaqo uflebebi da Tavisuflebebi:55
• sicocxlis ufleba
• Rirsebis ufleba
• wamebisagan Tavisufleba
• diskriminaciis dauSvebloba
• piradi xelSeuxeblobis ufleba
• samarTliani sasamarTlos ufleba
• piradi cxovrebis xelSeuxeblobis ufleba
• udanaSaulobis prezumfcia
• sityvis, azris, sindisis, aRmsareblobisa da rwmenis Tavisufleba
• gadaadgilebis ufleba
sicocxlis ufleba
sicocxlis ufleba – adamianis ZiriTadi ufleba. sicocxlis ufleba iwyeba adamianis dabadebis momentidan da mTavrdeba gardacvalebis
anu tvinis ujredebis funqcionirebis Seuqcevadad Sewyvetis momentSi. sicocxlis ufleba erTis mxriv, saxelmwifos, adamianis sicocxlis xelyofas ukrZalavs (negatiuri valdebuleba) da meores mxriv,
misi sicocxlis aqtiurad dacvas avaldebulebs (saxelmwifos pozitiuri valdebuleba). sicocxlis ufleba nebismier viTarebaSi aris daculi da garantirebuli, rogorc saerTaSoriso aqtebiT, ise nacionaluri konstituciebiTa da kanonmdeblobiT.
saqarTvelos konstituciis XV muxliT `adamianis sicocxle xelSeuvalia~. aseve sicocxlis ufleba daculia saqarTvelos kanonmdeblobiT. es ki imas niSnavs, rom saxelmwifom unda miiRos iseTi sakanonmdeblo aqtebi, romelic mkvlelobas dasjad qmedebad gamoacxadebs da
damnaSaves pasuxismgeblobas daakisrebs. sisxlis samarTlis kodeqsiT
sicocxlis xelyofa danaSaulad iTvleba.56
sicocxlis uflebis dacva sikvdiliT dasjis, rogorc sisxlis samarTlis sanqciis, gauqmebasac gulisxmobs. 1997 wlis 11 noembris kano55
z. ruxaZe. saqarTvelos konstituciuri samarTali. Tbilisi 1999.
sisxlis samarTlis kodeqsi, muxli 108 (ganzrax mkvleloba); muxli 109 (ganzrax
mkvleloba damamZimebel garemoebebSi), muxli 110 (mkvleloba msxverplis TxovniT);
muxli 111 (ganzrax mkvleloba uecari, Zlieri sulieri aRelvebis mdgomareobaSi);
muxli 112 (dedis mier axladSobilis ganzrax mkvleloba); muxli 113 (mkvleloba
aucilebeli mogeriebis farglebis gadacilebiT); muxli 114 (mkvleloba damnaSavis
SepyrobisaTvis aucilebeli zomis gadacilebiT); muxli 115 (TviTmkvlelobamde
miyvana); muxli 116 (mkvleloba gaufrTxileblobiT).
56
142
kari meore
niT, 57`sasjelis gansakuTrebuli RonisZiebis – sikvdiliT dasjis sruli gauqmebis Sesaxeb~, sikvdiliT dasja saqarTveloSi gauqmebulad gamocxadda, igi mudmivi patimrobiT Seicvala.
sicocxlis ufleba `bunebiT uflebaTa~ rigs ganekuTvneba. uflebebs, romelTa CamorTmevac ar SeiZleba, magram arsebobs garemoebebi,
roca sicocxlis warTmeva kanoniT ar isjeba (magaliTad, SeiaraRebuli konfliqtisas mowinaaRmdege samxedro Zalis ganadgureba; Tavdamsxmelis mokvla, Tu mogerieba aucileblobisa da sakmarisobis zRvars
ar scildeba). adamianis sicocxlis xelyofa danaSaulad ar iTvleba im
qveynebSi, sadac sikvdiliT dasja gamoiyeneba.
pativisa da Rirsebis xelSeuxebloba
adamianis uflebaTa deklaraciiT aRiarebuli uflebebi da Tavisuflebebi adamianis pativisa da Rirsebis aRiarebiT iwyeba.
`yvela adamiani ibadeba Tavisufali da Tanaswori Tavisi RirsebiTa da
uflebebiT. maT miniWebuli aqvT goneba da sindisi da erTmaneTis mimarT
unda iqceodnen Zmobis suliskveTebiT~ (adamianis uflebaTa sayovelTao
deklaracia, muxli 1).
adamianis RirsebiTa da pativiscemiT aris ganmsWvaluli adamianis
uflebaTa dacvis yvela saerTaSoriso aqti da erovnuli konstituciebi. magaliTad, nacionalur doneze pirovnebis Rirsebis cneba pirvelad 1949 wlis germaniis federaciuli respublikis konstituciaSi
gvxvdeba: `pirovnebis pativi da Rirseba xelSeuvalia, misi pativiscema
da dacva mTeli saxelmwifo xelisuflebis movaleobaa~ (muxli 1).
Rirseba yvela adamians gaaCnia miuxdavad imisa, piri konkretuli saxelmwifos moqalaqea, moqalaqeobis armqone piria (apatridia) Tu ucxoeli.
`Rirseba adamians aqvs iqidan gamomdinare, rom is adamiania da am SemTxvevaSi mniSvneloba ara aqvs sazogadoebis Sexedulebas masze an mis
subieqtur TviTSefasebas. adamianis Rirsebis pativiscema gulisxmobs
yoveli adamianis pirovnul aRiarebas, romlis CamorTmeva da SezRudva
dauSvebelia. Rirseba aris is ufleba da, amave dros, is fundamenturi
konstituciuri principi, romelsac eyrdnoba da ukavSirdeba ZiriTadi uflebebi. Rirsebis xelyofa, faqtobrivad yovelTvis ukavSirdeba
sxva uflebebis darRvevas. Rirseba ar aris adamianTa calkeuli jgu57
kublaSvili, k., ZiriTadi uflebebi, Tbilisi, 2003, gv. 123-126.
adamianis uflebebi
143
fis eqskluziuri ufleba, Rirseba gaaCnia yvela adamians da am kuTxiT
raime saxis diferencireba dauSvebelia~.58 adamianis Rirseba vrceldeba jer ardabadebul adamianze (nayofze),59 adamianis cxedarze da gardacvlili adamianis xsovnazec.
Rirseba da pativi erTmaneTisgan gansxvavdeba. `pativi~ gulisxmobs
pirovnebis Tvisebebis, unarebis obieqtur Sefasebas sazogadoebis mier, anu sazogadoebis damokidebulebas pirovnebisadmi, xolo `Rirsebis~ cnebaSi moiazreba pirovnebis mier sakuTari Tavis subieqturi
TviTSefaseba. pativi da Rirseba erTmaneTisgan ganuyofeli cnebebia,
amitomac saqarTvelos konstitucia maT erTad moixseniebs.
wamebis akrZalva
saqarTvelos konstitucia adamianis Rirsebis Selaxvas ukavSirebs
wamebas:
`1. adamianis pativi da Rirseba xelSeuvalia. 2. dauSvebelia adamianis
wameba, arahumanuri, sastiki an pativisa da Rirsebis Semlaxveli mopyroba
da sasjelis gamoyeneba. dauSvebelia dakavebuli Tu sxvagvarad TavisuflebaSezRuduli piris fizikuri an fsiqikuri iZuleba~.
saqarTvelos konstitucia, muxli 17
wameba akrZalulia mTeli rigi saerTaSoriso aqtebiT (adamianis uflebaTa sayovelTao deklaracia, muxli 5; saerTaSoriso paqti samoqalaqo da politikuri uflebebis Sesaxeb, muxli 7; adamianis uflebaTa
da ZiriTad TavisuflebaTa evropuli konvencia, muxli 3).
• 1984 wlis gaeros egidiT miRebuli `wamebis, sastiki, araadamianur
an misi Rirsebis damamcirebeli mopyrobis Tu sasjelis~ konvenciis mixedviT, wameba ganisazRvreba, rogorc nebismieri qmedeba,
romelic miznad isaxavs: piris mimarT, masze an mesame piris Sesaxeb
informaciis an aRiarebis miRebis mizniT, mZime fizikuri an sulieri tkivilis Tu tanjvis ganzrax miyenebas;
• mis dasjas im qmedebisaTvis, romelic man an mesame pirma Caidina, an
eWvmitanilia mis CadenaSi;
• mesame piris daSineba an iZuleba;
• wamebas nebismieri saxis diskriminaciis saxiT;
58
Casaxuli bavSvis sicocxlis uflebas icavs, agreTve, adamianis uflebaTa amerikis konvencia (American Convention on Human Rights, muxli 4).
59
adamianis pativisa da Rirsebis xelSeuxebloba, http://legalportal.ge.
144
kari meore
• tkivilisa Tu tanjvis miyenebas waqezebiT an nebarTviT, an Tanamdebobis piris usityvo TanxmobiT;
• tkivilisa Tu tanjvis miyenebas sxva piris mier, romelic moqmedebda rogorc oficialuri piri.
am SemTxvevaSi, `sastiki da Rirsebis Semlaxavi mopyroba~ an `dasja~
iuridiuli terminebia. isini ganekuTvnebian araadamianur mopyrobas,
romelsac konkretuli mizani da ganzraxva aqvs: dauqvemdebaros adamiani iseT pirobebs, rasac Sedegad aradaamianuri mopyroba mohyveba.
saqarTvelos sisxlis samarTlis kodeqsis Tanaxmad dasjadia: wameba,
wamebis muqara, damamcirebeli an araadamianuri mopyroba.60
wamebis msxverplTa ricxvi da wamebis SemTxvevaTa raodenoba maRalia im sazogadoebaSi, sadac ar aris daculi kanonis uzenaesoba. wamebis, sastik, araadamianur, Rirsebis Semlaxvel da damamcirebel mopyrobas ZiriTadad vxvdebiT Tavisuflebis SezRudvis adgilebSi – daxurul instituciebSi, rogoricaa: sapatimro, policiis dakavebis izolatori, karceri. wamebis faqtebs xSirad adgili aqvs: moxucebulTa
TavSesafrebSi, bavSvTa saxlebSi, fsiqiatriul dawesebulebebSi.
yvela saerTaSoriso dokumenti, yvelaze rTul garemoebebSic ki,
Tundac es iyos organizebuli terorizmi an danaSaulis winaaRmdeg
brZola – wamebas, araadamianur an Rirsebis Semlaxav mopyrobas an dasjas, absoluturad krZalavs.
diskriminaciis akrZalva
`o, rogor damRala polemikam, Seuwynareblobam da fanatizmma!
...Sen ubralod adamians xedav CemSi. Sen Cemi sarwmunoebis, Cemi tradiciebis, Cemi siyvarulis mociqulsa scem CemSi pativs. da Tu me Sen ara
ggavar, amiT me araTu ar Seuracxgyof, aramed, piriqiT, gamdidreb”.
antuan de sent-ekziuperi
diskriminaciis sakiTxebs mravali saerTaSoriso aqti exeba:
•
•
•
•
60
adamianis uflebaTa sayovelTao deklaracia (1948);
samoqalaqo da politikur uflebaTa paqti (1966);
konvencia rasobrivi diskriminaciis Sesaxeb (1969);
adamianis uflebaTa da ZiriTad TavisuflebaTa dacvis evropuli
konvencia (1950) damatebiTi oqmiT;
saqarTvelos sisxlis samarTlis kodeqsi, muxli: 1441, 1442 da 1443 .
adamianis uflebebi
145
• konvencia qalis uflebaTa yvela formis diskriminaciis akrZalvis Sesaxeb (1979);
• bavSvis uflebaTa konvencia (1989);
• evropis adamianis uflebaTa da ZiriTad TavisuflebaTa dacvis
konvenciis damatebiTi oqmi #12;61
• saerTaSoriso konvencia danaSaulebrivi aparteidis aRmofxvrisa da dasjis Sesaxeb (1973);
• deklaracia masobrivi informaciis saSualebaTa Sesaxeb mSvidobisa da saerTaSoriso urTierTgagebis gaZlierebis, adamianTa
uflebebis ganviTarebis, rasizmTan, aparteidTan da omis waqezebasTan brZolis Sesaxeb (1978);
• Sromis saerTaSoriso organizaciis konvencia Sromisa da dasaqmebis sferoSi diskriminaciasTan brZolis Sesaxeb (1958 );
• iuneskos konvencia ganaTlebis sferoSi diskriminaciasTan brZolis Sesaxeb (1960) da sxva saerTaSoriso samarTlebrivi dokumentebi, romlebic krZalaven diskriminaciis yvela formas.
saqarTvelos 1995 wlis konstituciis Tanaxmad: `yvela adamiani dabadebiT da kanonis winaSe Tanasworia, miuxedavad rasisa, kanis ferisa,
enisa, sqesisa, religiisa, politikuri da sxva Sexedulebebisa, warmoSobisa, qonebrivi da wodebrivi mdgomareobisa, sacxovrebeli adgilisa~.62
adamianis uflebaTa raime SezRudvas, socialuri, rasobrivi, erovnuli, enobrivi, sqesobrivi kuTvnilebis, politikuri, religiur an
sxvagvar SexedulebaTa, agreTve qonebrivi, asakobrivi, socialuri an
sxvagvari mdgomareobis mixedviT, diskriminacia ewodeba. magaliTisaTvis SegviZlia moviyvanoT konvencia `qalTa diskriminaciis yvela
formis aRmofxvris Sesaxeb, romlis mixedviTac: qalis diskriminacia
`niSnavs sqesis niSniT nebismier gansxvavebas, gamijvnas an SezRudvas,
romelsac SesaZlebelia Sedegad mohyves politikur, ekonomikur, socialur, kulturul, samoqalaqo an nebismier sxva sferoSi adamianis
uflebebisa da ZiriTad TavisuflebaTa aRiarebis, sargeblobis an gamoyenebis Sesusteba an sruli uaryofa~.
adamianis uflebaTa dacvis saerTaSoriso da erovnuli meqanizmebi
ZiriTadad adamianis saxelmwifos mxridan diskriminaciuli zemoqmedebisagan dacvaze arian orientirebulni.
principi, rom yvela adamiani dabadebidan Tanasworia da Tanabari
uflebebiT sargeblobs, adamianis uflebaTa ideis qvakuTxedia. Tanas61
62
oqmi #12 saqarTvelos mxridan ratificirebulia 2001 wlis 30 marts.
saqarTvelos konstitucia, me-14 muxli.
146
kari meore
worobis idea TiToeuli adamianis Rirsebidan gamomdinareobs da yvela saerTaSoriso Tu erovnul dokumentSia asaxuli.
saqarTvelos moqalaqeni Tanaswori arian socialur, ekonomikur,
kulturul da politikur cxovrebaSi, ganurCevlad maTi erovnuli,
eTnikuri, religiuri Tu enobrivi kuTvnilebisa. saerTaSoriso samarTlis sayovelTaod aRiarebuli principebisa da normebis Sesabamisad,
maT ufleba aqvT, Tavisuflad, yovelgvari diskriminaciisa da Carevis
gareSe ganaviTaron TavianTi kultura, isargeblon dedaeniT pirad
cxovrebaSi da sajarod.63
diskriminacia SeiZleba gamoixatos sxvadasxva moqmedebebiT:
• Tanabar pirobebSi vinmesTvis upiratesobis miniWebiT (magaliTad,
samsaxurSi miRebisas mamakacebisTvis upiratesobis miniWeba qalebTan SedarebiT);
• rasis, sqesis, eTnikuri niSnis mixedviT gamorCeviT (magaliTad, kanis feris mixedviT skolis moswavleTa diferenciacia);
• SezRudviT (magaliTad, religiuri umciresobebis warmomadgenlebisaTvis sajarod ritualebis Catarebis).
diskriminaciis safuZvlebia: rasa, eTnikuri an erovnuli warmomavloba, sqesi, religiuri, politikuri an sxva Sexedulebebi, asaki, kanis
feri, ena, qonebrivi mdgomareoba, fizikuri Tu fsiqikuri mdgomareoba. am ukanasknel periodSi diskriminaciis safuZvlebSi genetikuri niSniT gansxvavebac aisaxa. erTmaneTisagan ganasxvaveben pirdapir da irib
diskriminacias, `pozitiur~ da `instituciur~ diskriminacias.
diskriminacia SeiZleba gamoixatos SeuwynareblobaSi, rasizmSi, rasobriv diskriminaciaSi, qsenofobiaSi, aparteidSi, siZulvilis damTesav gancxadebebSi, segregaciis zonebis arsebobis daSvebasa da crurwmenaSi, aseve homofobiaSi.
Seuwynarebloba (pirovnebisa da pirovnebaTa jgufis) – saxelmwifos an
arasamTavrobo organizaciebis, sawarmoTa xelmZRvanelobis da a.S. mxridan sxva adamianTa an maTi jgufebis mimarT uaryofiTi damokidebuleba,
dafuZnebuli iseT faqtorebze, rogorebicaa: maTi rasa, kanis feri, ena,
religia, moqalaqeoba, erovnuli Tu eTnikuri warmomavloba.
rasizmi – adamianis an adamianTa jgufis rwmena, rom rasa, kanis feri, ena,
religia, erovnuli Tu eTnikuri warmomavloba SeiZleba iyos upativcemulobis, zizRisa da diskriminaciis safuZveli gansxvavebuli jgufis mimarT da amarTlebs Tavisi jgufis (adamianis) pretenzias upiratesobaze
63
saqarTvelos konstitucia, muxli 38.1.
adamianis uflebebi
147
(biologiur, politikur Tu religiur) sxva danarCen adamianebTan an jgufebTan SedarebiT.64 rasizmis gamovlenaa nacizmi.
rasobrivi diskriminacia – nebismieri gansxvaveba, gamonaklisi, SezRudva, an upiratesobis miniWeba rasis, kanis feris, warmomavlobis, nacionaluri, an eTnikuri kuTvnilebis mixedviT, romlis mizania politikuri,
ekonomikuri, socialuri, kulturuli an sazogadoebrivi cxovrebis nebismier sxva sferoSi adamianis individualur uflebaTa da ZiriTad TavisuflebaTa Tanasworobis principebis aRiarebisa da misi ganxorcielebis
SesaZleblobebis uaryofa, an maTi daknineba.
qsenofobia (berZ.: `SiSi ucxoelis mimarT~) – SfoTva, romelic yovelive
ucxos mimarT negatiuri stereotipuli damokidebulebebiTa da winaswar
gansjebiT xasiaTdeba. sxva sityvebiT, es ucxoelebis zizRs niSnavs. samyaros qsenofobiuri aRqmis socialuri da kulturuli fenomenebia dayofa
`Cvenebad~ (kargebad) da `sxvebad~ (ucxoebad/cudebad). es SiSi gansxvavebuli adamianebis miuReblobiTa da maT mimarT mtruli damokidebulebiT
gamoixateba.
aparteidi – diskriminaciis nairsaxeoba, romelic erovnuli Tu eTnikuri, religiuri Tu enobrivi jgufebis, maTi wevrebis sazogadoebidan izolirebiT gamoixateba.
siZulvilis damTesavi gancxadeba – nebismieri gancxadeba (zepiri Tu werilobiTi), romelic miznad isaxavs, daTesos siZulvili adamianis jgufis
mimarT da efuZneba am adamianebis garkveul damaxasiaTebel niSnebs – rasas, kanis fers, religias, moqalaqeobas, erovnul Tu eTnikur warmomavlobas. siZulvilis damTesavi gancxadeba ar Tavsdeba sityvis Tavisuflebis CarCoebSi da akrZalulia rogorc saerTaSoriso samarTliT, aseve
Sidasaxelmwifoebrivi kanonmdeblobiT.
segregacia – garkveuli eTnikuri an rasobrivi jgufis izolacia sazogadoebrivi cxovrebisagan, damabrkolebeli an faqtobrivi SezRudvebis
Sefardeba am jgufisTvis, maTi wevrebisaTvis; specialur dasaxlebul
punqtebSi moTavseba, gadaadgilebis SezRudva, ganaTlebis sferoSi gancalkevebuli swavlebis SemoReba. segregacia rasobrivi diskriminaciisa
da aparteidis Semadgeneli nawilia.
crurwmena – sxvebis mimarT antipaTia, romelic gamomdinareobs araswori
da xisti ganzogadebebisa da winaswari negatiuri Sefasebebisagan.65
homofobia – SiSi an zizRi seqsualuri umciresobebis, maTi cxovrebis
stilis an, zogadad, gansxvavebuli seqsualuri orientaciis adamianebis
mimarT.66
64
adamianis uflebaTa saerTaSoriso samarTali, Tb., 2005, gv. 158-159.
mravalferovnebis marTvis safuZvlebi, Semdgeneli m. miTagvaria, Tb., 2010, gv. 7.
66
terminTa ganmartebisas vxelmZRvanelobdiT saqarTvelos parlamentis erovnuli biblioTekis saitis (http://www.nplg.gov.ge) Civil-enciklopediuri leqsikonidan.
65
148
kari meore
piradi xelSeuxeblobis ufleba
piradi xelSeuxeblobis ufleba – adamianis Tavisufleba xelSeuvalia (saqarTvelos konstitucia, muxli 18). `yvelas aqvs ufleba Tavisuflebasa da pirovnul xelSeuxeblobaze~ (adamianis uflebaTa da
ZiriTad TavisuflebaTa evropuli konvencia, muxli 5.1). aRniSnuli
ufleba gulisxmobs, rom saxelmwifom Tavi unda Seikavos da ar dauSvas
iseTi qmedeba, romelic xelyofs adamianis Tavisuflebas. yvela unda
sargeblobdes TavisuflebiT da amitom pirs Tavisufleba SeiZleba SeezRudos mxolod gamonaklis SemTxvevebSi. rogorc vxedavT, es ufleba ar aris absoluturi da saxelmwifos mxridan SezRudvis dawesebas
iTvaliswinebs. Tavisuflebis xelSeuxebeli uflebis SezRudvisas saxelmwifom saproceso garantiebi unda daicvas: Tavisuflebis SezRudva dauSvebelia sasamarTlos gadawyvetilebis gareSe.
aRniSnuli ufleba uzrunvelyofs piris dacvas ukanono dakavebisa
da dapatimrebisagan. `yvelas aqvs Tavisuflebisa da piradi xelSeuxeblobis ufleba TviTneburi dakavebisa Tu dapatimrebisagan~ (samoqalaqo da politikur uflebaTa saerTaSoriso paqti, muxli 9.1). saxelmwifo, romelic arTmevs pirs Tavisuflebas, kisrulobs valdebulebas,
daicvas misi usafrTxoeba da keTildReoba da ar miayenos imaze meti
tanjva, rac gamowveulia Tavisuflebis aRkveTis reJimiT.
adamianis piradi xelSeuxeblobis uflebis SezRudvis wesi da procesualuri garantiebi gaTvaliswinebulia saqarTvelos konstituciasa da sisxlis samarTlis saproceso kodeqsSic.
Tavisuflebis SezRudva ar gulisxmobs piris mxolod dakavebas an
dapatimrebas (magaliTad, xelborkilebis dadeba). is SeiZleba gamovlindes piris iZulebaSi, ar datovos garkveuli adgili an teritoria
(magaliTad: oTaxi, qalaqi).
piradi Tavisuflebis SezRudvas iTvaliswinebs saqarTvelos kanoni
`fsiqiatriuli daxmarebis Sesaxeb~, romelic sulieri aSlilobis SemTxvevaSi piris iZulebiT fsiqiatriul saavadmyofoSi moTavsebas uSvebs.
sasamarTlo wesiT dacvis ufleba
sasamarTlo wesiT dacvis ufleba gulisxmobs adamianis SesaZleblobas, gaasaCivros sasamarTloSi saxelmwifo xelisuflebis organoebis, sazogadoebrivi organizaciebis, Tanamdebobis piris, sxva fiziku-
adamianis uflebebi
149
ri da iuridiuli pirebis moqmedeba an umoqmedoba. sasamarTlo valdebulia, ganixilos mxolod misi qvemdebare saqmeebi. es ufleba garantirebulia saqarTvelos konstituciis 42-e muxliT, adamianis uflebaTa
sayovelTao deklaraciiT, samoqalaqo da politikur uflebaTa saerTaSoriso paqtiT, adamianis uflebaTa da TavisuflebaTa evropuli
konvenciiT.
marTlmsajulebas saqarTveloSi axorcieleben saerTo sasamarTloebi.
sasamarTlo
davaTa
saxeebi
samoqalaqo
samarTlis
sisxlis
samarTlis
administraciuli
samarTlis
samarTliani sasamarTlo kanonis uzenaesobis ganuyofeli nawilia.
kanonis uzenaesoba emyareba kanonis pativiscemas, aradiskriminaciuli kanonebis miRebas. samarTliani sasamarTlos uflebis realizaciisTvis saWiroa sasamarTlos, policiis, prokuraturis iseTi sistemis
arseboba, romelic demokratiul principebzea agebuli da sazogadoebis interesebis sadarajoze dgas. mniSvnelovania, es organoebi adamianis uflebadacvis sakiTxebSi sazogadoebis monitorings eqvemdebarebodnen. aRniSnuli ufleba aseve moicavs sasamarTlo procesSi Tanasworobasa da SejibrebiTobis principis damkvidrebas. sasamarTlo
procesze mxareebi Tanasworuflebianni arian, rac imas gulisxmobs,
rom procesSi monawile mxareebs saSualeba unda hqondeT, Tanaswor SesaZleblobebs flobdnen sakuTari poziciis warmosaCenad.67
yvelas aqvs ufleba, sakuTari uflebebisa da Tavisuflebebis dasacavad mimarTos damoukidebel, samarTlian da miukerZoebel sasamarTlos. marTlmsajuleba yvelasTvis xelmisawvdomi unda iyos. Tanasworobis garantia kanonis uzenaesobis erT-erTi ZiriTadi principia.
67
Tanasworuflebianoba identur mopyrobas ar niSnavs. rodesac faqtebi gansxvavdeba, Tanasworuflebianobis principi gansxvavebul mopyrobas moiTxovs. adamianis uflebebi, gv. 72.
150
kari meore
samarTliani sasamarTlos ufleba im uflebaTa ricxvs miekuTvneba, romlebic xelSeuvalia, ar eqvemdebareba SezRudvas da Tanabaria
yvela saxis sasamarTloebisTvis, iqneba es erovnuli, saerTaSoriso sasamarTloebi Tu samxedro tribunalebi.
samarTliani sasamarTlos ufleba moicavs sakiTxTa mTel rigs, esenia:
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
samoqalaqo uflebebi da movaleobebi;
sisxlissamarTlebrivi braldeba;
saqmis sajaro ganxilvis ufleba;
sasamarTlos damoukidebloba da miukerZoebloba;
saqmis samarTliani ganxilva;
mxaris monawileoba saqmis ganxilvaSi;
ufleba, sakuTari Tavis winaaRmdeg ar misces Cveneba („dumilis
ufleba~);
mxareTa Tanasworoba da SejibrebiToba;
ufleba dasabuTebuli gadawyvetilebis miRebaze;
udanaSaulobis prezumfcia;
detaluri informireba braldebebis Taobaze;
adekvaturi dro da saSualeba dacvis mosamzadeblad;
iuridiuli daxmarebis ufleba;
mowmeebis gamoZaxebisa da dakiTxvis ufleba;
Tarjimnis gamoyenebis ufleba.
aRniSnuli ufleba vrceldeba mTlianad saqmis samarTalwarmoebaze. `samarTliani sasamarTlos garantirebuli ufleba marTlmsajulebis xelmisawvdomobaze iluziuri iqneba, Tuki erovnuli samarTlis
sistema dauSvebs, rom sabolood kanonier ZalaSi Sesuli sasamarTlo
gadawyvetileba aRusrulebeli darCeba~.68
samarTliani sasamarTlos uflebas ukavSirdeba mTeli rigi sakiTxebisa, rogorebicaa:
• sasjelis zomierebisa da Cadenil danaSaulTan Sesabamisobis
principi. sasjeli unda iyos samarTliani, ar Seicavdes pirovnebis wamebas, sastik, araadamianur da Rirsebisa da pativis Seuracxyofas, Seesabamebodes danaSaulis simZimes da damnaSavis brals.
• ar arsebobs danaSauli bralis gareSe (“nulla poenna sine culpa”). yoveli adamiani unda daisajos mxolod im danaSaulisaTvis, romelic man ganzrax an gaufrTxileblobiT Caidina.
• udanaSaulobis prezumfcia – adamiani udanaSaulod iTvleba,
vidre misi udanaSauloba ar damtkicdeba kanoniT dadgenili we68
Hornsby v. Greece. 19.03.1997.
adamianis uflebebi
151
siT da kanonier ZalaSi Sesuli sasamarTlos gamamtyunebeli ganaCeniT.
• `aravis SeiZleba daedos msjavri erTi da imave danaSaulisaTvis~ (“ne bis in idem”).
• `aravin ar agebs pasuxs im qmedebisaTvis, romelic misi Cadenis
dros samarTaldarRvevad ar iTvleboda~ (“nulla poena sine lege”).
nafici msajulebi
samarTliani sasamarTlos uflebaze saubrisas aucilebelia SevexoT nafic msajulTa instituts, romelic saqarTveloSi axla mkvidrdeba. nafic msajulTa institutis SemoReba Tanamonawiles xdis moqalaqes marTlmsajulebis ganxorcielebaSi.
saqarTvelos axali (09.10.2009) sisxlis samarTlis saproceso kodeqsi iTvaliswinebs 12 nafici msajulis arsebobas. nafici msajulebi usmenen prokurorisa da advokatis mosazrebebs, procesis msvlelobisas
ecnobian saqmis garSemo arsebul mtkicebulebebs, ismenen mosamarTlis
ganmartebebs. saqmis mosmenis Sedegad nafic msajulebs gamoaqvT verdiqti – damnaSavea adamiani Tu udanaSaulo. nafic msajulTa verdiqtis
safuZvelze mosamarTles gamoaqvs ganaCeni kanonis dadgenili wesiT da
safuZvelze.
nafici msajuli xdeba saqarTvelos samoqalaqo reestris monacemTa
bazaSi dafiqsirebuli 18 wels gadacilebuli piri, romelmac icis sisxlis samarTlis procesis ena; cxovrobs teritoriaze, romelic Sedis
im sasamarTlos gansjadobaSi, sadac mimdinareobs procesi; SezRuduli ara aqvs fizikuri an fsiqikuri SesaZleblobebi, rac xels ar SeuSlis mis mier nafici msajulis movaleobis Sesrulebas.
msajulad ver iqnebian qvemoT CamoTvlili pirebi:
a) saxelmwifo-politikuri Tanamdebobis Cinovniki;
b) gamomZiebeli;
g) policieli;
d) saqarTvelos SeiaraRebuli Zalebis TanamSromeli;
e) sasuliero piri;
v) aRniSnul saqmeSi sisxlis samarTlis procesis monawile;
z) braldebuli;
T) narkotikuli saSualebis mcire odenobiT moxmarebisTvis administraciulsaxdeldadebuli;
152
kari meore
i) Tu misi monawileoba nafic msajulad aRniSnul saqmeSi aSkarad
usamarTlo iqneboda am piris mier gamoxatuli mosazrebebis an piradi
gamocdilebis safuZvelze;
k) fsiqologi;
l) fsiqiatri;
m) iuristi.
nafici msajulis movaleobis Sesruleba yoveli moqalaqis valdebulebaa da misi arasapatio mizeziT Seusrulebloba iwvevs pasuxismgeblobas. pirs ufleba aqvs, uari ganacxados nafici msajulis movaleobis
Sesrulebaze, Tu:
a) ukanaskneli wlis ganmavlobaSi ukve iyo nafici msajuli;
b) asrulebs iseT samuSaos, romelSic misi Secvla gamoiwvevs mniSvnelovan zians;
g) janmrTelobis mdgomareobis gamo;
d) xangrZlivad imyofeba an miemgzavreba saqarTvelos farglebs gareT;
e) 70 wels gadacilebulia.
Tavdapirvelad nafic msajulTa instituti moqmedebas dedaqalaqSi
daiwyebs da mxolod damamZimebel garemoebebSi Cadenil mkvlelobaTa
saqmeebs ganixilavs.
piradi cxovrebis xelSeuxeblobis ufleba
piradi cxovrebis xelSeuxeblobis ufleba sxvadasxva uflebaTa
farTo speqtrs moicavs. piradi cxovreba warmoadgens mravlismomcvel koncefcias, romelic ar eqvemdebareba farTo definicias.
piradi cxovrebis xelSeuxebloba moicavs Semdeg sakiTxebs:
• rogorc sakuTriv pirovnebis pirad cxovrebas, ise misi ojaxis wevrebis cxovrebas, ojaxis TiToeuli wevris piradi uflebebis dacvas (warmomavloba, dabadebis monacemebi, saxelis an sqesis Secvlis sakiTxi, seqsualuri cxovreba, abortis daSvebis sakiTxebi,
evTanaziis problema, samedicino monacemebi, qorwineba, ganqorwineba, Svilad ayvana da sxva); piradi xasiaTis informaciis gacemas;
• pirad cxovrebas, romelic scdeba ojaxuri cxovrebis farglebs
(urTierToba mSvileblebsa da naSvilebs Soris, samoqalaqo qorwinebaSi myofi pirebis urTierTobebi, urTierToba registrirebuli qorwinebis gareSe myof pirTa Svilebsa da mSoblebs Soris);
• cxovrebas ukanono meTvalyureobis gareSe;
adamianis uflebebi
153
• Tavisuflebas, satelefono saubrebis saidumloebas, korespondenciis xelSeuxeblobas;
• individis Tanxmobis gareSe xelisuflebis mxridan masze informaciis Segrovebas;
• imigraciis, deportaciis, gasaxlebis sakiTxebs;
• msjavrdebulTa piradi cxovrebis pativiscemas;
• msjavrdebulisa da advokatis konfidencialobas.
piradi cxovrebis informaciis Semcvelia iseTi dokumentebi, romlebSic Segrovebulia piris sqesTan, ojaxur mdgomareobasTan, dabadebis adgilTan, garegnobasTan dakavSirebuli, aseve sxva saxis piradi
xasiaTis oficialuri monacemebi. piris nebarTvis gareSe mis Sesaxeb amgvari informaciis gavrceleba piradi cxovrebis xelyofad CaiTvleba.
saqarTvelos sisxlis samarTlis kodeqsiT dasjadia:
piradi an ojaxuri saidumlos xelyofa – piradi an ojaxuri saidumlos ukanonod mopoveba, Senaxva an gavrceleba (muxli 157);
kerZo saubris saidumloebis darRveva – ukanonod Cawera an miyuradeba teqnikuri saSualebis gamoyenebiT, aseTi informaciis gavrceleba
(muxli 158);
piradi mimoweris, telefoniT saubris an sxvagvari xerxiT Setyobinebis saidumloebis darRveva – agreTve piradi mimoweris an safosto
gzavnilis, telefoniT an sxva teqnikuri saSualebiT saubris anda telegrafiT, faqsiT an sxva teqnikuri saSualebiT miRebuli an gadacemuli Setyobinebis saidumloebis ukanonod darRveva;
binis an sxva mflobelobis xelSeuxeblobis darRveva – binaSi an sxva
mflobelobaSi mflobelis nebis sawinaaRmdegod ukanonod Sesvla, ukanono Cxreka an sxva qmedeba, romelic arRvevs binis an sxva mflobelobis xelSeuxeblobas (muxli 160).
piradi cxovrebis xelSeuxeblobis darRvevad iTvleba ukanonod
TiTis anabeWdebis, fotosuraTebisa da sxva saxis piradi informaciis Segroveba policiis mxridan, miuxedavad imisa, rom policiis dosie
saidumloa.69 aseve piradi cxovrebis konteqstSi moiazreba piradi danaxarjebisa da sagadasaxado Semosavlebis Semcveli informacia, janmrTelobasTan dakavSirebul sakiTxebi.
pirad cxovrebas ukavSirdeba piris Sesaxeb saxelmwifo Canawerebis
(informaciis) xelmisawvdomobis sakiTxi. adamianis uflebaTa evropu69
b. boxaSvilis citirebuli naSromi. gv.262-263.
154
kari meore
li sasamarTlos mier ganxilul saqmeSi – `gaskini gaerTianebuli samefos winaaRmdeg~ (“Gaskin v. the United Kingdom”) sasamarTlom daadgina,
rom ganmcxadebelTan dakavSirebuli informacia exeboda mis bavSvobas, ganviTarebas da misi cxovrebis intimur aspeqtebs. am informaciisadmi xelmiuwvdomlobam daarRvia misi piradi cxovrebis ufleba.
piradi cxovrebis xelSeuxeblobis darRveva SeiZleba cxovrebis nebismier sferoSi moxdes. aseT darRvevad iTvleba piris Tanxmobis gareSe mis Sesaxeb piradi informaciis gamoqveyneba, magaliTad, informacia
janmrTelobis Sesaxeb. samedicino momsaxurebis gamwevi valdebulia
pacientis Sesaxeb Tavis xelT arsebuli informaciis konfidencialoba
daicvas rogorc pacientis sicocxleSi, ise misi sikvdilis Semdeg (saqarTvelos kanoni `pacientis uflebebis Sesaxeb~, muxli 27).
uflebis darRvevaa pirisTvis uaris Tqma mis Sesaxeb saxelmwifos
mxridan Segrovebuli informaciis gacemaze (Tu es informacia saxelmwifo saidumloeba ar aris). informaciis gacemis wesi regulirdeba saqarTvelos zogadi administraciuli kodeqsiT.
piradi cxovrebis xelSeuxeblobis uflebas saqarTvelos konstituciis me-20 muxli iTvaliswinebs da masSi mimowerisa da sacxovreblis
xelSeuxeblobis uflebas moiazrebs. piradi cxovrebis xelSeuxeblobis ufleba absoluturi ufleba ar aris. masSi saxelmwifos mxridan
Careva SesaZlebelia, rac xorcieldeba mxolod sasamarTlo gadawyvetilebiT an mis gareSec, kanoniT gaTvaliswinebuli gadaudebeli aucileblobisas (magaliTad, teroristebTan brZolis mizniT specsamsaxuris warmomadgenlebi axorcieleben terorizmSi eWvmitanil pirTa satelefono saubrebis mosmenas, mimoweris lustraciasa da TvalTvals). pirad cxovrebaSi SeWraa sacxovrebeli binis Cxreka. es saproceso moqmedeba kanonierad rom CaiTvalos, xorcieldeba mosamarTlis
brZanebis safuZvelze. gadaudebeli SemTxvevis dros70 Cxreka SeiZleba
Catardes mosamarTlis nebis gareSec prokuroris dadgenilebiT, magram Cxrekis Sesaxeb dauyovnebliv, 24 saaTis ganmavlobaSi unda ecnobos
mosamarTles, romelic saqmis masalebis gacnobisas gamoitans dadgenilebas Catarebuli sagamoZiebo moqmedebebis kanonierebis an ukanonobis Taobaze da am moqmedebiT mopovebul mtkicebulebaTa dauSveblobis Sesaxeb.
70
gadaudebeli SemTxveva – danaSaulis kvalis, nivTmtkicebis mospobis an dakargvis realuri safrTxis arseboba, aseve iseTi SemTxvevebi, rodesac pirs danaSaulis adgilze waaswreben, an sagamoZiebo Semowmebis dros SemTxvevis adgilis daTvalierebisas aRmoCenilia danaSaulis gaxsnisaTvis saWiro nivTebi da sagnebi da
SeuZlebelia dauyovnebliv mosamarTlis brZanebis miReba.
adamianis uflebebi
155
udanaSaulobis prezumfcia
udanaSaulobis prezumfcia adamianis ZiriTadi uflebaa da niSnavs
piris uflebas, udanaSaulod iTvlebodes manamde, vidre misi damnaSaveoba ar dadgindeba sasamarTlos gamamtyunebeli ganaCeniT. danaSaulis Cadenis damtkiceba mTlianad evaleba braldebis mxares, anu saxelmwifos. `udanaSaulobis prezumfcia gulisxmobs, rom Tavisi movaleobis Sesrulebisas sasamarTlos wevrebi ar unda eyrdnobodnen winaswar
Camoyalibebul azrs piris mimarT. braleulobis damtkicebis tvirTi
bralmdebels akisria da nebismieri eWvi braldebulis an gansasjelis
sasargeblod unda ganimartos~.71
sityvis, azris, sindisis, aRmsareblobisa da rwmenis
Tavisufleba
sityvis, azris, sindisis, aRmsareblobisa da rwmenis Tavisufleba –
xSirad am terminebs erT konteqstSic ganixilaven da maT gamoxatvis Tavisuflebis Semadgenel elementebad aRiqvamen. es uflebebi inteleqtualuri da sulieri cxovrebis farTo wres ganekuTvnebian. aRniSnuli
uflebebi ar Semoifargleba arc moqalaqeobiT, arc sqesiT, arc asakiT
(es ukanaskneli aisaxa bavSvis uflebaTa konvenciaSi).
sindisis Tavisufleba icavs piris mier misi sindisis safuZvelze
miRebul gadawyvetilebas, anu zneobriv, `kargsa~ da `cudze~, orientirebul gadawyvetilebas. sindisis Tavisufleba moicavs, erTi mxriv,
individis Sinagan gancdas da, meore mxriv, sindisis garegan gamoxatulebas, romelic mis garegan qcevaSi vlindeba.
azris TavisuflebasTan mWidrodaa dakavSirebuli sityvis Tavisufleba. `azrSi~ igulisxmeba nebismieri SefasebiTi gamonaTqvami,
romelic Sedgeba gansjis, damokidebulebisa da Sefasebis elementebisagan da romlis siswore Tu mcdaroba mTlianad pirad warmodgenebzea damyarebuli.72 azris TavisuflebiT daculia ara mxolod winaswar
kargad mofiqrebuli, argumentirebuli mosazreba, aramed polemikuri, mwvave, daufiqrebeli da, SesaZlebelia absurduli, uxeSi gamonaTqvamic.
71
Barbera, Messegue and Jabardo Spain, 6.12.1988; ix. k. korkelia, i. qurdaZe, adamianis
uflebaTa saerTaSoriso samarTali adamianis uflebaTa evropuli konvenciis
mixedviT, Tb., 2004, gv. 168.
72
k. kublaSvili, ZiriTadi uflebebi, Tb., 2005, gv. 213.
156
kari meore
azris Tavisufleba gulisxmobs yvela adamianis uflebas, hqondes
sakuTari azri ama Tu im sakiTxze, TviTon gansazRvros, Tu ra ifiqros,
ra daijeros da ra gamoTqvas, an Tavi Seikavos azris gamoTqmisagan.
azris Tavisufleba niSnavs individis Tavisuflebas yovelgvari cenzurisagan. azris gamoxatva sxvadasxva saSualebiT SeiZleba: zepirad,
werilobiT, gamosvlebiT, mitingebiT, mediasaSualebebiT, xelovnebis
nimuSebiT, raime aqciiT (magaliTad, protestis niSnad mdumare msvlelobiT da sxva).
sityvis Tavisufleba gamoxatvis Tavisuflebis Semadgeneli nawilia. gamoxatvis Tavisufleba CarCouflebaa, romelic iseTi elementebisagan Sedgeba, rogorebicaa: informaciis Tavisufleba da mediis Tavisufleba. aRniSnuli ufleba ki moicavs sityvis Tavisuflebas. es ukanaskneli ZiriTadi universaluri Rirebulebaa, romelic safuZvlad
udevs adamianis uflebebs da gansazRvravs pirovnebis Rirsebas.
sityvis Tavisufleba, rogorc azris gamoxatvis saSualeba, mniSvnelovania saxelmwifos politikis formirebisa da xelisuflebaze kontrolisTvis, Tu rogor asrulebs is xalxis winaSe nakisr valdebulebebs.
sityvis Tavisufleba absoluturi ufleba ar aris da amdenad SezRudvebs eqvemdebareba. sityvis Tavisuflebis SezRudva SeiZleba ganxorcieldes:
•
•
•
•
mxolod kanonis safuZvelze;
Tu safrTxes uqmnis demokratiul sazogadoebas;
miznad unda isaxavdes samarTlebrivi sikeTis dacvas;
Tu laxavs sxvaTa uflebebs.
sityvis Tavisufleba SeizRudeba maSinac, Tu:
• safrTxe emuqreba sazogadoebis erovnul uSiSroebasa da saxelmwifos teritoriul mTlianobas;
• safrTxe emuqreba sazogadoebriv keTildReobasa da simSvides;
• sazogadoeba uwesrigobisa Tu danaSaulis saswrafod aRkveTis gadaudebeli amocanis winaSe dgas;
• safrTxis winaSea moqalaqis/moqalaqeebis janmrTeloba da/an sazogadoebrivi morali;
• ilaxeba an safrTxe emuqreba sxvaTa reputaciasa da uflebebs.
sityvis Tavisuflebis realizacia umeteswilad presis, mediis meSveobiT xdeba. saxelmwifos demokratiuloba, sazogadoebaSi demokratiis xarisxi, mediis Tavisuflebis doniT ganisazRvreba. es ufleba in-
adamianis uflebebi
157
formaciis miRebasa da gavrcelebasTanaa dakavSirebuli. am TavisuflebaSi moiazreba agreTve sazogadoebis ufleba, iyos adekvaturad informirebuli sazogadoebisaTvis mniSvnelovan sakiTxebze.
aRmsareblobisa da rwmenis Tavisufleba gulisxmobs adamianis uflebas, iwamos da iyos im religiis mimdevari, romlisac mas swams. rwmenis Tavisufleba niSnavs adamianis Sinagan Tavisuflebas. es ufleba
aseve gulisxmobs uflebas, pirma saerTod ar iwamos arc erTi religia
(iyos aTeisti). individs aqvs ufleba, sajarod gamoxatos an saerTod
ar gamoxatos Tavisi religiuri mrwamsi. rogorc vxedavT, rwmenis Tavisufleba gulisxmobs rogorc adamianis Sinagan samyaros, ise am mrwamsis garegan gamovlinebas – aRasrulos religiuri ritualebi, sajarod
gamoxatos da gaavrcelos Tavisi rwmena, icxovros Tavisi rwmenis Sesabamisad, gaavrcelos Tavis rwmenis safuZvelze miRebuli gadawyvetilebebi. amdenad, religiis Tavisufleba individis uflebaa, icxovros,
imoqmedos da Tavisi saqmianoba warmarTos Tavisi religiisa da Sinagani
rwmenis safuZvelze.
religiis Tavisuflebis dacva uzrunvelyofilia ara mxolod aRiarebuli da tradiciuli religiuri mimdevrebisaTvis, aramed nebismieri sxva religiuri gaerTianebis momxreTaTvis. individma da sazogadoebam pativi unda scen sxvaTa religiur mrwamss, xolo saxelmwifos
ekisreba movaleoba, daicvas nebismieri rwmenisa da aRmsareblobis pirovneba. aqedan gamomdinare, religiuri rwmenisa da aRmsareblobis Tavisufleba tolerantobis princips emyareba.
religiis Tavisufleba eqvemdebareba SezRudvas saxelmwifos mxridan. Tu religiuri aRmsarebloba Tavisi gamovlinebiT safrTxes uqmnis
an xelyofs sxvaTa uflebebs, sazogadoebrivi usafrTxoebis interesebidan gamomdinare, sazogadoebrivi wesrigis, janmrTelobis an zneobis
dacvis mizniT, gaTvaliswinebulia kanoniT dadgenili SezRudva.
aRmsarebloba aris adamianis mier sakuTari rwmenisa da sindisis, agreTve maT safuZvelze miRebuli gadawyvetilebis mixedviT ganxorcielebuli moqmedebis sajarod gacxadeba.73
73
k. kublaSvili, ZiriTadi uflebebi, Tb., 2005, gv. 139.
158
kari meore
Tavisufali gadaadgilebisa da sacxovreblis
arCevis ufleba
Tavisufali gadaadgilebisa da sacxovreblis arCevis ufleba aris
adamianis SesaZlebloba, daubrkoleblad imoZraos, SearCios da icxovros mis mier SerCeul nebismier adgilas, aseve Tavisuflad gavides saxelmwifos teritoriidan da daubrkoleblad dabrundes ukan kanonis
moTxovnaTa dacviT (magaliTad, safrangeTis vizis arsebobis SemTxvevaSi
saqarTvelos moqalaqes aqvs ufleba, Sevides safrangeTis teritoriaze).
es ufleba aqvs rogorc saxelmwifos moqalaqes, ise ucxoels, moqalaqeobis armqone pirs da ormagi moqalaqeobis mqone pirs.
Tavisuflad gadaadgilebis ufleba eqvemdebareba saxelmwifos
mxridan SezRudvas. SezRudvis safuZvelia Semdegi garemoebebi, Tu:
• aucilebelia demokratiul sazogadoebaSi;
• aucilebelia saxelmwifos uSiSroebis an sazogadoebrivi usafrTxoebis uzrunvelsayofad;
• gamomdinareobs janmrTelobis dacvis an danaSaulis Tavidan acilebis an marTlmsajulebis ganxorcielebis interesebidan.
saxelmwifoebs SeuZliaT, moiTxovon saxelmwifos sazRvris gadakveTisas garkveuli nebarTvis – vizis arseboba. gadaadgilebis SezRudva
SeiZleba dawesdes TviT piris usafrTxoebis mizniTac. magaliTad, SeizRudos gadaadgileba stiqiuri ubedurebis zonaSi an im teritoriaze, sadac mimdinareobs samxedro wvrTnebi.
Tavi 2.8
politikuri uflebebi
politikuri uflebebi da Tavisuflebebi, iseve rogorc samoqalaqo
uflebebi, pirveli Taobis uflebebia da xangrZlivi brZolis Sedegia.
politikuri uflebebic saTaves burJuaziuli revoluciidan iRebs da,
xSir SemTxvevaSi, swored revoluciebisa da samoqalaqo omebis fonze
yalibdeboda. safrangeTis sisxlianma revoluciam safrangeTis adamianisa da moqalaqis uflebaTa deklaracia Sva, amerikaSi damoukideblobisaTvis brZola da mogvianebiT samoqalaqo omi aSS-is konstituciiT
dagvirgvinda.
adamianis uflebebi
159
politikuri uflebebis realizacia saSualebas aZlevs moqalaqes,
monawileoba miiRos sazogadoebis politikur cxovrebasa da xelisuflebis ganxorcielebaSi uSualod an warmomadgenlobiTi organos meSveobiT. am uflebebiT moqalaqeebs eZlevaT saSualeba, zemoqmedeba moaxdinon xelisuflebis ganxorcielebaze.
politikur uflebebs miekuTvneba:
• saxelmwifos marTvaSi monawileobis ufleba;
• saarCevno ufleba;
• gaerTianebebisa da kavSirebis Seqmnis ufleba;
• Sekrebebisa da manifestaciebis Tavisufleba;
saxelmwifos marTvaSi monawileobis ufleba
saxelmwifos marTvaSi monawileobis ufleba gulisxmobs moqalaqeTa farTo monawileobas saxelmwifos marTvaSi, gadawyvetilebebis miRebaSi uSualod (referendumis gziT) an warmomadgenlebis meSveobiT
(centralur an adgilobriv organoebSi warmomadgenlis arCevis gziT).74
moqalaqis mier sakuTari Tavisuflebis ganxorcieleba, demokratiuli
sazogadoebis idealebis, zneobrivi da eTikuri principebisadmi erTguleba, sazogadoebis cxovrebaSi monawileobis codna da unar-Cvevebi aqtiuri samoqalaqo poziciis maCvenebelia. saxelmwifom moqalaqes sakuTari poziciis gamosaxatavad yvela piroba unda Seuqmnas.
saqarTvelos moqalaqeebi saxelmwifos marTvaSi Tanabari uflebebiT
sargebloben. saxelmwifos marTvaSi monawileobis miRebis ufleba aqvT
mxolod qveynis moqalaqeebs. saqarTvelos konstituciis 29-e muxlis Tanaxmad, saqarTvelos yvela moqalaqes aqvs ufleba, daikavos nebismieri
saxelmwifo Tanamdeboba, Tuki is akmayofilebs kanoniT dadgenil moTxovnebs. analogiuri ufleba garantirebulia saerTaSoriso aqtebiT.
arCevnebis ufleba
moqalaqis monawileoba saxelmwifos marTvaSi xorcieldeba arCevnebis gziT. arCevnebi arCevnebisTvis ar tardeba, misi mizania xalxis
farTo monawileobis uzrunvelyofa saxelmwifos marTvaSi. saarCevno
ufleba gulisxmobs adamianis uflebas, airCios da airCion saxelmwifo
xelisuflebis warmomadgenlobiT organoSi.
74
ix. kari 1.
160
kari meore
arCevnebis meSveobiT yalibdeba warmomadgenlobiTi organoebi. saqarTvelos saxelisuflebo organoebSi arCevisaTvis kanonmdeblobiT
dawesebulia garkveuli pirobebi: asaki, moqalaqeoba da sxva (saqarTvelos kanoni `sajaro samsaxuris Sesaxeb~, 1997).
saarCevno xmis ufleba Sinaarsobrivad or saxes gulisxmobs: aqtiur
da pasiur saarCevno uflebas.
aqtiuri saarCevno ufleba moqalaqis uflebaa, xmis micemis meSveobiT monawileoba miiRos sajaro xelisuflebis warmomadgenlobiT
organoSi xalxis warmomadgenelTa asarCevad da sajaro xelisuflebis
Tanamdebobis dasakaveblad Catarebul sayovelTao arCevnebsa da referendumSi. saqarTvelos kanonmdeblobiT, yvela moqalaqes, romelic
miaRwevs 18 wels, aris qmedunariani da sasamarTlos gadawyvetilebis
safuZvelze ar aris sapatimro adgilebSi, aqvs aqtiuri saarCevno ufleba.
pasiuri saarCevno ufleba moqalaqis uflebaa, kenWi iyaros sajaro
xelisuflebis warmomadgenlobiT organoSi asarCevad da sajaro xelisuflebis Tanamdebobis dasakaveblad.
parlamentis wevrad, saqarTvelos kanonmdeblobiT, SeiZleba arCeul
iqnes piri 25 wlis asakidan, prezidentad – 35 wlidan. amasTan, am ukanasknels saqarTveloSi sul cota 5 wlis da arCevnebis daniSvnis dRemde bolo 3 wlis ganmavlobaSi aq cxovrebis gamocdileba unda hqondes.
sayovelTaoba
faruloba
arCevnebis
ZiriTadi
principebi
pirdapiroba
Tanasworoba
adamianis uflebebi
161
saqarTvelos saarCevno kodeqsi, muxli 4.
saxelmwifos marTvaSi uSualod monawileoba SesaZlebelia ganxorcieldes referendumiT75 anu sayovelTao-saxalxo kenWisyraSi monawileobis gziT.
gaerTianebis ufleba
gaerTianebis ufleba gulisxmobs sazogadoebrivi gaerTianebis,
profesiuli kavSirebis, politikuri partiebisa da sxva politikuri
gaerTianebebis Seqmnas da maTSi Tavisuflad gaerTianebisa da saqmianobis uflebas. es ufleba aseve iTvaliswinebs adamianis uflebas, ar
gaerTiandes da ar miiRos monawileoba arc erT sazogadoebriv gaerTianebaSi, profkavSirebSi, politikur partiebSi (`gaerTianebis negatiuri Tavisufleba~).
aRniSnuli ufleba daculia saqarTvelos konstituciis 26-e muxliTa da organuli kanoniT `moqalaqeTa politikuri gaerTianebebis~ Sesaxeb (1997). rogorc konstituciis muxlisa da kanonis dasaxelebidan
Cans, aRniSnuli ufleba mxolod saqarTvelos moqalaqis uflebaa. saxelmwifo uflebamosilia, daawesos ucxo qveynis moqalaqeTa da moqalaqeobis armqone pirTa politikuri saqmianobis SezRudva (saqarTvelos konstitucia, muxli 27).
saqarTvelos samoqalaqo kodeqsi adgens sazogadoebrivi gaerTianebebis Seqmnisa da saqmianobis wess (24-e-me-40 muxlebi). sazogadoebrivi
gaerTianeba SeiZleba arsebobdes kerZo samarTlis arasamewarmeo (arakomerciuli) iuridiuli piris organizaciul-samarTlebrivi formiT
(aaip).
politikuri partia moqalaqeTa gaerTianebis erT-erTi saxea. politikuri partia aris moqalaqeTa nebayoflobiTi politikuri gaerTianeba saerTo msoflmxedvelobriv da organizaciul safuZvelze (saqarTvelos kanoni `moqalaqeTa politikuri gaerTianebebis Sesaxeb~, muxli 1).
gaerTianebis ufleba ar aris absoluturi ufleba. is iTvaliswinebs
SezRudvebs moqalaqeTa garkveuli kategoriebisTvis. politikur gaerTianebaSi wevroba SeuwydebaT pirebs, romlebic:
75
referendumi – saerTo-saxalxo gamokiTxva kenWisyriT, gansakuTrebiT mniSvnelovani saxelmwifoebrivi sakiTxebis sabolood gadasawyvetad.
162
kari meore
• Cairicxnen samxedro ZalebSi;
• msaxuroben saxelmwifo uSiSroebis organoebis pirad SemadgenlobaSi;
• msaxuroben Sinagan saqmeTa organoebis pirad SemadgenlobaSi;
• ganwesdnen mosamarTled;
• dainiSnen prokurorad.
Sekrebebisa da manifestaciebis Tavisufleba
Sekrebebisa da manifestaciebis Tavisufleba gulisxmobs uiaraRod, WerqveS an gareT, winaswari nebarTvis gareSe, sajarod Sekrebis
uflebas. es ufleba kavSirSia gamoxatvis TavisuflebasTan. Sekrebebisa da manifestaciebis Tavisufleba garantirebulia saerTaSoriso aqtebiT, saqarTvelos konstituciis 25-e muxliTa da saqarTvelos kanoniT `Sekrebebisa da manifestaciebis Sesaxeb~ (1997).
Sekrebebis uflebiT daculia rogorc sajaro, ise kerZo xasiaTis,
rogorc politikuri, ise arapolitikuri Sekrebebi. spontanuri, adamianTa uecari Tavyriloba ar moiazreba aRniSnul uflebaSi da, aqedan
gamomdinare, is ar xvdeba dacul sferoSi.
`Sekreba~ aris moqalaqeTa jgufis Sekreba WerqveS an gareT, mitingi sazogadoebrivi TavSeyris adgilebSi, solidarobis an protestis gamoxatvis mizniT; `manifestacia~ aris moqalaqeTa demonstracia, masobrivi sajaro gamosvla, quCaSi msvleloba solidarobis an protestis gamoxatvis
mizniT, an msvleloba plakatebis, lozungebis, transparantebisa da sxva
saxviTi saSualebebis gamoyenebiT~ (saqarTvelos kanoni `Sekrebebisa da
manifestaciebis Sesaxeb~, muxli 3).
saqarTvelos konstituciis 25-e muxlis Tanaxmad, Sekrebebis Tavisuflebis uflebiT sargebloben rogorc fizikuri pirebi, ganurCevlad maTi moqalaqeobisa, ise iuridiuli pirebi, rac gamoixateba sityvebSi: `yvelas aqvs ufleba~.
miuxedavad imisa, rom Sekrebebi da manifestaciebi zogadad ar moiTxovs xelisuflebis organoebis winaswar gafrTxilebas, es aucilebelia mxolod im SemTxvevaSi, rodesac Sekreba an manifestacia xalxmraval adgilze imarTeba. kanoni `Sekrebebisa da manifestaciebis Sesaxeb~ iTvaliswinebs Sekrebis an manifestaciis mxolod Sewyvetas da
ara winaswar akrZalvas. aRniSnul RonisZiebaTa Sewyveta ukiduresi
zomaa da gamoiyeneba im SemTxvevebSi, Tu `adgili aqvs mowodebas saqar-
adamianis uflebebi
163
Tvelos konstituciuri wyobilebis damxobis an ZaladobiT Secvlisaken, qveynis damoukideblobis xelyofisa da teritoriuli mTlianobis
darRvevisaken, an iseTi mowodebas, romelic warmoadgens omisa da Zaladobis propagandas, aRvivebs erovnul, kuTxur, religiur an socialur SuRls~ (saqarTvelos kanoni `Sekrebebisa da manifestaciebis Sesaxeb~, muxli 4.2).
xelisufleba valdebulia, uzrunvelyos Sekrebis an manifestaciis
organizaciisa da CatarebisaTvis saTanado pirobebi. saxelmwifo dawesebulebebs, Tanamdebobis pirebsa da moqalaqeebs ufleba ara aqvT, xeli SeuSalon am kanoniT dadgenili wesis dacviT Sekrebis an manifestaciis organizaciasa da Catarebas, moqalaqeTa mier sakuTari Sexedulebebis sajarod gamoxatvas. masobrivi informaciis saSualebebisaTvis
Sekrebaze an manifestaciaze cnobebis miRebasa da gavrcelebaSi xelis
SeSla isjeba kanoniT (saqarTvelos kanoni `Sekrebebisa da manifestaciebis Sesaxeb~, muxli 12).
Sekrebebisa da manifestaciebisagan, romlebic SeiZleba politikur
an apolitikur xasiaTs atarebdnen, gaficvis ufleba socialuri xasiaTis moTxovnebs ukavSirdeba. gaficvis ufleba gulisxmobs erTi samsaxuris farglebSi dasaqmebuli piris SromiT uflebebs, garkveuli moTxovnebis uflebas administraciisadmi (magaliTad, dasvenebis drois
gazrdas, anazRaurebis momatebas da sxv.).
Tavi 2.9
socialuri, ekonomikuri da
kulturuli uflebebi
arc ise didi xania, rac saxelmwifoTa kanonmdeblobasa da saerTaSoriso dokumentebSi aisaxa adamianis socialuri, ekonomikuri da kulturuli uflebebi. XVII-XIX saukuneebSi adamianis uflebaTa dokumentebi mxolod samoqalaqo da politikur uflebebs Seexeboda.
1941 wels aSS-is prezidentma franklin delano ruzveltma Tavis
saprezidento moxsenebaSi aRniSna: `pirovnebis WeSmariti Tavisufleba
ver ganxorcieldeba ekonomikuri usafrTxoebisa da damoukideblobis
gareSe. gaWirvebuli adamiani ver iqneba Tavisufali. mSieri da umuSevari adamiani is masalaa, romlisganac diqtatura yalibdeba~.
164
kari meore
samoqalaqo da politikuri uflebebisagan gansxvavebiT, socialuri da ekonomikuri uflebebi drois garkveul periods moicavs. saxelmwifo kisrulobs valdebulebas individualuri wesiT, saerTaSoriso
daxmarebisa da TanamSromlobis arsebuli resursebis maqsimalur farglebSi miiRos zomebi, raTa TandaTan uzrunvelyos am paqtiT aRiarebuli uflebebis sruli ganxorcieleba yvela marTebuli saSualebiT,
maT Soris, sakanonmdeblo RonisZiebaTa miRebiT. samoqalaqo uflebebi
ar moiTxovs raime xarjebis gawevas saxelmwifos mxridan da maTi Sesruleba drois mokle monakveTSi dauyovnebliv unda moxdes. magaliTad, saxelmwifom saswrafod unda miiRos zomebi adamianis wamebis sawinaaRmdegod, maSin, roca socialuri da ekonomikuri uflebebi SesaZlebelia TandaTanobiT ganxorcieldes da maTi dacva garkveul xarjebs
moiTxovs.
gadauwyveteli socialuri problemebi, ekonomikuri siduxWire samoqalaqo da politikuri uflebebiT sargeblobas abrkolebs.
adamianis socialur uflebaTa paketi 3 ZiriTadi birTvisagan Sedgeba:
• cxovrebis saTanado done.76 am uflebis ganxorcieleba moiTxovs,
rom yvela adamians hqondes aucilebeli saarsebo uflebebi: saTanado sakvebi, tansacmeli, sacxovrebeli da movlis saTanado pirobebi, ojaxis – ufleba, miiRos daxmareba;77
• sakuTrebis ufleba78 aris mesakuTris ufleba, kanoniTa da saxelSekrulebo valdebulebiT dadgenil farglebSi Tavisuflad
flobdes da sargeblobdes qonebiT (nivTiT), ar dauSvas sxva pirTa
mier am qonebiT sargebloba, gankargos igi, Tuki amiT ar ilaxeba
mezoblebis an sxva mesame pirTa uflebebi, an/da Tu es moqmedeba
ar aris uflebis borotad gamoyeneba. yvela fizikur Tu iuridiul pirs aqvs Tavisi qonebis mSvidobiani flobis ufleba. arc erT
adamians ar unda CamoerTvas sakuTreba, garda im SemTxvevebisa,
rodesac es keTdeba sazogadoebis sakeTildReod da kanonis Sesabamisad. sakuTrebis ufleba efuZneba Sromis uflebas;
76
adamianis uflebaTa sayovelTao deklaracia, muxli 25; socialuri, ekonomikuri
da kulturuli uflebebis saerTaSoriso paqti, muxli 11; bavSvis uflebaTa konvencia, muxli 27.
77
Asborn Eide, Catarina Crause, Allan Rosas, Economic, Social and Cultural Rights,.RWI, 2003.
78
adamianis uflebaTa sayovelTao deklaracia, muxli 17; adamianis uflebaTa da
TavisuflebaTa evropuli konvenciis I damatebiTi oqmi, 1-li muxli. sakuTrebis
uflebas arc samoqalaqo da politikur uflebaTa da arc socialur, ekonomikur
da kulturul uflebaTa saerTaSoriso paqtebi ar Seicaven.
adamianis uflebebi
165
• Sromis ufleba79 moicavs masTan dakavSirebul sxvadasxva uflebasa da movaleobas. igi ar aris adamianis calke mdgomi ufleba.
sityva `Sroma~ ganixileba samsaxuris gawevad sxva adamianisTvis
da am adamianis xelmZRvanelobiT da am samsaxurisTvis anazRaurebis miRebad;
• socialuri uzrunvelyofis ufleba80 – esaa jandacvis ufleba.
sakuTrebis ufleba
sakuTrebis uflebas ormagi datvirTva aqvs: erTi mxriv, is aris
ekonomikuri ufleba, romelmac unda uzrunvelyos cxovrebis saTanado done; meore mxriv, aris damoukideblobisa da Tavisuflebis safuZveli da is moiazreba rogorc samoqalaqo ufleba. analogiur midgomas
vxvdebiT adamianis uflebaTa evropul konvenciaSic (I damatebiTi oqmi, 1-li muxli).
Sromis ufleba
Sromis uflebas aRiarebs: socialur, ekonomikur da kulturul uflebaTa saerTaSoriso paqti; Sromis saerTaSoriso organizaciis konvencia; konvencia iZulebiTi Sromis gauqmebis Sesaxeb; evropis socialuri
qartiis mixedviT ki, Sromis uflebis efeqturad ganxorcielebis mizniT,
Sromisa da dasaqmebis sferoSi diskriminacia akrZalulia.
saqarTvelos konstituciis 30-e muxliT aRiarebuli Sromis ufleba socialur uflebaTa qvakuTxedia, is aseve mWidrodaa dakavSirebuli sakuTrebis uflebasTan. saxelmwifo ar uzrunvelyofs TiToeuli
moqalaqis dasaqmebas, magram es ar niSnavs, rom Sromis sferoSi saxelmwifos ar akisria pozitiuri valdebulebebi. saxelmwifo valdebulia,
gadadgas realuri nabijebi umuSevrobis aRmosafxvrelad da dasaqmebis realuri pirobebis Sesaqmnelad.
sabWoTa periodSi samuSao adgilebis Seqmnasa da dasaqmebaze valdebulebas saxelmwifo iRebda, xolo Sroma savaldebulo xasiaTs ata79
adamianis uflebaTa sayovelTao deklaracia, muxli 23; socialuri, ekonomikuri
da kulturuli uflebebis saerTaSoriso paqti, muxli 6.
80
adamianis uflebaTa sayovelTao deklaracia, 22-e, 25-e muxlebi; socialuri, ekonomikuri da kulturuli uflebebis saerTaSoriso paqti, muxli 9; bavSvis uflebaTa konvencia, muxli 26.
166
kari meore
rebda. saqarTvelos 1995 wlis konstituciis mixedviT ki „Sroma Tavisufalia~. es imis maniSnebelia, rom TiToeul moqalaqes aqvs im SromiTi saqmianobis ufleba, romelsac Tavisuflad irCevs. is gansazRvravs
moqalaqis uflebas, TviTon airCios saqmianobis sfero da profesia,
umuSevrobis dros isargeblos saxelmwifo garantiebiT. saxelmwifom
siRaribis donis Semcirebisa da mosaxleobis socialuri dacvis srulyofis RonisZiebaTa mizniT Seqmna socialurad daucveli ojaxebis monacemTa erTiani baza.
ufleba janmrTelobaze
ufleba janmrTelobaze figurirebs, rogorc adamianis uflebaTa
universaluri meqanizmis (gaeros) farglebSi miRebul dokumentebSi,
aseve regionalur meqanizmebSi (evrosabWo, interamerikuli sistema,
afrikuli sistema). saxelmwifoebi aRiareben TiToeuli adamianis uflebas, hqondes fizikuri da fsiqikuri janmrTelobis umaRlesi done.
saxelmwifoebma am uflebis sruli gamoyenebisaTvis unda ganaxorcielon iseTi RonisZiebebi, romlebic saWiroa:
• mkvdradSobadobisa da bavSvTa sikvdilianobis Semcirebisa da bavSvis jansaRi ganviTarebis uzrunvelyofisaTvis;
• garemos higienisa da mrewvelobaSi Sromis higienis yvela aspeqtis
gaumjobesebisaTvis;
• epidemiur, endemur, profesiul da sxva daavadebaTa Tavidan acilebisa da maT winaaRmdeg brZolisaTvis;
• iseTi pirobebis SeqmnisaTvis, romlebic yvelasaTvis uzrunvelyofen samedicino daxmarebasa da samedicino movlas avadmyofobis
SemTxvevaSi.
adamianis ufleba janmrTelobaze adamianis keTildReobisa da Rirsebis winapirobaa. saxelmwifo ver ikisrebs valdebulebas, uzrunvelyos yvelas janmrTeloba, Tumca misi pozitiuri valdebulebaa, Seqmnas
xelmisawvdomi da adekvaturi janmrTelobis sistema. aqve unda aRvniSnoT, rom jandacva, rogorc socialuri ufleba, sxva socialur uflebebTan erTad, saxelmwifos resursebis gaTvaliswinebiT, am uflebebis
etapobrivad, TandaTan realizacias gulisxmobs. janmrTelobis ufleba sasamarTlo wesiT aRsrulebadi uflebaa. saxelmwifo uzrunvelyofs samedicino momsaxurebis xelmisawvdomobas. samedicino momsaxureba yvelasTvis xelmisawvdomi unda iyos. samedicino momsaxurebis
Tanabari xelmisawvdomoba xorcieldeba saxelmwifo samedicino programebis saSualebiT, rac gulisxmobs, rom pacienti an Tavisi socialu-
adamianis uflebebi
167
ri statusiT, an daavadebis diagnoziT, an asakobrivi programis, an momsaxurebis formis (stacionaruli an ambulatoriuli) mixedviT miiRebs
saxelmwifos mier gansazRvrul momsaxurebas Sesabamisi programebis
farglebSi. TviT samedicino momsaxureba ganisazRvreba samomxmareblo standartiT.81
saqarTvelos moqalaqes ufleba aqvs, samedicino momsaxurebis yvela
gamwevisagan miiRos qveyanaSi arsebuli da danergili profesiuli da
samomsaxureo standartis Sesabamisi samedicino momsaxureba, rac imas
gulisxmobs, rom momsaxureba saxelmwifo standartebis Sesabamisad saxelmwifos programuli dafinansebis farglebSi yvelas unda gaewios.
samedicino momsaxureba informaciuli,82 geografiuli da finansuri xelmisawvdomobiT ganisazRvreba:
samedicino
momsaxurebis
xelmisawvdomobis
3 elementi
81
informaciuli
xelmisawvdomoba
geografiuli
xelmisawvdomoba
finansuri
xelmisawvdomoba
saxelmwifo pacients
samedicino
momsaxurebis Sesaxeb
yvela informaciiT
uzrunvelyofs
ambulatoriuli samedicino dawesebulebebi
ganlagebulia garkveul
radiusSi. moqalaqeebi
droulad iReben
samedicino daxmarebas
saxelmwifo yvela
moqalaqisaTvis
uzrunvelyofs jandacvas.
samedicino programebi da
dazRveva sayovelTaoa da
Tanabrad xelmisawvdomi
m. kvaWaZe, i, manjaviZe, adamianis ufleba janmrTelobaze da samedicino momsaxurebis xelmisawvdomoba, Tb., 2010, gv. 147.
82
samedicino dawesebulebebSi informaciis ganTavseba TvalsaCino adgilze, mediasaSualebiT informaciis miwodeba, ganmartebis micema samedicino dawesebulebis
administraciis mier, specialuri bukletebis, plakatebis da sxva saSualebebis
ganTavseba TvalsaCino adgilze da sxva.
168
kari meore
janmrTelobis dacvis ufleba aRiarebulia saqarTvelos konstituciis 37-e muxliT, xolo am uflebebis sxvadasxva aspeqti, aseve eqim-pacientis uflebebi aRiarebulia saqarTvelos sxvadasxva kanonSi (magaliTad, kanoni `pacientTa uflebebis Sesaxeb~, kanoni `janmrTelobis
dacvis Sesaxeb~, kanoni `saeqimo saqmianobis Sesaxeb~ da sxva).
ganaTlebis ufleba aRiarebulia adamianis uflebaTa deklaraciaSi, samoqalaqo uflebaTa paqtsa da bavSvis uflebaTa konvenciaSi, yvela qveynis konstituciaSi.
ganmanaTlebloba SeiZleba ganisazRvros rogorc procesi da agreTve rogorc am procesis konkretuli faza. ganmanaTleblebamde evropaSi ganaTleba, ZiriTadad, mSoblebisa da eklesiis prerogativas ganekuTvneboda. mxolod samoqalaqo saxelmwifos warmoqmnis Semdeg gaxda
SesaZlebeli, ganaTleba sazogadoebis zrunvis sagani gamxdariyo. me-19
saukuneSi saxelmwifos valdebuleba ganaTlebis sferoSi pirvelad aisaxa germaniis imperiis 1849 wlis konstituciaSi. am periodidan moyolebuli, ganaTlebis ufleba aRiarebulia yvela qveynis konstituciebsa da saerTaSoriso aqtebSi.
saxelmwifos mier aRiarebulma ganaTlebis sistemam saSualeba unda
misces adamians, Tavisuflad ganaviTaros Tavisi pirovneba, Rirseba,
aqtiuri monawileoba miiRos Tavisufali sazogadoebis cxovrebaSi da
xeli Seuwyos Semwynareblobasa da adamianis uflebaTa pativiscemas.
saqarTvelos konstituciis 35-e muxlis Tanaxmad:
`1. yvelas aqvs ganaTlebis miRebisa da misi formis arCevis ufleba.
2. saxelmwifo uzrunvelyofs qveynis saganmanaTleblo sistemis harmonizacias saerTaSoriso saganmanaTleblo sivrceSi.
3. skolamdel aRzrdas saxelmwifo uzrunvelyofs kanoniT dadgenili
wesiT. dawyebiTi da sabazo ganaTleba savaldebuloa. zogad ganaTlebas,
kanoniT dadgenili wesiT, srulad afinansebs saxelmwifo. moqalaqeebs
ufleba aqvT, kanoniT dadgenili wesiT, saxelmwifos dafinansebiT miiRon
profesiuli da umaRlesi ganaTleba.
4. saxelmwifo mxars uWers saganmanaTleblo dawesebulebebs kanoniT
dadgenili wesiT~.
adamianis uflebebi
169
nawili mesame
adamianis uflebaTa
dacvis meqanizmebi
am nawilSi ganvixilavT saxelmwifos valdebulebisa da sazogadoebis
pasuxismgeblobis sakiTxs adamianis uflebaTa dacvasTan mimarTebiT.
yuradRebas SevaCerebT adamianis uflebaTa dacvis instituciur garantiaze – sasamarTloze. SeviswavliT saxalxo damcvelis instituts.
aseve, uflebaTa dacvis sxva sistemebs, rogorc nacionalur, iseve
saerTaSoriso doneze. gaviazrebT adamianis uflebaTa dacvis universalur da evropul sistemebs. nawilis dasasruls Tqven SeZlebT imsjeloT iseT sakiTxebze, rogoricaa:
• adamianis uflebebis dacvis garantiebi erovnul, regionalur da
saerTaSoriso doneze;
• adamianis uflebaTa dacvis gaeros universaluri sistema;
• adamianis uflebaTa dacvis meqanizmebi da procedurebi;
• adamianis uflebebis dacvis nacionaluri sistemebi;
• adamianis uflebebis dacvis evropis sabWos sistema.
170
kari meore
adamianis uflebaTa dacvis TvalsazrisiT, gansxvavebuli mdgomareobaa msoflios sxvadasxva qveyanaSi. adamianis uflebaTa dacva cxovrebis Semadgeneli nawilia da demokratiisaTvis sasicocxlo mniSvnelobis mqonea. aseT sazogadoebaSi, gansxvavebiT diqtatoruli reJimebisagan, adamianis uflebebis dacvaze samoqalaqo kontrolia dawesebuli.
darRveuli uflebebis aRdgena adamianisagan garkveul mondomebasa
da Zalisxmevas moiTxovs. adamianis uflebebisaTvis brZola iuridiuli meqanizmebis daxvewasa da srulyofas, sasamarTlo da administraciuli praqtikis Secvlasac ki iwvevs. Sedegi ki is aris, rom yoveli Taoba
ufro meti uflebebiT sargeblobs, vidre wina Taobebi.
adamiani, romelmac ar icis, Tu ra uflebebi aqvs da rogor unda moiTxovos maTi dacva-aRdgena, mosalodnelia, ufro gaxdes uflebaTa
darRvevis msxverpli, vidre is, vinc swvdeba Selaxuli uflebebis arss,
icis, Tu ra unda moimoqmedos maT aRsadgenad: vis, sad da rodis mimarTos, rogor gaumklavdes usamarTlobas.
adamianis uflebaTa codna arCevanis Tavisuflebasac gulisxmobs,
yvela adamiani TviTon wyvets, uRirs darRveuli uflebebis aRdgenisaTvis brZola Tu ara. sakuTari uflebebisaTvis brZolaze uari aramc
da aramc ar niSnavs imas, rom adamians es ufleba CamoerTmeva da aRar
gaaCnia.
Tavi 3.1
ra meqanizmebi icavs adamianis
uflebebs erovnul doneze?
adamianis uflebaTa realizaciisaTvis saWiroa erovnul doneze specialuri meqanizmebis Camoyalibeba. mxolod sakanonmdeblo aqtebis
arseboba, romliTac adamianis uflebebia deklarirebuli, sakmarisi ar
aris. magaliTad SegviZlia moviyvanoT saqarTvelos 1937 wlis sabWoTa
konstitucia, romliTac aRiarebuli iyo moqalaqeTa uflebebi da Tavisuflebebi, magram miuxedavad amisa, swored 30-ian wlebSi xorcieldeboda yvelaze mZvinvare terori da represiebi.
adamianis uflebaTa efeqturad dacvisTvis, erTi mxriv, savaldebuloa, saxelmwifom Seqmnas erovnul doneze specialuri meqanizmebi,
adamianis uflebebi
171
organoebi, romlebiTac daculi iqneba adamianis uflebebi da, meore
mxriv, mniSvnelovania socialuri kontrolis meqanizmebis Camoyalibeba `qvevidan~, sazogadoebidan. nebismier administraciul sistemas (iqneba es saxelmwifo organoebi, Tu sxva) aqvs adamianis uflebaTa ignorirebis midrekileba. ignorireba xdeba im zomamde, ramdenadac es daSvebulia sazogadoebrivi azriT, im zRvramde, ramdenadac amas gasaqans
miscemen moqalaqeebi, sanamdec aseT darRvevebs sazogadoeba moiTmens.
uaxlesi periodis movlenebi axlo aRmosavleTSi (egvipte, libia da
sxva) cxadyofen, rom moqalaqeebs aRar ZaluZT moiTminon uflebebis
uxeSi da sistematiuri darRveva xelisuflebis mxridan.
libiasa da egvipteSi mimdinare movlenebi cxadyofen, rom adre Tu gvian
moqalaqeebi usamarTlobis winaaRmdeg xmas aimaRleben da sakuTari uflebebis
dacvas aqtiurad Seecdebian.
adamianis uflebaTa dacvis Sidasaxelmwifoebriv anu erovnul institutebs Soris ganasxvaveben sasamarTlo da arasasamarTlo meqanizmebs, Tumca yvelaze mniSvnelovani mainc sasamarTlo garantiebia.
konstitucia moqalaqeebs sasamarTlo dacvis garantias aZlevs. yovel
adamians ufleba aqvs, Tavis uflebaTa da TavisuflebaTa dasacavad mimarTos sasamarTlos (saqarTvelos konstitucia, muxli 42). sasamarTlos mier aseTi saxis sarCelebis miReba aris maTi kanonierebis garantad aRiarebisa da kanonis uzenaesobisa da samarTlebrivi saxelmwifos
172
kari meore
koncefciis Camoyalibebis safuZveli. konstituciuri uflebebi SeiZleba dacul iqnes uSualod im piris mier, romlis uflebacaa darRveuli (magaliTad: saCivari administraciul organoSi, konstituciuri
sarCeli sakonstitucio sasamarTloSi) darRveuli uflebebis dacva
SeiZleba moiTxovos moqalaqeTa gaerTianebebma, sazogadoebrivma organizaciebma (magaliTad, profkavSirebma), aseve sxvadasxva saxelmwifo
organom (magaliTad, prokurorma).
pirvel yovlisa, adamianis uflebaTa dacvis instituciuri garantia sasamarTloa. yovel adamians ufleba aqvs, Tavis uflebaTa da TavisuflebaTa dasacavad, piradad an warmomadgenlis meSveobiT, pirdapir
mimarTos sasamarTlos. aq igulisxmeba agreTve adamianis ufleba, misi
saqme ganxilul iqnes kompetenturi da damoukidebeli, miukerZoebeli
sasamarTlos mier. saqme unda ganixilos mxolod im sasamarTlom, romlis iurisdiqciasac eqvemdebareba misi saqme (saqarTvelos konstitucia, 42-e muxlis me-2 punqti).
saerTo sasamarTloebis sistema gadawyvetilebis saapelacio da sakasacio wesiT gasaCivrebis saSualebas iZleva. adamians aqvs ufleba da
eZleva SesaZlebloba, gaasaCivros sasamarTloSi saxelmwifo organoebis, sazogadoebrivi organizaciebisa da Tanamdebobis pirTa qmedebebi.
miuxedavad imisa, rom erovnul doneze saxelmwifo organoebSi adamianis uflebaTa da TavisuflebaTa dacvis meqanizmi arsebobs (sasamarTlo, sakonstitucio kontrolis organoebi, saxalxo damcveli), amgvari dacvis wesi sxvadasxva organoSi gansxvavebulia.
sakonstitucio sasamarTlo uzrunvelyofs sakanonmdeblo da sasamarTlo praqtikis erTianobas adamianis uflebaTa da TavisuflebaTa dacvis sferoSi. sakonstitucio kontrolis es orgvari funqcia _
konstituciis dacva da adamianis uflebaTa da TavisuflebaTa dacva – ganuyofelia.
iq, sadac sakonstitucio sasamarTloebi funqcionireben, sakonstitucio sarCelis wardgena SesaZlebelia adamianis konstituciuri uflebebis dacvis mizniT. magaliTad, saqarTvelos organul kanonSi `sakonstitucio sasamarTlos Sesaxeb~ aRniSnulia:
1. saqarTvelos sakonstitucio sasamarTlo aris sakonstitucio
kontrolis sasamarTlo organo, romelic uzrunvelyofs saqarTvelos konstituciis uzenaesobas, konstituciur kanonierebas da adamianis konstituciuri uflebebisa da Tavisuflebebis dacvas (1-li muxlis 1-li punqti);
adamianis uflebebi
173
2. saqarTvelos sakonstitucio sasamarTlo uflebamosilia, ganixilos saqarTvelos konstituciis meore Tavis (saqarTvelos moqalaqeoba; adamianis ZiriTadi uflebani da Tavisuflebani) sakiTxTan mimarTebiT miRebuli normatiuli aqtebis konstituciurobis sakiTxi (me-19
muxlis me-2 punqtis e qvepunqti);
3. sakonstitucio sasamarTlos SeiZleba piradad mimarTos saqarTvelos moqalaqem, romlis uflebebi iqna darRveuli;
4. sakonstitucio sasamarTloSi sarCelis Setanis ufleba aqvs saqarTvelos saxalxo damcvels, Tu is CaTvlis, rom normatiuli aqtebi
an calkeuli sakanonmdeblo normebi arRveven adamianis konstituciur
uflebebsa da Tavisuflebebs.
saxalxo damcveli. uflebaTa da TavisuflebaTa dacvis meqanizms
miekuTvneba ombudsmenis instituti. `ombudsmeni~ Sveduri sityvaa da
sxva piris interesebis warmomadgenels niSnavs. sxvadasxva qveyanaSi
mas sxvadasxva saxelwodebiT moixsenieben: ombudsmeni – skandinaviis
qveynebSi, saxalxo damcveli – saqarTveloSi, Suamavali – safrangeTSi,
xalxis damcveli – espaneTSi, bundestagis samxedro rwmunebuli – germaniaSi da sxva.
ombudsmeni, saxalxo damcveli, Tanamdebobis piria, romelsac irCeven (magaliTad: SvedeTSi, daniaSi, fineTSi, portugaliaSi, espaneTSi,
saqarTvelosa da sxva qveynebSi) an niSnaven (magaliTad, safrangeTSi
Suamavali iniSneba ministrTa sabWos dekretiT; did britaneTSi adamianis uflebaTa saparlamento rwmunebuls premier-ministris rekomendaciiT niSnavs dedofali) da romlis movaleobaa, iyos arbitri moqalaqeebsa da xelisuflebas Soris, raTa gamoiZios moqalaqeTa saCivrebi
xelisuflebis organoebisa da oficialuri Tanamdebobis pirebis winaaRmdeg im SemTxvevaSi, rodesac, moqalaqeTa azriT, xelisuflebam daarRvia maTi uflebebi da Tavisuflebebi. is sajaro moxelea, Tanamdebobis piria, romelic axorcielebs sxvadasxva administraciuli organos mier adamianis uflebaTa darRvevebis gamovlinebasa da uflebebis
dacvaze kontrols.
saqarTvelos moqmedi konstituciis Tanaxmad, saqarTvelos teritoriaze adamianis uflebaTa da TavisuflebaTa dacvas zedamxedvelobas uwevs saqarTvelos saxalxo damcveli, romelsac saqarTvelos parlamenti umravlesobiT 5 wlis vadiT irCevs.
saqarTvelos konstituciis Tanaxmad, saxalxo damcveli uflebamosilia, gamoavlinos adamianis uflebaTa da TavisuflebaTa darRvevis
174
kari meore
faqtebi, Seatyobinos amis Sesaxeb Sesabamis organoebsa da pirebs. saxalxo damcvelis saqmianobisaTvis dabrkolebaTa Seqmna isjeba kanoniT (saqarTvelos konstitucia, muxli 43).
saqarTvelos saxalxo damcvelis saqmianoba regulirdeba 1996 wlis
16 maisis organuli kanoniT `saqarTvelos saxalxo damcvelis Sesaxeb~.
saqarTvelos saxalxo damcveli adamianis uflebaTa da TavisuflebaTa
dacvis saxelmwifoebrivi garantiebis uzrunvelyofis mizniT axorcielebs Semdeg funqciebs: zedamxedvelobas uwevs saxelmwifo xelisuflebisa da adgilobrivi TviTmmarTvelobis organoTa, sajaro dawesebulebaTa da Tanamdebobis pirTa mxridan saqarTvelos teritoriis
farglebsa da mis iurisdiqciaSi myofi yvela pirisaTvis saxelmwifos
mier aRiarebul uflebaTa da TavisuflebaTa dacvasa da pativiscemas,
ganurCevlad rasisa, kanis ferisa, sqesisa, enisa, religiisa, politikuri an sxva Sexedulebisa, erovnuli, eTnikuri da socialuri kuTvnilebisa, warmoSobisa, qonebrivi da wodebrivi mdgomareobisa, sacxovrebeli adgilisa Tu sxva garemoebisa; saqarTvelos saxalxo damcveli
avlens adamianis uflebaTa da TavisuflebaTa darRvevis faqtebs da
xels uwyobs darRveuli uflebebisa da Tavisuflebebis aRdgenas; saqarTvelos saxalxo damcveli eweva saganmanaTleblo saqmianobas adamianis uflebaTa da TavisuflebaTa sferoSi.
2009 wlis 16 ivliss `saxalxo damcvelis Sesaxeb~ saqarTvelos organul kanonSi ganxorcielebuli cvlilebebis Tanaxmad, saxalxo damcveli asrulebs gaerTianebuli erebis organizaciis wamebisa da sxva
sastiki, araadamianuri an damamcirebeli mopyrobis an sasjelis winaaRmdeg konvenciis fakultatiuri oqmiT gaTvaliswinebuli prevenciis
erovnuli meqanizmis funqciebs, rac imiT vlindeba, rom saqarTvelos
saxalxo damcveli an specialuri prevenciuli jgufis wevri amowmebs
dakavebis, winaswari patimrobisa da Tavisuflebis SezRudvis sxva adgilebSi adamianis uflebaTa da TavisuflebaTa dacvis mdgomareobas.
saqarTvelos saxalxo damcveli moqmedebs damoukideblad da mas ufleba aqvs, damoukideblad Seamowmos adamianis uflebaTa da TavisuflebaTa dacvis mdgomareoba, aseve maTi darRvevis faqtebi, rogorc miRebuli gancxadebisa da saCivris safuZvelze, ise sakuTari iniciativiT.
saqarTvelos saxalxo damcveli ganixilavs saqarTvelos moqalaqeTa,
ucxo qveynis moqalaqeTa da moqalaqeobis armqone pirTa, agreTve kerZo samarTlis iuridiul pirTa, politikur da religiur gaerTianebaTa
gancxadebebsa da saCivrebs, romlebic exeba saxelmwifo xelisuflebisa
da adgilobrivi TviTmmarTvelobis organoTa, sajaro dawesebulebaTa
adamianis uflebebi
175
da Tanamdebobis pirTa qmedebebs an aqtebs saqarTvelos konstituciiTa
da kanoniT dadgenil uflebaTa da TavisuflebaTa, agreTve im saerTaSoriso xelSekrulebaTa da SeTanxmebebiT dadgenil uflebaTa da TavisuflebaTa darRvevis Sesaxeb, romelTa monawilec aris saqarTvelo.
patimrobisa da Tavisuflebis aRkveTis dawesebulebebSi, dakavebisa
da Tavisuflebis SezRudvis sxva adgilebSi myof pirTa mier saqarTvelos saxalxo damcvelisaTvis gagzavnili gancxadebebi, saCivrebi da werilebi konfidencialuria. maTi gaxsna da cenzura akrZalulia; isini
dauyovnebliv unda gadaeces saqarTvelos saxalxo damcvels.
gancxadeba da saCivari ar ibegreba saxelmwifo gadasaxadiT. saqarTvelos saxalxo damcvelis mier dainteresebuli pirisaTvis gaweuli
samsaxuri ufasoa. gancxadebisa da saCivris miRebis Semdeg saqarTvelos saxalxo damcveli damoukideblad iRebs gadawyvetilebas Semowmebis Taobaze, ris Sesaxebac ecnobeba ganmcxadebels. saqarTvelos saxalxo damcveli valdebulia, acnobos ganmcxadebels saCivris Semowmebis Sedegebi kanoniT dadgenili wesiT.
saqarTvelos saxalxo damcvels ufleba aqvs, Semowmebis Catarebisas:
a) daubrkoleblad Sevides saxelmwifo xelisuflebisa da adgilobrivi TviTmmarTvelobis nebismier organoSi, sawarmoSi, organizaciasa
da dawesebulebaSi, maT Soris, samxedro qvedanayofSi, patimrobisa da
Tavisuflebis aRkveTis dawesebulebebSi, dakavebisa da Tavisuflebis
SezRudvis sxva adgilebSi;
b) saxelmwifo xelisuflebisa da adgilobrivi TviTmmarTvelobis
organoebs, sajaro dawesebulebebsa da Tanamdebobis pirebs mosTxovos
da dauyovnebliv an araugvianes 10 dRisa miiRos SemowmebisaTvis aucilebeli yvela cnoba, dokumenti da sxva masala;
g) nebismier Tanamdebobis pirs, moxeles, masTan gaTanabrebul pirs mosTxovos da miiRos werilobiTi axsna-ganmarteba gamosakvlev sakiTxebze;
d) saxelmwifo an/da arasaxelmwifo dawesebulebebis meSveobiT Caataros saeqsperto gamokvlevebi an/da moamzados daskvnebi; moiwvios
specialistebi/eqspertebi saeqsperto an/da sakonsultacio samuSaoTa Sesasruleblad;
e) gaecnos sisxlis samarTlis, samoqalaqo da administraciul saqmeebs, romlebze miRebuli gadawyvetilebebic kanonier ZalaSia Sesuli.
saqarTvelos saxalxo damcveli saqarTvelos parlaments weliwadSi erTxel, kalendaruli wlis martSi, warudgens angariSs qveyanaSi
adamianis uflebaTa da TavisuflebaTa dacvis mdgomareobis Sesaxeb.
saqarTvelos saxalxo damcvelis angariSSi unda mieTiTos saxelmwi-
176
kari meore
fo xelisuflebisa da adgilobrivi TviTmmarTvelobis is organoebi
da Tanamdebobis pirebi, romlebic arRvevdnen adamianis uflebebsa da
Tavisuflebebs, ar iTvaliswinebdnen saqarTvelos saxalxo damcvelis
rekomendaciebs am uflebaTa aRdgenis RonisZiebebis Sesaxeb.
saqarTvelos saxalxo damcveli saqarTvelos parlaments sagazafxulo sesiaze yovelwliur angariSTan dakavSirebiT warudgens moxsenebas adamianis uflebaTa da TavisuflebaTa dacvis sferoSi arsebuli
mdgomareobis Sesaxeb.
yvela saxelmwifo xelisuflebisa da adgilobrivi TviTmmarTvelobis organo, Tanamdebobis Tu iuridiuli piri valdebulia, yovelmxriv
daexmaros saqarTvelos saxalxo damcvels, dauyovnebliv warudginos
masalebi, sabuTebi da sxva informacia, romlebic dasWirdeba saqarTvelos saxalxo damcvels Tavisi uflebamosilebis gansaxorcieleblad.
Semowmebis procesSi an saqarTvelos saxalxo damcvelis moTxovnis
safuZvelze is saxelmwifo organo, Tanamdebobis an iuridiuli piri,
romlis moqmedeba an gadawyvetileba mowmdeba, an gasaCivrebulia, valdebulia, saqarTvelos saxalxo damcvels warudginos axsna-ganmarteba
gamosakvlev sakiTxze.
parlamenti. sakanonmdeblo organos – parlamentis saqmianobas didi
mniSvneloba aqvs adamianis uflebaTa swori realizaciisaTvis, radgan
TviT konstituciuri norma zogjer zogadia da moiTxovs kanoniT misi
realizaciis procesisaTvis dazustebas. garda amisa, parlamenti is organoa, romelic sakanonmdeblo wesiT TviTon qmnis adamianis uflebaTa
dacvis meqanizmebsa da institutebs. am sferoSi mniSvnelovania agreTve
parlamentis sakontrolo funqcia. parlamenti, zogadad, an misi komitetebisa da komisiebis meSveobiT Seiswavlis, rogor icavs aRmasrulebeli
xelisufleba adamianis uflebaTa dacvis sferoSi kanonebs, da ramdenad
iqna miRweuli kanoniT dasaxuli mizani am sferoSi. pirs, romlis uflebebic dairRva, an arsebobs am uflebebis darRvevis realuri safrTxe,
SeuZlia mimarTos parlaments an calkeul parlamentarebs Tavisi uflebebis darRvevis Tavidan asacileblad. garda amisa, parlamentis wevrebs,
Tu maTTvis cnobili gaxda adamianis uflebaTa darRvevis faqtebi, Tavisi
iniciativiT SeuZliaT Caerion da moiTxovon aseTi faqtebis aRkveTa.
aRmasrulebeli xelisufleba. piri, visi uflebebic iqna darRveuli administraciuli organoebis mier, sargeblobs administraciuli
samarTliT gansazRvruli dacvis saSualebebiT. sxvadasxva qveyanaSi es
wesi sxvadasxvagvarad moqmedebs, magram, zogadad, xelisuflebis admi-
adamianis uflebebi
177
nistraciul organoebs aqvT saSualeba, koreqtireba gaukeTon ara marto TavianT moqmedebas, aramed im dawesebulebebis moqmedebasac, romlebic maT daqvemdebarebaSi imyofebian.
Tavi 3.2
rogor xdeba adamianis uflebaTa
dacva saerTaSoriso doneze?
Tanamedrove sazogadoebaSi adamianis uflebebisa da Tavisuflebebis dacva mxolod saxelmwifos saSinao saqme ar aris.
moqalaqes, romlis uflebebic dairRva erovnul doneze, saSualeba
eZleva, Tavisi uflebebis dasacavad mimarTos saerTaSoriso sasamarTloebs.
saxelmwifo, romelic xels awers saerTaSoriso xelSekrulebas (romelic SeiZleba sxvadasxva saxelwodebiT arsebobdes – konvencia, damatebiTi oqmi, paqti), adamianis uflebaTa dacvis sferoSi kisrulobs
valdebulebas, pirnaTlad Seasrulos xelSekrulebiT aRiarebuli uflebebi da Tavisuflebebi. mas aRar SeuZlia, Tavi gaimarTlos imiT, rom
saxelmwifoSi arsebuli kanonmdebloba sxvagvarad ayalibebs im sakiTxebs, romlebic xelSekrulebaSia mocemuli. magaliTad, saxelmwifo ar
krZalavs trefikings, an ar sjis monobisaTvis imitom, rom misi kanonmdebloba amas ar iTvaliswinebs.
saerTaSoriso xelSekrulebebis xelmomweri saxelmwifoebi saerTaSoriso xelSekrulebebiT gaTvaliswinebuli standartebis implementacias sakuTar erovnul kanonmdeblobaSi axdenen. erovnul doneze
parlamentSi kanonproeqtis ganxilvas misi adamianis uflebebTan Sesabamisobis TvalsazrisiT ganixilaven, dgindeba misi Tanxvedra saerTaSoriso doneze nakisr valdebulebebsa da saxelmwifos sxva erovnul
normatiul aqtebTan. Tu kanoni adamianis uflebaTa saerTaSoriso
standartebs Seesabameba, misi gamoyeneba SesaZlebelia.
saqarTvelos 1995 wlis konstitucia naTlad gamoxatavs Tavis damokidebulebas aRniSnuli sakiTxis mimarT: `saqarTvelos kanonmdebloba
Seesabameba saerTaSoriso samarTlis sayovelTaod aRiarebul principebsa da normebs. saqarTvelos saerTaSoriso xelSekrulebas an SeTan-
178
kari meore
xmebas, Tu igi ar ewinaaRmdegeba saqarTvelos konstitucias, konstituciur SeTanxmebas, aqvs upiratesi iuridiuli Zala Sidasaxelmwifoebrivi normatiuli aqtebis mimarT~ (muxli 6); saxelmwifo cnobs da icavs adamianis sayovelTaod aRiarebul uflebebsa da Tavisuflebebs, rogorc
waruval da uzenaes adamianur Rirebulebebs. xelisuflebis ganxorcielebisas xalxi da saxelmwifo SezRuduli arian am uflebebiTa da TavisuflebebiT, rogorc uSualod moqmedi samarTliT (muxli 7).
adamians, romelic Tvlis, rom misi uflebebi da Tavisuflebebi darRveulia erovnul doneze, SeuZlia, Tavisi uflebebis aRsadgenad saerTaSoriso organoebs mimarTos. saerTaSoriso samarTali metad mravalferovan da mravalricxovan arCevans gvTavazobs.
saerTaSoriso organizaciebis mier SemuSavda saxelmwifoebze zedamxedvelobis sxvadasxva meqanizmi, romlebiTac saxelmwifos moqmedeba adamianis dacvis sakiTxebSi ufro gamWvirvale gaxda. yvela saxelmwifo gadis saerTaSoriso organizaciebis monitorings da misi damokidebuleba adamianis uflebebis sakiTxebTan saerTaSoriso Tanamegobrobis yuradRebis centrSia. saxelmwifo, romelic arRvevs adamianis
uflebebs, ganicdis saerTaSoriso Tanamegobrobisgan politikur da
ekonomikur zewolas.
msoflioSi arsebobs adamianis uflebaTa universaluri da regionaluri sistemebi. universalur sistemas miakuTvneben gaeros sistemas,
xolo regionaluri sistemebi iqmneba konkretuli regionebis mixedviT: adamianis uflebaTa dacvis evropuli sistema, romelic moqmedebs
evropaSi, interamerikuli sistema – moqmedebs amerikis kontinentis
qveynebisaTvis da afrikuli sistema – aerTianebs afrikis qveynebs.
Tavi 3.3
adamianis uflebaTa dacvis gaeros,
anu universaluri, sistema
gaerom, Tavisi moRvaweobis xangrZlivi periodis ganmavlobaSi, araerTi organo da procedura Camoayaliba, romlebiTac zedamxedvelobas uwevs mTel msoflioSi adamianis uflebaTa dacvas, pativiscemasa
da uzrunvelyofas. gansakuTrebiT didia xelSekrulebiT Seqmnili,
anu saxelSekrulebo organoTa roli.
adamianis uflebebi
179
saxelSekrulebo organoebi saerTaSoriso normatiuli aqtebis safuZvelze iqmneba da maT funqcias adamianis uflebaTa dacvis sakiTxSi
xelSekrulebaSi monawile wevr saxelmwifoTa zedamxedveloba Seadgens.
gaeros farglebSi moqmedebs 9 saerTaSoriso saxelSekrulebo organo:83
gaeros farglebSi adamianis uflebebis dacvisa da saerTaSoris masStabiT maT
zedamxedvelobaze pasuxismgebeli saxelSekrulebo komiteti
adamianis
uflebaTa
umaRlesi komisariatisa
da komisris
logo
83
abreviatura
saxelwodeba
safuZveli (abreviatura)
TariRi
samoqalaqo da politikur
uflebaTa saerTaSoriso
paqti (CCPR)
1966
ekonomikur, socialur da
kulturul uflebaTa
komiteti
socialur, ekonomikur da
kulturul uflebaTa
saerTaSoriso paqti (ICESCR)
1966
CERD
rasobrivi diskriminaciis
komiteti
yvela formis rasobrivi
diskriminaciis aRmofxvris
konvencia (ICERD)
1965
CEDAW
qalTa diskriminaciis yvela
formis aRmofxvris
komiteti
qalTa diskriminaciis yvela
formis aRmofxvris
saerTaSoriso konvencia (CEDAW)
1979
CPT
wamebis sawinaaRmdego
komiteti
konvencia wamebisa da sxva
sastiki, araadamianuri an
Rirsebis Semlaxavi mopyrobisa
da sasjelis winaaRmdeg (CAT)
1984
SPT
wamebis Tavidan acilebis
qvekomiteti
wamebisa da sxva sastiki,
araadamianuri an Rirsebis
Semlaxavi mopyrobisa da
sasjelis winaaRmdeg konvenciis
damatebiTi oqmi (OPCAT)
2002
CRC
bavSvis uflebaTa komiteti
bavSvis uflebaTa konvencia
1989
CMW
muSa migrantTa da maTi
ojaxebis uflebaTa dacvis
komiteti
muSa migrantTa da maTi
ojaxis uflebaTa dacvis
konvencia (ICRMW)
1990
CRPD
SezRuduli SesaZleblobebis mqone pirTa (SSmp)
uflebebis komiteti
SezRuduli SesaZleblobebis
mqone pirTa (SSmp) uflebebis
konvencia (CRPD)
2006
UNHRC
adamianis uflebaTa
komiteti
CESCR
zogierT konvencias aqvs damatebiTi oqmebi, romlebic avseben uflebaTa CamonaTvals an iTvaliswineben wevr saxelmwifoebze zedamxedvelobis procedurebs. magaliTad, samoqalaqo da politikur uflebaTa saerTaSoriso paqtis 2 damatebiTi
oqmi, romlis monawile saqarTvelocaa: 1. adamianis uflebaTa komitetSi individualuri ganacxadebis Setanis Sesaxeb, 2. sikvdiliT dasjis gauqmebis Sesaxeb; bavSvis
uflebaTa konvenciis 2 damatebiTi oqmi, romlis monawile saqarTvelocaa: 1. bavSvis SeiaraRebul konfliqtebSi monawileobis Sesaxeb damatebiTi oqmi, 2. bavSvTa
vaWrobis, bavSvTa prostituciisa da pornografiis Sesaxeb damatebiTi oqmi da sxva.
180
kari meore
nebismier adamians aqvs ufleba, mimarTos gaeros da mis organoebs
Tavis uflebaTa darRvevis Sesaxeb. gaeros saxelSekrulebo 9 organodan Svidi organo ixilavs adamianis uflebaTa darRvevebTan dakavSirebul davebs. individualuri mimarTvis ufleba saqarTvelos moqalaqeebsac aqvT. 1994 wels saqarTvelo miuerTda samoqalaqo da politikur
uflebaTa paqtsa da mis pirvel damatebiT oqms, riTac aRiara adamianis
uflebaTa komitetis iurisdiqcia.
adamianis uflebaTa sferoSi individualuri ganacxadebis (saCivrebis) wardgeniT adamianis uflebebi iZens konkretul mniSvnelobas da
saerTaSorisosamarTlebrivi normebi (romlebic sakmaod zogadi da abstraqtulia) sicocxlisunarianni xdebian, rogorc komitetisa da sasamarTlo gadawyvetilebebis, aseve rekomendaciebis gamotanis safuZvelze.
individualuri ganacxadis Setanis ufleba aqvs ara mxolod wevri
saxelmwifos moqalaqes sakuTari saxelmwifos winaaRmdeg, aramed im
pirsac, romelic ar aris mopasuxe saxelmwifos moqalaqe, magram misi
uflebebi dairRva swored am saxelmwifoSi (magaliTad, CineTis moqalaqe ukanonod iqna dakavebuli avstraliaSi. CineTis moqalaqes aqvs
ufleba, ganacxadi Seitanos avstraliis winaaRmdeg, radgan misi uflebebi dairRva, rodesac is imyofeboda avstraliis iurisdiqciis
qveS).
komiteti ganixilavs mxolod im ganacxadebs, romlebSic mosarCele
da mopasuxe saxelmwifoebs aRiarebuli aqvT komitetis iurisdiqcia
specialuri ganacxadiT.
saxelmwifo, romelic saerTaSoriso xelSekrulebis monawile xdeba
ratificirebis an mierTebis gziT, sakuTar Tavze iRebs valdebulebas,
ara marto Seasrulos xelSekrulebiT nakisri valdebulebebi, aramed
daicvas saxelSekrulebo organoebis mier dadgenili procedurebi.
erT-erTi mniSvnelovani procedura, romelsac saxelSekrulebo organoebi adgenen, wevri saxelmwifoebis mier wardgenili perioduli
angariSebia. saxelmwifos mier wardgenil periodul angariSebSi asaxulia samarTlebrivi, administraciuli, sasamarTlo da sxva zomebi,
romlebic gaatara saxelmwifom xelSekrulebiT nakisri valdebulebebis Sesasruleblad. angariSSi saxelmwifo miuTiTebs im sirTuleebze, romelTac is awydeba adamianis uflebaTa dacvis saqmeSi. angariSis
ganxilvas eswrebian komitetis eqspertebi, wevri saxelmwifos oficialuri warmomadgenlebi da akreditebuli arasamTavrobo organizaciebi. adamianis uflebaTa komiteti saxelmwifos mier wardgenili angari-
adamianis uflebebi
181
Sis safuZvelze iRebs rekomendaciebs, romelTa Sesrulebis Sesaxebac
wevrma saxelmwifom mogvianebiT unda acnobos Sesabamis komitets.
gaeros saxelSekrulebo organoebi (komitetebi) adamianis uflebaTa Sesaxeb informacias iReben ara mxolod wevri saxelmwifoebidan,
aramed alternatiuli wyaroebidan: gaeros specializebuli organoebidan (mag., jandacvis msoflio organizacia), gaeros fondebidan (mag.,
gaeros bavSvTa fondi (UNICEF)), sxvadasxva programidan (mag.,UNDP-is
proeqtebidan), sxvadasxva saerTaSoriso mTavrobaTaSorisi (mag.: evropis sabWo, euTo) da arasamTavrobo organizaciebidan (mag.: Human Rights
Watch, Amnesty International), agreTve samoqalaqo sazogadoebidan, profesiuli asociaciebidan, erovnuli arasamTavrobo organizaciebidan,
masmediidan, akademiuri dawesebulebebidan. bevr uwyebasa da organizacias Tavisi wvlili Seaqvs adamianis uflebaTa aRsrulebaSi (magaliTad:
• msoflio jandacvis organizacias – WHO;
• gaeros ltolvilTa umaRles komisariats – UNHCR;
• gaeros ganaTlebis, mecnierebisa da kulturis organizacias –
UNESCO;
• gaeros bavSvTa fonds – UNICEF;
• wiTeli jvrisa da wiTeli naxevarmTvaris saerTaSoriso komitets
– ICRC;
• evropaSi uSiSroebisa da TanamSromlobis organizacias (euTo) –
OSCE da sxva.
2006 wels Seiqmna gaeros adamianis uflebaTa sabWo, romlis ZiriTadi funqcia msoflioSi adamianis uflebaTa dacvis xelSewyoba da
gaZlierebaa.
2006 wlis 15 marts gaeros 60/251 rezoluciis safuZvelze generalurma asambleam miiRo adamianis uflebaTa sabWos mier momzadebuli
saxelmwifoTa angariSgebis axali sistema, angariSgebis axali procedura – universaluri perioduli angariSi (UPR). 2008 wlidan upa
(UPR) ZalaSi Sevida. saqarTvelom 2011 wels pirvelad gaiara es procesi.
am ukanasknelis mizania, zedamxedveloba gauwios msoflios yvela qveyanas adamianis uflebaTa dacvis mdgomareobis TvalsazrisiT. yvela saxelmwifo valdebulia, gaiaros es procesi yovel 4 weliwadSi erTxel
da warudginos adamianis uflebaTa sabWos Tavisi moxseneba, romelSic
aisaxeba adamianis uflebaTa dacvis sakiTxebi. upar-is procesSi monawileobis miRebis ufleba aqvT: saerTaSoriso da erovnul arasamTavrobo
organizaciebs, akademiur wreebs, samoqalaqo sazogadoebis warmomadgenlebs. maT ufleba eZlevaT, waradginon alternatiuli, `Crdilovani~
182
kari meore
moxseneba,84 romelSic aRweren adamianis uflebaTa darRvevis faqtebs,
Seafaseben saxelmwifoSi arsebul situacias, miscemen rekomendaciebs
wevr saxelmwifos adamianis uflebaTa dacvis sakiTxebze.
adamianis uflebaTa umaRlesi komisariati gaeros
adamianis uflebaTa sferoSi
adamianis uflebaTa sferoSi saqmianobis koordinaciis gaumjobesebis mizniT, 1993 wlis 20 dekembers q. venaSi, adamianis uflebaTa saerTaSoriso konferenciaze miRebuli rekomendaciis safuZvelze,
generaluri asambleis #48/141 rezoluciiT, Seiqmna adamianis uflebaTa umaRlesi komisris posti. umaRlesi komisris saqmianoba moicavs
saerTaSoriso TanamSromlobis xelSewyobasa da popularizaciis waxalisebas adamianis uflebaTa efeqturad ganxorcielebis sferoSi.
umaRlesi komisris Zalisxmeva mimarTulia adamianis uflebaTa dacvis,
gaeros sistemaSi adamianis uflebebis sakiTxebis win wamowevisa da maTi koordinaciis, adamianis uflebaTa sferoSi axali standartebis SemuSavebisa da am sferoSi xelSekrulebebis ratificirebisken. komisris
mandatSi Sedis adamianis uflebebis seriozul darRvevebze reagireba
da amgvari darRvevebis Tavidan asacileblad konkretuli saqmianobis
warmarTva. aseve, konsultaciebisa da teqnikuri daxmarebis gaweva wevri saxelmwifoebis mTavrobebisaTvis.
umaRles komisars niSnavs gaeros generaluri mdivani da amtkicebs
generaluri asamblea oTxi wlis vadiT. es Tanamdeboba, Tavisi doniT,
gaeros generaluri mdivnis moadgilis Tanamdebobas Seesabameba.
Tavi 3.4
rogor aris daculi adamianis
uflebebi regionalur doneze?
winamdebare TavSi ganxilulia adamianis uflebaTa dacvis evropuli
sistema, romlis mTavari sayrdeni aris 47 wevri saxelmwifosagan Sem84
2010 wels saqarTvelos oficialuri angariSis paralelurad gaeros universaluri perioduli angariSis UPR-is farglebSi momzadda e.w. `Crdilovani~ angariSi
qalTa uflebebis damcveli 23 arasamTavrobo organizaciis mier.
adamianis uflebebi
183
dgari evropis sabWo. gansxvavebiT universaluri, gaeros sistemisagan,
regionaluri sistema adamianis uflebaTa dacvis sakiTxSi ufro moqnilia. garda amisa, meqanizmebs, romelTac evropuli sistema iyenebs,
udidesi mniSvneloba aqvs saqarTvelos moqalaqeebis uflebaTa dacvisaTvis.
adamianis uflebebi daculia rogorc evrosabWos, ise evrokavSirisa85 da euTos farglebSi.86
miuxedavad amisa, Cven ganvixilavT adamianis uflebaTa dacvis mxolod evropis sabWos meqanizmebs.
Tavi 3.5
saqarTvelo da evropis sabWo
1999 wels saqarTvelo evropis sabWos sruluflebiani wevri gaxda,
2000 wels ZalaSi Sevida evropis sabWos erT-erTi umTavresi dokumenti – adamianis uflebaTa da ZiriTad TavisuflebaTa evropuli konvencia. am nabijiT saqarTvelom sajarod ganacxada, rom eTanxmeba evropis
sabWos wesdebis moTxovnas: `evropis sabWos yovelma wevrma unda aRiaros kanonis uzenaesobisa da misi iurisdiqciis farglebSi myofi yvela
piris adamianis uflebebiT da ZiriTadi TavisuflebebiT sargeblobis
principebi da iTanamSromlos keTilsindisierad da nayofierad sabWos
pirvel TavSi aRniSnuli miznis ganxorcielebisaTvis~ (evropis sabWos
wesdeba, muxli 3).
85
evrokavSiris fundamentur uflebaTa qartia, romelsac xeli moewera safrangeTis qalaq nicaSi 2000 wlis 7 noembers, evrokavSiris istoriis ganmavlobaSi pirvelad, erT teqstSi moicavs evrokavSiris moqalaqeTa da mis teritoriaze mcxovreb
pirTa samoqalaqo, politikur, ekonomikur da socialur uflebaTa mTel rigs. igi
Sevida evropis 2004 wlis 18 ivnisis konstituciis proeqtis meore nawilSi. evrokavSiris konstituciis proeqtis uaryofis Semdeg moxda qartiis adaptireba da
gamocxadda 2007 wlis 12 dekembers strasburgSi, lisabonis xelSekrulebis xelmoweris win, riTac qartiam iuridiulad savaldebulo Zala SeiZina. qartiis sruli
moqmedeba evrokavSiris wevri saxelmwifoebisTvis kvlav sadavoa, Tumca evrokavSiris arawevri saxelmwifoebisTvisac igi aris mniSvnelovani saxelmZRvanelo dokumenti, gansakuTrebiT ki im qveynebisTvis, romlebic kavSirSi Sesvlis procesSi
arian. ix. adamianis uflebebi jandacvis sferoSi, Tb., 2011.
86
evropis uSiSroebisa da TanamSromlobis organizaciis (euTo) SemadgenlobaSi Sedis ramdenime organizacia, romlebic uSualod arian dakavebuli adamianis uflebaTa dacviT. saqarTvelo euTos wevri qveyanaa, magram evrokavSirisa jer kidev ara.
184
kari meore
evropis sabWoSi gawevrianebisas saqarTvelom ikisra mTeli rigi valdebulebebisa: adamianis uflebaTa konvenciasa da mis damatebiT oqmebTan mierTeba; evropis sabWos farglebSi miRebuli iseTi mniSvnelovani
dokumentebis ratificireba, rogorebicaa: wamebisa da araadamianuri an
damamcirebeli mopyrobisa Tu dasjis aRkveTis evropuli konvencia da
misi damatebiTi oqmebi; erovnul umciresobaTa dacvis evropuli CarCokonvencia; evropis socialuri qartia; evropuli konvencia eqstradiciis Sesaxeb da sxva dokumentebi. saqarTvelos daevala: erovnuli kanonmdeblobis evropul konvenciasTan SesabamisobaSi moyvana, reformebis
gatareba sasamarTlos, prokuraturis, policiis sferoebsa da penitenciarul sistemaSi, saqarTvelodan deportirebul mesxTa dabruneba,
umciresobaTa Sesaxeb kanonis miReba, administraciuli zomebis miReba im pirTa sakuTrebisa da saijaro uflebebis aRsadgenad, romlebmac
1990-1994 wlebSi mimdinare konfliqtebis dros dakarges qoneba; aseve
gaiwera vadebi TavisuflebaaRkveTil pirTa uflebebis dacvis mizniT
penitenciarul sistemaSi reformebis gasatareblad, 1991-1992 wlebSi
politikuri areulobis dros dakavebul pirTa saqmeebis xelaxali gadasinjva da sxva. amave valdebulebebidan gamomdinare, evropis sabWom
Tavisi rezoluciiT ganacxada, rom awarmoebs monitorings saqarTveloSi arsebul mdgomareobaze misi evrosabWoSi gawevrianebis dRidan.87
evropis sabWoSi gawevrianebam saqarTvelos moqalaqeebs adamianis
uflebaTa sasamarTlos meqanizmebiT sargeblobis SesaZlebloba misca, evropis sabWos struqturebSi sakuTari uflebebisa da Tavisuflebebis dacva xelmisawvdomi gaxada. saqarTvelos moqalaqeebi moeqcnen
adamianis uflebaTa da ZiriTad TavisuflebaTa konvenciis dacvis qveS.
adamianis uflebaTa evropuli konvencia evrosabWos pirveli da
uZvelesi dokumentia, romelic icavs samoqalaqo da politikur uflebebs da amis paralelurad qmnis adamianis uflebaTa dacvis qmediT
meqanizms sazedamxedvelo organos adamianis uflebaTa evropuli sasamarTlos saxiT, romlis gadawyvetilebebi wevri saxelmwifoebisTvis
Sesasruleblad savaldebuloa.
evropuli konvencia evropis sabWom 1950 wels miiRo. konvencia tipiur evropul tradiciebze aRmocenebuli dokumentia, romelic komunisturi diqtatisa da msoflmxedvelobidan Tavisufali, demokratiuli saxelmwifoebis mier Seiqmna.
adamianis uflebaTa evropuli konvencia Sedgeba preambulisa da
59 muxlisagan. konvencia moqmedebs yvelaze, vinc eqceva `maRali xel87
www.coe.ge.
adamianis uflebebi
185
Semkvreli mxareebis iurisdiqciis farglebSi~ (1-li muxli), miuxedavad maTi moqalaqeobisa, rac imas niSnavs, rom adamianis uflebebis evropuli konvencia erTdroulad icavs im pirebs, romlebic arian wevr
saxelmwifoTa moqalaqeebi, apatridebi, bipatridebi da is ucxoelebi,
romlebic evrosabWos wevri saxelmwifos iurisdiqciis qveS imyofebian. konvencia moqmedebs wevr saxelmwifoTa iurisdiqciis qveS myof fizikur da iuridiul pirebze.
evropuli konvencia konkretul uflebebs Seexeba. esenia: sicocxlis ufleba; wamebis akrZalva; monobisa da iZulebiTi Sromis akrZalva; Tavisuflebisa da usafrTxoebis ufleba; samarTliani sasamarTlos
ufleba; sasjelis ukuqceviTi gamoyenebis akrZalva; piradi da ojaxuri cxovrebis pativiscemis ufleba; azris, sindisisa da religiis Tavisufleba; gamoxatvis Tavisufleba; Sekrebisa da gaerTianebis Tavisufleba; qorwinebis ufleba; samarTlebrivi dacvis efeqturi saSualebis
gamoyenebis ufleba; diskriminaciis akrZalva.
konvenciis mesame nawili Seexeba evropuli sasamarTlos sakiTxebs.
konvencias aqvs 14 damatebiTi oqmi, romelTagan ZalaSi Sesulia konvenciis I , II, IV, VI, VII da XII oqmebi. eseni konvenciiT garantirebul uflebaTa gafarToebas exeba. kerZod:
konvenciis I damatebiTi oqmiT aRiarebulia qonebiT daubrkoleblad sargeblobis ufleba, ganaTlebis miRebis ufleba, Tavisufali arCevnebis ufleba;
IV damatebiTi oqmi uzrunvelyofs saxelmwifos teritoriaze kanonierad myofi yvela pirisaTvis Tavisuflad gadaadgilebisa da sacxovrebeli adgilis arCevis uflebas;
VI oqmiT aikrZala sikvdiliT dasja mSvidobianobis dros, rac, amave
dros, gaxda evrosabWoSi gawevrianebis erT-erTi piroba;
VII damatebiTma oqmma sisxlis samarTlis danaSaulSi msjavrdebul
pirebs mianiWa maT winaaRmdeg gamotanili sasamarTlos gamamtyunebeli
ganaCenis zemdgom instanciaSi gasaCivrebisa da mcdari ganaCeniT maTTvis miyenebuli zianis kompensaciis ufleba;
akrZala erTi da imave saxelmwifos iurisdiqciis farglebSi myofi
piris xelmeored gasamarTleba an im danaSaulisaTvis dasja, romlisTvisac piri ukve gamarTlebuli an msjavrdebuli iyo;
konvenciis XII damatebiTi oqmiT aikrZala yovelgvari diskriminacia;
XIII oqmma akrZala sikvdiliT dasja nebismier viTarebaSi;
186
kari meore
konvenciis XI da XIV oqmebi procesualur sakiTxebs Seexeba da maTSi
saubaria evropuli sasamarTlos reorganizaciaze.
konvencia pirveli dokumentia, romelmac adamianis uflebaTa dacvis aRsrulebis efeqturi meqanizmi Seqmna. sasamarTlo ixilavs davas
– saxelmwifo saxelmwifos winaaRmdeg (magaliTad, adamianis uflebaTa evropul sasamarTloSi ixileba dava – `saqarTvelo ruseTis winaaRmdeg~/“Georgia v. Russia”88) da im pirTa individualur ganacxadebs, romlebic uCivian sakuTar saxelmwifos an evropis sabWos sxva wevr saxelmwifoebs maTi uflebebis darRvevisaTvis (magaliTad, `gurgeniZe saqarTvelos
winaaRmdeg~/“Gurgenidze v. Georgia”).89 ganacxadis Setana ramdenime saxelmwifos winaaRmdegac ki SeiZleba (magaliTad, `Samaevi da 12 sxva ruseTisa da
saqarTvelos winaaRmdeg~ /“Shamaev and 12 other v. Russia and Georgia”).90
mopasuxe saxelmwifo evropuli sasamarTlos winaSe evropuli konvenciiT gaTvaliswinebuli uflebebisa da Tavisuflebebis darRvevis
faqtebze pasuxobs, xolo sasamarTlo, gadawyvetilebis safuZvelze,
– maT winaSe, visi uflebebicaa (fizikuri Tu iuridiuli pirebis) darRveuli. am SemTxvevaSi, pasuxismgebloba SeiZleba daekisros mxolod
saxelmwifos. aqedan gamomdinare, mopasuxe individualur ganacxadze
SeiZleba iyos mxolod saxelmwifo.
sasamarTlo iurisdiqcia vrceldeba konvenciisa da misi oqmebis ganmartebasa da gamoyenebasTan dakavSirebul yvela sakiTxze, romlebic
mas gadaecema gansaxilvelad. iurisdiqciasTan dakavSirebul sadavo
sakiTxebs Tavad sasamarTlo wyvets. sasamarTlos saboloo gadawyvetileba savaldebuloa xelSemkvreli mxareebisaTvis. zedamxedveloba
gadawyvetilebis aRsrulebaze ekisreba ministrTa komitets.
evropis konvencia saqarTveloSi moqmedebs uSualod, rogorc saqarTvelos kanonmdeblobis ganuyofeli nawili, da Tu igi ar ewinaaRmdegeba saqarTvelos konstitucias, konstituciur SeTanxmebas aqvs
upiratesi iuridiuli Zala Sidasaxelmwifoebrivi normatiuli aqtebis
mimarT. saerTaSoriso xelSekruleba konvenciiT aRiarebuli uflebebis darRvevis SemTxvevaSi saqarTvelos moqalaqeebs saSualebas aZlevs, mimarTon adamianis uflebaTa evropul sasamarTlos, romelic
strasburgSi mdebareobs.
“Georgia v. Russia” V. an VS – laTinurad “Versus” – `winaaRmdeg~. adamianis uflebaTa
evropul sasamarTloSi (igive starsburgis sasamarTlo) 2008 wlis ruseT-saqarTvelos konfliqtSi dazaralebuli saqarTvelos moqalaqeebis sarCelebi ganixileba ruseTis winaaRmdeg.
89
ganacxadi # 71678/01, 17/01/2007 (gadawyvetileba).
90
saqme # 36378/02, 25/04/2005 (gadawyvetileba).
88
adamianis uflebebi
187
konvenciis farglebSive Seqmnilia sazedamxedvelo organo, romelic Tvalyurs adevnebs wevr saxelmwifoTa mier sasamarTlo gadawyvetilebebis aRsrulebas. `sasamarTlos saboloo gadawyvetileba
gadaecema ministrTa komitets, romelic zedamxedvelobs mis aRsrulebas~.
adamianis uflebaTa evropuli konvencia qmnis adamianis uflebaTa
dacvis efeqtur meqanizms – sasamarTlos. sasamarTlo, romelic strasburgSi (safrangeTi) mdebareobs, adamianis uflebaTa dacvis efeqturi
meqanizmia da misi gadawyvetilebebi yvelaze kargad asaxavs adamianis
uflebaTa dacvis xarisxsa da simwvaves ama Tu im wevr saxelmwifoSi.
evropuli sasamarTlos dadebiTi gadawyvetileba, aseve adamianis
uflebaTa analogiur darRvevaTa momavalSi Tavidan acileba strasburgis meqanizmis sakvanZo sakiTxia.
Tavisi arsebobis ganmavlobaSi, evropuli sasamarTlo praqtika ixveweboda da viTardeboda, ayalibebda standartebs adamianis uflebaTa dacvis sferoSi. evropuli konvenciisa da evropuli sasamarTlos
precedentuli samarTali ayalibebs adamianis uflebaTa evropul
standartebs, romlebzec dafuZnebulia evropis saxelmwifoTa samarTlebrivi sistema. es ki, Tavis mxriv, avtoritetsa da did popularobas
sZens adamianis uflebaTa evropul sasamarTlos. amis dasturia Sesuli ganacxadebis raodenoba.
evrosabWos egidiT miRebul saerTaSoriso xelSekrulebaTa xelmoweriTa da ratificirebiT saqarTvelom ikisra adamianis uflebaTa
da ZiriTad TavisuflebaTa aRiarebis, dacvis, ganmtkicebisa da pativiscemis valdebuleba. am ukanasknelis ganxorcieleba mniSvnelovnad
aris damokidebuli saerTaSoriso normebis erovnul kanonmdeblobaSi inkorporirebasa da erovnuli sasamarTloebis mier saerTaSoriso
xelSekrulebaTa da saerTaSoriso sasamarTlo praqtikis gamoyenebaze.
am valdebulebaTa Semadgeneli nawilia adamianis uflebaTa evropuli
sasamarTlo praqtika da amave sasamarTlos mier miRebuli gadawyvetilebebi. saqarTvelos sasamarTloebi konkretul saqmeze gadawyvetilebis gamotanisas mimarTaven evropis adamianis uflebaTa konvenciisa
da evropuli sasamarTlos precedentul samarTals.
saqarTveloSi evropuli sasamarTlos popularobis maCvenebelia
saqarTvelodan masSi Sesuli sarCelebis raodenoba. marTalia, isini sasamarTloSi Sesul ganacxadTa saerTo raodenobaSi gadamwyvet
rols ar asruleben, magram saqarTvelosTvis, misi moqalaqeebisa da
188
kari meore
misi iurisdiqciis qveS myof pirTaTvis yovel gadawyvetilebas udidesi mniSvneloba aqvs (aq igulisxmeba rogorc evrosasamarTloSi mogebuli saqmeebi, aseve evrosasamarTloSi moqalaqeTa mier wagebuli
saqmeebic).91
strasburgis sasamarTlos mier saqarTvelos winaaRmdeg Sesuli
da ganxiluli saqmeebi metad mravalferovania da uflebaTa farTo
speqtrs moicavs. isini exeba sicocxlis uflebis darRvevis, wamebis, Tavisuflebisa da xelSeuxeblobis uflebis, samarTliani sasamarTlos,
sakuTrebis, arCevnebis, sityvis Tavisuflebis sakiTxebs.
evropuli konvencia saqmis sasamarTlo warmoebaSi miRebisaTvis gansazRvravs kriteriumebs, romelTac ganacxadi unda akmayofilebdes,
kerZod:
• ganacxadi unda exebodes evropuli konvenciiT gaTvaliswinebul
uflebaTa darRvevas;
• uflebaTa darRveva unda fiqsirdebodes wevri saxelmwifos mier
evropul konvenciaze ratificirebis Semdeg;
• amowuruli unda iyos SidasamarTlebrivi dacvis meqanizmebi;
• gasuli ar unda iyos sasamarTlosTvis ganacxadiT mimarTvidan
6-Tviani vada;
• ganacxadi ar unda iyos aSkarad usafuZvlo;
• ganacxadi ar unda iyos anonimuri;
• ganacxadis borotad gamoyeneba dauSvebelia;
• ganacxadi ar unda ixilebodes sxva saerTaSoriso organoebSi.
ra Sedegebs unda elodos moqalaqe Tavisi ganacxadis dakmayofilebis SemTxvevaSi? Tu sasamarTlo miiCnevs, rom konvencia dairRva, mas
SeuZlia, miiRos gadawyvetileba `samarTliani dakmayofilebis~ Sesaxeb, rac gamoixateba fuladi kompensaciiT. kompensaciis gadaxda ekisreba uflebis damrRvev saxelmwifos. magaliTad, saqmeze – `asaniZe v.
saqarTvelo~92 – evropulma sasamarTlom aRiara saqarTvelos moqalaqe asaniZis uflebebis darRvevis faqti da mopasuxe saxelmwifos anu
saqarTvelos daakisra asaniZisaTvis kompensaciis saxiT 150 000 (as or91
adamianis uflebaTa evropuli sasamarTlos ganCinebebi da saqarTvelos winaaRmdeg ganxiluli saqmeebi SegiZliaT ixiloT saqarTvelos iusticiis saministros
oficialur vebgverdze: http://www.justice.gov.ge/index.php?lang_id=GEO&sec_id=103, xolo
`enuqiZe da girgvliani v. saqarTvelo~ saqarTvelos advokatTa asociaciis oficialur vebgverdze: http://gba.ge/new/admin/editor/uploads/files/newsebis/Girgvliani_ECHR_
GEO_Final.pdf.
92
Asanidze v. Georgia, № 71503/01/08, 04.204, http://www.justice.gov.ge/files/Documents/adam/
asanidze%5B1%5D.pdf.
adamianis uflebebi
189
mocdaaTi aTasi) evros (ekvivalenti larebSi) gadaxda angariSsworebis
dRisTvis arsebuli kursiT; aseve, 5 000 evros gadaxda gaweuli xarjebisaTvis.
sasamarTlo ar aris uflebamosili, gaauqmos saxelmwifos mier gamotanili sasamarTlo gadawyvetilebebi an kanonebi; sasamarTlo ar
agebs pasuxs Tavisi gadawyvetilebis aRsrulebaze. sasamarTlo gadawyvetilebis aRsrulebaze zedamxedvelobas axorcielebs evropis sabWos ministrTa komiteti, romlis amocanaa, meTvalyureoba gauwios ganCinebis Sesrulebas da uzrunvelyos nebismieri kompensaciis gadaxda.
adamianis uflebaTa dacvis sferoSi, evropis sabWos egidiT, sxvadasxva dros miRebul iqna 200-ze meti konvencia da Seiqmna mravalferovani meqanizmebi. ganvixiloT mxolod ramdenime maTgani:
evropis socialuri qartia. adamianis socialur da ekonomikur uflebaTa dacvis mizniT evropis sabWom 1961 wels miiRo evropis socialuri qartia, romelmac sxvadasxva dros garkveuli cvlilebebi ganicada. qartiiT aRiarebul iqna iseTi uflebebi, rogorebicaa: Tanabari
samuSao pirobebi, socialuri uzrunvelyofa, axalgazrdebis socialuri, samarTlebrivi da ekonomikuri dacva, moxucTa socialuri dacva da sxva. 2005 wels saqarTvelos parlamentma moaxdina evropis socialuri qartiis ratificireba, xolo 2006 wels aRniSnuli dokumenti
ZalaSi Sevida.
regionalur da umciresobaTa enebis evropuli qartia. qartia
miRebul iqna 1992 wels da Seexeba ganaTlebis uzrunvelyofis sakiTxebs im enebze, romlebic warmoadgenen umciresobis an regionul enebs.
qartiaSi mocemuli sxva uflebebi ukavSirdeba sasamarTlo ganxilvis
dros mediaSi administraciul da saxelmwifo struqturebSi gamoyenebuli enis sakiTxebs.
erovnul umciresobaTa dacvis CarCokonvencia miRebul iqna evropis sabWos mier 1995 wels. konvenciis Tanaxmad, saxelmwifo valdebulia, daicvas erovnul umciresobaTa uflebebi, kanonis winaSe Tanasworuflebianoba, kulturuli TviTmyofadoba, umciresobaTa enis
gamoyenebis ufleba da sxva. saqarTvelo am konvencias 2005 wels SeuerTda.
190
kari meore
nawili meoTxe
calkeuli jgufebis
uflebaTa dacva
saxelmZRvanelos am TavSi saubari iqneba im adamianTa uflebebze,
romelTac TavianTi fizikuri, gonebrivi, asakobrivi Tu sxva SesaZleblobebis an garkveuli garemoebebis gamo sazogadoebisa da saxelmwifos
mxridan meti yuradReba sWirdebaT. maT iseTive uflebebi aqvT, rogoric sxva moqalaqeebs, magram maTi uflebebis dacva, maTive mdgomareobidan gamomdinare, ufro met Zalisxmevas moiTxovs saxelmwifosgan.
garda amisa, am kategoriis adamianebi xSirad ganicdian diskriminacias,
maTi uflebebi ufro naklebadaa daculi, maTdami damokidebulebaSi
arsebobs stigma, aseT adamianebs xSirad ar ZaluZT sakuTari uflebebis dacva, da sxvisi daxmarebis imedad arian.
nawilis dasasruls Tqven SeZlebT imsjeloT iseT sakiTxebze, rogoricaa:
• rogor aris daculi erovnuli da eTnikuri umciresobebis da sxva
jgufebis uflebebi?
• vin CaiTvleba devnilad da rogoraa daculi maTi uflebebi?
• vin da rogor icavs bavSvis uflebebs?
• ras niSnavs genderuli Tanasworoba?
adamianis uflebebi
191
umciresobaTa uflebebi
sazogadoeba istoriis ganviTarebis yovel safexurze gadis garkveul gamocdas tolerantobaze. amerikeli pastoris, ralf u. sokmenis,
gamonaTqvami – `simamacis testi maSin dgeba, rodesac Cven umciresobaSi varT, tolerantobisa ki umravlesobaSi yofnisas~ – naTlad gamoxatavs sxvadasxva erovnuli, religiuri, Tu sxva saxis umciresobebisadmi Semwynareblobis arss.
Tavi 4.1
SezRuduli SesaZleblobebis
mqone pirTa uflebebi
Cven garSemo mravladaa adamiani, romlebic TavianTi fizikuri Tu
gonebrivi mdgomareobis gamo gansakuTrebul movlasa da mzrunvelobas saWiroeben. maTi SesaZleblobebidan gamomdinare, maT SezRuduli
SesaZleblobebis mqone pirebs uwodeben.93
Tavdapirvelad gavarkvioT, Tu vin CaiTvleba SezRuduli SesaZleblobebis mqone pirad (SSmp). es aris adamiani, romelsac daavadebis,
travmis, gonebrivi Tu fizikuri defeqtis Sedegad, janmrTelobis metnaklebad moSlis gamo, darRveuli aqvs organizmis sasicocxlo funqciebi, rac ganapirobebs profesiuli Sromis unaris srul an nawilobriv dakargvas, anda yofa-cxovrebis arsebiTad gaZnelebas, rasac igi
mihyavs qmedunarianobis droebiT an mudmiv SezRudvamde da socialuri dacvis saWiroebamde.94
SezRuduli SesaZleblobebis mqone pirebis yofa gamoixateba sazogadoebis damokidebulebis, sazogadoebrivi institutebisa da mate93
SezRuduli SesaZleblobis mqone pirTa (SSmp) uflebebis dacvisas problemas
qmnis zusti statistikuri monacemebis arqona. SSmp-Ta raodenoba aiTvleba arsebuli monacemebis pensiis mimReb pirTa raodenobidan da ar aris sruli, radgan
am saxelmwifo socialuri momsaxurebiT sargebloben mxolod mkveTrad da mniSvnelovnad gamoxatuli SesaZleblobis SezRudvis statusis mqone pirebi da zomierad gamoxatuli SesaZleblobis SezRudvis statusis mqone pirTa viwro wre, rac,
2010 wlis monacemebiT, Seadgens 138 614 SSmp-s. ix. socialuri momsaxurebis saagentos monacemebi: http://ssa.gov.ge/uploads/Pension%20122010%20ge/Book1.xls; saqarTvelos
saxalxo damcvelis perioduli angariSi, 2010, gv. 497.
94
saqarTvelos kanoni `samedicino-socialuri eqspertizis Sesaxeb~, me-3 b muxli.
192
kari meore
rialuri garemos imgvari erTobliobiT, romlis Sedegad sxvadasxva
fizikuri, fsiqoemociuri, gonebrivi Tu sensomotoruli problemis
mqone adamianebs (SSmp) ar gaaCniaT pirovnuli ganviTarebisa da TviTrealizaciis Tanabari SesaZlebloba.
unarebis SezRudvis fenomens mravali aspeqti aqvs. dRemde SSmp-Ta
problemebi ganixileboda mxolod jandacvis prizmaSi da aRiqmeboda
rogorc samedicino problema, romlis identifikacia safuZvels uqmnis socialuri dacvis garkveuli meqanizmebis amoqmedebas – konkretulad, invalidobis pensiasa da zogierT finansur SeRavaTs, agreTve
garkveuli samedicino momsaxurebis miRebis SesaZleblobas. amasTan,
aranakleb mniSvnelovania am problemis sxva aspeqtebic, romlebic
ukavSirdeba, erTi mxriv, aseTi adamianebis reabilitacias, raTa isini
ukeT moergon arsebul garemos; meore mxriv, TviT fizikuri da socialuri garemos Secvlas im mimarTulebiT, rom maT mieceT meti SesaZlebloba, CaerTon sazogadoebriv cxovrebaSi da srulad isargeblon
yvela im SesaZleblobiTa Tu momsaxurebiT, razec qveynis sxva moqalaqeebs miuwvdebaT xeli.
amdenad, SSmp-Ta sakiTxebi unda ganixilebodes, pirvel rigSi, adamianis uflebebis WrilSi: diskriminaciis aRmofxvris, socialuri CarTulobis (inkluziis) da SesaZleblobebis gaTanabrebis TvalsazrisiT,
rac moiTxovs ara marto maTi uflebebis samarTlebriv uzrunvelyofas, aramed mizandasaxul politikas da, saWiroebis SemTxvevaSi, `pozitiuri qmedebis~ principis amoqmedebas.
adamianis uflebebi da interesebi daculia imis miuxedavad, adamiani
janmrTelia Tu SezRuduli SesaZleblobis mqone piria (SSmp).
Tavidanve unda aRiniSnos, rom SezRuduli SesaZleblobebis mqone
pirebs iseTive uflebebi aqvT, rogoric janmrTel adamianebs, magram
aris sferoebi, sadac amgvari adamianebis uflebaTa realizaciisas kanonmdebeli damatebiT garantiebs iTvaliswinebs – naTesavis an kanonieri warmomadgenlis yolas. xSirad aRniSnuli pirebisaTvis uflebebis
qona maTi realizaciis SesaZleblobas ar niSnavs. magaliTad, pirs, romelsac aqvs gadaadgilebis ufleba, specialuri transportis an Senoba-nagebobebis mis moTxovnilebebTan SeuTavseblobis gamo, realurad
ar SeuZlia am uflebiT sargebloba; usinaTlos, romelsac aqvs survili, miiRos ganaTleba, brailis SriftiT dabeWdili saxelmZRvaneloebisa da specialuri swavlebis meTodis gareSe am uflebis realizacia
ar ZaluZs.
adamianis uflebebi
193
Sesaferisi garemo pirobebis ararsebobis gamo, maTi mdgomareobidan gamomdinare, es pirebi xSirad diskriminirebulni arian. isini diskriminacias ganicdian dasaqmebis, ganaTlebis, jandacvis sferoSi, samoqalaqo, politikuri, socialuri uflebebis ganxorcielebisas.
saxelmwifo valdebulia, uzrunvelyos da xeli Seuwyos SSmp-ebis mier
adamianis yvela uflebiTa da ZiriTadi TavisuflebiT srul sargeblobas
yovelgvari diskriminaciis gareSe, SezRuduli SesaZleblobebis safuZvelze. am miznis misaRwevad saxelmwifo movalea: miiRos yvela saWiro sakanonmdeblo, administraciuli an sxva zoma SSmp-Ta uflebebis dasacavad;
miiRos yvela saWiro zoma, kanonmdeblobis CaTvliT, raTa Secvalon an
gaauqmon arsebuli kanonebi, dadgenilebebi, Cveulebebi da saxelmwifoTa
praqtika, romelic diskriminaciulia SezRuduli SesaZleblobis mqone
pirTa mimarT;
gaiTvaliswinos SezRuduli SesaZleblobis mqone pirTa uflebebis
dacva da xelSewyoba yvela mimarTulebasa da programaSi (jandacvis, socialuri uzrunvelyofis, ganaTlebis);
miiRos yvela saWiro zoma, raTa aRmofxvras nebismieri piris, organizaciis an kerZo sawarmos mier ganxorcielebuli diskriminacia SezRuduli SesaZleblobebis safuZvelze.
imisTvis, rom SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebs damoukideblad cxovrebisa da sazogadoebrivi cxovrebis yvela sferoSi srulad
monawileobis saSualeba mieceT, saxelmwifom unda mimarTos yvela Sesabamis zomas, raTa am pirebs, sxvebTan Tanabar pirobebSi, xeli miuwvdebodeT fizikur garemoze, transportze, informaciasa da komunikaciaze sainformacio da sakomunikacio teqnologiebis CaTvliT, da
sazogadoebisTvis xelmisawvdom sxva saSualebebsa da momsaxurebaze,
rogorc qalaqSi, aseve qalaqgareT. es gulisxmobs Senobebis, gzebis,
satransporto da sxva Sida Tu gare saSualebebis, maT Soris: skolebis,
sacxovrebeli saxlebis, samedicino dawesebulebebisa da samuSao adgilebis pandusebiTa da sxva saSualebebiT mowyobas, rac xels Seuwyobs
SSmp-Ta daubrkolebliv gadaadgilebas.
swored am suliskveTebiTaa gamsWvaluli 2006 wlis gaeros konvencia
da misi damatebiTi oqmebi.
marTalia, saqarTvelom 2009 wlis 10 ivliss xeli moawera konvencias
da mis damatebiT oqms (misi ZaliT iqmneba saxelSekrulebo organo, romelic saSualebas aZlevs individs an saxelmwifos, gaasaCivros specialur komitetSi SSmp-Ta uflebebis darRveva, aseve iTvaliswinebs saxel-
194
kari meore
mwifoTa mier perioduli angariSebis wardgenis valdebulebas), Tumca
dRemde ar momxdara misi ratificireba saqarTvelos parlamentis mier.95
saqarTvelos saxalxo damcvelis 2011 wlis rekomendaciaSi, romelic
man warudgina saqarTvelos parlaments, aRniSnulia: SSmp-Ta uflebebi daculia saqarTvelos konstituciiT, romelic aRiarebs yvela moqalaqis ZiriTad uflebebs; kanoniT `samedicino-socialuri eqspertizis Sesaxeb~, romliTac xdeba qmedunarobis SezRudvis xarisxis dadgena; saqarTvelos kanoniT `fsiqiatriuli daxmarebis Sesaxeb~, romelic
aregulirebs fsiqikurad daavadebul pirTa uflebebs, samedicino da
samarTlebrivi daxmarebis meqanizmebs, misi kanonieri warmomadgenlis,
samedicino dawesebulebisa da saxelmwifos valdebulebebs aseTi piris mimarT; sisxlis samarTlis kodeqsiT, romelic sisxlissamarTlebriv pasuxismgeblobas awesebs SezRuduli SesaZleblobis mqone piris
uflebebis SezRudvaze; aseve samoqalaqo samarTlis kodeqsi, romliTac ganisazRvreba araqmeduunaro pirisTvis meurvis daniSvnis wesi da
saarCevno kodeqsiT, romelmac SesaZlebloba misca SSmp-ebs, kerZod ki
usinaTloebs, brailis Sriftis meSveobiT waikiTxon da xma miscen maTTvis sasurvel kandidats an partias arCevnebSi.
Tavi 4.2
erovnuli da eTnikuri
umciresobebis uflebebi
saqarTvelo odiTganve iyo da dRemde rCeba tolerantulobis unikaluri gamocdilebis mqone qveynad.
tolerantuli damokidebulebis testi erovnul da eTnikur umciresobaTa mimarTac gamoiyeneba. saqarTvelo eTnikuri, kulturuli
da religiuri TvalsazrisiT mravalerovani qveyanaa. es saxelmwifos
mxridan moiTxovs erovnul umciresobebTan dakavSirebuli politikis
SemuSavebas da am politikis cxovrebaSi gatarebas. saqarTvelos konstitucia aRiarebs:
95
saqarTvelos mTavrobis 2009 wlis 15 dekembers # 978 gankargulebiT damtkicebuli `SezRuduli SesaZleblobis mqone pirTa socialuri integraciis 2010-2012
wlebis samTavrobo samoqmedo gegma~ iTvaliswinebs, faqtobrivad, yvela im valdebulebas, romelic gawerilia gaeros SezRuduli SesaZleblobis mqone pirTa konvenciaSi. saqarTvelos saxalxo damcvelis wliuri moxseneba, 2010, gv. 498-499.
adamianis uflebebi
195
`saqarTvelos moqalaqeni Tanaswori arian socialur, ekonomikur,
kulturul da politikur cxovrebaSi, ganurCevlad maTi erovnuli, eTnikuri, religiuri Tu enobrivi kuTvnilebisa. saerTaSoriso samarTlis
sayovelTaod aRiarebuli principebisa da normebis Sesabamisad, maT ufleba aqvT, Tavisuflad, yovelgvari diskriminaciisa da Carevis gareSe, ganaviTaron TavianTi kultura, isargeblon dedaeniT pirad cxovrebaSi da
sajarod~ (saqarTvelos konstitucia, muxli 38.1).
ras niSnavs erovnuli umciresoba? miuxedavad imisa, rom dResdReobiT saerTaSoriso samarTalSi ar arsebobs erovnuli umciresobis erTiani cneba, saerTaSoriso eqspertTa da saerTaSoriso organoTa ZalisxmeviT Camoyalibda erovnuli umciresobis terminis gansazRvreba: erovnuli umciresoba saxelmwifoSi mcxovreb moqalaqeTa jgufia,
romelic ricxobrivad mcirea ZiriTad mosaxleobasTan SedarebiT da
gansxvavdeba misgan Tavisi eniT, religiiT, eTnikuri kuTvnilebiT.96
umciresobaTa winamorbedebad gvevlinebian `religiuri umciresobebi~.
feodalur samyaroSi, romelic ar icnobda eris cnebas, saxelmwifoebi cdilobdnen sxva qveyanaSi mcxovreb erTmorwmuneTa dacvas am
qveyanaSi gabatonebuli maTTvis ucxo religiisagan, risTvisac aseT
qveynebTan debdnen saTanado SeTanxmebas. XVII s-idan moyolebuli, evropuli saxelmwifoebis praqtikaSi xSirdeba am saxis xelSekrulebani
erTmaneTs Soris (mag.: vestfaliisa da insbrukis 1648 wlis xelSekrulebani, venis 1815 wlis kongresis aqtebi da sxv.).
XX s-idan religiur umciresobaTa dacva icvleba `erovnul umciresobaTa~ interesebis uzrunvelyofiT. poloneTTan, CexoslovakiasTan,
iugoslaviasTan, ungreTTan, bulgareTTan, rumineTTan, saberZneTTan
da TurqeTTan dadebul xelSekrulebebSi inglisma da safrangeTma Seitanes specialuri punqtebi `erovnul umciresobaTa dacvis Sesaxeb~.
analogiur termins iyenebda erTa ligac, romelsac uSualod ekisreboda erovnul umciresobaTa interesebis dacva. gaero uaryofs erovnul umciresobaTa uflebas – uSualod mimarTon mas peticiiT, magram,
amasTan erTad, TviT saxelmwifoebis mimarT aZlierebs adamianisa da
erebis Rirsebisa da Tavisuflebis xelSeuxeblobis moTxovnebs. winaaRmdeg SemTxvevaSi, damnaSave saxelmwifos mimarT sanqciad iZulebis
formebi gamoiyeneba. gaeros wesdeba ar xmarobs termins – `erovnuli
umciresoba~, magram sxvadasxva instrumentebiTa da meqanizmebiT qmnis
maTi dacvis realur garantiebs.
96
mravalferovnebis marTvis safuZvlebi, Tb., 2010.
196
kari meore
1992 wels gaerom miiRo deklaracia `im pirTa uflebebis Sesaxeb,
romlebic erovnul Tu eTnikur, religiur Tu enobriv umciresobebs
miekuTvnebian~. deklaraciis mixedviT, erovnul umciresobebs unda mieceT ufleba, Tavisuflad eziaron TavianT kulturas, religias, gamoiyenon TavianTi ena sajaro da pirad cxovrebaSi, aqtiurad miiRon
monawileoba qveynis kulturul, religiur, sazogadoebriv, ekonomikur Tu saxelmwifoebriv cxovrebaSi, saxelmwifos centraluri Tu adgilobrivi organoebis im gadawyvetilebaTa miRebaSi, romlebic exeba
umciresobis beds; saxelmwifoebi iReben zomebs, raTa kanonis winaSe
sruli Tanasworobis safuZvelze uzrunvelyon umciresobaTa yoveli
warmomadgenlisaTvis adamianis uflebaTa da TavisuflebaTa realizacia; uqmnian maT xelsayrel pirobebs, raTa saSualeba miscen, gamoamJRavnon TavianTi Taviseburebani, ganaviTaron TavianTi kultura, ena,
religia, tradiciebi da Cveulebani, Tu maTi konkretuli saqmianoba ar
ewinaaRmdegeba qveynis erovnul kanonmdeblobasa da saerTaSoriso samarTals. Tavis mxriv, am umciresobebma saTanado angariSi unda gauwion
imas, rom akrZalulia yovelgvari saqmianoba, romelic `ewinaaRmdegeba
gaeros miznebsa da principebs, maT Soris saxelmwifoTa suverenuli
Tanasworobis, tradiciuli mTlianobisa da politikuri damoukideblobis principebs~ (muxli 8.4).
swored es azria gatarebuli saqarTvelos konstituciaSic:
`saerTaSoriso samarTlis sayovelTaod aRiarebuli principebisa da
normebis Sesabamisad, umciresobaTa uflebebis ganxorcieleba ar unda
ewinaaRmdegebodes saqarTvelos suverenitets, saxelmwifo wyobilebas,
teritoriul mTlianobasa da politikur damoukideblobas~ (muxli 38.2).
erovnul umciresobaTa sakiTxi mwvaved idga ssr kavSiris daSlis
procesSi, gansakuTrebiT mas Semdeg, rac ssr kavSiris 1990 wlis aprilis kanoniT avtonomiur respublikebsa da sxva avtonomiebs ufleba
miecaT, TviTonve gadaewyvitaT TavianTi bedi da gamoyofodnen im respublikas, romelic ssr kavSiridan gamosvlas daapirebda. pirvel rigSi, es Seexo saqarTvelos, azerbaijansa da moldovas, sadac ewyoboda
e.w. eTnikuri konfliqtebi, romlebic ruseTis reaqciuli wreebis mier
iyo inspirirebuli da maTi uSualo daxmarebiT sargeblobda. es wreebi
cdilobdnen, Signidan aefeTqebinaT damoukideblobisaTvis mebrZoli
yofili `mokavSire respublikebi~, magram amas dabrkolebas uqmnida da
uqmnis saxelmwifoTa saerTaSoriso Tanamegobroba, romelic uaryofs
nebismieri erovnuli umciresobis wadils, calmxrivad gamoeyos saxelmwifos.
adamianis uflebebi
197
erovnuli umciresobis problemas did yuradRebas aqcevs `evropuli CarCokonvencia erovnul umciresobaTa dacvis Sesaxeb~97 da evropis sabWos ministrTa komitetis mier 1992 wels damtkicebuli `regionuli Tu umciresobaTa enebis qartia~. mxareebi iReben valdebulebas,
uzrunvelyon eTnikuri, religiuri da enobrivi jgufebis wevrTa kulturuli, religiuri, enobrivi da adaT-Cveulebebis dacva da xelis Sewyoba maTi ganviTarebisaTvis, ar dauSvan maTi diskriminacia sazogadoebrivi da politikuri cxovrebis arc erT sferoSi.98
`im pirebs, romlebic erovnul umciresobas miekuTvnebian, am jgufis
danarCen wevrebTan erTad, aqvT ufleba, hqondeT TavianTi kultura,
isargeblon mSobliuri eniT, daaarson skolebi da miiRon ganaTleba maTTvis sasurvel enaze, agreTve misdion TavianT religias~.99
erovnuli umciresobis cnebasTan mWidro kavSirSia erovnuli warmomavlobis cneba, romelsac ramdenime mniSvnelobiT iyeneben: a) erisadmi kuTvnilebis, wminda eTnikuri (ena, adaT-Cveulebebi da a.S.) mniSvnelobiT. adamianis uflebaTa sayovelTao deklaracia aRniSnavs, rom
CamoTvlili uflebebi `miniWebuli unda hqondes yvela adamians, ganurCevlad raime gansxvavebisa – rasis, kanis feris, sqesis, enis, religiis,
politikuri Tu sxva mrwamsis, erovnuli Tu socialuri warmomavlobis
mixedviT~. evropuli konvencia adamianis uflebaTa da TavisuflebaTa
dacvis Sesaxeb kidev ufro azustebs:
a) akrZalulia diskriminacia, erovnuli da socialuri warmoSobis,
erovnuli umciresobis kuTvnilebis ganurCevlad (muxli 14);
b) moqalaqeobis aRmniSvnel terminad gamoiyeneba “Citizenship”, “Nationality”, rac ganpirobebuli iyo evropaSi erebis CamoyalibebiT, erovnuli suverenitetisa da e.w. eri saxelmwifoebis (Nation States) CamoyalibebiT (italia, safrangeTi da sxv.).
amitom ama Tu im ucxo qveynis sakonsuloSi vizis misaRebad Sesavsebi
anketis grafaSi “nationality” Caiwereba ara eTnikuri mniSvnelobiT erovneba (qarTveli, somexi, azerbaijaneli), aramed rogorc pirovnebis moqalaqeoba. (mag.: didi britaneTis, safrangeTis, italiis da a. S.) saqarTvelos kanonmdeblobiT, aseT kiTxvaze vizis momTxovnma unda Caweros
– `saqarTvelos~, rac moqalaqeobis da ara erovnuli warmomavlobis
aRmniSvnelia.
97
ZalaSi Sevida 1.02.1998.
adamianis uflebaTa saerTaSoriso leqsikoni-cnobari, gv. 91.
99
evrosabWos CarCokonvencia eTnikur umciresobaTa Sesaxeb.
98
198
kari meore
rasizmisa da Seuwynareblobis winaaRmdeg mimarTuli evropuli komisia, arsebul saerTaSorisosamarTlebriv masalaze dayrdnobiT askvnis: `dauSvebelia nebismieri saxis diskriminacia adamianisa Tu adamianTa jgufis mimarT rasis, kanis feris, religiis, enis, moqalaqeobis
(“nationality”), erovnuli (“national”) da eTnikuri warmoSobis safuZvelze~.
aqve komisia aRniSnavs, rom termini `erovneba~ (“Nationality”) mas esmis ise,
rogorc es aRniSnulia `evropul konvenciaSi moqalaqeobis Sesaxeb~,
romelic acxadebs: `erovneba~ (Nationality) niSnavs samarTlebriv kavSirs
pirovnebasa da saxelmwifos Soris da ar miuTiTebs pirovnebis eTnikur
warmoSobaze~. safrangeTisa da ucxoeTis sxva saxelmwifoebis kanonebi
`moqalaqeobis Sesaxeb~ iyeneben termins – “Nationality”, rogorc `moqalaqeobis~ aRmniSvnels.100
evrosabWos egidiT miRebul `erovnul umciresobaTa CarCokonvenciaSi~, romlis monawile saqarTvelocaa, erovnul umciresobaSi Semaval yvela pirs aqvs ufleba, Tavad gadawyvitos, surs Tu ara mas moepyron rogorc erovnuli umciresobis warmomadgenels. am debulebis
Tanaxmad, yvelas, vinc erovnul umciresobas miekuTvneba, SeuZlia Tavad gansazRvros, isargeblos Tu ara dacvis im garantiebiT, romlebic
CarCokonvenciiTaa gaTvaliswinebuli.
eri im xalxis erTobaa, vinc moaxdina TviTgamorkveva, aqvs saerTo
istoria, ena, kultura, qveyana. ers marTavs erTi damoukidebeli mTavroba, aqvs damoukidebeli saxelmwifo, teritoria, saerTo wes-Cveulebebi, warmomavloba da istoria.101
erovnuli umciresobebisagan gansxvavebiT, eTnikuri jgufi, eTnikuri warmomavloba istoriulad Camoyalibebuli adamianTa mdgradi
socialuri, sazogadoebrivi erTobaa, romelsac aqvs saerTo ena, adaTCveulebebi, miTebi, kultura, rwmena. eTnikur erTobas qmnis eri – mravalsaukunovani eTnikuri warmonaqmni, romelic eri-saxelmwifos ZiriTadi mosaxleobaa, an sxva erTan erTad marTavs saxelmwifos. eTnikur
jgufebSi SedarebiT mcirericxovani Temebia, romlebic istoriulad
arseboben saxelmwifos teritoriaze da gansxvavdebian danarCeni mosaxleobisagan Tavisi adaT-CvevebiT, eniT, kulturiT, rwmeniT. eTnikuri jgufi aris adamianTa erToblioba, romelic iziarebs erT an ramdenime maxasiaTebels, iseTebs, rogorebicaa: ena, naTesaoba, warmoSoba,
rasa, kultura, religia, istoria an fizikuri garegnoba.102
100
adamianis uflebaTa saerTaSoriso samarTlis leqsikoni-cnobari, Tb., 2005, gv. 92.
erovnebaTaSorisi urTierTobebis marTva, red.: j. javaxiSvili, n. sarjvelaZe,
Tb., 2007.
102
mravalferovnebis marTvis safuZvlebi, red. m. miTagvaria, Tb., 2010.
101
adamianis uflebebi
199
zogierTi eTnikuri jgufi cdilobs, xazi gausvas am gansakuTrebulobas da ewinaaRmdegeba asimilacias. zogi erwymis umravlesobaSi myof mosaxleobas – ers, magram inarCunebs yofiT Taviseburebebs,
enas an dialeqts. Tanamedrove saerTaSorisosamarTlebrivi aqtebi
krZalavs nebismier diskriminacias `erovnuli Tu eTnikuri warmomavlobis safuZvelze~. agresiuli separatizmi iyenebs eTnikur Taviseburebebs eTnikuri jgufis wevrTa Tavisi politikuri zraxvebis realizaciaSi Cabmis mizniT, rac akrZalulia Tanamedrove saerTaSoriso
samarTliT.
erovnuli da eTnikuri umciresobebis cneba kavSirSia rasobrivi diskriminaciis akrZalvis sakiTxTan. rasobrivi diskriminaciis akrZalvis
sakiTxi figurirebs adamianis uflebaTa dacvis yvela saerTaSoriso
aqtSi, iqneba es adamianis uflebaTa sayovelTao deklaracia, samoqalaqo da politikur uflebaTa paqti, evropuli konvencia, gaeros konvencia rasobrivi diskriminaciis likvidaciis Sesaxeb, Tu evropuli CarCokonvencia umciresobaTa Sesaxeb.
rasobrivi diskriminaciis103 amkrZalavi normebi uxvad moiZebneba
saqarTvelos sxvadasxva sakanonmdeblo aqtSi. Sromis kodeqsSi, sajaro samsaxuris Sesaxeb kanonSi, danaSaulad aris aRiarebuli adamianTa
Tanasworuflebianobis darRveva maTi rasis, kanis feris, enis, sqesis,
religiisadmi damokidebulebis, aRmsareblobis, politikuri an sxva
Sexedulebis, erovnuli, eTnikuri, socialuri, romelime wodebisadmi
an sazogadoebrivi gaerTianebisadmi kuTvnilebis, warmoSobis, sacxovrebeli adgilis an qonebrivi mdgomareobis gamo, ramac arsebiTad xelyo adamianis ufleba (saqarTvelos sisxlis samarTlis kodeqsi, muxli
142). amave normatiul aqtSi ganmartebulia:
`rasobrivi diskriminacia, ese igi qmedeba, Cadenili erovnuli an rasobrivi mtrobis an ganxeTqilebis Camogdebis, erovnuli pativisa da Rirsebis
damcirebis mizniT, agreTve rasis, kanis feris, socialuri kuTvnilebis,
erovnuli an eTnikuri warmomavlobis niSniT adamianis uflebebis pirdapiri an arapirdapiri SezRudva, anda imave niSniT adamianisaTvis upiratesobis miniWeba~ (saqarTvelos sisxlis samarTlis kodeqsi, muxli 142.1) .
103
ganmarteba mocemulia winamdebare naSromSi, gv. 148.
200
kari meore
Tavi 4.3
devnilTa uflebebi
moqalaqeebs xSirad erTmaneTSi eSlebaT ori termini `ltolvili~
da `iZulebiT gadaadgilebuli piri – devnili~. unda gvaxsovdes, rom
es ori sxvadasxva statusis mqone piria. ltolvilad iTvleba saqarTvelos teritoriaze Semosuli saqarTvelos moqalaqeobis armqone piri,
romlisaTvisac saqarTvelo ar aris misi warmoSobis qveyana da romelic iZulebuli gaxda, daetovebina Tavisi moqalaqeobis an mudmivad
sacxovrebeli qveyana, radgan idevneboda rasis, religiis, erovnuli
kuTvnilebis, romelime socialuri jgufis kuTvnilebis gamo; iZulebiT gadaadgilebuli piri devnili `saqarTvelos moqalaqe an saqarTveloSi mudmivad mcxovrebi moqalaqeobis armqone piria, romelic
iZulebuli gaxda, daetovebina mudmivi sacxovrebeli adgili da gadaadgilebuliyo (saqarTvelos teritoriis farglebSi) im mizeziT, rom
safrTxe Seeqmna mis an misi ojaxis wevrebis sicocxles, janmrTelobas
an Tavisuflebas ucxo qveynis agresiis, Sida konfliqtebis an adamianis
uflebaTa masobrivi darRvevis gamo~ (saqarTvelos kanoni `iZulebiT
gadaadgilebul pirTa – devnilTa Sesaxeb~, 1-li muxli). amJamad saqarTveloSi 573 ltolvilia, devnilTa ricxvi ki, mTavrobisa da gaeros
monacemebiT, 130 aTas adamianze meti (okupirebuli samxreT oseTidan
da misi mosazRvre regionebidan). devnilTa didi nawilis sacxovrebel
adgilebSi Semdgomi dabrunebis miuxedavad, 2008 wlis noembris mdgomareobiT, 35 aTas devnilze meti (ZiriTadad, okupirebul samxreT oseTidan) kvlav gadaadgilebulad rCeba da maTi umravlesoba axlo momavalSi ver SeZlebs dabrunebas.104
dReisaTvis saqarTvelos teritoriaze myofi devnilebis uflebebi regulirdeba `iZulebiT gadaadgilebul pirTa – devnilTa~ Sesaxeb
saqarTvelos kanoniT. `iZulebiT gadaadgilebis Sesaxeb saxelmZRvanelo principebis~ mixedviT, `iZulebiT gadaadgilebulad iTvlebian is
pirebi an pirTa jgufebi, romlebic gamoZevebul iqnen an iZulebuli
gaxdnen, daetovebinaT TavianTi saxli an mudmivi sacxovrebeli adgili, raTa gaqceodnen SeiaraRebul konfliqts, sayovelTao Zaladobas,
adamianis uflebaTa xelyofasa da stiqiur an adamianis mier Seqmnil katastrofebs da, amasTan, ar gadaukveTiaT saerTaSorisod aRiarebuli
saxelmwifo sazRvari~. zemoT moyvanili ganmartebebi erTmaneTisagan
104
saqarTvelos okupirebuli teritoriebidan gadaadgilebul pirTa, gansaxlebisa
da ltolvilTa saministros monacemebi. ix.: http://mra.gov.ge.
adamianis uflebebi
201
gansxvavdeba imiT, rom saqarTvelos kanonmdeblobaSi devnilebad ar
moiazrebian adamianebi, romlebic stiqiuri an xelovnurad Seqmnili
katastrofebis msxverplni arian. am Seusabamobis axsna im faqtiT SeiZleba, rom saqarTveloSi Seqmnil migraciisa da gansaxlebis komitets
(amJamad: saqarTvelos okupirebuli teritoriebidan iZulebiT gadaadgilebul pirTa, gansaxlebisa da ltolvilTa saministro) konsultaciebs uwevda gaeros ltolvilTa saqmeebis umaRlesi komisariati,
romlis mandati ar iTvaliswinebs devnilTa aseT kategorias. garda
amisa, 1996 wlisTvis swored SeiaraRebuli konfliqtis Sedegad gadaadgilebul pirebs hqondaT yvelaze seriozuli problemebi.
`iZulebiT gadaadgilebis Sesaxeb saxelmZRvanelo principebis~ Tanaxmad, `iZulebiT gadaadgilebuli pirebi saerTaSoriso da adgilobrivi kanonmdeblobis mixedviT, Tanaswor safuZvelze unda sargeblobdnen imave uflebebiTa da TavisuflebiT, riTac sargebloben sxva pirebi TavianT qveyanaSi. maT ar unda ganicadon raime saxis diskriminacia
TavianTi uflebebisa da Tavisuflebis ganxorcielebisas im mizeziT,
rom isini iZulebiT arian gadaadgilebuli~. samarTlebrivad devnilebi iseTive uflebiT sargebloben, rogoriTac saqarTvelos sxva moqalaqeebi. Tumca, amasTanave, devnilis gansakuTrebuli mdgomareoba
qmnis saWiroebas, rom misTvis arsebobdes samarTlebrivi da socialuri dacvis damatebiTi garantiebi. amisaTvis is qveyana, sadac devnilebi
arian, unda ayalibebdes sistemas, romelic uzrunvelyofs devnilebis
dacvas am damatebiTi garantiebiTa da meqanizmebiT. sistemis Camoyalibebis procesSi ki mniSvnelovania, rom saxelmwifom isargeblos da gaiTvaliswinos am sferoSi arsebuli saerTaSoriso gamocdileba.105
saqarTvelos ltolvilTa da devnilTa samarTlebrivi da socialuri sakiTxebis mogvareba, ZiriTadad, ekisreba saqarTvelos okupirebuli teritoriebidan iZulebiT gadaadgilebul pirTa, gansaxlebisa da
ltolvilTa saministros (SemdgomSi – `saministro~).
saqarTvelos teritoriaze iZulebiT gadaadgilebuli pirebi devnilis statusis misaRebad gancxadebiT mimarTaven okupirebuli teritoriebidan iZulebiT gadaadgilebul pirTa, gansaxlebisa da ltolvilTa saministros. Tu piri iZulebuli iyo, daetovebina saqarTvelos
teritoria da imyofeba sazRvargareT, mas SeuZlia, mimarTos saqarTvelos diplomatiur warmomadgenlobas an sakonsulos. devnilis statusis mosapoveblad piri avsebs gancxadebas da mimarTavs ltolvilTa da
gansaxlebis saministros an am saministros teritoriul organoebs.
105
SemuSavebulia saqarTveloSi gadaadgilebul pirTa – devnilTa mimarT saxelmwifo strategia da strategiis ganxorcielebis gegma (2009-2012).
202
kari meore
statusis miniWebis SemTxvevaSi aseT pirs aZleven specialur mowmobas,
romelic ZalaSia piradobis damadasturebel mowmobasTan erTad (me2 muxlis me-8 da me-10 punqtebi). devnilis statusi ar gauqmdeba maSin,
rodesac piri qorwindeba, Seicvlis sacxovrebel adgils da gadadis saqarTvelos sxva regionSi, magram savaldebuloa, man gaiaros registracia. devnilis statusi SesaZlebelia mieniWos devnilis bavSvsac, Tuki
erT-erTi mSobeli an orive devnilia.
Tavi 4.4
bavSvis uflebebi
sazogadoebaSi arsebobs jgufebi, romlebic gansakuTrebul dacvas moiTxoven. saxelmwifos aqvs pozitiuri valdebuleba maTi dacvis
efeqturi meqanizmebis Sesaqmnelad. saxelmwifos gansakuTrebuli dacvis qveS myof pirTa Soris moiazrebian bavSvebi.
1989 wels gaeros egidiT miRebul `bavSvis uflebaTa konvenciaSi~
miTiTebulia, rom `bavSvad iTvleba 18 wlamde asakis yvela adamiani, Tu
im kanoniT, romelic bavSvze vrceldeba, srulwlovanebis ufro adreuli asaki ar aris gaTvaliswinebuli~ (bavSvis uflebaTa konvencia, 1-li
muxli). konvenciis safuZvelze bavSvebs aqvT ufleba, dakmayofildes
maTi ZiriTadi saWiroebebi: arseboba, usafrTxoeba, janmrTelobis
dacva, sakvebisa da wylis misawvdomoba; maT aseve aqvT ufleba, hqondeT
sakuTari potencialis srulad ganviTarebis SesaZlebloba: es aris ganaTleba, TamaSi, sporti, sakuTari Sexedulebebis gamoxatvis Tavisufleba da monawileoba im gadawyvetilebebis miRebaSi, romlebic maT exebaT.
konvenciiT yvela bavSvs erTi da igive uflebebi aqvs, yvela ufleba
urTierTdakavSirebuli da Tanaswori mniSvnelobisaa. konvencia exeba,
aseve, bavSvebis pasuxismgeblobas – pativi scen sxva adamianebis, gansakuTrebiT TavianTi mSoblebis uflebebs.
gaeros bavSvis uflebaTa konvenciaSi 54 muxlia, romelTagan TiToeulSi gansazRvrulia gansxvavebuli ufleba. es uflebebi iyofa oTx
jgufad: arseboba, dacva, ganviTareba da monawileoba.
arsebobasTan dakavSirebuli uflebebi aRiarebs bavSvis sicocxlis
uflebas da uflebas, dakmayofilebul iqnes arsebobisTvis aucilebe-
adamianis uflebebi
203
li saWiroebebi. esenia: sicocxlisaTvis aucilebeli da sakmarisi sakvebi racioni, sacxovrebeli, cxovrebis adekvaturi done da janmrTelobis dacvis misawvdomoba.
ganviTarebasTan dakavSirebuli uflebebi gansazRvravs imas, rac
bavSvs sWirdeba Tavisi potencialis srulad ganviTarebisTvis. esenia:
ganaTleba, dasveneba da Tavisufali dro, kulturuli saqmianoba, informaciis misawvdomoba da azris, sindisisa da religiuri rwmenis Tavisufleba.
dacvasTan dakavSirebuli uflebebi moiTxovs, rom bavSvebi dacul
iyvnen yovelgvari formis Seuracxyofis, ugulebelyofisa da eqspluataciisagan. es uflebebi exeba iseT sakiTxebs, rogorebicaa: ltolvili
bavSvebis sagangebo dacva, dacvis saSualebebi momuSave bavSvebisaTvis da im bavSvebis dacva da reabilitacia, romlebmac ganicades raime
formis Zaladoba an eqspluatacia.
monawileobasTan dakavSirebuli uflebebi aRiarebs, rom yvela
bavSvs unda mieces SesaZlebloba, aqtiuri roli Seasrulos Tavis Temsa da sazogadoebaSi. es uflebebi moicavs Sexedulebis gamoxatvis Tavisuflebas da uflebas, bavSvis Sexedulebebs saTanado yuradReba
daeTmos im sakiTxebSi, romlebic mis cxovrebaze axdens zemoqmedebas.
bavSvis unarebis ganviTarebasTan erTad unda gaizardos maTi SesaZlebloba, monawileoba miiRon sazogadoebis cxovrebaSi, raTa moemzadon pasuxismgeblobiT aRsavse zrdasruli cxovrebisaTvis.
konvenciis ZiriTadi muxlidan oTxs gansakuTrebuli mniSvneloba
eniWeba, es muxlebi konvenciis `saerTo principebad~ aris cnobili:
muxli II: uzrunvelyofil unda iqnes konvenciaSi gaTvaliswinebuli
yvela ufleba TiToeuli bavSvisTvis nebismieri saxis diskriminaciis gareSe.
muxli III: bavSvis mimarT nebismier qmedebaTa ganxorcielebisas upirvelesi yuradReba unda daeTmos bavSvis interesebis dacvis
ukeT uzrunvelyofas.
muxli VI: yovel bavSvs aqvs sicocxlis, gadarCenisa da ganviTarebis ufleba.
muxli XII: bavSvis Sexedulebebs saTanado yuradReba unda daeTmos yvela im sakiTxSi, romelic mis cxovrebaze axdens zemoqmedebas.
204
kari meore
bavSvis uflebaTa konvencias aqvs ori damatebiTi oqmi:
1. fakultatiuri oqmi bavSvebiT vaWrobis, bavSvTa prostituciisa
da bavSvTa pornografiis Sesaxeb (2000);
2. fakultatiuri oqmi SeiaraRebul konfliqtebSi bavSvebis monawileobis Sesaxeb (2000).
konvenciaSi gamoxatulia bavSvisa da bavSvobis cnebis axali xedva.
bavSvebi arc TavianTi mSoblebis sakuTreba arian da arc qvelmoqmedebis ususuri obieqtebi. isini adamianebi arian, romlebsac sakuTari uflebebi aqvT. bavSvTa uflebebis am saxiT aRiarebiT konvencia mTlianad
bavSvze axdens koncentrirebas.106
rodesac qveyana axdens adamianis uflebaTa instrumentis ratificirebas, rogoric aris bavSvis uflebaTa konvencia, mas an pirdapir Seaqvs konvenciis debulebebi Sidasaxelmwifoebriv kanonmdeblobaSi, an
sxvagvarad kisrulobs adamianis uflebaTa dacvis valdebulebis Sesrulebas. `xSirad is faqti, rom arsebobs kanoni zogierTi uflebis dasacavad, sakmarisi ar aris, Tu es kanoni ar iTvaliswinebs yvela iuridiul uflebamosilebas da instituts am uflebaTa efeqtiani ganxorcielebisTvis~.107 bavSvis uflebaTa dacvis mizniT, saxelmwifo valdebulia izrunos qmediTi erovnuli meqanizmebis Sesaqmnelad.
saqarTvelo bavSvis uflebaTa konvencias 1994 wels SeuerTda. konvenciis moTxovnaTa Tanaxmad, saqarTvelo axorcielebs bavSvis uflebaTa konvenciiT gaTvaliswinebul debulebaTa implementacias erovnul kanonmdeblobaSi.
bavSvs (arasrulwlovans) iseTive uflebebi da Tavisuflebebi aqvs,
rogoric srulwlovan adamians, zogierTi gamonaklisis garda (magaliTad, saarCevno ufleba). adamianis uflebebis, maT Soris, bavSvis uflebaTa dacva garantirebulia saqarTvelos konstituciis II TaviT. yvela
ZiriTadi ufleba, romelTa dacvac garantirebulia konstituciis meore TaviT, Seexeba bavSvis uflebaTa dacvasac.
saqarTvelos kanonmdeblobiT, arasrulwlovania piri, romelsac
ar miuRwevia 18 wlis asakisaTvis. samoqalaqo kodeqsis Tanaxmad (1997),
arasrulwlovani piri aris uflebaunariani da 7 wlis asakidan CaiTvleba SezRudul qmedunarianad. saqarTvelos kanonmdeblobiT, srul
qmedunarianad adamiani iTvleba 18 wlis asakidan, anu es aris piri, ro106
bavSvis uflebebi da Jurnalistika, saxelmZRvanelo studentebisaTvis, Tb., 2011,
gv. 32.
107
ibid.: gv. 33.
adamianis uflebebi
205
melic Tavisi nebiTa da moqmedebiT srulad axorcielebs sakuTar uflebebsa da movaleobebs. uflebaunarianoba pirs eniWeba dabadebis momentidan gardacvalebis momentamde. gamonaklisia memkvidreobis ufleba, romelic adamians warmoeSoba Casaxvis momentidan da am uflebis
realizacia damokidebulia bavSvis dabadebaze. SezRuduli qmedunarianoba imas niSnavs, rom mas ar SeuZlia, sruli moculobiT SeiZinos da
ganaxorcielos samoqalaqo uflebebi da movaleobebi (magaliTad, dados garigeba). 7 wlamde asakis bavSvi mcirewlovani da qmeduunaroa. mis
uflebebs axorcielebs meurve an mzrunveli.
meurveoba – meurveoba wesdeba bavSvze, romelsac ar miuRwevia Svidi wlis asakisaTvis. mzrunveloba ki wesdeba arasrulwlovanze Svidi
wlis asakidan Tvramet wlamde.
saqarTvelos samoqalaqo kodeqsi (1997) iTvaliswinebs or garemoebas, romlis drosac, gansazRvruli pirobebis arsebobisas, piri CaiTvleba emansipirebulad da utoldeba srulwlovan, srul qmedunarian
pirs:
1. 16 wlis asaks miRweuli piris qorwineba;
2. kanonieri warmomadgenlis mier 16 wlis asaks miRweuli pirisaTvis
sawarmos damoukideblad gaZRolis uflebis miniWeba.
saqarTvelos kanonmdeblobiT, saqorwino asakad gansazRvrulia
Tvrameti weli, Tumca qorwinebisas uSvebs gamonakliss. gamonaklis
SemTxvevebSi Teqvsmeti wlis asakidan daqorwineba daiSveba mSoblebis
an sxva kanonieri warmomadgenlebis winaswari werilobiTi TanxmobiT.
Tanxmobaze mSoblebis an sxva kanonieri warmomadgenlebis uaris SemTxvevaSi pativsadebi mizezebis arsebobisas dasaqorwinebel pirTa gancxadebis safuZvelze daqorwinebis nebarTvis gacema SeuZlia sasamarTlos.
samoqalaqo samarTlis kodeqsisa da `moqalaqeobis Sesaxeb~ saqarTvelos kanonis Tanaxmad, bavSvi dabadebisTanave iZens gvars, saxelsa
da moqalaqeobas. 14-idan 18 wlamde bavSvis moqalaqeobis Secvla SeiZleba mxolod misi TanxmobiT.
bavSvis uflebaTa konvenciis IX muxlis Tanaxmad, yvela bavSvi unda
izrdebodes ojaxSi da ar daSordes Tavis mSoblebs maTi survilis sawinaaRmdegod. es moTxovna asaxulia saqarTvelos samoqalaqo kodeqsSi. Svilebis aRzrdis yvela sakiTxs mSoblebi urTierTSeTanxmebiT
wyveten. mSobelTa SeuTanxmeblobis SemTxvevaSi sadavo sakiTxs wyvets
sasamarTlo, mSoblebisa da arasrulwlovanis monawileobiT.
206
kari meore
bavSvis uflebebi daculia mSoblebis ganqorwinebis SemTxvevaSic.
Tu ganqorwinebis gamo an sxva mizeziT bavSvis mSoblebi cal-calke
cxovroben, maT SeTanxmebazea damokidebuli, Tu visTan icxovrebs
arasrulwlovani Svili. meuRleTa Soris davis SemTxvevaSi am sakiTxs
wyvets sasamarTlo, bavSvis interesebis gaTvaliswinebiT.
arasrulwlovans aqvs dacvis ufleba mSobelTa (sxva kanonier warmomadgenelTa) mxridan uflebamosilebis borotad gamoyenebis winaaRmdeg. arasrulwlovnis uflebebisa da kanonieri interesebis darRvevisas, maT Soris, mSobelTa (erT-erTi mSoblis) mier bavSvis aRzrdasTan, ganaTlebasTan dakavSirebuli movaleobebis Seusruleblobis an
arasaTanadod Sesrulebisas, an mSoblis uflebis borotad gamoyenebis
SemTxvevaSi, arasrulwlovans ufleba aqvs, damoukideblad mimarTos
meurveobisa da mzrunvelobis organoebs, 14 wlis asakidan ki sasamarTlos.
samoqalaqo davebis ganxilvisas, 14 wlis asakamde mowmis dakiTxvisas,
xolo sasamarTlos SexedulebiT 14-idan 18 wlis asakamde mowmis dakiTxvis drosac, iwveven pedagogs, aucileblobis SemTxvevaSi, SeiZleba moiwvion agreTve mSoblebi, mSvileblebi, meurveebi an mzrunvelebi.
saqarTvelos kanonmdebloba icavs bavSvis interesebs gaSvilebisas
kanoniT `bavSvis Svilad ayvanisa da mindobis Sesaxeb~ (2010). 10 wels
miRweuli bavSvis gaSvileba misi Tanxmobis gareSe ar daiSveba. kanoni
mkacrad icavs Svilad ayvanis konfidencialobis dacvis uflebas. sisxlis samarTlis kodeqsis Tanaxmad, dasjadia Svilad ayvanis saidumloebis gamJRavneba; piradi an ojaxuri saidumlos xelyofa.
bavSvis janmrTelobis dacvis ufleba da am sferoSi misi nebis pativiscema aisaxa saqarTvelos sxvadasxva sakanonmdeblo aqtSi, esenia:
saqarTvelos kanoni `janmrTelobis dacvis Sesaxeb~; kanoni `pacientis uflebaTa Sesaxeb~; kanoni `organoTa gadanergvis Sesaxeb~ da sxva.
arasrulwlovan pacientTa uflebebi yvelaze ufro kargad vlindeba saqarTvelos kanonSi `pacientTa uflebebis Sesaxeb~ (2000), romelic arasrulwlovan pacientebs iseTsave uflebebs aniWebs, rogorsac
srulwlovans, garda im specifikuri SemTxvevebisa, rodesac asakis gamo pacienti mometebul yuradRebas saWiroebs. magaliTad, informirebuli Tanxmobis micema raime samedicino manipulaciisas.
kanonmdebeli did yuradRebas uTmobs arasrulwlovnis janmrTelobis Sesaxeb informaciis dacvas. mSoblebs an kanonier warmomadgenlebs
arasrulwlovnis janmrTelobis Sesaxeb informacia ar miewodeba, Tu
informaciis miwodebis winaaRmdegia TviT qmedunariani arasrulwlo-
adamianis uflebebi
207
vani pacienti, aseve 14-idan 18 wlamde asakis arasrulwlovani pacienti, romelic, samedicino momsaxurebis gamwevis SexedulebiT, sworad
afasebs sakuTari janmrTelobis mdgomareobas da romelmac eqims mimarTa sqesobrivad gadamdebi daavadebis an narkomaniis mkurnalobis,
kontracefciis, araqirurgiuli meTodebis Sesaxeb konsultaciis miRebis an orsulobis xelovnurad Sewyvetis mizniT. bavSvis uflebebis
dacva garantirebulia saqarTvelos kanoniT `zogadi ganaTlebis Sesaxeb~ (2005). kanonis Tanaxmad, moswavles ufleba aqvs:
• Tanabar pirobebSi, diskriminaciis gareSe, dadgenili wesiT, saskolo dros an skolis teritoriaze isargeblos am TaviT daculi
da skolis mier aRiarebuli yvela uflebiTa da TavisuflebiT, agreTve skolis yvela resursiT;
• saxelmwifo icavs moswavlisa da mSoblis saganmanaTleblo arCevanis Tavisuflebas;
• moswavle daculi unda iyos arasaTanado mopyrobisgan, uyuradRebobisa da Seuracxyofisagan;
• moswavles aqvs sakuTari uflebebisa da Tavisuflebebis Sesaxeb codnis ufleba;
• moswavleebs ufleba aqvT, flobdnen informacias TavianTi uflebebisa da Tavisuflebebis, agreTve maTi SezRudvis safuZvlebis Sesaxeb;
• skola valdebulia, yovel axal moswavles gaacnos Tavisi uflebebi da Tavisuflebebi;
• uflebebisa da Tavisuflebebis SezRudvisas moswavles gonivrul
vadaSi ganumartos SezRudvis safuZveli;
• moswavles ufleba aqvs, piradad an arCeuli warmomadgenlis meSveobiT monawileoba miiRos skolis marTvaSi;
• miiRos skolaSi arsebuli nebismieri informacia, garda piradi
saidumloebis Semcveli informaciisa;
• moiTxovos da miiRos skolis mier masTan dakavSirebuli sakiTxis
gadawyvetileba;
• moiTxovos misi azris mosmena da monawileoba miiRos ganxilvaSi
uSualod an warmomadgenlis meSveobiT.
saqarTvelos kanoniT `bavSvTa da axalgazrduli kavSirebis saxelmwifoebrivi mxardaWeris Sesaxeb~ (1999) daculia bavSvebis mier Seqmnili sxvadasxva saxis organizacia – bavSvTa kavSirebi.
saqarTvelos kanoniT `reklamis Sesaxeb~ (1998) daculia arasrulwlovnis uflebebi. kerZod, reklamis warmoebis, ganTavsebisa da gavrcelebis dros arasrulwlovanTa gulubryvilobisa da gamoucdelo-
208
kari meore
bis borotad gamoyenebisagan maTi dacvis mizniT; saqarTvelos kanoni
`mavne zegavlenisagan arasrulwlovanTa dacvis Sesaxeb~ (2001) gulisxmobs im mavne zegavlenisagan dacvas, romelic dakavSirebulia alkoholuri sasmelebisa da Tambaqos moxmareba-gasaRebasTan, azartul
TamaSobebSi monawileobasTan, iseTi filmebis Cvenebasa da nabeWdi
produqciis moxmareba-gasaRebasTan, romlebmac SeiZleba ziani miayenos arasrulwlovanis fsiqikur an/da fizikur janmrTelobas, mis moralur da socialur ganviTarebas.
analogiur akrZalvas Seicavs saqarTvelos kanoni `mauwyeblobis Sesaxeb~ (2004), romlis mixedviTac, ikrZaleba bavSvTa da mozardTa fizikur, gonebriv da zneobriv ganviTarebaze mavne zegavlenis momxdeni
programebis im dros ganTavseba, roca maT mier am programebis naxvis
an mosmenis didi albaToba arsebobs.
arasrulwlovanTa SromiTi uflebebis dacvis garantiebi Camoyalibebulia saqarTvelos Sromis kodeqsSi (2006). saqarTvelos kanonmdebloba, zogadad, iTvaliswinebs Sromis saerTaSoriso organizaciisa
(ILO) da sxva saerTaSoriso organizaciebis rezoluciebsa da standartebs.
saqarTvelos kanonmdeblobiT, samuSaoze miRebis minimaluri asakia
16 weli. ar aris akrZaluli 16 wlamde arasrulwlovnis dasaqmeba, magram kanonmdebeli miuTiTebs im pirobebze, romlebic arasrulwlovnis dasaqmebisas unda gaviTvaliswinoT: kanonieri warmomadgenlis an
mzrunvelobis/meurveobis organos Tanxmoba; rodesac …SromiTi urTierTobebi ar ewinaaRmdegeba arasrulwlovanis interesebs; zians ar
ayenebs mis zneobriv, fizikur da gonebriv ganviTarebas; ar uzRudavs
mas savaldebulo dawyebiTi da sabazo ganaTlebis miRebis uflebas da
SesaZleblobas.
14 wlamde asakis arasrulwlovanTan SesaZlebelia SromiTi xelSekrulebis dadeba mxolod sportul, xelovnebasTan dakavSirebul da
kulturis sferoSi saqmianobaze, aseve sareklamo samuSaos Sesasruleblad.
akrZalulia arasrulwlovanTan SromiTi xelSekrulebis dadeba saTamaSo biznesTan, Ramis gasarTob dawesebulebebTan, erotikuli da
pornografiuli produqciis, farmacevtuli da toqsikuri nivTierebebis damzadebasTan, gadazidvasa da realizaciasTan dakavSirebuli
samuSaoebis Sesasruleblad. Sromis kodeqsiT akrZalulia arasrulwlovanTan SromiTi xelSekrulebis dadeba mZime, mavne da saSiSi samuSa-
adamianis uflebebi
209
oebis Sesasruleblad. SromiTi kodeqsi zRudavs arasrulwlovanis 24
saaTidan 6 saaTamde dasaqmebas.
bavSvis uflebebis dacvis meqanizmebi Cadebulia saqarTvelos kanonSi `ojaxSi Zaladobis aRkveTis, ojaxSi Zaladobis msxverplTa dacvisa
da daxmarebis Sesaxeb~ (2006).
ojaxSi Zaladoba gulisxmobs ojaxis erTi wevris mier meoris konstituciuri uflebebisa da Tavisuflebebis darRvevas fizikuri, fsiqologiuri, ekonomikuri, seqsualuri ZaladobiT an iZulebiT.
kanonis Tanaxmad, bavSvis mimarT fizikuri Zaladobis kvalis arsebobisas kanoniT dadgenili wesiT unda daisvas bavSvis misi mSoblebisagan
gancalkevebis sakiTxi. sasamarTlos saboloo gadawyvetilebis miRebamde droebiTi RonisZiebis saxiT damcavi orderis safuZvelze xdeba
bavSvis gancalkeveba moZalade mSoblisagan. sasamarTlo gansazRvravs
moZalade mSoblis mier bavSvis monaxulebis vadebs. am drosac kanoni
mkacrad icavs bavSvis usafrTxoebas. mSobels bavSvis monaxulebis ufleba SeiZleba mieces mxolod im SemTxvevaSi, roca mis mimarT daculi
iqneba usafrTxoebis yvela zoma, romlebic gulisxmobs monaxulebis
adgils, dros, periodulobas, xangrZlivobas da bavSvis usafrTxoebis
moTxovnebis dacvaze pasuxismgebeli piris arsebobas. Tu bavSvis mimarT usafrTxoebis zomebi daculi ar aris, izRudeba moZalade mSoblis mier bavSvis monaxulebis ufleba.
bavSvis usafrTxoebis dacvis mizniT, moZaladis mier bavSvis motacebis an sxva saxis zianis miyenebis realuri safrTxis arsebobisas, sasamarTlo gadawyvetilebiT, moZalades SeiZleba aekrZalos misi monaxulebis ufleba garemoebis Secvlamde.108
ojaxSi Zaladobis faqtze operatiuli reagirebisaTvis uflebamosili organos mier msxverplis dacvisa da moZaladis garkveuli moqmedebebis SezRudvis uzrunvelsayofad, droebiTi RonisZiebis saxiT,
SesaZlebelia gacemul iqnes Semakavebeli an damcavi orderi.
bavSvis uflebaTa konvenciis 32-e muxli krZalavs bavSvis monuri Sromis gamoyenebas. analogiuri akrZalva mocemulia: `transnacionaluri
organizebuli danaSaulis winaaRmdeg~ gaeros konvenciaSi, mis damatebiT oqmsa da „adamianebis, gansakuTrebiT qalebisa da bavSvebis trefikingis Tavidan acilebis, aRkveTisa da dasjis Sesaxeb~ oqmis SinaarsSic.109
108
1980 wlis haagis konvencia `bavSvebis gatacebasTan dakavSirebuli samoqalaqo
aspeqtebis Sesaxeb~.
109
saqarTvelo SeuerTda 2006 wels.
210
kari meore
trefikingi (adamianiT vaWroba) – adamianis yidva an gayidva, an mis
mimarT sxva ukanono garigebis ganxorcieleba, agreTve muqariT, ZaladobiT an iZulebis sxva formiT, motacebiT, SantaJiT, TaRliTobiT,
motyuebiT, umweo mdgomareobis an Zalauflebis borotad gamoyenebiT,
sazRauris anda sargeblis micemis an miRebis gziT im piris Tanxmobis
misaRwevad, romelsac sxva pirze zegavlenis moxdena SeuZlia, adamianis gadabireba, gadayvana, gadamalva, daqiraveba, transportireba, gadacema, Sefareba, anda miReba eqspluataciis mizniT.
arasrulwlovniT vaWroba (trefikingi) – arasrulwlovnis yidva
an gayidva, an mis mimarT sxva ukanono garigebis ganxorcieleba, agreTve misi gadabireba, gadayvana, gadamalva, daqiraveba, transportireba,
gadacema, Sefareba, anda miReba eqspluataciis mizniT.
trefikingis msxverpl bavSvTa uflebebis dacva xorcieldeba transnacionaluri organizebuli danaSaulis winaaRmdeg gaeros konvenciis
oqmis adamianebiT, gansakuTrebiT qalebiTa da bavSvebiT, trefikingis
Tavidan acilebis, aRkveTisa da dasjis, agreTve `adamianebiT vaWrobis
(trefikingis) winaaRmdeg brZolis Sesaxeb~ evropis sabWos konvenciiT
gaTvaliswinebuli bavSvis uflebaTa dacvis meqanizmebiT da saerTaSoriso organizaciebis mier miRebuli saxelmZRvanelo miTiTebebiT.
am dokumentebis safuZvelze, saqarTvelos sisxlis samarTlis kodeqsSi gaTvaliswinebulia specialuri muxlebi: adamianiT vaWroba (trefikingi); arasrulwlovaniT vaWroba (trefikingi); adamianiT vaWrobis
(trefikingis) msxverplis (dazaralebulis) momsaxurebiT sargebloba.
saqarTveloSi moqmedebs specialuri kanoni `adamianiT vaWrobis (trefikingis) winaaRmdeg brZolis Sesaxeb~ (2006), romliTac daculia bavSvis uflebebi.
saqarTvelos kanonmdebloba yuradRebas uTmobs kanonTan konfliqtSi myofi mozardisadmi efeqtur, samarTlian da humanur damokidebulebas da cdilobs, erovnul kanonmdeblobaSi am sferoSi daamkvidros
saerTaSoriso standartebi.
administraciul samarTaldarRvevaTa kodeqsiT administraciuli
pasuxismgebloba ekisrebaT administraciuli samarTaldarRvevis Cadenis momentisaTvis Teqvsmeti wlis asaks miRweul pirebs, magaliTad:
metropoliteniT sargeblobis wesebis darRveva; wvrilmani xulignoba
an xulignoba, Cadenili ToTxmetidan Teqvsmet wlamde mozardis mier,
wvrilmani qurdoba da sxva. administraciuli patimroba ar SeiZleba
SeefardoT Tvrameti wlis asaks miuRwevel pirebs.
adamianis uflebebi
211
saqarTvelos sisxlis samarTlis kodeqsi Seicavs arasrulwlovanTa uflebebis dacvis normaTa mTel rigs. ss kodeqsis mTeli Tavi aqvs
daTmobili ojaxisa da arasrulwlovnis winaaRmdeg mimarTul iseT danaSaulebs, rogorebicaa: arasrulwlovnis Cabma antisazogadoebriv
qmedebaSi; arasrulwlovnis mimarT ukanono garigebis ganxorcieleba
Svilad ayvanis mizniT; Svilad ayvanis mizniT fexmZime qalebis winaswari SerCeva da mSobiarobisaTvis saqarTvelos farglebs gareT gayvanis SesaZleblobis Seqmna an aseT gaSvilebaSi xelis Sewyoba; Svilad an
Svilobilad ayvanis wesis darRveva; arasrulwlovanis prostituciaSi
Cabma ZaladobiT, SantaJiT an motyuebiT; arasrulwlovanis gamosaxulebis Semcveli pornografiuli nawarmoebis damzadeba, aseTi masalis
SeTavazeba, reklamireba; arasrulwlovanis Cabma pornografiuli nawarmoebis an sagnis damzadebasa da gasaRebaSi.
sisxlis samarTlis kodeqsSi gansazRvrulia danaSaulebi, romlebic
Cadenilia arasrulwlovanTa winaaRmdeg (arasrulwlovani msxverpli)
da isini pasuxismgeblobis damamZimebel garemoebad iTvlebian.
sisxlissamarTlebrivi pasuxismgeblobis dakisrebisas an misgan gaTavisuflebisas arasrulwlovnad iTvleba is, visac danaSaulis Cadenamde Seusrulda ToTxmeti weli, magram ar Sesrulebia Tvrameti weli.
damnaSavis asakidan da Cadenili danaSaulis simZimidan gamomdinare,
arasrulwlovans eniSneba sasjeli an aRmzrdelobiTi xasiaTis RonisZieba. ssk iTvaliswinebs pasuxismgeblobisa da sasjelisagan gaTavisuflebis pirobebs. sasamarTlos SeuZlia, arasrulwlovnis mimarT
gamoiyenos aRmzrdelobiTi xasiaTis iZulebiTi RonisZieba Semdegi
pirobebis arsebobisas: danaSauli Cadenili unda iyos arasrulwlovnis mier; Cadenili danaSauli unda iyos naklebad mZime; sasamarTlom
arasrulwlovnis gamosworeba mizanSewonilad unda miiCnios aRmzrdelobiTi zemoqmedebis iZulebiTi RonisZiebis gamoyenebiT. saxelmwifo
axali saproceso kanonmdeblobiT cdilobs, arasrulwlovan damnaSaveTa mimarT gaataros liberaluri politika da Semoaqvs novaciebi
arasrulwlovanTa mediaciisa da ganridebis institutis saxiT.
saqarTvelos kanonmdebloba iTvaliswinebs saproceso garantiebs
arasrulwlovan dakavebul da msjavrdebul pirTaTvis. arasrulwlovan dakavebul pirebs aqvT konstituciiT garantirebuli uflebebi da
Tavisuflebebi: udanaSaulobis prezumfcia, advokatis ufleba, sasjelis moxdis pirobebSic samarTliani sasamarTlos ufleba, sasamarTlo
ganxilvis gonivruli vadis dacva da sxva.
212
kari meore
gamomZiebelTan, prokurorTan, sasamarTloSi arasrulwlovnis gamoZaxeba xorcieldeba misi mSoblebis an sxva kanonieri warmomadgenlebis TanxlebiT. gamoucxadeblobisas sssk iTvaliswinebs arasrulwlovnis asakis mixedviT gansxvavebul midgomas da adgens, rom 14-18
wlis arasrulwlovnis iZulebiT moyvana dasaSvebia.
arasrulwlovnis danaSaulis Sesaxeb saqmiswarmoebaSi arasrulwlovani eWvmitanilis an braldebulis pirveli dakiTxvisTanave monawileobs arasrulwlovnis pedagogi an kanonieri warmomadgeneli. arasrulwlovnis kanonieri warmomadgeneli SeiZleba iyos: mSobeli, axlo
naTesavi, meurve, mzrunveli. advokatis monawileoba savaldebuloa
sisxlissamarTlebrivi devnisa da sisxlis samarTlis procesis mTeli
periodis ganmavlobaSi.
advokatis movaleobaa, detalurad ganumartos bavSvs, misTvis gasageb enaze, arasrulwlovnis uflebebi da maTi gamoyenebis wesebi. agreTve, uzrunvelyos, rom kiTxvebi saTanadod da samarTlianad iyos
dasmuli da ar iyos metismetad mkacri. gansxvavebiT advokatisagan, kanonieri warmomadgenlis monawileoba arasrulwlovnis fsiqologiur
da emociur mxardaWeras uzrunvelyofs, xolo damcvelis monawileoba
– samarTlebriv daxmarebas.
sssk iTvaliswinebs arasrulwlovani piris dakiTxvis procesSi advokatis monawileobis paralelurad arasrulwlovani braldebulis
kanonieri warmomadgenlis an pedagogis daswrebas. Svid wlamde asakis arasrulwlovani SeiZleba daikiTxos mxolod misi mSoblis an maTi
ararsebobisas meurvis an sxva kanonieri warmomadgenlis TanxmobiT.
arasrulwlovani eWvmitanilisa da braldebulis dakiTxva ar SeiZleba Seusveneblad gagrZeldes 2 saaTze metxans, xolo mTlianad –
dReSi 4 saaTze metxans, Tu arasrulwlovani aSkarad daiRala, dakiTxva
unda Sewydes aRniSnuli drois gasvlamdec.
arasrulwlovnis iZulebiTi RonisZiebis saxiT dakavebis SesaZlebloba gamoiyeneba, Tu arsebobs Semdegi garemoebebi:
a) pirs waaswres danaSaulis Cadenisas an CadenisTanave;
b) TviTmxilvelebi, maT Soris dazaralebulebic, pirdapir miuTiTeben am pirze, rogorc danaSaulis Camdenze;
g) pirze, masTan an mis tansacmelze aRmoCndeba Cadenili danaSaulis
aSkara kvali;
d) piri miimala danaSaulis Cadenis Semdeg, magram Semdgom igi amoicno dazaralebulma;
adamianis uflebebi
213
e) piris mimarT gamotanilia ganCineba (dadgenileba) Zebnis warmoebis Sesaxeb;
v) piri SesaZloa miimalos.
dakavebis SemTxvevaSi, policiis TanamSromeli valdebulia ganumartos arasrulwlovans, misTvis gasageb enaze da formiT, dakavebis safuZvlebi da sssk-iT misTvis miniWebuli uflebebi.
sisxlis samarTlis saproceso kodeqsis Tanaxmad, sasamarTlos (mosamarTlis) ganCinebiT (dadgenilebiT), 16 wlamde asakis arasrulwlovanTa danaSaulis saqme ganixileba mTlianad an nawilobriv daxurul
sxdomaze, anu 16-idan 18 wlamde arasrulwlovnis saqmes sasamarTlo
ganixilavs saerTo wesiT Ria sasamarTlo sxdomaze.
dazaralebuli – piri, romelmac danaSaulis momzadebis, mcdelobis an danaSaulis Cadenis Sedegad miiRo fizikuri, moraluri an/da qonebrivi ziani.
saqarTvelos kodeqsi `patimrobis Sesaxeb~ (2010), zogadad, iTvaliswinebs gaeros patimarTan mopyrobis minimalur standartul wesebs.
TavisuflebaaRkveTil arasrulwlovnebTan mopyrobis gaeros wesebi
(`pekinis deklaracia~), arasrulwlovanTa Soris damnaSaveobis profilaqtikis gaeros saxelmZRvanelo principebi (`el-riadis wesebi~); bavSvis uflebaTa konvenciis, evropis cixis wesebis standartebi gansazRvravs arasrulwlovanTa dakavebis adgilebSi moTavsebis pirobebs.
ToTxmetidan Tvramet wlamde arasrulwlovani Tavisuflebis aRkveTisas sasjels ixdis arasrulwlovanTa specialur dawesebulebaSi.
mZime danaSaulisaTvis msjavrdebuls aTavseben sxva msjavrdebulebisagan gancalkevebiT. `patimrobis kodeqsi~ adgens arasrulwlovani
msjavrdebulis uflebebs.
bavSvis uflebaTa konvenciis dacvas monitorings uwevs gaeros bavSvis uflebaTa komiteti, romelic erovnul angariSebs iRebs sxvadasxva qveynis mTavrobebisgan da paralelur angariSebs – arasamTavrobo
organizaciebisgan.
2008 wlis 20 maiss gamarTul 1316-e da 1317-e sxdomebze (ix.CRC/C/
SR.1316 da 1317) komitetma ganixila saqarTvelos mesame perioduli
`bavSvis uflebaTa konvenciis 44-e muxlis Tanaxmad monawile saxelmwifos mier warmodgenili angariSi~ (CRC/C/CR /GEO/3) da 2008 wlis 6 ivniss
1342-e sxdomaze daamtkica mTeli rigi daskvniTi SeniSvnebisa, romlebic Seexeba saqarTvelos mTavrobis mier miRebuli 2008-2011 wlebisaTvis bavSvebze zrunvis samoqmedo gegmas da im sakiTxs, rom gegma ar mo-
214
kari meore
icavs konvenciiT gaTvaliswinebul yvela sferos da saxelmwifo biujetidan ver xerxdeba misi sruli dafinanseba. SeniSvnebi exeba: diskriminaciis akrZalvas, jandacvis sakiTxebs, arasrulwlovanTa Sromas da
sxva. komitetma saqarTvelos misca rekomendaciebi bavSvis uflebaTa
konvenciiT daculi uflebebis Sesrulebis Taobaze.
Tavi 4.5
genderuli Tanasworoba
genderi sqesTa Soris urTierTobis socialuri aspeqtia, romelic
gamoxatulia sazogadoebis yvela sferoSi da gulisxmobs socializaciiT ganpirobebul Sexedulebebs ama Tu im sqesze, xolo genderuli
Tanasworoba adamianis uflebaTa nawilia, romelic gulisxmobs qalisa
da mamakacis Tanaswor ufleba-movaleobebs, pasuxismgeblobas da Tanasworuflebian monawileobas piradi da sazogadoebrivi cxovrebis
yvela sferoSi.110 saqarTvelos kanoni `genderuli Tanasworobis Sesaxeb~ (2006) diskriminaciad ganixilavs sqesis niSniT nebismier gansxvavebas, gamijvnas an/da SezRudvas, romlebic gamoxatulia uflebebisa da
Tavisuflebebis gansxvavebuli aRiarebiT, SesaZleblobebis araTanabari warmoCeniT da SesaZlebelia ganxorcieldes iribi an pirdapiri diskriminaciis formiT. pirdapiri diskriminacia gulisxmobs samarTlebrivi aqtebis, programis, sajaro politikis safuZvelze piris sqesis
niSniT diskriminaciul mdgomareobaSi Cayenebas, maSin, rodesac irib
diskriminaciaSi gulisxmoben iseTi samarTlebrivi aqtebis, sajaro politikisa Tu programebis arsebobas, romlebic pirdapir ar miuTiTebs
diskriminaciaze, magram romelTa ganxorcieleba dakavSirebulia diskriminaciuli Sedegebis miRebasTan.
saqarTvelos kanonmdebloba de jure TvalsazrisiT aRiarebs sqesTa
Tanasworobis princips. Tumca Tanasworobis sakiTxi de facto TvalsazrisiT problemad rCeba. saqarTveloSi qalisa da kacis Tanasworoba
deklarirebulia konstituciis XIV muxliT: `yvela adamiani dabadebiT
Tavisufalia da kanonis winaSe Tanasworia, ganurCevlad rasisa, kanis
ferisa, enisa, sqesisa, religiisa, politikuri da sxva Sexedulebebisa,
erovnuli, eTnikuri da socialuri kuTvnilebisa, warmoSobisa, qonebrivi da wodebrivi mdgomareobisa, sacxovrebeli adgilisa~. konstitu110
kanoni „genderuli Tanasworobis Sesaxeb“, gzamkvlevi, 26.03.2010, Tb., 2009.
adamianis uflebebi
215
ciis es norma asaxavs qalisa da kacis diskriminaciisagan daculobis
valdebulebas maTi sqesis miuxedavad,111 Tumca igi ar aris sakmarisi am
uflebiT sruli sargeblobisaTvis, saerTaSoriso aqtebisagan gansxvavebiT, sadac miTiTebulia qalisa da mamakacis Tanasworuflebianobaze, kerZod: Sromis anazRaurebis, ojaxis Seqmnis, socialuri dazRvevisa da sxv. konstituciiT aRiarebulia Tanasworuflebianobis principi
zogadad. rac Seexeba qalis (dedis) uflebebs, is orjeraa moxsenebuli konstituciaSi – Sromisa (30-e muxli) da dedaTa da bavSvTa uflebebis (36-e muxli) dacvis WrilSi. saqarTvelosaTvis saxelSekrulebo
organoebis mier micemul rekomendaciebSi miTiTebulia, rom am uflebiT srulfasovnad sargeblobisTvis saxelmwifos mxridan saWiroa
Sesabamisi qmedebebi.
miuxedavad imisa, rom Tanasworuflebianobis Sesaxeb konstituciur normaSi moxseniebuli ar aris `qali~, diskriminaciis akrZalvis Sesaxeb konstituciis XIV muxlSi sqess moixsenieben sxva iseT kategoriebTan erTad, rogorebicaa: eTnikuri niSani, asaki da sxva. konstituciaSi gamoyenebulia terminebi: `adamiani~, `moqalaqe~ an `yvela piri~, rac
aRniSnuli orive sqesis warmomadgenlis uflebebze miuTiTebs da xazs
usvams, rom saqarTveloSi ar arsebobs sqesis mixedviT gansxvavebis aucilebloba. konstituciiT qals iseTive uflebebi aqvs, rogoric mamakacs jandacvaze (37-e muxli), Sromaze (30-e muxli), ganaTlebaze (36-e
muxli) da sxva.
analogiuri mdgomareobaa saqarTvelos kanonmdeblobiT. erovnuli sakanonmdeblo baza aRiarebs diskriminaciis dauSveblobisa da
genderuli Tanasworobis principebs. sakanonmdeblo aqtebi axdenen
sayovelTaod aRiarebuli uflebebis deklarirebas, Tumca yvela debuleba ar aris gajerebuli Tanasworobis realuri dacvis RonisZiebebiTa da konkretuli sqemebiT. magaliTad: saarCevno kodeqsi, romelic
aRiarebs qalisa da mamakacis Tanabar pasiur da aqtiur saarCevno uflebas, Tumca am uflebis uzrunvelmyofi konkretuli samarTlebrivi normebis ararseboba disbalanss iwvevs pasiuri saarCevno uflebebis realizaciisas. saqarTvelos kanonmdeblobaSi ar ixmareba termini
`genderul niadagze Zaladoba~, magram kanoni `ojaxSi Zaladobis aRkveTis, ojaxSi Zaladobis msxverplTa dacvisa da daxmarebis Sesaxeb~
da kanoni `adamianiT vaWrobis (trefikingis) winaaRmdeg brZolis Sesaxeb~ aregulireben swored genderul niadagze ZaladobasTan brZolis
sakiTxebs. am termins ver vxvdebiT verc 2010 wlis 26 marts miRebul
kanonSi `genderuli Tanasworobis Sesaxeb~. sisxlis samarTlis kodeq111
T. sabedaSvili, genderi da demokratizacia, saqarTvelo – 1991-2006, Tb., 2007.
216
kari meore
si danaSaulad acxadebs `adamianis Tanasworuflebianobis darRvevas~
(142-e muxli).
miuxedavad bolo wlebSi ganxorcielebuli garkveuli cvlilebebisa, demokratiuli ganviTarebis gzaze qalis uflebebsa da genderuli
Tanasworobis politikas adekvaturi yuradReba ar eqceva. qalTa uflebebisa da genderuli Tanasworobis problemebma Tavi iCina ara marto politikaSi (amis dasturia saqarTveloSi yvela donis xelisuflebis organoTa arCevnebis Sedegebi), aramed dabalia socialur-ekonomikuri maCvenebelic (dasaqmeba, siRatake, jandacva da sxva). mTeli simwvaviT dgas es problema soflad (qalebis masobrivi dausaqmebloba,
jandacvis programebze xelmiuwvdomloba, profesiuli gadamzadebis
xelmiuwvdomloba), devnilTa, eTnikur umciresobaTa (xSirad es vlindeba enobrivi barieris dauZlevlobaSi) da SezRuduli SesaZleblobebis mqone pirTa uflebebisa da interesebis ignorirebaSi.
adamianis uflebaTa da qalis diskriminaciis yvela formis aRmofxvris komitetebi (CEDAW) mouwodeben saxelmwifos, ganagrZos muSaoba, raTa gandevnos genderuli stereotipebi da gaaZlieros Sexedulebebi genderis sakiTxebTan mimarTebiT saskolo programebSi. amis
uzrunvelsayofad 2007 wlis 26 seqtembers #211 dadgenilebiT Seiqmna
saqarTvelos genderuli Tanasworobis SemmuSavebeli uwyebaTaSorisi komisia, momzadda da 2007 wlis 26 seqtembers damtkicda mTavrobis
#539 brZaneba: `saqarTveloSi genderuli Tanasworobis politikis
ganxorcielebis RonisZiebaTa 2007-2009 wlebis samoqmedo gegmis~ Sesaxeb. samoqmedo gegmis pozitivad SeiZleba CaiTvalos 2010 wlis martSi
parlamentis mier miRebuli kanoni `genderuli Tanasworobis Sesaxeb~
da `genderuli Tanasworobis uzrunvelsayofad gansaxorcielebeli
2011-2013 wlebis samoqmedo gegma~.
genderuli Tanasworobis kanoni, miuxedavad misi dadebiTi momentebisa, srulad ver moicavs qalTa diskriminaciis yvela formis aRmofxvris Sesaxeb gaeros konvenciis standartebs, Tumca kanonis miReba TavisTavad mniSvnelovani instrumentia cnobierebis asamaRleblad.
kanoniT SemoTavazebuli aRsrulebis meqanizmebis efeqturad asamuSaveblad mniSvnelovania qalTa arasamTavrobo organizaciebis rekomendacia aRmasrulebel xelisuflebaSi iseTi instituciis Seqmnis
Sesaxeb, romelic genderul sakiTxebze imuSavebs.
kanoni `genderuli Tanasworobis Sesaxeb~ wingadadgmuli nabijia,
magram aqvs garkveuli xarvezebi: kanoni deklaraciuli xasiaTisaa.
adamianis uflebebi
217
principebis doneze warmoaCens genderuli Tanasworobis paToss, axdens Sromis kanonmdeblobis, saojaxo samarTlisa da sxva sferoebSi
samarTlebriv doneze gabatonebuli debulebebis akumulirebas, Tumca ar miuTiTebs aRniSnuli principebis aRsrulebis xelSemwyob meqanizmebze:
1. ar ikveTeba im pirTa valdebulebebis CamonaTvali, vis xelSia gadawyvetilebis miRebis berketebi;
2. ar aris gawerili proceduruli RonisZiebebi, pirdapiri Tu iribi
diskriminaciis pirobebSi diskriminebul pirTa uflebebis dasacavad;
3. diskriminaciis faqtis dadasturebis SemTxvevaSi ar aris gawerili kompensaciis odenoba da misi gadaxdis wesi;
4. ar arsebobs diskriminaciis konkretuli formebis specialuri
CamonaTvali. mag.: Sromis, socuzrunvelyofis, jandacvis, ganaTlebis
sferoebis mixedviT.
miuxedavad zemoTqmulisa, unda SevniSnoT, rom genderuli Tanasworobis damkvidreba procesia, romelic saqarTvelom nabij-nabij unda
gaiaros, kanonmdeblobis srulyofisa da misi uzrunvelyofis meqanizmebis SemuSavebis gziT ganaxorcielos.
kari mesame
samoqalaqo
sazogadoeba
mesame karis saTauria – `samoqalaqo sazogadoeba~. demokratiuli sazogadoebis wevrebs ufleba aqvT miznebis dasadgenad, saWiroebis gansasazRvrad, sajaro politikaze zegavlenis mosaxdenad da xelisuflebis
mxridan angariSvaldeblebis mosaTxovad organizebulad iTanamSromlon.
es samoqalaqo sazogadoebis meSveobiT xorcieldeba. xelisuflebis angariSvaldebulebis moTxovnasa da cvlilebaTa advokatirebaSi samoqalaqo
sazogadoeba sakmaod Zlier instruments warmoadgens. am karSi Tqven gaecnobiT samoqalaqo sazogadoebis istorias da mis, rogorc mTavrobis sapirwone Zalis, mniSvnelobas. aseve miiRebT informacias dRevandel saqarTveloSi samoqalaqo sazogadoebis moqmedebebis Sesaxeb.
karis dasasruls Tqven SeZlebT upasuxoT iseT sakvanZo kiTxvebs,
rogoricaa:
ra aris samoqalaqo sazogadoebis formirebis ZiriTadi safuZvlebi?
ra aris samoqalaqo sazogadoebis funqcionirebis aucilebeli pirobebi?
ra mimarTebaa xelisuflebasa da samoqalaqo sazogadoebas Soris?
ra roli da adgili aqvs samoqalaqo sazogadoebas demokratizaciis
procesSi?
ra mimarTebaa samoqalaqo sazogadoebasa da saarCevno process Soris?
ra istoria aqvs samoqalaqo sazogadoebas saqarTveloSi?
ra gamowvevebi aqvs samoqalaqo sazogadoebas Tanamedrove saqarTveloSi?
samoqalaqo sazogadoeba
219
nawili pirveli
samoqalaqo sazogadoebis
Camoyalibebis istoria da
arsi
am nawilSi warmodgenilia eTnikuri umciresobebisa da politikuri
oponentebis mimarT saxelmwifos damokidebulebis SemTxvevebi (case
study). axalgazrda demokratiebis saxelmwifoebSic ki, totalitarul
reJimebze rom aRaraferi vTqvaT, samoqalaqo sazogadoebis deficitis
SemTxvevaSi, adamianis uflebebs sfrTxe emuqreba. mesame karis pirvel
nawilSi ganvxilavT moqalaqis adgils demokratiul sazogadoebaSi da
davaxasiaTebT samoqalaqo sazogadoebis funqcionirebis pirobebs. CamovTvliT pirovnebis Tavisuflebaze dafuZnebul samoqalaqo sazogadoebisTvis mniSvnelovan ramdenime Taviseburebas, romlis gareSec
misi funqcionireba SeuZlebelia. nawilis dasasruls Tqven SeZlebT
upasuxoT iseT kiTxvebs, rogoricaa:
• eTnikuri da samoqalaqo identobebi anu vin aris moqalaqe?
• ra adgili uWiravs moqalaqes totalitarul sazogadoebaSi?
• ra adgili uWiravs moqalaqes demokratiul sazogadoebaSi?
• ra aris samoqalaqo sazogadoebis arsebobisa da funqcionirebis ZiriTadi pirobebi?
• ra ZiriTadi maxasiaTeblebi aqvs samoqalaqo sazogadoebas da ra
funqcias asrulebs igi saxelmwifoSi?
220
kari mesame
vin aris moqalaqe da ra aris
samoqalaqo sazogadoeba?
saqarTveloSi mcxovrebi adamianebis umravlesoba sakuTar Tavs
erovnebasTan aigivebs. es ki imas niSnavs, rom frazaSi `me var qarTveli~ igi pirvel yovlisa eTnikurad qarTvels gulisxmobs da ara – saqarTvelos moqalaqes, qarTuli saxelmwifos nawils, saxelmwifoSi mimdinare procesebze pasuxismgebel subieqts. Sesabamisad, nebismier sxva
eTnosis warmomadgenels `ucxod~ ganixilavs. saqarTveloSi mcxovrebi
sxva eTnosebis warmomadgenlebic Tavs ufro eTnikurad somxebs, azerbaijanelebs, qurTebs miakuTvneben da samoqalaqo identoba naklebad
aqvT.
imisaTvis, rom saqarTvelos teritoriaze mcxovrebi adamiani sakuTar identobas qarTul saxelmwifos ukavSirebdes, saWiroa man Tavi
am saxelmwifos nawilad igrZnos. amis miRweva ki SeuZlebelia saxelmwifos mSeneblobis, demokratizaciis procesSi monawileobis gareSe.
swored es procesi uwyobs samoqalaqo identobis Camoyalibebas da imis
gacnobierebas, rom eTnikurad qarTveli, somexi, azerbaijaneli, qurTi, rusi, leki, boSa, ebraeli da sxva saxelmwifos srulfasovani wevrebi da qveyanaSi mimdinare procesebze Tanabrad pasuxismgebeli moqalaqeebi arian.
saqarTvelos istoriaSi aris magaliTebi, roca sxva eTnosis warmomadgeneli saqarTvelos moqalaqeebi, romelTac aranaklebi wvlili
aqvT Setanili qarTul kulturaSi, Civian maTi meorexarisxovnebis Sesaxeb. am sakiTxze debatebi pirveli respublikis (1918-1921) periodSic
mimdinareobda, roca pirveli arCevnebi Catarda da pirveli parlamenti, damfuZnebeli kreba, Seikriba.
anastasia Tumaniancis ambavi
anastasia Tumanianci (1849-1932) eTnikurad somexi saqarTvelos moqalaqea da saganmanaTleblo moZraobis TvalsaCino warmomadgeneli.
igi iyo sabavSvo Jurnalis `jejili~ damfuZnebeli, samecniero-politikuri Jurnalis `kvali~ (1893-1904) redaqtori, maswavlebel da aRmzrdel qalTa sazogadoebis Tavmjdomare (1884-1906).
1918-1921 wlebis pirveli respublikis periodSi, roca saqarTveloSi pirveli arCevnebi Catarda da pirveli parlamenti, damfuZnebeli
samoqalaqo sazogadoeba
221
kreba Seikriba, anastasiam gamoTqva ukmayofileba imis gamo, rom Tavad
isic da saqarTveloSi macxovrebeli somxebic am procesisagan gariyulebi aRmoCndnen. igive moxda Tbilisis sakrebulos arCevnebisas. misi
aRSfoTeba gansakuTrebiT gaamZafra eqim ivane gomarTelis werilma
(Jurnali `leila~, 1920), sadac avtori somxebs adanaSaulebs imaSi, rom
isini sakuTari samSoblos, saqarTvelos, erTgulni ar arian da maT Seaxsenebs saiaTnovas (1712-1795), romelic Tbiliss sakuTar samSoblod
ganixilavda. Tanamedrove somxebs ki urCevs swored saiaTnovasgan aiRon magaliTi da aseve Sveicariis moqalaqeebisagan, sadac frangebi,
italielebi da germanelebi Tavs Sveicariis Svilebad ganixilaven. swored ivane gomarTelisadmi Tavisi pasuxi anastasia Tumaniancma gaugzavna gazeT `saxalxo saqmis~ redaqtors, romelic 1920 wlis 11 marts
daibeWda saTauriT `xma qarTveli somxisa~.
`xma qarTveli somxisa~
baton ivane gomarTels!
pativcemulo, batono redaqtoro! neba miboZeT Tqveni pativcemuli gazeTis
saSualebiT ramdenime sityviT mivmarTo qarTvel sazogado moRvawes, baton ivane
gomarTels, romelic cnobil mgosan griSaSvilis `leila~ krebulSi moTavsebul
griSaSvilis `saiaTnova~ wignis Sesaxeb kritiul werilSi exeba friad did sakiTxs,
romelsac amierkavkasiis norC respublikebis da maTSi mcxovrebi erovnul umciresobaTa urTierTobaSi, sazogadod amierkavkasiis sinamdvileSi sapatio adgili
unda mieces.
batoni gomarTeli Tavis werilSi saqarTvelos Sveicarias adris, Cerdeba saqarTveloSi mcxovreb erovnul umciresobebsa da saqarTvelos Soris arsebul urTierTobebze. amtkicebs im azrs, rom saqarTvelos erovnul umciresobebma ise unda
Seiyvaron saqarTvelo, rogorc TavianTi samSoblo da bolos dasZens:
`qarTvelma xalxma sulierad miaRwia Sveicariis ganviTarebis simaRles, man
Zlierad gauwoda xeli, yvelas, saqarTveloSi mcxovrebs da mimarTa: Cven gvaqvs
erTi samSoblo, gavxdeT am saerTo samSoblos erTguli moqalaqeebio. samwuxarod
sxvebs ar aRmoaCnda gamocdis dros aseTi Segneba, aseTi sulieri simaRle. Cveni
osebisa da Cveni somxebis nawili jer kidev ver Serigebia im azrs, rom maTi samSoblo saqarTveloa da es saerTo samSoblo qarTvel xalxTan erTad unda daicvan yvela mtrisagan~.
gomarTeli Tavis werils iwyebs dialogiT Sveicariel frangTan, romelic ambobs, rom Tu safrangeTi Sveicarias daesxa Tavs, igi daicavs Sveicarias. gomarTelis gakvirvebaze frangis sisxls rogor daRvrio? – pasuxobs, rom aseTi ram ar
222
kari mesame
moxdebao da Tu moxda, me Cems samSoblos davicav iseve, rogorc italieli da germaneli Sveicarielebio.
`Tu Sveicariis frangebi, italielebi da germanelebi amboben: Cven, Sveicariis
xalxi varTo, nuTu saqarTvelos moqalaqeebi ganurCevlad erovnebisa ver Seigneben, rom Cven yvela saqarTvelos xalxs warmovadgenT?
Seigneben da amis Tavdebia Cveni axlobeli warsuli. Cvenma warsulma SesZlo
tfilisis moqalaqis warmoSoba da es moqalaqe iyo yaraCoReli. yaraCoReli da
kinto erTi da igive hgoniaT! Cveni warsulis ucodinarobiT mosdiT. yaraCoReli
upirvelesad tfiliseli moqalaqea. SeiZleba is qarTveli iyos, SeiZleba somexi,
sul erTia, is Svilia saqarTvelosi, saqarTvelo misi samSobloa da mas uyvars es
samSoblo, is ar gascvlis mas sxva qveynis samoTxeze, ar uRalatebs, ar gahyidis.
am mxriv, yaraCoRelebis suliskveTebis, maTi grZnobebis gamomxatveli mgosani
saiaTnova aris, romelic mReroda: `Cemi samSoblo Tbilisia, saqarTvelos gulio~.
yaraCoRelTa didi nawili somxoba iyo, magram samSoblos siyvarulSi es nawili SeduRebuli iyo qarTvelobasTan. qarTvel da somex yaraCoRels – orTaves erTi samSoblo hqondaT, oriveni erTis cxovrebiT scxovrobdnen, orives saerTo hqondaT
Wiri da lxini.
keTildReoba Cveni respublikisa moiTxovs, rom rogorc Zvelad yaraCoRelebs
ise dResac saerTo gvqondes lxinic, Wiric, samSobloc. `nu daagdeb Zvelsa gzasa,
nurca Zvelsa megobarsa~.
Zmobis da erTobis simebi saqarTvelos sxvadasxva erTa Soris jer samwuxarod ar
aris mtkice, magram saerTo muSaobiT, SeerTebulis Zal-RoniT unda ganvamtkicoT.
– ra akliaT dRes saqarTvelos somxebs? isini unda daubrundnen saiaTnovas
gzas, maT unda aRiaron samudamoT da patiosnaT – Cveni samSoblo tfilisia, saqarTvelos gulio!
ra unda gvaxsovdes Cven, qarTvelebs, gansakuTrebiT dRes, rodesac Zmoba-erTobis amoZaxils erTgvari Wvartli hfaravs?
– saiaTnova!
Cven ar unda daviviwyoT, rom somxis erma mogvca Cven saiaTnova, romelic Cven
Soris Zmoba-erTobis da siyvarulis xidi iyo.
araratis mTavrobam tlanqad Calewa es xidi. magram mova axali saiaTnova da am
xids isev gasdebs...~
gomarTeli umadlis griSaSvils `mzis sxivebSi motivtive sityvaTa haramxanis
mbrZanebels~, romelmac Cveni sazogadoebisTvis mkvdreTiT aRadgina saiaTnova.
samoqalaqo sazogadoeba
223
da bolos, imeds gamoTqvams araratis mTavrobis tlanqad Calewil xids gasdebs
axlad movlenili saiaTnovao.
me, batono gomarTelo, saqarTvelos mkvidri somexi var. me da papaCemic tfilisSi varT dabadebuli. Cemi ymawviloba, Cemi bavSvoba gamitarebia aq da amJamad
vcxovrob tfilisSi. me saqarTvelosTan erTad misi guli, tfilisi mitarebia, rogorc RviZli mSobeli. myavs kidec mravali qarTveli amxanagi, megobrebi, naTesavebi. gavzrdilvar maTTan erTad, miswavlia Tqveni lamazi ena, miSromia Tqvens saxalxo partiaSi, davinteresebulvar Tqveni literaturiT, poeziiT, TeatriT. erTi
sityviT, CemTan axlo yofila qarTuli sazogadoebriv-politikuri cxovreba ise,
rogorc somxuri da rodesac amovikiTxe Tqveni werilis is nawili, sadac Tqven emdurebiT saqarTvelos somxobas Cems win, rogorc saqarTvelos erTguli somxisa,
kiTxva daisva:
– raTa, ra aris amis mizezi?
ra aris mizezi, rom qarTveli sazogado moRvawe eWvis TvaliT uyurebs saqarTveloSi mcxovreb somxobas, romelmac marTlac, rom unda Seiyvaros samSoblo, kera.
marTlac, ra aris mizezi, rom ori mezobelni, gverdi-gverdze mcxovrebi moqalaqeni, romelnic axlac rom Zmurad unda iyvnen erTmaneTis mimarT, dRes eWviT ucqeren?
batono eqimo! pirveli Tqven xarT am kiTxvis aRmZravi. bolo wlis ganmavlobaSi
bevri vwere mag kiTxvis pasuxi, aqac vityvi: saqarTvelos somxebis, somex mSromel
xalxis da qarTvel demokratias Soris urTierToba sanetaro ar yofila. nu davmalavT, ra ukmayofileba sufevs or RviZl Zmebs Soris.
Tqvenma werilma CemSi dabada survili gameziarebina TqvenTvis azrebi da rogorc saqarTvelos somexs meTqva ramdenime gulwrfeli sityva im arasasurvel urTierTobis Sesaxeb, romelic dRemdis arsebobs or mezoblebs Soris.
pativcemulo eqimo! modiT gulwrfelad gadavSaloT axlo warsulis istoriis
furclebi. imas, visac Tval-yuri udevnebia saqarTvelos bolo ori wlis politikuri cxovrebisaTvis, vinc dakvirvebia Tqven qarTvel wreebis da erovnul umciresobaTa Soris arsebul urTierTobas, nametnavad pirvelis (anu qarTvelebis) somxobis mimarT ganwyobilebas, is aucileblad mizezebs ipovis, xsenebulis atmosferas
Semqmnel mizezs. is gulaxdilad ityvis, rom saqarTvelo is samSoblo ar aris somxobisTvis, romelzedac Tqvens werilSi laparakobT. saqarTvelo Tavisi mSobliuri
movaleobis dros Tavisi Svilebisadmi erTnairi ar yofila da erTnairi Tanaswori
mopyroba ar hqonia yvelasadmi. saqarTvelo Tavis or Svils, somexs da qarTvels erTnairad ar uyurebs. misTvis yofilan geri da RviZli Svilni, pirveli da meore xarisxis moqalaqeni.
224
kari mesame
saqarTvelos mmarTvel wreebis calmxrivi, ukeT rom vTqvaT, viwronacionaluri politikis mizeziT, saqarTveloSi mcxovreb somxebs yovel nabijze gvagrZnobineben, rom Cven somxebi varT da arasodes imedi ar unda viqonioT mSobel saqarTvelosgan iseTi mSobliuri mopyrobisa, rogorc Tqven qarTvelebma. msgavsi grZnoba
Cven Zvel, TviTmpyrobelobis dros gvqonda da velodiT, rom demokratiuli saqarTvelo, romlis saTaveSi udganan TanasworobisTvis medgarni mebrZolni erTnairad moepyroboda yovel moqalaqes, ganurCevlad erovnebisa. mware sinamdvilem am
daskvnamde mimiyvana iotisodeni eWvi ar mepareba Cemi sityvebis simarTleSi.
saqarTvelos damoukidebel respublikaSi Cven, ruseTis revoluciis did monapovar saarCevno uflebiT neba ar mogvces gvesargebla da rogorc ara RviZli
Svilni ar gagviSves, rom migveRo monawileoba municipalur aRmSenebel muSaobaSi.
Cven mkvidri qalaqelebi aTasobiT gamogvtoves siebidan im dros, roca ori kviris
mosul WiaTurels monawileobis ufleba eZleoda.
gariyuli dagvtoves agreTve damfuZnebeli krebidan. somxoba, romelic nakleb
alagas ar iWers saqarTvelos mcxovrebTa ricxvSi, gareT darCa im did sakrebulosgan, sadac saZirkveli iyreba im samSoblosi, romelsac Tqven, batoni eqimo, Cvenad
sTvliT.
raRa vTqva yovel moqalaqis Tavlwin momxdari im didi devnis Sesaxeb, romelic
wilad rgebia somex mSromel xalxs. mas mSiers tovebdnen marto imis gulisTvis,
rom is somexi iyo.
raRa vTqva demokratiul respublikaSi somxis erovnuli skolebis devnisa da
daketvis Sesaxeb, romelic bevr Zvelebsac ki gaakvirvebs.
raRa vTqva yovel dawesebulebaze: dawyebuli patara kancelariidan, gaTavebuli saministroTi. im Caketili karebis Sesaxeb, romelic win eRobeba aqaur somxobas,
yovel SemTxvevaSi imisTvis yvelgan karebi Caketilia. internacionalizmis diadi
lozungebi fexqveS gaiTela da ise gaiqarTveles suyvelaferi, rogorc etrfoda
veSapeli (l.g: igulisxmeba revaz gabaSvili, erovnul-demokratiuli partiis erTerTerTi lideri, damfuZnebeli krebis wevri, romelic social-demokratebis winaaRmdeg gamodioda) Tavis amxanagebiT da rasac medgrad ebrZodnen qarTveli social-demokratebi.
provincia? aq Seqmnili atmosfera? administraciis TareSi? sakmarisia erTiori dRiT iq yofna, rom Tqvenc CemTan erTad daadasturoT is uxeSi mopyroba somxebisadmi, romelsac grZnobs provinciis marTlac meorexarisxovani moqalaqe.
mokleT, yvelgan vgrZnobT rom Tanasworoba ubralo sityva yofila, rogorc
esizmrebodaT gvazava-gabaSvilebs (l.g: erovnul-demokratiuli partiis wevrebs),
saqarTvelo martod marto qarTvelebis yofila.
samoqalaqo sazogadoeba
225
kidev gasagebi iqneboda es yvelaferi viwro nacionaluri politika, rom ewarmoebinaT nacional-demokratebs, romlebic madloba RmerTs saTaveSi ar sdganan.
(Cvenma TanamebrZolebma anu social-demokratebma gagvriyeso. aqve saubrobs somexi nacionalistebis partiaze `daSnakcuTunze~ da ambobs, rom am partiis winaaRmdeg qarTveli politikosebis brZola somexi sazogadoebis, somexi mSromeli xalxis winaaRmdeg brZolad gadaiqcao. l.g.)
nuTu bolo ar unda moeRos yovelive amas? nuTu dro ar aris, rom mezobluri
atmosfera gaiwmindos, rom somexi da qarTveli mSromelni, somexi da qarTveli moqalaqeni erTnairad grZnobdnen erT saerTo samSoblos tkbil mSobliur alerss?
nuTu dRes, roca saqarTvelo Tavis diad dRes dResaswaulobs, da rodesac evropul saxelmwifoTa ojaxSi Tanaswor wevrad Sedis, am sazeimo xanaSi ar unda daaxlovdnen orni mezobelni?
me mwams, rom axlo aris is dro, roca saqarTvelo yovel misi moqalaqisTvis namdvili saerTo samSoblo iqneba.
warsuls davaneboT Tavi. axali saxelmwifos aSenebis dros SesaZlebelia Secdomebi. is, rac iyo saZirkvlis Cayris dros, imedia aRar iqneba Senobis aSenebaSi.
maSin gamTeldeba is xidi, romelic marTlac mraval mizezis gamo Catexili iyo.
Tu axlandel somxobas marTla saiaTnova aklia, isic unda simarTled CavTvaloT, rom exlandel saqarTvelos, pativcemulo eqimo, aklia is RviZli mSobliuri
mopyroba, rasac naCvevi iyo Tavis dros, Zvel saqarTveloSi, saiaTnovas droindeli somxoba.
gazeTis `saxalxo saqme~ redaqciam anastasia Tumaniancs aseTi weriliT upasuxa:
Tumaniancis werilis gamo
Cveni gazeTis guSindel nomerSi daibeWda saqarTvelos somxis an. Tumaniancis
werili. werili gulwrfeli da friad yuradsaRebi. Cven gvgonia aseTi kilo, romliTac gaJRenTilia Tumaniancis naweri, erTaderTi unda iyos or mezobel erTa
warmomadgenlebs Soris. samwuxarod, Cven naklebad varT Cveuli damSvidebul kamaTs somxis eris dRevandel mesveur daSnakelebisagan. amitom gvsurs zogierTi
mosazrebani gamovTqvaT zemoxsenebul werilSi gamoTqmuli azrebis gamo.
b-ni Tumanianci gulwrfelad Sewuxebulia im mtroba-qiSpobiT, romelic qarTvelebsa da somxebs Soris dRes arsebobs da romlis damalva mas saWirod ar miaCnia. mTavar mizezad urTierTobis waxdenisa is miaCnia, rom Turme respublika
226
kari mesame
erTnairad ar epyroba Tavis qveSevrdomebs. mas gerad miaCnia magaliTad somxebi,
romlebic ufro kargs mopyrobas moelodnen. somxoba gariyuli iyo tfilisis saqalaqo da damfuZnebeli krebis arCevnebidan. provinciaSi ufro zedmeti Cagvra aris
vidre centrSi. es aRizianebs somxobas da amiT aixsneba urTierTobis gamwvaveba.
unda vTqva, rom faqtis amnairi gaSuqeba saerTod ar Seefereba sinamdviles. vin
ar icis, rom Cvens Sinaur politikas sruliad araviTari kavSiri ar hqonia im ubedur omTan, romelic daSnakebma daiwyes saqarTvelos winaaRmdeg da mTeli somxis
eri CaiTries avantiuraSi. daumateT amas is agitacia, romelsac somxis sxvadasxva
wreebi eweodnen saqarTvelos damoukideblobis winaaRmdeg. agredve demonstratiuli Zaxili ruseTis aRdgenaze (pirvel xanebSi), romelic aSkarad Cveni Tavisuflebis winaaRmdeg iyo mimarTuli da bevri ram CvenTvis cxadi gaxdeba. garda amisa,
vin mosTvlis ra Worebi ar iyo gavrcelebuli saqarTvelos Sesaxeb evropaSida, gavrcelebuli samwuxarod somxis politikur wreebis mier. es xom damoukideblobis
gamocxadebis pirvel xanebSi iyo, rodesac Cvens respublikas jer araviTari agresiuli politika ar ewarmoebina somxebisadmi. risi Sedegia dRevandeli wamxdari
urTierToba? igi Sedegia Tu ara zemoxsenebul politikisa, romelsac awarmoebdnen somxis politikuri wreebi.
garda amisa, avtori aRniSnavs, rom somxebs saSualeba ar misces sxvadasxva arCevnebSi monawileobisa. unda iTqvas, rom arc es Seefereba sinamdviles. tfilisSi SeiZleba marTlac moxda SemTxveviT gamotoveba siebidan adgilobriv mkvidrTa,
magram es iyo marTlac SemTxveviTi, radgan kanoni amas sruliad ar moiTxovda. anda
marTlad marto tfilisSi cxovrobs somxoba? ratom provinciis somxobas ar iRebs
mxedvelobaSi b-ni Tumanianci? iq xom mTelma somxurma soflebma miiRes monawileoba arCevnebSi ise, rogorc qarTvelebma da danarCenma erebma. ase moxda magaliTad
qarTlsa da kaxeTSi, sazogadod im adgilebSi, sadac somxoba scxovrobs. ase rom
arCevnebidan mkvidri somxoba ar yofila gariyuli Tu Tbilisis somxobis zogierT wreebs ar miviRebT mxedvelobaSi, romelTac saqarTvelos qveSevrdomoba arc
hsurdaT arc eZebdnen.
rac Seexeba provinciaSi somxebis Cagvras, rogorc somxebisas – amis Sesaxeb erTxel ukve gvqonda laparaki `aSxatavorTan~.1 Cveni provincia marTlac mouwesrigebelia da iq zogjer mraval Zaladobas aqvs adgili, magram es Zaladoba da mouwesrigebloba saerTod exeba mTel provinciebs da ara marto somxobas. aq ar SeiZleba
mouwesrigeblobis nacionalizaciaze laparaki. sxvadasxva adgilas xdeboda uwesrigobani da es xdeboda marto qarTvelebiT dasaxlebul adgilebSic. magaliTad:
okribasa, wyaltubosa da sxvagan. amitom b-ni Tumanianci am SemTxvevaSi scdeba. SeiZleba iyos ramdenime magaliTi, magram rogorc eri, somxoba rom ar iCagreba sistematurad es faqtia.
1
`aSxatavori~ – me-20 saukunis dasawyisSi TbilisSi gamomavali somxurenovani gazeTi.
samoqalaqo sazogadoeba
227
am Jamad, sakonstitucio komisiaSi muSaoba swarmoebs umciresobaTa uflebebis
Sesaxeb. saWiroa es muSaoba Cqara damTavrdes da am muSaobaSi monawileoba miiRos
TviT dainteresebulma erovnebis warmomadgenelma. maSin erTnairad Camoyalibdeba urTierToba. adgilobrivi somxoba gulwrfelad Caebmeba saqarTvelos saxelmwifoebriv muSaobaSi da gulwrfeladve daicavs saerTo samSoblos interesebsa da
Tavisuflebas.
mxolod saerTo TanamSromlobiT, Wapanis saerTo ZalebiT gaweviT da erTmaneTisadmi undoblobis mospobiT moxdeba normalur urTierTobis damyareba im urTierTobisa, romelic ise sanatreli gamxdara, rogorc qarTveli, ise somxis WeSmarit demokratiisaTvis.
pirvel respublikaSi erovnuli umciresobis Sesaxeb wamowyebuli debatebi mTlianad Sewyda 1921 wlis saqarTvelos aneqsiis Semdeg.
sabWoTa reJims sWirdeba morCili adamiani, romlis samSoblo sabWoTa
kavSiria da romlis identoba swored es aris da ara – romelime eris
warmomadgenloba. reJims adamiani sWirdeba mxolod sakuTari miznebis misaRwevad, rogorc masala, saSualeba. totalitarul saxelmwifoSi adamiani imis mixedviT fasobs, Tu ramdenad erTgulad emsaxureba
xelisuflebas. demokratiul sazogadoebaSi ki xelisuflebis mTavari daniSnuleba xalxis samsaxurSi yofnaa. aqedan gamomdinare, totalitarizmis pirobebSi adamiani qveSevrdomia, xolo demokratiulSi
– moqalaqe; qveSevrdomi sakuTar Tavs ar moiazrebs aqtiur, monawile
moqalaqed; igi brmad, daeWvebis gareSe eTanxmeba beladis, partis gadawyvetilebebs da gabatonebul ideologias. igi sakuTar ekonomikur,
socialur mdgomareobasac ki arasodes uyurebs eWvis TvaliT da mas
xelisuflebis mier warmoebul politikas ar ukavSirebs. mudam mzadaa
msxverplad Seewiros belads, saxelmwifos, arafers akeTebs sakuTari
cxovrebis gasaumjobeseblad.
am `qveSevrdomis~ cnobierebis daZleva advili ar aris. gansakuTrebiT maSin, roca xmis amoReba, gaprotesteba, samoqalaqo gambedaoba sastikad isjeba. XX saukunis 30-ian wlebSi reJimisTvis arasaimedo,
misdami kritikulad ganwyobil adamianebze nadiroba daiwo. 1937 wels
daxvreta miusajes wiTeli armiis erT-erT gamoCenil mxedarTmTavars,
pirveli rangis armiis meTaurs iona emanuelis Ze iakirs (1896-1937). sikvdilmisjilis bolo sityvebi iyo: `gaumarjos stalins!~
reJimi Tavidan icilebda, sagangebod sjida, anadgurebda yvelas,
vinc sabWoTa kavSiris mimarT skeptikurad, kritikulad iyo ganwyobili. qarTvel mwerlebs, msaxiobebs da sxvadasxva sferos warmomadgenel
adamianebs aiZulebnen sakuTari kolegebis, Tanamoazreebis winaaRmdeg
228
kari mesame
wasuliyvnen, sakuTari sicocxlis gadasarCenad. swored amitom 20-30iani wlebis represiebs Seewira bevri keTilsindisieri adamiani: isini,
vinc ver Seegua reJims da isini, vinc ver moawera xeli adamianebis ganadgurebas.
grigol robaqiZis ambavi:
qarTvelma mweralma grigol robaqiZem moaxerxa da 1930 wels germaniaSi gaiqca, riTac bolSevikebis risxvas gadaurCa. 1934 wels mweralma grigol muSiSvilma (xoferia) gamosca wigni `gvelis perangosani~,
sadac igi robaqiZes simbolizmis, rasizmis, kaciWamia Sovinizmis propagandists uwodebs da cxadia, elodeba, rom amaze mweralTa kavSirma
pasuxi unda gasces mas. da ai, 1935 wlis 19 aprils, saqarTvelos sabWoTa
mwerlebis prezidiumic Seikriba verdiqtis gamosatanad. man moismina
paolo iaSvilis, tician tabiZis, valerian gafrindaSvilis da nikoloz
miwiSvilis (robaqiZis Tanamoazreebi da megobrebi) moxsenebebi faSisti grigol robaqiZis gamcemluri muSaobis Sesaxeb:
`daadgines – sruliad saqarTvelos sabWoTa mwerlebis prezidiumma ganixila ra
faSist grigol robaqiZis gamcemluri muSaobis Sesaxeb mweralTa erTi jgufis – p.
iaSvilis, t. tabiZis, v. gafrindaSvilis da n. miwiSvilis gancxadeba, romelsac erTsulovnad SeuerTda saqarTvelos sabWoTa kavSiris mTeli aqtivi, daadgina:
eTxovos s.s.s.r. cekas prezidiums, raTa grigol robaqiZe, rogorc aSkara mteri Cveni qveynis mSromeli xalxisa, TvalTmaqcurad gadasuli kontrevolucionur,
faSistur banakSi, gamocxadebul iqnas socialistur samSoblos moRalated da CamoerTvas mas sabWoTa moqalaqeoba, aqedan gamomdinare, yvela Sedegebis ganxorcielebiT.~
1937 wels ki daapatimres da daxvrites tician tabiZe, nikolo miwiSvili, grigol muSiSvili, xolo paolo iaSvilma, protestis niSnad, mweralTa kavSiris sxdomaze moikla Tavi.
mweralTa federacias ver CavTvliT mwerlebis, rogorc interesTa
jgufis, uflebebis damcvel organizaciad, radgan nacvlad imisa, rom
mas mweralTa uflebebi da Tavisuflebebi daecva, igi TviTon Cadga reJimis samsaxurSi. es kanonzomieric iyo, vinaidan totalitarizmis pirobebSi msgavsi gaerTianebebi ki ar akontroleben xelisuflebis qmedebas, aramed TviTon xdebian saxelmwifos mxridan kontrolisa da zedamxedvelobis obieqtebi.
samoqalaqo sazogadoeba
229
es magaliTi naTlad aCvenebs moqalaqis daucvelobis xarisxs totalitarul saxelmwifoSi, sadac gansxvavebulad moazrovne damnaSavea.
es sistema aviwroebda da anadgurebda yvelas, vinc masTan garigebaSi
ar Sedioda, visTvisac azrovnebis, Semoqmedebis Tavisufleba da adamiani umaRlesi Rirebuleba iyo.
axla ki SevecadoT vaCvenoT moqalaqis adgili demokratiul sazogadoebaSi da davaxasiaToT samoqalaqo sazogadoebis funqcionirebis
pirobebi.
samoqalaqo sazogadoeba moqalaqeTa erTobaa, romlis saqmianoba
Tavisufalia saxelmwifos mxridan pirdapiri Carevisagan, reglamentaciisgan. igi Sedgeba sxvadasxva interesebiT (ekonomikuri, kulturuli,
socialuri, samoqalaqo) gaerTianebuli jgufebisagan, romlebic akontroleben saxelmwifos, xelisuflebis qmedebas, adamianis uflebebisa
da Tavisuflebebis dacvis, saxelmwifo da sazogadoebriv cxovrebaSi
moqalaqeTa srulfasovani CarTvis, monawileobis xelSewyobis gziT.
samoqalaqo sazogadoebas da xelisuflebas erTmaneTisagan gansxvavebuli miznebi da funqciebi aqvT, rac ganapirobebs maT urTierTgamijvnas. magram saxelmwifos, xelisuflebis (sakanonmdeblo, aRmasrulebeli da sasamarTlo) srulfasovani funqcionirebisTvis aucilebelia misi institutebis saqmianobaze sazogadoebrivi zedamxedveloba
da kontroli.
samoqalaqo sazogadoebis mizania daakmayofilos moqalaqeTa individualuri moTxovnilebani da daicvas maTi uflebebi. mas arc sakanonmdeblo, arc aRmasrulebeli da arc marTlmsajulebiTi funqcia
ar gaaCnia. igi Tavis saqmianobaSi emyareba moqalaqeTa Tanxmobisa da
nebayoflobis princips. mas qmnian moqalaqeebi xelisuflebisagan damoukideblad Tavisufali arCevanisa da kerZo iniciativis safuZvelze.
magram demokratiul da totalitarul sazogadoebas Soris arsebiTi
gansxvavebaa samoqalaqo sazogadoebisadmi damokidebulebaSi. pirveli
qmnis misi warmoqmnisa da normaluri funqciobis wanamZRvrebs, maSin
rodesac meore ara Tu ar qmnis aseT pirobebs, aramed krZalavs da ebrZvis mas.
totalitaruli xelisuflebis antagonizmi samoqalaqo sazogadoebisadmi kanonzomieria, radgan igi misi arsidan gamomdinareobs. totalitarizmi gulisxmobs xelisuflebis absolutur da ganusazRvrel
Zalauflebas. igi uSvebs mxolod samTavrobo, magram kategoriulad
krZalavs arasamTavrobo organizaciebs. amis gamo igi ver dauSvebs mo-
230
kari mesame
qalaqeTa mier nebayoflobiT warmoqmnil gaerTianebebs. yofil sabWoTa kavSirSi arsebobda mxatvruli da SemoqmedebiTi kavSirebi, mecnieruli da aramecnieruli sazogadoebebi, axalgazrdobisa da veteranTa
kavSirebi, magram yvela isini saxelmwifo organizaciebi iyo. maT afinansebda da marTavda xelisufleba. garda amisa, nebismieri organizacia iyo erTi, romlisgan gansxvavebuli sxva meoris Seqmna akrZaluli
iyo. magaliTad, politikuri partia iyo erTi – komunisturi da sxva politikuri parita ar arsebobda. analogiurad, komkavSiri da mweralTa
kavSiri iyo erTi da sxva msgavsi organizaciis Seqmna dauSvebeli iyo.
samoqalaqo sazogadoebis arsebobisa da funqciobis normalur pirobebs qmnis demokratiuli xelisufleba. aq igi legitimuria, radgan kanoni ara Tu krZalavs, aramed icavs mas. marTalia, xelisufleba ar qmnis
da ar ereva samoqalaqo sazogadoebis organizaciebis saqmianobaSi, magram igi ayalibebs im sakanonmdeblo bazas, romlis CarCoebSi isini moqmedeben damoukideblad da Tavisuflad. xelisufleba ar marTavs, magram
aregulirebs samoqalaqo sazogadoebis saqmianobas. am regulirebis safuZvelia konstitucia da misi Sesatyvisi sxva sakanonmdeblo aqtebi.
samoqalaqo sazogadoebis erT-erTi mniSvnelovani amocanaa xelisuflebis saqmianobis kontroli. saqme isaa, rom xelisufleba xSirad
ametebs Tavis uflebamosilebas, ris Sedegad adgili aqvs Zalauflebis borotad gamoyenebas. igi srulad iyenebs Tavis uflebebs, magram
naklebad zrunavs valdebulebaTa Sesrulebaze. mas aviwydeba, rom uflebebTan erTad valdebulebebic aqvs. magaliTad, xelisufleba valdebulia daicvas adamianis uflebebi, magram xSirad TviTon arRvevs
maT; movalea, rom daicvas kanoniereba, magram TviTon sCadis ukanonobas; movalea, rom ebrZolos korufcias, magram mis struqturebSi bevri
meqrTamea mokalaTebuli.
samoqalaqo sazogadoeba ver Caereva xelisuflebis saqmianobaSi. igi
ver ikisrebs xelisuflebis funqciebs. mas ara aqvs ufleba gamosces kanonebi, cxovrebaSi gaataros isini da aRasrulos marTlmsajuleba. es
xelisuflebis prerogativaa. samoqalaqo sazogadoebis arc erT organizacias ara aqvs ufleba daapatimros meqrTame da gaasamarTlos igi.
misi dapatimreba policiis, xolo gasamarTleba – sasamarTlos saqmea.
magram samoqalaqo sazogadoebas ufleba aqvs amxilos meqrTameoba, masobrivi informaciis saSualebebiT gamoamzeuros da saaSkaraoze gamoitanos masTan dakavSirebuli faqtebi. mas SeuZlia analogiurad moiqces Zalauflebis borotad gamoyenebis sxva SemTxvevebis mimarTac:
amxilos adamianis uflebebis da kanonierebis darRvevis, pirovnebis
Tavisuflebisa da Rirsebis xelyofis faqtebi.
samoqalaqo sazogadoeba
231
marTalia, samoqalaqo sazogadoeba xelisuflebas ver Secvlis, mis
funqciebs ver Seasrulebs, magram – ufleba aqvs ganaxorcielos kontroli, raTa zemoqmedeba moaxdinos mis saqmianobaze. mxileba da kritika, rekomendaciebi da konstruqciuli TanamSromloba, saprotesto
gancxadebani da mSvidobiani manifestaciebi – ai, is ZiriTadi saSualebani, romelTa gamoyenebiT samoqalaqo sazogadoebas SeuZlia aiZulos
xelisufleba daicvas socialuri samarTlianoba da adamianis uflebebi. es saSualebebic qveyanaSi idealur mdgomareobas ver daamyareben,
magram saxelmwifos, rogorc iZulebis meqanizms, samarTlianad SezRudaven mainc.
zemoTTqmulidan gamomdinare, Cven SegviZlia CamovayaliboT samoqalaqo sazogadoebisaTvis mniSvnelovani ramdenime maxasiaTebeli,
romlis gareSec misi funqcionireba SeuZlebelia:
1) xelisuflebisagan damoukidebloba anu avtonomiuroba. samoqalaqo sazogadoeba warmoadgens sxvadasxva sferoSi moRvawe interesTa jgufebis erTobliobas, romlebic iqmneba moqalaqeTa iniciativiT, xelisuflebis Carevis gareSe. maTi Camoyalibebis procesSi mniSvnelovania sainiciativo jgufis wevrTa mier maTi saqmianobis miznebis,
amocanebis da Sedegis miRwevis gzebis mkafio xedva.
2) SeTanxmeba da xelSekruleba. moqalaqeTa gaerTianebas safuZvlad udevs maTi saerTo interesebi, romelic formdeba, rogorc am gaerTianebis wesdeba. xolo am interesis realizaciisaTvis aucilebel,
saWiro gzebs es gaerTianebebi sakuTar programebSi ayalibeben. erTiandebian interesTa erTobis safuZvelze. nebismieri samoqalaqo erTobisTvis aucilebeli pirobaa saerTo interesze/mizanze SeTanxmeba
da am SeTanxmebis, rogorc wevrTa Soris dadebuli xelSekrulebis, gaformeba.
3) TviTmmarTveloba. samoqalaqo sazogadoebis funqcionireba
emyareba TviTmmarTvelobis princips. maT saqmianobas gansazRvravs
ara xelisuflebis mier miRebuli da dadgenili kanonebi, aramed maTive
SemuSavebuli wesdeba da programa.
4) cnobiereba da mizandasaxuloba. moqalaqeTa gaerTianeba xdeba
ara stiqiurad, Seugneblad, aramed cnobierad da mizandasaxulad. isini acnobiereben miznebis erTobliobas da maTi ganxorcielebis saSualebebis efeqturobas. amis gacnobiereba da gaTvaliswineba karnaxobs
maT miiRon gadawyvetileba gaerTianebis Sesaxeb. es aris individebis
mier Tavisufali arCevanis Sedegi, romelic xorcieldeba nebayoflobiT da ara iZulebiT.
232
kari mesame
5) araerTgvarovneba da gansxvavebuloba. samoqalaqo sazogadoebaSi iqmneba mravali erTmaneTisagan gansxavvebuli jgufi da organizacia, romlebic moicaven adamianTa saqmianobis farTo speqtrs; politikuri partiebi da profkavSirebi, ekonomikuri firmebi da sawarmoebi,
mecnieruli da SemoqmedebiTi gaerTianebebi, mxatvruli TviTSemoqmedebis wreebi da ubnis macxovrebelTa mier komunaluri mizniT Seqmnili jgufebi, sportuli an garTobis mizniT Camoyalibebuli kavSirebi,
adamianis uflebebis an garemos dacvis organizaciebi da uamravi sxva.
amasTan erTi da imave saqmianobis sferoSi SeiZleba arsebobdes ramdenime erTmaneTisgan gansxvavebuli da damoukidebeli organizacia. magaliTad, SeiZleba arsebobdes mravali partia, mweralTa kavSiris ramdenime organizacia da sxva, romlebic erTmaneTisagan gansxvavdebian
wesdebiT da programiT. maT gansxvavebuli miznebi da struqtura aqvT.
saqmianobis romelime sferos monopolizeba erTi organizaciis mier
yovlad dauSvebelia.
6) deideologizacia. samoqalaqo erTobebs ar aqvT ideologia,
romelic maTi konsolidaciis safuZvelia. igi moklebulia ideur erTianobas, romelic daeyrdnoboda erT gegmas da erT mizans. piriqiT,
samoqalaqo sazogadoeba gamoxatavs individebis kerZo da ara saerTo
interesebs. kerZo interesebis moqceva erTi ideologiis qveS principulad SeuZlebelia.
zemoT CamoTvlili niSnebi naTlad avlenen samoqalaqo sazogadoebis Taviseburebas. igi moicavs individebis kerZo interesebis sferos
da emayreba pirovnebis Tavisuflebasa da kerZo iniciativas.
samoqalaqo sazogadoeba
233
nawili meore
samoqalaqo sazogadoeba
da demokratia
am nawilSi gavixsenebT demokratiis arss da ganvixilavT mis mniSvnelobas samoqalaqo sazogadoebisaTvis. samoqalaqo sazogadoebis saqmianobis konteqstis gaTvaliswinebiT, kidev erTxel CamovayalibebT
demokratiuli mmarTvelobis maxasiaTeblebs. nawilis dasasruls
Tqven SeZlebT upasuxoT iseT kiTxvebs, rogoricaa:
• ra aris demokratia?
• ra niSnebiT xasiaTdeba demokratiuli mmarTveloba?
• ra meqanizmis saSualebiT monawileobs xalxi demokratiul procesSi?
• ratom aris demokratiaSi moqalaqeTa monawileoba mniSvnelovani?
234
kari mesame
Cven ukve gavarkvieT, rom mxolod monawile da pasuxismgebeli adamiania moqalaqe. sainteresoa: ra pirobebSi da ra meqanizmebiT SeuZlia
mas CaerTos samoqalaqo procesSi da rogor SeiZleba moaxdinos gavlena masze? amisaTvis ki aucilebelia gaverkveT `demokratiis~ cnebaSi,
demokratiuli procesis TaviseburebebSi da demokratiuli institutebis funqcionirebis arsSi.
sityva `demokratia~ yvela enaSi berZnulidan Sevida, sadac is xalxis
(demosis) xelisuflebas (kratoss) niSnavs. dResac am sityvis mniSvneloba TiTqmis aseve ganisazRvreba: demokratia aris saxelmwifo mmarTvelobis forma, romelSic umaRlesi xelisufleba xalxs ekuTvnis da
romlis mizanicaa adamianTa Tanasworobis ideis cxovrebaSi gatareba
da maTi, mxolod sayovelTao TanxmobiT miRebuli kanonebiT SezRuduli, Tavisuflebis uzrunvelyofa. saberZneTSive, saxeldobr Zv. w. V
saukunis aTenSi, dainerga igi pirvelad cxovrebaSi, moxda misi pirveli
realizacia. am periodis aTenSi, romelic damoukidebeli qalaq-saxelmwifo (polisi) iyo, sakanonmdeblo da aRmasrulebeli xelisuflebis
did nawils moqalaqeTa saerTo kreba axorcielebda. masSi monawileobis
ufleba hqonda mamrobiTi sqesis yvela mozrdil aTenel moqalaqes, rac
daaxloebiT 5-6 aTas kacs Seadgenda. kreba xmaTa umravlesobiT wyvetda
sakiTxebs. sasamarTlo xelisuflebis umaRlesi organoebi iyo 501 moqalaqisagan Sedgenili naficTa sabWo da qalaqis sasamarTlo, romelsac
saboloo gadawyvetileba gamohqonda saerTo krebis mier miRebul kanonebzec. aRmasrulebeli xelisuflebis Tanamdebobis pirebs ZiriTadad
niSnavdnen kenWisyriT da mxolod zogierTs, kerZod, samxedro da safinanso saqmeebis ganmgeblebs, irCevdnen saerTo krebaze. yvela Tanamdebobaze muSaoba, agreTve sasamarTlo organoebSi monawileoba nazRaurdeboda fuladi gasamrjeloTi, rac saxelmwifos marTvaSi monawleobis
praqtikul da ara mxolod Teoriul SesaZleblobas uqmnida RaribTa
fenebis warmomadgenlebsac. demokratiuli wyobis gansxvavebuli, magram mniSvnelovani saxe Seiqmna romis respublikaSic Zv. w. III saukuneSi.
miuxedavad imisa, rom aTenisa da romis demokratiebs Tavisi xarvezebi hqondaT, isini naTel wertilebs warmoadgendnen maSindeli msoflios rukaze. yvelgan sxvagan da mTels msoflioSi maTi dacemis Semdeg
Rrmad fesvgadgmuli iyo wodebriv uTanasworobaze dafuZnebuli erTi
adamianis, monarqis (mefis, faraonis, tiranis, imperatoris, Saxis, sulTanis da a. S.) an adamianTa mcire jgufis, oligarqiis umravles SemTxvevaSi kanoniT SeuzRudavi avtoritaruli mmarTveloba, da mainc aTenis
polisisa da romis respublikis gamocdileba samudamod iyo CarCenili
yoveli epoqis, yoveli Taobis mowinave adamianTa mexsierebaSi, CarCeni-
samoqalaqo sazogadoeba
235
li rogorc nimuSi, rogorc ideali da imedi, rom dadgeba maTi aRdgena-aRorZinebis dro.
XVI-XVIII saukuneebSi evropul saxelmwifoTa cxovrebaSi axal tendenciebs eZlevaT dasabami. mrewvelobisa da vaWrobis, Tavisufali sasaqonlo urTierTobebis ganviTarebam naTelyo, rom wodebriv uTanasworobaze dafuZnebuli sazogadoebis struqtura moZvelebulia da radikalur
Secvlas saWiroebs. am tendencias gamoxatavs am epoqaSi popularulad
qceuli saxelmwifos demokratiuli mowyobisa da xalxis suverenitetis
idea, romlis mixedviTac saxelmwifo xelisuflebis erTaderTi wyaro
aris qveynis mosaxleoba – xalxi. amaSi igulisxmeba xalxis kontrols
dauqvemdebarebeli absoluturi mmarTvelobis, privilegirebuli da
uuflebo wodebebis arsebobis, kanonis winaSe adamianTa uTanasworobis
dauSvebloba, aralegitimuroba, miuRebloba yvela im Teoriisa, romlis
Tanaxmadac mefe, beladi an rCeulTa mcirericxovani wre RvTis nebiT an
istoriuli aucileblobiT iZens xelisuflebas. es ideebi, jer filosofosTa gonebaSi gatarebuli, yvelaze mZafrad XVIII saukunis bolos
safrangeTis revoluciis dros, kerZod, 1789 wlis `adamianisa da moqalaqeTa uflebebis deklaraciaSi~ iyo manifestirebuli. xalxis suverenitetis ideisa da misgan gamomdinare Sedegebis xorcSesxma evropaSive
daiwyo. es procesi mSvidobiani ar aRmoCnda, bevrgan igi sisxliani omebis
saxiT mimdinareobda. magram es procesi ar Semwydara da dResac grZeldeba. amave dros dRes msoflioSi ukve arsebobs stabiluri demokratiis
qveynebi da kidev ufro meti sxva qveyana, romlebic maTi mTavrobebis saxiT iziareben xalxis suverenitetis ideas, ideas imis Sesaxeb, rom saxelmwifo xelisuflebis erTaderTi wyaro da misi kanonierebis safuZveli
aris xalxis neba. es sajarodaa gacxadebuli `adamianis uflebaTa sayovelTao deklaraciaSi~ (muxli 21) da sxva saerTaSoriso dokumentebSi.
demokratia amyarebs saxelmwifo mmarTvelobis iseT formas, romelsac axasiaTebs Semdegi niSnebi:
1) xelisuflebis legitimuroba. xelisufleba legitimuria anu
kanonieria, Tu mas irCevs xalxi kanoniT dadgenili wesebisa da normebis dacviT. arCevnebi tardeba regularulad. maTi Catarebis vadebi da
formebi mkacrad gansazRvrulia. kanonierebis darRvevis SemTxvevaSi
arCevnebis Sedegebi baTilad cxaddeba. amgvarad, xelisuflebis legitimurobas gansazRvravs xalxi, oRond im pirobiT, Tu misi neba dadgenili kanonis Sesabamisad mJRavndeba.
2) xelisuflebis SezRudva kanoniT. kanoni gansazRvravs xelisuflebis ara marto formirebis process, aramed mis uflebebsa da movaleobebs. xelisuflebas yvelafris ufleba ara aqvs. misTvis raRac dasaS-
236
kari mesame
vebia, magram raRac dauSvebeli. magaliTad, mas ufleba aqvs gamoiyenos
Zala, magram mxolod kanonierebis farglebSi. arakanonierad Zalis gamoyeneba akrZalulia. aseve xelisuflebas ekisreba garkveuli movaleobebi, kerZod, adamianis xelSeuvali uflebebis dacva. Tu xelisuflebam gadaameta Tavis uflebebs da ar Seasrula masze dakisrebuli movaleobebi, maSin kanoni xalxs uflebas aZlevs, gadaayenos da Secvalos
igi. amgvarad, kanoni zRudavs xelisuflebis uflebamosilebas.
3) xelisuflebis ganawileba da urTierTgamijnva. xelisuflebis
uflebamosilebaa gamosces kanonebi, aRasrulos isini da ganaxorcielos marTlmsajuleba. Sesabamisad, mas aqvs sami funqcia – sakanonmdeblo, aRmasrulebeli da marTlmsajulebis. es funqciebi Tavmoyrilia
ara erTi organos an piris xelSi, aramed ganawilebulia sam sxvadasxva
organos Soris: sakanonmdeblo funqcia ekuTvnis parlaments, aRmasrulebeli – prezidents an mTavrobas, xolo marTlmsajulebiTi _ sasamarTlos. isini erTmaneTisagan damoukidebelia. verc erTi maTgani
sxvis saqmeSi ver Caereva, magram erTmaneTs SemosazRvraven da akontroleben.
4) Tavisufleba da pluralizmi. aRiarebuli da garantirebulia pirovnebis Tavisufleba. adamianebs ufleba aqvT Tavisuflad gamoTqvan
TavianTi Sexedulebani, airCion religia, Seikribon da gadaadgildnen
qveynis nebismier kuTxeSi da mis farglebs gareT. nebismieri gansxvavebuli, opoziciuri azri legitimuria. kanonierad iTvleba ara marto
xelisuflebis mier oficialurad miRebuli azri, aramed maTgan gansxvavebulic. ar arsebobs WeSmaritebis erTi instancia. xelisuflebis
kritika daSvebulia da ar isjeba kanoniT. pluralizmi aris norma cxovrebisa da azrovnebis yvela sferoSi, radgan igi warmoadgens sazogadoebrivi cxovrebis amsaxvel koncepts, sadac adamianebi erTmaneTisagan
gansxvavdebian ekonomikuri, socialuri, politikuri da kulturuli
statusebiTa da SexedulebebiT.
5) adamianis uflebaTa xelSeuvaloba. xelisufleba movalea daicvas adamianis uflebebi da Tavisuflebebi, risTvisac mas nacionaluri kanonmdebloba SesabamisobaSi mohyavs saerTaSoriso samarTalTan.
adamianis uflebebisa da Tavisuflebebis xelyofa dauSvebelia. samoqalaqo uflebebs moqalaqeebi floben ara rogorc xelisuflebis wyalobas an saCuqars, aramed kanonis ZaliT. moqalaqeTa uflebebi legitimuria da mas kanoni icavs.
6) umciresobaTa uflebebis garantireba. umciresobas miekuTvneba
ara mxolod politikuri opozicia, aramed eTnikuri, religiuri, seqsualuri Tu sxva jgufebi, romlebic mosaxleobis mcire nawils Seadgens.
samoqalaqo sazogadoeba
237
demokratia umravlesobis nebas emyareba, magram man ar unda SezRudos
da daTrgunos umciresoba. igi qmnis garantiebs, romlebic umciresobas saSualebas aZlevs Tavisuflad da srulad gamoavlinos Tavisi neba.
demokratia, moqalaqe da monawileoba
rogor unda gamoxatos xalxma Tavisi neba? rogor unda iqces igi
xelisuflebis wyarod saxelmwifoSi? ise, rogorc amas akeTeben adamianTa mcirericxovani jgufebi momavali koleqtiuri moqmedebis gansasazRvrad anda imis gadasawyvetad, Tu jgufis romel wevrebs daekisroT ama Tu im amocanis Sesruleba – SeTanxmebiT winaswari ganxilvis
safuZvelze. termini `SeTanxmeba~ gulisxmobs jgufis wevrebis mier
arCevanis gakeTebas ama Tu im gadawyvetilebis sasargeblod. rogor, ra
meqanizmiT akeTeben amas adamianebi? isini kenWs uyrian alternatiul
winadadebebs da Tanxmdebian kenWisyris wesze; kenWisyraSi monawileTa
ra raodenobis Tanxmoba iyos saWiro gadawyvetilebis misaRebad; yvelas Tanxmoba (konsensusi), TiTqmis yvelas (magaliTad, kvalificiuri
umravlesobis, kenWisyraSi monawileTa ori mesamedis an sami meoTxedis) naxevarze metis (absoluturi anu ubralo umravlesobis) Tu yvelaze metis (SefardebiTi umravlesobis) Tanxmoba. kenWisyra aris is
xerxi, romliTac xalxma SeiZleba Tavisi neba gamoxatos.
xalxis mier raime sakiTxze sakuTari Sexedulebebis gamoxatva (kenWisyra) orgvarad SeiZleba moxdes da amis mixedviT saerTod demokratiac ori saxisaa: uSualo anu pirdapiri da warmomadgenlobiTi. pirvel SemTxvevaSi moqalaqeebi arCeuli an daniSnuli oficialuri pirebis Suamavlobis gareSe kenWisyriT pirdapir wyveten sazogadoebrivi
cxovrebis maTTvis saintereso sakiTxebs. am meTodis gamoyenebis aucilebeli pirobaa kenWisyraSi monawileTa SedarebiTi mcirericxovneba
da gansaxilvel sakiTxTa iseTi xasiaTi, rac ar moiTxovs kenWisyraSi
monawileTa droisa da energiis did danaxarjebs. amgvari demokratia
SeiZleba ganxorcieldes, magaliTad, soflis yrilobebze, profkavSirebis an politikuri partiebis adgilobrivi organizaciebis saerTo
krebebze da a.S. dRes demokratia ZiriTadad warmomadgenlobiTia: moqalaqeebi pirdapir (uSualod) irCeven mxolod Tavis warmomadgenlebs,
romlebmac, Tavis mxriv, unda miiRon politikuri gadawyvetilebebi,
Seqmnan kanonebi, programebi da xeli Seuwyon maT realizebas. rodesac
erTi moqalaqe, iTvaliswinebs meore moqalaqis Sexedulebebs, miiCnevs
mas Tavis warmomadgenlad, amiT igi Tavis uflebas, monawileobdes sazogadoebrivi cxovrebis sakiTxebis ganxilvasa da gadawyvetaSi, gadas-
238
kari mesame
cems, Tavis warmomadgenels. amitom arCeuli warmomadgenlebi ukve xalxis saxeliT, miiReben gadawyvetilebebs. warmomadgenlebis arCevis procedura sxvadasxvagvari SeiZleba iyos, magram yvela SemTxvevaSi xalxis
mier arCeuli warmomadgenlebi adgilebs ikaveben da gadawyvetilebebs
iReben xalxis saxeliT da angariSvaldebulebi arian xalxis winaSe.
warmomadgenelTa arCevnebi aris procedura, romliTac TiToeuli adamiani axorcielebs Tavis erT-erT ZiriTad uflebas – uflebas
monawileobdes Tavisi qveynis marTvaSi da TanamoqalaqeebTan erTad
gansazRvravdes saxelmwifo xelisuflebasa da mis politikur kurss.
es Seadgens `adamianis uflebaTa sayovelTao deklaraciis~ XXI muxlis
Sinaarss:
• yvela adamians aqvs ufleba, monawileobdes Tavisi qveynis marTvaSi pir-
dapir an Tavisuflad arCeuli warmomadgenlebis meSveobiT.
• yvela adamians aqvs Tanabari ufleba, Sevides saxelmwifo samsaxurSi.
• xalxis neba unda iyos mTavrobis xelisuflebis safuZveli; es neba unda
gamoixatos perioduli da arafalsificirebuli arCevnebiT, romelic
unda tardebodes sayovelTao da Tanabari saarCevno uflebis pirobebSi
faruli kenWisyriT an misi tolfasi proceduriT, romelic uzrunvelyofs xmis Tavisuflad micemas.
arCevnebi nebismieri saxelmwifos demokratiulobis, xalxis nebis gamoxatvis instrumentia. marTlac, arCevnebiT sakanonmdeblo, aRmasrulebeli da sasamarTlo xelisuflebis Semadgenlobis da maTi samoqmedo
programebis ZiriTadi debulebebis gansazRvra rogorc adgilebze, ise
mTeli saxelmwifos masStabiT emyareba mxolod da mxolod imaT Tanxmobas (urTierTSeTanxmebas), vinc unda imarTos, xalxis, moqalaqeTa Tanxmobas. arCevnebi aris am SeTanxmebis xelisuflebis organoTa uflebebad da valdebulebebad gardaqmnis meqanizmi. arCevnebis aseTi roli
warmoadgens praqtikul realizacias saxelmwifos warmoSobis Sesaxeb
sazogadoebrivi xelSekrulebis Teoriisa, romelic axal droSi Seqmnes
gamoCenilma evropelma moazrovneebma hobsma (Thomas Hobbes, 1588-1679),
spinozam (Baruch de Spinoza, 1632-1677), lokma (John Locke, 1632-1704), pufendorfma (Samuel von Pufendorf, 1632-1694), rusom (Jean-Jacques Rousseau, 17121778), didrom (Denis Diderot, 1713-1784) da sxvebma, da romelic aris xalxis
suverenitetis koncefciis Teoriuli safuZvelic. arCevnebi aris SeTanxmebis procedura, arCevnebis Sedegebi ki warmoadgens sazogadoebis
wevrebs Soris SeTanxmebas (xelSekrulebas) saxelmwifo marTva-gamgeobis, misi kursisa da am kursis Semsruleblebis Sesaxeb.
samoqalaqo sazogadoeba
239
nawili mesame
samoqalaqo sazogadoeba
da arCevnebi
am nawilSi amomrCevelTa nebis gamoxatvis mniSvnelobaze visaubrebT.
ganvixilavT demokratiuli arCevnebis pirobebs. gaviazrebT saarCevno procesis monitoringis arss. SevafasebT aRmasrulebeli xelisuflebisa da samarTaldamcavi organoebis muSakebis saarCevno procedurebze gavlenis moxdenis xasiaTs. vimsjelebT Jurnalistebis
kompetenciisa da keTilsindisierebis mniSvnelobaze arCevnebis mimdinareobis gaSuqebisas. gavixsenebT da gavaanalizebT arCevnebTan dakavSirebul zogierT SemTxvevas. gavecnobiT saerTaSoriso damkvirveblebis mosazrebebs CvenSi Catarebuli arCevnebis Sesaxeb.
nawilis dasasruls Tqven SeZlebT upasuxoT iseT kiTxvebs, rogoricaa:
• ra aris arCevnebi da ra daniSnuleba aqvs mas demokratizaciis procesisTvis?
• ra ZiriTad moTxovnebs unda akmayofilebdes demokratiuli, samarTliani arCevnebi?
• ra rols asrulebs samoqalaqo sazogadoeba arCevnebis procesSi?
240
kari mesame
rodesac vsaubrobT arCevnebze Tanamedrove saxelmwifoSi, mxedvelobaSi unda gvqondes uSualod moqalaqeebis mier qveynis sakanonmdeblo xelisuflebis umaRlesi organos (parlamentis), aRmasrulebeli
xelisuflebis umaRlesi Tanamdebobis piris (prezidentis an premierministris), aseve parlamentis mier aRmasrulebeli da sasamarTlo xelisuflebis maRali Tanamdebobis pirebis arCeva, agreTve xelisuflebis adgilobrivi organoebis arCevnebi.
dRes arCevnebi TiTqmis yvela qveyanaSi da yvela doneze tardeba,
magram is Tavis daniSnulebas yvelgan ver asrulebs, radgan misi Sedegebi ar gamoxatavs amomrCevelTa nebas. amis tipuri nimuSia arCevnebi
sabWoTa kavSirSi. arCevnebi rom demokratiuli iyos, xolo misi Sedegebi marTalc amomrCevelTa nebas gamoxatavdes, unda sruldebodes
sakmaod bevri piroba, maTgan yvelaze mniSvnelovani ramodenimea, romlebic moxerxerbuli da amave dros mkafio formiT Camoayaliba amerikelma mecnierma da politikurma moRvawem j. kirkpatrikma. saxeldobr,
j. kirkpatrikis mixedviT, demokratiuli arCevnebi unda iyos:
• konkurenciuli,
• perioduli,
• warmomadgenlobiTi,
• saboloo.
konkurenciuli garemo da pluralizmi
demokratiul arCevnebSi unda arsebobdes xmis micemis sxvadasxva
SesaZlebloba, raTa amomrCeveli marTlac arCevanis winaSe dadges. es
mxolod maSinaa SesaZlebeli, rodesac erTsa da imave adgilze, iqneba
es qveynis prezidentis, sakanonmdeblo organos wevris adgili Tu sxva
arCeviTi Tanamdeboba, erTmaneTs ecilebian sxvadasxva partiebis, sxvadasxva samoqmedo programebis mqone kandidatebi: yovel kandidats,
romelsac mxars uWers oficialuri xelisufleba, unda hyavdes konkurenti da opoziciis kandidatebs saerTod unda hqondeT sityvis, Sekrebebis organizebisa da gadaadgilebis Tavisufleba da Tanabari saeTero dro radioTi da televiziiT gamosvlebisaTvis. es aris kandidatTa
programebisa da Sexedulebebis prezentaciis, gavrcelebisa da amomrCevlebamde da mTavrobamde mitanis aucilebeli piroba.
opoziciuri kandidatebisaTvis radiosa da televiziaSi drois armicema, maTi Sekrebebisa da winasaarCevno Sexvedrebis SezRudva an akrZalva, maTi gazeTebis cenzura, mocile kandidatebisaTvis winasaarCevno
samoqalaqo sazogadoeba
241
brZolaSi araTanabari SeasZleblobebis Seqmna, arCevnebs konkurenciul
xasiaTs arTmevs. mmarTvel partias isedac aqvs upiratesoba, rasac mas
xelisuflebaSi yofna aZlevs. mis kandidatebs samsaxureobrivi mdgomareobis gamo aqvT mravalferovani partnioruli kavSirebi, xolo winasarCevno periodSi amomrCevlebTan uSualo kontaqtis ufro meti SesaZlebloba. amaze meti upiratesobiT sargebloba, usamarTloba iqneboda.
demokratiul saxelmwifoSi ki – arCevnebi patiosani unda iyos.
perioduloba
xelisuflebis sabazo subieqti – xalxi ar aris ucvleli, erTxel da
samudamod mocemuli substancia. droTa viTarebaSi icvleba misi Semadgenloba, rogorc raodenobrivad, ise Tvisebrivad: icvleba adamianebis/moqalaqeebis Sexedulebebi, miznebi da survilebi da amis mixedviT
icvleba xalxis neba, romelic saxelmwifos arsebobasa da saxelmwifos
xelisuflebis xasiaTSi, saxelmwifo politikaSi unda aisaxos. amitom
moqalaqeTa Soris erTxel miRweuli SeTanxmeba drodadro ganaxlebas
saWiroebs. demokratiul saxelmwifoSi yvela saxis arCevnebi garkveuli periodulobiT unda tardebodes, rac gansazRvravs saxelmwifos
politikuri cxovrebis ritms – koreqtivebs, cvlilebebs politikaSi, an saerTod politikuri kursis arsebiT ganaxlebas. aqedan gamodis,
rom samudamod, mTeli sicocxliT arCeuli mmarTveli, Tavmjdomare an
prezidenti ewinaaRmdegeba saxelmwifos demokratuli mowyobis principebs. araviTar arCevnebs, arCeviT Tanamdebobaze aravis yofnas ar SeiZleba samudamo Zala hqondes. yoveli oficialuri piri angariSvaldebulia xalxis winaSe da Tanamdebobaze yofnis garkveuli drois Semdeg
man amomrCevlebisagan unda iTxovos axali mandati Tanamdebobaze dasarCenad. es mandati man SeiZleba verc miiRos, amitom oficialuri pirebi demokratiul saxelmwifoSi unda Seeguon axali vadiT maTi ararCevis an gadarCevis SesaZleblobas.
warmomadgenlobiToba
arCevnebis Sedegebi imaT nebas gamoxatavs, visac aqvs arCevnebSi monawileobis ufleba. demokratiul saxelmwifoSi arCevnebi xalxis nebas
unda gamoxatavdes. amisTvis ki aucilebelia kanonSi saarCevno `xmis
uflebis mqone moqalaqis~ gansazRvra moicavdes qveynis mozrdili mosaxleobis sakmaod did nawils. amomrCevelTa mcire jgufebis mier sakanonmdeblo Tu sxva organoebisa da Tanamdebobis pirebis arCeva, xmis
242
kari mesame
micemisa da misi Sedegebis interpretaciis rogori patiosani procedurac ar unda edos maT safuZvlad, ar SeiZleba bolomde demokratiulad CaiTvalos. eleqtoratis simcire iyo antikuri demokratiuli
saxelmwifoebis erT-erTi umTavresi nakli – iq arCevnebSi monawileobas ar iRebdnen monebi, qalebi, xolo romSi – monebi, qalebi da dabali
materialuri SeZlebis Tavisufali moqalaqeebi da sxva.
eleqtoratis raodenobis bunebrivi Semcirebis, kanonierebisa da
arCevnebis demokratiulobis iluziis Sesaqmnelad, xelisufleba xSirad mimarTavs saarCevno cenzebis sistemas. saarCevno cenzi aris arCevnebSi monawileobis uflebis miRebis kanoniT dadgenili piroba. cenzis
mixedviT, garkveuli niSnis mqone (armqone) mosaxleobis jgufs erTmeva
arCevnebSi monawileobis ufleba, ufleba monawileoba miiRos man imis
gansazRvraSi, Tu rogori unda iyos misi qveynis saxelmwifo politika
da vin unda ganaxorcielos igi. arsebobs qonebrivi, binadrobis, ganaTlebis, rasobrivi, eTnikuri, sqesis, religiuri, klasobrivi, asakobrivi, janmrTelobisa da sxva saxis cenzebi. cenzebi zRudaven ara mxolod
xmis uflebis mqone moqalaqeebis – aqtiur saarCevno uflebas, aramed
garkveul organoebSi an garkveul Tanamdebobebze arCevis uflebis
mqone moqalaqeebsac – pasiur saarCevno uflebasac. yoveli cenzi mocemul saxelmwifoSi gavrcelebuli an gabatonebuli socialuri, politikuri, zneobrivi da sxva dogmebis iuridiuli gamoxatulebaa da maTi umravlesoba gaumarTleblad zRudavs adamianis uflebebs. magram
mainc yvela cenzi erTnairad ar SeiZleba Sefasdes. magaliTad, arCevnebSi monawileobisaTvis qveda asakobrivi zRvris daweseba gonivrulad gamoiyureba, radgan bavSvebs jer kidev ara aqvT politikuri gadawyvetilebaTa miiRebis unari da amitom maTi daSveba arCevnebze iqneboda damatebiTi xmis uflebis micema maTTvis, visac bavSvebi ujereben.
ufro mkacri asakobrivi moTxovnebi waeyenebaT kandidatebs. arCevis
uflebis mqone moqalaqeTa, e. i. pasiuri saarCevno uflebis gamoyenebis
qveda asakobrivi zRvari qveyanaTa umravlesobaSi aris 21-dan - 25 wlamde (saqarTvelos parlamentis wevrad SeiZleba arCeuli iyos moqalaqe 25 wlis asakidan). zogierT qveyanaSi es zRvari kidev ufro maRalia.
iseT Tanamdebobaze arCevisaTvis, romelic moiTxovs daZabul sistematur muSaobas, qveynisaTvis zogierTi mniSvnelovani gadawyvetilebis
damoukideblad miRebas, anda specialur codnas romelime dargSi, mizanSewonilad unda iqnes miCneuli agreTve zeda asakobrivi zRvrisa da
janmrTelobisa da ganaTlebis cenzebis dawesebac.
dRes postsabWoTa qveynebSi, maT Soris saqarTveloSic, sajarod gamocxadebulia demokratiuli sazogadoebis mSenebloba. amitom arCevne-
samoqalaqo sazogadoeba
243
bis warmomadgenlobiTobis SezRudva normatiuli aqtebiT gamoricxulia. magram arsebobs kanoniT gauformebeli, `Crdilovani~ meTodebic.
es aris kenWisyris dRes saarCevno biuletenebis gacema piradobis damadasturebeli sabuTebis gareSe, rac qmnis sxvis magier xmis micemis SesaZleblobas, winaswarSevsebuli an zedmeti biuletenebis gacema amomrCevelze an maTi uSualo CaSveba saarCevno urnaSi saarCevno administraciis warmomadgenlis mier, oqmebSi fiqtiuri maCveneblebis Setana da a. S.
arCevnebis Sedegebis sabolooba
es kriteriumi or moments gulisxmobs:
pirveli, demokratiuli arCevnebi arCeul pirebs aZlevs realuri
xelisuflebis sadaveebs, realur da ara simbolur xelisuflebas. maT
saxelmwifo unda ganagon arsebuli konsituticiisa da sxva kanonebis
dacviT.
meore, arCevnebSi monawile mxareTa urTierTloialoba. demokratiul saxelmwifoSi arCevnebSi monawile yoveli mxarisaTvis saerTo unda
iyos demokratiuli normebisa da Rirebulebebis dacva. aqedan gamomdinare, arCevnebSi damarcxebulma mxarem, aw ukve opoziciam, arCevnebis
Sedegebi unda miiRos rogorc amomrCevelTa kanonieri gadawyvetileba
da mzad iyos icxovros im pirobebSi, romlebic iqmneba arCevnebis SedegebiT: xelisuflebisaTvis brZola amjerad damTavrebulia da igi
ganaxldeba mxolod Semdeg arCevnebze. demokratiis sayrdeni principia ara mxolod umravlesobis wesi, aramed umciresobis, amjerad damarcxebuli mxaris, uflebebis uzrunvelyofac. gamarjvebuli mxare,
Tavis mxriv, valdebulia Tavisi moqmedebiT ar Seaviwrovos damarcxebuli mxare, ar mouspos mas sazogadoebriv cxovrebaSi monawileobis
pirobebi. sabWoTa kavSiris istoria kidev erTxel gvawvdis, amjerad
araloialobis mkafio magaliTebs.
saarCevno sistemis funqcionireba da saarCevno
procesis monitoringi
mxolod qveyanaSi moqmedi saarCevno sistema ar aris arCevnebis demokratiulobis garantia. aucilebelia agreTve sistemis cxovrebaSi gatarebis, saarCevno kanonmdeblobis realizaciis Riaoba dainteresebuli
pirebisa da organizaciebisaTvis, saxeldobr, saarCevno procesis yovel
etapze SesaZlebeli unda iyos masze Tvalyuris devneba, saerTaSoriso
244
kari mesame
aqtebiTa da qveynis kanonmdeblobiT nebadarTuli meTodebiT Semowmeba da kontroli (monitoringi). evropis uSiSroebisa da TanamSromlobis
kopenhagenis (amJamad euTo) 1990 wlis konferenciis mTavari dokumentis
mixedviT (muxli 8), Sida da saerTaSoriso meTvalyureebis mier saarCevno procesis Semowmeba arCevnebis Sedegebis sandoobis aucilebeli pirobaa. aqedan gamomdinare, es dokumenti mouwodebs yvela qveyanas, sadac arCevnebi tardeba, moiwvion (dauSvan) meTvalyureebi euToSi Semavali qveynebidan da im kerZo dawesebulebebidan da organizaciebidan,
romlebsac meTvalyureobaSi monawileobis miReba surT. demokratiul
qveyanaSi saerTaSoriso da adgilobrivi meTvalyureebis mniSvneloba da
uflebebi garantirebuli unda iyos saarCevno kanonmdeblobiT.
sameTvalyureo saqmianobis upirvelesi mizania saarCevno procesis
patiosnebis, misi samarTlianobis damowmeba. amas yvela qveynisTvis didi mniSvneloba aqvs, magram gansakuTrebiT maTTvis, sadac axla mimdinareobs demokratiis mSenebloba. aseT qveynebs ekuTvnis saqarTveloc.
arCevnebis procesis yoveli etapis: amomrCevelTa siebis Sedgenis,
kandidatebis wamoyenebisa da registraciis, winasaarCevno kampaniis,
saarCevno punqtebSi xmis micemis, xmebis daTvlis da a. S. meTvalyureoba da misi Sedegebis sajarooba (magaliTad, gamoqveyneba), unda vivaraudoT da praqtikiT es dasturdeba kidec, Tavs Seakavebinebs arCevnebSi
Cabmul mxareebs siyalbisagan, amomrCevelTa motyuebisa da daSinebisagan da sxva darRvevebisagan, uneblie Secdomebisgan.
yovelive amas Tavisi Sedegebi aqvs. monitoringis mizandasaxulobaSi es Sedegebic igulisxmeba. bevrma adamianma postkomunistur qveynebSi mware gamocdilebiT icis oficialuri RonisZiebebis sicrue da moCvenebiToba, maT Soris, arCevnebis TaRliTuri xasiaTi, adamianis uflebebis ugulebelyofa, marTvis avtokratiuloba. amitom isini skeptikurad arian ganwyobilebi saarCevno procesis Rirebulebis mimarT.
monitoringi da misi Sedegebis sajarooba aseT adamianebs exmareba am
damokidebulebis gadalaxvaSi, samoqalaqo pasuxismgeblobis Rirebulebis SegnebaSi, rac zrdis moqalaqeTa ndobas arCevnebis mimarT, maT
aqtiurobas. monitoringi da misi Sedegebis sajarooba gavlenas axdens
politikosebze, partiebze, oficialur xelisuflebaze, aiZulebs maT
koreqtivebi Seitanon TavianT saqmianobaSi. gavlena arCevnebis Semdegac ar wydeba. gamarjvebuli da damarcxebuli mxareebi arCevnebis mTeli procedurisa da misi Sedegebis kanonierebis sakiTxze kamaTs agrZeleben. Tu moxda, rom faqtebi da argumentebi erTi romelime mxaris sasargeblod gadaiwona, maSin SesaZloa aman mTeli arCevnebis Sedegebzec
sabediswero gavlena iqonios.
samoqalaqo sazogadoeba
245
arCevnebs Tvals adevnebs da akontrolebs oTxi kategoriis Sida
meTvalyure: saarCevno administracia (centraluri da regionaluri
saarCevno komisiebi da sxva), politikuri partiebi, adgilobrivi mediebi (presa, radio, televizia) da dainteresebuli, neitraluri organizaciebi. garda amisa, monitoringSi unda monawileobdnen saerTaSoriso meTvalyureebi, romlebic mxolod unda avsebdnen Sida meTvalyureebis muSaobas.
garda wminda organizaciuli muSaobisa, rac misi ZiriTadi saqmea,
saarCevno administracias evaleba uzrunvelyofa imisa, rom arCevnebis mimdinareoba TanxmobaSi iyos qveynis saarCevno kanonmdeblobasTan da saerTaSoriso standartebTan. amitom patiosan da saqmis kargad
mcodne saarCevno administracias ZaluZs Seasrulos uaRresad dadebiTi roli arCevnebis demokratiulobaSi da amiT farTo sameTvalyureo
saqmianobis saWiroeba Seamciros.
saarCevno administracia, arCevnebis patiosnebis damowmebaSi, bolomde sando SesaZloa ar iyos, gansakuTrebiT im qveynebSi, sadac axla mimdinareobs demokratiuli normebis danergva, radgan is garkveuli azriT,
dainteresebuli mxarea, jer erTi imis gamo, rom arCevnebis patiosnebis
Semowmeba aris amave dros misi muSaobis Semowmeba, da meore, imis gamo,
rom Cveulebrivad saarCevno administraciis TanamSromlebi iniSnebian
aRmasrulebeli xelisuflebisa da samarTaldamcavi organoebis muSakTa wridan da amitom, bunebrivia, arsebobdes eWvi, xSirad arausafuZvlo,
rom isini iCenen mikerZoebas – zedmetad uWeren mxars arsebuli xelisuflebis kandidatebs da cdiloben, zogjer darRvevebis fasad, maTTvis
xelSemwyobi viTarebis Seqmnas. politikuri partiebis meTvalyureebsac
ZaluZT dadebiTi rolis Sesruleba, gansakuTrebiT arCevnebis dRes,
radgan saarCevno punqtebSi erTdroulad sxvadasxva partiebis warmomadgenlebis yofna qmnis urTierTkontrolis atmosferos. amave dros,
isini iZlevian mniSvnelovan informacias mTlianad saarCevno procesis
Sesaxeb, agreTve arCevnebis dRes amomrCevelTa mosvlis intensivobasa
da arCevnebis Sedegebze uSualod xmis micemis Semdeg. magram isini dainteresebul mxareebs warmoadgenen arCevnebSi da ar aris gamoricxuli,
gamoiCinon midrekileba upiratesoba miscen Tavisi partiis poziciasa
da kandidatebs, dafaron maT mier Cadenili darRvevebi.
arCevnebs Tvalyurs adevneben agreTve adgilobrivi mediebi – Jurnal-gazeTebi, radio, televizia. Tumca maTi ZiriTadi saqmianoba aris
reportaJebi saarCevno kampaniis mimdinareobaze da cnobebi arCevnebis
Sedegebis Sesaxeb. Jurnalistebis damoukidebloba da profesionalizmi saSualebas aZlevs maT gamoavlinon darRvevebi, SesTavazon saarCev-
246
kari mesame
no administracias informaciis mogrovebis, dajamebisa da gavrcelebis ukeTesi meTodebi. magram iqac, sadac medias kontrols uweven, an
dabalia maTi profesiuli done an mediis monitoringuli saqmianoba
informacia calmxrivi da arasandoa.
imis Segnebam, rom saarCevno administracias, politpartiebis warmomadgenlebsa da adgilobriv mediebs saarCevno procesisaTvis Tvalyuris devnebisas SesaZloa mikerZoebiTi interesebi hqondeT da cdilobdnen arCevnebSi monawile romelime mxaris sasargeblod Tavisi
saqmianobis warmarTmavs, gamoiwvia monitoringSi neitraluri samoqalqo oragnizaciebisa da pirebis Cabma, romlebsac ainteresebT ara
arCevnebis Sedegi, ara is, Tu vin gaimarjvebs arCevnebSi, aramed TviTon
saarCevno procesi, misi patiosneba, kanoniereba da demokratiuli normebisadmi Sesabamisoba. Tu dauinteresebel meTvalyureTa efeqturi
muSaobis SemTxvevaSi maT mier saarCevno procesis da arCevnebis Sedegebis Sefaseba ufro obieqturad da sandod unda miviCnioT, vidre oficialuri xelisuflebis kontrols daqvemdebarebuli saarCevno administraciebis da mediebisa, anda politikuri partiebis Sefaseba.
saqarTveloSi aseT organizacias warmoadgens `samarTliani arCevnebi~, romelsac yvela arCevnebze hyavs damoukidebeli kandidatebi. am
organizaciis garda, arCevnebis monitoringSi aqtiurad monawileobs
`saqarTvelos axalgazrda iuristTa asociacia~. damoukidebel meTvalyureTa adgilobrivi jgufebi, politikuri TvalsazrisiT, warmoadgenen agreTve neitralur saSualebas im adamianTa gaaqtiurebisa da
politikur cxovrebaSi CabmisaTvis, romlebic arCevnebis Rirebulebis
mimarT skeptikurad arian ganwyobili da romlebic sxva SemTxvevaSi arCevnebSi ar miiRebdnen monawileobas anda SiSiT mxars dauWerdnen xelisuflebis kandidats. amrigad, dauinteresebeli samoqalaqo organizaciebis CarTva monitoringSi qmnis arCevnebis patiosnebis met Sanss
da amave dros aRrmavebs demokratizaciis process.
sandoobis xarisxi kidev ufro izrdeba, Tu Sinauri meTvalyureebis muSaoba Sevsebulia saerTaSoriso meTvalyureTa monacemebiT.
saarCevno procesis SefasebaSi neitralur meTvalyureTa upiratesobam pirvelad mkveTrad iCina Tavi filipinebze 1984 wlis saprezidento arCevnebSi. Semdgom afrikisa da samxreT amerikis qveynebSi, agreTve
aRmosavleT evropis qveynebSi socialituri banakis daSlis Semdeg. maT
uCvenes, rom miuxedavad sakuTari pirovnuli simpaTiebisa da uwindeli
gamocdilebisa, ZaluZT keTilsindisierad gaisarjon, maTi saqmianoba
ki sando da miukerZoebelia.
samoqalaqo sazogadoeba
247
iqneba Tu ara arCevnebi patiosani da samarTliani, uwinares yovlisa, saarCevno kanonmdeblobazea damokidebuli. amitom yvela saxis meTvalyuris umniSvnelovanesi amocanaa, zemoqmedeba moaxdinos saarCevno
kanonis SemuSavebaze. arCevnebis demokratiuloba demokratiuli saarCevno kanoniT iwyeba. misi arsebiTi komponentia meTvalyureobis CarCoebisa da meTvalyureTa uflebebis gansazRvra. es sakiTxi dainteresebul mxareTa Soris mZafri davis sagania yovelTvis, magram aSkaraa,
rom sameTvalyureo saqmianobis SezRudvis yoveli mcdeloba xelisufalTa mxridan maT avtokratiul midrekilebas amJRavnebs. ra unda
iyos, garda amisa, meTvalyureobis sagani? yvelaferi, rac saarCevno
procesis Semadgeneli nawilia: saarCevno administraciis daniSvna, partiebis (blokebis) registracia, winasaarCevno kampaniis mimdinareoba,
xmebis micema da daTvla, Sedegebis interpretacia da gamarjvebulis
gamovlena, saCivrebis ganxilva, mTavrobis, uSiSroebis Zalebis da maTi morCili mediebis arCevnebTan dakavSirebuli saqmianobis Seswavla.
amave dros, meTvalyureni unda cdilobdnen, rom monitoringis Sedegebi qveyndebodes, raTa isini mTeli eleqtoratisaTvis iyos misawvdomi.
evropis ambavi:
sayovelTao saarCevno uflebisaTvis brZola bolo ori-sami saukunis evropis istoriis erT-erTi mniSvnelovani da dramatuli procesia
da dResac warmoadgens sazogadoebis politikur cxovrebaSi demokratiuli normebis danergvisaTvis brZolis Semadgenel nawils. es brZola XVII saukunis inglisSi daiwyo. ganviTarda safrangeTis revoluciis
(XVIII) epoqaSi da gansakuTrebiT mwvave xasiaTi XIX saukuneSi miiRo. safrangeTSi generaluri Statebis arCevnebi, uSualod revoluciis win,
pirdapiri iyo sasuliero da saTavadaznauro wodebebisaTvis, orsafexuriani mesame wodebisaTvis da sam da oTxsafexuriani glexobisaTvis
(wodebriobis cenzi). garda amisa, arsebobda qonebrivi, sagadasaxado
da momsaxureobis cenzebi (es ukanaskneli sarCevno uflebas arTmevda
xelze mosamsaxureebs). 1793 wlis konstituciiT uqmdeba yovelgvari
qonebrivi cenzi, aqtiuri saarCevno uflebis asakobriv zRvrad wesdeba 21 weli, arCevnebi xdeba pirdapiri. 1795 wlis konstitucia yvelgan
`ukan ixevs~: aRdgenil iqna qonebrivi da sagadasaxado cenzebi, gaizarda asakobrivi cenzi, napoleonis 1799 wlis reformiT arCevnebi xdeba
samsafexuriani da Ria. 1814 wlidan burbonebis restavraciis Semdeg
Zlierdeba saarCvno uflebis SezRudvebi. 1830-1831 wlis saarCevno reforma odnav amsubuqebs mdgomareobas. 1848 wlis revolucia safrangeTSi saarCevno sistemis reformis moTxovniT daiwyo da axalma kon-
248
kari mesame
stituciam aRadgina da gaaRrmava 1793 wlis konstituciis miRwevebi.
arCevnebi xdeba sayovelTao, pirdapiri, faruli. aseTi meryeoba TiTqmis saukunis bolomde gagrZelda.
aranakleb dramtuli iyo saarCevno sistemis demokratizaciisaTvis brZola sxva qveynebSi. XIX saukunis inglisSi Cartistuli moZraobis
erT-erTi ZiriTadi moTxovna iyo saarCevno sistemis radikaluri reforma. saxeldobr, yovelgvari cenzebis gauqmeba, faruli kenWisyris
SemoReba da a. S. 1832, 1867 da 1884 wlebis saarCevno reformebma inglisSi
minimumamde daiyvanes qonebrivi cenzebi da ukve XX saukunis dasawyisisaTvis, pirveli msoflio omis Semdeg miRweul iqna aqtiuri, saarCevno
uflebis sayovelTaoba. amerikis SeerTebul StatebSi, sadac 1787 wels,
maSin rodesac konstitucia miiRes, xmis ufleba da ufleba arCeulebi
yofiliyvnen, hqondaT mxolod sakuTrebis garkveuli minimumis mflobel TeTrkanian mozrdil mamakacebs, am brZolis ZiriTadi niSansvetebia: qonebrivi cenzis gauqmeba (XIX saukunis dasawyisi), qalebisaTvis xmis
uflebis micema (1920), rasobrivi cenzis sruli gauqmeba (XX sauknis 60iani wlebi), qveda asakobrivi cenzis 21 wlidan 18 wlamde Semcireba (1971).
mxolod XX saukunis dasawyisSi, pirveli msoflio omis Semdeg mkvidrdeba evropis qveynebSi: germaniaSi, safrangeTSi, SveicariaSi, saberZneSi, espaneTSi, belgiaSi da nawilobriv inglisSi – is, rasac sayovelTao saarCevno ufleba mxolod garkveuli SeRavaTiT SeiZleba ewodos,
radgan Tumca qonebrivi cenzi yvelgan gauqmebuli iyo, zogierTi SezRudva mainc rCeboda, magaliTad, diskriminacia sqesis mixedviT.
gaumarTlebeli cenzi arRvevs kanonis winaSe yvela moqalaqis Tanasworobis moTxovnas, rac sazogadoebis demokratiulobis erT-erTi umTavresi maCvenebelia. kanonis winaSe Tanasworoba irRveva maSinac, roca Tumca yvelas aqvs saarCevno ufleba, yvelas xma erTi da igive `wonis~
ar aris, anu roca moqalaqeebi gansxvavdebian im xmebis ricxviT, romlebic maT SeiZleba miscen kenWisyrisas, an rodesac, vTqvaT, ise sayovelTao aqtiuri saarCevno uflebis pirobebSi, garkveuli kategoriis moqalaqeebs ara aqvT ufleba an kanoniT aqvT naklebi Sansi arCeuli iqnen
warmomadgenlobiT organos wevrad an arCeviT Tanamdebobaze. pasiuri
sarCevno uflebis aseTi SezRudva SesaZloa uSualod ar iyos kanonSi
formulirebuli, magram sxva SezRudvebisagan gamomdinareobdes. erTi aseTi meqanizmia saarCevno olqebis Camoyalibeba – im teritoriebis
gansazRvra, romlebic erTi da imave raodenobis deputatebs irCeven.
Tu amomrCevelTa ricxviT saarCevno olqebi Zalian gansxvavdebian erTmaneTisagan, irRveva arCevnebis Tanasworoba, radgan amomrCevelTa
ufro mcire raodenoba erT olqSi imdensave deputats irCevs, ramden-
samoqalaqo sazogadoeba
249
sac amomrCevelTa ufro meti raodenoba sxva olqSi da gamodis, sxvadasxva olqSi mcxovreb amomrCevlebs sxvadasxva `wonis~ xmebi aqvT. XIX
saukunis dasawyisSi did britaneTSi Cartistuli moZraobis politikur moTxovnaTa Soris erT-erTi ZiriTadi iyo saarCevno olqebis aseTi uTanabrobis mospoba. 1832 wlis saparlamento reformam did britaneTSi gaauqma bevri mcirericxovani saarCevno olqi da amiT mniSvnelovani nabiji gadadga win arCevnebis demokratizaciis procesSi.
ssrk-s (sabWoTa socialisturi reaspublikebis kavSiri)
ambavi:
arCevnebi sabWoTa kavSirSi, es iyo speqtakli, romlis scenari yvela
wvrilmanis gaTvaliswinebiT daxurul kars miRma partiul biuroebsa da
politbiuroebze iqmneboda da misi yvela monawile morCilad mxolod
imas akeTebda, rac mas am scenariT evaleboda. yovelive es keTdeboda erTaderTi mizniT – komunisturi reJimisTvis miecaT kanonieri saxe da es
kanoniereba daemtkicebinaT saerTaSoriso sazogadoebriobisa da sakuTari daSinebuli mosaxleobisTvis. oficialuri monacemebiT am arCevnebSi monawileobda da `komunistebisa da upartioebis blokis~ kandidatebs aZlevda xmas qveynis mozrdili mosaxleobis TiTqmis asi procenti.
magram rogorc ki xalxma miiRo sakuTari azris gamoTqmisa da sxvagvarad
moqmedebis ufleba, daiSala komunisturi partiac da misi xelmZRvanelobiT moqmedi saxelmwifoc. es aris sabWoTa kavSirSi Catarebuli yvela
arCevnebis siyalbis, maTi arademokratiulobis utyuari sabuTi.
sabWoTa kavSirSi konkurentuli garemosa da pluralizmis moTxovna ar sruldeboda, radgan arCevnebSi monawileobda erTaderTi e.
w. komunistebisa da upartioebis bloki da yvela kandidati am blokis
warmomadgeneli iyo. sabWoTa biuletenSi ewera: `waSale yvela kandidatis gvari, garda erTisa~, xolo instruqciis qveS – kandidatTa siaSi Setanili erTaderTi gvari. magram TviTon es blokic fiqcia iyo. saarCevno bloki iqmneba iuridiul pirebs (politikur partiebsa da gaerTianebebs) Soris dadebuli xelSekrulebiT, xolo upartioebis politikuri
gaerTianeba sabWoTa kavSirSi ar arsebobda. oficialuri propaganda
sabWoTa kavSirSi qadagebda, rom arCevnebis konkurenciuloba abnevs
amomrCevlebs, orientacias ukargavs. komunistebisa da upartioebis
blokis monawileobiT Catarebuli sabWoTa arCevnebi demokratiulad
ver CaiTvleba, radgan igi gamoricxavs winasaarCevno brZolas da amomrCevlebs mxolod SeTavazebuli kandidatis dadasturebis saSualebas
aZlevs, ufro zustad – avaldebulebs maT airCion es kandidati. Tum-
250
kari mesame
ca Teoriulad aqac aris marcxis SesaZlebloba, magram moulodnelobis gamoricxvazec winaswar zrunavdnen. ar aris cnobili sakavSiro an
respublikur arCevnebSi romelime kandidatis damarcxebis SemTxveva.
konkurentul garemod ver CaiTvleba verc is SemTxveva, rodesac Tumca biuletenSi Setanilia ramodenime gvari da yvela isini SerCeulebi
arian oficialuri xelisuflebis mier.
arCevnebis periodulobis TvalsazrisiTac, absurduli viTareba
iyo. arCevnebi formalurad, mkacrad periodulad tardeboda, magram
es perioduloba araviTar rols ar TamaSobda saxelmwifos politikuri cxovrebis ganaxleba-gadaxalisebaSi. saxelmwifo politikis Secvla
xdeboda, magram igi ar iyo dakavSirebuli arCevnebis SedegebTan. politikuri programebi sxva ritmiT icvleboda. umaRles saxelmwifo Tanamdebobaze erTi da igive pirebi sikvdilamde rCebodnen. Tu Tvals gadavavlebT sabWoTa kavSiris istorias, iolad davrwmundebiT, ramodenime
gamonaklisis garda, umaRlesi Tanamdebobidan wasvla bunebriv an ZalmomreobiT sikvdils emTxveoda. maS, raRa xasiaTdeboda periodulobiT?
perioduli iyo saarCevno speqtakli. es dRe yovelTvis zemodan sanqcirebuli zeimiT aRiniSneboda. tardeboda saxalxo seirnobebi, koncertebi da cekva-TamaSebi quCebsa da moednebze, radiodan da televiziidan
ifrqveoda maRalfardovani sityvebi. yoveli saarCevno ubani gadaWedili iyo imaTi suraTebiT, visac axla ekavaT da momavalSic, `arCevnebis~
Sedegad unda hkavebodaT umaRlesi saxelmwifo Tanamdebobebi. arCevnebis periodulobis fiqciurobas sabWoTa kavSirSi isic adaturebda, rom
misi Sedegebi araviTar realur rols ar TamaSobda cxovrebaSi. xSirad
xdeboda, rom deputatad an raime Tanamdebobaze guSin zar-zeimiT arCeuli piri, dRes uars ambobs Tavis politikur programaze, tovebs Tanamdebobas, xSirad saxl-karsac da zogjer sicocxlesac.
sabWoTa kavSirSi arCevnebi arasdros ar iyo warmomadgenlobiTi.
pirvel periodSi, 1936 wlis konstituciis miRebamde, es faqti oficialuri xelisuflebis mier cxaddeboda mis upiratesobad, sikeTed da
arCevnebis umTavres miznad miCneuli iyo arCevnebsa da arCeviT organoebSi monawleobisagan socializmisadmi mtrulad ganwyobili mosaxleobis fenebis Camocileba. amisTvis gamoyenebuli iyo mravalferovani saSualebebi: SromiTi cenzi, saarCevno olqebis organizeba sawarmoo
principis mixedviT, muSaTa, glexTa da wiTelarmielTa deputatebis
yrilobebis mravalsafexuriani arCevnebi, Ria kenWisyra yovel safexurze, deputatebze zedamxedveloba – maTTvis samuSao ganawesis micema da gamowvevis SesaZlebloba, arCeviT organoebSi proletaruli
umravlesobis arsebobis savaldebuloba da sxva. amis Sedegad saarCev-
samoqalaqo sazogadoeba
251
no ufleba CamorTmeuli hqondaT: fabrika-qarxnebis arendatorebsa da
mflobelebs, vaWrebs, saSualo da msxvil miwaTmoqmedebs (da saerTod
yvelas, vinc daqiravebul Sromas iyenebda an kapitalidan procents
iRebda), yvela saxis saeklesio kultis msaxurebs (warsulSi an axla),
yvelas, vinc TanamSromlobda damxobil xelisuflebasTan, muSaobda
mis administraciul organoebSi an iyo mis samxedro samsaxurSi. 1936
wlis konstituciiT yvela es SezRudva gauqmda; axla ukve propaganda eweoda arCevnebis saerTo-saxalxo, e. i. warmomadgenlobiT xasiaTs,
magram faqtobrivad arCevnebis sagangebo organizebis arademokratiuli meTodebi Secvlili saxiT, agreTve xelisuflebis TviTneboba, mosaxleobis daSineba, urCebis dasja, adamianTa saqcielze faruli meTvalyureoba zogjer uxeSi da zogjer dexvewili xerxebiT SenarCunda,
rac arCevnebs sabWoTa kavSirSi 1936 wlis Semdegac warmomadgenlobis
TvalsazrisiT absurdul xasiaTs aZlevda: saarCevno yuTebSi eSveboda
aTeul milionobiT biuleteni, magram arCevnebSi namdvilad monawileobda amomrCevelTa erTob mcire raodneoba.
arCevnebis Sedegebis sabolooba da arCeuli pirebis realuri Zalauflebis miniWeba absoluturad ucxo iyo sabWoTa arCevnebisaTvis,
radgan komunisturi politikuri doqtrinis mixedviT arCevnebi proletariatisaTvis mxolod sakuTari poziciis propagandis xerxia, saxelmwifo xelisuflebis mopoveba da floba ki iaraRiT, SeiaraRebuli
brZoliT, mowinaaRmdegeTa fizikuri iZulebiT an mospobiT aris SesaZlebeli. am doqtrinis realuri saxe kargad Canda sabWoTa xelisuflebis stalinur periodSi. am dros, magaliTad, sakanonmdeblo xelisuflebisa da saxelmwifos meTauri – adre sakavSiro cak-is (centraluri
aRmasrulebeli komiteti), Semdeg ssrk umaRlesi sabWos prezidiumis
Tavmjdomare maSindeli rangebis tabelis mixedviT mxolod ufrosi sakancelario Cinovniki iyo. igi patimrobaSi myofi sakuTari ojaxis wevris ambavsac ver gaigebda uzenaesis nebarTvis gareSe.
ssrk-Si aseve warmoudgeneli iyo arCevnebSi monawile mxareTa urTierTloialoba. mTeli 1917 wlis manZilze bolSevikebi leninis meTaurobiT moiTxovdnen ruseTis damfuZnebeli krebis mowvevas, romelsac unda ganesazRvra ruseTis saxelmwifos axali mowyoba. mas Semdeg,
rac 1917 wlis noemberSi SeiaraRebuli gadatrialebis Sedegad isini
saxelmwifo xelisuflebas daepatronen, es moTxovna ganaxorcieles
kidec, axla ukve im imediT, rom damfuZnebeli kreba bolSevikebis mier
xelisuflebis xelSi Cagdebas kanonierad miiCnevda. arCevnebSi bolSevikebic mTeli enTuziazmiT monawileobdnen. kreba Sedga 1917 wlis 18
ianvars, magram aRmoCnda, rom krebis wevrTa umravlesoba bolSevikebs
252
kari mesame
mxars ar uWerda. erTi dRis Semdeg iaraRis muqariT daSales is, misi
wevrebis umravlesoba represiebs emsxverpla.
meore magaliTi: sabWoTa kavSirSi kompartiis yoveli yrilobis umTavresi saqme iyo centraluri komitetis arCeva, romelic, Tavis mxriv,
irCevda partiuli da maSasadame, saxelmwifo xelisuflebis umaRles
organos. XVII yrilobaze stalinma sawinaaRmdego xmebi miiRo; ki ar damarcxda, gaimarjva, magram ara erTxmad. am yrilobis delegatTa didi
nawili fizikuad mospes uSualod yrilobis Semdeg.
demokratiuli arCevnebisaTvis damaxasiaTebeli urTierTloialobis moTxovna gansakuTrebiT Zneli gasaziarebelia imaTTvis, visi fsiqikac totalitaruli reJimis pirobebSi yalibdeboda. totalitarizmis atmosfero adamianebSi Rrmad nergavs azrovnebis antipluralistur mimarTulebas, cxovrebaSi araSemwynareblur tendenciebs. aseTi
mimarTulebis adamianisaTvis amosavali poziciaa monizmi yvelgan da
yvelaferSi, rwmena imisa, rom erTmaneTis mocile koncefciebidan, saarCevno programebidan, adamianebidan erTi da mxolod erTia marTali
da, maSasadame, gamarjvebis Rirsi. aqedan gamomdianre, radgan simarTle Sens mxarezea, Tu brZola erTi xerxiT waage, gaagrZele igi sxva
xerxiT. amis magaliTad gamodgeba 1991-1993 wlebis samoqalaqo omi saqarTveloSi. igi saxelmwifo cxovrebis mowyobis demokraituli normebis ugulebelyofis gamovlineba iyo.
saqarTvelos ambavi:
saqarTvelos parlamentisa da prezidentis 1995 wlis arCevnebze,
kenWisyris dRes, TiTqmis yvela saarCevno ubani ver akmayofilebda samarTliani arCevnebis CatarebisaTvis aucilebel pirobebs: saarCevno ubnebis jerovani moumzadebloba, biuletenebis zusti aRricxvis
ararseboba, amomrCevelTa siebis Sedgenisa da dazustebis wesebis darRveva, kenWisyris dawyebis da damTavrebis vadis darRveva, saarCevno
ubnebSi agitacia da sxva. gansakuTrebiT unda aRiniSnos is, rom bevr
ubanSi imyofebodnen, kenWisyris procesSi ereodnen da xmebis daTvlasa da oqmebis SedgenaSi monawileobdnen pirebi, romelTac kanoniT amis
ufleba ara aqvT. ZiriTadad eseni iyvnen adgilobrivi xelisuflebisa
da policiis warmomadgenlebi.
1996 wlis seqtemberSi Catarda aWaris avtonomiuri respublikis uzenaesi sabWos arCevnebi. saxelmwifo dotaciaze myof gazeT `aWaris~ (am
droisTvis `aWarisa~ da misi rusuli variantis garda baTumSi, regularu-
samoqalaqo sazogadoeba
253
lad, sxva, arcerTi gazeTi ar gamodioda) yoveli nomris TiTqmis 3/4 , winasaarCevno periodSi, arCevnebSi monawile erTi blokis `aRorZineba da moqalaqeTa kavSiris~ da misi lideris, aslan abaSiZis sasargeblo agitacias
eZRvneboda. magaliTad, 6 seqtembris nomerSi igi 41-jer, xolo 13 seqtemberis nomerSi 33-jer aris moxseniebuli. amave dros, opoziciur, respublikur da social-demokratiul partiebs uari uTxres am gazeTSi maTi regionaluri organizaciebis winasaarCevno platformebis gamoqveynebazec
ki. aWaris mosaxleobam adgilobrivi televiziiT ramdenjerme naxa filmebi, romlebSic opoziciur Zalebs bralad edebodaT terorizmi. amave
dros televiziiT ar gadauciaT arc erTi kritikuli masala oficialuri
xelisuflebis maRali Tanamdebobis pirebis samsaxurebrivi saqmianobis
Sesaxeb maSin, rodesac swored maT Soris iyvnen `aRorZinebisa da moqalaqeTa kavSiris~ blokis kandidatebi. opoziciuri partiis kandidatebs
xeli SeuSales maTTvis oficialurad gamoyofili satelevizio drois
srulfasovnad sargeblobaSi: erTi opoziciuri partiis warmomadgenlis
gamosvla gadaica Ramis pirvel saaTze, meoris gamosvlis dros Suqi gamudmebiT iTiSeboda, xolo mesamis gamosvlis nawili gadaica gaxmovanebis
gareSe. oficialuri xelisuflebis warmomadgenlebi opoziciuri partiebis warmomadgenlebs xels uSlidnen amomrCevlebTan SexvedrebSi. aWaris
uSiSroebis samsaxuri muqariTa da SantaJiT aSinebda opozicionerebs,
ris Sedegadac bevrma maTganma arCevnebamde moxsna Tavisi kandidatura.
amave arCevnebze avtonomiuri respublikis xelisuflebam ar dauSva
saerTaSoriso damkvirveblebi, rac eWvqveS ayenebs arCeuli organos legitimurobas. maTi moqmedeba adgilobriv kanonebTan TanxmobaSic rom
iyos, es mxolod am kanonis defeqturobis mauwyebeli iqneboda, radgan
maSin gamodis, rom igi ewinaaRmdegeba saqarTvelos saarCevno kanonmdeblobasa da saerTaSoriso normatiul aqtebs. maSinac ki, rodesac xelisufleba dauintersebel meTvalyureebs monitoringis uflebas aZlevs
oficialurad, adgilebze imave xelisuflebis warmomadgenlebi Znelad
eguebian maT – ar uSveben saarCevno ubnebSi, xels uSlian muSaobaSi, ar
aZleven xmebis daTvlis proceduraze daswrebis uflebas, aZeveben saarCevno ubnebidan muqariT, xolo zogjer – fizikuri Zalis gamoyenebiT da
cemiTac ki. amgvar faqtebs mravlad hqonda adgili saqarTvelos saparlamento da saprezidento, 1995 wlis noembris, arCevnebSi.
1992 wlidan dRemde saqarTveloSi Catarebul yvela arCevnebTan
(saprezidento, saparlamento da adgilobrivi TviTmmarTvelobis) dakavSirebiT arsebobs arasamTavrobo organizaciis `samarTliani arCevnebi~ angariSebi. aseve saerTaSoriso organizaciebis angariSebi da
Sefasebebi. ai, rogor afaseben euTos warmomadgenlebi da evrosabWos
254
kari mesame
saparlamento asambleis mier movlinebuli damkvirveblebi 2003 wlis
saparlamento arCevnebs:
`samwuxaroa, magram es arCevnebi saarCevno demokratiuli procesis mimarT ndobis gaZlierebisaTvis sakmarisi ar aRmoCnda~, – euTo-s moqmedi
Tavmjdomaris sagangebo koordinatori, moklevadiani damkvirveblebis
xelmZRvaneli brius jorji.
`Cven migvaCnia, rom am qveynis mosaxleoba ufro kargad organizebul
arCevnebs imsaxurebs, rac samwuxarod 2 noembers ar ganxorcielda~, – evrosabWos saparlamento asambleis delegaciis xelmZRvaneli tom koqsi.
`saarCevno administraciis warmomadgenlebis umetesoba cdilobda Tavisi movaleoba pirnaTlad Seesrulebina. Tumca, csko-m isini saTanadod
ver moamzada. es, ZiriTadad, saarCevno administraciebis dagvianebiT dakompleqtebam gamoiwvia~, – euTo-s damkvirvebelTa grZelvadiani misiis
xelmZRvaneli julien fil ieiTsi.
`arCevnebis dros didi dabneuloba da qaosi SeimCneoda ara mxolod saarCevno ubnebis gaxsnis dros, aramed mTeli dRis ganmavlobaSi. amas emateboda biuletenebis gaformebis mravalsafexuriani procesi, romlis gamoucdelobamac saarCevno ubnebTan amomrCevelTa grZeli rigebi gamoiwvia~,
– jorj folsomi.
`es arCevnebi ganixileba saprezidento arCevnebis WrilSi, roca qveyana momaval prezidents airCevs. arCevnebisTvis mzadebis procesi ar unda
SeCerdes, bevri Zalisxmevaa saWiro, rom momavali arCevnebi demokratiuli, saerTaSoriso standartebis sruli dacviT Catardes~, – julien fil
ieiTsi.
`Cven movuwodebT saqarTvelos mTavrobas da politikur partiebs, yvelaferi moimoqmedon saarCevno procesis gasaumjobeseblad, raTa droulad moemzadon 2005 wlis saprezidento arCevnebisTvis, aq ki mTavari pasuxismgebloba mTavrobas ekisreba~, – jorj folsomi.
`Cveni misia sxva qveynebTan SedarebiT erT-erTi yvelaze grZelvadiani
vizitiT swored saqarTveloSi imyofeboda, raTa dakvirveba moexdina saarCevno proceduraze. sul, am proceduras 34 damkvirvebeli vadevnebdiT
Tvals, 12 TbilisSi da 22 – sxvadasxva regionSi~, – julian fill ieiTsi.
`arCevnebze saerTaSoriso damkvirvebelTa misiaSi monawile struqturebi mzad arian, saqarTvelos xelisuflebas saarCevno procesSi arsebuli problemebis mogvarebaSi daexmaron. Tavis mxriv, demokratiuli saarCevno procesis uzrunvelyofa, sabolood, politikur nebaze iqneba damokidebuli~, – ganacxades euTos da evrosabWos warmomadgenlebma.
samoqalaqo sazogadoeba
255
nawili meoTxe
samoqalaqo sazogadoeba
saqarTveloSi: warsuli
gamocdileba da samomavlo
gamowvevebi
am nawilSi saubaria me-19 saukunis samoqalaqo organizaciebze. im
adamianebze, sazogadoebebsa da idealebis msaxurebaze, romlebmac unikaluri gamocdileba da memkvidreoba dagvitoves. kolonializmis qveS
myofi patriotebi aTasgvar saSvalebebs poulobdnen Tavisuflebis
daSretili energiis asaRorZineblad. sazogadoebebis daarseba, Jurnal-gazeTebis gamocema, skolebis gaxsna, qvelmoqmedeba da mecenatoba maSindeli moqalaqeebis is iniciativebi gaxldaT, sadac qalebic
mamakacebis Tanasworad ezidebodnen uRels. am nawilSi gavecnobiT
saqarTvelos pirveli respublikis konstituciasa da zogierT sakanonmdeblo aqts, romelTac samoqalaqo sazogadeobis ganviTarebaze zrunvis kvali atyviaT. bolos, gavaanalizebT samoqalaqo sazogadoebis winaSe mdgom Tanamedrove gamowvevebs.
nawilis dasasruls Tqven SeZlebT upasuxoT iseT kiTxvebs, rogoricaa:
• ra istoria aqvs samoqalaqo sazogadoebas saqarTveloSi?
• rogoria samoqalaqo sazogadoebis bedi sabWouri totalitarizmis
epoqaSi?
• rogoria samoqalaqo sazogadoebis postsabWoTa gamocdileba?
• ra gamowvevebis winaSe dgas samoqalaqo sazogadoeba Tanamedrove saqarTveloSi?
256
kari mesame
qarTuli samoqalaqo sazogadoebis istoriaSi yvelaze TvalsaCino
da mniSvnelovani magaliTia qarTvelTa Soris wera-kiTxis gamavrcelebeli sazogadoeba (1879 wlis 15 maisi – 1927 wlis 23 aprili). es iyo pirveli samoqalaqo organizacia da moZraoba, romlis winaSe ori umniSvnelovanesi amocana idga:
1. winaaRmdegoba gaewia da SeeCerebina saqarTveloSi ruseTis imperiis mier dagegmili da mimdinare rusifikaciis procesi;
2. xeli Seewyo saqarTveloSi ganaTlebis da qarTuli saxelmwifoebriobis ganviTarebis procesisaTvis.
is pirobebi, romelic imdroindel saqarTveloSi iyo gamefebuli,
kargad aqvs aRwerili im periodis sazogado moRvawe qals, nino yifians
Tavis mogonebebSi:
`TviTmpyrobeli ruseTis gadawyvetilebas, rom saqarTvelo gaerusebina, erTad erTgulad da siamovnebis nerwyvis ylapviT asrulebdnen misi
moxeleebi... es garuseba-gadagvareba saswavleblidan daiwyes. qarTuli ena
ZaRlis enad monaTles da masze laparaki akrZales.
mowafis xelSi rom qarTuli gazeTi daenaxaT, maswavlebeli xelidan
gamohglejda: `– mag sisulelis kiTxviT Tavs nu ilayebo~ (не набивай себе
головы этой глупостью). ramdeni amisTana ubadrukoba iyo qarTuli enis garSemo, amas gana vin mosTvlis?!
mosaCveneblad dauTmes qarTul enas meeqvse gakveTili, rom xuTi gakveTiliT moqanculi bavSvis tvins qarTulisa veRar Seesmina da isic Tavs
ar icxelebda amisaTvis, radgan mSobliuri enis ucodinaroba mas klasidan
klasSi gadasvlas srulebiTac ar uSlida. piriqiT, iyo iseTi magaliTebic,
rodesac TviT mSobeli sTxovda saswavleblis gamgeT, Cems Svils qarTulad nu aswavliT, gakveTilebs ver aswrebso, da imaTac xom es undodaT.
Tumca yofila iseTi magaliTebic, rom mowafeebs ganucxadebiaT protesti enis aseTi devnisaTvis, rac im dros imaT did gmirobad unda CasTvlodaT.
xSirad gamigonia erT aseTs SemTxvevaze Cems ojaxSi: qalebis daxurul
`zavedeniaSi~ Cveulebrivi bali hqoniaT. bals daswrebia romeliRac didi
moxele. mowafeTa Soris Zalian moswonebia ukve SeRerebuli marTla Zalian lamazi mowafe babo xerxeuliZe, SemdegSi artisti, qali avaliSvilisa
da masTan musaifi gaumarTavs. babos usargeblia amiT da gul-mtkivneulad
gadauSlia misTvis yvelaferi qarTuli enis devnis Sesaxeb. amaze viTom didad aRSfoTebul moxeles sityva miucia, amas iqiT eg aRar iqnebao, magram
samoqalaqo sazogadoeba
257
aramc Tu enis devna isev ise darCa, TviT babos gandevnac moindomes saswavleblidan imis saqcieliT gabrazebulma ufrosebma, da mSoblebma Zlivs
gadaarCines.
da gana marto saswavleblidan iyo qarTuli ena devnili. is idevneboda
yoveli dawesebulebidan, romlebiTac avsebdnen TviTmpyrobeli ruseTidan mivlinebuli, met-nawilad loTi meqrTame moxeleebi. arsebobda maSin
am politikis winaaRmdeg sabrZolvelad Cveni uxucesi, jer kidev 1879 wels
daarsebuli qarTvelTa Soris wera-kiTxvis gamavrcelebeli sazogadoeba
da ebrZoda kidec qarTuli Skolebis daarsebiT, saxelmZRvaneloebisa da
wignebis gamocemiT, magram xel-mokle nivTierad da mTavrobisgan ufleba
SezRuduli, bevrs ver gaawyobda.
kerZo SemTxvevebSi presiT ekamaTebonen samoswavlo olqis mzrunvels
iseTi didi qarTvelebi, rogorc ilia WavWavaZe, iakob gogebaSvili, dimitri yifiani da sxvani, magram maTi polemika iyo ufro loialuri kilosi da
xasiaTisa. saSiSari brZolis magier fiandazis gaSla scades iseT moxeleebTan, romelTac bevri avis gakeTeba SeeZloT...
erT dros dids modaSi iyo CvenSi rusis poeti vasili veliCko. man didi aRtacebis leqsi uZRvna saqarTvelos ruseTidanve, sanam Camovidoda,
roca niSnavdnen mTavrobis gazeTi “Кавказ” redaqtorad da iqidanve warmogvigzavna is momxiblavi leqsi, iqneb imitomac, rom ufro advilad aexvia
qarTvelebisTvis Tvalebi.
icodnen Cvenebma, rom bevri SeeZlo “Кавказ”-is redaqtors da masTanac
scades Tavisi uZalo Zala, gaumarTes nadimi Camovida Tu ara.
nadims rCeuli inteligencia daeswro. didad Sinaarsiani sityvebi uTxres
ilia WavWavaZem da giorgi wereTelma. mTavari azri maTi sityvebisa, ra Tqma
unda, is iyo, rom cudaT gveqcevian mTavrobis moxeleni da es Cven ar dagvimsaxurebiao. Sen ukraineli xar da Cveni gulis tkivils advilad gagvigebo.
amaze veliCko upasuxebda amnairad, rom me erTi mercxali veras gavawyob,
exlandeli moxeleebi wavlen aqedan, CemisTana moxeleebi mofrindebian da maSin gamogizafxulebiaTo. magram is erTi mercxali veliCkoc im moxeleebs miemxro da minam saqarTveloSi iyo, imave politikas awarmoebda.
erTgulebas Cvendami viTom imiTi iCenda, rom Cveni maqebari, rom rusebs lanZRavda da maT Sesaxeb didi wigni “Улов”-ic daswera, sadac werda,
rom qarTvelebi raindi xalxia, erTguli ruseTisa, patiosani, magram rusebma ver gavigeT am xalxis sulieri Tvisebebi, midrekileba: es xalxi meomari xalxia, omis dros is maRldeba, xolo mSvidobianobis dros – suliT
258
kari mesame
ecema. evropiuli kultura da civilizacia mavnebelia am erisaTvis. maT
sWirdebaT samxedro skola, samxedro samsaxuri, imgvari samxedro cxovreba, rogorc kazakebs aqvTo. gimnazias da universitets veraferSi gamoiyenebeno.
erTSi iyo is gulwrfeli: mas didad moswonda saqarTvelo da misi xalxi, iqneb kidec uyvarda, magram ara saqarTvelosTvis ki, mas uyvarda, rogorc Zvirfasi `oboli margaliti~ ruseTis mefis gvirgvinSi, rogorc TiTon uwodebdnen saqarTvelos.
rodesac is kvdeboda, ukanaskneli misi sityvebi Turme iyo: – `RmerTo, Sen gaaZliere romanovebis gvario!~ da iseTi rwmenis adamiani CvenTvis
kargs ras moindomebda.
gana ar unda mivxvdariyavi imis Sovinistur zraxvebs, rodesac CvenTan
stumrobis dros mis sasiamovnod SemoZaxil qarTuli, xalxuri simReris
`me var da Cemi nabadis~ gagonebaze, uceb dacqvita yurebi, Tvalebi siamis
cecxliT aevso da aRtacebiT mommarTa: `oho, gesmiT, es ra kiloa, visi kiloa, ha, Tqveni?~
me is simRera bavSvobidan mesmoda da ise mqonda SeTvisebuli, rom arasdros yuradReba ar mimiqcevia. imisaTvis, Tu visi kilo iyo, Cveni Tu sxvisa
da am kiTxviT gakvirvebulma, raRaca dabneuli RimiliT vupasuxe: – Cvenia,
mgoni, didi xania mRerian mas CvenSi. – diax, didi xania, didi, – ganagrZo
sixaruliT, – asi wlisa iqneba, asis, metisa ki ara! exla Tqvenia, Cvenica da
Tqvenic, saerToa!
aseTi iyo misi sixaruli imis gamo, rom `me var da Cemi nabadis~ kilo
Turme rusuli iyo da Cven rom imas Cvenad vmRerodiT, es, imis azriT, erTerTi safexuri iyo Cveni garusebisa.
me amas maSin savsebiT ver mivxvdi, magram raRac ki Zalian ar miama. an raRa iqneboda, Zalianac rom mivxvdariyav? kacma Tavisi xarki ukve miiRo monadirebuli qarTvelisagan – is didebulad qeifobda farTod gadaSlil
aivanze, kekluci bunebis wiaRSi!
ra gaewyoboda! aseTi sacodavebi viyaviT imaT xelSi! erTi yalbi sityvac
ki gvajerebda da gvxiblavda. amnairad nadimebi nadimebad rCeboda da politikis gezi ki Tavisi mimarTulebiT mihyavdaT. da arc uSedegeboT!~
swored am gausaZlis pirobebSi 1879 wels dafuZnda qarTvelTa Soris wera-kiTxis gamavrcelebeli sazogadoeba, romelmac mravali weli
moandoma saganmanaTleblo saqmianobis mTeli saqarTvelos masStabiT
gaSlas da yvela regionSi TanmimdevrobiT filialebis daarsebas:
samoqalaqo sazogadoeba
baTumi
baqo
kavkavi
soxumi
quTaisi
yvirila (2)
xoni
1909
borjomi
foTi
1910
gori
gudauTa
zugdidi
lixauri
oCamCire
samtredia
siRnaRi
1912
axalgori
ganja
guria (2)
erevani
vani
qvemo maCxaani
1913
alagiri
oni
soWi
cxinvali
1914
senaki
tuapse
1919
259
filialebis Seqmnam xeli Seuwyo sazogadoebis muSaobis gaSlasa da
gaRrmavebas, qarTveli xalis gaTviTcnobierebasa da misi kulturuli
donis amaRlebas. am saqmeSi mniSvnelovani roli Seasrula qarTuli saskolo saxelmZRvaneloebis Seqmnam (`deda ena~, `bunebis kari~ da sxva),
skolebis gaxsnam regionebSi da qarTulma periodikam:
`ciskari~ (1852-1875)
`droeba~ (1866-1885)
`mnaTobi~ (1869-1872)
`iveria~ (1877-1906)
`meurne~ (1888-1898)
`jejili~ (1890-1923)
`kvali~ (1893-1904)
`cnobis furceli~ (1896-1906)
260
kari mesame
es gamocemebi aSuqebdnen yvela mniSvnelovan sakiTxs: ganaTlebis
roli da mniSvneloba sazogadoebaSi; adamianis uflebebi; qalis uflebebi; ruseTSi, evropaSi, amerikaSi mimdinare movlenebi.
sazogadoebas daxmarebas uwevdnen qarTveli mecenatebi: Zmebi zubalaSvilebi, daviT sarajiSvili. maTi finansuri daxmarebiT niWieri
axalgazrdebi ganaTlebis misaRebad ruseTSi da evropaSi igzavneboda.
daviT sarajiSvilma (1848-1911) gardacvalebamde erTi wliT adre sakuTari qonebis didi nawili sazogadoebriv organizaciebs uanderZa:
1.
500 aTasi maneTi – wera-kiTxvis gamavrcelebel sazogadoebas.
2.
150 aTasi maneTi – quTaisis Teatrs – asaSeneblad.
3.
200 aTasi maneTi – istoriul-eTnografiul sazogadoebas.
4.
25 aTasi maneTi – quTaisis dramatul sazogadoebas.
5.
50 aTasi maneTi – TbilisSi politeqnikur an sxva umaRlesi saswavleblis
6.
30 aTasi maneTi – vladikavkavis (orjonikiZe) Rarib moswavleebis – swavlis
dasaarseblad.
qiris gadasaxdelad (ganurCevlad erovnebisa);
7.
25 aTasi maneTi – saqarTvelos saeTnografo sazogadoebas – wignebis gamosacemad.
8.
100 aTasi maneTi – Tbilisis qarTul dramatul sazogadoebas.
9.
10 aTasi maneTi – samiwaTmoqmedo saxelosnos gamosworebul axalSenTa da
TavSesafarTa sazogadoebas.
10. 171 aTasi maneTi – sarajiSvilis firmis muSa-mosamsaxureebs;
11. 5 aTasi maneTi – qarTuli filarmoniis sazogadoebisaTvis;
12. 20 aTasi maneTi – qarTuli sityvakazmuli mwerlobis sazogadoebas – qarTuli axali originaluri beletristuli nawerebisaTvis premiis dasaniSnad.
13. 50 aTasi maneTi – avlabarSi saprofesio skolis dasaarseblad da Sesanaxad.
14. 10 aTasi maneTi – moskovis qarTul sazogadoebas.
15. 10 aTasi maneTi – didubis taZars.
16. 5 aTasi maneTi – ruseTis mevenaxeTa da meRvineTa sazogadoebis sadgurs
odesaSi.
17. 200 aTasi maneTi – TbilisSi qirurgiuli saavadmyofos asaSeneblad.
qarTvelTa Soris wera-kiTxvis gamavrcelebeli sazogadoeba da qarTveli sazogado moRvaweebi (ilia WavWavaZe, ivane maCabeli, rafiel
erisTavi, niko nikolaZe, sergei mesxi, giorgi wereTeli, ekaterine gabaSvili, ivane kereseliZe, dimitri yifiani da sxvebi) xels uwyobdnen
saqarTveloSi dasavlel moazrovneTa da mweralTa popularizacias
da maTi Semoqmedebis gacnobas qarTveli mkiTxvelisaTvis. am periodSi
samoqalaqo sazogadoeba
261
iTargmna da gamoica Seqspiri, balzaki, ibseni, defo, svifti, dikensi,
servantesi, volteri, hiugo, dode.
dasavlur kulturasTan ziarebam xeli Seuwyo saqarTveloSi demokratiuli, liberaluri Rirebulebebis Semosvlas da am sakiTxebze debatebis, polemikis dawyebas. erT-erTi aseTi Tema iyo `Tanasworoba~ da
`qalis uflebebi~, romlis pirveli talRa swored XIX saukunis 70-iani
wlebidan iwyeba da qalebis ganaTlebis uflebaze fokusirdeba.
qalTa ganaTlebisa da samoqalaqo moZraobis ambavi:
qarTveli qalebi ukmayofilebas gamoTqvamdnen, rom qarTvelTa Soris wera-kiTxvis gamavrcelebeli sazogadoeba savaJo skolebze zrunavda, xolo gogonebis ganaTlebaze saxsrebs ar gamoyofda. ai, ras wers
ekaterine gabaSvili (1851-1933), romelic qalis uflebebisTvis ibrZoda da sazogadoebis wevri iyo:
`me gamakvirva mxolod iman, rom Tormetidan dawyebuli TiTqmis xuT
saaTamde iyo cxare baasi sazogadoebis fulis moxmarebazed wera-kiTxvis
gavrcelebisaTvis da aravis imazed xma ar amouRia, es Rvawli marto vaJebis saswavleblebs da imaT ganaTlebas unda ekuTvnodes, Tu qalebsac unda
hqondeT rame monawileoba.
marTlac gasakviria, rogor erTs an sazogadoebis wevrs an sazogadoebis mmarTvelebs fiqradac ar mouvidaT qalebis bedis gaxsenebac. gana cudi iqneboda, rogorc baTumisa da Tbilisis Skolebze laparakoben, esec
gadaewyvitnaT, rom yvela Skola saqal-vaJo yofiliyo?
marTalia, Cvens sasoflo SkolebSi qalebic swavloben, magram es sruliad maswavlebelzea damokidebuli. Tu survili aqvT, qalebsac aswavlian,
Tu ara da ara. raT aris ase? ratom yvela Skola valdebuli araa erTnairaT
miiRos msurvelni vaJebica da qalebica? ratom pedagogiur kursebze qalebic ar unda iyvnen miRebulni? gana CvenSi cota qalqebi arian, romlebic
siamovnebiT ikisreben sasoflo Skolebis maswavleblobas, am saqmisTvis
specialuri momzadeba rom hqondeT. gana ar mogexsenebaT, rom evropaSi
da mometebulad amerikaSi saukeTeso da mometebuli ricxvi maswavleblebisa qalebi arian? ratom Cven ar unda gamovcadoT? Tqven TviTonve ar ambobT - Cvens kacebSi iSviaTaT ipovniT rigians maswavlebelso? nuTu Cveni
wera-kiTxvis sazogadoeba uadgiloTa saxavs qalebis ganaTlebas saerTo
sikeTisaTvis saqarTveloSi? me ki Cemis azriT, qalebisTvis ufro saWirod
vxedav qarTulis enis codnas, imitom, rom qali aris pirveli maswavlebeli
262
kari mesame
Svilebisa; ymawvils Tu bavSvobidanve siyvaruli ara aqvs swavlisa da Tavis
deda enisa, is SemdegSiac Znelad SeiTvisebs imas, da Tu Cvenma wera-kiTxvis
sazogadoebam qarTveli qalebis aRzrda institutsa da zavedeniebs mianeba, sadac qalebs sruliad ara aqvT Ronis-Zieba, praqtikis uqonlobis gamo,
qarTuli enis Seswavlisa, imasac Cqara moveswrebiT, rom Cven bavSvebs, didebis mowyalebiT, sasircxvilod miaCndebaT Tavis deda-enazed laparaki. amis
magaliTebi axlac bevria CvenSi. amazed bevri damemowmeba.
warsulis kviris krebaSi viyaviT ramdenime qali da verc erTma CvenTaganma ver movaxerxeT xmis amoReba qalebis gamosasarCleblad. ratom? imitom, rom SevkrTiT, ver gavbedeT xmamaRla gamogveTqva Cveni azri, ara varT
qalebi SeCveuli sazogado saqmeebSi monawileobis miRebas.
imedi gvaqvs, saqarTvelos wera-kiTxvis sazogadoeba miiRebs mxedvelobaSi am azrs da SemdegisTvis miscems Ronis-Ziebas qarTvel qalebs Tavis deda-enis Seswavlisas; vgonebT, saqmiTac male gamoCndes, rom es sazogadoebis
zrunva usargeblod ar Caivlis~ .
ekaterine gabaSvili, `droeba~,1880
mravalwliani uSedego mcdelobis Semdeg ekaterine gabaSvilis iniciativiT Camoyalibda `qalTa saxelosno skola~ (1895-1926), romelic
gogonebis ganaTlebaze zrunavda da sakuTar Tavs TviTonve inaxavda.
SemecnebiTi gakveTilebis garda, skolaSi iswavleboda Wra-kerva da
skolis maswavleblebi sakuTar xelobas sTavazobdnen Tbilisis moqalaqeebs da iRebdnen gasamrjelos. Semosuli TanxiT xdeboda saWiro
inventaris da wignebis SeZena. skola popularuli iyo mTels saqarTveloSi. misi kursdamTavrebulebi analogiur skolebs xsnidnen regionebSi. skola daixura sabWoTa reJimis periodSi, 1925 wels.
meoce saukunis dasawyiss da social-demokratiis ideis gamoCenas ukavSirdeba qalTa moZraobis meore talRa, romlis samizned socialuri samarTlianobis da Tanasworobis ideebi iqca. yvelaze aqtualuri gaxda qalis
samoqalaqo uflebebi: arCevnebSi monawoleobis ufleba: iTargmna avgust
bebelis `qali da socializmi~, `amomrCeveli qali~, gaCndnen qarTveli
sufraJistebi da maTi gaerTianebebi: `qalTa Tanasworobis saqarTvelos
kavSiris~, `qarTvel qalTa sazogadoeba~, `kavkasiel qalTa sazogadoeba~.
am moZraobas SeuerTda pirveli talRis monawile qalTa didi nawili.
qalTa moZraobis meore talRas saTaveSi edga kato miqelaZe (18781943). man daamTavra briuselis socialur mecnierebaTa fakulteti,
1910-1913 wlebSi cxovrobda parizSi da kargad icnobda qalTa evropul
moZraobas. saqarTveloSi dabrunebisas, 1917 wels man daiwyo aqtiuri
moZraoba qalTa politikuri monawileobis ideis realizaciisaTvis:
samoqalaqo sazogadoeba
263
Camoayaliba qalTa wreebi dasavleT saqarTvelos qalaqebSi (quTaisi,
zestafoni, abaSa, Tbilisi) da daiwyo gazeTis `xma qarTveli qalis~ gamocema. gazeTs sainformacio-saganmanaTleblo daniSnuleba hqonda da
vrceldeboda mosaxleobaSi.
qalebis samoqalaqo da politikuri uflebebis mopovebisaTvis gaSlilma moZraobam mainc gamoiRo Sedegi. 1919 wlis TebervalSi Catarebuli sayovelTao arCevnebis Sedegad, damfuZnebeli krebis wevri gaxda
130 deputati, maT Soris iyo 4 (3%) qalic: e. ColoyaSvili, e. maxvilaZe,
a. soloRaSvili, q. SaraSiZe (26 adgiliani kvota ganisazRvra erovnuli umciresobebis warmomadgenelTaTvis! l.g.). 1921 wlis 21 Tebervlis
konstituciaSi ki Caiwera:
`orive sqesis moqalaqe Tanasworia rogorc politikur, ise samoqalaqo, ekonomikur da saojaxo uflebiT~ (muxli 39).
`qorwineba emyareba uflebriv Tanasworobasa da nebayofilobas; qorwinebis formas kanoni gansazRvravs. qorwinebis gareSe da qorwinebaSi Sobili uflebebiTa da movaleobebiT Tanasworni arian. dedas ufleba aqvs
iZios da daamtkicos, vin aris mama mis mier qorwinebis gareSe Sobilisa; agreTve qorwinebis gareSe Sobils ufleba aqvs iZios Tavisi mama~ (muxli 40).
`saqarTvelos respublikis warmomadgenlobiTi organo aris `saqarTvelos parlamenti~, romelic Sesdgeba sayovelTao, Tanaswori, pirdapiri, faruli da proporciuli wesisamebr arCeuli deputatebisagan. arCevnebSi monawileobis ufleba aqvs sqesis ganurCevlad yovel sruluflebian
moqalaqes, romelsac 20 weli Sesrulebia.
parlamenti airCeva 3 wlis vadiT~ (muxli 46).
`gansakuTrebuli kanoni daicavs qalTa Sromas warmoebaSi. akrZalulia qalis muSaoba dedobisaTvis mavne warmoebaSi; muSa qalis mSobiarobis
dros ara nakleb 2 Tvisa Tavisufalia muSaobisagan, jamagiris mouspoblad; damqiravebels evaleba ZuZumwovar bavSvTa mosavlelad Sesafer garemoebaSi amyofos muSa qalebi~ (muxli: 126).
ganaTlebis uflebis realizebazec saxelmwifom aiRo pasuxismgebloba: dawyebiTi, saSualo da umaRlesi skolebi saero gaxda.
1918 wlis 6 seqtembris kanoniT, Tamar mefis saxelobis, qalTa saostato seminaria (romelic sazogadoeba `ganaTlebas~ ekuTvnoda) mTavrobis gamgeblobaSi gadavida da misi mzrunvelobis qveS moeqca.
Tbilisis saxelmwifo universitetis, 1918 wlis 3 seqtembris debulebiT (miRebulia saqarTvelos erovnuli sabWos da mTavrobis mier)
orive sqesis xelmisawvdomoba umaRles ganaTlebaze garantirebulia:
264
kari mesame
`tfilisis universitetis studentebad SeiZleba orTave sqesis pirni
iyvnen, romelTac saSualo skola unda hqondeT gaTavebuli, TviTeuls
fakultets ufleba aqvs, Tu saWirod scnobs, universitetSi SemomsvlelT
romelime damatebiTi sagnis codna winaswar mosTxovon~ (paragrafi 15)
`studentebs garda, tfilisis universitetSi orive sqesis msmenelnic
arian~. (paragrafi 16).
1920 wlis 16 agvistos, damfuZnebelma krebam miiRo specialuri debuleba, sadac Caiwera:
`sasoflo meurneobis ganviTarebisaTvis saWiro agronomiuli personalis mosamzadeblad arsdeba orive sqesis pirTaTvis sasoflo-sameurneo skolebi da dawesebulebebi...~
1921 wlis Semdeg, roca moxda saqarTvelos okupacia da damyarda
bolSevikuri reJimi, qalTa moZraoba, iseve rogorc yvela saxis samoqalaqo aqtiuroba, aikrZala. komunisturi partiis centralur komitetSi da mmarTvel organoebSi qalebis warmomadgenloba Zalian dabali
iyo da simbolur xasiaTs atarebda.
sabWoTa epoqaSi samoqalaqo gaerTianebebi mxolod saSualeba iyo
xelisuflebis mier adamianis operatiuli damorCilebisaTvis. amis saukeTeso ilustraciaa sabWoTa kavSirSi arsebuli SemoqmedebiTi da
profesiuli kavSirebis moRvaweoba.
sabWoTa reJimi TviTon qmnida da afinansebda sazogadoebriv, profesiul, saxelovnebo gaerTianebebs, rogorc sabWoTa ideologiis msaxurebs. xelisuflebisagan damoukidebeli, sabWoTa ideologiisgan Tavisufali an misi mowinaaRmdge organizaciebis arseboba absoluturad
gamoricxuli iyo.
1935-1940 wlebSi saqarTvelos mweralTa kavSiris (maSin mweralTa
federacia erqva) 55 wevri daapatimres da maTi didi nawili daxvrites.
represirebulTa saqmeebi cxadyofs, rom maTi devna da Seviwroeba, dapatimreba swored kolegebis mondomebiT da xelSewyobiT xdeboda, maTze araadamianuri zewolisa da daSinebis gziT.
sabWoTa kavSiris ambavi:
sruliad saqarTvelos sabWoTa mweralTa federacia 1929 wels Camoyalibda. igi aerTianebda 4 damoukidebel, avtonomir mweralTa asociacias:
samoqalaqo sazogadoeba
265
1. akademiur mweralTa asociacia (1922-23 wlebSi Camoyalibda. gamoscemdnen Junalebs: `xomli~, `qarTuli sityva~, `ilioni~, `kavkasioni~).
2. `cisferyanwelTa~ asociacia (pirveli msoflio omis mere Camoyalibda, rogorc `cisferi yanwebi~ / `meocnebe niamorebi~ /gamoscemdnen
gazeTebs: `barikadi~, `rubikoni~, `baxtrioni~ da “Фигаро”).
3. `memarcxeneTa~ asociacia (gamoscemdnen Jurnalebs: `arifioni~,
`H2SO4~, `memarcxeneoba~ da gazeTs `drouli~).
4. proletarul mweralTa asociacia (Camoyalibda 1922 wels. gamoscemda gazeTebs: `qura~, `prolemafi~ anu proletaruli literaturis
axali fronti da `dariali~).
magram 1931 wlisaTvis ukve proletarul mweralTa asociaciam omi
gamoucxada danarCen asociaciebs, rogorc apolitikur, memarjvene da
reaqciul organizaciebs da komunisturi partiis politikasTan TanxmobiT am mwerlebis winaaRmdeg represiebs misca biZgi. 1931 wels sakuTari rigebis wmenda daiwyo da aseTi dokumenti SeimuSava:
`mweralTa federacia Semavali dajgufebebiT da organizaciebiT unda
iZleodes mTlianaT sabWoTa sinamdvilis damcvel da mis interesebisTvis
mebrZol mwerlobas.
socialisturi mSeneblobis mimdinare etapze mwerlebis amocanebi didia da misi jansaRi organizmi unda sCandes federaciis SemadgenlobaSi.
xsenebuli debuleba iZulebuls gvxdis gadavsinjoT mweralTa federaciis Semadgenloba da misi sazogadoebrivi saqmeebi.
gadasinjvis Sedegad vRebulobT mweralTa federaciis modunebulsa da
inertul cxovrebas, apolititikur tendenciebs (romelic Tavis ZiriTadSi
riaqcionuri ganwyobilebaa) da ukanasknelad `wiTel xalturis nimuSebsac~.
marTalia, erTi mxriv darazmulia proletaruli mwerlobis Zlieri
organizacia da maTTan SeTanxmebiT izrdeba da magrdeba TanamgzavrTa
kadrebi, magram mweralTa federaciaSi Sekedlebuli, TiTqos apolitikuri, mwerlebi qmnian modunebul atmosferas da amiT xels uSlian rekonstruqciul periodisTvis saWiro mwerlobis aRorZinebas. saukeTeso
gamomxatveli ferSecvlili kontr revoluciisa aris zedmeti esTetizmi,
apolitizmi, romelic dRiur sakiTxebiT dainteresebis winaaRmdegia da
mwerlobas CvenTvis saWiro politikur simaxviles ukargavs.
ar aris garantia, rom es mwerlebi gardaiqmnebian axlo momavalSi da
gaxdebian aqtiuri muSakebi proletariatis saqmianobisa. `kanis cvla~, ro-
266
kari mesame
melic gamoiares bevrjer xsenebulma pirebma ver scvlis maT Sinagan bunebas da isini xSiraT egreT wodebuli `pasiuri winaaRmdegobiTac~ ibrZvian
Tanamedrove mwerlobis poziciaze.
mweralTa federaciaSi Semavali organizaciebidan yvelaze metad aseTi ZalebiT damZimebulia akademiur mwerlebis organizacia, romlis xelmZRvaneloba umTavresad memarjvene da reaqcioner mwerlobas uWiravs
xelSi. Semdeg modis maTi mimyoli da axlobeli jgufebi.
saWiroa am atmosferis garkveva da federaciis Semadgenlobis filtraciaSi gatareba, saWiroa mweralTa federaciidan iseTi xalxis moSoreba, romelnic mwerlebis saerTo saqmianobas xels uSlis da reaqcionur
atmosferas afarToebs. saWiroa axali Zalebis federaciaSi dawinaureba
da mweralTa federaciis akademiuri da kabineturi saqmianobidan daZvra.
mweralTa federaciis arseboba da mniSvneloba kiTxvis qveS rom ar iyves, mweralTa federaciam unda gaiwmindos Tavis organizmi yvela mavne
elementebisagan da muSaoba gaamZafros massaSi gadataniT.
mweralTa federacia unda gaxdes mimdinare socialistur mSeneblobaSi saWiro da uSualo monawile organizacia.
dRes mweralTa federacia modunebuli organizmia da mis saboloo daavadebamde saWiroa samkurnalo wmendis dawyeba~.
1935-1940 wlebSi saqarTvelos mweralTa kavSiris (maSin mweralTa
federacia erqva) 55 wevri daapatimres da maTi didi nawili daxvrites.
represirebulTa saqmeebi cxadyofs, rom maTi devna da Seviwroeba, dapatimreba swored kolegebis mondomebiT da xelSewyobiT xdeboda.
sabWoTa reJimi TviT qmnida da afinansebda sazogadoebriv, profesiul, saxelovnebo gaerTianebebs, rogorc sabWoTa ideologiis msaxurebs. xelisuflebisagan damoukidebeli, sabWoTa ideologiisgan Tavisufali an misi mowinaaRmdge organizaciebis arseboba absoluturad
gamoricxuli iyo.
postsabWoTa periodi da samoqalaqo sazogadoeba
postsabWoTa saqarTveloSi samoqalaqo sazogadoebis Camoyalibebis procesi XX saukunis 90-iani wlebis meore naxevridan iwyeba. es aris
periodi, roca sabWoTa kavSiris daSlis Semdeg, saqarTvelom damoukidebloba gamoacxada da saxelwifos axali, komunisturi ideologiisgan
samoqalaqo sazogadoeba
267
Tavisufali, saxelmwifos mSeneblobas Seudga. mTavari biZgi am process
misces saerTaSoriso organizaciebma. swored maT waaxalises qveynis demokratizaciis procesi da xeli Seuwyes (finansuri da teqnikuri daxmarebiT) moqalaqeTa gaerTianebebs, ZiriTadad arasamTavrobo organizaciebs, romelTa iniciativebi saqarTveloSi demokratiuli, liberaluri
Rirebulebebis popularizaciasa da damkvidrebaze iyo mimarTuli.
moqalaqeTa did nawils warmodgena ar hqonda samoqalaqo sazogadoebis raobaze da imaze – Tu ra monawileoba unda mieRo TiToeul adamians axali saxelmwifos mSeneblobis procesSi da ratom iyo es monawileoba mniSvnelovani? mTavari dabrkoleba sabWoTa gamocdileba iyo,
sadac moqalaqe pasiuri, umoqmedo qveSevrdomia, romelic usityvod
emorCileba saxelmwifos.
samoqalaqo aqtivizmi ZiriTadad arasamTavrobo organizaciebis saxiT gaformda da swored isini iqcnen demokratizaciis procesis mamoZravebel Zalad.
arasamTavrobo seqtoris Sesaxeb msxvilmaStabiani raodenobrivi da
Tvisebrivi kvlevebi ar arsebobs. statistikis departamentis monacemebiT saqarTveloSi amJamad 9000-mde arasamTavrobo organizaciaa registrirebuli, magram savaraudod, maTi 90 procenti aqtiuri ar aris.
maTi Seqmnis dinamika aseTia: 1992-1998 wlebSi daaxloebiT 1500 arasamTavrobo organizacia Seiqmna, 1999-2002 wlebSi – 1500, xolo 2003-2008
wlebSi – 6000. axali organizaciebis Seqmnis mzardi tempi ufro am procesis stiqiurobaze miuTiTebs, vidre – gaazrebul, sazogadoebrivi saWiroebebis gacnobierebiT gamowveul qmedebaze.
konsultaciis da treningis centrma (CTC) 2005 wels Caatara `samoqalaqo sazogadoebis ganviTarebi donis kvleva~ (kvleva Catarda saerTaSoriso organizaciis `sivikumis~ mier SemuSavebuli meTodologiiT). samoqalaqo sazogadoebis organizaciebSi maT gamoyves Semdegi
jgufebi:
268
kari mesame
cxrili
#
kvlevaSi Sesuli samoqalaqo sazogadoebis organizaciaTa tipebi
1.
rwmenaze dafuZnebuli organizaciebi
2.
profkavSirebi
3.
advokatirebis organizaciebi (mag., samoqalaqo aqtiurobis, socialuri samarTlianobis, mSvidobis, adamianis uflebebis, momxmarebelTa jgufebis)
4.
momsaxurebis mimwodebeli (mag., saTemo ganviTarebis mxardamWeri, saganmanaTleblo, jandacvis, soc. momsaxurebis)
5.
ganaTlebaSi, treningsa da kvlevaSi moRvawe (mag., analitikuri jgufebi, resurs-centrebi, arakomerciuli skolebi, sjaro ganaTlebis organizaciebi)
6.
media
7.
sxvadasxva socialur jgufTa mier dafuZnebuli asociaciebi: qalTa, studentTa da axalgazrduli asociaciebi
8.
socio-ekonoimikuri kuTxiT marginalizebul jgufTa asociaciebi (mag., Raribebi, usaxlkaroni, emigrantebi, devnilebi)
9.
profesiuli da biznes asociaciebi (mag., savaWro palata, profesiuli asociaciebi)
10.
saTemo jgufebi da asociaciebi (damkrZalavi biuroebi, TviTdaxmarebis jgufebi, mSobelTa asociaciebi)
11.
ekonomikuri interesis matarebeli (mag., kooperativebi, sakredito jgufebi,
ormxrivad Semnaxveli asociaciebi)
12.
eTnikuri, tradiciuli da adgilobrivi asociaciebi/jgufebi
13.
garemosdacviTi organizaciebi
14.
kulturisa da xelovnebis organizaciebi
15.
socialur-gasarTobi organizaciebi da sportuli klubebi
16.
saqvelmoqmedo organizaciebi (grantebze momuSave fondebi) da finansebis momZiebeli danayofebi
17.
politikuri partiebi da organizaciebi
18.
samoqalaqo sazogadoebaTa qselebi/federaciebi/mxardamWeri organizaciebi
19.
sazogadoebrivi moZraobebi (mag., miwisZvriT dazaralebulTa, mSvidobis momxreTa)
registrirebuli 9000 organizaciidan maTi regionuli gadanawilebis suraTi aseTia
samoqalaqo sazogadoeba
269
cxrili
saqarTveloSi registrirebuli samoqalaqo sazogadoebis
organizaciebi regionebis mixedviT
regioni
organizaciebis raodenoba
Tbilisi
4326
samegrelo
739
imereTi
691
aWara
450
kaxeTi
364
samcxe-javaxeTi
348
Sida qarTli
311
sxva
1771
gavlenis mixedviT samoqalaqo sazogadoebis jgufebi Semdegnairad nawildeba, media (televizia), profesionaluri asociaciebi, analitikuri jgufebi, uflebadamcveli da momsaxurebis mimwodebeli
arasamTavrobo organizaciebi. opoziciuri politikuri partiebi metnaklebi gavleniT sargebloben. saTemo organizaciebi da is organizaciebi, romlebic mosaxleobis yvelaze Rarib nawils warmoadgenen, mag.,
iZulebiT gadadgilebuli pirebi, yvelaze naklebad gavleniani jgufebia.
profkavSirebi – maTi umravlesoba gawevrianebulia saqarTvelos
gaerTianebul profkavSirebSi. am organizacias Zalian susti avtoriteti aqvs, radgan igi sabWoTa periodis profkavSiris memkvidred iTvleba. permanentuli Sida konfliqtebis gamo igi bevrma wevrma datova.
2003 wlis Semdeg, rac – saxelmwifo daupirispirda, qonebis didi nawili, swored mis sasargeblod daTmo.
arasamTavrobo organizaciebis dafinansebis mTavari wyaro aris
donorebidan miRebuli grantebi. organizaciebis wliuri biujetis
80% donori organizaciebisgan miRebuli grantebisgan Sedgeba. sawevro gadasaxadebi arasamTavroboebis, mxolod, mesameds aqvs, romelic
umetes SemTxvevaSi, maTi Semosavlis 5%-s ar aRemateba. dedaqalaqSi
momuSave organizaciebis biujeti bevrad aRemateba regionulebisas.
Tumca arasamTavrobo seqtoris finansuri mdgomareoba zogadad arastabiluria, radgan igi didwilad saerTaSoriso donorebzea damokidebuli.
270
kari mesame
biznes seqtoris warmomadgenelTa mxolod 18%-s aqvs arasamTavrobo
organizaciebTan TanamSromlobis da saqvelmoqmedo saqmianobis gamocdileba. es gamowveulia imiT, rom biznes jgufebi ar arian darwmunebulebi, rom maTi donacia samizne jgufamde miaRwevs.
samoqalaqo seqtoris warmomadgenelTa didi nawilisTvis mTavari
prioriteti ganaTlebaa: treningebi, seminarebi, sagamomcemlo saqmianoba. ganaTlebis momsaxurebis sferoebi ki Semdegia: ganaTlebis sakiTxebi, qalTa problemebi, samoqalaqo ganaTleba, janmrTelobis dacva,
socialurad daucveli jgufebi, fsiqologiuri reabilitacia, axalgazrdebTan dakavSirebuli sakiTxebi, ekonomikuri ganviTareba, mcire
biznesis ganviTareba.
samoqalaqo seqtori, samwuxarod, xelisuflebaze Zlier gavlenas
ver axdens. mTavrobis mxridan mis mimarT angariSvaldebulebis zrda
SesamCnevia da samoqalaqo ganaTlebaSi intervenciis arealic – sakmaod
farTo, Tumca, moqalaqeTa moTxovnebis pirdapiri dakmayofilebisa da
sajaro politikis formirebaze zemoqmedebis sakiTxSi misi saqmianobis
efeqti Zalian sustia.
yvelaze aqtiurad, organizaciebi, ZiriTadad, demokratiis, adamianis uflebebisa da kanonis uzenaesobis mxardaWeraze muSaoben.
zemoTTqmulidan gamomdinare samoqalaqo sazogadoebis winaSe dgas
mniSvnelovani gamowvevebi, romelTa formulireba zogadad ase SegviZlia:
1. miuxedavad imisa, rom erTsadaimave sakiTxze (mag.: adamianis uflebebis dacva) momuSave organizaciebi erTmaneTTan TanamSromloben,
saqarveloSi samoqalaqo Tanamonawileobis xarisxi Zalian dabalia, rac
imaze miuTiTebs, rom arasamTavrobo seqtoris warmomadgenlebi moqalaqeTa mobilizaciiT da sazogadoebriv saqmianobaSi maTi CarTviT ar
arian dainteresebulebi.
2. qarTuli samoqalaqo sazogadoebis wevrebi yvelaze xSirad da
efeqturad erTiandebian adamianis uflebebis, Zaladobis sawinaaRmdegi da tolerantobis kulturis damkvidrebis kampaniebis garSemo, magram Zalian iSviaTad – socialuri dacvisa da siRaribis aRmofxvraze mimarTul sakiTxebze. aseTi suraTi paradoqsulia, radgan saqarTveloSi siRaribe da socialuri momsaxurebis problemebi moqalaqeTa didi
nawilis mTavari sazrunavia. aqedan gamomdinare samoqalaqo seqtoris
aqtiuri nawilis da moqalaqeTa saWiroebebi erTmaneTs ar emTxveva. aqedan gamomdinare, qarTulma samoqalaqo sazogadoebam aucileblad un-
samoqalaqo sazogadoeba
271
da dauaxlovos Tavis dRis wesrigi farTo sazogadoebis yvelaze aqtualur moTxovnilebebs.
3. samoqalaqo seqtoris ganviTarebas yvelaze metad aferxebs Semdegi faqtorebi: fundamenturi uflebebis darRveva, zogadi politikuri da socio-kulturuli konteqsti, agreTve susti kavSirebi kerZo
seqtorTan.
4. samoqalaqo seqtoris Sidaseqtoruli urTierTobebi met-naklebad ganviTarebulia, xolo moqalaqeTa Tanamonawileoba – sakmaod
dabali. aqedan gamomdinare, SeiZleba iTqvas, rom samoqalaqo seqtori
farTo sazogadoebisgan gancalkevebulad dgas da ase ufro komfortulad grZnobs Tavs. magram sakuTari gavlenis gaZlierebisaTvis, samoqalaqo seqtori, yvelanairad unda Seecados ufro mWidro urTierTobebis damyarebas, rogorc xelisuflebasTan, aseve farTo sazogadoebasTanac.
`imedis~ ambavi:
2000 wels 5 qalma, romlebic saqarTveloSi bavSvTa janmrTelobis
problemebs ikvlevda, gadawyvita Seeqmna arasamTavrobo organizacia
`imedi~. maT SeimuSaves wesdeba, sadac sakuTari saqmianobis miznebi gansazRvres:
• saqarTveloSi bavSvTa janmrTelobis mdgomareobis monitoringi;
• bavSvTa janmrTelobis mdgomareobis Sesaxeb yovelwliuri angariSis momzadeba;
• bavSvTa janmrTelobis dacvis Sesaxeb saxelmwifo politikis,
programebis monitoringi;
• bavSvTa janmrTelobis mdgomareobis gaumjobesebis Sesaxeb rekomendaciebis SemuSaveba samTavrobo, arasamravrobo da saerTaSoriso organizaciebisTvis.
saqarTveloSi moqmedi kanonmdeblobis Sesabamisad, qalebma es miznebi Seitanes asociacia `imedis~ wesdebaSi da 2000 wlis 22 dekembers,
iusticiis saministroSi daregistrirdnen, rogorc sajaro samarTlis
iuridiuli piri.
2001 wels `imedma~ SeimuSava proeqti `bavSvTa janmrTelobis mdgomareobis monitoringi maRalmTian regionebSi~ da gaeros bavSvTa fondis
(UNICEF) dafinanseba miiRo. proeqtis realizaciis Sedegad aRmoCnda,
rom am regionebSi bavSvebis umravlesobas fariseburi jirkvlis paTo-
272
kari mesame
logia aqvs, rac gamowveulia iodis deficitiT. amasTan, organizaciis
wevrebma daadgines, rom qveyanaSi am problemis winaaRmdeg mimarTuli
aranairi saxelmwifo programa ar arsebobs. `imedis~ wevrebma janmrTelobis saministros, bavSvTa uflebebze momuSave arasamTavrobo organizaciebs da saerTaSoriso organizaciebs warudgines specialuri
moxseneba, sadac saxelmwifosgan iodizirebuli mariliT maRalmTiani
regionebis momaragebisTvis saWiro zomebis miRebas moiTxovdnen.
`imedis~ rekomendaciebs Sedegad specialuri saxelmwifo programebi mohyva, romelmac maRalmTiani regionebis didi nawili iodizirebuli mariliT moamaraga. arasamTavrobo organizaciebis ZalisxmeviT ki
saerTaSoriso organizaciebma humanitaruli misia ganaxorcieles iseT
regionebSi, sadac saxelmwifos Zalisxmeva arasakmarisi aRmoCnda.
2002 wels asociacias `imedi~ daukavSirda arasamTavrobo organizacia `qali da janmrTelobas~ da TanamSromloba SesTavaza, rac imave
regionebSi qalebis reproduqciuli janmrTelobis mdgomareobis Seswavlas gulisxmobda. kvlevam aCvena, maRalmTian regionebSi arsebuli
iodis deficiti uaryofiT gavlenas axdens ara mxolod bavSvebis, aramed qalebis janmrTelobazec, radgan qalebSi farisebri jirkvlis daavadebebi korelaciaSia saSvilosnos simsivnur daavadebebTan.
miuxedavad, arasamTavrobo organizaciebis mravalwliani mcdelobisa, maT ver aiZules saxelmwifo qalebis reproduqciuli janmrTelobis gaumjobesebisa da simsivnuri daavadebebis prevenciaze mimarTuli programebi Seeqmna.2
ambavi samarTlian arCevnebsa da samoqalaqo protestze:
2003 wlis 2 noembris saparlamento arCevnebis dros arasamTavrobo
organizaciam `demokratiisa da samarTliani arCevnebis saerTaSoriso
sazogadoeba~ xmebis paraleluri daTvla ganaxorciela, romelmac aCvena, rom oficialurad gamocxadebuli Sedegi (arCevnebSi SevardnaZis
da aslan abaSiZis gundis gamarjveba) ar Seesabameboda realur monacemebs. organizaciam sarCeli Seitana sakonstitucio sasamarTloSi arCevnebis Sedegebis gauqmebis moTxovniT. sasamarTlom es moTxovna daakmayofila, radgan sarwmunod CaTvala `samarTliani arCevnebis~ mier
wardgenili gayalbebis damadasturebeli masalebi. am procesis para2
unda aRiniSnos, rom 2008 wlis pirveli maisidan saqmianoba daiwyo erovnulma
skrining centrma. skriningis programas Tbilisis meria da gaeros mosaxleobis
fondi, specialuri memorandumis safuZvelze, afinansebs.
samoqalaqo sazogadoeba
273
lelurad telemedia asparezs uTmobda samoqalaqo seqtorisa da politikuri opoziciis warmomadgenlebs, romlebic SevardnaZis reJims
akritikebdnen, ramac farTo samoqalaqo protesti gamoiwvia. Sedegad,
23 noembers, eduard SevardnaZe prezidentis postidan gadadga.
`vardebis revoluciis~ Semdeg qarTuli samoqalaqo sazogadoebis
nawili xelisuflebaSi wavida. axalma xelisuflebam Secvala konstitucia: prezidents parlamentis daTxovnis ufleba mieca da parlamentarTa raodenoba 235 wevridan 150-mde Semcirda. garda amisa saqarTvelos mTavrobam demokratiuli institutebis gaZlierebasa da adamianis
uflebebis dacvaze bevrad ufro prioritetulad saxelmwifo institutebis gaZliereba miiCnia. korufciisa da organizebul danaSaulTan
brZolis politikas Tan axlda adamianis uflebebis da samarTlis normebis uxeSi darRvevebi. gaxSirda mediaze zewolis faqtebi.
miuxedavd amisa, samoqalaqo seqtoris warmomadgenlebi ganagrZoben
xelisuflebis mier ganxorcielebuli reformebis kritikas, rasac Sedegad mohyva 2007 wlis 7 noembris da 2009 wlis maisis mSvidobiani protestebi, romelsac xelisufleba Zalismieri meTodebiT daupirispirda (aqciebis da tele imedis darbeva). 2011 wlis 26 maiss ki saprotesto
aqciis Zaladobriv daSlas 3 adamianis sicocxle Seewira. demonstrantTagan mravalma sxeulis mZime dazianeba miiRo. samoqalaqo seqtoris
warmomadgenelTa permanentuli moTxovnis miuxedavad, am procesebTan
dakavSirebiT, saqme ar aRZrula da sasamarTlo ganxilvac ar gamarTula.
kari meoTxe
demokratia
da moqalaqis
Tanamonawileoba
meoTxe karSi demokratiul sazogadoebaSi samoqalaqo monawileobis
uflebebsa da pasuxismgeblobebs gaecnobiT. ganxilavT ukanasknel xanebSi saqarTveloSi mimdinare reformebs. yuradReba gamaxvildeba reformaTa
gavlenasa da am procesebSi moqalaqeTa rolze. visaubrebT sazogadoebis
gasaumjobeseblad saWiro RonisZiebebsa da demokratiis idealebis ganviTarebisaTvis saxelmwifo mmarTvelobasTan Tanamonawileobaze. ganvixilavT
qmedebebs, romelTa ganxorcielebac moqalaqeebs xelisuflebisgan damoukideblad an masTan TanamSromlobiT SeuZliaT. am TavSi ganxiluli magaliTebi dagexmarebaT, ukeTesad gaigoT, Tu rogor SegiZliaT, ufro metad
iaqtiuroT sazogadoebaSi da socialuri mniSvnelobis mqone ZiriTad sakiTxebTan dakavSirebiT gadawyvetilebebis miRebaze gavlena iqonioT.
karis dasasruls Tqven SeZlebT upasuxoT iseT sakvanZo kiTxvebs, rogoricaa:
ra gvWirdeba adamianis uflebebis realizaciisTvis?
ra gamowvevebis winaSe dgas warmomadgenlobiTi demokratia?
ras gulisxmobs monawileoba da TanamSromloba?
rogoria monawileobis saukeTeso formebi da saSualebebi?
ra faqtorebi uwyobs xels da ra abrkolebs CvenSi aqtiur monawileobas?
ra winapirobebia saWiro demokratiis maRali xarisxis uzrunvelsayofad?
ras niSnavs studentTa TviTmmarTveloba da rogoria misi saukeTeso
gamocdileba?
demokratia da moqalaqis Tanamonawileoba
275
nawili pirveli
moqalaqis monawileoba
sazogadoebrivi
amocanebis gadawyvetaSi
demokratia mxolod moqalaqeTa arCevnebSi monawileobiT ar Semoifargleba, is moqalaqis yoveldRiur aqtiurobazea damokidebuli. es
aqtiuroba ori mimarTulebiT SeiZleba gamovlindes: pirveli, rodesac moqalaqe Tavisi iniciativiT monawileobs sazogadoebrivi mniSvnelobis sakiTxebis mogvarebaSi, sakuTari da TanamoqalaqeTa uflebebis
dacvaSi; meore, rodesac misi aqtiuroba saxelmwifo mmarTvelobiT
procesebSi TanamonawileobiT gamoixateba da sajaro xelisuflebasTan mWidro TanamSromlobas gulisxmobs. am nawilis farglebSi moqalaqis aqtiurobis orive aspeqti iqneba ganxiluli. Sesabamisad, yuradReba daeTmoba, rogorc samoqalaqo aqtiurobis iseT formebs, romlebic uSualod moqalaqis, an sazogadoebrivi jgufebis mier aris inicirebuli, aseve vrclad iqneba ganxiluli sajaro xelisuflebis mier
waxalisebul proeqtebSi moqalaqeTa Tanamonawileobis formebi.
• ratom monawileobs moqalaqe sazogadoebrivi amocanebis SesrulebaSi?
• ratom aris moqalaqis aqtiuroba demokratiisTvis mniSvnelovani?
• ZiriTadad ra formiT vlindeba samoqalaqo aqtiuroba saqarTveloSi?
• ra xelisSemSleli faqtorebi arsebobs saqarTveloSi samoqalaqo sazogadoebis Camosayalibeblad?
• ra formiT SeiZleba axali Taobis samoqalaqo aqtiuroba?
• ra faqtorebi uwyobs xels axali Taobis samoqalaqo aqtiurobas?
276
kari meoTxe
Tavi 1.1
moqalaqis sazogadoebrivi pasuxismgebloba
demokratiuli sazogadoebisTvis mniSvnelovania, rom moqalaqes
hqondes pasuxismgebloba sazogadoebisa da Tanamoqalaqeebis winaSe.
moqalaqe mxolod sakuTari egoisturi interesebis dakmayofilebiT ar
unda iyos dainteresebuli, mas unda hqondes imis Segneba, rom Tavisi
wili valdebulebac aiRos sazogadoebaSi saerTo sikeTis Seqmnis saqmeSi. saerTo sikeTis Seqmna gulisxmobs sazogadoebrivi cxovrebis TiTqmis yvela sferoSi sakuTari surviliT, usasyidlod, iseTi saxis aqtiurobas, romelic finansur mogebaze ar aris orientirebuli da miznad
isaxavs sakuTari SesaZleblobebiTa da unarebiT garkveuli sazogadoebrivi amocanebis gadaWras. drois moTxovnis mixedviT, es amocanebi
cxovrebis sxvadasxva sferoSi gansxvavebulia. es sferoebi ki moicavs
yoveldRiuri cxovrebis iseT aspeqtebs, rogorebicaa: mozardebTan
urTierToba, samezoblo kavSiri, sportuli gaerTianeba, SezRuduli
SesaZleblobebis adamianebTan urTierToba, socialuri daxmareba, garemos dacva, adamianis uflebebis dacva, politikuri procesebis kontroli da sxv. aRniSnuli sferoebis mixedviT, iqmneba aqtiur moqalaqeTa gaerTianebebic, rac samoqalaqo sazogadoebis mniSvnelovani komponentia.
moqalaqis an sazogadoebrivi jgufebis mier inicirebuli samoqalaqo aqtiuroba garkveuli winapirobebis arsebobazea damokidebuli. am
TvalsazrisiT, gansakuTrebuli mniSvneloba eniWeba mozardi Taobis
samoqalaqo ganaTlebas, romelmac, pirvel rigSi, moqalaqeobrivi pasuxismgeblobis Segneba unda Camoayalibos. Tavad samoqalaqo iniciativebi ki iseTi demokratiuli unarebis formirebas uwyobs xels, rogorebicaa: sakuTari azris, ideebis formulireba, kompromisebisTvis mzadyofna, TanamoqalaqeebTan urTierToba. solidarobis gancda, sxvebis
mimarT tolerantobisa da pativiscemis gamoxatuleba demokratiuli
sazogadoebisTvis umniSvnelovanesi Rirebulebebia, romlebic moqalaqeebs sazogadoebrivi amocanebis gadaWris procesSi monawileobis
Sedegad uyalibdebaT.
moqalaqes, romelic monawileobs sxvadasxva sazogadoebrivi cxovrebis sferoSi, amoZravebs imis Segneba, rom mxolod saxelmwifos regulirebasa da sabazro ekonomikur urTierTobebze ar aris damokidebuli sazogadoebrivi Tanacxovreba, igi damokidebulia moqalaqeTa saerTo interesebis ganxorcielebazec, romelic imisken aris mimarTuli,
demokratia da moqalaqis Tanamonawileoba
277
rom sakuTari iniciativebiTa da ideebiT gaaumjobesos sazogadoeba.
moqalaqe am sazogadoebis aqtiuri nawilia, misi Semoqmedi da iniciatori. mis mier inicirebuli ideis realizebisTvis man SeiZleba ara mxolod Tanamoqalaqeebs, aramed sajaro xelisuflebasa da biznesseqtorsac mimarTos.
Tavi 1.2
samoqalaqo aqtiuroba saqarTveloSi
saqarTvelosTvis, sadac ar arsebobs samoqalaqo ganaTlebisa da demokratiuli sazogadoebis didi tradiciebi, mniSvnelovania moqalaqeTa samoqalaqo cnobierebis amaRleba da maTi sazogadoebriv cxovrebaSi monawileobis uzrunvelyofa. am saqmiT saqarTveloSi, ZiriTadad, sxvadasxva arasamTavrobo organizaciebia dakavebuli, romlebic
donori organizaciebis mxardaWeriT axorcieleben iseT proeqtebs,
rogorebicaa: samoqalaqo organizaciebis aqtiuri CarTva samoqalaqo
sazogadoebis ganviTarebis procesSi, samoqalaqo organizaciebis erToblivi aqtivobebis waxaliseba da maTi mediasTan TanamSromlobis
gaRrmaveba, multieTnikuri dialogis xelSewyoba, iZulebiT gadaadgilebul pirTa cxovrebis stabilizaciisa da maTi sazogadoebaSi integrirebisTvis aucilebeli winapirobebis uzrunvelyofa, mravaleTnikur regionebSi saxelmwifoebrivi integraciisa da potenciuri konfliqtebis mSvidobiani prevenciis xelSewyoba da sxv.
magram saqarTveloSi dRemde arsebobs rogorc mentaluri, socialuri, ise politikuri barierebi, romlebic samoqalaqo sazogadoebis
Camoyalibebas uSlis xels. rac Sexeba mentalur faqtorebs, dRemde mosaxleobaSi mZlavria sabWoTa memkvidreobiT miRebuli warmodgena imaze, rom saxelmwifo da sazogadoeba ori sxvadasxva, sapirispiro movlenaa, rom saxelmwifo ierarqiulad ufro maRal safexurze dgas, vidre
sazogadoeba. samoqalaqo sazogadoeba, ZiriTadad, arasamTavrobo organizaciebSia gaigivebuli, romlebic umTavresad sakuTari wevrebiT
Semoifargleba. mosaxleobis umravlesobisTvis arsebuli socialuri
problemebi ar iZleva imis saSualebas, rom maT gamonaxon dro, an hqondeT motivacia, sazogadoebrivi problemebis gadaWras moaxmaron TavianTi energia. maTTvis prioritetad rCeba samuSaos povna da sakuTari
socialuri mdgomareobis gaumjobeseba. yovelive amas emateba politikuri faqtoric, rodesac xelisuflebis mier kontrolirebadi nacio-
278
kari meoTxe
naluri televiziebis, gansxvavebuli da kritikuli azris daTrgunvis
pirobebSi, samoqalaqo seqtoris ganviTarebisTvis ar aris xelsayreli
niadagi Seqmnili.
Tavi 1.3
axali Taoba da samoqalaqo aqtiuroba
sazogadoebis demokratiuli cnobierebis amaRlebis kuTxiT gansakuTrebul mniSvnelobas iZens axali Taobis samoqalaqo ganaTleba. am
TvalsazrisiT, aRsaniSnavia sazogadoebrivi proeqtebis ganxorcielebaSi studentTa mxardaWera. 2001 wlidan boSis fondis xelSewyobiT,
konkursis wesiT weliwadSi 100 axalgazrdis SerCeva xdeba 25 qveynidan (maT Soris saqarTvelodan), romlebic demokratiuli cvlilebebis
procesSi imyofebian. orkviriani kursebis farglebSi monawileebs SesaZlebloba eZlevaT, warmoadginon sakuTari proeqtebi iseT sakiTxebze, rogorebicaa: monawileobis formebi skolebisa da universitetebis TviTmmarTvelobaSi; SezRuduli SesaZleblobebis mqone adamianTa
daxmareba; garemos dacva da sxv. es formati xels uwyobs azrTa gacvlas
da axali saintereso ideebisa da iniciativebis Camoyalibebas. zogierTi proeqti SesaZlebelia fondis xelSewyobiTac ki ganxorcieldes.
studentTa gaaqtiureba sazogadoebrivi cxovrebis mravali mimarTulebiTaa SesaZlebeli. pirvel rigSi, aucilebelia, problemis
identifikacia. am mizniT saqmianobis pirveli etapi mimarTuli unda
iyos problemis gamomwvevi mizezebis kvlevaze da amis Semdeg misi aRmofxvris konkretuli gzebis dasaxvaze. magaliTad, romelime regionSi qalTa dasaqmebis problemis mogvareba SesaZloa am regionSi maTi
profesiuli momzadebis arqonas ukavSirdebodes. im SemTxvevaSi, Tu
es realobas Seesabameba, maSin studentTa aqtiuroba imisken unda iyos
mimarTuli, rom daarwmunos adgilobrivi xelisuflebis warmomadgenlebi, Seiqmnas profesiuli saswavlo dawesebulebebi; aseve, saqarTvelos zogierT regionSi qarTuli enisa da kulturis ufro safuZvlianad Seswavlis mizniT, pirvel etapze SesaZloa gamoikveTos saskolo an
sauniversiteto TanamSromlobis intensiuri formebi, romelic, erTi
mxriv, sxvadasxva eTnikuri kulturis gacnobas, xolo meore mxriv, erTian saxelmwifoSi moqalaqeobrivi Segnebis amaRlebas da integraciis
process Seuwyobs xels.
demokratia da moqalaqis Tanamonawileoba
279
studentebs Soris TanamSromlobisa da dialogis inicireba gansakuTrebiT mniSvnelovania afxazeTTan da cxinvalis regionTan mimarTebiT. msgavsi iniciativebis warmoSoba studentTa aqtiurobazea damokidebuli. isini mxolod sakuTari saswavlo SefasebebiT ar unda iyvnen dakavebuli, aramed maT unda ainteresebdeT, sakuTari unarebiT,
inteleqtiT Tu risi gakeTeba SeuZliaT sazogadoebis winaSe arsebuli
gamowvevebis gadasaWrelad.
axlo warsulidan axalgazrdebis samoqalaqo aqtiurobis ramdenime magaliTis moyvana SeiZleba. erT-erTma arasamTavrobo organizaciam – `axalgazrda iniciatorTa saxlma~ (aisi) qvemo qarTlis regionSi
sazogadoebis ganviTarebis mxardamWeri konkursiT miRebuli grantis
farglebSi proeqti `mwvane sicocxlis feria~ ganaxorciela. proeqtis
mizani iyo 13-15 wlis asakis mozardebisTvis sagzao wesebis swavleba,
raTa maT, rogorc fexiT mosiaruleebs, daecvaT sazogadoebrivi wesrigi. aRsaniSnavia, rom trenerebi bavSvTa saxlebis aRsazrdelebi iyvnen, romelTac Tavdapirvelad Tavad gaiares sagzao wesebis dacvaSi
treningi. aRniSnuli aqtiuroba xazs usvams im garemoebas, rom sazogadoebrivi wesrigis, am SemTxvevaSi sagzao wesebis, uzrunvelyofa ar
aris mxolod saxelmwifo struqturebis movaleoba, igi aris TiToeuli
kanonmorCili moqalaqis pasuxismgeblobac, raTa yvela gaufrTxildes
rogorc Tavis, ise sxvis sicocxles. eTnikur umciresobebTan dialogisa da maTi erTian saxelmwifoSi integraciis xelSewyobis farglebSi organizeba gaewia walkis municipalitetis somexi erovnebis bavSvebis TbilisSi eqskursiaze wayvanas da dedaqalaqis RirsSesaniSnaobebis
daTvalierebas. Tanamoqalaqisadmi daxmarebisa da Tanadgomis aRmoCenis mizniT, ganxorcielda aqcia – `gaiRe sisxli, gadaarCine sicocxle~.
am samoqalaqo aqtiurobis mizani iyo mosaxleobisadmi mowodeba, gamoeCina keTili neba da usasyidlod gaeRo sisxli maTTvis, visac es sWirdeboda. es aqtiuroba sazogadoebisaTvis rogorc magaliTis micemis,
ise sainformacio xasiaTis RonisZiebebiT ganxorcielda.
msgavsi praqtika mxolod mcireodeni magaliTia imisa, Tu rogori
formiT SeiZleba ganxorcieldes studentTa samoqalaqo aqtiuroba
sazogadoebrivi cxovrebis sxvadasxva sferoSi. TiToeuli axalgazrdis inovaciur unarsa da gambedaobazea damokidebuli calkeuli sazogadoebrivi amocanebis gadaWris mizniT saintereso proeqtebis Camoyalibeba da maTi ganxorcieleba.
280
kari meoTxe
nawili meore
Tanamedrove demokratiis
ganviTarebis tendenciebi
am nawilSi gavigebT cnebis – `warmomadgenlobiTi demokratia~
mniSvnelobas. gaviazrebT amomrCevlis winaSe xelisuflebis angariSvaldebulebis mniSvnelobas. kidev erTxel gavixsenebT warmomadgenlobiTi demokratiis elementebs. SemovitanT saxelmwifos, moqalaqis, kerZo seqtoris, samoqalaqo sazogadoebis saqmianobisa da maTi
urTierTTanamSromlobis xarisxis ganmsazRvrel sazoms, erTgvar
masStabs – `kargi mmarTveloba~ (Good Governance). visaubrebT sajaro administraciis Tanamedrove gamowvevebis da am organoTa decentralizaciis Sesaxeb. vimsjelebT administraciul dagegmarebaSi,
gadawyvetilebis miRebaSi, erToblivi amocanebisa da proeqtebis ganxorcielebaSi moqalaqeTa CarTulobaze.
• ra arsebiTi niSnebi aqvs Tanamedrove warmomadgenlobiT demokratias?
• ram ganapiroba warmomadgenlobiTi demokratiis e.w. TanamonawileobiTi demokratiiT Sevsebis aucilebloba?
• ras aRwers `kargi mmarTvelobis~ cneba?
• rogoria `kargi mmarTvelobis~ cnebis warmoSobis istoria?
• ra arsebiTi elementebisgan Sedgeba `kargi mmarTvelobis~ cneba da
rogoria am cnebis praqtikuli daniSnuleba?
• ras niSnavs sajaro administraciis moqalaqeze orientacia?
• ra mniSvneloba aqvs sajaro administraciaSi pasuxismgeblobis decentralizacias?
• ra mizans emsaxureba sajaro administraciis mier moqalaqis, sazogadoebrivi jgufebis gaaqtiureba?
• ras niSnavs saxelmwifosa da sazogadoebas Soris pasuxismgeblobis
ganawileba?
demokratia da moqalaqis Tanamonawileoba
281
Tavi 2.1
warmomadgenlobiTi demokratia
demokratia warmomadgenlobiTi demokratiis formiT arsebobs.
xalxi irCevs Tavis warmomadgenlebs da masve andobs saxelisuflo
uflebamosilebebis ganxorcielebas. uflebamosilebis es gadacema
efeqtianobisa da ekonomiurobis principiT aris ganpirobebuli. yoveldRiur mniSvnelovan politikur gadawyvetilebebs uSualod xalxi
ver miiRebs, amitom saWiroa iseTi warmomadgenlobiTi struqturebi,
romlebic, erTi mxriv, xelisuflebis wyarosTan – xalxTan kavSirs da,
meore mxriv, swrafi da efeqtiani gadawyvetilebebis miRebas uzrunvelyofs. warmomadgenlobiT demokratiaSi gadamwyveti mniSvneloba
aqvs xalxTan mudmivi kavSiris arsebobas. es SesaZlebelia perioduli
arCevnebisa da uSualo demokratiis formis – referendumis meSveobiT.
warmomadgenlebis xelisuflebaSi arCeva ganapirobebs amomrCevlis
winaSe maT angariSvaldebulebas, magram realur cxovrebaSi xalxi yoveldRiurad uSualod ver gaakontrolebs xelisuflebas da ver mosTxovs mas angariSs. am miznis gansaxorcieleblad Tanamedrove demokratia xelisuflebis danawilebis princips aRiarebs, romlis Tanaxmad,
xelisuflebis Stoebi erTmaneTs akontroleben da abalanseben. ase
magaliTad, mniSvnelovania aRmasrulebeli xelisuflebis saparlamento da sasamarTlo kontroli, xolo parlamentis sakonstitucio marTlmsajulebiT gakontroleba.
Tanamedrove, warmomadgenlobiT demokratiaSi gadawyvetilebebi
umravlesobis principiT miiReba, magram es ar niSnavs umravlesobis SeuzRudav Zalauflebas. demokratia emsaxureba ara umravlesobas, aramed sazogadoebis TiToeuli wevris Rirsebisa da Tavisuflebis dacvas.
amitom umravlesoba iseTi samarTlis farglebSi moqmedebs, romelic
adamianis uflebebsa da Zalauflebis dabalansebas aRiarebs. demokratiisTvis arsebiTia, rom gadawyvetilebebis miRebis procesSi umciresobasac hqondes Sansi micemuli da misi uflebebic iyos daculi. antikuri demokratiisgan gansxvavebiT, Tanamedrove demokratiis arsebiTi
elementebia adamianis uflebebis dacva da xelisuflebis danawileba.
282
kari meoTxe
Tavi 2.2
warmomadgenlobiTi demokratiis
gamowvevebi
warmomadgenlobiTi demokratiis klasikuri elementebi – perioduli arCevnebi, xelisuflebis angariSvaldebuleba da kontroli – dRes
srulyofilad ver uzrunvelyofen xelisuflebis wyarosTan – xalxTan efeqtian kavSirs. amitom, parlamentTan erTad, didi mniSvneloba
eniWeba, agreTve, saxelmwifosa da sazogadoebis organizebuli TanamSromlobis aqtiur formebs. problemis mogvarebaSi moqalaqis, sazogadoebis Tanamonawileoba da masTan urTierTobis formebi demokratiuli saxelmwifos axali sazrisi xdeba.
moqalaqis interesebis realizeba marto warmomadgenlobiTi organoebis arCeviT ukve sakmarisi aRar aris. parlamentTan erTad, es
interesebi sxvadasxva organizaciul gaerTianebebSia warmodgenili.
amitom Tanamedrove demokratiisTvis mniSvnelovania is, Tu ramdenad
aqvT am organizaciebs politikur gadawyvetilebebze zegavlenis saSualeba da ramdenad SesaZlebelia aRniSnul organizaciebTan TanamSromlobiT sazogadoebrivi problemebis efeqtianad gadawyveta.
Tanamedrove demokratiul saxelmwifoebSi mkvidrdeba sazogadoebrivi nebis gamoxatvisa da realizebis axali formebi, romlebic warmomadgenlobiTi demokratiis klasikuri struqturebis msgavsi ar aris.
Tanamedrove demokratiuli saxelmwifo axali gamowvevebis winaSe dgas,
romelic dRis wesrigSi ayenebs moqalaqesTan, sazogadoebriv organizaciebTan TanamSromlobis gaaqtiurebas. am TvalsazrisiT, warmomadgenlobiTi demokratia e.w. TanamonawileobiTi demokratiiT Sevsebas da
gaZlierebas iTxovs.
es gamowvevebi im istoriuli realobiT aris ganpirobebuli, romelic me-20 saukunis 60-iani wlebis miwurulidan dasavleTis qveynebSi
politikuri institutebis mimarT mosaxleobis ndobis dacemas ukavSirdeba. arCevnebiT xelisuflebaSi mosuli mmarTveli elitis mimarT
sul ufro gaismoda imis kritika, rom igi e.w. `gabatonebul klass~ warmoadgenda, romelic ZiriTadad sakuTar interesebs emsaxureboda. 1975
wels Seqmnili e.w. “Trilateral Commission”-is mier SemuSavebul daskvnaSi
amerikeli, evropeli da iaponeli mkvlevarebi xazs usvamdnen sakuTar
qveynebSi mTavrobisadmi, warmomadgenlobiTi organosadmi mosaxleobis ndobis mniSvnelovani klebis faqts.
demokratia da moqalaqis Tanamonawileoba
283
aqedan gamomdinare, aucilebeli gaxda im mizezebis Seswavla, romlebic politikuri institutebis mimarT ndobis kriziss ganapirobebda. 70-iani da 80-iani wlebis dasavleTis qveynebi ukve Camoyalibebuli
samarTlebrivi da demokratiuli saxelmwifoebi iyvnen, sadac politikur sistemas safuZvlad damoukidebeli sasamarTlo sistema, samarTlis uzenaesoba, xelisuflebis danawileba, adamianis uflebebis dacva da sxva mniSvnelovani principebi edo. amitom saxelmwifo institutebisadmi mosaxleobis undobloba imiT ki ar iyo gamowveuli, rom ar
arsebobda damoukidebeli sasamarTlo, ar iyo samarTlis uzenaesoba
uzrunvelyofili, ar iyo xelisuflebis Stoebs Soris kontrolisa da
urTierTbalansis meqanizmebi amoqmedebuli da sxv., aramed imiT, rom
saxelmwifo xelisuflebis warmomadgenelTa iniciativiT moqalaqe ar
iyo mmarTvelobaSi aqtiurad CarTuli.
politikuri institutebisadmi ndobis klebisa da maT mimarT indiferentuli damokidebulebis mTavar mizezad sazogadoebis mentaluri
cvlilebebi dasaxelda. sazogadoebis calkeuli wevri ufro damoukidebeli, individualisturi, kritikuli da egoisturi gaxda. saxelmwifo institutebis saqmianobis Zveli formebi, romlebic ierarqiul
marTvis stilze iyo damyarebuli, sazogadoebis Tanamedrove ganviTarebas veRar pasuxobda. aucilebeli gaxda iseTi formebis danergva,
romlebic sazogadoebis wevrTa avtonomiurobas met sivrces miscemda,
sakuTari azris, interesis aqtiuri gamoxatvisa da ganxorcielebis SesaZleblobas uzrunvelyofda.
sazogadoeba, romelic saxelmwifosTan erTgvar ierarqiul damokidebulebaSi imyofeba, kargavs motivacias, interess da uCndeba sakuTar
TavSi Caketvis survili; xolo sazogadoeba, romelic aqtiurad aris
CarTuli saxelmwifo mmarTvelobiT procesebSi, uCndeba pasuxismgeblobis gancda da imis Segneba, rom is Tavad aris saxelmwifos nawili.
284
kari meoTxe
Tavi 2.3
`kargi mmarTvelobis~ principi.
cnebis warmoSoba da misi Sinaarsi
am gamowvevebis sapasuxod demokratiuli qveynebis politikur cxovrebaSi `kargi mmarTvelobis~ (Good Governance) principi iZens gansakuTrebul mniSvnelobas. es principi mmarTvelobis klasikuri gagebisgan gansxvavebiT, romelic, ZiriTadad, mTavrobisa da sajaro administraciis
saqmianobas exeba, ufro farTo xasiaTisaa da konkretuli qveynis mTel
sazogadoebriv-politikur sistemas moicavs. es sistema samarTlis miRma arsebul realur urTierTobebsac aRwers, rogorebicaa: politikuri
gadawyvetilebebis miRebisa da maTi aRsrulebis stili (avtoritaruli
Tu demokratiuli), procesSi monawile subieqtTa qceva (korufciuli
Tu arakorufciuli), saxelmwifosa da samoqalaqo sazogadoebis urTierTobis forma (partniorobaze mimarTuli Tu ierarqiuli) da a.S. amdenad, es cneba mxolod warmomadgenlobiTi demokratiis institutebiT ar
ifargleba da igi qveynis sazogadoebriv-politikuri realobis srulyofili Sefasebis mizniT sakuTar Tvalsawiers afarToebs.
cneba – Governance – pirvelad 1989 wels msoflio bankis mier iqna
Camoyalibebuli dokumentSi, romelic ganviTarebis politikis farglebSi samxreT saharis afrikuli saxelmwifoebis sazogadoebriv-politikur sistemas aRwerda. am dokumentSi aRniSnuli saxelmwifoebis
Governance susti sajaro menejmentis, sajaro moxeleTa TviTneburi gadawyvetilebebis, korufciisa da mafiozuri struqturebis arsebobiT
xasiaTdeboda. am realobidan gamomdinare, msoflio bankma ganviTarebis stadiaze myofi qveynebis Governance-s gaumjobesebisTvis daiwyo
SemuSaveba rekomendaciebisa, romlebic 1992 wlidan Good Governance-s
cnebis qveS iqna Tavmoyrili. igi dResac demokratizaciis procesSi
myofi saxelmwifoebis reformirebis mniSvnelovani principia.
es cneba aqcents akeTebs, erTi mxriv, imis Sefasebaze, Tu rogor aris
konkretuli qveynis sinamdvileSi Tavisufali arCevnebi uzrunvelyofili, rogor aris xelisufleba realurad dabalansebuli da kontrols daqvemdebarebuli, rogoria moqalaqeTa saxelmwifo mmarTvelobaSi Tanamonawileobis xarisxi da sxv., meore mxriv, is am realobis
gamosworebis konkretul orientirebs iZleva.
msoflio bankTan erTad gaeros ganviTarebis programis farglebSic
Good Governance-s cnebam saxelmwifo institutebis, ekonomikis, samoqa-
demokratia da moqalaqis Tanamonawileoba
285
laqo sazogadoebis ganviTarebis mTavari orientiris daniSnuleba SeiZina. dRes es principi ara marto demokratiuli ganviTarebis procesSi
myofi qveynebis reformirebis umTavresi gzamkvlevia, aramed igi aseve
ganviTarebuli demokratiuli qveynebis sazogadoebriv-politikuri
sistemis arsebiTi elementebis gamomxatveli cneba gaxda.
swored am cnebis farglebSi aris SesaZlebeli imis Sefaseba, Tu ramdenadaa qveynis politikur cxovrebaSi moqalaqis uflebebi optimalurad daculi da ramdenad aqvs mas, warmomadgenlobiTi institutebis
arCevis garda, sxva ufro aqtiuri formiT saxelmwifo organoebTan
urTierTobisa da TanamSromlobis SesaZlebloba uzrunvelyofili.
mTlianobaSi Good Governance SeiZleba daxasiaTdes rogorc erTgvari
sazomi, masStabi, romliTac saxelmwifos, moqalaqis, kerZo seqtoris,
samoqalaqo sazogadoebis saqmianobisa da maTi urTierTTanamSromlobis xarisxi unda ganisazRvros.
Tavi 2.4
cnebis arsebiTi elementebi
gaeros ganviTarebis programis farglebSi 1997 wels Good Governance-s
cnebis arsebiTi elementebi iqna gansazRvruli. am TvalsazrisiT, kargi
mmarTvelobisaTvis mniSvnelovania: Tanamonawileobis, samarTlis uzenaesobis, gamWvirvalobis, angariSvaldebulebis, konsensusis, ganviTarebaze orientirebuli mmarTvelobis principebi.
Tanamonawileoba gulisxmobs, rom sazogadoebis yvela wevrs mniSvnelovani politikuri gadawyvetilebebis miRebis procesSi monawileobis SesaZlebloba hqondes uzrunvelyofili. TiToeuls unda hqondes
realurad imis gancda, rom is saxelmwifos wevria.
samarTlis uzenaesoba niSnavs ara mxolod samarTlebrivi saxelmwifos principis damkvidrebas, sadac saxelmwifo xelisuflebis Stoebis
moqmedebis safuZveli mxolod moqmedi kanonmdebloba iqneba, aramed
imasac, rom es kanonmdebloba samarTliani iqneba. kerZod, man adamianis
uflebebis, gansakuTrebiT umciresobaTa uflebebis, dacvis garantiebi unda Seqmnas.
gamWvirvaloba gulisxmobs, rom saxelmwifos gadawyvetilebebi moqalaqeebisaTvis xelmisawvdomi da gasagebi unda iyos. Ria unda iyos
286
kari meoTxe
aseve gadawyvetilebaTa miRebis procesi da maTi ganxorcielebis meTodebi. angariSvaldebuleba niSnavs yvela uflebamosili moqalaqisa da
organizaciis winaSe gaweuli samuSaos, dasaxuli gegmebisa da miznebis
Sesaxeb angariSis Cabarebis valdebulebas.
konsensusze orientacia iTxovs iseTi saxis gadawyvetilebis miRebas, romelic sazogadoebis gansxvavebuli interesebis gaTvaliswinebaze, maT dabalansebasa da integraciaze iqneba mimarTuli.
ganviTarebaze orientirebuli mmarTvelobis politika, ZiriTadad,
moicavs korufciasTan brZolas, siRaribis daZlevas, garemosdacviT
RonisZiebebs, genderul Tanasworobas, socialurad dabalansebul sagadasaxado sistemas da sajaro administraciis efeqtianobasa da ekonomiurobas.
es elementebi mTlianobaSi qmnian `kargi mmarTvelobis~ ganxorcielebis realur pirobebs.
Tavi 2.5
cnebis praqtikuli daniSnuleba
aRniSnul elemenetebs saxelmwifoSi kargi mmarTvelobis dasadgenad erTgvari analizisa da Sefasebis funqcia akisria. maTi meSveobiT
SesaZlebelia imis garkveva, Tu rogor xdeba aRiarebuli principebis
realobaSi ganxorcieleba. isini, aseve, karg safuZvels qmnian rogorc
nacionalur, ise saerTaSoriso doneze, sajaro administraciebs Soris
dialogisa da jansaRi konkurenciis sawarmoeblad, rac saxelmwifosa da misi sajaro administraciis muSaobis xarisxis amaRlebas uwyobs
xels.
analizsa da SefasebasTan erTad, cnebis daniSnulebaa, rom man reformebis procesSi erTgvari gzamkvlevis funqcia Seasrulos. am
TvalsazrisiT, mas ganviTarebul qveynebSi saxelmwifosa da misi sajaro administraciis modernizaciisTvis gadamwyveti mniSvneloba eniWeba. ase magaliTad, amJamad did britaneTsa da skandinaviis qveynebSi
saxelmwifo mmarTvelobaSi moqalaqeTa Tanamonawileobis mizniT, e.
w. momsaxurebis garantiebi iqna danergili. maTi mixedviT, sajaro administraciis organoebi, rogorc centralur, ise adgilobriv doneze, moqalaqeTa TanamonawileobiT garkveuli amocanebis Sesrulebaze
demokratia da moqalaqis Tanamonawileoba
287
werilobiTi formiT iReben valdebulebebs. aseTi saxis iniciativebi
kargi mmarTvelobis formebis ganxorcielebas uwyobs xels. qveynebs
Soris aRniSnuli praqtikis gaziareba ki erTiani administraciuli sivrcis Seqmnas ganapirobebs.
demokartiis Camoyalibebis stadiaSi myofi qveynebisTvis aRsaniSnavia is garemoeba, rom isini `kargi mmarTvelobis~ arsebiTi elemenetebis
ganxorcielebis sxvadasxva xarisxs warmoaCenen, rac sxvadasxva realobiT, sazogadoebriv-politikuri sistemis gansxvavebuli CarCopirobebiT aixsneba. amitom, saxelmwifosa da misi sajaro administraciis reformirebisas, pirvel rigSi, sinamdvilis analizia saWiro da mxolod
amis Semdeg Tanmimdevruli ganviTarebis strategiis SemuSaveba.
qvemoT gansakuTrebuli yuradReba daeTmoba `kargi mmarTvelobis~
im princips, romelic saxelmwifo mmarTvelobaSi moqalaqeTa Tanamonawileobis gaaqtiurebis sakiTxs exeba. am TvalsazrisiT, sajaro administraciis winaSe mdgari axali amocanebi iqneba naCvenebi.
Tavi 2.6
sajaro administraciis gamowvevebi.
momsaxurebis gaumjobeseba
kargi mmarTvelobis umTavres gamowvevad sakuTari momsaxurebis
gaumjobeseba iqca. sajaro administracia zedmeti barierebis gareSe
moqalaqisaTvis ufro xelmisawvdomi da moqnili unda gamxdariyo. mas
gamWvirvaled, swrafad da, rogorc moqalaqis partniors, unda emoqmeda.
am miznebis ganxorcielebas xeli Seuwyo gasuli saukunis 90-ian
wlebSi ganviTarebul qveynebSi gavrcelebulma e.w. `axali sajaro menejmentis~ koncefciam. am koncefciis erT-erTi mTavari elementia sajaro administraciis moqalaqeze, rogorc klientze, orientacia, romelic saukeTeso momsaxurebas unda iRebdes. sajaro samsaxuris saqmianoba moqalaqis interesebis gaTvaliswinebiT unda warimarTos.
sajaro administraciisTvis moqalaqeze orientacia, pirvel rigSi,
niSnavs muSaobis biurokratiul stilze uaris Tqmas. moqalaqis interesebidan gamomdinare, mniSvnelovania, rom konkretuli problema Tu
288
kari meoTxe
sakiTxi, romlis mosagvarebladac is sajaro administracias mimarTavs, erTiani, swrafi da moqnili momsaxurebiT iyos uzrunvelyofili.
am mizans emsaxureba moqalaqis `erTi xelidan~ momsaxurebis principi.
sxvadasxva samsaxurebisa Tu ganyofilebebis nacvlad, romlebic xSir
SemTxvevaSi biurokratiuli muSaobis stiliT gamoirCeva, sajaro administracia upiratesobas aniWebs `erTi fanjridan~ momsaxurebis gawevas. amiT moqalaqe zogavs fuls, dros, energias da mas ar uwevs raime
nebarTvis misaRebad sxvadasxva saxelmwifo struqturebSi drois sxvadasxva intervalSi misvla – igi erTsa da imave dros, erT adgilas, erTi
pirovnebisagan iRebs momsaxurebas.
moqalaqeze, rogorc klientze, orientacia sajaro administraciisTvis niSnavs momsaxurebis mudmiv gaumjobesebas, inovacias am momsaxurebis xarisxis sazomi aris klientis kmayofileba, amitom sajaro
administracia qmnis moqalaqisaTvis iseTi momsaxurebis pirobebs, romlebic mas naklebi danaxarjebiTa da drois umokles monakveTSi saWiro
serviss sTavazobs.
moqalaqeebisTvis erTiani momsaxurebis centrebis SeqmnasTan erTad, administraciis momsaxurebis daxvewis mizniT, mniSvnelovania,
Tavad moqalaqeebis Tanamonawileobis uzrunvelyofac. am TvalsazrisiT, did rols asrulebs moqalaqeTa gamokiTxvis praqtika. moqalaqeTa gamokiTxvebma unda uzrunvelyos, erTi mxriv, sajaro administraciis mier gaweuli muSaobis Sefaseba, kritika da, meore mxriv, man unda
warmoaCinos sajaro administraciis saqmianobis gaumjobesebis winadadebebi.
sajaro administraciasa da moqalaqes Soris urTierTobis gamartivebisa da momsaxurebis gaumjobesebis saqmeSi gansakuTrebul rols asrulebs teqnologiuri miRwevebis efeqtianad gamoyeneba. internetis
saSualebiT administraciis mier moqalaqisaTvis informaciis miwodeba an misTvis konkretuli momsaxurebis ganxorcieleba aris moqalaqeze (klientze) orientirebuli sajaro administraciis mniSvnelovani
elementi.
demokratia da moqalaqis Tanamonawileoba
289
Tavi 2.7
decentralizacia
saxelmwifo mmarTvelobaSi moqalaqeTa Tanamonawileobis gaaqtiureba sajaro administraciis organizaciul mowyobasa da misi muSaobis
kulturaSi meti decentralizaciis aucileblobas iTxovs.
imdenad, ramdenadac sajaro administraciis saqmianobis erT-erTi
mTavari amocana moqalaqeebisTvis momsaxurebis gaumjobesebaa, aucilebelia, rom marTva xorcieldebodes ara marto zemodan dadgenili
brZanebebiTa da miTiTebebiT, aramed moqalaqeebTan intensiuri TanamSromlobis formebiT. amitom, administraciis dabal rgols moqalaqeebTan TanamSromlobis iniciativebisTvis meti avtonomiuroba unda
mieces. aRniSnuli TanamSromlobis formebi uzrunvelyofs sazogadoebis codnis, moTxovnebis, axali xedvebis mobilizebas, rac administraciuli saqmianobis gasaumjobeseblad mniSvnelovani sainformacio
wyaroa. maT mniSvnelovani wvlilis Setana SeuZliaT sazogadoebrivi
problemebis gadawyvetis saqmeSi, miT ufro, Tu es problemebi im pirTa
wres exeba, romlebic uSualod arian administraciasTan TanamSromlobis formebSi CarTulni.
momsaxurebis gaumjobesebis TvalsazrisiT, sajaro administraciaSi siaxleebis Zieba iseT samuSao kulturas iTxovs, sadac gansakuTrebul Rirebulebad avtonomiuroba da decentralizebuli pasuxismgebloba iTvleba. am kulturis danergvaSi gadamwyveti sityva xelmZRvanel Tanamdebobis pirebs ekuTvniT. maT SeuZliaT organizaciaSi iseTi
atmosferos Seqmna, sadac axali ideebis inicirebisa da maTi ganxorcielebisTvis TanamSromlebi waxalisdebian.
sajaro administraciaSi siaxlis Zieba niSnavs iseTi TanamSromlobis sistemas, romelic TiToeuli TanamSromlis SemoqmedebiT unars,
mis aRiarebasa da pativiscemas emyareba. inovacias naklebi Sansi aqvs iq,
sadac yvela gadawyvetileba mxolod centralizebulad, zemodan qvemoT xorcieldeba, sadac TanamSromels Tanamonawileobis SesaZlebloba warTmeuli aqvs.
mxolod SemoqmedebiTad moazrovne administraciis TanamSromels
SeuZlia, moqalaqeebTan uSualo urTierTobiT daadginos sazogadoebrivi moTxovnebi da dasaxos maTi adekvaturi mogvarebis gzebi. es
urTierToba TviTSemecnebis erTgvari procesia, romlis Tanaxmad, SesaZlebelia muSaobaSi susti da Zlieri mxareebis analizi da samomavlo
290
kari meoTxe
orientirebis gansazRvra. amis Sedegad yalibdeba konkretuli gegmebi
da proeqtebi, maT Soris moqalaqeTa monawileobiT.
TviTmmarTveli administraciuli erTeulebisTvis meti damoukideblobisa da avtonomiurobis miniWeba karg saSualebas iZleva calkeul moqalaqesTan, sazogadoebriv jgufebTan dasaaxloeblad da administraciul saqmianobaSi maTi CarTulobis xarisxis asamaRleblad.
TviTmmarTvel erTeuls meti avtonomia unda hqondes konkretuli amocanebis ganxorcielebis formisa da saSualebebis dadgenis TvalsazrisiT. adgilobriv doneze am damoukideblobis uzrunvelyofa amaRlebs
sazogadoebasTan aqtiuri TanamSromlobis Sanss.
Tavi 2.8
moqalaqisa da sazogadoebrivi
jgufebis gaaqtiureba
axali gamowvevebis adekvaturad sajaro administraciam moqalaqis
roli ufro aqtiuri gaxada da mas saxelmwifo da adgilobriv mmarTvelobaSi Tanamonawileobis SesaZlebloba mianiWa. saubaria administraciul dagegmarebaSi, gadawyvetilebis miRebaSi, erToblivi amocanebisa da proeqtebis ganxorcielebaSi moqalaqeTa CarTulobaze.
aucilebelia moqalaqeTa codnisa da unaris mobilizeba imisaTvis,
rom maT Tavad gadawyviton, Tu ra saxisa da formis administraciuli
momsaxureba Seesabameba yvelaze ukeT maT interesebsa da moTxovnebs.
moqalaqe sajaro administraciis erTgvar eqspertad iqca, rac amaRlebs administraciis pasuxismgeblobas da muSaobis xarisxs.
mniSvnelovania aqtiuri moqalaqeebis im saswavlo kursebSi CarTva,
romlebSic sajaro administraciis TanamSromlebic monawileoben. es
xels uwyobs maT Soris ndobis ganmtkicebas, problemebis mosagvareblad saerTo xedvis gamomuSavebas da, zogadad, komunikaciuri unarCvevebis xarisxis amaRlebas.
moqalaqesTan erTad, mniSvnelovania im calkeuli sazogadoebrivi
jgufebisTvis sajaro amocanebis gansazRvrasa da ganxorcielebaSi Tanamonawileobis uzrunvelyofa, romelTac TviTorganizeba SeuZliaT
da amiT samoqalaqo sazogadoebis aqtiur nawils warmoadgenen. sajaro
demokratia da moqalaqis Tanamonawileoba
291
administraciasTan TanamSromlobis farglebSi maT SesaZloa garkveuli biujetic ki gamoeyoT. marTalia, am biujetiT sargeblobisas maT
avtonomia aqvT miniWebuli, magram sajaro administracias unarCundeba kontrolisa da angariSis moTxovnis ufleba.
yovelive amis miRweva ki mxolod im SemTxvevaSia SesaZlebeli, Tu saxelmwifo Tavad iqneba dainteresebuli, rom calkeul moqalaqes, samoqalaqo sazogadoebas aqtiuri moRvaweobisTvis Seuqmnas adekvaturi pirobebi da gamoyos Sesabamisi resursebic. es ki iTxovs sajaro moxeleTa iseT
Segnebas, romelic sazogadoebrivi mxardaWerisken iqneba mimarTuli.
sazogadoebrivi Zalebis gaaqtiureba Tanamedrove demokratiuli
saxelmwifos mTavar moTxovnad iqca. Tu uwin gansakuTrebuli yuradReba sajaro administraciis Sidaorganizaciuli sakiTxebis analizs
eTmoboda, axla ukve aqcenti sazogadoebaze, misi TiToeuli wevris SesaZleblobaze keTdeba. naTeli gaxda, rom saxelmwifosa da misi administraciis umTavresi miznis, sazogadoebis TiToeuli wevris keTildReobis uzrunvelyofa Tavad sazogadoebasTan mWidro TanamSromlobiT iqneba SesaZlebeli.
tradiciuli Sexedulebisgan gansxvavebiT, romlis Tanaxmad, saxelmwifo ierarqiulad aris organizebuli da, ZiriTadad, sazogadoebriv
urTierTobebSi zemodan Carevas gulisxmobs, Tanamedrove demokratiuli saxelmwifo rac SeiZleba naklebad ierarqiuli marTvis stils
aniWebs upiratesobas da arasaxelisuflo struqturebTan TanamSromlobis ideas emyareba. nacvlad saxelmwifo Carevisa da mbrZanebluri
marTvis stilisa, problemebis mosagvareblad, upiratesoba eniWeba dialogisa da diskusiis kulturas.
warsulSi Tu saxelmwifos Teoria saxelmwifosa da sazogadoebas,
rogorc or damoukidebel subieqts, erTmaneTisgan ganasxvavebda, Tanamedrove saxelmwifo erTgvari gansazogadoebuli saxelmwifos funqcias asrulebs. igi sazogadoebis nawilia. ierarqiuli poziciebidan
saxelmwifos mier sazogadoebaSi Carevis ideas cvlis mis mier sazogadoebis darwmunebis, Tanamonawileobisa da masTan TanamSromlobis
idea. marTalia, saxelmwifo politikas kvlav ganmsazRvreli roli eniWeba, magram icvleba am politikis Camoyalibebisa da ganxorcielebis
forma, kerZod, is TanamSromlobaze damyarebuli xdeba. amitom, konsensusis misaRwevad sazogadoebasTan mudmivi kavSiris uzrunvelyofa,
misi organizaciuli interesebis saxelmwifo politikis formulirebasa da ganxorcielebaSi gaTvaliswineba, Tanamedrove demokratiuli
saxelmwifos umniSvnelovanesi amocanaa.
292
kari meoTxe
Tavi 2.9
pasuxismgeblobis ganawilebis principi
Tanamedrove demokratiis ganviTarebam dRis wesrigSi daayena saxelmwifosa da sazogadoebas Soris pasuxismgeblobis axleburi ganawilebis aucilebloba. saxelmwifosTvis mniSvnelovani gaxda sajaro
amocanebis SesrulebaSi sazogadoebis aqtiuri monawileoba. Tu winaT
saxelmwifo TviTon iyo yvelafris Sesrulebaze pasuxismgebeli, dRes
Tanamedrove saxelmwifo uars ambobs yvela sajaro amocanis uSualo
Sesrulebaze da, ZiriTadad, im aucileblis uzrunvelyofiTa da regulirebiT Semoifargleba, romelic sazogadoebis normaluri Tanacxovrebisa da ganviTarebisTvis aris mniSvnelovani, esenia: sagareo da saSinao usafrTxoebis uzrunvelyofa, socialuri daxmarebebi, iusticiisa
da safinanso funqciebi da sxv.
saxelmwifo marto ierarqiulad aRar dgas samoqalaqo sazogadoebaze maRla – igi gansazRvruli amocanebis gadawyvetis saqmeSi masTan
erTad, rogorc partniorTan, inawilebs pasuxismgeblobas. am SemTxvevaSi saxelmwifo emyareba partniorTa unars, rom maT sazogadoebrivi
urTierTobis garkveul sferoSi damoukideblad aiRon pasuxismgebloba da SeZlon TviTorganizeba (zogierT ganviTarebul qveyanaSi sasjelaRsrulebiTi dawesebulebaSic ki menejmenti kerZo seqtors aqvs
gadacemuli).
sajaro amocanebi yovelTvis ar aris uSualo saxelmwifo amocanebi. es amocanebi SeiZleba kerZo pirma Tu struqturam Seasrulos. am
procesSi saxelmwifo, marTalia, garkveul Tavisuflebas aZlevs kerZo seqtors, magram igi itovebs misi saqmianobis kontrolis uflebas.
marTalia, saxelmwifo sxvadasxva sferoSi axdens sajaro amocanebis
delegirebas, magram is inarCunebs imaze pasuxismgeblobas, rom sajaro
amocanebis Sesruleba moxdes iseTi saSualebiTa da formiT, romelic
sazogadoebriv interesebs ar xelyofs. magaliTad, e. w. ekoauditis SemTxvevaSi SesaZlebelia, garemos dacvis Semowmeba kerZo seqtors hqondes gadacemuli, magram saxelmwifo maSin iqneba pasuxismgebeli, uSualod Caerios procesebSi, rodesac kerZo seqtori efeqtianad veRar
asrulebs dakisrebul movaleobas. amisaTvis saxelmwifo sakanonmdeblo gziT qmnis im CarCopirobebsa da regulirebis meqanizmebs, romlebic kerZo da saxelmwifo seqtoris pasuxismgeblobis farglebs gansazRvravs.
demokratia da moqalaqis Tanamonawileoba
293
saxelmwifo, romelic moqalaqesTan, samoqalaqo sazogadoebasTan,
kerZo seqtorTan erTad garkveul sferoebSi konkretuli amocanebis
Sesasruleblad TanamSromlobs (inawilebs pasuxismgeblobas), swored
aRniSnuli subieqtebis gaaqtiurebisaken aris mimarTuli da maT mier
sajaro amocanebis SesrulebisaTvis Sesabamisi regulirebis meqanizmebs uzrunvelyofs.
Tanamedrove demokratiuli qveynebis magaliTze TanamSromlobisa
da pasuxismgeblobis erToblivi aRebis es formebi qvemoT moqalaqesa
da saxelmwifos Soris urTierTobis farglebSi iqneba naCvenebi.
294
kari meoTxe
nawili mesame
moqalaqeTa
Tanamonawileobis saxeebi
Tanamedrove demokratiul
qveynebSi
am nawilSi visaubrebT gamokiTxvebisa da fokus-jgufebTan muSaobis mniSvnelobaze. gaviazrebT kiTxvebis naTlad formulirebis da
gamokiTxvebis Catarebis procedurebs. amjerad, moqalaqeebs ganvixilavT, rogorc sajaro momsaxurebis klientebs. saxelmwifos (mis
erT-erTi samsaxuris – policiis) moqalaqeebTan TanamSromlobas gavicnobierebT sazogadoebaze orientirebulobis kuTxiT. gavecnobiT
biujetis erToblivad Sedgenis praqtikas.
nawilis dasasruls Tqven SeZlebT upasuxoT iseT sakvanZo kiTxvebs,
rogoricaa:
• ra aris moqalaqeTa gamokiTxvebisa da Sekrebebis mizani?
• ra formiT xdeba moqalaqeTa gamokiTxva da Sekreba?
• ras niSnavs e.w. `momsaxurebis garantiebi~ da ra mniSvneloba aqvT
maT?
• ra konkretul formas iZenen `momsaxurebis garantiebi~?
• ra aris sazogadoebaze orientirebuli policiis koncefciis ZiriTadi postulatebi?
• ra formiT SeiZleba iqnes uzrunvelyofili policiis sazogadoebrivi kontroli?
• ra aris e.w. erToblivi biujetis Sedgenis mizani?
• vin adgens erTobliv biujets?
• Tanamonawileobis procesSi ratom aris mniSvnelovani mosaxleobis
mudmivi informireba da misTvis angariSis Cabareba?
demokratia da moqalaqis Tanamonawileoba
295
Tavi 3.1
moqalaqeTa gamokiTxvebi da Sekrebebi
Tanamedrove demokratiul qveynebSi saxelmwifo mmarTvelobaSi
moqalaqeTa monawileobis saukeTeso forma aris maTi gamokiTxvebi da
Sekrebebi. moqalaqeTa gamokiTxvebi, ZiriTadad, tardeba werilobiTi
formiT da Tanamedrove teqnologiuri saSualebebis gamoyenebiTac.
gamokiTxvis Catareba SesaZlebelia aseve zepiri formiT, uSualod, an
telefonis meSveobiT. rac Seexeba gamokiTxvis formasa da Sinaarss, is
SeiZleba iyos gansxvavebuli imis mixedviT, Tu ra konkretul Temas, sazogadoebis romel socialur jgufs exeba.
moqalaqeTa gamokiTxvis obieqturi, efeqtiani da misi rac SeiZleba
ekonomiurad Catarebis mizniT, aucilebelia kvalificiur eqspertTa
jgufis Seqmna, romlis amocana iqneba kiTxvebis naTlad formulireba
da gamokiTxvebis Sesabamisi meTodikiT Catareba.
90-iani wlebis miwuruls did britaneTSi adgilobriv xelisuflebas, policias, samaSvelo samsaxurs da sxva sajaro dawesebulebebs daekisraT valdebuleba, rom maT sakuTari momsaxureba periodulad SeefasebinaT (Local Government Act, 1999). am Sefasebis mizani iyo momsaxurebis xarisxis mudmivi gaumjobeseba, moqalaqis, rogorc momsaxurebis
klientis, aRqma da masTan yoveldRiur dialogSi yofna.
Sefasebas moqalaqeebi axdenen. swored maTi kmayofileba unda gamxdariyo sajaro samsaxurebis warmatebuli muSaobis sazomi. moqalaqeebTan aqtiur TanamSromlobasa da dialogs unda uzrunvelyo aseve
maTi Tanamonawileoba adgilebze saxelmwifo samsaxurebis saqmianobis
prioritetebis gansazRvris saqmeSic.
TanamSromlobis es forma moqalaqeTa gamokiTxvebsa da sxvadasxva
proeqtSi maTi uSualo CarTulobiT gamoixateba. gamokiTxva, ZiriTadad, sam TveSi erTxel tardeba da im pirTa wres moicavs, vinc gamokiTxvaSi monawileobis survils gamoTqvams. rac Seexeba moqalaqeTa uSualo CarTulobas, is gamokiTxvebis erTgvari Sevseba da damatebiTi
formaa, sadac konkretuli jgufebi konkretuli Temis irgvliv ikribebian, msjeloben da gadawyvetilebebs iReben.
gamokiTxulTa raodenoba SezRudulia – minimum 500-idan maqsimum
2500-amde. gamokiTxuli SeiZleba iyos adgilobrivi raionis, ubnis nebismieri mcxovrebi, romelsac 18 weli Seusrulda. maTi SerCeva xdeba
296
kari meoTxe
SemTxveviTobis principiT, werilobiTi formiT an telefoniT. Tavdapirvelad, sasurvelia, moqalaqis gaTviTcnobiereba imaSi, Tu ra mizans
emsaxureba gamokiTxva.
kiTxvarebi gasagebad unda iyos Camoyalibebuli. is SeiZleba iyos:
a) momsaxurebis xarisxis Sefasebaze orientirebuli (mag., ramdenad
arian moqalaqeebi sacxovrebeli garemoTi kmayofili?);
b) mizezebis analizze orientirebuli (ratom aris moqalaqe saxelmwifos momsaxurebis calkeuli aspeqtebiT ukmayofilo?);
g) gaumjobesebis konkretul winadadebebze orientirebuli (ra konkretuli winadadebebia momsaxurebis gasaumjobeseblad?).
yoveli gamokiTxvis Semdeg moqalaqeebi iReben sainformacio bukletebs, sadac mocemulia gamokiTxvis Sedegebi da am Sedegebis Sesabamisad Semdgomi konkretuli gegmebi. gamokiTxvis SedegebiT moqalaqeTa
informireba zrdis maTi Tanamonawileobis motivacias da imis gancdas,
rom maTi azri namdvilad ainteresebT da muSaobis dagegmvaSi iTvaliswineben.
mniSvnelovania gamokiTxul moqalaqeTa perioduli monacvleoba,
rekrutireba. mizanSewonilia, es weliwadSi erTxel moxdes. Tu mosaxleobis raodenoba mcirea, maSin moqalaqeTa SerCevac adekvaturi raodenobis unda iyos. gansakuTrebiT aqtiur moqalaqeebs, romelTac didi
survili da droc aqvT, rom procesSi mudam monawileoba miiRon, SesaZloa, Sekrebebis formatSi SesTavazon monawileobis miReba.
Tavad Sekrebebis formats rac Seexeba, is calkeuli Temebis irgvliv konkretuli jgufebis mobilizebas gulisxmobs. es Temebi SesaZloa ubnis usafrTxoebasTan, keTilmowyobasTan, infrastruqturasTan da a. S. iyos dakavSirebuli. SesaZlebelia, e.w. sakoordinacio
an sazedamxedvelo sazogadoebrivi sabWoebis Seqmna, romelic adgilobriv administraciasTan intensiurad iTanamSromlebs. TanamSromlobis es forma uzrunvelyofs sazogadoebrivi azris, misi axleburi
xedvis mobilizebas, rac sajaro administraciisTvis sazogadoebrivi
problemebis gadawyvetis saqmeSi inovaciebis mniSvnelovani wyaro SeiZleba gaxdes.
perioduli gamokiTxvebisa da Sekrebebis meSveobiT sajaro, sazogadoebrivi problemebisadmi moqalaqeTa interesi izrdeba, radgan isini
xedaven, rom maTi azrebi ainteresebT. moqalaqeebi sakuTar raionTan,
ubanTan axdenen Tavis identifikacias. amasTan, isini TavianT wil pasu-
demokratia da moqalaqis Tanamonawileoba
297
xismgeblobas iReben imaze, rom sazogadoebrivi problemebis mogvarebaSi saxelmwifosTan erTad iyvnen CarTulni.
ganviTarebul qveynebSi saxelmwifosa da moqalaqes Soris TanamSromlobis es yvelaze aprobirebuli formebi saukeTeso saSualebaa
imisaTvis, rom saxelmwifosa da moqalaqes Soris dialogs instituciuri xasiaTi mieces. moqalaqe xdeba aqtiuri da motivirebuli.
Tavi 3.2
momsaxurebis garantiebi
adgilobriv doneze saxelmwifosa da moqalaqeebis TanamSromlobis specifikuri formaa e.w. momsaxurebis garantiebi (Customer Contracts),
romlebmac gansakuTrebuli ganviTareba poves fineTSi, did britaneTsa da daniaSi. maTi mizania is, rom moxdes moqalaqeebis, rogorc sajaro
momsaxurebis klientebis, wina planze wamoweva da maTi survilebis maqsimalurad gaTvaliswineba.
aRniSnuli garantiebis meSveobiT TviTmmarTveli erTeuli moqalaqeebis winaSe iRebs imis valdebulebas, rom xarisxis garkveuli standartebis dacviT, is maTTvis konkretuli momsaxurebis gawevas uzrunvelyofs. rac Seexeba Tavad am standartebs, isini uSualod moqalaqeTa
monawileobiT unda dadgindes. kerZod: kiTxvarebze pasuxis gacemiT,
Sekrebebze azris gamoxatviT an administraciis saxelze Sedgenili
kritikuli werilebiT.
rogorc ki miiRweva SeTanxmeba imis Taobaze, Tu ra standartebis
Sesabamis momsaxurebas elodeba mosaxleoba saxelmwifosagan, es momsaxurebis standartebi werilobiTi formiT aisaxeba administraciis
mier gamocemul broSurebSi. amiT, erTi mxriv, mosaxleobam konkretulad icis misi TviTmmarTveli erTeulis dapirebebi da, meore mxriv,
TviTmmarTvelma erTeulmac icis mosaxleobis molodinebi.
aRniSnuli garantiebi amaRleben saxelmwifos momsaxurebis kulturas. sajaro administracias naTlad aqvs gansazRvruli sakuTari servisis saxeebi. maT CamoyalibebaSi ki moqalaqeebi gadamwyvet rols asruleben. im SemTxvevaSi, Tu romelime momsaxureba arasaTanadod iqna
ganxorcielebuli, moqalaqeebs im konkretuli standartebis mixedviT
SeuZliaT misi kritika, romeli standartebic momsaxurebis garantie-
298
kari meoTxe
biT iyo formulirebuli. mTlianobaSi es yovelive amaRlebs momsaxurebis xarisxs da moqalaqeTa saxelmwifo mmarTvelobiT procesebSi Tanamonawileobis dones.
momsaxurebis garantiebi moqalaqes aaxloebs saxelmwifosTan. moqalaqe ara marto TviTmmarTveli erTeulis mier gaweuli im saqmianobis
SedegebiT interesdeba, romelic mas exeba, aramed im serviszec iRebs
informacias, romelic SesaZloa konkretulad mas ar ukavSirdebodes.
es zrdis moqalaqeTa informirebulobas da ayalibebs maTSi imis Segnebas, rom isini saxelmwifos Rirseuli da srulfasovani warmomadgenlebi arian.
momsaxurebis garantiebis Sedgenis meTodika ZiriTadad Semdeg 4
etaps moicavs:
1. moqalaqeTa interesebisa da saWiroebebis dadgena;
2. xarisxis standartebis gansazRvra;
3. danapirebis Sesruleba;
4. Secdomebis gamosworeba.
rac Seexeba momsaxurebis garantiebis konkretul Sinaarss, misi warmoCena calkeuli sferoebis magaliTze iqneba ufro TvalsaCino. magaliTad, garemosa da janmrTelobis dacvis sferoSi adgilobrivi TviTmmarTveloba Semdegi saxis dapirebebs iZleva: 3 dRis ganmavlobaSi
moxdeba reagireba moqalaqeTa saCivrebze, romlebic garemos dabinZurebas exeba; am drois ganmavlobaSi moqalaqe miiRebs informacias imis
Sesaxeb, Tu ram gamoiwvia aRniSnuli problema, aseve informacias imis
Sesaxeb, Tu ra konkretuli RonisZiebebi iqna ganxorcielebuli problemis aRmofxvris TvalsazrisiT; saCivrebisgan damoukideblad TviTmmarTveli erTeuli Tavisive iniciativiT iRebs valdebulebas garemos
dacvis monitoringze; produqtebSi an sasmel wyalSi janmrTelobisTvis saziano nivTierebebis aRmoCenis SemTxvevaSi unda moxdes 1 dRis
ganmavlobaSi reagireba.
infrastruqturis sferoSi administraciis mier aRebuli valdebulebebi: gzebis mdgomareoba minimum 2 TveSi erTxel Semowmdeba; gzebis
xarvezebze Semosuli gancxadebis SemTxvevaSi maTi SekeTeba 3 dReSi
moxdeba; ubnis dasufTaveba yoveldRiur reJimSi ganxorcieldeba; SemTxveviTobis principiT moxdeba qalaqSi yoveldRe ganaTebebisa da dasufTavebis xarisxis Semowmeba.
es mcireodeni magaliTia im dapirebebisa, romelTac moqalaqeTa
interesebis gaTvaliswinebiT TviTmmarTveli erTeuli werilobiTi
demokratia da moqalaqis Tanamonawileoba
299
formiT gascems. momsaxurebis garantiebis mniSvnelovani komponentia,
konkretuli servisis ganuxorcieleblobis SemTxvevaSi, moqalaqisaTvis misi gasaCivrebis SesaZleblobac.
kritikis, konkretuli servisis gasaCivrebis mizania momsaxurebis
xarisxis kontroli da misi gaumjobeseba. igi SesaZleblobas aZlevs administraciis TanamSromlebs, gaaanalizon da gamoavlinon moqalaqeTa
ukmayofilebis mizezebi. amasTan, is xels uwyobs imas, rom TanamSromlebma SeimuSaon problemaze swrafi reagirebis meqanizmebi da maTi
daZlevis alternatiuli gzebi.
marTalia, am gasaCivrebebis Sedegad ar dgeba samarTlebrivi pasuxismgeblobis sakiTxi, magram maT maRali politikuri kulturis mqone
sazogadoebaSi gansakuTrebuli mniSvneloba eniWebaT. isini amaRleben
saxelmwifos warmomadgenlebis pasuxismgeblobisa da angariSvaldebulebis xarisxs da aumjobeseben sajaro administraciis momsaxurebis
dones.
Tavi 3.3
sazogadoebaze orientirebuli policia
saxelmwifos, konkretulad ki mis erT-erTi samsaxuris – policiis
moqalaqeebTan TanamSromlobis sanimuSo gamoxatulebaa sazogadoebaze orientirebuli policia. sazogadoebaze orientirebuli policiis
koncefcia aris erTgvari axali tipis xelSekruleba policiasa da sazogadoebas Soris, romlis Tanaxmad, policia mowodebulia, emsaxuros
sazogadoebas, romelic, Tavis mxriv, garkveul pasuxismgeblobas iRebs
wesrigis uzrunvelyofis saqmeSi.
aucilebelia policiasa da sazogadoebas Soris permanentuli da aqtiuri TanamSromloba, raSic adgilobrivi sazogadoebrivi seqtoris
yvela warmomadgeneli unda monawileobdes. saubaria arasamTavrobo
organizaciebze, adgilobrivi TviTmmarTvelobis organoebze, aseve im
calkeul moqalaqeebze, romelTac konkretuli ubnis mosaxleobis interesebi SeuZliaT warmoadginon. aRniSnuli subieqtebi SesaZloa policiis sakonsultacio sabWos saxiTac gaerTiandnen. maTi resursebis
mobilizeba da gamoyeneba mniSvnelovania sazogadoebis usafrTxoebisa
da problemebis erToblivad gadawyvetis saqmeSi.
300
kari meoTxe
policia kargad unda icnobdes adgilobrivi mosaxleobis saWiroebebs da gacnobierebuli unda hqondes, rom misi saqmianobis erT-erTi
mTavari mizania sazogadoebis sxvadasxva jgufs Soris TanamSromlobis
xelSewyoba, usafrTxoebis saerTo problemebis mosagvareblad.
policia ara xelisuflebis, aramed xalxis samsaxurSia. igi aqtiurad rTavs sazogadoebas Tavis saqmianobaSi, raTa Semcirdes danaSaulis raodenoba, moxdes danaSaulis prevencia da gaizardos danaSaulis
gaxsnis maCveneblebi. es aris policiasa da sazogadoebas Soris TanamSromloba, romlis mizania sazogadoebisaTvis policiis xarisxiani
servisis miwodeba da uzrunvelyofa. igi exmareba policiels, raTa man
gansazRvros da gadaWras is problemebi, romlebic sazogadoebas yvelaze metad aRelvebs. aRniSnuli TanamSromlobis pirobebSi mkvidrdeba moqalaqeebSi policiis mimarT ndoba.
aqedan gamomdinare, policia yovelTvis unda zrunavdes sazogadoebasTan samuSao urTierTobis SenarCunebaze, raTa Tavad Seafasos,
Tu ramdenad exmareba policiis mier gaweuli saqmianoba sazogadoebis usafrTxoebas. ndobaze damyarebuli am TanamSromlobiT policiisTvis ufro advilad xelmisawvdomi xdeba is informacia, romelmac
SeiZleba mniSvnelovnad Seuwyos xeli danaSaulis Tavidan acilebas, an
mis gamovlinebas. amdenad, sazogadoebasTan uSualo kontaqti warmatebuli da efeqtiani saqmianobis winapirobaa.
policiam unda SeZlos adgilobrivi sazogadoebis SesaZleblobebis
stimulireba da gaaqtiureba, raTa manac aiRos sakuTar Tavze Tavisi
wili pasuxismgebloba usafrTxoebis uzrunvelyofis saqmeSi. am TvalsazrisiT, mniSvnelovania adgilobriv macxovreblebTan policiis
uSualo urTierTobebis formebi. kerZod, saubaria policiis ganyofilebebis iseT RonisZiebebze, rogorebicaa: policiis TanamSromlis mimagreba romelime konkretuli ubnis monakveTSi, qveiTi patrulireba,
sazogadoebasTan regularuli Sexvedrebis organizeba, gansxvavebuli
miznobrivi jgufebisTvis sxvadasxva programis ganxorcieleba (saganmanaTleblo programebi skolebSi, moxaliseTa proeqtebi da sxv.).
gansakuTrebuli mniSvneloba eniWeba TanamSromlobis iseT programebs, romlebic konkretuli problemis mogvarebaze iqneba orientirebuli. amgvari formatiT TanamSromloba SesaZleblobas iZleva, ganisazRvros adgilobrivi sazogadoebisaTvis yvelaze ufro mtkivneuli
da saWirboroto problemaTa wre, gamoikveTos prioritetebi, SemuSavdes da ganxorcieldes gonivruli da adekvaturi samoqmedo gegma.
demokratia da moqalaqis Tanamonawileoba
301
sazogadoebasa da policias Soris mWidro partnioroba iZleva imis
safuZvels, rom sazogadoeba gaxdes policiis saqmianobis Semfasebeli
da amave saqmianobis prioritetebis gansazRvraSi Tanamonawile. ganviTarebuli qveynebis sapolicio saqmianobis praqtika, gansakuTrebiT
adgilobriv doneebze, kargad icnobs e. w. sazogadoebrivi sabWoebis
instituts, romlis mizania, erTi mxriv, policiis saqmianobis strategiuli mimarTulebebis gansazRvraSi sazogadoebis Tanamonawileobis
uzrunvelyofa da, meore mxriv, amave saqmianobaze sazogadoebrivi kontroli.
kontrolis es damoukidebeli forma kargi saSualebaa policiis muSaobis efeqturi zedamxedvelobisTvis, misi gamWvirvalobisTvis, policiis mxridan konkretuli samarTaldarRvevebis gamovlenisa da am
faqtebze swrafi reagirebisTvis. policielebisTvis es TviTkontrolis erT-erTi saukeTeso saSualebaa.
policiis adgilobrivma ganyofilebebma unda Camoayalibon partnioroba ara mxolod adgilobriv macxovreblebTan, aramed calkeul organizaciebTan, kerZo da saxelmwifo struqturebTan. isini, rogorc
wesi, mniSvnelovan rols asruleben sazogadoebrivi interesebis organizebulad warmodgenis TvalsazrisiT. amasTan, maT aqvT kargi resursebi, romelTa efeqtianad mimarTvac SeiZleba problemebis gadawyvetisaken. maT ricxvs SeiZleba miekuTvnebodes sxvadasxva arasamTavrobo
organizacia, binis mesakuTreTa amxanagobebi, sxva interesTa jgufebi.
arsebobs sxvadasxva meTodi, romliTac SeiZleba problemis mogvarebisa da danaSaulis prevenciis mimarTulebiT ganxorcielebul muSaobaSi mosaxleobis CarTulobis uzrunvelyofa. SesaZlebelia e. w. samezoblo sabWoebisa Tu komitetebis Seqmna, moxalise moqalaqeebis monawileoba adgilobrivi patrulirebis ganxorcielebaSi, aseve policiaSi Semosuli saCivrebisa da satelefono zarebis miRebaSi. moqalaqeebma
monawileoba SeiZleba miiRon policiis treningSic. aseve SesaZlebelia
specialuri programebis organizeba mosaxleobis TanamonawileobiT,
iseTis rogoricaa, magaliTad, ubnis axalgazrdobisaTvis sxvadasxva
kulturul-sportuli RonisZiebis mowyoba.
policiis saqmianobaSi sazogadoebis CarTvis formebi uamravia da
igi Tavad policiis ganyofilebis mier unda iyos gansazRvruli. mTavaria, ise moxdes maTi Camoyalibeba da ganviTareba, rom maT realurad
xeli Seuwyon policiisa da sazogadoebis partniorobas, adgilobrivi
problemebis mogvarebas, informaciis Ria da patiosan urTierTgacvlas.
302
kari meoTxe
policiis nebismieri iniciativa da proeqti, romelnic sazogadoebis monawileobas iTvaliswinebs, saWiroebs monitoringsa da Sefasebas.
man unda uzrunvelyos imis gansazRvra, Tu ramdenad aRwevs konkretuli proeqti dasaxul mizans, saWiroa Tu ara axali monawileebis CarTva,
Tu ramdenad esmiT monawileebs TavianTi amocanebi, saWiroa Tu ara sazogadoebis meti informireba proeqtis Sesaxeb da sxv.
policiisa da sazogadoebis urTierTobis saqmeSi gansakuTrebuli
roli eniWeba mosaxleobis gamokiTxvas. zogierT qveyanaSi werilobiTi kiTxvarebi ar zRudavs gamokiTxuli piris SesaZleblobas, rom man
Camoayalibos Tavisi mosazrebebi da Sefasebebi ama Tu im sakiTxTan dakavSirebiT. am tipis kiTxvari policiis erTgvari sakonsultacio urTierTobis formaa mosaxleobasTan.
tipuri kiTxvarebi sxvadasxva aspeqts moicavs: policiis mimarT
ndobis, mosaxleobis CarTulobis, misi kmayofilebisa Tu ukmayofilebis Sefasebas.
policiis mimarT mosaxleobis ndobis dadgenis TvalsazrisiT, kiTxvebi, ZiriTadad, Semdegi saxisaa: rogor SeafasebT mimdinare wlis ganmavlobaSi danaSaulis dones Tqvens ubanSi? yofilxarT Tu ara Tqvens
ubanSi danaSaulis mowme? romelia is kriminaluri Tu usafrTxoebis
sxva xasiaTis ZiriTadi 3 problema Tqvens ubanSi, romelTa gadawyvetac prioritetulad migaCniaT? axerxebs Tu ara policia Tqveni ubnis
usafrTxoebis problemebis efeqtianad gadaWras? da a. S.
mosaxleobis policiis muSaobaSi Tanamonawileobis Sefasebis kuTxiT kiTxvari, ZiriTadad, Semdeg kiTxvebs moicavs: ukanaskneli wlebis
ganmavlobaSi yofilxarT Tu ara miwveuli policiis mier organizebul krebaze, sadac ganxiluli iqneboda Tqveni ubnis problemebi? aRniSnuli xasiaTis Sekrebaze miwvevis SemTxvevaSi Tu dasTanxmdebodiT
wasvlas? migiRiaT Tu ara policiis kiTxvarebi da Tu SegivsiaT isini?
SegiZliaT Tu ara, daasaxeloT Tqvens ubanSi ganxorcielebuli saqmianoba, romelSic policiac iRebs monawileobas? da a. S.
policiis momsaxurebiT mosaxleobis kmayofilebis Tu ukmayofilebis dasadgenad kiTxvebi ZiriTadad Semdegi saxisaa: ramdenad xarT kmayofili im policielTa muSaobis stiliT, romlebic Tqveni ubnis usafrTxoebaze unda zrunavdnen? im SemTxvevaSi, Tu Tqven an Tqvens axlobels Sexeba gqondaT policiasTan, rogor SegiZliaT daaxasiaToT misi
Tqvendami an Tqveni axloblis mimarT damokidebuleba? ramdenad scems
da icavs policia kanons? ramdenad swrafad reagirebs policia mosax-
demokratia da moqalaqis Tanamonawileoba
303
leobis Setyobinebebze? aris Tu ara ubnis policieli Ria da amJRavnebs Tu ara dialogis survils mosaxleobasTan? awvdis Tu ara ubnis
policia mosaxleobas informacias danaSaulis prevenciis RonisZiebaTa Sesaxeb? da a.S.
Tavi 3.4
erToblivi biujeti
bolo 15 wlis ganmavlobaSi moqalaqeTa saxelmwifo da adgilobriv
mmarTvelobaSi Tanamonawileobis erT-erTi saukeTeso forma aris mosaxleobasTan erTad biujetis Sedgenis praqtika. marto 2001 wlidan
2005 wlamde misi gamoyeneba evropaSi 10-jer gaizarda.
erToblivi biujetis SedgenisTvis Semdegi pirobebis arsebobaa
mniSvnelovani: igi mravaljerad da xangrZliv gamoyenebas unda ukavSirdebodes da ara erTjerad gamokiTxvasa Tu referendums, romelic
sabiujeto an sagadasaxado sakiTxebs exeba. mniSvnelovania aseve, rom
igi aqtiuri diskusiis process gamoxatavdes, amitom misi Catareba mxolod werilobiTi gamokiTxvis formiT ar unda Semoifarglebodes. aRsaniSnavia angariSvaldebulebis aspeqtic, romlis Tanaxmad, saxelmwifos warmomadgenlebi mosaxleobas angariSs abareben imaze, Tu rogor
iqna ganxorcielebuli maTi konkretuli winadadebebi.
aRniSnuli pirobebis ganxorcielebis optimaluri saSualebebi sam
etapad SeiZleba daiyos: pirvel rigSi, aucilebelia adgilobrivi biujetis Sesaxeb mosaxleobis informireba. am mizniT iqmneba sainformacio broSurebi, sadac gawerilia, Tu ra moculobis wliuri biujeti
aqvs adgilobriv TviTmmarTvel erTeuls da rogoria am TviTmmarTveli erTeulis sabiujeto prioritetebi; meore etapze aucilebelia
aRniSnul biujetze mosaxleobis azris gageba, risTvisac, werilobiTi gamokiTxvis formasTan erTad, did mniSvnelobas iZens mosaxleobasTan Sekrebebis organizebac (xSir SemTxvevaSi SerCeva xorcieldeba SemTxveviTobis principis safuZvelze). bolo etapze, rodesac mosaxleobis azris gamokiTxvis safuZvelze ganisazRvreba adgilobrivi
biujetis priortetebi, aucilebelia, amis Sesaxeb mosaxleobis kvlav
informireba da misTvis angariSis Cabareba, rac aseve werilobiTi formiT unda ganxorcieldes.
304
kari meoTxe
erToblivi biujetis praqtika ara mxolod mosaxleobisa da TviTmmarTveli erTeulis mier biujetis erToblivad gansazRvras exeba,
aramed mis erTobliv gamoyenebasac. saubaria, konkretuli sayofacxovrebo problemis mosagvareblad, an garkveuli proeqtis gansaxorcieleblad, finansuri Tanamonawileobis iseT formebze, rodesac
adgilobrivi TviTmmarTveli erTeuli da mosaxleobis gansazRvruli jgufi erToblivad qmnian biujets. SesaZloa sruli sabiujeto dafinansebiT da mosaxleobis uSualo CarTulobiT moxdes konkretuli
amocanebis ganxorcieleba.
demokratia da moqalaqis Tanamonawileoba
305
nawili meoTxe
moqalaqeTa
Tanamonawileobis
perspeqtivebi saqarTveloSi
am nawilSi gamovTqvamT hipoTezebs damoukidebeli sajaro administraciis Camoyalibebis amocanis gadasaWrelad. gamovikvlevT demokratiuli da samarTlebrivi saxelmwifos standartebis Sesabamisi
kompetenturi, politikurad neitraluri sajaro administraciis Taviseburebebs. gavecnobiT saqarTveloSi moqalaqeTa Tanamonawileobis mizniT gatarebul RonisZiebebs. gaviazrebT informirebulobis
mniSvnelobas TanamonawileobiTi mmarTvelobis procesSi. vimsjelebT
saxelmwifo mmarTvelobaSi studentTa Tanamonawileobis Temaze.
nawilis dasasruls Tqven SeZlebT upasuxoT iseT kiTxvebs, rogoricaa:
• ra winapirobebzea damokidebuli saqarTveloSi saxelmwifo mmarTvelobaSi moqalaqeTa srulfasovani Tanamonawileobis uzrunvelyofa?
• moqalaqeTa Tanamonawileobis ra saxeebi arsebobs saqarTveloSi?
• ra rols asrulebs saqarTveloSi momsaxurebis saagentoebi moqalaqeTaTvis servisis swrafi da xarisxiani miwodebis saqmeSi?
• rogor SeiZleba momsaxurebis saagentoebis bazaze e.w. erTi fanjris
principis optimaluri uzrunvelyofa?
• rogor aris municipalur doneze erTi fanjris principiT momsaxurebis gaweva uzrunvelyofili?
• rogor SeiZleba municipalur doneze momsaxurebis gaumjobeseba?
• razea moqalaqeTa Tanamonawileobis gaaqtiureba damokidebuli?
• ra formiT SeiZleba Tanamonawileobis mizniT moqalaqeTa gaaqtiureba?
• ra formiT SeuZlia students aqtiuroba saxelmwifo mmarTvelobaSi
monawileobis mizniT?
• rogor SeuZlia universitets, studentTa Tanamonawileobis procesisadmi xelSewyoba?
306
kari meoTxe
Tavi 4.1
sajaro administraciis reforma
saqarTveloSi saxelmwifo da adgilobriv mmarTvelobaSi moqalaqeTa Tanamonawileobis uzrunvelyofa garkveuli winapirobebis Sesrulebazea damokidebuli. aucilebelia, rom saxelmwifoSi arsebobdes
demokratiis maRali xarisxi, damoukidebeli saxelmwifo institutebi, samoqalaqo sazogadoebis TviTorganizebisa da sakuTar Tavze meti
pasuxismgeblobis aRebis kultura. winaaRmdeg SemTxvevaSi, didia imis
SesaZlebloba, rom moxdes saxelmwifo xelisuflebisagan, sakuTari Zalauflebis interesebidan gamomdinare, moqalaqeTa Tanamonawileobis
mxolod saarCevnod manipulacia da mobilizeba.
marTalia, bolo periodSi saqarTveloSi saxelmwifosa da sajaro
administraciis reformirebis kuTxiT garkveuli pozitiuri nabijebi
gadaidga, rogorebicaa: korufciasTan brZola, zedmeti Statebis gauqmeba, xelfasebis momateba, samuSao infrastruqturisa da momsaxurebis gaumjobeseba, magram mTavar amocanad rCeba damoukidebeli sajaro
administraciis Camoyalibeba.
imisTvis, rom moqalaqeTa Tanamonawileoba saxelmwifo mmarTvelobaSi pasuxobdes demokratiuli da samarTlebrivi saxelmwifos standartebs, aucilebelia, kompetenturi, politikurad neitraluri sajaro administraciis arseboba, romelic miukerZoeblad imuSavebs da
mxolod kanons aRasrulebs. amis gareSe, ganviTarebuli qveynebidan
garkveuli modelebis gadmotana ar iqneba dadebiTi Sedegis momcemi.
sajaro administraciis Semdgomi reformirebisTvis am etapze saqarTveloSi ori mniSvnelovani winapirobis dakmayofileba aris aucilebeli: pirvel rigSi, gansakuTrebuli yuradReba unda daeTmos sajaro
moxeleTa mosamzadebel da kvalifikaciis amaRlebis kursebis ganviTarebas. es kursebi mxolod kanonebisa da konkretuli kompetenciebis
codnaze ki ar unda iyos mimarTuli, aramed saxelmwifoebrivi cnobierebisa da Sesabamisi unarebis gamomuSavebaze. saswavlo kursebis farglebSi sajaro moxelem unda Camoiyalibos imis Segneba, rom is saxelmwifos samsaxurSia da rom misi saqmianoba mosaxleobisTvis saukeTeso
momsaxurebis uzrunvelyofaa.
gansakuTrebuli yuradReba unda daeTmos moqalaqeebTan urTierTobisa da maTTan TanamSromlobis unarebis gamomuSavebas. xSirad moqalaqeebis azrebi da Sexedulebebi sajaro administraciis saqmianobis
demokratia da moqalaqis Tanamonawileoba
307
gaumjobesebisTvis mniSvnelovani sainformacio wyaroa. swored am ideebis aRmoCena da maTi praqtikuli gamoyeneba uzrunvelyofs imas, rom
sajaro administracia mudmivad pasuxobdes sazogadoebriv moTxovnebsa da gamowvevebs. rac ufro Sors iqneba sajaro moxele moqalaqisgan da sazogadoebisgan, miT ufro ascdeba igi Tavisi saqmianobis mTavar sazriss – xalxs.
mosaxleobasTan urTierTobas, maTi azrebis mosmenas da gaTvaliswinebas organizeba sWirdeba, risTvisac unaric da codnac sakmarisi unda
gqondes. amisaTvis sajaro moxeles liderobisa da gunduri muSaobis
unarebi sWirdeba, rac aseve praqtikuli mecadineobebiT miiRweva.
sajaro administraciis reformis meore mniSvnelovani komponentia politikuri neitralurobis uzrunvelyofa. aucilebelia, sajaro administraciis TiToeuli rgolis depolitizacia. am miznisTvis,
rogorc samarTlebriv, ise praqtikul doneze, politikuri da arapolitikuri Tanamdebobebi, politikuri da profesiuli institutebi
erTmaneTisagan mkacrad unda gaimijnos. calkeuli politikuri Tanamdebobis pirebs, iqnebian eseni ministrebi, qalaqis merebi Tu sxva, marTalia, aqvT ufleba, gansazRvron politikis ZiriTadi mimarTulebebi,
magram maT ufleba ar unda hqondeT, uSualod Caerion sajaro funqciebis ganxorcielebaSi. sajaro samsaxurebs unda hqondeT damoukideblobis maRali xarisxi da ar unda xdebodes maTi politikuri niSniT dakompleqteba da sakuTari politikuri interesebisTvis gamoyeneba.
swored am pirobebSia SesaZlebeli saxelmwifo mmarTvelobaSi moqalaqeTa Tanamonawileobis iseTi uzrunvelyofa, rom ar moxdes viwro
partiuli niSniT moqmedeba – mosaxleobis CarTva mxolod im mizniT,
rom mobilizebul iqnes potenciuri amomrCeveli.
Tavi 4.2
samoqalaqo monawileoba da
momsaxurebis saagentoebi
saqarTveloSi saxelmwifo da adgilobriv mmarTvelobaSi moqalaqeTa Tanamonawileobis mizniT garkveuli nabijebi gadaidga. rogorc yovel axal wamowyebas, masac aqvs Tavisi dadebiTi da uaryofiTi mxareebi.
308
kari meoTxe
qalaq Tbilisis meris 2006 wlis 26 dekembris brZanebiT damtkicda
`qalaq Tbilisis meriis samoqalaqo monawileobisa da integraciis saqalaqo samsaxuris – Tbilisis korpusis debuleba~. am samsaxuris erTi-erTi mTavari mizani iyo qalaq TbilisSi samoqalaqo monawileobis
programebis SemuSaveba da ganxorcieleba da binaTmesakuTreTa amxanagobebis ganviTareba.
aRniSnuli miznis misaRwevad Seiqmna binaTmesakuTreTa amxanagobebi.
amxanagoba sakuTari rigebidan irCevda Tavmjdomares, romelsac qalaqis biujetidan gamoeyofoda xelfasi. Tavmjdomaris funqciaSi Sedioda binaTmesakuTreTa Sekrebebis organizeba, maTTan erTad im sayofacxovrebo problemebis gansazRvra, romlebic gadaudebel mogvarebas
saWiroebdnen. Tavmjdomare iyo pasuxismgebeli imaze, rom am problemebis Sesaxeb TviTmmarTveli erTeulisTvis miewodebina informacia
da uzrunveleyo maTi daxmarebiT misi gadawyveta.
problemis erToblivi gadaWris mizniT dainerga binaTmesakuTreTa amxanagobisa da adgilobrivi TviTmmarTveli erTeulis erToblivi
finansuri Tanamonawileobis praqtika. kerZod, gansazRvruli saqmianobis dasafinanseblad iqmneboda erToblivi biujeti, romlis 30%-s
afinansebda TviTmmarTveli erTeuli, xolo danarCen Tanxas gaiRebda
mosaxleoba. realurad TviTmmarTveli erTeulebis iniciativiT gamoiyo im standartuli problemebis nusxa, romlis mogvarebac binaTmesakuTreTa amxanagobisaTvis pirvelxarisxovani SeiZleboda yofiliyo.
gansakuTrebiT es exeboda amortizebuli liftebis SekeTebas da saxlebis gadaxurvas.
iseTi Zvirad Rirebuli proeqtebis dafinanseba, rogorebicaa korpusis mimdebare teritoriaze asfaltis dageba an dasasvenebeli da
sportuli infrastruqturis Seqmna, TviTmmarTveli erTeulis xarjebiT xorcieldeba. am iniciativebSic amxanagobebis TavmjdomareTa roli didia. isini aniWeben mosaxleobasa da TviTmmarTvel erTeuls Soris urTierTobas erTgvar organizebul formas.
adgilobriv mmarTvelobaSi sazogadoebis monawileobis TvalsazrisiT, aRniSvnis Rirsia mosaxleobis werilobiTi gamokiTxva, romelic
qalaq TbilisSi iyo organizebuli. kiTxvarebi, ZiriTadad, imis gamovlenas emsaxureboda, iyo Tu ara mosaxleoba TviTmmarTveli erTeulis
momsaxurebis doniT kmayofili. masve unda gamoevlina is konkretuli
sferoebi, riTac mosaxleoba sajaro administraciis muSaobiT iyo ukmayofilo.
demokratia da moqalaqis Tanamonawileoba
309
uSualo TanamonawileobasTan erTad moqalaqeTaTvis sajaro administraciis xelmisawvdomobis uzrunvelyofis mizniT, gansakuTrebulad mniSvnelovania sajaro administraciis momsaxurebis gaumjobesebis sakiTxi. saubaria, moqalaqeTa `erTi fanjridan~, `erTi xelidan~
momsaxurebis principze.
am mimarTulebiT ganxorcielebuli iniciativebidan aRsaniSnavia
momsaxurebis is saagentoebi, romlebic Seiqmna Sinagan saqmeTa saministrosa da iusticiis saministros farglebSi. Sss-s momsaxurebis saagentos ZiriTadi funqciaa satransporto saSualebaTa registraciis, marTvis uflebis miniWebis, aRdgenis, gacemis, aseve sanebarTvo da sxva uflebamosilebebis ganxorcieleba. rac Seexeba iusticiis saministros,
mis farglebSi arsebuli momsaxurebis saagentos kompetenciaSi eqceva
piradobis mowmobis, pasportis gacema, dabadebis, qorwinebis, sakuTrebis registracia, samewarmeo da arasamewarmeo iuridiuli pirebis registracia da sxv.
aRniSnuli uwyebebis momsaxurebis saagentos filialebi funqcionirebs regionebSic. imis mixedviT, momsaxurebis Tu ra forma sWirdeba
moqalaqes, SeuZlia mimarTos calkeuli zemoTqmul saagentos da miiRos adgilze yvela is momsaxureba, romlebic am saagentos kompetenciaSi Sedis.
samoqalaqo monawileobisa da momsaxurebis gaumjobesebis kuTxiT
saqarTveloSi gadadgmuli nabijebi uTuod misasalmebeli da dasafasebelia. is xels uwyobs saxelmwifosa da moqalaqes Soris partnioruli da ndobiT aRWurvili urTierTobebis Camoyalibebas. magram aucilebelia im xarvezebzec yuradRebis gamaxvileba, rac am procesebs axasiaTebs.
daviwyoT moqalaqeTa Tanamonawileobis formebis SefasebiT. aq,
pirvel rigSi, TvalSisacemia is garemoeba, rom adgilobrivi TviTmmarTveloba gansakuTrebiT winasaarCevno periodSi mimarTavs iseT iniciativebs, rogorebicaa: erToblivi biujetiT sayofacxovrebo problemebis mogvareba, gansakuTrebiT korpusebis liftebisa da saxuravebis
SekeTeba; asfaltebis dageba da sxva infrastruqturuli RonisZiebebis
ganxorcieleba. igive iTqmis binaTmesakuTreTa amxanagobebis TavmjdomareTa aqtiurobazec (isini xelfass iReben qalaqis biujetidan), rodesac isini winasaarCevno periodSi saxelisuflo partiis mxardaWeris
mizniT potenciuri mxardamWerebis mobilizebiT arian dakavebulebi,
rodesac furcliTa da kalmiT xelSi mezoblebs ekiTxebian, Tu vis miscemen xmas arCevnebSi.
310
kari meoTxe
TavisTavad is faqti, rom binaTmesakuTreTa amxanagobebis Tavmjdomareebs mosaxleoba irCevs da Semdeg es Tavmjdomare mezoblebs TviTmmarTvel erTeulTan organizebul urTierTobaSi exmareba, dadebiTi
movlenaa. magram es TanamSromloba Tavisufali unda iyos yovelgvari
partiuli interesebisagan da saarCevno koniunqturisagan. amitom momavalSi aucilebelia TanamSromlobis am formebis SenarCueneba, mxolod miukerZoebeli da obieqturi muSaobis safuZvelze, romelic umTavresad mosaxleobis problemebis mogvarebaze iqneba orientirebuli.
igive iTqmis mosaxleobis gamokiTxvis formazec. aseTi saxis gamokiTxvebi saukeTeso saSualebaa imisTvis, rom sajaro administraciam
moaxdinos TviTSefaseba, dainaxos sakuTari muSaobis Zleri da susti
mxareebi, gaiTvaliswinos mosaxleobis rekomendaciebi. magram am gamokiTxvasac mxolod im SemTxvevaSi eqneba obieqturi xasiaTi, Tu isic ar
iqneba saarCevno koniunqturiT gansazRvruli. Tanac, mniSvnelovania,
rom am gamokiTxvis Sedegebi gamokiTxulTaTvis iyos xelmisawvdomi da
gamWvirvale.
obieqturobis, gamWvirvalobisa da moqnilobis maRali xarisxiT gamoirCeva momsaxurebis saagentoebis muSaoba. moqalaqis interesebidan
gamomdinare, Tanamedrove teqnologiebis gamoyenebiT isini uzrunvelyofen swraf da erTian momsaxurebas, raTa moqalaqem dazogos dro,
energia da fuli. amiT moqalaqe sajaro administraciaSi xedavs masze
mzrunvel partniors.
imisaTvis, rom Sinagan saqmeTa saministrosa da iusticiis saministroebis momsaxurebis saagentoebis mier gaweuli servisebi mosaxleobisaTvis ufro xelmisawvdomi da efeqtiani iyos, mizanSewonili iqneba
am ori saagentos gaerTianeba. `erTi fanjridan~ momsaxurebis miwodebis principi imas niSnavs, rom yvela im saxis momsaxurebis miReba, romelTac dRes es uwyebebi cal-calke axorcieleben, SesaZlebeli iyos
erT adgilas, drois erT intervalSi, rogorc es dasavleTis qveynebis
praqtikaSia miRebuli. amasTan, aucilebelia, adgilebze TviTmmarTvel erTeulebs gadaeces aRniSnuli momsaxureobis ganxorcielebis
uflebamosileba.
momsaxurebis saagentos TanamSromeli samoqalaqo piri unda iyos,
imisgan damoukideblad, Tu ra saxis momsaxurebas eweva igi. dRes Sinagan saqmeTa saministros farglebSi arsebuli momsaxurebis saagentos
TanamSromlebi policielebi arian, miuxedavad imisa, rom maTi saqmianoba ar ukavSirdeba sapolicio funqciebis Sesrulebas.
demokratia da moqalaqis Tanamonawileoba
311
Tavi 4.3
municipaluri servisebis gaumjobeseba
saqarTvelos calkeul municipalur erTeulSi administraciuli
momsaxurebis daxvewis mizniT Seiqmna specialuri samsaxurebi `samoqalaqo misaRebis~ an `moqalaqis momsaxurebis ganyofilebis~ saxiT. maT
mier gaweuli municipaluri servisebis formebia:
• oficialuri korespondenciis kompiuterul sistemaSi registracia, pirveladi damuSaveba da gadamisamarTeba;
• moqalaqeTa werilebisa da gancxadebebis kompiuterul sistemaSi
registracia, pirveladi damuSaveba da gadamisamarTeba;
• moqalaqeTa miReba da zepiri konsultacia;
• moqalaqeTa uzrunvelyofa satelefono konsultaciebiT, raTa
maT miiRon saWiro rCevebi da ganmartebebi;
• adgilobrivi TviTmmarTvelobis mier dafinansebuli socialuri
da samedicino daxmarebebis programaTa farglebSi socialuri SeRavaTebis dadgena municipalur momsaxurebaze, rogorebicaa: wylis gadasaxadi, nagvis mosakrebeli, municipalur transportze ufaso samgzavro bileTi da sxva SeRavaTebisa Tu daxmarebebis calkeuli moqalaqisTvis dadgena.
mosaxleobisTvis momsaxurebis gaumjobesebis TvalsazrisiT, aRniSnuli samsaxurebis Seqmna udavod win gadadgmuli nabijia. aucilebelia
maTi Semdgomi srulyofa da ganviTareba. am mizniT, pirvel rigSi, unda
moxdes samsaxuris TanamSromelTa kvalifikaciis amaRleba moqalaqeebTan efeqtiani komunikaciis, konfliqtis marTvis, internet teqnologiebis srulfasovani gamoyenebis, saubris warmarTvis mimarTulebiT.
saCivrebsa Tu sxva saxis mimarTvebze moqalaqeTa Setyobinebis an raime
saWiroebis Sesaxeb informirebis mizniT, sasurvelia, amoqmeddes iseTi kompiuteruli servisi, romelic moqalaqes informaciebs mobilur
telefonze gzavniliT Seatyobinebs. mizanSewonilia, gaweuli samuSaos Sesaxeb werilobiTi angariSi samsaxurebma yovel Tve an kvartalSi
erTxel awarmoon, sadac Sefasdeba momsaxurebis xarisxis warmatebuli
da warumatebeli mxareebi, maTi gaumjobesebis rekomendaciebi, aseve
aisaxeba, Tu ra problemebi awuxebs mosaxleobas, ra servisebzea didi
moTxovnilebebi da rogoria maTze drouli da adekvaturi reagirebis
meqanizmebi. sasurvelia, sxva municipalitetebis gamocdilebis gazi-
312
kari meoTxe
arebac, ara marto saqarTvelos farglebSi, aramed saerTaSoriso donezec, riTac saukeTeso praqtikis danergvasa da momsaxurebis mudmiv
gaumjobesebas Seewyoba xeli.
Tavi 4.4
moqalaqeTa Tanamonawileobis gaaqtiureba
saqarTveloSi demokratiuli ganviTarebis mniSvnelovani gamowvevaa moqalaqeTa saxelmwifo da adgilobriv mmarTvelobaSi Tanamonawileobis uzrunvelyofa. `kargi mmarTvelobis~ principis umniSvnelovanesi elementis – Tanamonawileobis ganxorcieleba, pirvel rigSi, damokidebulia saxelmwifos sajaro moxeleebis unarze, rom maT aRiqvan
sazogadoeba rogorc partniori da SeZlon mis aqtiur wevrebTan TanamSromlobis organizeba.
moqalaqeTa Tanamonawileobis gaaqtiurebis TvalsazrisiT, mniSvnelovania arsebuli binaTmesakuTreTa amxanagobebis Semdgomi ganviTareba. im xarvezebis daZlevis paralelurad, razec TavSi iyo saubari,
aucilebelia maTi damatebiTi funqciebiTac aRWurva. kerZod, maTi saqmianoba ar unda ifarglebodes mxolod viwro sayofacxovrebo problemebis mogvarebiT, aramed isini adgilobriv TviTmmarTvel erTeulTan
erTad aqtiurad unda iyvnen CarTuli sxvadasxva sferoSi strategiuli
mimarTulebebis gansazRvris saqmeSic. saubaria adgilobrivi biujetis
prioritetebis erTobliv gansazRvraze, misi Sesrulebis kontrolze,
ubnis infrastruqturisa da keTilmowyobis gegmebis erTobliv Sedgenaze da sxv. TviTmmarTveli erTeulis mier periodulad unda xdebodes
amxanagobebis TavmjdomareebTan Sekrebebis organizeba, calkeul SemTxvevaSi, SesaZloa, TiToeuli ubnis mosaxleobis Sekreba gaxdes aucilebeli, Tu saqme exeba mniSvnelovani problemis gadaWras, an proeqtis
ganxilvasa da ganxorcielebas.
mniSvnelovania mosaxleobis perioduli gamokiTxvebis organizeba.
gamokiTxvis Sedegebma unda gamoavlinos, Tu ramdenad aris mosaxleoba
sajaro administraciis servisiT kmayofili. gamokiTxvis Sedegebi unda iyos gamWvirvale da yvelasaTvis xelmisawvdomi. mosaxleobas unda
mieces aseve imis saSualeba, rom man werilobiT gaakritikos adgilobrivi sajaro administraciis muSaoba. aucilebelia, am kritikas upasuxos administraciam da ganmartos problemis mogvarebis SesaZleblo-
demokratia da moqalaqis Tanamonawileoba
313
bis Sesaxeb. amis gareSe administraciis angariSvaldebulebis princips
azri ekargeba.
mosaxleobis Tanamonawileobis mniSvnelovani komponentia misi informirebuloba. adgilobrivi mosaxleoba uSualod unda iRebdes informacias imis Sesaxeb, Tu vin risTvis aris pasuxismgebeli adgilobriv TviTmmarTvel organoSi, ra biujeti aqvs am organos, ra gegmebisa
da proeqtebis ganxorcieleba aqvs mas miznad dasaxuli da sxva mniSvnelovani sakiTxebi. adgilobrivi TviTmmarTvelobis organo yvelanairad unda cdilobdes imas, rom TviTon mivides da Tavi gaacnos mosaxleobas da ara piriqiT, iyos pasiur rolSi. es, ZiriTadad, SeiZleba ganxorcieldes sainformacio broSurebis gavrcelebiT an sxva sainformacio saSualebebis gamoyenebiT.
gansakuTrebuli aRniSvnis Rirsia mozardi Taobis informirebulobis uzrunvelyofa. am mizniT, SesaZlebelia skolebSi sajaro administraciis warmomadgenelebis mier maRali klasis moswavleebTan uSualo Sexvedrebis organizeba. es aCens moswavleebSi sajaro TemebiT dainteresebis motivacias da uyalibebs maT saxelmwifoebriv azrovnebas.
isini emzadebian imisTvis, rom gaiazron Tavisi wili moqalaqeobrivi
pasuxismgebloba. swavloben imas, rom kerZo interesTan erTad arsebobs sajaro interesic da rom mniSvnelovania maT Soris balansis uzrunvelyofa.
didi mniSvneloba aqvs sazogadoebrivi usafrTxoebis sakiTxebSi
moqalaqeebsa da adgilobriv policias Soris mWidro TanamSromlobis formebis Camoyalibebas. policia, rogorc sajaro administraciis
mniSvnelovani rgoli, ar unda iyos karCaketili organizacia, romelic
mxolod moqalaqeebis gamoZaxebebze, momxdar samarTaldarRvevebze
reagirebs. is mosaxleobasTan partniorobisaTvis Ria unda iyos. am mizniT, gansakuTrebiT ki konkretuli ubnis inspeqtorma, organizeba unda
gauwios binaTmesakuTreTa amxanagobebTan periodul Sexvedrebs, raTa
gaigos ubnis usafrTxoebasTan dakavSirebuli problemebi da mosaxleobasTan erTad gansazRvros danaSaulis Tavidan acilebis RonisZiebebi. policiis mier danaSaulTan efeqturi brZola mxolod am TanamSromlobisa da ndobis maRali xarisxiT miiRweva.
specialur yuradRebas saWiroebs mozard TaobasTan urTierToba.
mniSvnelovania maTi daintereseba aqtiuri da jansaRi cxovrebis stiliT. amaSi mis partniorad ubnis policiis TanamSromeli SeiZleba iqces. erToblivi sportuli RonisZiebebis Catareba, sazogadoebriv
usafrTxoebaze, moqalaqis kanonmorCilebaze, konfliqtebis mSvido-
314
kari meoTxe
biani mogvarebis aucileblobaze policiasa da mozard Taobas Soris
uSualo dialogebi mniSvnelovani wingadadgmuli nabijebia qveyanaSi,
zogadad, demokratiisa da konkretulad mozardi Taobis Tanamonawileobis uzrunvelyofis saqmeSi.
Tavi 4.5
studentebis Tanamonawileoba
saxelmwifo mmarTvelobaSi, rogorc centralur, ise adgilobriv
doneze, gansakuTrebuli mniSvneloba eniWeba studentTa Tanamonawileobis uzrunvelyofas. amis saukeTeso winapirobaa Tavad saswavlo
dawesebulebaSi studentTa TviTmmarTvelobis elementebis realuri
arseboba. igi xels uwyobs sauniversiteto marTvis strategiis gansazRvraSi studentebis realur monawileobas, studentebis mier sauniversiteto procesebis Sefasebasa da kontrols, rac dadebiTad moqmedebs studentebSi demokratiuli unar-Cvvebis Camoyalibebaze.
aRniSnuli unarebis ganviTarebis TvalsazrisiT, mniSvnelovania iseTi
proeqtebis waxaliseba, romlebic studentebs SesaZleblobas miscemens,
uSualod CaerTon sazogadoebrivi cxovrebis garkveul sferoebSi. saubaria proeqtebze, rogorebicaa arasamTavrobo seqtorTan TanamSromloba garemos dacvis, adamianis uflebebis dacvis, saarCevno procesis
xelSewyobisa da sxva mniSvnelovani sferoebis farglebSi. igive exeba
studentebis saxelmwifo struqturebTan TanamSromlobis aspeqts.
calkeuli proeqtebi SesaZlebelia universitetis bazazec ganxorcieldes. am TvalsazrisiT, aRsaniSnavia iseTi iniciativebi, romlebic
miRebuli Teoriuli codnis praqtikul gamoyenebas Seuwyobs xels. magaliTad, sajaro administraciis momsaxurebis Sefasebis mizniT, mosaxleobisTvis kiTxvarebis proeqtis momzadeba; adgilobrivi problemebis ganxilvis mizniT, mosaxleobasTan uSualo Sexvedrebis organizeba,
sadac TviTmmarTveli erTeulis warmomadgenelic miiRebs monawileobas. yovelive es karg safuZvels iZleva studentebis mier adgilobriv
doneze calkeuli sazogadoebrivi problemebis gamoaSkaravebisa, maTi
analizisa da am problemebis gadaWris gzebis dasaxvisaTvis.
mniSvnelovania, universitetebs Soris studentTa konferenciebis
organizeba, sadac moxdeba kvlevis Sedegebisa da mosaxleobasTan Ta-
demokratia da moqalaqis Tanamonawileoba
315
namSromlobiT miRebuli gamocdilebis gaziareba. aucilebelia, konferenciaSi mecnierTa da sajaro administraciis warmomadgenelTa monawileobac. es saukeTeso saSualebaa imisTvis, rom urTierTswavlis
procesSi moxdes mosaxleobasTan TanamSromlobis saukeTeso praqtikis migneba.
Tavisi mniSvnelobidan gamomdinare, SesaZlebelia, rom studentebis
mier Catarebulma kvlevebma farTo sazogadoebrivi interesi gamoiwvios. am kuTxiT, aRsaniSnavia studentebis masobriv sainformacio saSualebebTan TanamSromloba, raTa studenturi kvlevebis Sedegebi aisaxos gazeTebSi, radioSi an televiziaSi. zogadad, yvela iniciativa,
romelic xels Seuwyobs studentTa saxelmwifoebrivi azrovnebisa da
moqalaqeobrivi Segnebis Camoyalibebas, universitetis administraciisagan waxalisebasa da mxardaWeras saWiroebs.
316
daskvna
Tanamedrove demokratia aqtiuri moqalaqis gareSe warmoudgenelia. es aqtiuroba, rogorc vnaxeT, ori mimarTulebiT vlindeba: pirveli, rodesac moqalaqe Tavisi iniciativiT monawileobs sazogadoebrivi mniSvnelobis sakiTxebis mogvarebaSi, sakuTari da TanamoqalaqeTa
uflebebis dacvaSi da meore, rodesac misi aqtiuroba saxelmwifo mmarTvelobiT procesebSi TanamonawileobiT gamoixateba.
moqalaqes, romelic sakuTari iniciativiT aqtiurad monawileobs
sxvadasxva sazogadoebrivi cxovrebis sferoSi, amoZravebs imis Segneba, rom mxolod saxelmwifos regulirebasa da sabazro ekonomikur urTierTobebze ar aris damokidebuli demokratiuli sazogadoebis ganviTareba. amisTvis aucilebelia, rom TiToeulma moqalaqem an moqalaqeTa jgufma Tavisi wili pasuxismgeblobac aiRos sakuTar Tavze da gadadgas konkretuli nabijebi calkeuli sferos gaumjobesebis kuTxiT.
Tanamedrove demokratiaSi moqalaqe aseve aqtiurad monawileobs
sajaro xelisuflebasTan mmarTvelobiTi amocanebis gadaWraSi. am
TvalsazrisiT, gansakuTrebuli mniSvneloba eniWeba saxelmwifosa da
moqalaqis organizebuli TanamSromlobis formebs. moqalaqis Tanamonawileobis es formebi imas niSnavs, rom sazogadoebis yvela wevrs mniSvnelovani politikuri gadawyvetilebebis miRebis procesSi monawileobis SesaZlebloba hqondes uzrunvelyofili. TiToeuls unda hqondes
realurad imis gancda, rom is saxelmwifos Rirseuli wevria.
am gamowvevebis Sesabamisad, sajaro administraciam moqalaqis roli
ufro aqtiuri gaxada da mas saxelmwifo da adgilobriv TviTmmarTvelobaSi Tanamonawileobis SesaZlebloba misca. Tanamonawileobis aprobirebul formebad Camoyalibda moqalaqeTa gamokiTxvebisa da Sekrebebis
organizeba, erToblivi biujetis Sedgena, mrgvali magidebis mowyoba da
sxv. sajaro administraciasTan urTierTobis TvalsazrisiT, gansakuTrebuli yuradReba eqceva moqalaqeebisTvis momsaxurebis maqsimalurad
gamartivebas da zedmeti biurokratiuli barierebis Semcirebas.
marTalia, bolo periodSi saqarTveloSi saxelmwifosa da sajaro
administraciis reformirebis kuTxiT garkveuli nabijebi gadaidga,
magram kvlav mTavar amocanad rCeba kompetenturi, politikurad neitraluri sajaro administraciis arseboba. mniSvnelovani nabijebia gadasadgmeli moqalaqeTa Tanamonawileobis iseTi formebis dasamkvidreblad, romlebic moqalaqes imis realur Segnebas Camouyalibebs, rom
is saxelmwifos partniori da xelisuflebis wyaroa.
317
sasargeblo bmulebi
vebsaiti
misamarTi
saerTaSoriso amnistia
(Amnesty International)
www.amnesty.org
qalTa mdgomareobis gaeros komisia
(UN Commission on the Status of Women)
www.un.org/womenwatch/daw/
csw/
yvela formis qalTa diskriminaciis
likvidaciis komiteti (Committee on the
Elimination of Discrimination Against Women)
www.un.org/womenwatch/daw/
cedaw/
evrosabWos adamianis uflebaTa da samarTlebriv saqmeTa generaluri direqtorati (Council of Europe, The Directorate
General of Human Rights and Legal Affair)
www.humanrights.coe.int
evropis sabWo (Council of Europe)
www.coe.int
adamianis uflebaTa da demokratiuli ganviTarebis saerTaSoriso centri (International Centre for Human Rights and
Democratic Development)
www.ichrdd.ca
adamianis uflebaTa kavSirebis saerTaSoriso federacia (Fédération internationale
des ligues des droits de l’Homme)
http://www.fidh.org/-english-
adamianis uflebebi internetSi
(Human Rights Internet)
http://www.hri.ca/about.aspx
yovelkvartaluri adamianis uflebebi
(Human Rights Quarterly)
http://muse.jhu.edu/journals/hrq
human raiTs uotCi (Human Rights Watch)
http://www.hrw.org/ru
saerTaSoriso savaluto fondi
(International Monetary Fund)
www.imf.org
iuristTa saerTaSoriso komisia
(International Commission of Jurists)
www.icj.org
wiTeli jvris saerTaSoriso komiteti
(International Committee of the Red Cross)
www.icrc.org
318
Sromis saerTaSoriso komiteti
(International Labour Organization)
www.ilo.org
adamianis uflebebi, upirveles yovlisa
(Human Rights First)
http://www.humanrightsfirst.org/
adamianis uflebaTa komiteti
(Lawyers’ Committee for Human Rights)
http://www.hrweb.org/
wamebis sawinaaRmdego msoflio organizacia (Organisation mondiale contre la torture)
www.omct.org
gaeros adamianis uflebaTa umaRlesi
komisari
(The High Commissioner for Human Rights)
http://www.ohchr.org/EN/Pages/
WelcomePage.aspx
gaeros bavSvTa fondi (UNICEF)
www.unicef.org
qalTa interesebis ganviTarebis gaeros
fondi (UN Development Fund for Women)
www.unifem.undp.org
qalTa interesebis ganviTarebis gaeros
ganyofileba
(UN Division for the Advancement of Women)
www.un.org/womenwatch/daw
gaero (The United Nations)
www.un.org
jandacvis msoflio organizacia
(UNWHO)
www.who.int/home-page
ltolvilTa Semswavleli centri
(The Refugee Studies Centre, Oxford Department
of International Development, Queen Elizabeth
House)
http://www.rsc.ox.ac.uk/
iZulebiT adgilnacvalTa xazi
(Forced Migration Online (FMO)
http://www.forcedmigration.org/
adamianis uflebaTa helsinkis fondi,
varSava
(Helsinki Foundation for Human Rights (HFHR)
http://humanrightshouse.org/
http://www.hfhr.pl/
evropis sabWos sainformacio biuro saqarTveloSi
(Council of Europe Information Office - Tbilisi)
http://portal.coe.ge/
319
terminTa pirobiTi Semokleba
(abreviaturebi)
COE
CAT
CPT
EC
ECHR
ECOSOC
ECRI
EU
IHL
ILO
ICC
ICC
ICL
ICJ
ICT
ICTY
ICTR
ICRC
LAS
NATO
NGOs
OAS
OAU
ONCHR
OSCE
SIO
UN
UNDP
UNESCO
UNCHR
UNHCR
UNICEF
WHO
ICTR
evropis sabWo
gaeros wamebis sawinaaRmdego komiteti
evrosabWos wamebis sawinaaRmdego komiteti
evrokomisia
adamianis uflebaTa evropuli sasamarTlo
gaerTianebuli erebis ekonomikuri da socialuri sabWo
rasizmisa da Seuwynareblobis winaaRmdeg mimarTuli evropuli komisia
evrokavSiri
saerTaSoriso humanitaruli samarTali
Sromis saerTaSoriso organizacia
sisxlis samarTlis saerTaSoriso sasamarTlo
saerTaSoriso savaWro palata
saerTaSoriso sisxlis samarTali
gaeros saerTaSoriso sasamarTlo
sisxlis samarTlis saerTaSoriso tribunalebi
yofili iugoslaviis saerTaSoriso sisxlis samarTlis tribunali
ruandis Taobaze saerTaSoriso tribunali
wiTeli jvris saerTaSoriso komiteti
arabul saxelmwifoTa liga
Crdiloatlantikuri xelSekrulebis organizacia
arasamTavrobo organizaciebi
amerikul saxelmwifoTa organizacia
afrikuli erebis organizacia
gaeros adamianis uflebaTa umaRlesi komisris ofisi
evropaSi uSiSroebisa da TanamSromlobis organizacia
specializebuli saerTaSoriso organizacia
gaerTianebuli erebis organizacia
gaerTianebuli erebis organizaciis ganviTarebis programa
gaeros ganaTlebis, mecnierebis da kulturis programa
gaeros adamianis uflebaTa komisia
gaeros ltolvilTa umaRlesi komisariati
gaeros bavSvTa fondi
janmrTelobis dacvis msoflio organizacia
vaWrobis msoflio organizacia
320
gamoyenebuli liteartura
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
adamianis uflebaTa leqsikoni, Semdgeneli: fridon sayvareliZe,
redaqtori: ana WabaSvili, Tb., 1999
adamianis uflebaTa saerTaSoriso samarTali (leqsikoni-cnobari), Tb., 2005
adamianis uflebaTa sayovelTao deklaracia, muxli 29.1
adamianis uflebebi jandacvis sferoSi, Tb., 2011
aSS damoukideblobis deklaracia, Tb., 2001
aSS konstitucia anu kompromisis xelovneba, `jisiai~, Tbilisi,
2001
amerikis SeerTebuli Statebis konstitucia, Tb., 1993
bavSvis uflebebi da Jurnalistika (saxelmZRvanelo studentebisaTvis), Tb., 2011
berZeniSvili, l., bregvaZe, z., gvaxaria, g., da sxv., adamianis uflebebi da qarTuli kultura, Tb., 2004
biblia, Tbilisi, 1989
borozdini, k., samegrelo, Tb.,1934
gaeros ekonomikuri, socialuri da kulturuli uflebebis komitetis 1999 wlis zogadi komentarebi #12; § 15, UN doc.E/2000/22/
P.102-110
demokratiaze gardamavali periodi da aqtiuri moqalaqeoba, Tb.,
2007
demokratiis klasikuri dokumentebi, Tb., 1994
ekonomikuri, socialuri da kulturuli uflebebi (saxelmZRvanelo), red.: asborn eide, katarina krauze, alan rosas, Targmani:
nana jafariZe-WyoiZisa, Tb., 2006
erovnebaTaSorisi urTierToebebis marTva, red.: javaxiSvili, j.,
sarjvelaZe, n., Tb., 2007
Tavisuflebani diadi qartiiT iwyeba, Semdgeneli: v. cecxlaZe, baTumi, 2005
Tanamedrove saerTaSoriso samarTlis leqsikoni, Tbilisi, 2003
izoria, l., korkelia, k., kublaSvili, k., xubua, g., saqarTvelos
konstituciis komentarebi (adamianis ZiriTadi uflebani da Tavisuflebani), Tb., 2005
iuridiuli enciklopedia, Tb., 2008
kanoni `genderuli Tanasworobis Sesaxeb~ (gzamkvlevi), 26.03.2010,
Tb., 2009
321
22. kvaWaZe, m., manjaviZe, i., adamianis ufleba janmrTelobaze da samedicino momsaxurebis xelmisawvdomoba, Tb., 2010
23. korkelia, k., qurdaZe, i., adamianis uflebaTa saerTaSoriso samarTali adamianis uflebaTa evropuli konvenciis mixedviT, Tb., 2004
24. kublaSvili, k., ZiriTadi uflebebi, Tb., 2005
25. lemonjava, d., glexTa ajanyeba samegreloSi 1856-1857 ww., Tbilisi, 1957
26. magStadti, Tomas m., gavigoT politika, Tbilisi, 2010
27. meifariani, T., miminoSvili, z., miqiaSvili, l., jalaRania, i., samoqalaqo ganaTleba (X klasis saxelmZRvanelo), saqarTvelos macne,
Tbilisi, 2010
28. melqaZe, o., konstitucionalizmi, Teoriis sakiTxebi, baTumis untis gam-ba da st., 2003
29. monteskie, S.-l., kanonTa goni, Tbilisi, 1994
30. moqalaqeobis Teoretizeba, red.: in beineri, niu-iurki, 1995
31. mravalferovnebis marTvis safuZvlebi, red. m. miTagvaria, Tb.,
2010
32. mravalferovnebis marTvis safuZvlebi, Semdgeneli m. miTagvaria,
Tb., 2010
33. rainhold cipeliusi, iuridiuli meTodebis moZRvreba, Tbilisi,
2009
34. robert a. dali, demokratiis Sesaxeb, niu-heiveni, 1998
35. ruxaZe, z., saqarTvelos konstituciuri samarTali, baTumi, 1999
36. sabedaSvili, T., genderi da demokratizacia, saqarTvelo – 19912006, Tb., 2007
37. saerTaSoriso xelSekrulebebis implementacia saqarTvelos sasamarTleobis gadawyvetilebebSi, UNDP, RWI-s gamocema, Tb., 2007
38. samoqalaqo ganaTlebis erovnuli standartebi
39. samoqalaqo ganaTlebis progresis erovnuli Sefaseba (NAEP)
40. saqarTvelos kanoni `samedicino-socialuri eqspertizis Sesaxeb~
41. saqarTvelos konstitucia, Tb., 2010
42. saqarTvelos mTavrobis 2009 wlis 15 dekembers # 978 gankargulebiT damtkicebuli `SezRuduli SesaZleblobis mqone pirTa
socialuri integraciis 2010_2012 wlebis samTavrobo samoqmedo
gegma~
43. saqarTvelos samoqalaqo sazogadoebis Sefaseba (CTC), Tbilisi,
2005
44. saqarTvelos saxalxo damcvelis perioduli angariSi, 2010
45. sajaro diskusia Temaze: `samoqalaqo sazogadoebis arCevani~,
13.05.2008, hainrih biolis fondi, Tbilisi, 2008
322
46. smiti rona, k. m., adamianis saerTaSoriso uflebebi, Tb., 2006
47. socialur da politikur terminTa leqsikoni-cnobari, Tb., 2004
48. socialuri mecnierebis erovnuli sabWos standartebi samoqalaqo ganaTlebis sakiTxebSi
49. surgulaZe, iv., qarTuli samarTlis istoriis wyaroebi, Tbilisi,
1984
50. talaxaZe, n., qaldani, T., gabrielaSvili, g., gigauri, g., nacvliSvili, n., samoqalaqo ganaTleba, Tb., 2008
51. tolerantobis principebis deklaracia, Tb., 1995
52. qeneT jenda, jefri m. beri, jeri goldmeni, amerikuli demokratia
– aSS xelisufleba da politikuri procesi, `jisiai~, Tbilisi,
1995
53. Sesavali Tanamedrove azrovnebaSi, t. I, Tbilisi, 2006
54. wereTeli, m., eri da kacobrioba, Tsu, Tbilisi, 1990
55. WavWavaZe, i., werilebi, Tb., 2010
56. xamurabis kanonebi (z. kiknaZis Targmani), Tb, 1988
57. xuciSvili s., manaTobeli, Tbilisi, 1980
58. javaxiSvili, iv., qarTuli samarTlis istoria, w. 1, tfilisi, 1928
59. javaxiSvili, iv., qarTuli samarTlis istoria, w. 2, tfilisi, 1928
60. hamiltoni, a., federalisturi werilebi, federalisti #69, niuiurkis Statis xalxs, 1788 weli 14 marti
61. heivudi, e., politika, Tbilisi, 2008
62. Asborn Eide, Catarina Crause, Allan Rosas, Economic, Social and Cultural Rights,
RWI, 2003
63. Barbera, Messegue and Jabardo vs Spain, 6.12.1988
64. Chris Taylor, Constitutional and Administrative law, 2008
65. Democracy for All, Street Law, Inc. Washington, D.C., U.S.A.
66. Georgia v. Russia, № 13255/07
67. Parker, W. (1996) Educating the Democratic Mind
68. Першиц, А. И., Проблемы нормативной этнографии, М., 1979
323
internet-resursebi
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
evropuli kavSiris Seqmnis istoria, ix.:
http://www.parliament.ge/index.php?lang_id=GEO&sec_id=491&info_id=6276
enciklopediuri leqsikoni “Civil”,
http://www.nplg.gov.ge/gwdict/index.php?a=term&d=5&t=3975
saqarTvelos okupirebuli teritoriebidan gadaadgilebul pirTa, gansaxlebisa da ltolvilTa saministros monacemebi. ix.:
http://mra.gov.ge/main/GEO#section/89
saqarTvels organuli kanoni saqarTvelos moqalaqeobis Sesaxeb,
1993 wlis 25 marti,
http://www.parliament.ge/index.php?lang_id=GEO&sec_id=69&kan_
det=det&kan_id=7
tabataZe, q., foladaSvili, T.,
http://mediaclubgeo.wordpress.com/2009/02/20/
javaxiSvili, iv., qarTuli samarTlis istoria;
http://lib.ge/body_text.php?6708
Activists seek more from Americans with Disabilities Act, ix.:
http://www.metrowestdailynews.com/archive/x1078554340/Activists-seek-morefrom-Americans-with-Disabilities-Act#ixzz1RMz6XKA7
Arlene Mayerson, The History of the ADA: A Movement Perspective, 1992, ix.:
http://law.marquette.edu/s3/site/docs/psconference/history-of-ada.pdf
Asanidze v.Georgia, ECHR 2004, № 71503/01/08,
http://portal.coe.ge/downloads/ASSANIDZE%20v.%20GEORGIA%20E.pdf
Petition of Right,
http://en.wikipedia.org/wiki/Petition_of_Right
http://en.wikipedia.org/wiki/Secession
http://gba.ge/new/admin/editor/uploads/files/newsebis/Girgvliani_ECHR_GEO_
Final.pdf
http://girs.org.ge/425
http://goo.gl/7C0t3
http://legalportal.ge/index.php?option=com_content&view=article&id=114:201005-11-18-35-24&catid=47:2010-05-11-18-26-08
http://ssa.gov.ge/uploads/Pension%20122010%20ge/Book1.xls
http://www.coe.ge
http://www.justice.gov.ge/files/Documents/adam/asanidze%5B1%5D.pdf
http://www.justice.gov.ge/index.php?lang_id=GEO&sec_id=103
http://www.nplg.gov.ge/gwdict/index.php?a=term&d=6&t=5012
http://www.voanews.com/.../a-54-2006-05-08-voa1-93088784.html?...

Documenti analoghi

qalTa saerTaSoriso dRe

qalTa saerTaSoriso dRe msoflioSi pirvelad qalTa saerTaSoriso dRe aRiniSna 1909 wlis 28 Tebervals amerikis socialisturi partiis iniciativiT. mogvianebiT, es dRe aRiniSneboda xolme Traienglis tansacmlis qarxanaSi 1911 wels...

Dettagli

monacemTa dacvis evropuli samarTali

monacemTa dacvis evropuli samarTali aRebuli gezi evropuli standartis damkvidrebisa da misi uzrunvelyofisken aris mimarTuli, rac mocemuli sferos samomavlo daxvewisa da ganmtkicebis SesaZleblobas qmnis. monacemTa dacvas didi yuradReba ...

Dettagli

Linke

Linke aRniSnuli definiciis popularobis miuxedavad, ar unda dagvaviwydes, rom saqme gvaqvs istoriul teqstTan, romlis gageba misi warmoSobis konteqstis gauTvaliswineblad ar aris marTebuli da misi ubralod g...

Dettagli

media da bavSvTa uflebebi

media da bavSvTa uflebebi ararsebobis Tu sazogadoebaSi maT Sesaxeb Camoyalibebuli garkveuli stereotipebis gamo? gansxvavdeba Tu ara bavSvebis mimarT damokidebuleba da maTi SesaZleblobebi imis mixedviT, Tu ramdenad unarSezRu...

Dettagli

2010 seqtemberi.indd

2010 seqtemberi.indd humanitaruli miznebi da is gamokveTilad politikur xasiaTs atarebs, rac saqarTvelos moklevadian gaTvlebs efuZneba. ruseTma aseve ganacxada, rom rezoluciis teqsti ararealisturia, kerZod im nawilSi, s...

Dettagli

agraruli saq-yda-39.indd

agraruli saq-yda-39.indd xels Seuwyobs energetikul siRaribesTan dakavSirebuli problemebis gadaWras. imdenad ramdenadac saqarTveloSi axla iwyeba energoseqtoris modernizeba, ufro swori iqneba Tu vityviT, axali sistemis mSene...

Dettagli

saqarTvelos ekonomikis mimarTulebebi sarCevi

saqarTvelos ekonomikis mimarTulebebi sarCevi organizaciebidan, maT Soris statistikis saxelmwifo departamentidan, saqarTvelos erovnuli bankidan, saxelmwifo socialuri uzrunvelyofis fondidan, finansTa saministrodan, vaWrobisa da sagareo ekonomik...

Dettagli

facebook

facebook saxelmwifos mxolod saakaSvilisa da misi gundis Camocilebis SemTxvevaSi miecema. maTi TqmiT, arsebul xelisuflebas problemis gadawyvetisTvis saWiro yvela politikuri da moraluri resursi amowuruli aqvs...

Dettagli