4° editzione - WordPress.com

Transcript

4° editzione - WordPress.com
PAULE
BONÀRCADU
FORDONGIANUS
PABÀRIU
sa de bator editziones
Amministratziones Comunales de Paule, Bonàrcadu e Fordongianus
A incuru de Annalisa Firinu, Antonio Ignazio Garau, Silvia Mastinu
Amministratziones Comunales de Paule, Bonàrcadu e Fordongianus
2
In sa coberta: Pampada de Mariangela Mallai
Comunes de Paule, Bonàrcadu e Fordongianus
2014© Totu sos deretos reservados
Sas Amministratziones Comunales de Paule, Bonàrcadu e Fordongianus
torrant gràtzias a:
sa giuria de su Cuncursu:
Giovanni Mura, Angela Sanna, Gonario Carta, Giovanni Antonio Uselli.
Sos ufìtzios comunales:
Maria Caterina Pes, Rita Serra, Antonella Pinna e Giovanni Carta.
Sos ufìtzios de sa Limba Sarda:
Annalisa Firinu, Silvia Mastinu, Antonio Ignazio Garau.
Totus sos iscritores e sos pintores chi ant partetzipadu a custa editzione de su Cuncursu.
Pro sos prèmios: sa Provìntzia de Aristanis e Sig. Giorgio Zago, sa Tremontis s.r.l, s’Azienda
Agricola de Giuseppe Sanna de Paule.
Pro àere agiudadu in s’organizatzione de su Cuncursu: sa Cooperativa Sociale Sacro Cuore de
Paule.
Azienda Agricola
SANNA GIUSEPPE
Paulilatino
Pabàriu – sa de bator editziones
3
ÌNDITZE
Presentadas de sos Sìndigos
Giovanni Demartis, Mario Sassu, Serafino Pischedda
Prefatzione
Annalisa Firinu, Antonio Ignazio Garau, Silvia Mastinu
Notas linguìsticas
Lidia Arru
Gaia Branca
Emanuele Fais
Milena Mulas
Martina Nuvoli
Carlo Perazzona
Diego Perazzona
Sebastiana Pintus
Federico Sanna
Gemma Sanna
Imane Kharbouc
Francesca Zara
Davide Milia
Antonio Meloni
CONTOS
SETZIONE I - Categoria A
“ISCRITORES GIÒVANOS”
Primu prèmiu
Classe I de s’iscola mèdia de Florinas
Su batulinu meu
Su fiore fadadu de François
Sas caramellas
S’ùltima die de iscola de sas elementares
Sa corrionca e su sòrighe
Sa binnenna
Mesaustu
Sa Sardigna
A sa de tres s’impicat s’àinu
Su nie
Un’iscola noa
Su fiore fadadu
Segundu prèmiu
Un’abe tzacarrete
Tertzu prèmiu
S’àinu de tiu Zuanne
Pagg. 6 -11
Pag. 12
Pag. 13
Pag. 15
Pag. 16
Pag. 17
Pag. 18
Pag. 19
Pag. 20
Pag. 21
SETZIONE I - Categoria B
“ISPETZIALE BIBLIOTECAS”
Primu prèmiu
Biblioteca Comunale de Nurachi
Sa bàmbula bochidora
Segundu prèmiu
Biblioteca Comunale de Tramatza
S’istòria de Scimprota
Tertzu prèmiu
Biblioteca Comunale de Arriora
Su gatu Marroddi
Mentzione
Biblioteca Comunale de Bonàrcadu
Sos lupos e sos pipios
Amministratziones Comunales de Paule, Bonàrcadu e Fordongianus
Pag. 22
Pag. 24
Pag. 27
Pag. 29
4
SETZIONE II
“ISCRITORES MANNOS”
Primu prèmiu
Gonario Carta Brocca
Meres e Teracos
Segundu prèmiu ex aequo
Valerio Mauro Demuro
Su cannoni de tziu Antoni
Antonio e Gianfranco Mastinu
Una passizada in sa stòria
Tertzu prèmiu
Domenico Battaglia
Eppuri éra qui
Mentzione Francesca Manca
Sìdiu de amore
Mentzione Stefano Arru
Su contu de Giuanne
Angela Scampuddu
Àteros tempos
Mario Nurchis
Pedrabàina
Michela Murru
Sa mabadia de babbu
Giovanna Maria Ara e Mario Atzori Frantzisca
Pietro Peigottu
Batore e Lellena
Stefano Porru
Lìtera
Giovanni Piredda
Lu mal presu
Vincenza Zanda
Candu fui pitzochedda pitica
Giuseppe Vargiu
Allegas de binzateris e is contus de don
Liberau de Lòrigas, arretori de Baruasas
Pag. 36
Pag. 40
Pag. 46
Pag. 55
Pag. 65
Pag. 68
Pag. 72
Pag. 75
Pag. 78
Pag. 81
Pag. 84
Pag. 89
Pag. 93
Pag. 96
Pag. 100
SETZIONE III
“UNU CUADRU PRO PABÀRIU”
Pampada
Riflessi nel grano
Sa pintadera
S’aurora
Mariangela Mallai
Rosa Chinelli
Marco Mallai
Luisa Pippia
Pag. 32
Pag. 33
Pag. 34
Pag. 35
Pabàriu – sa de bator editziones
5
Presentada de su Sìndigu de Paule, Giovanni Demartis
“Chie est pagu informadu ebbia pensat ca una limba abisòngiat solu pro si fàghere a
cumprèndere. Una limba est fintzas una manera de pensare e de bìere su mundu, una cultura.
[…] Onni limba chi si nche morit est unu patrimòniu chi amus pèrdidu pro semper comente unu
monumentu o cale si siat àtera òpera de arte”.
C. Hagège, istudiosu de limbas
Cunsiderada sa bona sorte chi custu cuncursu at tentu in custos annos passados e s'importàntzia
de manifestatziones comente custa, pro valorizare e dare visibilidade a sa limba nostra,
s’Amministratzione Comunale de Paule, a cummone cun cussas de Bonàrcadu e de
Fordongianus, at crèfidu torrare a traballare paris, pro cuncordare a manos de pare s’editzione de
ocannu.
Pro s’Amministratzione Comunale e pro sa bidda nostra est unu praghere e una soddisfatzione
manna su de èssere, ocannu puru, comente est capitadu giai in su 2010, su comune capufilera in
s'organizatzione de custu prèmiu literàriu e nos preparamus a retzire, pro sa de duas bortas in
bator annos, sa tzerimònia de premiatzione de Pabàriu, cumbintos chi initziativas che custa siant
finas ocasione de crèschida culturale pro sas comunidades nostras, pro arresonare de limba sarda
e promòvere paris a sa limba finas totu su patrimòniu identitàriu e culturale chi issa rapresentat.
Ocannu ant alligradu su logu sos contigheddos de sos pitzocheddos, chi prus de semper ant
partetzipadu a custa editzione de su cuncursu e semus cuntentos meda de sa presèntzia issoro, ca
sunt pròpiu issos sos chi ant a sighire a mantènnere bia sa limba e sa cultura nostra e nois,
comente tzitadinos e comente amministradores, tenimus su dovere e sa responsabilidade manna
de si ddas trasmìtere!
A nùmene meu e de totu s’Amministratzione Comunale de Paule unu gràtzias dae coro a sos
Sìndigos e a sas Amministratziones Comunales de Bonàrcadu e Fordongianus, pro su traballu
fatu paris; a totu sos iscritores, mannos e piticos, ca sena de issos su cuncursu non diat pòdere
andare a in antis, a sos pintores, a sa giuria de su cuncursu pro su traballu fatu e a totus cussos chi
ant dadu una manu de agiudu pro sa renèssida bona de custa editzione e torro gràtzias finas a
totus sos chi sunt inoghe custu sero.
Gràtzias meda a totus …a àteros annos!
Amministratziones Comunales de Paule, Bonàrcadu e Fordongianus
6
Presentazione del Sindaco di Paulilatino, Giovanni Demartis
“Soltanto le persone poco informate pensano che una lingua serva unicamente a comunicare. Una
lingua costituisce anche un modo di pensare, una maniera di vedere il mondo, una cultura. […]
Tutte le lingue che spariscono rappresentano una perdita inestimabile, così come un monumento
o un’opera d’arte”.
C. Hagège, linguista
Visto il successo riscosso dal concorso in questi ultimi anni e l’importanza di manifestazioni di
questo tipo per valorizzare e dare visibilità alla lingua sarda, l’Amministrazione Comunale di
Paulilatino, insieme a quelle di Bonarcado e di Fordongianus, ha collaborato per dar vita a
l’edizione di quest’anno.
Per la nostra Amministrazione Comunale e per tutta la popolazione è un piacere oltre che una
grande soddisfazione poter essere, anche quest’ anno, come già nel 2010, comune capofila
nell’organizzazione di questo premio letterario e ci prepariamo a ricevere per la seconda volta nel
giro di quattro anni la premiazione di Pabàriu fermamente convinti che iniziative di questo tipo
siano anche occasione di crescita culturale per le nostre comunità, per poter discutere di lingua
sarda e promuovere, insieme alla lingua, anche il patrimonio identitario e culturale che essa
rappresenta.
Quest’anno ci hanno fatto sorridere i racconti scritti dai ragazzini che, numerosi come non era
mai successo finora, hanno partecipato a questa edizione del concorso, ci siamo rallegrati del
fatto che abbiano partecipato in tanti, perché sono proprio loro che contiueranno a mantenere
viva la lingua e la nostra cultura e noi, come cittadini e amministratori, abbiamo il dovere e la
grande responsabilità di trasmettergliele.
A nome mio e di tutta l’Amministrazione Comunale un sentito ringraziamento ai Sindaci e alle
Amministrazioni Comunali di Bonarcado e Fordongianus per la collaborazione, agli scrittori
grandi e piccoli, senza i quali il concorso non potrebbe avere seguito, ai pittori, alla giuria del
concorso per il lavoro svolto, e a tutti coloro che hanno collaborato per la buona riuscita di questa
edizione del premio, ringrazio inoltre tutti i presenti per essere qui con noi stasera.
Grazie infinite a tutti….àteros annos!
Pabàriu – sa de bator editziones
7
Presentada de su Sìndigu de Bonàrcadu, Mario Sassu
Ocannu su cuncursu literàriu Pabàriu est arribadu a sa de bator editziones e si torrat a cunfirmare
comente un’addòbiu de importàntzia manna pro sos iscritores in limba sarda e, giae dae
s’annualidade passada, pro sos pintores puru.
Ma s’ispantu de custa editzione noa est istadu chi at partetzipadu una cantidade manna de
giòvanos, unu cunsensu chi ammànniat onni annu de prus e chi podet fàghere isperare bene pro
sa limba nostra in su tempus benidore, a prus de premiare s’impignu postu aprontende su
cuncursu.
Difatis s’Amministratzione nostra, semper atenta e ativa cando ddoe est de amparare e
promòvere su patrimòniu linguìsticu e culturale sardu, non podet chi èssere cuntenta de su
traballu fatu ocannu puru paris cun sas Amministratziones de Fordongianus e de Paule, custa
ùrtima comente capu-filera de sa de bator editziones.
Cun s’isperàntzia de sighire paris s’àndala, torro gràtzias a totus sos chi ant dadu una manu de
agiudu pro cuncordare su cuncursu e mescamente a sos pintores e a sos iscritores chi, cun
s’imbentu e sa cumpetèntzia issoro, nos ant regaladu sas pàginas chi agatamus in custu libru.
Amministratziones Comunales de Paule, Bonàrcadu e Fordongianus
8
Presentazione del Sindaco di Bonarcado, Mario Sassu
Il concorso letterario Pabàriu giunge quest’anno alla quarta edizione e si riconferma come un
importante appuntamento per gli scrittori in lingua sarda e, già dalla scorsa annualità, anche per i
pittori.
Ma la vera sorpresa di questa nuova edizione è stata la grande partecipazione dei giovanissimi,
un riscontro che cresce sempre di più di anno in anno e che non può che far ben sperare per il
futuro della nostra lingua, oltre che premiare l’impegno profuso nell’organizzazione del
concorso.
Infatti la nostra Amministrazione, sempre attenta e attiva nella salvaguardia e nella promozione
del patrimonio linguistico e culturale sardo, non può che essere soddisfatta del lavoro svolto
anche quest’anno in collaborazione con le Amministrazioni di Fordongianus e di Paulilatino,
quest’ultima capo-fila della quarta edizione.
Con la speranza di proseguire assieme il cammino intrapreso, ringrazio tutti coloro che hanno
collaborato nell’organizzazione del concorso e in particolare i pittori e gli scrittori che, con la
loro fantasia e competenza, ci hanno regalato le pagine raccolte in quest’opera.
Pabàriu – sa de bator editziones
9
Presentada de su Sìndigu de Fordongianus, Serafino Pischedda
“A corpu a corpu si nde segat sa mata”. Ditzu sardu.
Sende lòmpidu “Pabàriu” a sa de bator editziones e bidende su nùmeru e sa calidade de is
contos e contigheddos presentados, podimus nàrrere chi custa faina de is Comunes de Bonàrcadu,
Fordongianus e Paule siat che a unu corpigheddu, mancari lèbiu, iscutu pro nde segare sa mata.
Sa mata chi diat chèrrere iscuta a terra e bogada dae sa raighina est cussa de s’indiferèntzia chi
ancoras medas Amministratziones pùblicas – prus che totu istatales – mustrant cara a s’apretu de
dare visibilidade a sa limba nostra e de dd’avalorare; sa mata est cussa de su marcu sotziale
negativu, de s’istigma, chi su protzessu de minorizatzione sufridu dae sa limba sarda pro tempus
meda sighit a assignare a is chi, in is comunidades nostras, faeddant in sardu in cale si siat
cuntestu de comunicatzione, prus che totu si est ‘formale’ e ‘ufitziale’; sa mata est cussa de su
sentidu de birgòngia chi, pro more de su chi ddis ant fatu crèere, pigat ancoras a Sardos meda
cando – mancari chi ddu potzant fàghere – si nde istant de faeddare in sardu in logu pùblicu e/o
cun gente disconnota; sa mata est cussa de is pregiudìtzios antigos e modernos, sena de fundòriu
iscientìficu perunu, ca su sardu est unu ‘dialetu’ e no una ‘limba’, ca, si s’imparat a is pipios,
custos dd’ant a ammisturare cun s’italianu e ant a faeddare male ambas duas is limbas, ca su
sardu est un’istorbu pro andare a iscola cun profetu, ca su sardu est sa limba de su tempus
passadu, de s’antigòriu, mentres pro bìvere sa modernidade e su benidore est mègius a impreare
s’italianu, ca sa limba de s’emantzipatzione sotziale e culturale de su Pòpulu sardu est s’italianu e
non sa limba sarda, e aici sighende. Timorias e pregiudìtzios, noghidores (cando sunt is àteros a
ddis dare alimentu) o autonoghidores (cando semus nois Sardos etotu a ddoe crèere), chi diant
chèrrere semper pigados a cunsideru pro su chi sunt: iscimprores e isciollòrios mannos, sena de
fundamentu in sa realidade, chi punnant a nde bogare a is Sardos una de is ainas – cussa istòricuidentitària – pro bìvere e contare is cosas de su mundu: sa limba sarda.
Sighimus a faeddare in sardu, torramus a s’avesu de nde pesare a fìgios nostros in sardu puru,
sighimus a iscrìere e a contare in sardu, pro chi sa limba nostra siat torra in Sardigna una limba
“normale” (regordende su tìtulu atzivu de su libru nou de Giuseppe Corongiu). Iscude oe iscude
cras, sa mata de is pregiudìtzios nde ruet!
Amministratziones Comunales de Paule, Bonàrcadu e Fordongianus
10
Presentazione del Sindaco di Fordongianus, Serafino Pischedda
“Colpo (di scure) dopo colpo si abbatte l’albero”. Proverbio sardo.
Essendo giunto “Pabàriu” alla quarta edizione e vedendo il numero e la qualità dei racconti e
micro-racconti presentati, possiamo affermare che questa intrapresa dei Comuni di Bonarcado,
Fordongianus e Paulilatino sia equiparabile a un piccolo colpo di scure, forse non molto incisivo,
inferto per abbattere l’albero. L’albero che andrebbe abbattuto e sradicato è quello
dell’indifferenza che ancora parecchie Amministrazioni pubbliche – soprattutto statali –
mostrano verso il bisogno di dare visibilità alla nostra lingua e di valorizzarla; l’albero è quello
del marchio sociale negativo, dello stigma, che il processo di minorizzazione sofferto dalla lingua
sarda per troppo tempo continua a assegnare a coloro che, nelle nostre comunità, usano il sardo in
qualsiasi contesto comunicativo, sopratutto se è ‘formale’ e ‘ufficiale’; l’albero è quello del
sentimento di vergogna che, per via di ciò che hanno fatto credere loro, assale ancora molti Sardi
quando – nonostante possano farlo – si astengono dal parlare in sardo in luoghi pubblici e/o con
interlocutori sconosciuti; l’albero è quello dei pregiudizi antichi e moderni, privi di fondamento
scientifico, secondo cui il sardo sarebbe un ‘dialetto’ e non una ‘lingua’, secondo cui,
insegnandolo ai bambini, questi lo mischieranno con l’italiano e finiranno per parlare male
entrambe le lingue, secondo cui il sardo ostacolerebbe la proficuità dell’apprendimento
scolastico, secondo cui il sardo sarebbe la lingua dei tempi che furono, del passato, mentre per
vivere la modernità e il futuro sarebbe meglio l’uso dell’italiano, secondo cui la lingua
dell’emancipazione sociale e culturale del Popolo sardo sarebbe l’italiano e non la lingua sarda, e
via discorrendo.
Paure e pregiudizi, lesivi (quando sono gli altri ad alimentarli) o autolesionistici (quando siamo
noi Sardi a crederci), che andrebbero sempre considerati per ciò che sono: grandi sciocchezze e
insensatezze, svincolate dalla realtà dei fatti, che perseguono l’obiettivo di privare i Sardi di uno
degli strumenti – quello storico-identitario – per vivere e raccontare le cose del mondo: la lingua
sarda.
Continuiamo a parlare in sardo, riprendiamo l’abitudine di crescere i nostri figli anche in sardo,
continuiamo a scrivere e a raccontare in sardo, affinché la nostra lingua torni ad essere in
Sardegna una lingua ‘normale’ (richiamando l’efficace titolo del recente libro di Giuseppe
Corongiu). Batti oggi batti domani, l’albero dei pregiudizi è destinato a cadere!
Pabàriu – sa de bator editziones
11
PREFATZIONE
Annalisa Firinu, Antonio Ignazio Garau, Silvia Mastinu
Nàschidu in su 2010, agiumai pro iscummissa, Pabàriu est arribadu ocannu a sa de bator
editziones, gràtzias a su traballu de sos isportellos linguìsticos comunales e a su bonu coro de sas
Amministratziones Comunales de Paule, Bonàrcadu e Fordongianus, chi ant crètidu, promòvidu e
sustènnidu custa initziativa e ant chertu sighire a dare, ocannu puru, boghe e cara a sa limba sarda
cun custa manifestatzione chi in pagu tempus s’est fata a connòschere in totu sa Sardigna.
Partzidu in duas setziones, su cuncursu literàriu at bidu, dae cando est nàschidu a como, semper
una partetzipatzione manna de iscritores lòmpidos dae Campidanu, Gaddura e Logudoro…
onniunu at chircadu de iscrìere a sa moda de bidda sua.
In custa ùrtima editzione, pro sa prima borta, amus chertu dare una manu de agiudu a sos
iscritores pro eliminare unos cantos errores ortogràficos, cussigende, a totus sos chi ant tentu su
praghere de leare parte a custa editzione de su cuncursu, de sighire unas cantas règulas
ortogràficas de base pro chi sa forma de su testu issoro esseret prus curreta, in manera de pòdere
èssere finas de esèmpiu a totus cussos chi si firmant a lèghere sos contos issoro.
Sa cosa noa e bella de s’editzione de ocannu est istada, a costàgiu de sos iscritores mannos, sa
partetzipatzione de pitzocheddos meda, dae sos 9 a sos 15 annos, chi ant iscritu in sardu e custu
nos at alligradu su coro ca nos faghet a bìere ca si sunt torrende a fàghere meres de sa limba sarda
non faeddende-la ebbia, ma finas iscriende-la, e nos faghet isperare chi sas levas noas si siant
acurtziende a bellu a bellu semper prus a sa limba e a sas raighinas issoro pro ddas connòschere
mègius e pro ddas sighire a trasmìtere.
Torramus gràtzias a totus sos iscritores chi cun sos contos issoro ant sighidu a crèere e a fàghere
crèschere custa manifestatzione, a sos pintores chi ant chertu èssere ativos e presentes in custa
editzione cun sas òperas issoro. Unu gràtzias mannu a totus sos pitzocheddos chi cun sos
contigheddos issoro, iscritos a sa sola o paris cun àtere, nos sunt chirchende de fàghere a
cumprèndere ca sa limba sarda no est acanta de si nche mòrrere, comente pensat ancora gente
meda; unu gràtzias dae coro ddu cherimus nàrrere a totus cussos (mastros de iscola, professores,
operadores culturales, assòtzios culturales e finas mammas e babos) chi, cun su traballu, sa
passione e s’amore pro sa limba sarda, ant fatu e sighint onni die a fàghere a cumprèndere a sos
pitzinnos nostros, su valore de sa limba sarda e de onni àtera limba de su mundu comente
espressione culturale de unu sistema identitàriu.
Unu gràtzias dae coro a sa giuria de su cuncursu chi at traballadu cun passione e cumpetèntzia
manna e a totus sos chi ant fatu in manera chi ocannu puru nos semus pòdidos torrare a bìere
totus impare in ocasione de custa manifestatzione!
Amministratziones Comunales de Paule, Bonàrcadu e Fordongianus
12
NOTE LINGUISTICHE
Prima di dare alle stampe i testi, la giuria ha ritenuto opportuno apportare dei ritocchi ortografici,
nel tentativo di arrivare ad una auspicata uniformità nell’accentazione, nell’uso di certi gruppi
consonantici comprendenti la lettera Z e di consonanti semplici o doppie. Per queste ultime è
stato accolto il suggerimento che viene da autorevoli studiosi di linguistica sarda, cioè limitare il
raddoppiamento alle consonanti presenti nelle parole “BaMa”, “LaNa”, SaRDa”: B, D, L, M, N,
R, S.
Per l’accentazione della vocale tonica si è proceduto secondo la norma per la quale tale vocale
non reca accento scritto se è la penultima della parola. Quindi, lapalissianamente, l’accento va
scritto sulla vocale tonica che sia l’ultima della parola o in posizione precedente alla penultima.
L’uso delle vocali paragogiche è stato ammesso solo in quei casi in cui la loro eliminazione
poteva suonare come un vero e proprio snaturare certe identità linguistiche locali, le quali vanno
sempre tutelate e valorizzate.
NOTAS LINGUÌSTICAS
In antis de publicare sos testos, sa giuria at pensadu de pònnere manu a sos contos pro currègere
unos cantos errores ortogràficos, pro arribare a tènnere nessi unu paghitzeddu de uniformidade in
s’atzentatzione, in sos grupos de cunsonantes cun sa Z e cunsonantes solas o dòpias. Pro custas
ùrtimas, amus pensadu de sighire su chi narant unos cantos istudiosos famados de linguìstica
sarda, est a nàrrere a addopiare solu sas chi nche sunt in custos faeddos “BaMa”, “LaNa”,
SaRDa”: B, D, L, M, N, R, S.
Pro s’atzentu de sa vocale tònica amus sighidu sa règula chi narat ca non cheret s’atzentu sa
penùrtima vocale de su faeddu. Duncas, s’atzentu cheret postu in s’ùrtima vocale de su faeddu
cando est tònica o in cussas chi sunt in antis de sa penùrtima.
Amus lassadu sas vocales paragògicas cando a nde ddas leare pariat agiumai a istropiare sas
identidades linguìsticas locales chi cherent semper defensadas e valorizadas.
Pabàriu – sa de bator editziones
13
Amministratziones Comunales de Paule, Bonàrcadu e Fordongianus
14
SETZIONE “ISCRITORES GIÒVANOS”
PRIMU PRÈMIU
Classe I de s’iscola mèdia de Florinas
Cun s’agiudu de sa professoressa Giovanna Maria Ledda
1.
Su batulinu meu
Deo apo unu batulinu chi si narat Tommi. Est biancu e a tacas biaitas in mata e in orijas. L’apo
dae su 24 de trìulas, dae cando aiat valuta de bator meses. L’amus agatadu a de note in carrela,
lanzu che corru e fit gai areste chi non si lassaiat mancu carignare. Ma cando l’amus dadu unu
pagu de late s’est ammasetadu.
S’incras, cando l’amus torradu a bogare su màndigu, l’at torradu a leare e gai l’amus postu su
nòmene e nos l’amus tentu.
A primu drommiat in una mata de laru a curtzu a domo ma, a poi, at leadu a drommire in
un’iscàtula chi l’amus postu in s’intrada de sa gianna: como si ch’intrat a intro e si ch’istat in ie.
Cando nos l’amus ritiradu fit romasu meda ma como màndigat che sete canes e est rassu che
porcu.
Cando torro dae iscola si mi frigat totu in ancas e si cheret ratadu e gai giogamus un’iscuta
cumpare.
Cando besso pro li ponner a mandigare l’agato in cumpagnia de totus sas batulinas de carrela.
2.
Su fiore fadadu de François
In sos tempos antigos, in Frantza b’aiat unu piciocu chi si naraiat François e chi istaiat in una
domita in una bidda a curtzu a Parigi. Aiat sèighi annos e viviat cun su babbu e cun tres sorres
pius mannas; sa mama lis fit morta in partu e fint pòveros meda. Su babbu su manzanu chito che
bessiat a su buscu pro fàghere sa linna chi a poi François giughiat a la bèndere pro pòdere
comporare s’ite mandigare. Una die, torrende dae su dovere sou, François at bidu in su buscu una
lughe manna e unu chevu mannu, cun una istèrrida de corros mai vida, imbrossinadu in terra.
Sicomente at bidu chi su fiadu fit isempiadu, comente at pòtidu l’at migadu pro lu fàghere
impeire. Pro lu ringrassiare de su coro bonu, su chevu l’at dadu a François unu fiore chi li podiat
dare totu su chi podiat disizare.
Cando est recuidu a domo, pro li fàghere a cumprèndere a su babbu chi su fiore fit fadadu,
François l’at pedidu dinari meda e gai, dae sa die, si sunt fatos ricos meda e de bisonzu no nd’ant
torradu a bider pius.
Una die los ant cumbidados a su ballu de su re, in sa règia de Versailles in ue faghet a paris cun
sa printzipessa e si nde innamorat. E finas a issa li piaghet meda cussu pitzinnu modosu, chi tratat
totus cun rispetu e chi non chircat de si fàghere a bìdere.
François, pro si pòdere leare a sa printzipessa, devet gherrare cun unu duca chi si fit, finas issu
innamoradu de a issa. Cando sunt duellende su duca lu punghet in petorras e François est a proa
no entame a pèrdere ma finas a mòrrere. Su fiore no lu giughiat ma s’amore pro sa printzipessa e
s’atza sua li dant sa fortza de li leare s’ipada a su duca e de che lu fàghere fuire currende.
Su contu finit chi François s’est coiuadu cun sa printzipessa e chi su duca………Su duca?
A su duca niune l’at pius bidu ca est ancora currende!
Pabàriu – sa de bator editziones
15
3.
Sas caramellas
Cando fiat minoreddu, boltas meda, gioghende in carrela, b’aiat un’òmine chi mi cheriat dare sas
caramellas e deo non nde leaia.
A poi de unu pagu de tempus chi cust’òmine non l’apo torradu a bìdere, so andadu a lu chircare a
domo sua: apo tzocadu, pius de una bolta, ma mai niune chi m’epat abertu. Una die chi fia
tzochende, una de carrela m’at nadu de li bogare de fune de tzocare ca su padronu fit mortu e chi
sa domo fit tancada.
Non benit bene a nàrrere comente bi so reparadu e cantu mi so penetidu de non l’àere mai leadu
una caramella. Una die chi so andadu a campusantu cun babbu e mi so postu a girare a contu
meu, passende adainanti de unu tumbinu bi so reparadu che pedra bidende a cudd’òmine in
fotografia.
Comente apo pòtidu, apo giamadu a babbu e l’apo nadu chi cuss’òmine, cando mi bidiat, mi
cheriat sempre cumbidare sas caramellas e chi deo non nde leaia, ca issos in domo mi istaiant
sempre nende de no leare nudda dae sos anzenos.
Tando babbu m’at nadu chi a cuss’òmine lu connoschiat bene meda, ca cun issu b’aiait
tribagliadu, e chi sempre l’aiat fatu a bìdere chi l’istimaiat.
4.
S’ùltima die de iscola de sas elementares
S’ùltima die de iscola totus sos pitzinnos de sas elementares de bidda ant fatu sa rècita de fine
annu. Cando amus cumpridu, sos de cuinta semus andados a sa classe nostra pro aparitzare e pro
fàghere festa cun sa cosa de mandigare e de bufare chi nos aimis batidu dai domo. A poi de
un’iscuta, amus giamadu sos cumpagnos de sas àteras classes pro los cumbidare.
Cando est bènnida s’ora de bessire, sos babbos e sas mamas sunt bènnidos a nos leare, e tando
semus reparados cun sas mastras e cun a issas ebia. Una mama a sas mastras lis at nadu peràulas
gai bellas, pro las ringrassiare pro totu su chi aiant fatu pro a nois in cussos chimbe annos, chi
totus nos semus postos a piànghere.
5.
Sa corrionca e su sòrighe
Unu sòrighe fit passizende e at agatadu unu soddu lughente, chi pariat valorosu meda.
Una corrionca, chi lu fit abbaidende, nd’est falada dai s’àrvure e l’at nadu:
“ Abbàida cantu ses bistadu fortunadu, eh! Ma sa fortuna si ch’at a fuire tota paris! Furriachelu,
si non cheres chi si ch’aviet in su totu”.
Su sòrighe, tando, li ripondet:
“E ite est su chi ses nende?”
E faghet pro si ch’aviare. Sa corrionca tando li faghet:
“Tando, deo ti do unu pischeddu de casu e tue mi das cussu soddu”.
Sicomente su sòrighe li narat chi emmo, sa corrionca li ripondet:
“Bellu tontu ses! M’as dadu pro nudda unu soddu chi balet unu bene!”
Ma su sòrighe li narat:
“Abbàida chi cussu soddu no servit a nudda. No est totu oro su chi lughet!”
Amministratziones Comunales de Paule, Bonàrcadu e Fordongianus
16
6.
Sa binnenna
Ogni annu andamus a binnennare a su de tiu Beniaminu. Ocannu a binnennare b’amus postu duas
dies.
Sa de una dies, a parte de manzanu, cando deo e frades mios, Alice e Diegu, fimis in iscola, sos
àteros nd’ant acabidadu sa ua, finas a ora de bustare. Cando finas nois semus lompidos a binza,
amus bustadu totus cumpare e, a pustis bustadu, ant ischitzadu sa una.
Su die in vatu bi semus torrados ca sa una la deviant passare in sa pigiatrice. Sos mannos si sunt
postos a faeddare de s’annada e ant nadu chi dae cussa ua de binu non bi nde podiat bessire
meda.
Sicomente, imperistantu, no ischia ite fàghere, mi so postu a boddire ua ma in sos fundos bi
nd’aiat reparadu pagu e nudda. Tando, cun mama, so andadu a chircare gioga e nessi unu
coghinzu nos l’amus fatu.
Cando fimis recuende apo bidu chi Diegu e tiu Beniaminu fint andende in tratore a s’ortu pro
fàghere una gàrriga de linna pro pòdere coghinare sa peta. Tando so andadu cun a issos, pro los
agiuare, e b’apo balanzadu unu giru in tratore.
A pustis bustadu, cando sos mannos fint chie arreionende, chie cantende a poesia, chie
imbarratzende su logu, nois amus àpidu su tempus de nos fàghere una bella giogada, currende a
dresta e a manca in mesu a sos partinos.
In antis de iscurigare amus mòvidu pro recuire. Fia istracu meda ma fia cuntentu ca, finas
ocannu, sa binnennera de tiu Beniaminu nos aiat batidu in regalu duas dies de ipassu in
campagna.
7.
Mesaustu
Su 15 de austu est sa festa de Santa Maria Assunta. Comente ogni annu, finas ocannu, sa die
semus andados a campagna de tiu Pedru. B’aiat meda parentes mios ma su pius chi nos at fatu
divertire est istadu tiu Fàbiu chi s’aiat batidu unu cannau ipeciale chi si narat slackline. Custu
cannau l’impreant sos chi, pro sport, iscalant sos montes pro fàghere allenamentu. Cando unu est
ligadu cun su slackline podet caminare in su costazu de su monte, bene muntesu, chena che rùere.
A mie m’at fatu proare e deo bi l’apo fata a mi muntenere. Sos àteros o an tìmidu a si pònnere a
lu fàghere o no bi l’ant fata. M’est pàfidu chi, sos pius, fint imbidiosos de s’abilidade chi nd’apo
bogau a pizu. Tiu meu m’at nadu chi, a prima intrada, cando unu est pighende in su costazu de su
monte, est menzus chi in bàsciu no b’abbàidet ca li podet cumbinare de no bi la fàghere pius a
sighire a andare ca li benit s’imbaddinu.
Sa die s’ora mi ch’est bolada.
8.
Sa Sardigna
Sa Sardigna est sa terra in ue so naschida, sa pius bella de su mundu.
Faeddende in domo apo intesu chi innantis fit totu diferente, comente in su restu de su mundu.
Leamus sas istradas, no bi nd’aiat ca fint totus caminos, che sos chi faghimus como in campagna,
a immaltu e a impedradu. Sa zente fit in costùmene, òmines e fèminas. Bi fit su costùmene de
frazu, su chi si poniat ogni die, e su chi si poniat pro muda sa domìniga e de bagadiu. E dae
s’ipòglia si distinghiat sa zente, su chi aiat e su chi fit. Sos òmines fint pro su pius pastores e, pro
si balanzare unu bìculu de pane, deviant tribulare meda. Chie fit pastore, contivizaiat sas
aveghes; chie fit massaju faghiat su trigu, chi si impreaiat pro fàghere su pane, chi, pro meda, fit
Pabàriu – sa de bator editziones
17
totu su màndigu ca de aunzu no nd’aiat. De màchinas no bi nd’aiat e sa zente, sa chi no andaiat a
pe, andaiat a caddu, o de s’àinu o de s’ebba, e, si deviat mòvere cosa, impreaiat su carru a boes.
Non totus podiant andare a iscola, finas si sa zente ischiat cosa meda ca, non sende ignorante,
iscultaiat e abbaidaiat chie giughiat adainanti pro nde li leare su chi podiat, dae manos e dae
conca.
Oe est totu giambadu, su logu e sa zente.
Sa Sardigna est semper bella ma chie est chena cussièntzia, chie cheret fàghere dinari chena si
leare matana meda, no li cheret bene ca non l’est ripetende e l’est isempiende e indebilitende a su
puntu chi s’abba, una beneiscione de su chelu, como podet, finas in Sardigna, bochire a sos
cristianos e nde lis podet bogare dae buca su pane.
Finas si nos costat meda su viàgiu a Continente e non semper bi podimus lòmpere cando
cherimus, nemmancu si semus in bisonzu mannu, como nos podimus mòvere pius in presse, in
tota s’Ìsula, fatende istradas ifaltadas, in màchina e in corriera e, in ue b’est, in trenu. Totus nos
podimus bestire pro istare in cara de zente, in totus sas secustàntzias e totus podimus andare a
iscola e, òmines e fèminas, podimus diventare su chi cherimus. Boltas meda in banca su pane
mancu bi lu ponimus ca, tantu, b’at àteru màndigu de ogni ipèssia e calidade.
Nachi innantis sa zente fit pius cuntenta ca abbaidaiat a su chi aiat e no a su chi no podiat àere.
9.
A sa de tres s’impicat s’àinu
B’aiat unu piciocu chi li piaghiat meda a fàghere su macu e gai, fatende su macu, nd’est rutu dae
sa bricicheta e s’est totu isempiadu. Cando est sanadu s’at leadu sa moto e sighidu at a fàghere su
macu e torradu est a rùere e torradu est a s’isempiare.
Sicomente si la podiat, cando est sanadu, s’at comporadu sa màchina ma de fàghere su macu l’at
bogadu de fune ca in domo l’aiant nadu:
“Abbaida a tie. Mi’ chi a sa de tres s’impicat s’àinu!”
10.
Su nie
S’ierru passadu, in su mese de freazu, at niadu.
Pro bìndighi dies at fatu fritu meda e pius de una bolta at fiocadu. Ogni manzanu, cando mi nde
pesaia, curria a su balcone pro bìdere si fit fiochende. Sa cosa pius bella fit a bessire a foras e a
istare abbaidende su logu covacadu e gai mudadu chi pariat un’àteru.
Mi ponia su capoto, sos guantes, sos cambales e mi che bessia a su giardinu e cun su cane giogaia
in mesu a su nie. Cando si mi moriant sas manos e sos pes, mi ch’intraia intro de domo pro
m’iscaldire. Mama, innantis, mi frigaiat forte forte sos pes e sas manos pro mi los ischidare e, a
poi, mi ponio adainanti de sa tziminea chi reparaiat atzesa note e die.
In cussas dies totu pariat diferente: de iscola nd’amus fatu paga meda, sas boghes e sos rumores
de carrela pariant istripinzu ebia, totu fit che pare e sas cosas feas non si pariant pius.
Ma sa temporada est passada e totu est torradu comente fit.
Amministratziones Comunales de Paule, Bonàrcadu e Fordongianus
18
11.
Un’iscola noa
Gabry est una pisedda chi, cun sa famìlia, si ch’est dèvida andare a logu furisteri, in un’àtera
tzitade.
In su logu sou b’aiat lassadu totus sas cosas bellas de sa vida: sa domo in ue fit naschida, sos
parentes, sas amigas, s’iscola…
Su lunis benzende deviat intrare a s’iscola noa, un’àtera iscola, e si la fit timende finas si in domo
non si la sentiat de nàrrere nudda ca a su babbu e sa mama non lis cheriat dare oriolu perunu.
Sa prima die de iscola, cando est intrada a sa classe, bidende comente la saludant sos cumpagnos
e sa mastra e sos modos bellos chi li faghent, ogni timòria che l’ivanessit. E non bastat. A s’ora
de su recreu, una cumpagna, chi si narat Manuela, li faghet assazare sa merenda sua e si frimmat
a faeddare cun a issa tota s’ora.
Dae sa die Gabry e Manuela sunt diventadas amigas.
12.
Su fiore fadadu
Tantu tempus faghet una làgrima de su sole nd’est ruta in terra e nd’at brotadu unu fiore. No unu
fiore cale si siat ma unu fiore fadadu chi podiat fàghere cosas ipantosas. Su fiore l’at agatadu una
fèmina chi luego s’est abbista de totu su chi su fiore podiat fàghere. Difati su fiore, fatende unu
fiagu gai bellu chi mai àteru si nd’aiat intesu, l’aiat fata torrare a pitzinna.
Sa zente ischiat su chi su fiore podiat fàghere e gai, cando sa reina est ruta malàida e niune la
podiat sanare, a sa fèmina l’ant leadu su fiore e sa reina est campada. A poi de pagu tempus a sa
reina l’est nàschida una pupa, bella che su sole e fadada che su fiore chi, cando issa est nàschida,
innantis s’est allizadu e, a poi, si ch’est mortu.
Sa fèmina, chi a fotza aiat dèvidu tzèdere su fiore, si che furat a sa printzipessa fadada e la costoit
pro tempus meda finas a cando, una bella die, sa pitzinna non bi la faghet a si che fuire.
Cando sa printzipessa torrat a ue sunt su babbu e sa mama, faghent una festa gai bella chi finas
como sighint a la fentomare.
A cudda fèmina che la ponent in presone, in ue perdet totu su chi sa pitzinna fadada finas a tando
l’aiat dadu, e sa printzipessa vivet cuntenta che Pasca cun su babbu e sa mama.
Pabàriu – sa de bator editziones
19
SETZIONE “ISCRITORES GIÒVANOS”
SEGUNDU PRÈMIU
Davide Milia
Santu Lussurzu
Un’abe tzacarrete
Zuanne fuit unu dotore chi curàt pitzinnos e mannos in sa ‘idda de Pirri.
Ogna die annàt de una ‘omo a s’àtera a cricare sos malàidos, semper currinne, non si frimàt mai.
Sa vida sua fuit semper ocupada e ogna sero si crocàt istracu e moltu.
Biviàt solu, in una ‘omo manna e in su terratzu teniàt unu cane chi ddi faghiàt cumpanzia. Si
nariàt Nue, fuit tanadu e pili allorigadu.
Zuanne teniàt bisonzu de reposare apena apena. Aiat detzisu de si fagher unu ziru cun s’elicòtero.
‘Olare fuit sa passione sua e po cussu aiat leadu sa patente de pilota.
S’intenniat lìberu che puzone in su chelu cun sas nues biancas nidas, ddi pariànt un’ama de
albeghes e pois….aiat ‘idu unu discu volante!!!!
Su dotore nariàt meravigliadu: “Ddu tepo nàrrere a sos amigos!”
Fuit una cosa chi no aiat mai ‘idu. Fuit ‘ilde e ruju e ziràt velotze, ispariàt e torràt in unu fàghere
de rughe. Canno su discu fuit isparidu, Zuanne fuit torradu a terra ca non bidiat s’ora de nàrrere a
totus su chi aiat ‘idu.
Comente aiat postu sos pes in terra, un’abe dd’aiat puntu a su nasu, su pòberu dotore aiat intesu
unu dolore mannu e un’iscrafinzu potente. Su nasu fuit diventadu ruju che fogu, si fuit unfradu
cant’ ‘e una botza.
Arrennegadu cun s’abe, disisperadu ca non ddi passàt, aiat tzirriadu sos amigos po dd’azuare.
Fuint arribados impresse e canno dd’aiant bidu si fuint postos a rier a iscracàgliu.
Su dotore, prima tristu e dispiaghidu, poi si fuit postu a rier fintzas issu e ddis aiat nadu ca aiat
‘idu unu discu volante.
Sos amigos però aiant pentzadu ca fuit foras de conca.
Amministratziones Comunales de Paule, Bonàrcadu e Fordongianus
20
SETZIONE I “ISCRITORES GIÒVANOS”
TERZU PRÈMIU
Antonio Meloni
Santu Lussurzu
S’àinu de tiu Zuanne
Si narat Cipitu, est colore ‘e chinisu e curret prus de unu caddu.
Una die tiu Zuanne tepiat annare a che leare s’àinu po azuare sos fizos a carrare linna de su
monte, ddi ponet s’imbastu, sa bèrtula cun unu pìculu ‘e casizolu, pane, un’alire de ‘inu e partit.
In su ‘iazu, annanne a su monte, duos matzones si ponent a cùrrere a segus de Cipitu!!
Tiu Zuanne, cun s’isprone dat unu cropu a sa entre de s’àinu e narat: “Curre Cipitu, curre!!!”
Ma, sos matzones non si frimant e Zuanne narat: “Si aio portadu su fusile ‘os aio fatu sa
pedde!!!!”
Cipitu sighet a currer, ma, tot’in una, dd’atacat su fenenu, si frimat e si fùrriat! Si s’istentat che
ruiat fintzas tiu Zuanne…
Cipitu ‘etat unu mossu a unu matzone, s’àteru si fuit currinne comente unu macu e tiu Zuanne
narat:
“Ah, ah, ah! S’àinu tenet unu difetu: ‘etat su mossu e no intennet lassa!!”.
Pabàriu – sa de bator editziones
21
SETZIONE I “ISPETZIALE BIBLIOTECAS”
PRIMU PRÈMIU
Biblioteca Comunale de Nurachi
Micaela Caddeo, Chiara Casu, Fabio Cammarota, Eleonora Fatima Flori, Nicolò Foddis,
Manuel Meli, Giulia Murru, Erica Paccagnin, Nicola Porcu, Noemi Scalas, Giada Serra
Sa bàmbula bochidora
Unu merii de ierru una cambarada de piciocheddus de cuarta elementari fiat arribada a sa
Biblioteca, in foras proiat a lampus e tronus.
Intrant mesu insciustus, saludant a sa bibliotecària e domandant de porri pigai librus po ligi.
Sigumenti est proendi, sa bibliotecària ddis narat de abarrai inguni fintzas a candu no acabat de
proi, de artziai a susu a sa sala letura e de si ponni a ligi inguni.
Totu sa cambarada àrtziat a susu, de su scafali unu pipiu ndi pigat unu libru de cussus chi contant
contus chi faint timi e narat a is cumpàngius: “Custu si praxit?” e totus: “Eja eja”, “insaras fadeus
una cosa”, narat, “deu si ddu lìgiu a boghi arta e bosatrus ascurtais”.
E aici aiant fatu, in foras fiat scutullendi abba sempri prus forti, in su mentri chi su pipiu fiat
ligendi su contu de mortus e brùscias fiat mancada sa lughi e is pipius si fiant postus a tzerriai
totus sprammaus, mancu malli chi fiat torrada sùbitu!!!
Cumenti torrant a ascurtai su contu intendint unu stagatzu mallu e si ndi torrant a assicai totus,
una pipia fait: “no est nudda, est sceti arrutu cussu libru mannu de su scafali”, e sa cumpàngia:
“immoi ddu torru a assentai”, si pesat e andat acanta de su scafali.
Cumenti ndi lompit inguni si ponit a tzerriai: “Assotei, assotei totus a innoi, currei..”. Totus si
nchi àrtziant de sa cadira e currint a innui est sa cumpàngia e totus impari biint su libru obetu…
A intru de su libru ddui est una bàmbula chi s’est movendi!! Fatu fatu ndi bogat sa manu, su pei,
sa conca e a sa fini si ndi bessit de su libru.
Is pipius funt unu pagu assicaus ma sa curiosidadi est manna, custa bàmbula bellixedda, bionda a
bistiri a colori de arrosa portat una funighedda a palas, una pipia dda tirat e sa bàmbula narat:
“Cheris giogai cun a immi?”, insaras un’atra pipia po fai su chi at fatu s’amiga dda torrat a tirai,
ma custa borta sa bàmbula si trasformat…
De is ogus atacat a bessiri sàmbini, is pilus si scrabionant totus, su bistiri immoi est nieddu e sa
bàmbula portat in manu una lepa, cun una boghi malla narat: ”Seu sa bàmbula bochidora!!” e
atachendi a curri ddus ponit infatu.
Is pipius a tzèrrius si ndi fuint e cricant de si ndi bessiri de sa sala letura, ma sa bàmbula
bochidora fait unu sàtiu e arribat ananti de s’enna, serrat cun sa crai, dda pigat e si dd’ingullit.
Sempri prus sprammaus is pipius currint e curri curri s’agatant ananti de su scafali mannu, prus a
fundu de inguni non fait a andai. Duncas detzidint de nchi artziai a susu.
S’apìculant a su scafali, e arribant a pitzus ma cumenti funt artziendi nd’arruint a terra una meca
de librus chi s’oberint e de inguni incumintzant a ndi bessiri a foras una meca de personàgius: su
pagliàciu mallu, King Kong, Harry Poter, is pipius de is barzelletas, sa Pimpa, is vampirus,
Paperino, Valentina innamorada, is Barbapapà, s’australopitecu, is zombies, is mommois, su
centàuru e Pepa Pig cun George.
Totus impari si ponint a scutullai su scafali po ndi fai arrui is pipius, scutulla scutulla a un certu
puntu su scafali nd’arruit e screfat a totus is personàgius, Pepa Pig tzùnchiat.
Amministratziones Comunales de Paule, Bonàrcadu e Fordongianus
22
Is pipius funt torra in terra e sa bàmbula bochidora ndi bessit de a suta de sa mesa e ddis torrat a
ponni infatu, scudit sa lepa sua contra de is pipius e a unu ddu piscat a s’ogu.
Sa bàmbula bochidora si ddu leat e si ddu papat.
Sempri prus assustraus is pipius sighint a si fuiri, sa bàmbula torrat a tirai sa lepa ma custa borta
non piscat a nemus e s’arresoja ddi finit a intru de sa domu de is bàmbulas, cumenti intrat po dda
pigai is pipius dd’inserrant a intru.
Unu pipiu abarrat inguni a spingi s’enna a manera chi sa bàmbula non ndi bessat, is atrus currint
a allui su computer po cricai me in internet cumenti si depit fai po bochiri is mostrus.
“Movidì… fai impressi” narant is cumpàngius totus timarosus, su pipiu chi alluit su computer est
tremendi che una folla, a sa fini si dda fait a allui e a scriri me in google : “Cumenti si fait po
bochiri is mostrus”.
Su pipiu chi est serrendi s’enna de sa domighedda innui est imprisonada sa bàmbula tzèrriat:
“azudaimì custa est spingendi, non nchi dda fatzu prus a dd’aguantai serrada!”. Totus currint a
dd’agiudai.
Me in internet non s’agatat nudda chi podit serbiri…
In su mentri sa bàmbula arrennessit a giai unu cropu a s’enna chi s’oberit, e si nchi bessit a lepa
in manu.
Totus si nchi fuint a tzèrrius, sa bàmbula ddus sighit, unu pipiu arruit e sa bàmbula dd’afracat a
su pei… su pipiu tzèrriat: ”agitòriu”, is cumpàngius currint a dd’agiudai e sa bàmbula bochidora
ddus mùssiat e ddus ferit cun s’arresoja.
In su mentri, in bàsciu, sa bibliotecària càstiat s’aralògiu… biit chi est tradu e chi est scurighendi,
a pustis incumintzat a si pentzamentai ca no intendit prus is boghis de is pipieddus.
Àrtziat a susu, a sa sala letura, intrat e biit totus is piciocheddus crocaus in is cadiras a giru de sa
mesa.
“Sciraisì” narat “Est tradu, at acabau de proi e deu depu serrai sa biblioteca”, ddus scidat e is
pipius, chi funt ancora strumbullaus de is bisionis si sfregotzant is ogus e s’istiroddant.
“Assentai totus is librus” ddis fait sa bibliotecària.
Cumenti andant a assentai is librus chi ant pigau de su scafali, biint ca inguni a suta ddui est unu
libru obetu, càstiant e biint una bàmbula chi ddis fait s’oghitu.
Assustraus si nchi fuint de sa biblioteca a tzèrrius…
Pabàriu – sa de bator editziones
23
SETZIONE I “ISPETZIALE BIBLIOTECAS”
SEGUNDU PRÈMIU
Biblioteca Comunale de Tramatza
Viviana Caria, Veronica Lepori, Aurora Lugas, Laura Paba,
Roberto Pinna, Giulia Porru, Miriam Puddu
S’istòria de Scimprota
Fillumena fiat una pitzinnedda de 13 annus chi fadiat sa segunda mèdia, fiat sèria meda e sàbia
puru, mancai fessit pròpiu intelligenti e brava meda in iscola fiat fintzas brigunzosa e reguardosa
meda.
Nemus issidiat ca a issa ddi praghiat unu cumpanzu suu de iscola, Arremundu, chi fiat cantu de
issa. A issu puru Fillumena ddi praghiat meda ma non teniat ànimu de s’acostai ca issa ònnia
borta chi issu s’acostàt prus de su tanti si fadiat arrùbia in pampa de fogu e cricàt de ddu scansai.
Una dii fiat s’ora de sa letzioni de geografia e Fillumena, chi non ddi praghiat meda cussa
matèria, intamu de ascurtai fiat totu pentza pentza, fiat bisionendi unu muntoni de cosas, bisionàt
de no essi brigunzosa cumenti fiat e sa fantasia sua s’artziàt a bòlidu. Intanti chi fiat bisionendi
cun is ogus obetus, chentza de mancu si nd’acatai, fadiat movi movi cun sa cadira cumenti chi si
fessit anninniendi, e, anninnia anninnia, fatu fatu aiat pèrdiu s’echilìbriu, sa cadira si fiat segada e
issa arruendi aiat scutu sa conca a su muru. Intendendi su burdellu, totus, cumpanzus e
professoris, fiant assurtius a inguni po dd’azudai.
Ddui fiat crèfiu tempus meda po dda fai torrai in sei, infinis, intanti chi is professoris disisperaus
fiant tzerriendi s’ambulàntzia, issa totu in una aiat apertu is ogus, si fiat pesada strantaza e aiat
puntau a Arremundu chi fiat istètiu su primu chi fiat andau a dd’azudai, fiat lòmpia a innui fiat
issu e dd’aiat preguntau “Candu est chi si cojaus?”.
Issu spantau fiat abarrau mudu cumenti totus is atrus puru, professoris e cumpanzus. Si fiat
furriau po torrai a si setzi in su bancu suu, ma issa dd’aiat afracau a su bratzu e issu po si liberai
si nchi fiat fuiu, ma Fillumena aboghinendi dd’aiat sighiu a foras de s’iscola, fintzas a candu non
fiat imbruchinada aintru de una pischina de abba alludada e aitzi aiat acabau de curri, intanti
totus fiant castiendi sa scena.
In iscola nemus ddu podiat crei, e aitzi puru sa mamma, su babbu e totus is parentis de
Fillumena. Cumenti si siat de cussa dii issa non fiat prus sa pròpia pitzoca de in antis, si fiat fata
unu pagu tontatza e fintzas drolla meda, fiat sempri arruendi: candu fiat a susu de su postali po
andai a iscola ònnia dii fadiat un’arruntorza, cumenti s’autista frenàt issa nd’arruiat a susu de
cancunu, e totus si spassiànt e arriant.
Me in sa frimada de su postali si sciolloriàt sempri, a bortas si scrutzàt e poniat infatu a is
cumpanzus nendi “marranu” cun sa riga in manu.
Candu andàt a sa biblioteca bortas medas imbruchinàt e is librus dd’arruiant totus a conca, a
bortas lissinzàt aintru de sa dòcia, in su tapetu, de is scaleras, in ònnia logu…
A prus de essi drolla fiat puru totu sbelliada, a bortas si nchi bessiat cun is crapitas una diversa de
s’atra, o in su mentri chi fiat alleghendi cun cancunu cumpanzu non castiàt s’istrada e, tanti po
cambiai, scudiat sa conca a cancunu palu, cumenti si siat non murrunzàt mai e si poniat a arridi,
naràt cancunu machìmini e sighiat a andai.
Arremundu non dda podiat prus connossi po cumenti si fiat fata, unu pagu dda timiat a custa
Fillumena noa e dd’abarràt a largu, ddi praghiat ancora ma po immoi castiàt feti su chi fadiat e
Amministratziones Comunales de Paule, Bonàrcadu e Fordongianus
24
cricàt de nchi cumprendi cancuna cosa, non fadiat a ddu crei chi fessit bastau unu cropu a conca
feti a dda fai essi un’atra totu diversa.
Totus e duus andànt in palestra e fadiant taekwon-do, candu Arramundu dd’aiat bia una borta chi
fendi allenamentu si nchi fiat scuta una puntada de pei a sa sola, aiat cumpèndiu ca non ddui fiat
pròpiu prus nudda de fai: podiat o pigai Fillumena po su chi fiat o dda depiat lassai a perdi po
sempri.
Intanti is cumpanzus si spassiànt sempri de prus po is sciollòrius di Fillumena, dd’insullànt a nai
tontesas a is professoris o puru a fai machìminis candu a primu merii si nchi bessiant totus
impari, dda fadiant andai a segai s’ànima a is chi passànt o a sa zenti chi fiat sètzia in su bar, issa
chentza de bogai mùschiu perunu ddu fadiat e si spassiàt meda.
Ònnia dii fiat unu spàssiu, oramai sa Fillumena betza no esistiat prus, is cumpanzus dd’aiant
postu a nòmini Scimprota e totus dda connossiant feti a paranòmini.
Fiat arribau su tempus de pigai sa Cunfirma e Scimprota ndi fadiat una infatu de s’atra: candu
andàt a sa dutrina arribàt sempri a tradu e cun is cùfias de ascurtai mùsica tzacadas in is origas
cantendi a boghi arta, una dii dd’aiat sonau su telefoneddu e cumenti sa catechista dd’aiat nau
cosa issa dd’aiat arrespusta: “custa est sa tzerriada de Deus”! e totus si fiant postus a arridi
cumenti macus.
Sa cunfessioni fiat istètia unu spàssiu etotu poita candu su predi dd’aiat nau de arrepiti una cosa
chi no aiat cumprèndiu, issa a boghi arta dd’aiat nau “Ma ita ses, surdu?”.
Sa dii de sa Cunfirma fiat sighiu su show, si fiat comporada crapitas a tacu de 12 cm e, mancu a
ddu nai, fiat imbruchinada e unu tacu si fiat segau luegus e duncas fiat abarrada caminendi totu
trota. Cumenti aiat biu a Monsennori intrendi dd’aiat pigau po su babbu de un’amiga e dd’aiat
preguntau “Ma cumenti tiàulu ti ses trassau?”, in su momentu chi depiat arritzi su sacramentu a
pustis de ai pigau su tzafigheddu de Monsennori aiat cricau de si ddu torrai, mancu mali ca sa
nonna fiat arrennèssia a dda firmai in tempus!!
Is cumpanzus arregorendisì de su chi fiat capitau si crepànt de s’arrisu.
Atra ocasioni de spàssiu mannu fiat istètia sa gita scolàstica, giai a susu de su postali fiant
incumentzaus is scimpròrius de Scimprota chi custa borta non podiat abarrai firma, teniant
puntinas a suta de su paneri, fiat totu strantaza in su passaditzu ballendi e cantendi, e cumenti su
postali frenàt issa nd’arruiat, in prus totu cussu movi movi dd’aiat fatu dannu e aiat vomitau a
susu de su Prèsidi.
Su spantu de Arremundu po cumenti fiat cambiada Fillumena fiat sempri prus mannu, ma immoi
non dda bidiat prus ridìcula e incumintzàt a dd’essi simpàtica, duncas a pagu a pagu si nchi fiat
torrau a acostai a issa candu fiant in sa gita.
In su mentri issa sighiat a ndi fai de ònnia arratza, sempri candu calàt de su postali o nd’arruiat o
poniat su pei in una merda de animali.
Fiant andaus a bisitai unu museu de arti antiga e po pagu no aiat fatu arrui un’istàtua de valori
mannu, mancu mali ca sa guàrdia aiat biu totu sa scena de Scimprota imbruchinendi inguni
acanta, e fiat arrennèssiu a aguantai s’istàtua e a non dda fai arrui a terra ca sinoncas si diat essi
segada in una meca de arrogheddus.
A pustis de sa gita s’ammiratzioni chi totus teniant po Scimprota fiat ammanniada ancora de
prus, fintzas poita is cumpanzus si fiant acataus ca su spàssiu de su biazu fiat istètiu issa feti. Po
custu totus dda cricànt e dda cumbidànt a is festas.
Sigumenti si fiat fata fintzas tontatza meda a sa fini de s’annu dd’aiant scrocorigada, a is
cumpanzus betzus ddi fiat dispràchiu meda, ma is cumpanzus nous fiant presaus meda po custu.
Pabàriu – sa de bator editziones
25
Mancai fessit scrocorigada aiat sighiu a bessiri cun sa cambarada cosa sua po totu s’istadi, e si
fiant spassiaus meda totus impari.
Arremundu fiant incumentzendi a si pigai torra de custa Fillumena noa e a sa fini si fiat detzìdiu a
si ddu nai, unu manzanu aiat detzìdiu de dd’abetai a s’essida de iscola.
Cussu manzanu etotu Scimprota, chi s’agatàt in su pròpiu bancu de s’annu passau, non teniat
gana de ascurtai sa letzioni e pentzàt, e intanti chi pentzàt moviat sa cadira.
E torra!! Totu in una ndi fiat arruta a terra e aiat torrau a iscudi sa conca a su muru pròpiu
cumenti ddi fiat capitau s’annu in antis, a totus ddi fiat stupau s’arrisu ca fiant abituaus a is
arruntorzas cosa sua, ma biendi chi issa abarràt crocada e a ogus serraus aiant incumentzau a
s’impentzamentai. Is cumpanzus betzus puru fiant assurtius de sa classi insoru, fiant totus
assustaus.
A pustis de unu pagu issa, cumenti aiat giai fatu, aiat torrau a oberri is ogus e si fiat strantazada, e
aiat nau “ita est capitau?”, a totus ddi fiat torrau su sàmbini a logu e si fiant postus a arridi
tzerriendi a boghi arta su nòmini de sa Scimprotedda insoru.
Ma issa non s’arregoràt nudda, e chi fiat Scimprota? Cun dispragheri mannu de is cumpanzus, e
incredulidadi de Arremundu, Fillumena fiat torrada cumenti fiat in antis e, si non fessit de totus
cussus chi ddi cunfirmànt is contus de cuss’annu de machìmini, non dd’aiat crètiu mai.
Ma oramai po totus issa fiat Scimprota, mancai fessit una pitzoca intelligenti meda chi a zòvana
meda fiat arrennèssia a si laureai, mai si fiat pòtzia bogai cussu paranòmini, e a sa fini dd’aiat
dèpiu atzetai.
Candu fiat manna si fiat cojada cun Arremundu e su fizigheddu insoru po totus fiat
“Scimproteddu”!
Amministratziones Comunales de Paule, Bonàrcadu e Fordongianus
26
SETZIONE I “ISPETZIALE BIBLIOTECAS”
TERTZU PRÈMIU
Biblioteca Comunale de Arriora
Diego Carta, Fabio Manis, Mirko Tinti, Giancarlo Utzeri
Cun s’agiudu de Sennora Angela Maria Melis
Su gatu Marroddi
Cramellina una dii fendi una passillada biit ca a pabas de domu sua ddi fiat una ghennighedda
betza de linna afarratzada, timarosa dd’aperit, intrat e agatat una cassiedda antiga.
Aperta sa cassiedda ndi bogat una matzoca, “ita est custu mateddu?” narat, e andat a innui est sa
mamma a dda pragontai. Sa mamma ddi narat “E cussu? innui dd’as agatau? Torrancheddu a su
postu suu!!!”
Cramellina torrat a pabas de domu po che torrai a postu sa matzoca, ma comenti aperit sa
cassiedda biit ca ddui est puru unu muncadori chi imbòddiat unu cuadernu betzu, nieddu cun is
orus arrùbius, totu scritu a manu. Dd’aperit e incumintzat a lezi….
Fiat su cuadernu de sa nonna, morta in s’annu chi fiat nàssia issa, curiosa sighit a lezi… agatat
una pàgina segnada cun un’origa, dd’aperit e biit una lista de nòminis de zenti, cun una data e
una rughi acanta. Curiosa pentzat “e poita ddui est custa rughi?”, a iscusia de sa mamma, andat a
campusantu po biri si custa zenti est morta diaderus.
Comenti s’acatat ca su chi at lèziu in su cuadernu est sa beridadi unu pagu si nd’assicat, ma sighit
etotu a ddu lezi …
A da noti Cramellina bisionat totu custa zenti morta e ddi parit de ddus atopai in caminu po finas
aintru de dii.
Una dii atopat a una fèmina betza, totu bestia de nieddu, cun unu gatu nieddu etotu, is
cumpanzus suus dda fiant pighendi a briba e tiraiant a perda a su gatu, custa fèmina dda càstiat
crichendi azudu, ma Cramellina non si firmat ca timit chi non pighint a briba a issa puru e si ndi
andat.
Sa noti aiat bisionau a cussa fèmina chi cricaiat s’azudu suu castiendidedda a ogus de gatu,
impari cun issa ddui fiat totu sa zenti morta de su cuadernu de sa nonna.
A manzanu comenti aperit sa ghenna ndi stupat unu gatu nieddu chi parit pròpiu cussu de cussa
fèmina, e incumintzat a dda ponni infatu in ònnia logu, dda sighit comenti andat a iscola puru,
dd’aspetat e ndi torrat cun issa.
De sa dii su gatu ddu tenit sempri a fatu, issa ddu scatzat e issu torrat.
Una dii cuncodrendisì po andai a iscola, comenti si càstiat in su sprigu biit a pabas de issa sa
puba de cussa fèmina betza chi dda castiat cun is ogus de su gatu, totu assustrada si fùrriat a
castiai e biit su gatu, si torrat a castiai in su sprigu e biit ca issa puru portat ogus de gatus, si ponit
a tzerriai e arribat sa mamma.
Sa mamma currit a innui est issa e dda pragontat: “Ita t’est sutzèdiu? poita ses tzerriendi?”,
Cramellina pranghendi ddi contat de su chi at biu, sa mamma dda pragontat po issiri comenti fiat
cussa tzia, e issa ddi narat ca fiat betza, frunzia e totu bestia de nieddu, cun is ogus birdis e unu
neu mannu in sa punta de su nasu.
Sa mamma totu impentzamentada, andat a unu cadassu e ndi bogat fotografias e ddas ammostat a
Cramellina, fiant is fotografias de sa nonna a betza, issa dd’aiat sempri bia cun sa fachi de
pitzoca, ca s’arretratu chi ddui fiat in cusina fiat de issa zòvana.
Pabàriu – sa de bator editziones
27
Sa mamma dda pragontat : “ita totu as agatau me in sa cassiedda?”, Cramellina, ancora totu
sprammada ca sa nonna fiat uguali a sa tzia chi issa aiat biu, dd’arrispondit: “a suta de su
mateddu apu agatau unu cuaderneddu nieddu imboddiau in unu muncadori…”, e sa mamma: “e
tui, ita dd’as, apertu?”, e Cramellina abarrat muda. Sa mamma torrat a nai: “E sa matzoca
torrada a su postu nchi dd’as?”, e issa torra muda. E sa mamma “Insaras apu cumprèndiu!!”.
“Oh mà…” narat Cramellina “ddui est unu gatu nieddu puru chi est sighendimì de sa dii chi apu
biu diaderus a cussa tzia.” E sa mamma: “e poita bia dd’as?”.
Cramellina contat su fatu a sa mamma e sa mamma cumprendit ca sa nonna est crichendi
cancuna cosa.
Sa mamma dda pragontat: “E su cuadernu innui ddu tenis?”, issa ndi ddu bogat de innui ddu
teniat cuau e impari si ponint a ddu lezi.
Lezi lezi ndi bessit a pillu ca sa nonna fiat un’acabadora, e Cramellina pragontat a sa mamma: “e
ita est un’acabadora?”, a sa mamma a marolla ddi tocat a si ddu nai: “S’acabadora fiat una
fèmina chi azudaiat a sa zenti, chi fiat mabàdia meda, a si morri e sa matzoca ddi srebiat po
cussu, po ddus acabai!!”
Issa spantada meda cherit sighiri a lezi su cuadernu, in s’ùrtima pàgina is ùrtimus fueddus fiant:
“Sa dii chi custa matzoca ndi bessit de sa cassiedda, apu a mandai cancunu a ndi dda pigai.”
“E chi at a essi?” domandat Cramellina, “non ddu siu narat sa mamma, non narat atru in su
cuadernu?”, “mi parit ca no” dd’arrispondit issa.
In su mentri de sa fronesta aperta ndi intrat su gatu, si frigat me in is peis de Cramellina e càstiat
a sa mamma, miauendi àrtziat a susu de su letu e aferrat sa matzoca cun sa buca e si nchi fuit de
pressi.
Amministratziones Comunales de Paule, Bonàrcadu e Fordongianus
28
SETZIONE I “ISPETZIALE BIBLIOTECAS"
MENTZIONE
Biblioteca Comunale de Bonàrcadu
Beatrice Maria Cadeddu, Marcella Firinu, Maria Teresa Pinna,
Cun s’agiudu de Sennora Felicita Fara
Sos lupos e sos pipios
Sas pampas si nche pèsana in artu, su buscu est abrusiande.
Totus sos animales si nche fùini isprammaos, cussu òmine malu chi a s’incumintzu de custu
istadiale fogorosu aìada postu su fogu si nche fùidi fuiu zai de meda.
Unu lupu, cun sos lupigheddos suos, si nche fùidi de sa tana e crìcada unu logu po zare amparu a
sos fizigheddos, timinde de ndi pèrdere calencunu in mesu de su fogu.
Sa mamma lupu abàrrada a palas de issos e ddos sìghidi po abbadiare chi sìghini sa diretzione
zusta a largu de su fogu, candu si ch'illàrgana meda ddos pìgada a tzrugu e ddos tòrrada a
pònnere in su caminu.
Su fogu si dd'ana lassau a palas e como furriandesi pòdene bìere totu su buscu abrusiau, sunu
arribaos a sa bidda prus acanta, totus sanos.
Si nche cròcana aintru de una corte manna e istracos meda si nche dròmini, fintzes a sa die a
pustis.
S’incrasa est s’ùrtima die de iscola, sos pipios sunu cuntentos e cùrrini in partza de iscola,
comente intèndene totu cussu degògliu, sos lupos si nd’ischìdana e atàcana a cùrrere infatu de sos
pitzocheddos po zogare.
Sos pipios, ispramaos, si nche fùini aintru de iscola e pranghinde còntana totu a sos maistos, chi a
s’icumintzu pèntzana a una brulla ma a pustis si cumbìnchini.
“Est unu perìgulu mannu po sa bidda, tocada a fàere crachi cosa!”
Sos maistos ndi fueddana cun sas mammas e sos babbos de sos pipios, chi detzìdini de fàere
un’atòbiu cun sos cassadores de sa bidda e s'organìzana po cricare sos lupos e ddos bochire.
Sos pipios in su mentre non pòdene bessire de domo, ma sigomente est su mese de làmpadas e in
domo ddu at fògora meda, issos chèrene bessire po zogare totus paris.
A sa fine mammas e babbos detzìdini de ddos fàere andare a su parcu de sos zogos puite ingue
est totu serrau.
Non s’ìschidi comente, sos lupos sunu arresurtaos a agatare amparu aintru de su parcu de sos
zogos e timinde abàrrana cuaos ingue, po custu motivu sos cassadores no nch'arresùrtana a ddos
agatare.
Sos pipios comente arrìbana a su parcu de a largu bìene sos lupos zogande, tìmini e si nde
chèrene andare a ddu nàrrere a sos cassadores, ma a pustis curiosos si frìmana a ddos abbadiare,
tantu sos lupos fùini a largu e de ingue non ddos podiana bìere.
Pàrene pipios zogande!! Fatu fatu s’acòstana a sa mamma chi ddis lìnghidi su pilu, a pustis
tòrrana a si cùrrere paris, a si sartiare a susu s’unu de s’àtiru, a s’imbrossinare in s’erba callentada
de su sole.
A sos pipios càlana sas làmbrigas de sos ogos pentzande ca tra pagu tempus sos cassadores ddos
podìana bochire, e mancari calencunu sìada ancora timerosu, detzìdini de ddos azuare, puite
ìschini ca sa crupa de su chi podet capitare a sos lupos est s’issoro!!
Pabàriu – sa de bator editziones
29
A pustis de nd’àere fueddau meda, detzìdini de non nàrrere nudda a sas mammas e a sos babbos
ca tìmini de fàere peus iscoviande in ue sunu sos lupos, e mancari sìana timorosos detzìdini de si
ddos fàere amigos.
A iscusa ògnia die ogniunu de issos fùrada crachi cosa de papare de domo po dda zare a sos
lupos.
Sa mamma lupu tìmidi a s’acostare e abàrrada in pistighinzu po sos fizos ca invetzes non tìmini a
sos pipios e s’acòstana po papare.
Sos pipios crìcana de fàere a cumprèndere a sos lupos de abarrare ingue ca non ddu at perìgulu.
A sa fine si sunu fatos totus amigos, sos lupigheddos abàrrana totu s’ora ispetande chi arrìbene
sos pipios.
Mammas e babbos sunu sempre prus pistighinzaos, e detzìdini de fàere abarrare sos fizos a
zogare in domo, sos pipios non chèrene abarrare ma non pòdene fàere in àtiru modu, no ìschini
pròpiu comente fàere po bessire.
In su mentre sos lupigheddos non cumprèndene puite sos pipios non tòrrana prus a su parcu.
Unu manzanu sa mamma lupu est dromia, issos si nde ischìdana chitzu e detzìdini de andare a
cricare a sos pipios, sentze de abarrare pentza pentza sàrtiana su muru e si nche ìntrana aintru de
sa bidda.
Sa mamma de Pàulu, unu de sos pipios amigos de sos lupos, est calande a magasinu po pigare
una timizana de ozu.
Sos lupigheddos arrìbana acanta de sa domo de Pàulu e bìene ca sa jenna de su magasinu est
aperta...
Sa mamma lupu si nd' ischìdada e bìede ca sos lupigheddos non sunu prus ingue.
Sa mamma de Pàulu, bessia de su magasinu, bìede ca sos lupigheddos acòstana a sa domo
currinde.
Sa mamma lupu detzìdidi de andare a cricare a sos fizigheddos e bèssidi de su parcu.
Pàulu biede ca sa mamma non tòrrada e s’incòrada a sa fronestra.
Sa mamma de Pàulu, totu assustrada pìgada su telefoneddu de bussaca e fàede su nùmeru de unu
cassadore.
Pàulu bìede sos lupigheddos e tzìrriada a sos amigos; a pustis ndi bèssidi de domo e àndada a
magasinu po atopare sos lupos.
Su cassadore pìgada su fusile e bèssidi de domo po andare a domo de Pàulu.
Sa mamma lupu agàtada sas arrastas de sos fizos in terra e ddas sìghidi e arrìbada acanta de sa
domo de Pàulu.
Sos pipios arrìbana a domo de Pàulu in antis de su cassadore e arresùrtana a non fàere intrare sos
lupigheddos a magasinu, ca como est serrau, puite sa mamma de Pàulu si nche est inserrada
aintru.
Pàulu e sos amigos ddos fàene cuare in mesu de sa linna e àndana a apèrrere sa jenna de su
magasinu.
Sa mamma nàrada a Pàulu: “ite chi fèisi totus inoghe? Cuaisioso ca ddue sunu sos lupos acanta
de domo, ajò ca su cassadore est arribande!!”. Sos pipios totus assicaos bèssini de su magasinu, e
no iscùrtana a sa mamma de Pàulu, chi ddis nàrada de si frimare e ddos sìghidi aboghinande.
Su cassadore arrìbada, crìcada sos lupos ma no agàtada nudda ca sos pipios si sunu postos ananti
de sa linna e ddi nàrana ca no ana biu sos lupos in ziru.
Sa mamma de Pàulu pèntzada ca sos lupigheddos si nche sunu fuìoso.
Amministratziones Comunales de Paule, Bonàrcadu e Fordongianus
30
Su cassadore, unu pagu arrennegau si nche torrada a domo sua e bìede a sa mamma lupu e dda
ispàrada , ferindedda.
Sos pipios nàrana a sa mamma de Pàulu ca sos lupigheddos si che sunu fuios, ma comente bìene
arribande a sa mamma lupu feria, tzopa e trisinandesi, disisperada ddos tzìrriada abboghinande,
sos lupigheddos totus assustraos nd' èssini de sa linna e àndana a atopare a sa mamma.
Issaras sa mamma de Pàulu, assicada e iscrètia, cricada su telefoneddu po torrare a tzirriare a su
cassadore, ma su fizu ddi nàrada de si frimare, sos àteros pipios si pònente totus in ziru de sos
lupigheddos e de sa mamma lupu feria e pranghinde crìcana de dd’azudare.
Pàulu puru si pònede a prànghere e prègada a sa mamma de non tzirriare a su cassadore.
A sa fine ddi còntana totu s’istòria, issa puru est cummòvia e s’acòstada a sa mamma lupu chi
pàrede morinde cun sos fizigheddos chi tristos tristos ddi lìnghene su pilu e sa cara.
Tòrrada a pigare su telefoneddu de presse ma custa ‘orta tzìrriada a su veterinàriu chi nd'arrìbada
lestru e che càrrigada a mamma lupu in sa màchina.
A pustis de una pariga de dies, intantu chi sos lupigheddos sunu ancora in su magasinu de Pàulu
e totus àndana a ddos agatare, mamma lupu sànada.
Sa chida a pustis nchi lèana totu sa famìllia de sos lupos a su parcu de sos zogos, oramai nemos
in sa bidda ddos tìmidi prus, ca ana cumprèndiu ca non sunu malos.
Su Comunu pònede su ‘inari po assentare su buscu; cun s’azudu de s’Ente Foreste assèntana totu
a manera de non fàere prus lòmpere su fogu, e a s’incumintzu de s’atonzu, candu sos lupigheddos
sunu immanniaos, totu sa famìllia de sos lupos si nche tòrrada a domo sua.
Pabàriu – sa de bator editziones
31
Pampada
Mariangela Mallai
Bonàrcadu
Amministratziones Comunales de Paule, Bonàrcadu e Fordongianus
32
Riflessi nel grano
Rosa Chinelli
La Maddalena
Pabàriu – sa de bator editziones
33
Sa pintadera
Marco Mallai
Bonàrcadu
Amministratziones Comunales de Paule, Bonàrcadu e Fordongianus
34
S’aurora
Luisa Pippia
Bonàrcadu
Pabàriu – sa de bator editziones
35
SETZIONE II “ ISCRITORES MANNOS”
PRIMU PRÈMIU
Gonario Carta Brocca
Durgali
MERES E TERACOS
S’onorèvole Lallai depiat crompire sos annos s’incras, po cussu, su sero innantis fit unu pagu
currende ghirande a domo sua in s’istradone de s’“Abbasanta-Òlbia”. Sos annos chi crompiat fin
sessanta, pagu po sos tempos nostros e bene mantesos, in una carena mai demozà dae travallos
de picu e de pala.
Billia, comente li naraint sos amigos, fit unu pulìtigu nàschiu. Dae zovaneddu si fit interessau de
sindacaos, de pulìtiga, de diritos e de tortos, e de totu cussas fainas chi aiant bisonzu de
ispipillesa bia e de sa paràula pronta chi a issu non mancait mai.
Po sa festa de s’incras s’onorèvole aiat disinnau de fàghere sas cosas in mannu: unu cumbidu
grabosu a sos amigos e parentes d’istrintu po chenare in sa menzus posada.
Currende a 140-150 in sa carrera mesu bòida e iscura, s’onorèvole pariat una fritza andande dae
s’una pupa a s’àtera, chi pariant beninde totu a zoviare a issu. Tot’in unu un’umbra manna, chi
pariat chene cumentzu nè acabadorzu, aiat apertu sa buca sua làmbida ingurtinde su biazadore de
sa note. Billia pariat bolande in sas aeras chene agarradorzu a in ue si poder mantènnere o parta
in ue si pòdere frimare. Pustis de s’iscuru sa lughe, una lughe istrana, chi non cumprendiat. In
cussa làcana de bobois e lampalughes, fin cumpartos sa mamma e su babbu de s’onorèvole chi,
risidos risidos, aiant istrintu su fizu issoro a su coro.
“Tando che sò lòmpiu a domo?...” Aiat pessau s’onorèvole, chi s’intendiat sa conca lèvia e
ecantu amuinà. “A domo?...” Aiat pessau menzus Billia, chircande de ponner in su logu issoro
visiones e sonos. “Non podet esser a domo… mammai e babbai che sone mortos dae meda…
mortos… mortos… Santa ‘Àrvara ‘e sos campos!... Ista a bìdere chi che so mortu peri jeo?...” Sa
mirada afetuosa de sos suos l’aiat fatu cumprèndere chi sas cosas istaint pròpiu a cussu ‘etu.
“In ue semus?” aiat dimandau Billia pompiàndesi a intundu.
“In su chelu” l’aiat rispostu sa mamma losingàndeli sa cara comente chi esseret galu su pipieddu
suu minore.
“In su chelu” aiat repìtiu Billia chi non bastait a crere. “In su chelu… e de sos pecados mios ite si
nd’at costau?”
“Pecados… pecados… cosas antigas fizu mì” l’aiat rispostu su babbu chi in vida faghiat su
mastru de iscola. “Su chelu no est prus comente l’at connotu Dante. Intas inoghe sa democratzia
at postu pee zirande a s’imbesse sas creèssias antigas. Sos ànghelos, chi unu tempus ubbidiant a
su Creadore, como si son daos totu a sa pulìtiga e su Babbu Eternu at istrinau a sos fizos suos sa
Divina Costitutzione. Su chelu no est prus Rennu ma Repùbblica.
“Ma tando sos pecados non son prus pecados?” aiat dimandau su mortu friscu cumentzande a
s’interessare a custu logu arcanu.
“Sos pecados”… aiat cumentzau su babbu chin boghe praghida “sos pecados, in s’ispìritu ‘e sas
lezes son semper pecados ma, jà l’ischis, sa pulìtiga zirat in bonu su chi est malu e in malu su chi
est bonu, si sa cosa li juaret. Bona parte de sa zente diat meritare s’iferru po su chi at cumbinau in
vida… ma in custu modu, cuss’arga ‘e muntonarzu de Lutziferru e totu sos malintrannaos amigos
suos, fin amuntonande podere prus de su Creadore chi bidiat su Rennu suu semper prus
Amministratziones Comunales de Paule, Bonàrcadu e Fordongianus
36
irvoidàndesi. Po cussu at dau ampra manu a sa pulìtica noa de Arcànzelos, Cherubinos,
Barratzellos e totu sas àteras prufessones de pulitigantes chi an zirau su chelu a sigunde sos
bisonzos issoro. Un’ànima mandà a s’Iferru est un’ànima de mancu in su Chelu e duncas chin sos
pecadeddos de s’umanidade si cunzat un’ogru, e peri ambos”…
“Ma tando poto sighìre sa pulìtiga peri inoghe” aiat dimandau Billia cumentzande a s’abolotare.
“Cussu nono fizu mì!... Sa pulìtiga la podet fàghere solu sa casta de sos ànghelos inoghe ses
un’ànima che a totu sas àteras. Però, si tue cheres, sa costitutzione narat chi un’ànima de sa
Repùbblica ‘e su Chelu podet torrare biva in carres po cantas bortas cheret; mancu narau chi
custas torradas in vida si poden fàghere solu bivende àteras vidas semper diferentes”.
“Arrumba inoghe” l’aiat cussizau sa mamma “podes fàghere su chi cheres… lèzere, iscrìere,
travallare, pasare, chene dèpere contare nen chidas e nè annos”.
Billia aiat proau po carchi die sa vida de su chelu ma, su fatu chi ònnia cosa esseret fàtzile,
lìtzida, chene suore, chene timòria, non daiat sapore a sas dies suas chen’arvèschida nè
iscurigada.
Frima che roca in sa detzisione sua, s’ànima inchieta de Billia aiat disinnau de torrare biva in
carres. S’òmine, galu abetuau a sas abistesas pulìtigas de sa terra aiat allegau unu barratzellu
senadore crarìndeli su disizu suu.
“E cando mai!...” aiat narau irfadau s’onorèvole barratzellu “custos pulìtigos de ludu non
cambiant mancu a mortos!...” Tando, amentàndesi de sas eletziones chi depiant fàghere da in cue
a pagu in s’Empìreu prus artu, l’aiat narau a sa segretària:
“Manda torra in carres cust’ànima inchieta chi m’at assigurau ca est unu caddu pulìtigu de
arratza. Mah! A mimi m’est pàssiu prus unu molente…”
Sa segretària aiat iscritu su lùmene de Billia in su libru ‘e sas vidas noas e, pessande a sos
vadiores che a semper, aiat azuntu “Molente”…
Billia aiat torrau a bìdere sa lughe in sa terra chi tantu istimait. S’ànima noa aiat zirau totu a
intundu sa mirada galu imbelà, chircande de cumprèndere in ue che fit capitau po sa secunda vida
chi imazinait galu prus lugorosa e importante de cussa apenas arrimà. Sa prima cosa chi aiat
sejau fit sa paza chi si li fit totu pitzicà a costas.
“Paza”… aiat pessau s’onorèvole criatura “Paza… ista a bìdere chi, cussiderà s’artària pulìtiga
mia, m’an fatu naschire in sa carre de unu secundu Zesugristu… fortzis po dare un’òrdine nou a
custu mundu chi est perdende valores e onores d’àteros tempos”.
Sa paza fit meda a beru. Paza in terra, paza in sacones postos in artu, paza in buca de sa mamma
chi pariat chi la matularet comente chi esseret sa menzus cosa.
“Ah no!... custu nono!...” aiat pessau s’onorèvole Billia pompiande bene chie l’aiat partoriu e
bene a iss’e totu… Sa mamma chin sa secunda galu pendende dae sa natura, fit una poledda, una
burrica afetuosa chi li linghiat sa carena po che l’illiberare dae cussu velu pitzicosu. Issu,
s’onorèvole prus famosu de Sardinna, s’istallone pulìtigu arratzau, como fit solu unu puddèricu
d’àinu. Fit grassiosu, a bintinu mèlinu-iscuddinu, chin duas urigas chi pariant pandelas, ma fit
semper unu molenteddu.
Nàrrere disisperu, non rendet zustìssia a sos sentidos de fogu e de astrau de s’onorèvole
impresonau in cussa carre molentina. Su dannu non fit solu sa carena, chene manos d’agarrare e
chene limba po allegare, su peus fit su cussìderu chi sa zente aiat d’eddu e de sos frades suos.
Totu si nde ridiant e li mutiant bestiolu, àinu, molente, burricu, bistrassu, poleddu, cotzi, animale,
pintapane. Si caligunu li narait chi fit bellu, fit solu cando s’imazinait sa purpa sua frinta in sa
sartàine. S’ùnica chi pariat chi li cherreret bene a beru fit sa merighedda sua Margaida. Sa pipia
Pabàriu – sa de bator editziones
37
lu losingait, l’allegait comente chi esseret una pessone e li atuat matules d’erva frisca chi su
burricheddu a sas primas non cheriat, ma tando, a mala ‘oza sua li fit togau a matulare. Sa pipia,
a s’amigu suu a bator ancas, l’aiat postu peri su lùmene: Zarminu.
Sa mala ura ‘e Zarminu fit solu a su cumentzu. Papantules nieddos menetain zai su caminu nou ‘e
su burricheddu.
Cando a Bore, su mere suu, li fit pàssiu chi su bestiolu ch’aiat fatu su tempus e sa carena zusta,
aiat cumentzau a domare a Zarminu.
Su mere de s’aineddu non fit nen malu nen bonu: fit una pessone pràtiga chi chircait de tirare a
innantis in unu mundu chi no aiat piedade de nemos, animales esseren o pessones. Su chi daiat
prus fastìdiu a Zarminu fit su fatu chi custu mere, àteru non fit si non Bore Caneddu, s’antigu
teracu chi s’onorèvole poniat a fàghere sos peus travallos in càmbiu de pagos soddos e de
promintas chi non crompiant mai.
In sa doma, Zarminu aiat dèpiu imparare totu sos atzinnos e sos òrdines chi Bore li daiat. Aiat
dèpiu fàghere s’abitùdine a su crapistu e a sa letranca, a sa sedda e a sos isprones, a frenu e a
frunchile.
S’antigu teracheddu de s’onorèvole, una ‘orta mortu Billia, s’aiat dèpiu imbentare unu travallu
nou, non suspetande nemancu chi su mere antigu fit diventadu teracu e su teracu mere.
In pes de “Ata ruja”, aiant iscopertu dae pagu una ruta noa a sa cale si podiat intrare a pee pranu.
Sa ruta fit manna, bella e fìrzine, chin totu sas colunnas suas intreas chi etaint rajos millenàrios a
sa lughe ‘e sas lantias chi su comune ch’aiat chistiu. S’ùnica cosa chi no andait bene fit su
coladorzu po che lòmpere. Fit un’àndala interi predas, lassinosa, a punt’in susu e chin su pirìgulu
de si segare su trugu. Carchi turista aiat cumentzau a la compudare e in pagu tempus che l’aiant
posta in sos libros de sas cosas bellas de Sardinna.
Su teracu disabudu Bore, aiat pessau de imperare su burricheddu suu po che sere sos istranzos chi
beniant a cussu logu, rispramiàndelis s’isprenta de sa pigada mala. Sa cosa fit agradà meda a sos
turistas e su pòveru Zarminu non faghiat àteru che atrempare e falare in cuss’àndala predosa.
S’ùnica paga chi aiat, fit una sacheta ‘e paza e una junta ‘e proenda. Si cando che fit istragu
abrandait su passu, su foete de su mere l’amentait s’òrdine nou de sas cosas.
Zarminu, chen’onores, chene paràula, chene pasu, chene si poder arrepellare a perunu ‘etu,
pranghiat a s’iscusiu e ingurtiat su fele chene mai antiare sa conca.
A bortas, in cuss’irvàliu de dolore, de suore e d’istraghitùdine, li pariat cuasi chi esseret zustu chi
sas cosas andaren a cussu ‘etu.
Cando issu fit onorau e pagau po ònnia àlinu chi torrait, po ònnia paràula chi narait, mizas e
mizas de poveritos biviant pagu prus o mancu comente Zarminu biviat como: chene pasu e
chen’aunzu, chin sa ‘isione de unu riscatu chi però no arribait mai. Po narrer sa veridade s’antigu
onorèvole su riscatu lu promintiat a totus ma sas promintas suas s’istramaint in s’àndala ‘e su
tempus. Beh… una ‘orta aiat proau a fàghere peri su bene de sos àteros ma sos cumpanzos de
tropa l’aiant tuponau e avèrtiu a si cumportare comente si depet: sos medas depen àere pagu po
chi sos pagos apan meda. Billia aiat cumpresu s’antìfona e dae sa die s’impinnait solu “pro domo
sua”.
Peri cumbintu chi como sas cosas esseren ziras a s’imbesse, a Zarminu carchi ‘orta si che
l’antiain sos diàulos a urigas e tando orriait chin òrrios leoninos chi faghiant rìdere che macos a
sos turistas.
Una ‘orta, in su punt’in susu malu, istragu de sa sòlita turista pilibrunda e de su foete de Bore chi
li faghiat sa carena che peta picà, solu po si fàghere bellu chin s’istranzita, su burricu Zarminu
Amministratziones Comunales de Paule, Bonàrcadu e Fordongianus
38
aiat dau una carche de coro e d’arrennegu a su teracu ‘etzu suu. Bore, chi fit pagu sàviu e de paga
passièssia, aiat agarrau tando unu lutzu de ozastru e aiat cumentzau a achicare a s’ischina de
Zarminu, intas a cando su poveritu non si fit falau a pare de su dolore. Dae sa die s’onorèvole
poleddeddu chircait de jùghere chin prus grabu sos gàrrios suos de lussu, mandronia, e
presuminzu chene nàrrere mai nè ohi nè ahi.
Solu un’àtera ‘orta si fit arrepellau a su dovere suu molentinu. Su chi si l’aiat imperriau, prus che
un’òmine pariat unu cotzi issu puru: fit unu pulentone grassu che porcu e tontu che balla.
S’òmine li punghiat sos isprones in brente e in su pròpiu tempus li tirait su frenu, comente a
nàrrere: “bae!... no andes!...” A sas tantas achicadas d’isprone chi aiant issambentau sa ‘entre de
Zarminu, s’aineddu aiat dau un’incumerada e sa botza ‘e lardu chi jughiat in pitu fit rutu a terra
che fasche ‘e pedde. S’òmine s’aiat crannugau unu bratzu e, a tùnchios de dolore e timinzu,
menetait su burricu e su mere suu Bore de dirgràssias mannas chi sos avocados li diant aer fatu
ischire cantu prima.
Cussa ‘orta su currezu chi Bore aiat retziu no l’aiat irmentigau prus po su restu de sa vida sua
molentina.
Cando su sero, mere e molente fin ghirande a s’istalla, s’unu aiat fatu totu su caminu menetande
s’àteru:
“Jà ti lu dao jeo s’ou cotu… brutu bestiolu chene ducassione e chene rispetu…”
“A ite seis narajau ‘ompà?” L’aiat dimandau Remundu, su ‘ompare suu de puleu.
“Oh calliae, l’apo chin cust’animale chi, imbetzes de m’azuare mi cheret arroinare. Si lu cheris
ch’at imbolau a terra unu turista chi m’at menetau ca mi dennussiat. Balla, balla ma cras e totu lu
jugo a su dutore e caddos e lu fago crastare…”
“Travalleddu ‘asi bos lu fago peri jeo gompà e chene bos gastare sa lezìtima: mi bastat chi mi
dieis su chi che li toddo a s’àinu.
Su dutore ‘e caddos diat àere fatu unu travallu prus puliu e chin prus pagu dolore ma, bistu chi
non si tratait de sa carena sua, Bore aiat lassau fàghere a su ‘ompare. A Zarminu l’aiant zutu a sa
màchina de ferrare in ue l’aiant bene presu. Cando su crastadore l’aiat apertu su cozonale e
istratzau sos butones, su pòveru burricheddu, a su dolore mannu aiat dau una mossa a una tàula
truncandecheli a lìmpiu una mesu luna larga unu pramu. Una junta ‘e chisina fit totu sa meighina
chi l’aiant postu in su cozonale oramai bòidu.
S’onorèvole Zarminu, non prus Onorèvole nen prus Zarminu, aiat pèrdiu s’ùrtima ischintidda
d’ispera. Sos ogros suos fin mortos: chene lughe nen briu.
Su poleddeddu aiat sìghiu po àteros duos annos s’and’e torra chin sos turistas in s’ischina sua
semper prus istraca. Zarminu non si lamentait prus, no incumerait, no istentait in biazu chircande
de s’illeviare cantu prima de su gàrriu. Ma che a Sisifu, una ‘orta chi su pesu che fit in artu,
depiat torrare a cumentzare un’àtera ‘orta… e un’àtera… e un’àtera.
A su poveritu oramai bintu, li torrain a sa mente sas prufessones mannas de travalladores chi, in
un’àtera vida che l’aiant postu in sa cradea prus còdoma ‘e Sardinna. Travalladores chi depiant
rumbulare sa preda a punt’in susu chene pasu, chene cussìderu, chen’onore nen valore, in unu
trumuzone de dillìriu chi si narat vida.
Cando sos turistas aiant fatu sa cadumada, Bore aiat cumbidau sos amigos suos e, chene piedade
nen tocheddos de coro, aiat mortu, iscorzau e frintu in sa sartàine su burricu Zarminu.
Su sero, nessis po cussu sero, gustande chin piaghere sa purpuza lèvia de su poleddu, òmines e
fèminas, mannos e minores, pulìtigos e zorronaderis aiant agatau unu caminu ‘e cumone in ue
colare totu a manu tenta chene si fàghere sa gherra, comente dae semper faghiant…
Pabàriu – sa de bator editziones
39
SETZIONE II “ ISCRITORES MANNOS”
SEGUNDU PRÈMIU EX AEQUO
Valerio Mauro Demuro
Biddanoa de Tulu
SU CANNONI DE TZIU ANTONI
In Biddanoa ònnia annu siat po s’incontru de Pasca Manna che po sa festa de Santu Giulianu,
Antoni organizàt is fogus de artifìtziu, datu ca in bidda fuat issu sceti, s’ùnicu espertu de
esplosivus; non poita ca fessit devotu po calincunu Santu, no, issu pròpiu custu no, figuraisiddu
a Antoni devotu, issu chi non bandàt nimancu a crèsia, ca cun is peis suus, o mellus nàrriri cun is
baceddus, non ddui fuat mai imbucau, e fortzis fuat de candu sa pardina dd’iat ingortu in bratzus
po ddu batiai.
Epuru issu po alligrai cussas Santas diis de festa, fuat su prus ativu, su chi s’inginnàt, su chi si
donàt de fai, e segundu su chi ddui fuat de fai, treballàt dì e noti po una simana bona, in sa cida
innantis de cussas tzerimònias religiosas, ma ddu faiat po unu motivu feti, non nc’intrat nudda sa
crèsia ne su predi e nimancu is Santus, issu ddu faiat po s’arrexoni prus “banali”, (po sa cosa prus
sciàpida): fuat innamorau, eja Antoni fuat innamorau, e ita ddi boleis fai, a s’acabbu de is contus
Antoni fuat bagadiu, non fuat bèciu, antzis issu s’intendiat prus giòvunu puru de su chi fuat, non
si ddus intendiat is annus chi teniat, non ddus contàt prus, epuru fuat prus de bint’annus
innamorau pèrdiu, nareus puru, schissiau, po Beatrici; ecu po ita fuat sa devotzioni sua, fuat totu
po issa, totu po Beatrici. Est diaici, Antoni non fuat devotu, fuat schissiau po cudda fèmina, po sa
neta de su predi, mancai custa de candu in candu dd’essit torrau crocoriga, s’ùrtima un’annetu
fait, e comenti de is àtaras bortas innantis de sa festa de Santu Giulianu; candu Beatrici dd’iat
pediu po is fogus de artifìtziu issu iat pentzau un’àtara borta ca fortzis custa podiat èssiri sa borta
bona, e tandus educau e rispetosu, ma cun prontu si fuat atriviu a dda torrai a domandai.
Ma issa comenti de totu is àtaras bortas dd’iat torrau ca no; ma no est chi issa fessit insensìbili in
totu e po totu a Antoni, ca chi bandaus a castiai beni ònnia borta chi s’adobiànt a pari, fueddànt e
discutiant de medas cosas, de una surra de modus de biri chi teniant impari, chi poi issa, a Antoni
si dd’iat a àiri pigau puru, ma…Ma ddui iat duas cosas importantis chi ddus stallànt, chi non ddis
permitiant chi cussa pampixedda s’essit acabbada de allui. E fuant custas: sa primu, ca issa a
Biddanoa fuat benia po donai una manu de agiudu a su tziu predi e non po si ponni a fastigiai,
segundu ca issu fuat un’òmini paralìticu, e is fueddus de sa genti chi non dd’acabbànt mai de si
dd’arregordai issa ddus ascurtàt citia, ma aintru de su coru suu, ddu sciiat feti issa cantu sunfriat,
poita ca non si podit spiegai in perun’àtara manera, su fatu ca issa mancai dd’essit torrau ca no,
teniat cura ònnia borta de ddi lassai unu certu filixeddu de luxi chi si tzerriàt speràntzia, mancai
cussa pampixedda fessit tudada. In su coru de Beatrici ddui fuat sa speràntzia de s’imprassai a
Antoni. In prus, Antoni candu podiat a Beatrici ddi faiat arregalus, e issa chi nci abarràt mali,
circhendi tandus a modu suu de ddu certai, ma cun sa castiada de aintru de su coru, ddi naràt
gràtzias.
“Tandus? Eh! Non ndi podias fai de mancu, berus?”
Issu dda castiàt cun ogus prexaus, cun duas frùngias in is corrus de sa buca chi boliant nàrriri
centumilla cosas.
Issu arrimau in is baceddus, is peis scrutzus, asullus, obrigaus de abarrai acancarronaus, mortus
de sa dì chi fuat nàsciu; chentza de nai nudda, s’amostàt afàbili, scaringiau a arriri, cuntentu de su
Amministratziones Comunales de Paule, Bonàrcadu e Fordongianus
40
chi teniat ananti de is ogus suus cuntentu de sa cosa prus bella de sa vida sua: issa, Beatrici.
“Eh arrii arrii, ca ti ddu fatzu biri deu, ddu scis ca una dì o s’àtara, mi tòcat diaderu de ddui
certai cun tui; seu nendu diaderu mì! Mah! Ddu scis o no, oh Antoni, ca deu nci abarru mali,
pighendu is arregalus tuus, poita ca ddu sciu su chi ti costant, e de totu su chi ti privas, po
arresparmiai e comprai totu custas cosas, dai non bandat beni e poi ddu scis ca non tèngiu
nudda de ti torrai”
Antoni dd’iat arrespustu, cun s’arrisu in buca comenti de s’òmini prus devotu chi apustis de una
vida de pregadorias s’agatàt ananti de Deus:
“Comenti no! Certu ca megas de mi cuntracambiai, e ti parit nudda su chi m’aporris? Su coru
miu est in is manus tuas, mì! Pigandeddu Beatrici, non ddu lessis in manus de su bentu ca
s’acabbat de afrigiri” e cun is suercus acotzaus a is baceddus, iat spartu is bratzus comente chi
s’essit aportu a sa chi fuat ananti suu, po ndi dda chistiri e sighendu a narriri “biis comenti seu
prexau, mancat feti chi mi frandighis e mi pòngiu a bolai o a curri infatu de su bentu, mancai
siat feti cun su pentzamentu, ca po custus belleddus de pagu contu, càstia is strinas chi mi fais,
no ddu biis su prexu chi mi donas, ònnia borta m’alluis su coru, feti cun sa presèntzia tui
m’aciungis sànguni a su coru che stiddius de arrosu a sa terra, e sa boxi tua est... e ita potzu
nàrriri, ca po is origas mias est sa mellus cantzoni, e un’acìnnidu de arrisu tuu est comenti de
èssiri anninniaus in pitzus de is nuis, ma s’arregalu prus mannu est candu potzu biri sa bellesa
de sa luxi de is ogus tuus, ca funt scutixeddas cara Beatrici, chi non ddu at fueddus po ddu pòdiri
descrìri e nimancu dinai chi ddu potzat pagai, non tenint prètziu, ca funt is prendas prus bellas
chi apu tentu in sa vida”
Antoni fuat una persona bona, si cuntentàt de pagu, si cunfortàt difatis cun su fatu ca Beatrici
mancai dd’essit torrau ca no, issu perou non castiàt cussu, ddu castiàt de su càbudu prus paris, e
naràt tra issu e issu: “Beatrici non m’at nau ca no, m’at nau: “Ancora non mi dda intendu de ti
nai ca giai de mi sistemai, tèngiu de acudiri a tziu miu”, ca est totu un’atra cosa de unu “no”
segau in truncu, de cussus “no” chi non ddis podis abetai peruna speràntzia; chi poi issa no a
bòfiu mai a nisciunu àturu in s’oru suu”.
A Antoni custu ddi bastàt, poita ca de diainci dd’abarràt su coru in su callenti de s’ispera.
Beatrici po issu fuat totu, ca comenti fuat innamorau de issa, non ddu iat perun’àtara cosa de ddi
podi ponni a paragoni, nimancu sa vida sua etotu. A Beatrici po is festas ddi praxiant is fogus de
artifìtziu; po cussu is fogus de artifìtziu ddus organizàt e cuncordàt issu, comenti eus nau, cun
grandu impènniu, lassendu a una parti totu is àtaras cosas, ponenduddoi fintzas e s’ànima,
donendi a cura fintzas e a is càbudus prus piticus, cussus ca chi non donas atentzioni, ti faint fai
figuras lègias, torràt a castiai totu medas bortas, ca non si dd’iat a àiri perdonau mai de fai figura
lègia cun s’innamorada sua, in is cosas poi acantu issu in bidda fuat cunsiderau su maistu.
Su destinu perou iat bòfiu chi su mengianu de su Cenàbara Santu, Antoni cun Beatrici essint
arrexonau de is preparativus ananti de domu de Pepi; Antoni fuat spieghendu a cudda ca teniat
totu prontu, teniat totu in magasinu, prontus a ddis ponni fogu, antzis: “Ocannu at a èssiri una
cosa meda prus imponenti de s’annu passau”, lassendusì fuiri puru cun unu pagheddu de palla:
“Deu naru, cara Beatrici, ca cun cussu cungènniu chi apu cuncordau ocannu, cun is tzàchidus, e
mi giogu cuddas cosas chi portu in mesu ca funt sa cosa prus cara chi tèngiu in custa vida de
spinas, a pustis de tui, seu seguru Beatrici ca s’ant a saddiri fintzas e is Nurresus”.
Ma a cussu arrexonamentu iat assìstiu chentza de ddu bolli, Pepi, sètziu in su liminàrgiu de sa
genna de domu sua, in s’ora chi fuat circhendu de fai sonai unu pipiolu. Cussu dimòniu de
piciocheddu, no est chi su chi iat intèndiu nci ddi fessit imbucau in una origa e ci ddi fessit bessiu
Pabàriu – sa de bator editziones
41
in s’àtara, no no, cun Pepi custu non sutzediat, antzis, po intendi mellus iat arrimau in terra su
pipiolu, aparendu origa, e candu cuddus ndi fuant bandaus, no arrennesciat a pentzai a àtara cosa
che a is fogus de Antoni, is fogus de Antoni ddi intzulliant su sentidu, fintzas e chi cussu
mericeddu Pepi fuat abarrau prus de duas oras sètziu in palas de su muru de s’ortixeddu de tzia
Crara, abetendi chi Antoni nci essit bessiu, ma sa dì pariat fata a posta, non bessiat, e issu
abetendi cun su disìgiu de biri aici mannu chi ddu schissiàt. Candu giai creiat de àiri abetau de
badas, ecu ca dd’iat biu bessendi de sa gechixedda in ferru, cun is baceddus andendu a brìnchidus
in sa bia de crèsia.
“Gei ti fuat ora”, iat nau Pepi andendu coidendu a tzerriai is cumpangeddus; issu in domu de
Antoni connosciat ònnia corratzu, datu ca fuat issu su piciocheddu de is cumissionis de
cuss’òmini, po cussu est chi connosciat fintzas e is abitùdinis de cussu paralìticu, sciiat puru ca
immoi su meri de domu, candu bandàt a cussu càbudu, boliat nàrriri ca fuat calendi acantu de su
fradi, a domu de Zenu, e Antoni no iat a èssiri contoniau a domu sua innantis de mesunoti, datu
ca a domu de Zenu si ddui pinnigàt sèmpiri una bella sumbrea, chi nci passàt s’ora gioghendi a
dama e arrexonendi ananti de unu fiascu de binu.
In pagu ora is de sa cumbrìcula de Pepi fuant totus aintru de sa pratza de Antoni: Fisieddu,
Pitaneddu e Chicu de Coa Crutza. Pepi Palleri, apustis chi cuddus ddi sighiant a pregontai e ita
est chi ddis depiat fai biri de diainci importanti:
“Hum!”, iat cumentzau Chicu, “mancai immoi dd’eis a bènniri a biri ca a s’acabbu de is contus,
sa cosa meda importanti de Pepi, depit èssiri comenti de s’àtara borta, chi ddui iat unu niu de
ghirus in sa mata de s’arenada, immoi mancai at a èssiri calincunu tostòinu in mesu a sa
faixedda de s’ortu de tziu Antoni, e su segretu at a èssiri totu ingunis”.
“Tui naras?”, dd’iat arrespustu Pepi, cun una certa imponèntzia, castiendudiddu de scuèsciu.
“E chi ti naru invecis ca tui no as cumprèndiu pròpiu che sa bellesa de nudda? Ca deu invecis si
potzu fai biri unu cannoni chi sparat, ma chi sparat diaderu perou!”
Is piciocheddus si fuant castiaus a pari, unu pagu spantaus po su chi fuat nendu cuddu, is
facixeddas insoru alligras cun is ogus pregontànt, ca no iant cumprèndiu beni e it’est chi si depiat
fai. Tandus dd’iant pregontau:
“E ita as nau? Si bolis fai biri unu cannoni? Ma unu de cussus chi sparant diaderu? Ellus e
innui est custu cannoni chi naras tui, custu cannoni chi sparat diaderu?”
“Apu cumprèndiu, ca bosatrus in prus ca no eis cumprèndiu nudda, nimancu mi creeis, benei
cun deu tandus ca si fatzu biri, antzis, immoi seu deu chi bollu biri sa faci chi eis a fai candu
dd’eis a biri, ajò!”
E de sa genna de magasinu, timi-timi, fuant imbucaus unu infatu de s’àturu cussus piciocheddus;
Pepi iat obertu unu sportellu mannu, paris terra, nc’iat imbucau sa manu cun totu su bratzu,
apustis agiudendusì cun s’àtara, unu pagu cun treballu, fuat arrennèsciu a ndi bogai a foras unu
arrogu de ferru mannu, chi no arrennesciant a dd’assimbillai a peruna cosa chi connosciant, pariat
castiendudiddu de unu càbudu sa parti de pitzus de una màchina de cosiri, ma non fuat una
màchina de cosiri, un’arrogu de tubu, ma portàt àtaras cosas, àturus arrogus de ferru, de ferru
nieddu. A pustis faendusì agiudai de is àturus nci dd’iant impertu fintzas a pratza. Una borta in
foras, a sa luxi de su soli, Pitaneddu iat pregontau: “Ma po ita sa bomba serbint custas
arrodixeddas?”
Pepi e is àturus iant castiau spantaus innantis a Pitaneddu, apusti a su chi fuat amostendudiddis
cuddu, e Pepi iat cumentzau, abrebbullendi, poita ca mancai essit bòfiu fai biri ca issu sciiat totu,
cussu non ddu sciiat, e iat fatu:
Amministratziones Comunales de Paule, Bonàrcadu e Fordongianus
42
“Arrodixeddas? Boh! Arrodixeddas, ma e ita sa bomba ndi sciu!”
“Dai ca provaus a ddu furriai fundu a susu, in manera chi is arrodixeddas tochint a terra”
Faendu frotza totus impari, pesendundeddu de unu càbudu nci dd’iant scrucuddau, cun meravìllia
insoru. Cuss’atretzu immoi, cun cussas arrodixeddas in terra bandàt che unu carruceddu.
“Cessu ita scemus chi seus” iat nau Pepi
“No”, dd’iat arrespustu Pitaneddu, “ita scemu chi ses tui, ca ses tui su chi sciiat fai totu”
“Oh bai e caga, toca” iat arrespustu Pepi inchietu, nendu ca no, “is arrodixeddas non ddas ia
bias poita ca in magasinu ddu’iat scoriu, chindighinò miga faia totu cussu treballu po ndi ddu
bogai, mah!”
A pustis de cussu sciogu de Pepi fuant torradas is pregontas :
“Ma tandus oh Pepi, custu cannoni sparat diaderu?”
“Gei ddu creu ca sparat diaderu. Bieis”, iat torrau, “si càrriat…” e fuat abarrau unu pagu
poderendusì unu càbudu de sa làvura cun duus didus castiendi su cannoni, “si càrriat innoi, in
custu stampu, cun custus perdigonis”
“Ma tandus, custu podit bociri puru, oh no!”
“Beh bocit, ma sceti chi ddu puntas contras a calincunu”
“Oh perou deu apu intèndiu, de tzieddu miu, ca in sa gherra de Crimea, teniant cannonis
mannus, prus mannus de su carru de is bois, e candu sparàt, fiat unu scòpiu mannu e ònnia
cropu, ndi sciusciàt unu càbudu de domu, a bortas totu puru”
Tandus Pepi po no ammenguai su chi fuat ammostendudiddis, iat nau ca de cussus contus nd’iat
intèndiu issu puru, ca is cannonis chi portànt in sa gherra de Crimea fuant cannonis mannus, poita
ca fuant apòsitus po sa gherra: “Ma custu perou mancai non siat mannu meda candu sparat fait
unu scòpiu forti, ma diainci a forti chi s’intendit fintzas in Nurri e prus aillàguru puru, mancai
siat piticu custu mì!”
E cuddus: “Toca immoi fintzas in Nurri! Dd’as pigau po…” non podiat èssiri beru, ma ddu
narànt in tonu de isfida, non poita ca non nci creiant, ma poita ca boliant biri, boliant intendi
comenti podiat èssiri custu scòpiu. Tandus Pepi ddus iat ingortus a biri s’arsenali de Antoni, sa
bruvura e is perdigonis, e cuddus:
“Ma sa bruvura e innui est?”
Pepi fuat bandau un’àtara borta a magasinu e de una cascita de linna, nd’iat bogau cosa de corrus
de bois tupaus cun unu tapu de ortigu, nd’iat bogau su tapu e ddis iat amostau sa bruvura,
ghetendusindi unu pagheddu in su pramu de sa manu. Cuddus piciocheddus si fuant trantzius
coidendu, e issu arriendu, ca iat cumprèndiu: “Umh, poita si fueis?” e arriiat a iscracàlius,
cuntentu ca ddus biiat timendu.
“Ajò benei a innoi, ma poita si fueis?” e torràt a iscracaliai, torrendi a nai a cuddus: “De diainci
no isparat, non sutzedit nudda, est comenti e chi m’essi ghetau terra o arena a su pramu de sa
manu, mì faei contu chi custa siat arena, e bosàturus ddu scieis ca s’arena non fait nudda, non
ddi pigat fogu, no iscòpiat, bieis nimancu custa iscòpiat, sa diferèntzia de sa bruvura cun s’arena
est ca a s’arena non ddi podit pigai fogu, invecis cun sa bruvura si depit donai atentzioni a non
dd’acostiai mai a s’oru de su fogu, ca ingunis custa abbruxat, fait scinciddas, scòpiat,
cumprèndiu? Non dda depeis acostiai mai a s’oru de su fogu, ca segundu comenti, e segundu su
chi ddui est, podit bociri a calincunu”.
Immoi cuddus castiànt allonghiendi su tzugu, ma abarrendu stesiaus, de cussu chi fuat
amanunchendi Pepi, castiànt cun una certa timòria, e cun rispetu, ma chi a su matessi tempus
cresciat su godimentu insoru e pentzànt cantu iant a èssiri staus imbidiosus is àturus
Pabàriu – sa de bator editziones
43
piciocheddus, candu s’incras si ddus iant a àiri contau.
“Ma comenti si fait a ddu fai sparai cussu cannoni?”
Pepi ddus iat castiaus, totus chentza de fueddai ca de seguru su chi pediant cuddus praxiat a issu
puru:
“Deu su cannoni de tziu Antoni ddu potzu fai sparai, certu ca ddu potzu fai sparai”
Is àturus cuntentus, candu iant intèndiu custus fueddus de Pepi, calincunu aboxinàt po su prexu, e
issu: “Citeisì, faei a bonus, acabbaidda de aboxinai, ca at a suncurri totu su bixinau, citeisì e
circai de fai is sèrius po una borta, ca custas funt cosas delicadas e non seus gioghendi, e ita
s’arràbiu, seis pròpiu pipieddus”.
Ddus iat torraus a castiai incilliu, unu e po unu: “Tandus fuaus nendu, deu custu ddu fatzu sparai,
ma bosàturus, de custu non ndi depeis fueddai cun nemus, chindighinò deu sparu a bosàturus,
m’eis cumprèndiu?”
Totus iant fatu sa conca ca giai, unu pagheddu timorosus po is amaletzus e po su chi depiat fai
Pepi, ma de prus po su chi iat nau Pepi: “Deu sparu a bosàturus chi scoviais”.
“Tandus, chi non m’arregodu mali, tziu Antoni ponit sa bruvura, su tzùrfuru, no… no, non fuat
diainci, ah immoi m’arregodu beni, duncas fuat a fundu totu su carburu, a pustis, hii
hii…sa…cudda…sa comenti si tzèrriat, is perdigonis cun lardu, tui bai e càstia ca lardu ndi ddui
depit àiri calincunu arrogu in magasinu e tui incraratì in sa geca a bortas non siat passendi
calincunu”
Fatu stait ca Pepi in cussu cannoni ddui iat ghetau de totu, de cussu chi prus ddi pariat ca podiat
bandari beni, a pustis coidendi si fuant fuius, chini a palas de sa mata de sa figu de pratza, chini
aintru de magasinu; Pepi si fuat fuiu a sa bia. Iant abetau unu pagheddu. A pustis a bellu a bellu
incrarendu sa conca, iant cumentzau a castiai, innantis timi-timi, cun calincunu passu caras a
cuddu cuncordu, sa castiada chi adobiàt un’àtara castiada, fintzas a s’agatai passu passu totu a is
cuàturu ananti de cussu cuncordu, ananti de su cannoni de tziu Antoni.
“Poita no at sparau?”, dd’iant pregontau a Pepi is àturus tres. Issu circhendi de atacai s’afànnidu
chi portàt aintru, chi fuat su matessi afànnidu chi teniant cuddus:
“De seguru eis sballiau calincuna cosa”.
Is àturus dd’iant castiau e tandus Pitaneddu: “Mah! Chi as postu totu tui, e ita bolis de nosu, mah
immoi circat de incurpai a is àturus!”
“Toca citutì tui! E fuedda candu pisciant is puddas, ddu bis ca non cumprendis nudda”
In s’ora nendi custu si fuat torrau a ponni a forrogai su cannoni de tziu Antoni; apusti chi dd’iat
cumpudau de unu càbudu a s’àturu e dd’iat aciuntu fintzas e àtara bruvura, si ndi fuat pesau e ddu
castiàt, mussiendusì a ispitzuleddus sa peddixedda a ingìriu de s’unga de unu didu, comente chi
essit abetau chi cussu marchingènniu dd’essit nau su chi depiat fai. Tandus Chicu circhendi de
dd’agiudai:
“Ti ddu betu unu murcioni de aintru? Eh? Ddu betu? Diainci ddi ponis fogu”
Pepi si fuat girau a ddu castiai, torrendu a nai a boxi arta su chi iat pregontau giai cuddu:
“Un murcioni! Unu murcioni de fogu, ah! Eja!”, iat fatu issu, “ma poita, innantis non dd’as
betiu beru? Eh gei ddu creu tandus ca no sparàt su cannoni, eh! Si ddu apu fintzas e nau innantis
no! Ca sa bruvura chi non ddi ponis fogu no sparat, ca est comente unu pùini de arena, gei fuat
un’orixedda chi fua abetendi, deu creia ca dd’ias giai betiu, ca si dd’ias postu”
Ma Pitaneddu giai non dd’ascurtàt prus, ca fuat bandau e torrau a sa ziminera de tziu Antoni cun
unu bellu murcioni nieddu, fumiendu, in sa punta una pampixedda dèbili, asulla, chi bandàt e
torràt. Pepi iat pigau su murcioni e dd’iat acostiau a su stampu de su cannoni, cussu acantu
Amministratziones Comunales de Paule, Bonàrcadu e Fordongianus
44
nc’iant stichiu totu cudda surra de cosa. Si fuat incrubau po sulai su murcioni; is àturus
piciocheddus si fuant incrubaus acarighendu a giru a giru, circhendu de ndi pòdiri boddiri cun is
oghixeddus totu su prus chi podiant de su chi fuat faendu Pepi.
Su scòpiu fuat stau de sucunas, ma de diainci a forti, chi totu a is cuàturu si fuant agataus a unu
càbudu e a s’àturu de s’ortu, ghetaus unu pagu a cudda ginia, fuliaus che tzàpulus bècius.
Nci fuat bessiu su cannoni puru, sfundendi sa fentana de s’aposentu de tzia Crara. A is domus a
giru a giru ddis iat arrogau totu sa teulla de crabetura. Mancu mali ca tzia Crara, de
cuss’aposentu, nci fuat apenas bessia, ca pagu innantis fuat arrimendu in pitzus de sa mesa su
canisteddu de is pirichitus de Pasca.
“Ih! Santa Bràbara mia!” iat aboxinau cudda fèmina, faendusì su sinnu de sa gruxi in coxina. In
su matessi tempus chi Beatrici fuat aporrendi una bona borta su coru suu a Antoni, is làvuras
diainci a s’oru de pari...ma cuddu tzàchidu ddus iat fatus saddiri, nd’iat scutu su predi de su letu,
ca fuat faendusì su mesudì; issu de sa fentana si fuat incrarau e iat acudiu a biri sa neta
sfranellendi, frandighendusì a pari cun su paralìticu. Biendu sa neta si fuat assicau diaderus e cun
su pentzamentu, feti cun cussu ca de buca no ndi bessiat perunu sonu, iat aboxinau “Beatrici no!
Cun cussu no….”.
Pabàriu – sa de bator editziones
45
SETZIONE II “ ISCRITORES MANNOS”
SEGUNDU PRÈMIU EX AEQUO
Antonio e Gianfranco Mastinu
Milis
UNA PASSIZADA IN SA STÒRIA
Incumintzu
---------------------------------------------Νоn càpitat ònnia dia de bivi, mancai cun fantasia meda, un’аνеntura comenti cussa chi eus bìviu
de pagu cun fizu miu.
Pentzendiddi beni però, fatus che cussu chi chereus contai, funt istìchius in fundu a sa menti, ma
a bortas, is pentzamentus de ònnia dia ddus faint immentigai.
De tantu in tantu però torrant a conca e si faint pentzai meda meda meda…
Іs babbus nostrus antigus, cun chi eus cumintzau custa passizada, parit chi si nerant a tramandai
custas cosas a is fizus nostrus po sighiri, imparis a issus, su caminu de s’òmini a s’Eternu.
Sa νіdа, bènnia de is istellas, at curtu in su selu e s’est arrimada in terra po si nchi
torrai un’àtira borta a is istellas.
Is autoris de
una passizada in sa stòria
Su mundu antigu
Funt is noi oras e mesu de manzanu e, comenti ònnia dia, si cuncordaus, cun fizu miu, a si fai una
passizada in una strada mesu abbandonada chi de bidda nostra ndi pigat a Bronàcudu, de innui si
incumintzat a artziai po su Montiferru.
Unu chilòmetru a pustis de domu nostra, a prus pagu de chentu metrus a manca in sa pigada,
s’agatat unu nuraghi. At a essi po custu chi s’allega nostra nch’arruit sèmpiri a susu de su Passau
e de cuddus òminis chi in antis de nosu ant catzigau sa terra chi comu est a suta de is peis
nostrus. Arratza de emotzioni!
Сun custa emotzioni in su coru incumintzat sa passizada nostra. A pustis de s’essi assentaus e
bistius, a bellu a bellu incumintzaus a si ponni in caminu. Еst una dia bella de abrili, su logu est
totu prenu de coloris de ònnia zinia. De tantu in tantu intendeus apéddidus de canis, currìghinus
de burricus, ammuinas de bacas, e fintzas brabeis belendi. Bideus puru, de tretu in tretu,
arroieddas de abba chi nd’abassant de su Montiferru. S’ària est pullida e incumintzat a si fai
intendi su callenteddu de su beranu. Totu assimizat, duncas, a unu paradisu in terra!
Totinuna, de asegus de un murigheddu de perdas a manca de su caminu nostru, pròpiu in su
puntu innui currit un’arroiedda de abba, intendeus stragatzu e bideus un’“animali” chi si nchi fuit
de pressi in mesu de is molas de arrua e de murta. Fizu miu tzérriat luegus “càstia...càstia parit
una brebei” e deu “eja...eja, parit una brebei! Fut bufendi abba, s’at tìmiu e s’est fuìa!”. A pustis
de unu pagu sa “brabei” sparessit. Sa passizàda finit osi comenti ònnia dia.
A s’incrasa, sèmpiri in su matessi puntu de su caminu nostru e sèmpiri a is noi orasa e mesu
tòrrat а capitài sa pròpiu cosa. Custu fatu incumìnzat a si ponni curiosidadi fintzas puita comenti
ddi pigat a fuiri a cussu “animali” no assimizat a sa manera de fai de una brebei, prus istenteriosa
e medas bortas acumpanzada de su sonu de una campanedda posta in tzrugu. Apustis de unas
cantu bortas chi torrat a capitài su matessi fatu sa curiosidadi ammànniat sèmpiri de prus.
Amministratziones Comunales de Paule, Bonàrcadu e Fordongianus
46
Candu, un’àtira borta a “s’animali” ddi pigat a fuiri torra, fizu miu abòghinat luegus: “oh babbu
ma cuss’animali est currendi istrantazu a susu de duus peis ebia, parit un’òmini intamu de
un’animali!” E deu “ faimia abbadiai mezus, tenis arrassoni custa est una brebei curiosa meda”.
Fatu fatu bideus ca cussa “brebei” cun su pilu totu nieddu si nchi pésat istrantaza e nchi pigat a
susu de un’arroca manna, a unu trinta metrus de nosu, e cun fueddus totu scuncordaus, o a su
mancu si pariat insaras, incumintzat a s’amalatzai e а s’iscudi perdas. Aboghinendi curreus a
innui est issa, chi si nchi fuit dareta a su nuraghi, de innui s’afàchiat, in su pròpiu momentu,
un’àtira “brebei” bianca chi, si parit de cumprendi, dd’atzinnat a s’arretirài aintru de su fàbricu.
Su chi is ogus nostru bint non fait a ddu crei! Una brebei chi currit a susu de duas cambas e chi
iscudit perdas: arroba de macus!!! Cumenti si podit? Ma ddu bideus etotu, e cun is ogus nostrus!
Si poneus a curri afatu de issa e luegus intendeus su stragatzu de una perda movendisìa.
S’acostaus. S’intrada est serrada de un’arroca manna! Torraus a domu totus streulaus, sa menti
nostra incumentzat a bisionai.
Sa dia apustis torraus in cussu logu prus curiosus ancora. Funt is noi oras e mesu in puntu, bideus
s’animali sòlitu a pilu nieddu chi s’incrubat in s’arroiedda e est po bufai. Is allegas nostras ddu
faint assicai e torrat a incumentzai cun is murrunzus suus diretus a nosu, a pustis si torrat a
istrantazai a susu de sa pròpiu arroca e si torrat a amalatzai a fueddus: “currei ….currei de
innoghi”. E nosu a istintu: “ma chi ѕеѕ?”. E issu: “tarratatata… prestu… prestu de innoghi”. Ddi
curreus a fachi, ma issu si nchi fuit comenti s’àtira borta me in su nuraghi e ddi fait a s’àtira
brebei bianca afachiada “Ζаnеddа…. Ζаnеddа acua…..acua іѕ pipius” E issa a issu “curri…curri
Ζаnеddu“. Non fait pròpiu a ddu crei! Parint pubiddu e pubidda, fortzis si funt assicaus
bidendisia e s’incurant de acuai is fizigheddus insoru. Totinuna issu isparessit cumenti chi su
nuraghi si dd’essit ingùlliu, s’intrada est serrada torra cun s’arroca sòlita. Seus sempri prus
trumbulaus.
Torraus a domu e si poneus a pentzai meda a su fatu. Fizu miu mi narat “οh babbu…. оh babbu..
ma cussus….. eja pròpiu cussus chi eus biu imparis nоn ti pariant a tui puru òminis nuràgicus?”
E deu: “еeeeh!” Funt passaus prus de 3000 annus de candu in custu logu nchi biviant is nonnais
nostrus nuràgicus, non fait a ddu crei pròpiu” “ma” torrat a nai issu “a mimi mi pariant pròpiu
zenti: pubiddu e pubidda bistius a peddi de brebei”, “eja già est beru ca is nuràgicus si bistiant a
peddi de brebei” ddi fatzu deu “ma datu ca est passau totu custu tempus comu funt totus mortus”
e fizu miu “ma no est chi custus si nchi funt drommius de insaras e comu si funt ischidaus?”
“solu si seu bisionendi, о cun fantasia meda, potzu crei a una cosa osi” ddi naru deu, “e si fessit
pròpiu osi?” sighit issu, e deu “eh…. già iat a essi pagu bellu a porri allegai inderetura cun is chi
ant bìviu prus de 3000 annus in antis de nosu! Bai e crica comenti s’iant a assustrai si bidiant
unu mundu totu cambiau de cussu chi ant bìviu issus”. Fizu miu” Già non iat a essi su primu de
miràculu. Non t’arregodas ca Gesus Cristu iat torrau in vida a Làzaru?” E deu: “ma a is tempus
de custus Cristu non fiat mancu nàschiu ancora" “ma Cristu est fintzas Deus, e Deus s’est sèmpiri
agatau” m’arregorat issu “insaras custu iat a porri essi unu miràculu, ѕі puru unu pagu fantasiosu,
e nosu ndi seus testimonzus” sigu deu, “a cantu parit est pròpiu adiosi”mi torrat issu “e una dia o
s’àtira si dd’acostaus a ddus fueddai” e sighit “ma comenti podeus fai? Cussus comenti si bint si
nchi fuint, mancai mi parzat ca sa fueddada insoru s’assimizit meda a sa nostra” torru a nai.
“Tocat a agatài cosas de ddis porri interessai” serrat fizu miu.
Cun custas allegas intre nosu, mancai fantasiosas meda, istabileus de ddus torrai a cricai. Sa
chistioni fiat de agatai cosa de ddus porri atirai. Ponendi in contu ca sa vida insoru non podiat
chi essi casi totu impenniada in sa difesa de su tempus malu e in su de procurai cosa de papai,
Pabàriu – sa de bator editziones
47
eus pentzau ca pròpiu sa cosa de papai podiat essi de interessu mannu po issus. “Eja, ma ita?”
Pentzaus е sigheus а arrasonai “su pani е sa cosa cota comenti sa chi papaus nosu issus non
dd’ant mai connota. Fortzis ddis iat a essi agradèssiu a ddis portài unu pagu de birdura (unu
pagu de latuca, mancai) custus ant sempri bìviu de cassa e de erba chi s’agatat in sa zona”. A sa
fini istabileus de ddis portai pròpiu unu bellu matzu de latuca po cricai s’acostamentu.
S’incrasa a sa matessi ora si poneus in caminu. Arribaus in su logu chi oramai ischideus beni,
alloddu a Ζаnеddu (osi dd’iat tzerriau sa cumpanza) arribendi a s’arroieda. S’acostaus a bellu a
bellu nosu puru cun su matzu de sa latuca in manu, e candu seus a prus o mancu binti metrus de
issu dd’atzinnaus cun sa manu de s’acostai fendideddi biri sa birdura po ddi fai cumprendi ca si
dda chereus zai. Ма issu timarosu si nchi istrèsiat, ma a pustis si firmat e cricat torra de si
nc’andai. Comenti sigheus a dd’acostài, issu si nchi fuit de prus ancora. Ma nosu, po si ddu fai
cumprendi in calincuna manera, arrimaus sa birdura a susu de cussa arroca manna innui issu fiat
sòlitu a nchi artziai e s’acuaus a palas de una pariga de molas de murta po biri su chi podiat
capitai.
Alloddu a Ζаnеddu acostendisia a s’arroca! E, mancai pentza pentza, pigat in manu s’erba, dda
càstiat beni beni, e si nchi fuit cun sa latuca. А custu puntu eus cumprèndiu ca Ζаnеddu fiat
incumintzendi unu pagu a si fidai de nosu.
E duncas po unu pagu de tempus sigheus a acarrai a susu de sa pròpiu arroca zinias diversas de
birdura, chi Ζаnеddu arretirat sèmpiri; fintzas a candu no est arribau su tempus de provai a
dd’acostai de prus ancora.
Insaras una dia càrrigus de birdura comenti sèmpiri non s’acuntentaus de dda lassai a susu de
s’arroca e de si nch’andai. Dd’aguantaus in is manus e dd’atzinnaus a s’acostai, ma issu torrat a
segus, ma a pustis, comenti sigheus a ddi fai tzinnus, nch’arrannesseus a nchi arribai a prus pagu
de duus metrus de issu.
Duncas isterreus s’allega! Fizu miu partit: “nоn ti nchi fuast, nοn ti chereus fai mali” e issu a
fueddus chi po pagu non si cumprendint “beti….. beti ѕ'erba”. Si ddu iaus pentzau!
Dd’allonghiaus sa manu e a sa fini Ζаnеddu si pigat sa latuca de is manus! Luegus a fizu miu ddi
bessit “miràculu.... miraculu!”. Ζаnеddu pigat a sa lestra sa latuca e s’aprontat a si nchi fuiri
torra, ma a pustis de dd’ai insìstiu a si firmai, a sa fini si firmat e s’acatàus ca nоn si timit prus.
“Chi seis?… chi seis?” Torrat a tzunchiai Ζаnеddu. Su miràculu est fatu diaberu! Teneus
s’oportunidadi de ddu fueddai! “Puita ti nchi fuiast?” Ddi narat deretu fizu miu. S’arresonada
intre nosu e Zаnеddu est pròpiu cumentzada!
Cussu tzripiu bistiu a peddi de brebei, cun sa braba longa longa ca non si bidit mancu sa buca, osi
piticu е grussatzu, mancu òmini parit! Ita spantu chi si fait!! Dd’ascurtaus: si preguntat “zenti
bona seis? E fizu miu: “nosu nоn ti chereus fai mali, ma ti chereus azudài”. Comu est craru ca
Zаnеddu si fidat unu pagu de prus. Setzendisia a susu de una perda e fendisia tzinnu de ddu fai
nosu puru si narat “а bortas а innoghi imbatit zenti mala diaberu chi si nchi furat su casu е su
trigu cun ѕa scusa de si zai brocas е pinzadas”.
А custu puntu sa menti nostra pentzat a cantu traballosu podiat essi a cuncordài intre custus
nuràgicus e totus is pòpulus chi ant cricàu sèmpiri de s’afachiai in Sardigna; prus a totu is
Fenìcius chi iant incumintzàu а dda praticai giai de milli annus, prus o mancu, in antis de Cristu
е chi fadiant commèrciu, su prus, de νаѕus de tzeràmica, e duncas fintzas de brocas е pinzàdas.
Ddi preguntaus duncas de si cunfirmai candu est chi est nàschiu, ma issu non chi dda fait а
s’orientai е si narat solu de s’essi dromiu imparis cun sa famìllia е ischidaus de pagu. Po nosu
Amministratziones Comunales de Paule, Bonàrcadu e Fordongianus
48
duncas Zаnеddu iat a porri essi nàschiu a ziru de su ΙХ° о s’'VIΙІ° sèculu ananti de Gesus Cristu.
Ε difatis, a ziru de su ІΧ° sèculu ΑС in cussu nuraghi ddui biviat zenti de siguru.
Fizu miu ddu preguntat: “cantus annus tenias candu ti nchi ѕеѕ dromiu?” e issu non cumprendit
ita funt is “annus”. Puru si cricaus de si ddu fai a cumprendi, issu sighit a non cumprendi. Insaras
ddi fadeus su tzinnu contendi cun is pòddighis de sa manu e sighendi a arrepiti sa cosa a manera
nostra. Fatu fatu movit sa manu dereta issu puru cun is pòddighis ispratus beni una bella pariga
de bortas. Ma comu is chi non cumprendint seus nosu, ma issu sighit a movi a sa pròpiu manera
sa manu dereta e a pustis narat: “su soli aintru de su nuraghi est passau”. Nosu sigheus a non
cumprendi е issu a pustis de ai insìstiu torra, si narat: “aspetai ca seu torrendi”. Atacat a curri a su
nuraghi е nosu aspetaus unu pagu pentzamentosus.
A pustis de una pariga de minutus alloddu torrendi, portat in manu una tzicaredda de terra cota
fata in grussu. Si firmat, afannendi unu pagu, e ndi bogat matzoleddus de fustis de linna acapiaus
a pari cun erba sicada. Bideus ca in ònnia matzoleddu, in totu seti, ddui funt chimbi fustigheddus
totus ugualis in prus ndi bogat àtirus batrus scàpius. Pentzaus ca cherit fai contus, ma non ndi
cumprendeus beni su sensu. Duncas si torrat a arripiti: “su soli est passau aintru de su nuraghi” е
in su mentri ndi pigat una farrancada de chimbi fustigheddus in sa manu manca е cun sa manu
dereta si torrat a fai biri is chimbi pòddighis ispratus е diasi torrat a arripiti su tzinnu po donniunu
de is seti matzoleddus chi pigat. Insaras eus cumprèndiu ca su sensu de is contus fiat acapiau a sa
fràsi “su soli est passau aintru de su nuraghi”. Duncas issu atzunghit “deu tenzu totu custus
solis”.
Mancai a tradu eus cumprèndiu, ca issu cheriat ponni in lughi is bortas chi su soli, intrendi de is
fronesteddas de su nuraghi, lughiat in su matessi puntu е duncas chi onniunu de custus passazus
fiat un’annu.
Fizu miu luegus at calculau ca seti matzoleddus de chimbi faint trintachimbi, a prus de batru
fustigheddus scàpius arribaus a trintаnоi. Fizu miu narat “Teniat 39 annus!”. E deu: “Ita dialu! Si
nch’est dromiu chi teniat s’edadi tua!”, e issu sighit, nendi a Zaneddu: “pràchia t’est s’erba chi
t’eus betiu?” e Ζаnеddu “ bella meda, bella meda!” Deu: “cheris a ti ndi betiri àtira mancai сun
pani е petza arrustia?” Zаnеddu non cumprendit beni ita est chi ddi chereus betiri, ma mancai a
tzinnus deu si ddu fatzu a cumprendi е issu narat chi zai, cun pragheri mannu. Duncas si saludaus
e si zadeus apuntamentu po s’incrasa a sa matessi ora.
Sa conca nostra si fiat prenendi de curiosidadi manna pentzendi a su pragheri chi podiat tenni
Zaneddu tastendi sa cosa de papai nostra, su prus su pani friscu, ma fintzas sa petza arrustia,
mancai issu puru a manera sua dd’ischidiat arrustiri. S’incrasa a is noi oras e mesu in puntu seus
torra in su matessi logu, Zaneddu fiat zai arribau e si nchi fiat sètziu in sa pròpiu arroca de sa dia
inantis. Deu ddi fatzu tzinnu de ddu saludai cun sa manu e issu mi torrat su saludu e mi narat a mi
setzi, fizu miu ndi bogat de sa pischedda primu sa petza, schidonada ancora, chi issu conoschit
luegus e andat a dd’afracai unu pagu spantau, a pustis sa birdura sòlita chi issu pigat chentza de
abarrai pentza pentza; ma candu ddi zait su pani, mancai siat totu pigau de su fragu bellu, no est
cumbintu meda de ddu pigai, issu dd’insistit “piga… piga” е Zaneddu: “е custu ita est?” “su
pani”, ddi torrat fizu miu, “ma comenti est fatu?“ ddi fait Zaneddu, “сun su trigu, est bellu
diaberu” arrispundit fizu miu e dd’insistit “tastaddu..”. Zaneddu chi s’est cumbintu dd’afracat e
ddi tzacat unu mòssiu, e fait: “bellu…. bellu meda!”. E deu, castiendiddu, ddi fatzu “no ddus iast
connotus su раnі е ѕа petza arrustìa? ” е issu “comu eja, ma deu non ddu fatzu adiosi” “е
comenti?” preguntu deu, “custu pani esti pulliu meda, su chi fatzu deu est brutu” arrispundit
Zаnеddu, e deu, mancai mi ddu fessit pentzau: “е puita tui comenti ddu cois?“, Issu mi contat:
Pabàriu – sa de bator editziones
49
“prima de totu deu andu a pistai su trigu cun ѕа perda e a pustis dd’impastu сun abba, nchi ghetu
іѕ perdas а su fogu е candu funt bellas е arrubiadas nchi ponzu a susu s’impastu, fintzas а candu
nоn est cotu, cumprèndiu as?”.
Ζаnеddu, pighendi in manu sa petza abarrat dubiosu etotu castiendi su schidoni innui est
infrichia. Difatis, cumenti ndi leat sa petza s’acatat ca su schidoni est diferenti meda de cussu suu
de linna. Νоn ѕі podit ispiegai puita siat adiosi tostu е si ddu domandat. Ма no est fàtzili a si ddu
fai a cumprendi ca in is tempus suu s’edadi de su ferru non fiat mancu incumintzada ancora, e
insaras cun is pentzamentus cosa sua е sa cumprensioni nostra ѕі sighit.
Inantis de si nchi andai ddi naraus ca po una pariaga de dias non eus a essi torraus, ca teneiaus
cosa de fai.
A pustis de batru dias de s’ùrtimu atòbiu, torraus de Ζаnеddu chi si narat luegus ca si fiat
aspetendi ònnia dia. Cumenti si podit cumprendi fizu miu ddi preguntat si sa cosa de papai chi
dd’iaus betiu ddis fiat pràchia е si si dd’iant papada totu. Luegus arrispundit: “si nchi eus papàu
totu su раnі e totu ѕа birdura, est abarrau feti unu cantigheddu de petza arrustia е ѕі dda papaus a
coa”. Deu ddi fatzu luegus: “in antis de ѕі dda papai callentadda in su fogu, puita comu s’at a essi
infirtada“ е issu, сun un’arrisigheddu in cara, e fendi tzinnu de girai su schidoni, narat: “ e.. ѕі
ma si nd’est istudau su fogu”, e fizu miu luegus “е tui torràddu a allui!”, е Zaneddu: “unu
fueddu est comu! Ddui cherit tempus meda а ddu torrai a allui, depu frigai іѕ perdas de fogu”. “Е
tzertu!” pentzu deu “depit essi ca s’est lassau istudai su fogu datu ca in custas dias non dd’est
serbiu a cughinai, comu est traballosu a ddu torrai a allui cun sa perda de fogu”.
Fizu miu ddi fait “ma custu nο est impedditzu mannu!” E ndi bogat una iscàtola de alluminus chi,
mancu a ddu nai, ddi fiat abarrada in bussaca, е chentza de pentzai si dd’aporrit.. E issu puru a
istintu dda pigat ma non cumprendit ita stocada est, e a ita serbit.. Insaras deu pigu s’iscàtola e
ndi bogu a foras un’alluminu, e ammustrut beni a Zaneddu, comenti ddu sfrigotzu a susu de cussa
etotu. Mai dd’epi fatu! Cumenti bidit sa pampa Ζаnеddu s’ammàchiat! Si nchi fuit currendi cun
is manus in conca, e tzerriendi azitòriu si nchi andat a su nuraghi.
A pagu serbit a ddi nai de torrai a segus. Bideus chi s’acuat a palas de una mola de modditzi po
castiai s’alluminu allutu chi sigu a aguantai in manu. Ma comenti dd’atzàpulu in terra, innui
s’agatat erba sicada, custa pigat fogu, e Zaneddu, bidendi totu mancai suspetosu, a bellu a bellu si
nchi torrat a acostai.
In su mentri nosu incumintzaus a istudài su fogu cun una pariga de sidis de linna, ispantaus,
bideus ca fintzas Zаnеddu s’azudat a dd’istudai.
S’acostat ma abarrat sèmpiri unu pagu a istresiu, in su mentri si torrat a totus su sàmbini a logu,
fizu miu ddi fait tzinnu de s’acostai de prus. Unu pagu prus a tesu de inguni, fizu miu si torrat a
pinnigai s’iscàtola, ndi bogat un’àtiru alluminu e dd’aporrit a Zaneddu cun iscàtola e cun totu.
Zaneddu pigat in manu totu е incumintzat а sfrigotzai s’alluminu, ma de s’àtiru cherru, po custu
issu ddi torrat a pigai s’iscàtola е dd’aferrat sa manu, imparis incumintzat a sfrigotzai s’alluminu
in sa parti giusta. Su miràculu est fatu! S’alluminu s’est allutu! Ispantau meda, ma a su pròpiu
tempus fintzas cummòviu, Zaneddu nchi stupat cun una dantza a alluminu allutu in manu e
abòghinat “Uh...uh…uh., fogu...fogu…fogu”, at imparau una manera noa de fai fogu. Osi ddi
spiegu su “miràculu” chi est capitau.
In antis de si nchi andai fadeus ischidi a Zаnеddu ca s’incrasa iaus a essi bènnius a manzanu
chitzi е dd’arregalaus s’iscàtola de alluminus, pentzendi fintzas a su spantu de Ζаnеddа
biendideddus.
Amministratziones Comunales de Paule, Bonàrcadu e Fordongianus
50
Su mundu nou
S’incrasa, si ndi pesaus a manzanu chitzi, fadeus su pròpiu caminu е, sigumenti est obreschendi
ancora, tretu tretu allueus sa pila chi si seus portaus a segus. Arribaus sèmpiri in su pròpiu logu si
setzeus po aspetai a Ζаnеddu chi, stranamenti, no est arribau ancora.
A pustis de una pariga de minutus però alloddu arribendi. S’acataus chi est unu pagu arrennegau
е fizu miu luegus ddi fait: “ita t’est sutzèdiu?” е issu: “benendi apu pèrdiu s’iscàtola de іѕ
alluminus е non dd’apu torràda a agatài”. Insaras fizu miu chentza de nchi pentzai ndi bogat sa
pila, dd’alluit е atzinnat a ddi nai a andai imparis a dda cricai.
Ma Zаnеddu bidendi custa lughi ѕі nd’assicat е, a su sòlitu suu, cricat de si nchi fuiri, in ònnia
manera comenti dd’insisteus unu pagu si frimat e torrat a segus ma sèmpiri abarrendi pentza
pentza. Comenti ddi naraus de pigai sa pila in manu, issu narat ca no, fizu miu dda torrat a allui e
si dd’aporrit.. Issu assustrau ma curiosu dd’abbàdiat fissu e, fendisia corazu, dda pigat in manu, a
pustis s’incrubat in terra, pigat erba sicada e dd’acostat a sa pila, e si narat “ma no abrusat!” A
nosu si nchi stupat s’arrisu е ddi provaus a ispiegai sa chistioni e a dd’assegurai.
Su pròpiu spantu Zaneddu dd’at tentu candu dd’eus fatu conoschi s’esistèntzia de àtiras ainas
comenti: is ferrus de pudai, sa càvuna, sa marra, s’arau; e a pustis: s’imbirdi e is ampuddas, sa
màchina de cosiri, sa meighina!! Non fait mancu a ddi pentzai a su spantu chi at tentu Zaneddu
e sa famìllia cosa sua comenti ant connotu totu custas ainas, chi po nosu oramai funt parti de sa
vida de ònnia dia.
Ma chereus contai a su mancu un’àtira pariga de aventuras chi si funt capitadas cun custu
personàgiu curiosu chi est esistiu inantis de nosu е chi, solu su tempus e is fatus chi funt capitaus,
ant fatu a manera chi a su postu de issu nоn nchi fiaus mancai nosu etotu.
Candu s’arrelatu сun іs Ζаnеddus si fait prus familiari is atòbius nоn funt prus a sa manera sòlita,
casi acua acua, ma in àtiras maneras puru.
Unu merii in su mesi de cabudanni, comenti fut acabendi s’istadi, detzideus de si fai una
passizada in bitzicreta in sa stradighedda de Вronàcudu. Аrrіbaus а innui est su nuraghi sòlitu
bideus ca de su cùcuru s’afàchiant una pariga de personas; parit chi ddui siat fintzas cancunu
pipiu po comenti funt bassus. Funt totus bistius a peddi de brebèi. Comenti si bint, si parit ca
intre issus atachint a fai burdellu, unu de is prus piticus fait: “ѕа mata de ѕа pruna”, est a nai ca
si nchi pesat deretu a manus e conca in terra e a cambas in artu, deretu pròpiu comenti sa mata de
sa pruna! Totu custu est acumpanzau de boghis diretas a Zаnеddu chi, in sa prana a suta de su
nuraghi a prus pagu de chentu metrus de nosu, est pudendi matas cun una pariga de ferrus de
pudai betius de nosu unu pagu de tempus inantis е bideus chi tenit fintzas una marra e una
càvuna, custas puru betias de nosu.
Is boghis, chi si pariant essi nau: “azitòriu”, diretas а Zаnеddu si faint sèmpiri più insistentis tanti
chi issu s’acostat a su Nuraghi. Totu sprammaus, is de sa crica faint tzinnu a Zeneddu de si
castiài. Cumprendeus luegus ca si funt assicaus comenti ant biu is bitzicretas chi “stranamenti”, a
su mancu po issus, ѕі movint chentza de essi tragadas de animalis! Castiendisia fintzas Ζаnеddu,
a su sòlitu suu, est po si nchi fuiri cun sa pubidda chi in su mentri nd’est calada de su nuraghi, ma
castiendi mezus s’acatat ca a susu de cussas bitzicretas ddui setzeus nosu, e atacat a tzerriai
comenti po si liberai, ca oramai est acostumau a custas “meravìllias” nostras, e duncas nоn si
nchi fuit prus, ma si frimmat е benit a s’atobiai. Totuinuna totu sa crica chi fut a susu de su
nuraghi dda portaus acanta. Insaras est istètiu unu pagu traballosu a ddis ispiegai beni totu su
mecanismu de sa bitzicreta, e puru si dd’eus nau a dda provai, nemus est crèfiu artziai.
Pabàriu – sa de bator editziones
51
Ma sa scena chi fait prus spantu est cussa dе s’incrasa, candu si seus presentaus de issus cun sa
motu, chi teniat su sprighiteddu po biri a palas e un’arràdiu piticheddu, ma prus de totu candu
ddis eus fatu biri sa fotografia fata sa dia inantis candu issus s’agatànt in cùcuru de su nuraghi.
Is timòrias tentas biendi comenti sa motu si moviat in automàticu, s’iscredèntzia, ma, а tretus,
fintzas sa curiosidadi chi issus teniant, ndi bogant a pizu una scena còmica е spassiosa, chi pariat
unu film de fantascentza.
Su cumportamentu de custa zenti chi po sa prima borta bit sa cara sua in unu paperi lùchidu о a
palas de su sprighiteddu de sa motu о chi intendit una boghi bessendi de un’ogetu, si tocat su
coru in una manera chi non fait a ddu nai!
Tanti ca Ζаnеddu etotu , fintzas si a bellu a bellu iat imparau a si fidai de nosu, narat a boghi
arta: “ita dannu!! Custu est tropu diaberus, no est possìbili!!” Ant tentu is pròpius trassas candu
ant biu sa màchina е su registradori. Mancai cun suferèntzia manna, si pariat, ca custas cosas
incumintzànt a acostai, a pagu a pagu, custa zenti a sa tziviltadi nostra.
Sa suferèntzia a arritzi is cambiamentus e su tempus benidori
Candu s’arrelatu cun Zaneddu si fut fatu ancora prus familiari dd’eus cumbidau, cun totu sa
famìllia sua, a benni a domu nostra chi, comenti eus nau inantis, s’agatat a prus pagu de unu
chilòmetru de su nuraghi.
Comenti dd’eus cumbidau issu at nau luegus ca no e cun totu chi eus sighiu a insisti issu at sighìu
a nai ca no. Ma nosu insistéus ancora e a sa fini timendi e tremendi Zaneddu atacat a fueddài
“nosu de candu si ndi seus ischidaus non si nchi seus istresiaus prus de cussa arroiédda” “e
puita?” preguntat luegus fizu miu, “puita ca no!” ddi torrat issu. “Ma ita perìgulu ddui at?”
Atzungu deu, “e si in su mentri passant is dimònius?” arrispundit a dentis istrintas Zaneddu, “Ma
cali dimonius?” fatzu deu, “Cussus chi passant ònnia dia in su selu” arrispundit torra Zaneddu,
“Ah… is aparèchius!” eus pentzau intre nosu arriendi.
Insaras, a traballu mannu diaberus, dd’eus ispiegau comenti est chi funtzionat su mecanismu de
s’aparèchiu, pentzendi de si dd’ai fatu a cumprendi! Comenti si siat a pustis de prus o mancu
deghi dias іs Zaneddus acunsentint a benni a domu nostra.
Comenti est òviu deu e fizu miu, sa dia cuncordada, ѕі fadeus agatai acanta de s’arroiédda po ddis
fai strada, а pei, fintzas a domu. Benint: Zaneddu, sa pubidda Ζаnеddа сοn su fizu piticu
Zannicheddu.
Comenti si siat s’acataus ca a manu a manu chi s’istresiaus de s’arroiédda andendi a domu, issus
timendi si stringhint acanta de nosu. E mancu mali ca in caminu no est passau mancu
un’aparèchiu! Podit essi ca fintzas su de biri is domu modernas ddus essit strumbullaus.
Arribaus me a domu, in cortilla aspetendisia ddi fut pubidda mia, Ζаnеddа cun su fizu
Zannicheddu ѕі funt firmaus in foras a fueddai cun issa, deu, fizu miu е Zaneddu seus intraus a
domu.
S’atumbada de su nuràgicu сun is àtiras “modernidadis” de domu est istètia, a nai pagu, unu
dramma, comenti puru po su chi pubidda mia at ammustrau a Zanedda fendiddi bisitai sa domu.
Castiendi totu sa mobìlia, ornamentus e arredamentus de domu, issus, mancai si fessint unu pagu
acostumaus a totus is novidadis de sa vida nostra, passant de momentus de spantu e de timòria a
àtirus momentus de cuntentesa.
Bai e crica ita ddis podit essi passau in conca candu ant biu: fronestas a imbirdi trasparenti,
mesas, armàdius, cadironis, letus, pianellas, lughis in ònnia logu, grifonis, coghina а gas, murus
Amministratziones Comunales de Paule, Bonàrcadu e Fordongianus
52
pintaus, cuadrus, bistimenta de ònnia tipu, termosifonis, ària cunditzionada, frigorìferu, telèfonu,
lavatrici е lavastoviglia, librus, scritura е sighendi a nai.
Ma is scenas prus curiosas ma chi ddus ant fintzas trumbullaus meda funt istètias sa scoberta de
su telefoneddu e de sa televisioni. Difatis sigomenti is fèminas si fiant stentendi unu pagu, fizu
miu at tzerriau a sa mamma cun su telefoneddu po ddi nai de si movi, fuedda fuedda at passau su
telefoneddu a Zaneddu, e a sa pròpiu manera at fatu pubidda mia cun Zanedda, chi comenti at
intèndiu sa boghi de su pubiddu suu stupendi de su telèfonu at nau: “ma comenti diàulu as fatu a
ti nchi istichi aintru de cussa scatoledda?”.
De cussa orighedda passada in domu cun Zaneddu non fait mancu a ndi nai, de totu is meravìllias
chi eus biviu imparis!! E cun totu su spantu suu e totu is riflessionis nostra chi funt sighias e chi
ant arriscau de fai mali non solu a issu ma a nosu puru, a sa fini custu òmineddu acunsentit a essi
video-registrau.
Duncas candu is fèminas cun su pipieddu nuràgicu a pustis funt arribadas a sa sala, innui eus
lassau sa video-càmera alluta, Zanedda unu pagu intimoria e treulada at nau a sa televisioni,
comenti s’at contau pubidda mia, “prima ti nchi ses istìchiu in cudda scatoledda e comu ti nchi
ses intrau aintru de ingunis puru!”. Non ndi fueddaus de internet e de sa trasmissioni de
immàginis de una parti a s’àtira de su mundu! Biendi custu mundu “fantàsticu” a sa fini Zaneddu
at nau:“ totu custu est pròpiu tropu, ma s’òmini a innui cherit arribai? A assimizai a Deus?”
Insaras fizu miu a bellu a bellu ddi narat ca custu cambiamentu est totu beru e cricat de ddu fai
arresonai e pentzai: “Zaneddu tui depis pentzai beni a totu cussu chi t’eus ammustrau, as
cumprèndiu? Pentzadioi Zaneddu, e torra a pentzai, is cosas cun su tempus càmbiant” e issu mi
fait “ma comenti fatzu deu a crei a totu custas cosas?” e deu a issu:
“Zaneddu miu pentzadioi, su de ariserus fut dіνеrѕu de oi. Zaneddu miu cumprèndiu
m’asa? Su chi est oi est dіνеrѕu de crasa”.
A s’acabu de sa bìsita, cun totu chi ddus chereiaus acumpanzai, issus ant detzìdiu de si nchi torrai
a solus, e ddus eus cuntentaus, fendiddi presenti chi fiaus a dispositzioni po si torrai a biri.
Osi si seus lassaus a palas prus o mancu unu tres mila annus de stòria.
Partius is nuràgicus cun fizu miu eus arresonau meda de comenti cussa zenti fut rùstica e
ignoranti, ma a pustis si seus fintzas domandaus comenti podiat essi sa vida passaus àtirus tres
mila annus.
Fizu miu luegus narat: “tzertu at a essi totu cambiada”, “comenti?” Preguntu deu, e issu “podit
essi ca s’òmini potzat, cuntrollendi is pianetas, binchi sa fortza de gravidadi, chi potzat binchi
totu is maladias, chi non depat prus papai a magorza, chi sa temperadura siat sèmpiri guvernada,
chi potzat movi sa matèria me in su spàtziu cun su tele-trasportu….”, “e duncas?”, Ddu frimu
deu, “e duncas” sighit issu: “s’òmini s’at a movi cun fatzilidadi me in su spàtziu, chentza de
aparèchius o astronavis, at a bivi chentza de depi papai e non s’at a maladiai mai, non s’at a depi
bestiri comenti càmbiat su tempus…”, “e duncas?” Torru a nai deu, “e duncas no nchi at a essi
abbisonzu de fabricai stadas, domus, citadis!” Acabat issu.
“No... nooo... ma custu est tropu!! Non pentzu chi fetzat!” Deu ddi naru, e issu m’arregorat:
“Oh babbu miu pentzadioi, su de ariserus fut dіνеrѕu de oi. Oh Babbu miu cumprèndiu
m’asa? Su chi est oi est dіνеrѕu de crasa”.
E duncas deu m’acatu ca sa vida mia est, a paragoni cun cussa de su tempus benidori, comenti sa
vida de Zaneddu a paragoni cun sa vida mia.
E fizu miu sighit a nai ca is tres mila annus chi funt passaus de su tempus de Zaneddu fintzas a oi
funt solu unu momenteddu de sa stòria, e ancora: “depis pentzai ca, po is istudiosus, sa tziviltadi
Pabàriu – sa de bator editziones
53
presenti in Sardigna prus o mancu tres mila annus a comu, si nchi fut giai aposentada e assentada
innoi prus o mancu seti mila annus inantis, a pustis chi a incumentzai de batrughentus mila annus
inantis fut arribada in passada me in s’ìsula; e a pustis chi duus milionis e mesu de annus in antis
si nchi fut svilupada me in Àfrica, pròpiu innui, in cuddus tempus fiant cumparius іs primus
arrastus de òmini; a pustis chi chimbi milardus de annus in antis fut nàschiu su sistema solari
nostru; a pustis chi casi batòrdighi miliardus de annus in antis, po su chi narant is istudiosus,
un’iscòpiu mannu de energia, praticamenti de nudda, essit fatu naschi un’àtomu de energia spissa
meda de innui est nàschiu s’Universu nostru”.
“Heeee!!....Heeee!!” Ddi fatzu deu, e issu: “abarra ca no apu acabau ancora, is studiosus narant
fintzas ca, a incumentzai de àtirus chimbi miliardus de annus su sistema solari nostru at a
incumentzai a si torrai a impastai e a pustis fintzas totu s’Universu po torrai a essi un’àtomu
piticheddu de energia Eterna”.
E deu totu spantau acabu sa chistioni nendi: “insaras sa vida chi nd’est arribada de is istellas at a
torrai, a pustis de tempus e tempus, a pigai sa strada de is istellas un’àtira borta: Fata siat sa
volontadi de Deus!”.
ACABU
Amministratziones Comunales de Paule, Bonàrcadu e Fordongianus
54
SETZIONE II “ ISCRITORES MANNOS”
TERTZU PRÈMIU
Domenico Battaglia
La Maddalena
EPPURI ÉRA QUI
Éra d’un ghjornu cardu di fini ghjugnu quidda matina. Unde l’aria si rispiraia ancóra l’adóri da
primavéra.
Un ommu s’éra appena firmatu da davanti a un palazzò, da i parti du campu spurtìu. U rumóri di
Cala Gavetta finìa culà. Stagghja ferma, quidda parzona, c’u nasu verzu l’artu e u sguardu
attentu, cumi in circa d’un quarchicosa chi però nun truàia. Purtaia dui fundi di buttigghja a u
postu de’ spicchjètti da vista, chi nun appiattaini, però, occhj gunfi e stanchi.
Aìa camminatu pe monda tempu longu i stradi du centru, senza una distinazioni. Pó, intundu a un
frabbicatu, e fra i strinti carrugghj vistiti d’umbra, di storia… di vóci. Via Galileu Galilei, Via
Ginirali Zicavu, ghi l’aìa ancóra in menti; nomi chi l’aìini sempri incantatu. Ma u paési… a
ghjenti, tuttu ghi parìa diverzu.
«Eppuri éra qui!... sogu sicuru chi fussi qui», ripitìa incappunitu l’ommu, a mezza bucca. Miraia
un puntu pricisu, e nun si dagghja paci, puri si sapìa d’èssi guasi bajóccu.
Si guardaia intundu, pruèndi a acchjmpassi a l’occhj di qua cridìa pudissi ligghj’ und’i sói. Ma
sólu quiddi d’una madunnina, sarrata und’u silenziu du so timpiettu, ghi s’érini pugghjati
annantu, cun quidda tenirezza chi fa tantu bè. A statuarédda, cu un liggéru surrisu supra i labbri,
parìa l’unicu ‘èssiri’ a carculàllu.
«Ajó, parla, chi sogu qui a sintìtti. Cusa mi volaristi dì? », parìa prununcià.
E quandu un filu di ‘entu aìa cuminciatu a purtà in vólu i so primi paróli, Idda l’aìa guardatu cun
animu cumpassiunéuli, pronta sì a spartì dugna so turmentu, ma puri a daghi quarchi cunsigliu:
‘Rivela u to sigretu a u ‘entu, ma nun lamintati si lu diciarà a l’antri arburi’.1
Parla pianu… tèniti drintu i to cunfidenzi», a so prima raccumandazioni.
A iddu éra simbratu di capì. «Lascia chi fussi u to córi a parlà. Ch’i to paróli arriéssini a u méu».
*
Babbu éra mortu unde l’autùnnu du 1952 – aìa principiatu a cuntà iddu. G’aìu sólu dodici anni,
tandu. A me mamma l’aìa cunnisciutu a una festa di campagna, ‘in pasturiu’, quindici anni
prima. Éra pòaru, ma nun facìa nudda. Ghi vulìa lu stessu bè.
Ma mancu aìa cumminciatu chi ghjà si sintìa un nodu in gula.
Qui, a l’Isula, s’éra impruvvisatu piscadóri, cussì chi pòaru l’éra diìntatu ancóra di più.
Abitàimi un tanéddu a un sólu pianu, mezzu scuncassàtu.
Aìa dicisu, tandu, di imbarcà supra a un marcàntili, perché nun ghi la facìa a vidé a so famidda
in quiddi cundizioni. Ma u so córi, forzi affiacchitu pe a mancanza di muddéri e fiddólu, aìa
tinutu sólu pe quarchi mesi. Cussì, innéci chi avvinturammi in un mondu di ghjochi – ghi l’aìu
1
“Rivela il tuo segreto al vento, ma non lamentarti se lo dirà agli altri alberi”, di KHALÏL GIBRAN. Citazione tratta dal
romanzo “Mille splendidi soli”, di Khaled HOSSEINI
Pabàriu – sa de bator editziones
55
fatta parpena in tempu a sintinni u sapóri, – aìu duùtu suppurtà supra i spaddi u pésu du mondu,
e da me mamma.
Quiddi quattru sordi chi iddu ci aìa spidìtu nun sarìini durati monda, e dai fighidindi chi vindìu,
picchendi cu a punta de’ scarpi ai porti, nun guadagnaiu chi quarchi cittu. Ghjé e a me mamma
ci sarìimi puri accuntintati di pani e cipudda, basta a nun dummandà a limùsina a nisciunu, e
mai aìimi fattu u passu più longu da gamba. Ma quandu u pocu éra diìntatu avvéru pocu, c’érimi
duùti arrindì.
«A puertà nun faci vargugna, fiddó. Andaragghju a sirviziu in quarchi casa». Cussì aìa dicisu, a
me mamma, e ghjé nun pudìu fà nudda pe impidighilu.
Ma una manu santa éra calata da u célu, quidda d’un piscadóri, chi abitaia di fiancu a nó; un
agghjutu inspiratu. Ma in cambiu di una, iddu, di mani, n’aìa dummandatu dui… i méi.
G’aìa bisognu d’un giòanu chi nun fussi nesciósu, e chi a u laóru didichéssi anima e corpu; chi
pó, a’ fini da ghjurnata, un cavagnu di pesci si lu sarìa purtatu in casa… e missu in cazzaróla.
Tuttu parìa prumittì un granéddu di futuru. Ma a scricchì – mi n’éru accortu dopu quarchi mesi
di fatica – érini stati ghjustu i maruddi de’ me bracci. Certu, und’u tempu, ghjà mi sò turnati
boni, und’u caricà e scaricà, cu i còffi, a rena di Cala di Trana, chi vecchj viliéri strapurtàini a
l’Isula.
Quanti mi ni sogu missu in coddu… Madunnina cara. Nun contu buccii, miré. Pruéti a
dummandà in giru… Oh!, scuséti, nun vulìu.
Avarìu prifiritu, dicìu, chi a’ cunta, a’ fini da piscata, a musica, c’u passà du tempu, fussi
cambiata. Chi a scricchì fussi statu puri u me cumpenzu, e no i maruddi. Cumi éra ghjustu.
Innéci a canzona éra sempri a stessa: cinqui a me, unu a te… e cinqui a me! Cinqui, unu… e
cinqui.
Ma tre anni dopu, alumancu supr’a u me spartitu, quarchi nota éra cambiata.
Tra i monda famiddi di scarpillini chi d’a Tuscana, da l’Imiglia, érini arriàti a Madalena, una
aìa présu casa própiu di fiancu a’ noscia. Babbu, mamma, e dui fiddóli: un masciaréddu di déci
anni, e una femmina, Rina, di 16. Ghjé ghinn’aìu 18.
Rina éra più picculédda di me, ma più dritta e ‘navigata’. Un smaccu pe qua aìa lauràtu tantu
tempu in mari.
Cu i so occhj prufundi aìa dicisu in sprescia di vigghjà supr’a u me futuru. E cum’a notti fa sóu
l’urtimu rispiru du tramontu, idda s’éra apprupiata di dugna me dicisioni. Appiccicósa cum’a
bava d’una lummazza, cum’una lummazza aìa strisciatu, lenta e silinziósa, pe i ghjorni da me
vita.
Però mi piacìa… e éra beddu sintissila vicinu, lesta a suddisfà dugna me disidériu.
Ci truàimi, tandu, ‘und’u tempu di mezzu’. Troppu in là pe èssi zitéddi, monda indarétu pe
cunsideracci maturi. Ma, un ghjornu, ghjuchendi ghjuchendi, aìimi forzi cridutu di èssi grandi pe
davvéru. E a picchjarana chi finu a allóra aìu sempri tinuta strinta tra i diti, quidda vorta, contru
a me vuluntà, si n’éra andata pe contu sóu, rutulendi finamenti in pola.2
«Pardunétimi pe quistu giru di paróli, ma nun sapìu cumi fà a spîgaghilu».
«Amicu caru, saragghju puri vergini e santa, ma miga bambisgiòna. Miré chi quarchicosa, da
ziteddona, ghjà l’àni cuntata anc’a mme…», aìa puntualizzatu Idda.
2
Pola: nel gioco delle biglie, era il buco fato per terra, nel quale si cercava di mandare la propria biglia dopo aver centrato quella
dell’aversario. (F. PUSOLE: Vocabolario del dialeto maddalenino antico).
Amministratziones Comunales de Paule, Bonàrcadu e Fordongianus
56
Quiddu rigalu, Rina, l’aìa vulutu adducà und’u so corpu, a dugna costu, chi pó – quista armènu
éra a spiranza – ci avarìa alligratu l’anima pe u restu de’ nosci ghjorni. Aìimi cridutu tutt’e dui
und’a stessa cosa.
Aìimi sugnatu l’amóri… e una famidda véra. E se i nosci occhj luccicàini di gióia e di filicità, a
stessa cosa nunn’éra successa in quiddi di l’ommu chi sarìa diintàtu u me socéru. Culà, g’aìu
lettu sólu rancóri.
Pe un mumentu aìu cridutu chi u mondu intrégu, parpèna abbracciatu, m’aìssi abbandunatu.
Ma a quiddu puntu – aìu pinzatu ghjé, aìa pinzatu iddu – nun si pudìa più turnà indarétu. Ci
n’érimi cunvinti tutt’e dui. Cussì aìa dicisu d’agghjutammi, truendimi un laóru da camallu. A
Gènua.
Éra invernu, a u me arrìu.
A città, da quarchi ghjornu, circaia di libarassi da un stratu di nii fóra da u cumuni, chi la
cuprìa. Gh’éra nii da tutti i parti, puri supra a l’arburi. Ma u célu cuntinuaia a èssi grigiu. Facìa
fridu. Mi sciurtìa u fumu da a bucca, tantu facìa fridu. U silenziu éra parpèna turbatu da u
risunà barbósu de’ guzzi a mutori de’ piscadóri.
Quanta strada aìu fattu pe arrià culà. Ma lasciata a miséria, m’éru accortu d’aé truàtu… antra
miséria.
Cumi dimóra, una stanzarédda, drintu a una tamanta barracca in legnu imbiancata a carcìna,
chi, in tempi middóri, duìa èssi stata parti di una frabbica. Inzemm’a me, antri giòani chi vinìini
da diverzi regioni d’Itaglia. A sóla cosa véra éra un lettu pe a notti, perché u laóru éra stata una
prummissa e basta. Dugna matina, a partì da sei óri, inzemm’a l’antri, si sciurtìa da quidda
catapecchja cume monda topi in circa di càsgiu.
E s’aspittaia l’arrìu de’ bastimenti. Chi di li vorti attraccàini, antri – si si mittìa u sprafundu –
no.
Ristàini fóra da u portu, ancu pe ghjorni e ghjorni. Éra duru fà va’ e veni longu a banchina pe
tuttu u ghjornu.
Ma nun pudìa èssi diverzu. Perché si pó u bastimentu attraccàia, éri futtìtu.
Di li vorti, i rèffighi di ventu érini cussì forti chi simbràini purtatti via, e ancóra cu a bucca
affundata und’u bàvaru du cappottu, ti mancaia u fiatu.
E u fiatu m’éra mancatu avvéru, quandu, dopu setti mesi, m’éru accortu d’aé missu und’u
sciaccanò ghjustu quarche francu. Aìu dicisu cussì di turnammini a Madalena, un pocu pe pinzà
bè e dicidì, ma suprattuttu perché Rina duìa sgravà. Nunustanti tuttu, c’érimi spusati,
cuntinuendi, però, a abità dugnunu und’a so casa.
In quiddu mondu, sippuri picculéddu, érimi filici. Aspittàimi chi u distinu pudissi dacci una manu
a mittì méli a’ vita, mentri i nosci occhj cridìini di vidé luntanu. E sintì und’u pettu da me
muddéri u bàttitu d’un coraréddu, éra cumi dundulà, nannati da u ‘entu, in un mondu di sogni.
Und’u silenziu de’ stelli, cun quiddu battì, a noscia criatura simbraia guasi dummandacci chi
éra sólu a idda chi aìimi duùtu pinzà. E a quandu sarìa vinuta a u mondu. L’infilicità nun isistìa.
Éra ancóra luntana.
Éra passatu guasi un mesi, e una matina – m’ammentu chi éra monda prestu – aìu sintitu rumóri
di passi supr’i scali. Quarchidunu s’éra firmatu a u me usciu, e aìa bussatu.
Ghjuanni, un caru amicu, m’aìa truàtu pusatu da davanti a un caffè, c’un’esprissioni stanca
supr’a faccia.
«Gh’è un postu sicuru supra una navi, cume muzzu», m’aìa dittu. «A paga è bona. Ma gh’è pocu
tempu, e nun più tardi di dumani hai da dammi una risposta».
Pabàriu – sa de bator editziones
57
Forzi u distinu m’éra rigalendi u primu guttigghju di méli… Aìu accittatu subitu.
Quandu u vapurèttu aìa ammullatu i cimi, Guardia Vecchja éra sempri culà, di sintinella.
“Quista è a vorta bona…”, cuntinuaiu a ripitimmi. M’aspittàini notti longhi. E una vita tutta da
pinzà.
U primu cuntattu cu a rialtà, nun éra statu de’ più meddu. Mai avarìu cridutu chi a navi fussi
una ‘carbunaja’, chi quandu partìa si sminticàia di tuttu e di tutti. Tuccaia i porti di Gènua,
Oristanu, pó, quiddi di Spagna, Igittu e Grecia. A’ fini du giru, érini passati tre mesi, quandu
nun diintàini quattru.
L’equipagghju, francu dui sardi, éra furmatu ghjustu da africani, da a péddi néra cum’a notti,
chi vinìini forzi da u córi di quiddu cuntinenti. A u principiu nunn’éra statu facili, puri parcòsa i
dui sardi, chi parlaini tra iddi sólu u dialettu du Logudoru, si nun li circai, si ni stagghjìini
sempri pe contu sóu.
Ma éru culà pe laurà, e nun g’aìu gana di stà a circà u pilu unde l’óu. Pó, tuttu s’éra arragnàtu.
Quandu vinìa a séra, Madunnì, éru stancu mortu, zaccaddósu da nun cridì… ma cuntentu.
Perché sì, si pó èssi cuntenti di ritruàssi ogni jornu zaccaddósi e stanchi, quandu a la fini du
mesi ti ritrói und’i mani una paga véra, chi ti ricumpenza di tutti quiddi fabéti. E, dugna tantu, ti
fa puri bè vidé a to péddi du culóri de’ to cumpagni africani, guardati sempri cun diffidenza
quandu si sbarcaia. Suprattuttu in Itaglia.
Aìu cridutu d’èssi, avvéru, u patronu du me futuru. Ma sólu avà capisciu chi éra iddu a pussidì a
me. Dugna vorta chi si turnàia a Gènua – nun bastaia u vótu a u córi – mi ritruàiu, in un patri,
bióti puri i mani e i stacchi. Tuttu u me ‘patrimognu’ finìa drintu i càntari di l’officiu de’ posti,
da undi partìini sempri dui mandati verzu l’Isula. U grossu éra pe u me socéru, chi cun quiddu
dinaru aìa accattatu un pezzaréddu di tarrenu, e i primi ‘cantoni’ pe frabbicà una casarédda;
l’antru, più picculéddu, éra pe a me mamma, chi nun vulìa campà di carità, e s’agghjutàia
sirvendi, pe nun dì ziracchendi, und’a casa d’un ufficiali di Marina. Suffrìa sì da malattia da
‘miséria’, ma nun vulìu chi quiddu mali da passigghjéru diintéssi duraturu.
Forzimai, dópu dui anni, ghi l’aìu fatta a sbarcà pe quarchi ghjornu, e a riturnà a l’Isula.
Una cosa, parpèna arriàtu, m’éra subitu brincata a l’occhj, vicinu a u campu spurtìu: u fruttu
de’ me fabéti.
U me socéru aìa cumminciàtu, fin’a undi ghi l’aìa fatta, a mittì pétra supr’a pétra. Cu i so mani.
E si in tuttu quiddu tempu nun éru guasi mai calatu da a navi, e, cumunqui, aìu spésu pocu o
gnenti da me paga, ni éra valùta a pena. A riartà éra diintendi più bedda d’un sognu: a casa,
l’occhj neri di Rina, Francisca. Éra tuttu a mamma, a criatura.
«Ih! negattìa…», aìa dittu a un certu puntu a Madonna, trunchendighi u discurzu. «Ma gh’éti
intinziò di cuntammi a voscia vita tuttu d’un fiatu? Ghi ni séti avvistu chi è da un’óra di fila chi
parléti? Meddu firmacci, pe un mumentu. Nun digu chi mi séti svilendi , ma… E pinzéti puri a u
vosciu stòmucu vótu, chi è mezziornu. Ghill’éti quarchicosa da magnà?... sintré, quiddu, fra un
pocu, cummincia a mugugnà.
Ma l’ommu, c’u capu, g’aìa fattu segnu di no, e da una buttigghja aìa bitu un gucciu d’acqua.
«Ghjà m’abbasta, miré. Lascétimi cuntinuà, sentré gh’è l’arriscu chi pirdissi u filu…». E aìa
tiratu innanzi c’u contu…
Amministratziones Comunales de Paule, Bonàrcadu e Fordongianus
58
*
Pe cinqui anni nunn’aìu più rivistu a me famidda. A u principiu a me muddéri mi scrivìa lettri
longhi, e da casa mi cuntaia ancóra u culóri de’ petri. Pó, sempri di menu. A l’urtimu, sólu
quarchi cartulina: “tuttu bè, un abbracciu da me e d’a zitédda. Rina”. Macari cu un tiligramma
ghi sarìa sciurtitu di scrivimmi quarchi paróla in più. Fra idda e u babbu i rilazioni érini sempri
stati difficili. Dopu chi s’éra ritruata impidita, guasi impussibbili. Ghjustu a nascita da criatura
l’aìa fatti avvicinà.
“Mi sa chi àni turnatu a liticà, e cussì semu di nóu puntu e a capu”, aìu pinzatu.
Spiraiu nun si fussini firmati i laóri. Oramà g’aìu l’occhj fuderati di prisciùttu e, tandu, mi
intirissaia sólu quiddu. A muddéri e socéru, g’avarìu pinzatu a u primu sbarcu.
E forzi éra puri vinutu u mumentu di fallu, quiddu sbarcu. A fami di casa, di sicurezza, m’aìa
fattu pirdì, senza chi mi n’accurghjssi, u sensu da misura. E una matina, cun l’amaru in bucca
p’aé perzu troppu tempu, aìu capìtu chi quidda vita nun pudìa èssi, pe sempri, a me vita.
Aìu pinzàtu a tuttu quiddu chi aìu cumbinatu fin’a quiddu puntu. A cusa aìu fattu di bonu, ma
puri a quiddu chi m’éra mancatu. A’ me zitédda… e ai ninnananni chi nun g’aìu cantatu.
E quantu mi manchéssi a zitédda, l’aìu scupertu una notti, a Valencia. Éru vulutu sbarcà cu
l’antri di l’equipagghju – a sóla, in cinqui anni – perché m’aìini cuntatu – stranu, ma vèru –
d’una bettula, undi, qua vulìa, pudìa ricità una ninnananna, cun – si lu garbàia –
l’accumpagnamentu da chitarra. Culà, incantatu da quiddu insolitu spittaculu, n’aìu sintitu una,
bedda, impriziusìta da una durci miludìa, ma dai paróli cussì duri, chi mi s’érini addrizzàti i pili
ai bracci.
Quarchidunu dicìa chi fussi tipica di l’Asturia. Éra a ninnananna di l’infidéli, chi, mentri canta a
u so criaturu, s’arragna cun l’amicu:
Quiddu chi è supr’a porta/nun vinissi innanzi,/chi in casa gh’è u babbu/du criaturu chi piegni./
Animu, criaturu méu, avà no,/animu, criaturu méu, èccu u babau./Quiddu chi è supr’a
porta/turnéssi dumani,/chi u babbu du zitéddu/sarà und’i monti./Animu, criaturu méu, avà
no,/animu, criatutu méu, èccu u babau.3
“Pòaru quidd’ommu chi dumani sarà und’i monti”, aìu pinzatu. “Ghjé, pe furtuna, andaragghju
pe’ mari”. E pó, una muddéri cum’a méa nun pudìa prucurammi pinzéri, ancóra si u ‘luntanu da
l’occhj, luntanu da u córi’, priuccupigghja sempri un pocaréddu. Ma l’arriscu chi nun vulìu
currì, éra di nun simbrà ghjé ‘babau’, a l’occhj da me criatura. Francisca duìa vulìmmi bè, e
nun timimmi.
Aìu dicisu cussì di sbarcà, pe sempri. Forzi a l’Isula quarchicosa éra cambiata. Gh’éra magari a
pussibilità di truà un antru laóru. Nun aìu dittu gnenti a nisciunu du me ritornu. Vulìu chi fussi
una surprésa. Chi emuzioni quandu u ‘Balenu’ m’éra apparzu a l’orizzonti. Nun puditi
immagghjnallu, Madunnina méa.
E u célu… érini anni chi nun vidìu un célu tantu azzurru. Éra cum’affaccàssi supra a un’antra
Isula. Un’Isula undi aìu campatu, un’Isula chi aìu pirdutu… un’Isula, chi, pe furtuna, avà
ritruàiu.
E verzu a campagna, una casarédda éra spuntata cum’un funzu. Nun facìa nudda si mancaia u
tettu. A me casa… a noscia. Trimmàiu, ma pe a cuntintèzza. Quantu laóru aìa fattu u me socéru.
Quantu n’aìu fattu puri ghjé. Ma, in quiddu mumentu, muddéri e fiddóla mi intirissaini di più.
3
Federico Garcìa Lorca: da “Sulle ninne nanne”.
Pabàriu – sa de bator editziones
59
«Cumi faragghju a ricuniscìlla dopu cussì monda tempu?», aìu dummandatu un ghjornu
all’africanu Sulley, u me cumpagnu di gàbina. «Quandu sentarai u so fiatu und’u tóu, amicu
méu. Tandu la ricunisciarài... », mi rispundìa sempri. «Ma avàli ascòrta u silenziu da notti,
ascòrtilu bè, perché di li vorti, indrintu a iddu, suttu i stélli, t’arriésci di sintì, si u córi lu vóli,
l’ecu di vóci luntani. Quiddi da to fiddóla, da to muddèri…».
Aìu alinàtu una vóci vinì da u curtili… si cunfundìa a quidda di l’antri zitéddi. Duìa èssi quidda
di Francisca. A me fiddóla. «La sai qua sogu ghjé?», g’aìu dummandatu.
Ma a vódda di piddalla in bracciu e di basgiàlla éra stata cussì forti chi mancu g’aìu datu u
tempu di rispundì.
«Sogu u to babbu. E mamma… undi è mamma?».
Rina, intantu, aìa fattu capulinu da darétu a porta. Forzi aspittaia a quarchidunu. No a me.
S’éra sbiancata in faccia, a vidémmi. Ghjé puri, quandu éra vinutu a’ luci, und’u so ventri, un
gunfióri chi nun lasciàia spaziu all’immaghjnazioni. Éra impidita. Di alumancu sei mesi.
Una smùrfia amara s’éra affaccata supr’a so bucca. Si murzicàia i labbri, inchjudendi u sguardu
in terra, mentri l’occhj ghi luccicàini di rabbia. E in un silenziu di ghjacciu éra finita a me vita.
«Brutta bagascia», aìu mugugnàtu a mezza vóci, mentri da l’occhj i lagrimi calaini supr’a i me
maschi, una dopu l’antra, e pignìu un pièntu véru. Macari nun éra da ommi, ma quiddi lagrimi
nun ghi l’aìu fatta a tinìlli.
Strignìu forti i pugni. I me mani érini duri cume pétri, in quiddu mumentu. Ma mancu pe un
attimu agghju pinzatu d’usalli. Cusa sarìa cambiatu? Mi sarvaiu forzi a faccia?
A me famidda, idda sì, avarìu vulutu sarvà. Ma Rina nun mi l’aìa lasciatu fà.
Tuttu éra andatu in fumu. Ristàia sólu a cinnàra. Un sognu finitu… perzu pe sempri.
A vita, und’u dulóri, aìa cumminciatu a pisammi avvéru annant’ai spaddi. Cumi quiddi cuffi, cun
trenta chili di rena indrintu, chi sintìu in tutt’u so pésu quandu sciulàiu o schigghjàiu supra
taulòni chi sirvìini da passagghju, e chi facìu, in cancalléu, in un va’ e veni chi parìa nun finì
mai. «Ma pe u dulóri du corpu gh’è sempri un rimédiu. Prima o pó, si guarisci», mi dicìu. Guarì
da quiddu di l’anima, éra monda… monda più difficili. Quidda pattaculàta aìa signatu pe sempri
a me vita.
Nun truàimi più gnenti da dicci. Anzi, forzi senza parlà, c’érimi dittu tuttu. E quandu u silenziu,
fra nó, aìa principiatu a fassi troppu pisanti, mi n’éru andatu da culà, ancóra si, intundu, a vita,
biffàrda, cuntinuaia. Tantu biffàrda chi, in mezzu a tuttu quiddu scumpìgliu, guasi m’éru
scurdatu da me mamma… curciarédda. Alumancu da idda avarìu riciùtu un pocu di sulléu.
Innéci, no!, Madunnina bedda.
Mancu da morti da me mamma m’aìa fattu sapé, quidda bagascia. Mancu u me socéru.
Alumancu iddu…
E, a l’isumbrettu, forzi accicàtu da u sóli, éra stau cumi vidélla, a me vecchja, in puntu di morti,
supra u lettu da so misera camera. Ghi l’aìu culà, davanti a l’occhj. Guasi la tuccaiu. M’éru
avvicinatu, perché parìa vulissi dimmi quarchicosa. E quarchicosa ghjà mi l’aìa ditta. Cu un filu
di vóci, m’aìa fattu a so urtima lavata di capu. «Puri avà chi sogu grandi», g’aìu rimpruaràtu.
Ma cu un sguardu pîtosu e quattru paróli éra stata idda a rimpruarà a mme: «Chi sbagliu chi
hai fattu, fiddó. Perché hai sempri accittàtu tuttu, senza mai ribiddatti?». Quantu ghi sarà
custàtu, pòara donna, ristà in silenziu, pe tuttu quiddu tempu. Di certu sapìa, ma aìa prifiritu nun
fammi suffrì. «Éra a me famidda, o ma’. U me sacrificiu éra pe iddi, e pe te».
Amministratziones Comunales de Paule, Bonàrcadu e Fordongianus
60
Una signóra chi s’éra affaccàta da u barconu du primu pianu d’un palazzonu, pe sbattulà i linzóli,
a sintillu parlà da sólu, si l’aìa guardatu stranu, piddèndilu macari pe maccu. Quidd’urtimi paróli
gh’érini fugghjti senza vuléllu.
A’ madunnina gh’éra bastatu mirallu, c’u so sguardu fissu, p’ammintàghi di usà u córi, e no a
bucca.
L’ommu, tandu, aìa cuntinuàtu…
A dilusioni éra monda. Ma vulìu parlà c’u me socéru. Cussì aìu présu pe a strada chi purtàia a u
Spinicciu, parcòsa da culà sarìa passatu, di ritornu da Cala Francésa. Chi alumancu iddu mi
spîghéssi, perché oramà aìu rinunciatu a capì, e mi rindìu contu chi nun sempri gh’è una
risposta pe dugna dumanda. Ma vulìu pruàghi…
Camminaiu in silenziu. Si sintìini sólu i me passi supr’a strada diserta.
Éru arriàtu culà supra c’u fiatonu, sudatu, e cu l’occhj luccichenti da u dulóri.
L’addàstri, in pinzu a’ cullina, si muìini a u ‘entu. Éra un ventu liggéru e friscu, chi sapìa di
mari. E puiché buffaia da punenti, a pocu a pocu, avarìa acumpagnatu u me socéru finu a culà.
Quantu éra statu beddu u nosciu rapportu, guasi da babbu a fiddólu, beddu cum’u surrisu chi
g’aìa sempri supr’ai labbri. Ma, und’u vidémmi, nun aìa apertu bucca, né pe parlà né pe surridì.
Mancu l’occhj aìa arzatu.
M’éru scitàtu di mani lèstu, u ghjornu appressu. E cussì aìu fattu pe antri matini ancóra. Pe
avvicinammi a’ scóla, e mirà, guasi a l’appiattu, a me fiddóla. Quiddu maladittu ghjornu l’aìu
vista sólu pe quarchi mumentu, e misciàta avà a antri zitéddi, – u Signóri mi pardunéssi – facìu
fatica a ricuniscilla. Si m’éra fugghjta quarchicosa di quidda ghjurnata, mi n’éru accortu in
quidd’uccasioni. Tuttu m’éra crullatu annantu, senza chi ni sapissi u perché. L’unica cosa a nun
crullà éra stata a me casa, frabbicata da u me socéru a cantoni di granitu... e supra u granitu.
Bedda forti… E u perché gh’éra. Ghjà la crédu chi gh’éra.
Ghi l’aìu intistata a’ me muddéri quidda casa. Avà éra a sóa.
L’Isula principiàia a fammi paura. Paura di fammi vidé und’a me vita di ommu sólu, vittima
d’una solitudini chi brincaia a l’occhj. Aìu tuccatu u fundu; e si éru arriàtu finu a quiddu puntu,
a curpa éra a méa. Nun g’aìu più un postu und’andà. Nun sapìu più cusa fà. Duìu invintammi
una nóa vita, o ripiddà pe manu a vecchja? Oramà nudda g’aìa più impurtanza. Cussì éru
turnatu a Gènua.
Dop’aé parlatu c’u cumandanti da navi, aìu riprésu sirviziu.
I sireni di l’antri navi echigghjàini und’u portu. Ma no pe salutammi. Du me ritornu nisciunu
sinn’éra avvistu.
«U tempu scancillarà tuttu?». Quanti vorti mi l’éru dummandatu. Pe un piriudu longu aìu
cuntinuatu a mandà i dinari in casa. Ma sólu pe a zitédda. Pó basta. Aìu scancillatu u passatu.
Vulìu andàmmini luntanu. Sempri più luntanu. Cunniscì u mondu, macari, m’avarìa forzi
agghjutatu.
L’urtimu portu chi aìu tuccatu, prima d’andà in pinzioni, éra statu Mar del Plata, in Argintina.
“È un paési cun monda ghjenti chi veni da l’Itaglia. Perché nun rimanì? Ajó… si u distinu ha
dicisu cussì… cussì sia…”, aìu pinzatu. Tuttu éra beddu, culà, e cun quattru sordi facìu u
‘pascià’. Cusa vulìu di più?
Dugna ghjornu éra diverzu, e nisciunu pudìa dì – mancu ghjé – undi sarìu statu, cusa avarìu
fattu, u ghjornu dopu. Nun m’ammancaia nudda. O forzi una donna m’ammancaia? No!, nun
duìu fammi più futtì.
Pabàriu – sa de bator editziones
61
Ma séi in Argintina, e quiddu è u paési du baddu, du tangu. E l’argintinu, quiddu figuratu,
nunn’è cume l’antri baddi. È vìu, sinsuali… e si g’hai a cumpagna ghjusta… Millu, chi ghi torna
a cascà l’asinu!
A sala éra agghindata cun grillandi e làmpi culurati.
Carmen éra arta… cu i tacchi quant’e mme, bedda in carni ma senza chi g’avvanzéssi un
grammu. G’aìa i capiddi russi e sciolti annant’a i spaddi. Occhj azzurri e un sguardu chi éra
pegghju de’ tintazioni du dimognu.
Incintràia supr’a so parzona l’attinzioni da ghjenti, forzi perché baddaia avvéru bè, forzi pe una
rusa russa chi strignìa fra i denti. Éra eliganti, und’u so vistitu neru. Nera éra puri a mantìglia
chi ghi cuprìa u capu. Dui grandi chjrchj d’oru ghi ingraziàini l’aricchj. Mi vincìa déci anni, ma
parìa aénni menu de’ so cinquanta.
«È a parzona ghjusta, o sogu turnendi a sbaglià?», mi dummandaiu. E unde l’aria sintìu di nóu i
paróli du giòanu di Mombasa: «Quandu sentarai u so fiatu und’u tóu. Tandu la ricunisciarài...».
«Nisciunu. Nun g’ha aùtu più nisciunu vicinu, da quandu gh’è mortu u maritu. Francu Diegu, u
so zitéddu di nói anni... e u tangu», m’aìa dittu Raul, un cuccìnu da donna. In Carmen, truàiu
torna l’alligria, e u calóri du sóli. Quantu éra diverza da Rina. Piccatu pe quiddu mutrugghjonu
di Diegu. Mi priuccupaia un pocaréddu, quiddu zitéddu. Ti guardaia senza mai aprì bucca, ma si
ghi parlai, sapìa ancóra truà i paróli. Mai un gestu d’affettu da parti sóa, ma, vulendi, sapìa
strignitti a manu. Però nunn’éra mai iddu a fallu pe primu. Di sicuru sintìa a mancanza du so
babbu véru.
L’agghju tantu circatu, quiddu zitéddu, drintu quiddi so occhj tristi cumi l’autunnu, ma und’a
tristura d’u so sguardu aìu timutu pe u me futuru. Aìu dicisu, tandu, chi duìu e vulìu èssi ghjé u
so futuru. Cussì l’aìu fattu studià, perché, c’un pezzu di carta in manu, sarìa statu più facili
criàssi un dumani più sicuru.
Macari sugnàiu a occhj aperti, cunsiderendi i me anni. Quiddu picculu arburu, però, éra natu
scivèrtu, e pe quantu aìssi pruàtu a addrizzàllu, a daghi u verzu ghjustu, scivèrtu éra ristàtu. Nun
sólu nunn’aìa studiatu, ma aìa principiatu puri a fà maleppegghju e a truassi und’i pasticci ghjà
da picculéddu. A u principiu quarchi birbantàta. Pó a fà buffi a dritta e a manca. E ghjé a pagà.
Ma quandu aìa cuminciatu a arrubbà… e no!. ‘Papìto’, cussì mi muntuàia, s’éra stancatu de’ so
macchìni, e cu a legghj nun vulìa aé nudda a chi fà.
Signóri méu, perché? Perché nun cuncidimmi un pocu di sirinità? Quandu pinzaiu d’aélla fra i
mani, cum’un pezzu di saònu mi sciulàia e si ni fugghja. C’u tempu chi passaia, diintaia difficili,
sempri più difficili.
E ghjé g’aìu sólu quista di vita da campà. Di l’eterna biatitudini di l’antra nisciunu mi n’ha mai
datu cirtezza.
A Carmen ghi vulìu bè, innéci idda, cumi forzi éra ghiustu, ni vulìa di più a u fiddólu. Nunustanti
tuttu. Nun aìa fattu antru chi rimbiccà, quidda donna. Chi a Diegu nun g’aìu imparatu
l’aducazioni, chi de’ so gani nunn’aìu mai truàtu una bona. Chi in dugna so cumpurtamentu
vidìu sempri u diàulu; puri und’a so manéra di parlà, e in quiddu di vistì, pirfinu. «Tu de’ giòani
nun ni capisci nudda; iddu sì, chi lu capìa», mi ripitìa di cuntinuu. Gh’éra sempri u maritu a
fammi umbra. Ma cusa avarìa pudutu capì quidd’ommu du fiddólu, chi quand’è mortu, Diegu
g’aìa parpèna tre anni. Pe quantu pudìu tirà innanzi cun quiddu fantasima chi mi s’accanìa
contru, sempri e cumunqui? «Qui gh’è quarchidunu di troppu», m’éru dittu.
Amministratziones Comunales de Paule, Bonàrcadu e Fordongianus
62
Quindici anni lampati a u ‘entu. Un’antra vita lampata a u ‘entu… e puri un’antra casa. Perché
ancóra a Carmen ghi n’aìu accattàta una. E mancu mali chi u ‘cani masciu si futti una vorta
sólu’.
Un’antra storia éra finita. E éra finita puri quidda vita chi aìu vulutu cun tutti i me forzi. Di nóu.
Nun g’aìu più gana di luttà. Mi n’éru andatu, senza una paróla. Cumi si tuttu fussi ghjà statu
dittu.
Avà, Madunnina méa, chi si parla tantu di viulenza supr’ai donni, ma… – oh Signóri!, guasi mi
vargugnu a dummandaghilu –: «ma… a Vosciu paréri, cusa fa più mali, un pattonu in faccia o
una curtiddàta a l’anima?». La sagu chi nun so beddi cosi a dissi, ma quiddu c’agghju passatu
ghjé, cun Rina prima e cun Carmen pó… Arruinàtu und’a stacca e und’u córi, trattatu cum’un
stracciu vecchju.
«Cusa ni pinzéti, Vó chi – cun rispettu parlendi – éti accittatu, un ghjornu, a vuluntà d’un
‘Antru’?;… guasi una viulenza, si cussì si po dì. E, pòara giòana, pe imbasciata, puri… Perché
nun diti nudda?».
U visu da madunnina, sippuri und’a so esprissioni ‘ingissata’, éra diìntatu, a l’isumbrettu, guasi
sivéru.
I so labbri éra simbratu chi si muìssini:
«Eh, sì; si vidi chi gh’éti una certa età, e chi unde l’urtimi tempi séti statu fóra da quista rialtà, si
und’u vosciu ciarbéddu a viulenza supr’ai donni si limitigghja a un pattonu. Un pattonu, magari
fussi… chi ghjà nun è pocu. E pe quantu riguarda a mme, cunsideratu chi è c’u córi chi ci semu
parlendi, è c’u córi chi ghi rispondu: amicu méu, avaréti puri navigatu monda, ma nun stéti a
imbarcàghi in quisti cosi, chi so troppu grandi pe vó. Andéti avanti c’u contu, chi è meddu».
Tandu l’ommu aìa prusiguitu, puri si un pocu spaintàtu da quiddi duri paróli.
Ma quista vorta éra diverzu. Nun sintìu più i cosi und’a stessa manéra. E si a me vita éra stata
signata da dui brutti scaddaturi, éru sicuru chi nun ghi ni sarìa stata una terza. U ‘nun gh’è dui
senza tre’ cun me nun avarìa atticchìtu. Cu i donni aìu chjusu. Passà i ghjurnati in solitudini nun
mi spaintàia. M’avarìa fattu più paura, un dumani, ritruàmmi da sólu in puntu di morti… quiddu
sì. Aìu strintu forti i manichi de’ balisgi, passendi p’a stazioni cun l’aria dicisa di qua g’ha un
trenu da piddà. Un postu und’andà. Puri si m’aìa adducatu sólu dulóri, l’Isula éra sempri a me
casa, ancóra si quarchidunu m’aìa alluntanatu cun l’ingannu e c’u curtéddu di punta. Quandu u
trenu éra partitu, pinzà a u Scóddu m’aìa carmàtu fin’a in fundu a l’anima.
Verzu dui óri, s’éra missu a piuì forti, cumi d’istati di li vorti succédi. A Madunnina, ghjà stristi
pe tuttu quiddu chi éra sintendi, nun avarìa vulutu chi l’ommu si fussi buscata una purmuniti.
Cussì aìa pruàtu a fà néci d’ammurciàssi, quiddu tantu da fallu turnà in casa, forzi offesu, ma
asciuttu. Ma s’éra ammintata d’èssi di gessu, e nun aìa pudutu impidì a quiddu curciaréddu di
prusiguì c’u so contu. Mancu mali chi aìa parpèna stanciatu.
*
Éru arriàtu a l’Isula chi éra istati. Guardia Vecchja éra sempri culà, di sintinella. Aìu dicisu
d’andà a truà a Lucia, una me cuccìna. Nun la vidìu da vint’anni. C’érimi ritruàti und’u curtili
da so casa, suttu i rami d’un ficu e quiddi d’un limmònu, invicchjati di quarchi stagioni. In
silenziu aìimi présu pe manu un surrisu.
Lucia m’aìa cuntatu da me muddéri, morta ancóra giòana, e di quantu aìa suffertu. Nun gh’éra
stata midicina in gradu di guarilla da a malatìa du ‘dulóri’. Cussì idda l’aìa muntuata.
Pabàriu – sa de bator editziones
63
A nutizia m’aìa missu a tristura annantu. In fundu, quidda donna, éra stata una parti da me vita;
finita in quali manéra… éra un antru discurzu. E aìa agghjuntu, a me cuccìna, chi Rina, in puntu
di morti, aìa dicisu di lascià quiddu pocu chi pussidìa a’ iésa. “Perché nun a Francisca? A’
noscia fiddóla?”… Nun capìu.
U perché – Madunnina cara – gh’éra, e si chiamaia propiu Francisca. Éra stata idda a
prucuràghila, quidda ‘malatìa’. Und’u ghjornu du so cumpliannu – n’aìa fatti vintidui – éra
fugghjta c’u so ‘nóu babbu’; cun l’ommu chi sarìa duùtu èssi u babbu du criaturu chi, tandu, a
me muddéri purtàia und’u panzonu. Ma chi mai aìa vistu a luci. Cussì, Rina, und’u giru di
quarchi annu, aìa perzu tutt’e dui i fiddóli. Tutt’e dui i mariti.
E quandu u dulóri g’aìa abbugghjatu a mimória, e l’urtimu pinzéru malu si l’aìa purtatu via una
bava di punenti, pe idda éra statu cumi scuprì chi a morti, in certi mumenti, sa èssi più durci da
vita.
«Eppuri éra qui», cuntinuaia a ripitissi quiddu vecchju signòru chi purtaia dui fundi di buttigghja
a u postu de’spicchjetti da vista, mentri guardaia verzu un palazzonu di quattru piani, frabbicatu
cun mattoni russi.
Éra cumi si g’aìssi un mustru da davanti, o cussì lasciàia capì l’esprissioni du so sguardu
spaintàtu.
U progressu, di li vorti ‘mustru’, s’aìa ingudditu u so ricordu più caru.
«Sì, éra qui… éra própiu qui, u tanéddu da me mamma». Lu dicìa c’un filu di vóci, fendisini una
raggiò.
E vintu da a dilusioni, da a fami, intuntunìtu da u sonnu, aìa ringraziatu a Madunnina p’a so
curtisìa.
“Éra sólu arrimani, e ogghj nun gh’è più gnènti. Nudda turnarà più cume prima. Mai più”, aìa
pinzatu pe un mumentu l’ommu. Pó, dop’aé dummandatu scusa a’ statuarédda, g’aìa vurtatu i
spaddi, andendisini via.
Amministratziones Comunales de Paule, Bonàrcadu e Fordongianus
64
SETZIONE II “ ISCRITORES MANNOS”
MENTZIONE
Francesca Manca
Santu Lussurzu
SÌDIU DE AMORE
Tzitza aiàt apena cumpridu binnigh’annos, su terrinu ddi ballàt in pese, bella che unu frore biviàt
cun s’ispera de ogna pitzinna de cuss’edade.
Ma sos tempos fuin difìtziles, su babbu in unu fàghere de rughe si che fuit annadu lassanne sa
famigliedda in palas de sa pubidda chi mancari esseràt tribagliadu de manzanu a sero, ca fuit una
fèmmina de bonas manos, non bastàt a catzare su fàmene a sos fizos chi creschiàn e aspetàn su
papu che puzoneddos in su niu.
Tzitza issara aiàt leadu su olu car’a s’Alighera.
Una famiglia benestante dd’aiàt leada po azudu in sas fatziennas de ‘omo.
Cuntenta che piga, ca assumancus su pane non ddi mancàt e podiàt imbiare duos soddos a sa
mamma, curriàt totu sa die de zosso a suba in sa ‘omo chi pariàt unu cunventu pulinne,
ispruinanne e friganne in terra ca ogna crucuzone tepiàt esser lùghidu che s’isprigu. E
pois…bisonzàt de azuare a samunare, a prentzare, a carrare linna po sos forreddos de cughina…
A su sero si crocàt istraca e molta.
Fuit passadu brulla brulla un annu!
In su mes’ ‘e trìulas, in una die de sole chi ispacàt sa preda, Tzitza aiàt intesu pispinzu in sa ianna
e che fuit calada che su ‘entu pentzanne ca fuit su posteri, invetze…ddi fuit presentadu ananti unu
zovanu altu, bellu, cun sos pilos brundos e sos ogos tanados chi dd’aiàt leadu su respiru.
Cudd’òmine, ‘idinne a Tzitza totu cumposta e galana, cun sos pilos nieddos che pighe, regoltos in
una tritza chi dd’incoronàt sa cara, incantadu a tanta bellesa no atzapàt peraulas po narrer crachi
cosa. Canno si fuin solbèschidos, dd’aiàt nadu, ca cussa fuit sa ‘omo sua, ca si nariàt Micheli e ca
fuit torranne de Pisa in ue fuit istudianne in s’universidade.
Tzitza aiàt abbacadu sos ogos, dd’aiàt leadu sa valliza de manos e si fuit direta a s’apusentu ‘e sos
istranzos. Micheli dd’aiàt sita senza narrer una peràula in prusu.
Sos tres meses de vacàntzia de Micheli fuin istados po Tzitza su tempus prus bellu de sa vida sua
e fintzas a Micheli, ogn’olta chi dda idiàt ddi tocheddàt su coro e si essiat cun sos cumpanzos,
non bidiàt s’ora de torrare a domo po istare a cuscusinu cun Tzitza.
Su dimòniu però faghet padeddas e crabetores nono. Sa mere si fuit acatada de sa tresca e aiàt
pesadu avolotu. Mai e poi mai su fizu podiàt amoratzare cun sa tzeraca e Micheli, mancari a
dol’in coro, ca Tzitza dd’aiàt leadu sos sentidos, no aiàt pòtzidu fàghere àteru che ponner in mente
a sa mamma.
Su dannu fuit fatu. A Tzitza che dd’aiàn bullitada foras de ‘omo.
Finidu su tribàgliu, finidu s’amore. In carrela cun sos pagos trastes in manu, trista che sa morte,
no ischiàt a in ue iscuder sa conca.
Non podiàt fàghere àteru che torrare a domo sua, un’eremita, a tèula ‘e cristallu, foghile in mesu,
manc’una fronesta po intrare ària nè unu chianu ‘e sole. Su peus ca non ddu aiàt pane a papare.
Tiàt a aer cricadu un’àtera mere. Sa mamma teniàt bisonzu de cussos duos soddos chi che
dd’imbiàt po issa e sos frades prus piticos. E Micheli? Comente faghiàt a dd’imentrigare? Dd’aiàt
leadu su tinu. Comente tiàt a fàghere a biver sentza de issu? Cussu fuit su dolore prus mannu.
Pabàriu – sa de bator editziones
65
Camminanne sentza ‘ier né camminu, né zente chi dd’atopàt. In sa conca sua, una gherra de
pentzamentos, chena tzapare finitia. Un’istratzadura ‘e istògomo dd’aiàt leadu sas fortzas, sas
cambas ddi tremiàn che iuncu a su ‘entu, ddi pariàt de morrer, si fuit devida setzer in unu crastu a
un’ala de camminu e aiàt apena torrad’àlidu.
Non podiàt abbarrare fugliada in logu anzenu, senza amparu pirunu o calicunu chi dd’esseràt
dadu una manu. Sa mamma, sa ‘omighedda pòbera e betza chi aiàt lassadu tiàt esser istadu
s’ùnicu logu in ue nemos che dda tiàt catzare.
Trista che un’annada mala aiàt leadu su postale e fuit torrada a bidda sua.
Sa mamma a s’altziada ‘e s’ogu aiàt cumpresu ca sa fiza fuit cambiada e no istaiàt bene, ma non
ddu aiàt crèfidu meda a cumprenner ca fuit ispetanne pitzinnu.
Noe meses de inferru!
Umiliada de totus, ma su peus, de sos de ‘omo. “Ilbrigunzida!” fuit sa peràula chi intenniàt de
manzanu a sero. Mancu sos de ighinadu dda saludàn prus. Passada sas dies pranghinne,
pentzanne comente tiàt aer fatu a tenner cussa cretura chi portàt in sinu, chena tenner abba in
broca. E sa mamma, ite tiàt porrer fàghere si non teniàt nudda mancu po issa!! Si Micheli tiàt aer
ischidu ca fuit ispetanne unu fizu de issu, chissai chi in crachi modu dd’esseret azuada… E
comente faghiàt a si ddu narrer? Bisonzàt de tentare. Micheli dda cheriàt bene e non dda tiàt aer
abbannonada in cuss’ora de bisonzu… si dd’aiàt lassada fuit solu neghe de sa mamma chi si fuit
posta in mesu…. e pois su fizu fuit fintzas su sù… canno mai non tiàt tenner disizu de ddu
connoscher…
Una lìtera. Tiàt aer iscritu una lìtera.
‘Isionada a Micheli chi eniàt a che dda leare, chi non ddi lassàt mancare nudda, chi dda
cunfotada e dda carignada ma… asegus de issu ddi presentada semper sa solga cun sa cara ‘e
maiarza chi che dda bullitada foras de ‘omo ca non fuit digna de sa famiglia sua. Si nd’ischidàt
suerada pilu pilu, azitada, cun su coro chi che ddi cheriàt saltiare foras de sa càssia.
Mai Tzitza aiàt retzidu una risposta. Fuin abbarradas solu sas ‘isiones.
Canno aiàt parturidu, aiàt tentu una pitzinna e dd’aiàt tzirriada Michela. Su nòmene de su babbu
chi non dd’aiàt crèfida. Ma mancu issa dda cheriàt. Si nde cheriàt liberare de cussa creatura chi
dd’aiàt causadu solu suferèntzia e non teniàt nudda de ddi dare.
Sa mamma però no si dd’aiàt permìtidu.
“Dda peso deo a fiza tua, comente apo pesadu a tie e a frades tuos!”, dd’aiàt nadu e non aiàt
mancu timidu a b’annare a sa famìglia de Micheli po chi esseràn lezitimadu sa pitzinna.
Ma fintzas cussu ‘iazu fuit istadu inùtile!
Ddi cheriàn dare unu bonu pagu de ‘inari, ca cussu non ddis mancada, ma non n’aiàt crèfidu, non
cheriàt s’elemùsina, fuit annada solu po su nòmene, tiàt aer fatu cale si siat sacrifìtziu po sa neta,
ma dd’abarrada sa dignidade.
Tzitza issara fuit partida in continente e tribagliàt po biver issa e po imbiare su chi selbiàt a sa
mamma e a sa fiza. Arribàn sos pacos cun ‘istires, golfos e butineddos chi sos cumpanzos disizàn
de cantu fuin bellos; ma cantas notes Michela e sa iàia si crocàn setza chenare ca non teniàn
nudda! E non passàt die chi Michela non disizàt de tenner una mamma comente totus sos
cumpanzos, chi dd’esseràt carignada, apressada, chi dd’esseràt nadu ca dda cheriàt bene…
A edade de degh’annos fuit abarrada sola. Sa iàia, s’ùnica pessona chi si aiàt leadu contu de issa,
Deus si che dd’aiàt leada e Michela fuit annada in unu befetròfiu paris cun àteras orfaneddas.
Ot’annos de àtera suferèntzias!
Amministratziones Comunales de Paule, Bonàrcadu e Fordongianus
66
Bisonzat de ubbidire semper. De faeddare pagu o a sa cua. De fàghere totu su chi sas monzas
nariàn, ca si nono fuin cropos. S’ite ‘e papare, inie puru fuit a contu ‘e pagu, ma su chi ddi
mancada de prus fuit s’amore de sa mamma, chi solu pagas ‘oltas fuit ènnida de continente po
dda ‘ier…issa fuit solu unu pesu po sa mamma… e su babbu? Chie fuit?...
“Mortu” dd’aiàt nadu sa iàia
“Ma deo cherzo ischire in ue est interradu”. “Si che dd’at piscadu su mare!”.
Custu pentzamentu fuit unu tzerrone chi non ddi daiàt pàsinu. Issa cheràt ischire.
Pustis de tantu che fuit risultada a connoscher su nòmene e de nue fuit. E como chi dd’ischiàt?
Tepiàt fàghere crachi cosa. Ma ite?
Non ddi pasàt crebeddu. Notes e notes in biancu, senza serrare cannela ‘e ogu. Tiàt esser istadu
mezus a creer su chi dd’aiàt nadu sa iàia: ca si che dd’aiàt piscadu su mare… ma s’isperantzia de
porrer connoscher su babbu, non dd’aiàt dinaris a dda pagare… e si fintzas issu teniàt gana de
dda connoscher?... e si non podiàt… e si assumancus issu dda tiàt cherrer bene…
Una lìtera. Ancora una lìtera…
Sa prima de sa mamma e pois sa ‘e sa fiza. Lìteras de ispera, chi pediàn nudd’àteru che unu pagu
de amore.
Lìteras abarradas mudas. Mai una risposta.
Michela, comente sa mamma, ddu ‘isionàt cun su risu in laras, ‘ènnidu a che dda leare a domo
sua, chi dda carignàt e ddi pediàt perdonu ca non dd’aiàt cricada prima.
Cussas ‘isiones ddi allergàn su coro e isperàt chi una die o s’àtera esseràn diventadas realtade.
Vanas isperas!
A degheot’annos sas zannas de su befetròfiu si fuin serradas asegus de issa. Fuit arribada s’ora de
pedire a sa mamma de dda tenner cun issa.
Sa partèntzia in continente, sola, chena sa cumpanzia de nemos in logos istranzos! Ite dd’ispetàt?
Cantu ancora tepiàt sufrire s’abbannonu de sa pessone chi dd’aiàt dadu sa vida? Cantu aiàt
disizadu semper unu carignu, unu ‘asu, un’aprètziu de sa mamma!
Custa ‘olta puru isperada in unu miràculu!
Aiàt sonadu su campaneddu de sa ianna de ‘omo sua! Su coro ddi tocheddàt gasi forte chi ddi fuit
mancanne su respiru! Cussa fuit sa ‘omo de sa mamma, sa ‘omo sua, sa ‘omo chi dda retziàt po
comintzare un’àtera vida…
Sa ianna si aperit. Sa figura de Zuanna, bella, bene posta, ma, frita che nie, si presentat a Michela
comente un’istranza. Manc’una istrinta de manu, né un’altziada ‘e ogu.
Sos pes de cudda pitzinna pariàn apitzigados a sas matonellas de su lepranu. Sa valliza chi portàt
in manos, cun sas pagas cosas chi teniàt, fuit diventada pesante che tronu, prus che intrare in
cussa ‘omo tiàt cherrer fuire… ma… anue? In cussu mamentu aiàt cumpresu ca in sa vida chi
dd’ispetàt tipiàt ancora sufrire. Che fuit risultada a imperriare su numenalzu de sa ianna.
Sa ‘omo fuit bella, manna, pulida e bene annonnoiada, non ddue mancàt nudda; in sa mesa
aparitzada ogna bene ‘e Deus. Non tiàt aer passadu fàmene. Fuit su coro de Tzitza chi mancàt.
Teniàt ‘irigonza de narrer ca teniàt una fiza. Non dd’aiàt mai crèfida bene e non suportàt tzertu
sa presèntzia de Michela in domo sua. Non si fuit mai isposada, solu Micheli fuit abarradu in sos
pentzamentos suos finas a morrer… e Michela aiàt bividu cun sa mamma, mancu male, po pagu
tempus, solu finas a canno unu zòvanu non che dd’aiàt leada e dd’aiàt dadu s’amore chi ddi fuit
mancadu semper.
Pabàriu – sa de bator editziones
67
SETZIONE II “ ISCRITORES MANNOS”
MENTZIONE
Stefano Arru
Putumajore
SU CONTU DE GIUANNE
(In gherra e cun amore)
Sa gherra mondiale fit agabbada dae pagu tempus. Sunt istados chimb’annos de inferru pro chie
l’aiat peleada in su fronte o istende in domo. Medas giòvanos de onzi edade e, màssimu, piseddos
b’ant lassadu sa pedde giustu daghi si fint aizu aizu acherende a sa vida in su menzus fiore.
Giuanne, fatu prisoneri in Àfrica, nde fit apena torradu lanzu che corru umpare a medas àteros
malefadados: chie senza bratzos o senza ancas, chie cun sa conca o cun s’ischina segada. Custa
zente guasta chi non podiat prus tribagliare e teviat vìvere a sa lemòsina de chie si nde apenaiat,
fit de piànghere umpare a sos mortos chi no nde fint torrados. Giuanne aiat proadu patimentos de
onzi zenia: mescamente, in trincea in mesu a sas ballas chi li frulciaiant in sos tzèlembros; ma
fintzas tribagliende a fortza dae manzanu a sero sena pasu perunu in dies de calura chi non beniat
bene a narrer e in mesu a zente malesiga chi a la intender ebbia l’abbulluzaiat. E bi cheriat fìdigu
‘onu a la poderare, cun fàmene a segare a fitas e cun s’istògomo semper a numer’oto. Che fint
colados annos e annos sena poder dare novas a sa famìlia e sen’ischire nudda de a issa. E su
pidinu de torrare a ponner pè in domo creschiat die pro die. A beru, non che colaiat die sena
pensare a sa terra nadia. Resessiat a si consolare ebbia pensende chi sa mazore parte de sos
sordados chi fint partidos cun issu, in Àfrica b’aiat lassadu sa vida e issu aiat tentu sa bona sorte
de nde torrare a domo, mancari male contzu, imbetzadu prima ‘e s’ora, sena prus gana de fagher
nudda, mancu de torrare a sas fainas suas. In finitia, però, fit una fortuna manna su de s’esser
pòtidu salvare. Già est beru chi s’arriscu l’aiat postu in contu dae piseddu, est a narrer dae cando
aiat fatu s’aconcada de intrare in s’aviatzione. Aiat tando degheset’annos e mesu e, sigomente fit
de petza ‘ona e de carena forte, in sa vìsita militare l’aiant leadu a ògios tancados. E daghi s’Itàlia
est intrada in gherra, bellegai, Giuanne aiat duos annos e mesu de imparu comente motorista. E
duncas, in gherra, in sas fainas suas aiat paradu petorras cun atza assomende sas balentias suas e
balanzende fintzas carchi medàglia. Pro totu su chi aiat tèvidu atraessare che rughefissu, no aiat
unca pro niunu. Fit bonu a si consolare cun sa pregadoria ca, dae minoreddu sa mama l’aiat
imparadu a pregare, màssimu in dies malas. Sos istrintos suos chi fint abarrados in bidda (betzos,
pitzinnos e fèminas) pro poder campare si sunt tèvidos mugiare a fagher totu sas fainas, mancari
sen’ischire in ue ponnner sas manos, sena fortzas e poderes e a runzones a terra. Ma su chi
màssimu lis segaiat su coro fit su pistighinzu pro Giuanne ca lu pensaiant semper a petorras a
fogu, no ischinde prus nudda. Timiant, prus a prestu, a bider avrèschida sa die, pro chi no
lomperant novas malas, comente fit sutzèdidu a carchi bighinu. Sos urolos de custu segaiant su
coro a sa pedra: mossos rànchidos chi non si podiant bagiulare! Ma como, gràscias a Deus, che
fit totu coladu. Torrende dae sa gherra, tota sa bidda l’aiat fatu un’acasazu che ch’esseret un’eroe
e sa famìlia sua, de Giuanne si nde podiat tenner manna, bantendesilu cun totu. Pro lu fagher
torrare in carre, sa mama no ischiat ite li cughinare. Andaiat chirchende fintzas in sas biddas de
inghìriu sas cosas prus lichitas chi li podiat piàghere e fagher bene. Sos amentos de sa gherra non
lu lassaiant in pasu mancu unu mamentu, né a de die, né a de note. A de die, sas preguntas de sa
zente ch’intopaiat, l’aberiant sas piaes ‘alu friscas pro sos pores, ch’in totu cussos annos colados
Amministratziones Comunales de Paule, Bonàrcadu e Fordongianus
68
in fronte e in presonia, aiat bidu e intesu. A de note drommiat pagu e nudda. De frecuente si nde
ischidaiat a ùrolos e totu assuconadu ca non faghiat àteru che bisare sos fatos de sa gherra. E
duncas Giuanne sighiat a vìvere che ch’esserat semper in gherra. Bisonzaiat de lu fagher
disaogare cun giogos e ballos. A sos giogos b’aiat pensadu babbai.
Pruna: unu pèidru ‘alu giòvanu, ma fatu a s’antiga. Aiat cussizadu duos amigos suos de lu
chircare frecuente e de si lu giugher fatu a su campu isportivu pro li fagher praticare su fubal, chi
fit sa passione sua. A sos ballos b’aiat pensadu unu fradile sou, agiumai fedale, chi no aiat fatu sa
gherra ca fit malaidonzu. Daghi andaiant a ballare faghiant sas oras minudas e a giogare andaiant
a ora de sero. E duncas, Giuanne drommiat a manzanile, istracu e mortu. Custas fint sas curas
prus agualadas contr’a sos males chi sa gherra aiat lassadu a Giuanne. B’at de narrer chi pro los
bincher a beru b’at chèrfidu nessi batoro meses, ca fint males malos a sanare. In sos ballos carchi
pisedda bell’amprosa fit cumintzende a li ballare s’ògiu. Ma sigomente Giuanne fit unu pagu
birgonzosu non resessiat a lomper a sos congruos. E belle gai, già fit una cosa bona su pidinu
feminitu chi che li fit intrende in conca. A su nessi cussu che li giarigaiat su ‘e sa gherra. A
serentina, agabbados sos giogos, bi fit s’atopu cun babbai Pruna. Pustis de sa missa, istaiant oras
e oras passizende foras de bidda in sa “fenarzosa” a s’and’e torra. Foras de fatos de gherra, chi
non teviat fentomare mai pro non peorare sa cura, arregionaiant de cale si siat cosa. E Giuanne fit
imparende unu bene de cosas, màssimu in chestiones de religione, in ue babbai Pruna fit istruidu
meda. Non pro nudda fit pèidru, mancari a s’antiga. Giuanne già fit bonu de naturale, ma cun totu
sas virtudes e sa morale chi che li fit tzachende in conca babbai, si fit faghinde agiumai santu.
Sos istrintos suos, màssimu sa mama, bidinde sas mezorias de Giuanne in ànima e carena, fint
cuntentos che paba. Custu cheriat narrer, però, chi si fit acortziende su tempus de torrare a
tribàgliu. Dae inoghe a carchi chida teviat andare a s’ispidale militare de Tàtari pro passare sa
vìsita e si la fint timinde de non che lu mandare luego, in batoro e bator’oto. Pustis de meses e
meses chi l’ant bidu torrende a bida, su pessu de su distacu lis fit cumintzende a lis ponner
tristura. Ma custa est sa lege de sa vida: b’at una die pro totu. Mancari inghiriadu dae s’afetu prus
mannu de sos istrintos, chi no ischiant in ue lu ponner, e dae s’istima de sos paesanos, b’at
chèrfidu agiumai prus de ses meses a torrare in fortzas comente in antis de sa gherra. A sos
primos de abrile est torradu a tribagliare. Comente prèmiu-istrina pro sos patimentos de sa
gherra, l’ant imbiadu a su cumandu prus afaca a bidda sua. Sos cumpanzos militares li feteint
un’acasazu cun totu sos onores ca li deghiat pro mèritu. Giuanne aiat un’ ìndula bona meda: fit
masedu e pascensciosu e si la faghiat cun totus. In pagu tempus s’aiat fatu amigos in su tribàgliu
e in totue in ue podiat intopare zente. Li piaghiat s’isport totu cantu e, màssimu, su fubal.
Giogaiat pro isbàmbiu cun cumpanzos e amigos, ma li piaghiat a sighire s’iscuadra de su coro
sou, ponindebei dinari e tempus.
Lompinde sos vintiset’annos at connotu sa fèmina de sa vida sua. Una pisedda ermosa, dèchida e
galena, de degheot’annos chi si naraiat Rosina. Est istadu amore a prima vista. A Giuanne l’at
balladu s’ògiu e màssimu tocadu su coro sa delicadesa de Rosina, su faeddare sou geniosu, sos
ògios suos vispos e lughentes, su risitu semper iscanzadu in laras, su tràgiu e s’andanta de fèmina
semper aghindada bene. Seberèndela e dimandèndela luego, Giuanne no aiat faddidu. Si podiant
bider e intopare onzi die in domo de Rosina ue est istadu acasazadu bene meda dae familiares e
parentes. In dies nòdidas, semper acumpanzados, podiant andare a ballare o a su cìnema. E gai in
giru de un’annu si sunt pòtidos connoscher bene cun bene. Pariant fatos unu pro s’àteru. Si podet
narrer chi de caràtere fint che pare.
Pabàriu – sa de bator editziones
69
Ambos duos fint pasidos e de pascènscia. Rara fit sa ‘orta chi si poterent arrennegare. Podiant
altziare aizu aizu sa ‘oghe, ma semper cun peràulas bonas e de rispetu.
Ambos fint de bonu coro. Onzi die Giuanne che giughiat carchi presente a domo de Rosina,
màssimu pro su frade prus minore chi podiat aer ses o sete annos. E pro sas festas nòdidas fintzas
istrinas mannas, mancari in tempos de misèria. Sa zente fit a cul’a terra. Sos bumbardamentos
aiant lassadu semos feos in totue, in tzitades, biddas e campagnas e, màssimu, in sa mente de sas
pessones. Palatos e domos derrutas, bumbas in sas campagnas chi frecuente mutilaiant sos
pitzinnos chi b’andaiant a giogare. E pro custu sa zente fit semper assucunada. De ‘inari si nde
agataiat pagu e baliat cantu su pabilu de istratzu. E fintzas benes pro mandigare si nde agataiant
pagu. Resessiant a si salvare sas famìlias in ue b’aiat òmines chi non fint andados a gherrare e
aiant sighidu a laorare. Custas aiant in domo provistas e onzi bene de Deus. Cun custos benes
resessiant a si fagher bistimentas e botas paghende a ‘incunza e, màssimu, non patiant fàmine.
S’apretu nàschidu dae sa gherra, aiat fatu aberrer su coro a meda zente. E chie podiat dare e
azuare sos bisonzosos, lu faghiat a coro in manu. In su bighinadu b’aiat istima manna e sos piatos
pienos andaiant e torraiant dae una domo a s’àtera. Su sàmbene derramadu a rios in gherra aiat
fatu de samunonzu faghinde sensare brigas e arrialis pro nde brotare paghe e amore. E s’istima de
Giuanne e Rosina, si podet narrer chi fit fintzas fiza de sos patimentos de sa gherra. Finas sa
famìlia de Rosina aiat patidu, mancari su babbu no aeret fatu sa gherra mundiale, ca dae su 1936
a su 1939 aiat già fatu sa gherra coloniale in Àfrica orientale. In cussos chimb’annos, peristantu,
aiat pòtidu tribagliare balanzende agiumai bene. Isfollada tota canta sa famìlia in bidda sua, pro
fuire a sos bumbardamentos, in ie aiat pòtidu laorare ilcias e cunzados suos. Sas provistas,
duncas, non li mancaiant. E como, cun s’intrada in famìlia de Giuanne, fint assiguradas fintzas
botas e bestes. Dae sas divisas militares già impreadas, Rosina, chi aiat fatu s’iscola de tàgliu pro
trapera, nde bogaiat capotos, pastranos e bentones a sos tres frades. Bastaiat de los tingher e
pariant bessinde dae sa butega belle noos.
Giuanne aiat abbratzadu sa vida militare cun passione manna ca che li fit intrada in coro e mente
dae minoreddu, sende chi aiat parentes istrintos cun grados mannos. E mancare aeret vividu
s’abolotu de sa gherra, istimait ‘alu sa divisa. Ma non li pianghiat prus sa vida de caserma. In
cust’annu e mesu coladu cun Rosina si connoschiant oramai bene meda. Fit lompida peristantu
s’ora de fagher dissignos de fidantzamentu e de isposalìtziu. In giru de ses meses ant fatu totu ca
Giuanne fit detzisu in s’idea sua. Rosina, chi ischiat chi su passu de su cògiu fit sena torrada in
palas, fit prus dudosa, mancari li cherferet bene meda. A la consolare bi pensaiat sa mama chi,
bidindela onzi die acasciendesi, li naraiat: “B’at a pensare Deus a bos azuare e a bos ponner a
cuncordu. ISSU aparizat sos iscòglios e adderetat sas concas. Su cogionzu est dissignu SOU e
bos at a dare sa gràscia de cumponner totu sos bisonzos.”
Pro s’isposalìtziu ant fissadu una die nòdida de Cabidanni e sunt luego cumintzados sos
ammanitzos: frunimentu, bistimentas, aneddos, peta, druches, binu e licores, chie cumbidare sena
peruna mirghìnzia e gai sighinde. Lompida sa die de s’isposalìtziu, totu su bighinadu at dadu una
betada de manu. Ca su bighinu in su mamentu de s’apretu est a costazu e curret a su bisonzu prus
de su parente ch’est atesu. Fit una còpia bene agualada de presèntzia e de ànimu. De presèntzia
ca fint ambos bellos giovanos. Rosina fit de petza giusta (né alta, né bàscia), oghi niedda e
pill’allorigada, educada, gentile e geniosa. Ischiat iscrìere e faeddare bene ca aiat fatu iscolas
mannitas. Giuanne fit apena prus altu de Rosina; aiat duos tofitos in càvanos e unu in massidda
chi lu faghiat prus galanu semper cun su risitu in laras iscanzadas. Ant pensadu de fagher famìlia
luego e sena perder tempus a sos deghe meses est nàschidu su primu fizu: biancu e rùgiu chi
Amministratziones Comunales de Paule, Bonàrcadu e Fordongianus
70
pariat una mela. Podides immaginare sa cuntentesa de babbu e de mama umpare a totu sos àteros
istrintos. Dae carchi annu, Rosina fit tribagliende in sa sienda de su babbu e onzi die che colaiat
oras e oras foras ‘e domo. Podimos narrer chi su fizigheddu bi l’at pesadu sa sorre minore
ch’istaiat tota canta sa die manna in domo. A sos tres annos de su fizu, Rosina est ruta malàida
cun dolores a un’anca. Sos dutores sa maladia non bi l’ant connota luego e, peristantu, peorait
semper prus, màssimu beninde ràida sa ‘e duas bortas. In totu sos noe meses at patidu sas penas
de s’inferru, sena poder serrare ògiu dae sos dolores. Naschet su fizu e dae su letu non si nd’est
prus pesada.
A sos oto meses dae su partu, Rosina si ch’est bolada a chelu, giustu sa die de sos Santos.
A sos duos annos Giuanne s’est cogiadu cun sa connada chi at pesadu sos orfaneddos gai bene
ch’esserat sa mama bera. In tota custa mala sorte, sos ùnigos chi no ant patidu sunt istados sos
duos minoreddos, oe mannos e cun famìlia, ca ant tentu unu babbu e duas mamas chi los ant
pesados cun amore a beru mannu in una famìlia comente si tocat, chi sa bidda giughet a fentomu
finas oe, in una sotziedade in ue sa famìlia est perdinde s’annotu sou.
Pabàriu – sa de bator editziones
71
SETZIONE II “ ISCRITORES MANNOS”
Angela Scampuddu
Òschiri
ÀTEROS TEMPOS
Cando Pepa fit minore si fit innamorada de unu pitzinnu, Giuanne, chi abitaiat in campagna in
una frassione de una biddhigheddha in su centru ‘e sa Sardigna. Ite mundhu incantadu. A sos
abitantes pariat atesu dae totu s’universu, solu pro a issos fit istadu criadu e si calchiunu proaiat a
s’acurtziare si deviat ‘alanzare sa possibilidade de lu abitare. Ma, comente ogni logu, no fit
propriedade privada de pagos ma de chie bi cheriat istare. Deviant passare annos pro lu poder
cumprèndhere. In italianu naraiant “tutto il mondo è paese” ma, in cussos tempos, cale si siat
sardu fit atesu dae su significadu de cussu dìciu. Torrende a Pepa, issa pensaiat chi fit istadu
pròpiu unu bellu sònniu istare umpare a Giuanne e, candho s’est ischidu chi isse aiat mortu unu
paesanu sou, aiat cumpresu chi no l’aiat pòtida cojare. Pro s’onore de sa sorre, infatis, chi fit
aspetendhe unu fizu dae un òmine cojadu, Giuanne fit andhadu a lu faeddhare, in veridade, ma
candho isse aiat negadu cussu chi aiat fatu, no b’at bidu pius e l’aiat addobbadu un’istocada. Sos
carabineris no b’aiant postu meda a l’agatare e a cumprèndhere chi fit istadu isse. Fit fuidu in sos
montes e in sas campagnas, ma calchiunu aiat faeddhadu. “Sos carabineris ite l’aiant promissu a
cussu ispione?”, si dimandhaiat Giuanne candho, cun sos canes, l’aiant agatadu in sas rocas pius
altas imbiancadas dae su nie. Totu ischiant in sa ‘iddha chi sa sorre, Mariànzela, chi fit teraca in
domo ‘e tiu Bore, no fit solu teraca ma de pius pro su mere. Fit una bella piseddha e isse, cun una
muzere oramai ‘etza e sos fizos mannos, no bi l’aiat fata a resìstere. Apena Mariànzela si fit
abbizada chi fit aspetendhe una criatura aiat fatu a mancu de lu nàrrere a su frade, ma comente
cuare cussa mata chi continuaiat a crèschere? Candho l’aiat iscobertu Giuanne no b’aiat bidu
pius, ite disonore. Pro sa sorre aiat sempre isperadu unu bravu piseddhu, bi l’aiat promissu a su
babbu, in puntu ‘e morte, chi si fit ocupadu isse de sa sorre e l’aiat fata cojare cun unu ‘onu
partidu. Fit ruta in manu de bonu partidu, emmo, ma fit un òmine jà cojadu e tropu mannu. Issa
pianghendhe l’aiat suplicadu de no b’andhare a faeddhare cun tiu Bore, ischiat chi sa cosa fit
finida male e poi li dispiaghiat. In fundhu cuss’òmine fit istadu s’ùnicu chi l’aiat chèrfida ‘ene
dae candho su babbu fit mortu. Mai, innotzente, podiat pensare chi totu cussas atentziones pro a
issa no fit s’amore de unu babbu pro una fiza. Ite cuntenta candho tiu Bore li regaleit sa ‘este noa
pro sa domìniga de Pasca manna, o candho li comporeit sos botes ca s’abbizeit chi in sos suos
b’intraiat s’abba. E candho, una die, s’acultzieit gai meda li pariat èssere ingrata a s’istejare pro
totu cussu chi aiat fatu pro a issa. Si no fit istadu dae tiu Bore, infatis, issa no aiat pòtidu
comporare sas meighinas pro sa mama malàida e dare a mandhigare a sos frades minores. Solu
chi como su resultadu fit unu fizu sou, e de su pecadu, chi no aiat unu babbu e a issa no si l’aiat
cojada pius nisciunu. Cussu chi aiat fatu sos paesanos suos no l’aiant ismentigadu mai. Pepa
l’ischiat chi custu fatu allontanaiat pro sempre Giuanne dae sa vida sua. Su babbu e sa segunda
muzere no aiant mai pòtidu atzetare cussa unione, mancu si issa aiat aspetadu chi isse fit essidu
dae prejone. Ite birgonza fit istada. Totu naraiant chi Giuanne aiat fatu ‘ene, fit su mìnimu chi
podiat fàghere pro s’onore de sa sorre. Però nisciunu babbu aiat chèrfidu unu maridu de su
genere pro sa fiza. Aiat sempre cummissu unu pecadu. In pius, cosa peus, l’aiant leadu totu sos
benes e sos terrinos pro saldare sos dèpidos chi, a pianu a pianu, aiat fatu sa famìlia sua dae
candho l’aiant arrestadu. Sos frades màscios fint minores pro tribagliare e sa sorre, cun sa
criatura minore e sempre malàida, no bi l’aiat fata a continuare a tribagliare. Sa veridade fit puru
Amministratziones Comunales de Paule, Bonàrcadu e Fordongianus
72
chi no la cheriat pius nisciuna muzere intro ‘e domo. Su babbu no aiat mai permissu a Pepa de
intrare in parentela cun una famìlia tantu malefadada. Issa no lu cumprendhiat, ma no podiat
contrariare a su babbu. No si podiat in cussos tempos. Aiat però disizadu de si fàghere monza. Si
no podiat amare su piseddhu chi cheriat, tandho fit restada sola comente serva ‘e su Segnore. No
podiat ismentigare candho in sa ‘inza, a cua de sos mannos, Giuanne l’aiat leadu sa manu e l’aiat
giuradu chi fit s’ùnicu amore sou e apena fit istadu possìbile l’aiat cojada. Comente brincaiat su
coro candho lu ‘idiat. Timendhe chi calchiunu si podiat abbizare de cussu sentimentu, de
Giuanne ‘ndhe faeddhaiat sempre male cun sos àteros. Isse puru proaiat a no ‘ndhe faeddhare.
Candho su frade minore, una die, l’aiat leadu in giru ca si fit abbizadu chi la fit fissende, li deit
una poddha chi no fit resessidu pius a ismentigare. Giuanne, poi, aiat cumpresu chi
cuss’ategiamentu tantu etzessivu non aiat fatu àteru chi cunfirmare totu s’amore chi isse proaiat.
Isperaiat in coro sou chi, passadu calchi annu, fit andadu dae su babbu ‘e Pepa e l’aiat pregontada
comente isposa. Ma sa sorte aiat seberadu àteru caminu. Candho Pepa l’aiat nadu a sa segunda
mama chi si cheriat fàghere monza, no la leeit tantu ‘ene. In realidade no l’aiat mai chèrfida che
una fiza, ma che una teraca intro ‘e domo. Pepa no si fit mai lamentada cun su babbu ca si isse
l’aiat seberada, fit giustu gai. A su mancu lu pensaiat. Cantas vias ‘idiat sa mama in su sonnu,
issa emmo chi la cheriat bene, ma luego si che fit andhada. Ancora no aiat cumpresu pienamente,
ma li pariat de àere intesu chi fit morta a causa de cussu male. Ma cale male deviat èssere istadu
no l’ischiat. Passados pagos annos aiat cumpresu chi sas maladias pius malas no si mentovaiant
mai, comente chi sos lùmenes las podiant ‘atire. Si naraiat “aiat cussu bonu male”. “Ma si faghiat
mòrrere calchiunu, tantu ‘onu no deviat èssere istadu!”, pensaiat Pepa prima de l’ischire. Su
babbu si fit torradu a cojare e pro a issa fit istadu bellu a àere un’àtera mama. Ma custa de mama
no fit comente sa sua, issa intro ‘e domo no tocaiat nuddha. Pro no leare una teraca, chi fit istada
un’ispesa, su babbu no aiat nadu nuddha candho aiat postu sa fiza a fàghere totu, màndhigu,
pulisias e cumandhos. Totu sas fèminas, s’ischiat in cussos tempos, intro ‘e domo incominzaiant
a tribagliare sùbitu. Issa, ite dolu, no fit mai essida a giogare cun sas cumpagnas e no fit pòtida
andhare mancu a iscola. Fineit solu sa tertza elementare ca deviat agiuare intro ‘e domo, o mezus,
fàghere totu che una fèmina manna. Però sa muzere de su babbu fit sempre una mama, a modu
sou, immaginaiat Pepa. Infatis aiat pensadu de faeddhare cun a issa, cunvinta chi l’aiat pòtida
cumprèndhere. Ma sa cumprensione sua fit istada una bella risada e unu ciafu dae su babbu
candho aiat ischidu chi si che cheriat andhare dae domo pro si fàghere monza. Fit giaru chi a issa
puru fit tocadu a si cojare cun chie cheriat isse, pro salvare su bene, sos terrinos e totu cussu chi
possediant. Penseit puru a si che fuire, ma a in ue fit andhada? No ischiat mancu comente podiat
fàghere a si fàghere monza. Si aiat pregontadu a su prèideru de sa ‘idda, prima de li nàrrere
comente fàghere, isse aiat faeddhadu cun su babbu, pro èssere seguru chi aiat chèrfidu. Tandho si
rassigneit a aspetare, aspetare chi su babbu aiat seberadu pro a issa unu maridu. Ma issa no podiat
no pensare a Giuanne e, pius su tempus passaiat, pius isperaiat chi calchi cosa fit pòtida
cambiare. Ma arriveit s’òmine chi su babbu cheriat. Su sèberu rueit subra unu fradile, de famìlia
no tantu rica ma chi istaiat bene. Fit s’ùnicu modu de mantènnere sos terrinos e los unire cun
cussos de su tiu. Pedru no fit unu piseddhu malu, ma issa no l’amaiat. Ma ite podiat fàghere?
Giuanne che fit sempre in continente in prejone. Arriveit su die de s’isposu, sa prima note e su
primu fizu. Si incominzeit a faeddhare de maladias pro sos fizos de chie fit imparentadu. Su
sàmbene, naraiant, s’indebìlitat. Cantu aiat timidu, ma cussu Deu tantu pregadu, aiat chèrfidu chi
sos fizos suos crescheint totu sanos. No ndh’aiant culpa si su babbu e sa mama no si fint
rebellados a unu coju impostu dae sos mannos. Ite culpa podiant àere cussas criaturas chi
Pabàriu – sa de bator editziones
73
arriveint, si su babbu e sa mama viviant umpare ma fint duos perfetos estràneos? Pedru fit unu
brav’òmine e l’aiat sempre rispetada e issa li cheriat bene. Però si domandaiat “Si podet istare
cun unu maridu candho lu si cheret bene che unu frade?” Su tempus los manteniat impignados a
crescher sos fizos. No l’aiant mai fatu mancare nuddha, ca issos l’ischiant ite cheriat nàrrere
sufrire e passare una vida chi t’aiant seberadu sos àteros. Atraversu sos fizos fint vivendhe sa
vida, ma no fit s’issoro. Faghiant finta ‘e nuddha, ma candho sos fizos si che fint andhados dae
domo ca fint oramai mannos, aiant cumpresu canta suferèntzia bi fit in cussu ligàmine chi aiant
costruidu, fit unu palatu a sos ojos de cussos de foras ma issos ischiant chi no aiat fundhamentas.
A mod’issoro aiant passadu una vida serena e si cheriant bene. No fint cussos amores chi aiant
connotu candho fint piseddhos, chi manteniant in su coro, e chi non fint resessidos mai a
ismentigare. Bi pensaiant ogni tantu, candho restados solos intro ‘e domo, si faghiant cumpagnia
comente aiant fatu pro una vida, ognunu vivendhe sa sua, chena mai incontrare s’àtera. No
s’aiant mai cunfessadu cun chie aiant chèrfidu passare sos annos, pro timore de criare
dispiaghere. Ma ischiant chi tra issos no bi fit istadu mai unu sentimentu sintzeru. Aiant proadu
ite fit s’amore e mai l’aiant pòtidu ismentigare. Epuru no ischiant pius ite fine aiant fatu cussos
piseddhos chi s’aiant furadu sos coros e pius bi los aiant torrados. Tantos annos de finta vida no
aiat leadu su logu a cussos sentimentos, ùnicos fogos chi los aiant fatos sentire ‘ios e l’aiant dadu
sa fortza pro andhare addainanti, fit istada sa vida a li fàghere connòschere s’amore. Amore
isfortunadu, tzertu, ma sempre amore. Custu no si l’aiant mai cunfessadu. Una vida umpare
chena ischire guasi nuddha de s’àteru. Epuru aiant in comune pius de cussu chi mai aiant pòtidu
immaginare. Isse fit sempre innamoradu de Mariànzela, birgonza de sa ‘idda pro àere àpidu unu
fizu dae un òmine cojadu e foras dae su matrimòniu, e Pepa de su frade, Giuanne, chi l’aiat
vindicada pro difèndhere s’onore ‘e sa famìlia. Innamorados de duas persones acomunadas dae
unu ligàmine de sàmbene tantu forte chi aiat sinnadu sa vida de totos bàtoro. Solu sa morte
oramai, chi s’acurtziaiat cun su passare de sos annos, aiat pòtidu allezerire su caminu sueradu in
pigada e, finalmente, aiat fatu assaborare a totu cantos sa libertade de amare.
Amministratziones Comunales de Paule, Bonàrcadu e Fordongianus
74
SETZIONE II “ ISCRITORES MANNOS”
Mario Nurchis
Tàtari
PEDRABÀINA
Cust’annu amus una mastra chi cheret timida. Si narat De Chironi. Est lanza comente unu
mànigu ‘e iscoba e cando faeddat paret una mitralla. Si pois s’arrabbiat aboghinat, e tota sa
classe s’ammùdigat comente sas puddas cando ‘iden bolare s’astore.
In s’àula semus medas, sos màscios dae una parte e sas fèminas a s’ater’ala. Amus già
comintzadu a iscrìere cus sos cartolaros cun sas rigas pius istrintas ca semus in segunda. Est su
barantanoe. Sa gherra est finida e sa zente est allegra abbastàntzia solu chi dinari bi nd’at gai
pagu chi sa peta, sa chi b’est, costat meda e tando pro cussu la mandigamus a su domìnigu.
Su bandidore ‘etat su bandu a sàpadu pro avisare a sa zente interessada a la comporare. In iscola
semus bestidos guasi totos che pare ma b’at calchiunu chi tenet sos botes segados e su grembiale
nieddu tapuladu. Pagos de nois tenent sa bùscia de cartone, àteros si leant sos lìberos e sos
cartolaros a manu. In ogni bancu b’est su logu de unu tinteri chi agatamus bòidu e daghi semus
totu sètzidos sa bidella, chi si narat tzia Pepa, una fèmina rassa e bàscia chi tenet ses fizos, intrat
cun un’ampulla e umpit totu sos tinteris.
A sa muda ponimus su cartolaru in su bancu e nos ponimus a bratzos cussertos pro aiscultare su
chi nos narat sa mastra.
Oe nos giamat a sa pedrabàina e tocat primu a Carrus chi già ischit iscrìere e imparat a sa lestra
ma pois tocat a Sedda, una pitzinna lanzita e birgonzosa chi est lena a imparare. Issa leat su
ghijareddu ma no iscriet nudda e antzis si ponet a piànghere daghi sa mastra la brigat fatèndela
‘irgonzare: “Vattene a posto, asina che non sei altro!” Li narat sa mastra.
“Ti avverto che se domani non mi sai scrivere quello che abbiamo studiato alla lavagna, te ne
farò pentire finché campi!”. Cussa pitzinna si l’aviat a su bancu pianghende. Su manzanu passat
lestru e oe puru non mancat un’impiededdu, est a nàrrere de unu chi fit distràidu e isdrobaiat sa
lescione, castigadu e bistare a sa rea pro un’ora.
A su manzanu ‘e s’incras nisciunu si pensat de su dispetu mannu de sa mastra istria ca, a pois de
su sòlitu cuartu ‘e ora, dae s’intrada in classe fintzas a s’interrogascione, mì chi su mànigu ‘e
iscoba giamat a Sedda a sa proa de sa pedrabàina. Cussa pitzinna, munda muda e a passu lenu
andat a su logu de sa cundanna sua, e daghi sa mastra li narat de iscrìere Italia cu su ghijareddu,
issa falat sos bratzos e ingrusciat sa conca pro sa ‘irgonza. “Hai avuto tutta la sera per imparare a
scrivere questa parola. Che cos’hai fatto? Hai giocato col gatto? Scommetto che il gatto ne sa più
di te…Beh, oggi scrivo alla lavagna, così che sia chiaro per tutti, a te e ai tuoi genitori: Maria
Sedda è un’asina. Ecco…”. E gai sa mastra iscriet in sa pedrabàina, deaberu…E nois riimus totu
cantos mentre cussa pisedda nos dat sas palas e s’isolvet in làgrimas… “Bene” Continuat s’istria
“Ho preparato qualcosa per te in previsione di questa scena…”. E nde ‘ogat unu capeddu ‘e
pabilu dae sa brùscia “Ecco qua, lo vedi? Dico a te, sei sorda? Vedi cosa c’è scritto su questo
berretto di carta? Asina c’è scritto. Ora te lo metto sulla testa così che tutti lo vedano. Tutte le
bambine ti accompagneranno fuori, salirai fino alla chiesa finché raggiungerai casa tua e quando
la tua famiglia e il tuo vicinato lo saprà ritornerai qui con le tue compagne. “Voi due – narat a sas
pius bravas – guiderete il corteo e badate di essere sempre composte all’andata e al ritorno. Io
rimango qui a continuare la lezione. Vi aspetto tra mezz’ora”. S’istrìa giamat a tzia Peppa pro
Pabàriu – sa de bator editziones
75
fagher bessire a sas pitzinnas e issa ubbidit chena narrer nudda acumpanzende a foras a Maria
disperada.
Nois aisetamus fatende unu detadu, leadu dae su libro Cuore ma abbaidamus sempre a foras, dae
sa ventana, pro ‘idere ite sutzedit. Ma acò chi non sunt passados vinti minutos chi intendimos
un’abolotu…Sa mama ‘e Maria cun sas manos in conca est abboghinende umpare a sa sorre:
“Cessu, ite disgràscia manna, ohi ite ‘irgonza, ite ofesa, ite ofesa comares mias, Dei meu Dei
meu”. E àteros lamentos e frastimos…Cussa fèmina andat dae su diretore e nde lu faghet
bintrare in s’àula nostra sempre buliada ma cun sa ‘oghe pius bàscia chirchende de faeddare in
Italianu. “Signor Direttore, questa non è una punizione, è una beffa, una beffa per tutta la
famiglia mia. Non sono cose da fare queste!” E su diretore: “La signora maestra l’ha fatto per il
bene di sua figlia, non voleva farle del male.” Pois su diretore narat a sa Chironi: -“E lei cos’ha
da dire?” Su mànigu ‘e iscoba: “Cos’ho da dire. Ho da dire che con l’ignoranza non c’è niente da
fare. La bambina è ignorante perché a casa non è sostenuta, ecco perché” …E sa mama ‘e Maria:
“Ma chi la può aiutare a casa, nessuno! Io non so leggere né scrivere perché ho sempre lavorato,
mio marito fa il pastore, torna la notte e va via la mattina presto; se la bambina non fa i compiti io
non ne ho colpa”. Nois mudos, setzidos, chena cumprèndere meda sa cosa, aisetamus fintzas a
cando, e mancu sunt sas deghe, chi su diretore nos narat de nos ch’andare a domo; e sigomente
cras est festa, essende giòbia, nachi devimus torrare a lunis.
Su lunis intramus in classe, tzia Pepa ponet sa tinta in su tinteri, giambat paritzos penninos a sas
pinnas e pois de mes’ora ’e retardu benit unu preìderu nè lanzu nè rassu chi nachi tenet una
barantina ‘e annos e chi est su pàrracu de una ‘idda afaca. Est bènnidu in bricicheta de marca
Benotto. At chèfidu chi ognunu ‘e nois nerzet chi est: lùmene, sambenadu e logu de
provenièntzia. Addaboi at incomintzadu a nos faeddare de Pinocchio, unu lìberu chi nachi totus
devimus connòschere e lègere in classe, duas pàginas a sa ‘orta, fintzas a l’acabbare. A sas noe e
mesu nos faghet bessire a fagher una passizada; nois màscios andamus cun isse e sas fèminas cun
un’àtera mastra zòvana e rassita pili niedda cun sos ispigitos. Bessidos dae sa ‘idda, su mastru
preìderu nos imparat sa cantone ‘e su Piave e cando l’amus imparada la cantamus in fila pro
duos, a chie male a chie ‘ene. Cussa die non l’apo a ismentigare.
Su mastru nou imbarat cun nois e nos paret bravu, est comente unu babbu. Maria puru at
comintzadu a lègere e iscrìere e de cuss’iscena de sa punitzione de su capeddu ‘e àinu no nde
faghimus contu. Calchiunu at nadu chi, a parte ‘e sero isse falat a bidda cun sa bricicheta e si
frimmat in domo ‘e Maria Sedda pro l’agiuare. Apo imparadu s’istòria ‘e Pinocchio chi la conto
a cumpanzeddos chi enint a domo a giogare a ruba mazzetto e àteros giogos. A pianu a pianu
sunt passados sos Santos, sa die de fagher bene a sos mortos, e m’ammento chi sos pabassinos de
sa signora Sedda fint sos pius bonos ca fint lizeros, bene cotos e dulches de una saba nuscosa.
Passat Nadale puru e carrasciale e nde semus in abrile cun sa Pasca manna alta. Est una die de
sole. Bessimus torra màscios cun màscios acumpanzados dae su mastru preìderu a rìtimu de
martza cadentzada ma cando su mastru si frimmat a ciarrare cun sa mastra pili niedda nois sa
cadèntzia la cantamus gai: -“Coi Coi Coi, polenta di secoi!” A ogni modu lompimus a su càntaru,
prima ‘e sas fèminas. Su càntaru est un’adde istrinta cun unu riu chi ‘essit dae unu càntaru chi est
a mesa costa de unu monte totu rocas. Si faghet s’iscommissa a chie giompet primu e binchet
Fois, unu pitzinnu lanzu fizu ‘e pastore. Isse bufat cuss’abba ispetziale. Pois chi tota sa
cambarada est giòmpida nos setzimus e calcunu màndigat pabantzolu e calchi àteru melagra. Su
logu est bellu meda ca tota sa campagna est imbirdida e su monte est biancu màrmaru tintu de
ismeraldu. Su chelu est biaitu cun calchi mancighedda bianca nida e totos semus meravizados de
Amministratziones Comunales de Paule, Bonàrcadu e Fordongianus
76
unu sonu chi paret unu tronu. Est pròpiu Fois chi si nd’abbizat po primu e tichirriat: “Mi cussu
marrarzu, mirade, atentzionade!” A beru unu marrarzu s’est apenas mòvidu dae punta ‘e su
monte chi tenimus a ojos nostros et est fatende brincos terrorosos minetende de rùere a subra de
s’istrada bianca a pes de monte. Sa zente est a boghes, medas sunt cun sas manos in conca,
calchiunu est pranghende. Un òmine narat a boghe alta: “No amus perìgulu nois, ca nde falat in
su riu! S’istrada est in pèrigulu ca nde podet ruinare a subr’e issa!”. Pròpiu in cussu mamentu est
benzende una màchina e paret andende pròpiu a incontrare su marrarzu. Aboghinamus a sa
màchina pro l’abbertire de su perìgulu e una pitzinna viagende faghet de manu saludende,
cretende chi nois los semus saludende in allegria. Devet esser chi s’abolotu ‘e sa màchina non
permitit a issos de intèndere su tronu ‘e s’atapamentu de cussu crastu mannu. Totu nois nos
cagliamus ca su marrarzu est pròpiu falende in s’istrada mentres sa màchina est passende, a
cando chi su bòlide tumbat a fruscu contras una roca a subr’e s’istrada e, fatende unu sartu,
brincat sa màchina e nde ruet in su riu fragassende sos sàlighes e frimmèndesi ‘e su totu. Totu
nois suspiramus a aboghinamus de ajubore mentres cussa màchina, chen’abizàresi de sa morte
iscampada curret e curret, e imbucada una curva non la ‘idimus pius. Custa sutzèdida chi gràcias
a Deus est finida ‘ene nos faghet bènnere sa gana de nde torrare a bidda, de contare su fatu a sa
zente e de lu nàrrere a sos carabineris e a su sìndigu chi su logu est perìgulosu e podet capitare
una disgràscia si sas cosas si lassant ‘e seis.
Custu e àteros fatos sunt sutzèssidos cando fia iscolanu in una ‘idda ‘e Baronia. Mi bastat
abèrrere s’àidu de sos ammentos e cando cherzo e cando nd’apo bisonzu bintro in su giardinu de
sa pitzinnia e mi los assaboro comente frutos arribados pro sas dies nostàlgicas de sa ‘etzesa pro
‘àtire cunsolu e assulenu.
Pabàriu – sa de bator editziones
77
SETZIONE II “ ISCRITORES MANNOS”
Michela Murru
Prammas
SA MABADIA DE BABBU
In una dì de frius sètzia acanta de sa giminera cun su fogu allutu, mi torrant in su ciorbeddu is
arragodus a innui fatu fatu torraus. Innia ddui funt arragodus bellus e arragodus mallus, de prèxiu
e de tristura, de sa bonesa de sa genti chi immoi aiant a nai “solidariedadi”.
E torru a su chi mi contaiat mamma mia, est comenti chi mi siat a costau contendimì is cosas chi
ddi fuant sutzèdias, e contus de forredda e atrus contus. Candu si poniat a ddus contai ti fadiat
intrai in su contu, fut una bellesa su dd’ascutai.
Mamma, sa bon’ànima de mamma mia, fut bella de tratu e de figura, brava e traballanti.
Si fuant cojaus cun babbu su bintitrès de abribi de su milli e noixentus trintaduus.
Babbu fut bellu che unu ràgiu de soli, artu e beni fatu, traballanti e onestu chi fut portau a nòmuni
de totus in totu su Campidanu de Aristanis. Issu non fut campidanesu e beniat de sa Trexenta de
Gergei, fut abarrau foras de babbu de s’edadi de cuatru annus e ancora pipiu fiat dèpiu andai a
traballai de una dita a s’atra comenti de unu schiavu nieddu (aiant a nai immoi).
Candu si fuant connotus cun mamma issu fut traballendi me in su canali de Arborea, creu ca
insaras si tzerriat “Villàgiu Mussolini”. Biviat in bidda cun atrus chi traballant cun issu, si fuant
fatus a isposus e fuant abarraus pagu a si cojai.
Mamma bianca meda meda non fut, ma comenti apu giai nau fut bella e traballanti, issa puru fut
crèscia chentza de mamma de s’edadi de ùndixi annus cun duas sorris prus piticas de castiai.
Babbu in cussu tempus a traballai andat a pei o, comenti si narat insaras, cun su cuaddu de Santu
Frantziscu.
De custa coja fuant nàscius cincu pipius, su pitieddeddu teniat duus mesis, fut is su milli e
noixentus corantaseti, babbu traballat in sa ceràmica innui fadiant su matoni.
Una dì a babbu ddi furriat unu carrellu de cussus chi spingiant po ci ddu intrai a su forru, fortzis
ca si ndi fut assicau!! Candu fut torrau a domu, mamma si dd’aiat pentzau
ca
ddi
fut
sutzèdiu cancuna cosa. Ddu pregontat: “Efis, cosa t’est sutzèdiu? Ti biu unu pagu grogu de cara.”
e issu: “No Maria Crara, no est sutzèdiu nudda, m’intendu sceti unu pagu mali!”
Aintru de sa noti dd’intrat frius… friixeddu! Mamma aiat fatu su fogu, a nai sa beridadi dd’aiat
sceti atzitzau poita su fogu fut giai allutu.
Sa dì etotu mamma aiat tzerriau a su datori chi dd’aiat inditau una mexina a papereddus, pariant
òstias!
Prus is dìs passant e peus fut: invècia de allebiai babbu istaiat sèmpiri prus mali, fut bessendi
foras de conca!
Fatu fatu si pigat una mantixedda po andai a bidda sua, insaras in bidda ci fuant is barracellus e
fuant casi ogna noti in domu, si giadiant su càmbiu po nc’essi sempri.
In domu ddui fuant cincu pipius piticus che is didus de sa manu, mamma non scidiat comenti fai,
però totus dd’agiudant, ddui fut sa bixina chi ddi betiat su pani apena cotu, callenti, callenti.
Comenti podiant s’agiudant!
A fradi miu ca teniat duus mesis dd’allatant is mammas de sa ruga chi teniant pipius allatendi, fut
sempri de una mamma a s’atra!
Amministratziones Comunales de Paule, Bonàrcadu e Fordongianus
78
Una dì mamma fiat andada a domu de su prèidi, totus in cumpàngias si dd’aiant nau: “Maria
Crara chi andast a su prèidi! Ge ddu scis ca issu agiudat a totus. Fatu fatu andat cancunu de nosu,
candu seus meda apretaus, e issu non serrat s’enna mai a nisciunus”.
Dd’aiat apertu s’enna sa tzaraca e dd’aiat nau: “Maria Crara, e ita cosa innoi?” , e issa: “Depu
chistionai a su prèidi”, e sa tzaraca: “E su pobiddu comenti istat? M’ant nau ca no est allebiau
nudda.”, e Maria Crara: “Nossidi, est sèmpiri peus!”, a pustis ddi fait: “Abarra Maria Crara ca
tzèrriu a su prèidi ca est in cotilla”.
Fut abarrada pagu a torrai cun su prèidi. Su prèidi narat: “Gesù Cristu”, “Po sèmpiri!” aiat
arraspostu issa, e issu: “Maria Crara, chi ti serbit cosa naraddu, in totu su chi podeus t’eus a
agiudai.” e Maria Crara: “Seu bènnia chi, po amori de Deus, mi podit giai una pariga de soddus,
depeus tzerriai a un’atru datori e non scideus comenti fai”. Issu, su prèidi, dd’aiat giau prus de su
tanti domandau: “Neh! E chi Deus s’agiudit e Sant’Antiogu!”.
Mamma s’incrasi dd’aiat nau a su datori ca si non ddi dispraxiat, aiat a bolli betiri un’atru datori
a ddu biri, dd’aiat nau: “Ge ddu bidi fustei puru ca Efis istat sèmpiri peus”, e su datori dd’aiat
nau: “Chi fustei bolit ddi betu unu dotori amigu miu meda bravu. Lessat, crasi etotu ddu fatzu
benni!”.
Babbu sa noti dd’aiat passada mali, si ndi bolliat pesai ma non teniat is fortzas.
A su noti in domu abarrat sèmpiri una tzia, sorri de mamma, sa pobidda de su barracellu fut! A
chi andat, a chi beniat!
A mangianu fut bènniu su datori, cun s’amigu suu datori etotu. A pustis chi dd’aiat visitau, aiat
nau: “Ddas conoscit is sanguneras?”, “Sissada” aiat arraspostu mamma, insaras aiat nau su
datori: “Mandit cancunu a ndi betiri una bella pariga!”, aiat fatu s’ammostu de innui ddas depiant
ponni, e aiat nau: “chi su pobiddu no alligerat aintru de mesunoti, bogaindeddi sa roba ca non
c’est atru de fai!”.
Su datori nostru cun is làmbrigas me in is ogus aiat nau: “Faidì fortza ca tenis cincu pipius”, ma
Deus giait sa fortza!
Mamma ddu bolliat pagai a su datori ma issu, Deus si ddu paghit, no aiat bòfiu nudda!
Sa dì, a merì, in domu ddui fut sèmpiri genti, a chi intrat, a chi bissiat. Tzieddu, su connau de
mamma, fut andau po is sanguneras, e postas si ddas aiant. Mamma aiat allutu una làmpara a
Sant’Antiogu, su Santu de bidda nostra, e si fut invocada cun su coru a su Santu Protetori.
Sa noti in domu nostra fuant abarraus totus is barracellus e is parentis, tziedda cun su pobiddu, sa
genti de sa ruga.
Abialla de mesunoti babbu aiat incumintzau a allebiai, mamma si fut invocada meda a
Sant’Antiogu e a su datori, e issu dd’aiat giau sa mexina giusta.
A pagu, a pagu babbu fut sanendi.
Ma sa genti de bidda non ddus aiant lassaus a solus, fatu fatu beniat cancunu a ddis betiri cosa de
papai, ma prus che atru a ddis betiri s’afetu.
A fradi miu mamma fut allatendideddu issa, e sigomenti fut langiteddu fatu fatu ddi poniat
tzùcuru in unu incueddu de teba fata a manu e babbu si ddu pigaiat in bratzu e ddu basat.
Mamma una dì fut andada a su prèidi po ddi torrai su dinai, ma issu, prexiau poita babbu fut
sanendi, dd’aiat nau: “No, Maria Crara, tui mi dd’as domandau po amori de Deus! Cun cussus
soddus piga cancuna cosa po is pipius, e chi Deus s’agiudit sèmpiri, a sa famìglia tua e a totus, ca
ndi teneus abbisòngiu”, “Deus bollat!” aiat nau mamma, e su prèidi puru comenti de su datori no
aiat bòfiu nudda.
Pabàriu – sa de bator editziones
79
Po sa festa manna de Sant’Antiogu a babbu dd’aiant fatu portai sa bandera de su Santu po sa
prucessioni e po sa circa de sa pramma chi si fait sa dì de sa festa, cun su comitau e cun su
sonadori babbu s’aiat fatu a bellu a bellu unu ballixeddu sardu.
Deu seu nàscia una pariga de annus a pustis, e aiat a bolli arringratziai a totu sa bidda, a su prèidi,
a is datoris e a San’Antiogu po s’agiudu suu, a Deus po m’ai giau unu babbu e una mamma tantu
bellus e bonus, e a totu sa famìglia mia, Deus si ddu paghit a totus!
Immoi non ci funt prus ma no est aici, su corpus insoru non ddu biu ma issus funt sèmpiri acanta
mia, e fatu fatu candu cun sa menti torru a coa potzu nai ca seus sèmpiri impari.
Amministratziones Comunales de Paule, Bonàrcadu e Fordongianus
80
SETZIONE II “ ISCRITORES MANNOS”
Giovanna Maria Ara e Mario Atzori
Bidumajore
FRANTZISCA
Su sole fuit calande a palas de su monte de susu, in unu chelu chi fuit colore de aranzu e de
chisinu. Su fragu de sas rosas e de sos lizos in su zardinu prufumaiat totu s’aera. Frantzisca,
sètzia in su lumenarzu de sa ienna, abbaidaiat custu meràculu de sa natura. Su sole bi lughiat sa
cara fainde bìere sos liniamentos perfetos.
A bortas, serraiat sos ogos po iscurtare totu sos sonos chi in cuss’ora de sa die s’intendiant, sonos
de ònnia zenia. Podiat abarrare oras e oras gasi, po issa fuit unu bresu, pariat una pipia, cuntenta e
soddisfada.
A pustis de tantu tempus fuit torrada a domo sua e podiat assazare cussos mamentos chentza
pentzare a nudda. Ma su pentzamentu ònnia tantu torraiat a su tempus passau. Cussu tempus de
sa vida sua chi cheriat cantzellare, ma sa mente e su coro no bi ddu premitiant.
Su pentzamentu torrat infatu de medas annos, cando fuit ancora in domo sua. Cun sa mama
Maria e su babbu Antoni e Caderina, sa sorre prus pitica, chi issa cheriat unu bene macu. Pentzat
a sa mama, cun sa fardita posta, semper in coghina afilistrande.
Cando torraiat de iscola, sa mama fuit semper in sa ienna a dd’ispetare. Comente intraiat a domo,
sa prima cosa chi bi preguntaiat fuit: “Beh! Frantzisca, cantu as leau oe in su còmpitu?” E issa
respondiat sèria sèria: “oe, mama apo pigau bàtoro!!” “Bàtoro!! Mah, fìza mia si ses semper a
conca a su libru!....cussu est neghe de sa mastra!” Frantzisca assora totu cuntenta bi respondiat:
“Oh mama, custa ‘orta puru dd’apo collonada, tochet…. ca apo leau oto”.
Issa totu cuntenta dd’abbratzaiat manniosa.
Pentzande a cussu tempus bi enit unu nou a bùturu e bi paret chi sas làmbrigas che cherzant
bessire prepotentes, ma issa manniosa comente fuit at detzisu de no prangher prus.
Agabau de istudiare, aiat comintzau a traballare. Faiat sa mastra de iscola. Sa prima die de iscola
fuit unu bresu, a bìere totus sos pipios cuntentos, ‘oghes de ònnia zenia, Frantzisca teniat sa
prima elementare. S’amentat ancora sos pipios suos: Carlo, cun su tzufu de sos pilos semper
artziaos, Cristina, cun sas tritzas mùrtinas, semper bene petenada; Màrio, mesu pedditzone e poi
Franco, Giovanna e poi….. sa classe cun sas cartinas zeogràficas apicadas e sos disinnos de sos
pipios, su fragu de su ghisu e gana meda de traballare e de faer imparare.
Assora fuit totu bellu. Frantzisca fuit sa fèmina prus cuntenta de su mundu. Faiat unu traballu chi
bi piaghiat, totus dda cheriant bene, s’ùnica cosa chi bi mancaiat fuit s’amore. Teniat
pretendentes medas ma a issa no bi nde praghiat manc’unu.
Una die caminande in s’istrada, torrande a domo, biet custu pitzocu cun sos ogos e sos pilos
nieddos, bellu, chi pariat Sant’Efes. Si fuint crobiaos e faghinde finta de nudda aiant sìghiu a
caminare. In cussu mamentu Frantzisca s’aiat intesu su coro currinde, pariat chi si che cheriat
fuire de sa petorra. Po dies medas, fuit abarrada pentzande a cuddu pitzocu fìntzas a cando, dd’at
torrau a atobiare e, de sa die non si fuint prus lassaos. Si naraiat Nigola e traballaiat comente
impiegau. Frantzisca como si intendiat acuntentada. Totu cussu chi bisaiat cando fuit pitzoca si
fuit averau. Nigola, dda faiat intender una reina, semper atentzionau in sos cunfrontos suos,
Frantzisca fuit in su chelu, fìntzas a sa die chi si sunt isposaos……..Su sole como no si biet
azumai prus, ma Frantzisca no si nd’est ancora abizada, leada comente est de sos pentzamentos.
Como, pentzande a boghe arta, repitit cosas chi no si cheriat prus amentare.
Pabàriu – sa de bator editziones
81
Ah… sa die de s’isposòriu! Arratz’ ‘e festa!!! Pariat in su chelu.
A s’incomintzu Nigola fuit semper cuntentu e contivizosu, e zeo apo sìghiu a traballare.
Su tempus fuit passande asseliau, fìntzas a cando una die totu est cambiau. Nigola no fuit prus
issu. Cando torraiat a domo fuit semper de mala gana. Si bi preguntaia ite teniat, mancu mi
rispondiat.
Unu sero, cando fumis chenande, no isco comente apo fatu, cun su bratzu ch’apo bortulau sa
tassa de su ‘inu, luego seo curta a pighare un’ istratzu po che dd’assutare, Nigola, si che pesat de
mala manera bortulandeche sa cadira in ue fuit sètziu e lestru m’aghentzat a su bratzu
trochindemiddu. Jeo ispantada e prena de timòria apo cricau de mi ch’iscapiare de cussa
istrintura, ma prus mi movia e prus issu istringhiat, fìntzas a cando apo ‘etau una ‘oghe mala. Sa
cara de Nigola pariat sa cara de su dimòniu. No ddu connoschia prus. Cussos bratzos chi
m’aiant istrintu cun meda amore como mi cheriant solu fàere male. A fortza de mi mòvere e de
aboghinare at lassau s’aferrada, zàndemi un’ispinta imbolandemiche a su muru. Issu cun
indiferèntzia zirat de palas e nande nande mi lassat in terra indoliminzada. Zeo tremìndemi che sa
foza crico de mi che pesare e de pentzare, ma non resurto mancu a pentzare.
Dae cussa chena totu est cambiau. Intro de me est’intrada sa timòria e s’inseguresa no paria prus
zeo. Cando Nigola si che acosiaiat acanta mia e cricaiat de m’abratzare jeo paria unu cantu de
linna, no ddu cheria prus, cussa abratzadura, (de parte sua fuit totu irmentigau). Sa tristesa como
mi fuit aterrande. Sa zente chi mi connoschiat bene si fuit acatada de su cambiamentu, ma jeo
resurtaìa a fàere finta de nudda, menzus de una atrice. A manu a manu chi passaiat su tempus, mi
cumbinchia semper de prus chi totu cussu chi mi fuit capitande fuit crupa mia. Po mè, no contaìat
prus nemos. Sa ‘omo fuit una presone, pariat chi sos muros si moviant acosiande a pitzu meu po
m’ischitzare. Sas dies fuint passande lentas e chentza perunu mezoru. Unu sero Nigola torrat a
domo leau de su ‘inu, no fuit sa prima ‘orta chi bi capitaiat urtimamente, como fuit diventau un
avesu e no bi faia prus contu, po mè fuit comente chi no esistiat. Jeo fui prentzande, e fainde finta
de nudda apo sìghiu a prentzare. Issu, cun una cara de prepotente e sos ogos imbidraos si che
ponet indananti de me, comintzat a frastimare e a mi umuliare nàndemi, ca comente fèmina non
balia a logu e ca no fui ‘ona mancu a fàere fizos. Intendinde cussas paràulas m’apo intesu su
sàmbene pigandeche a conca, e leau su corazu a totas duas manos b’apo rispostu: “sos fizos
naschent cando in una famìglia bi est s’amore e s’unione, cosa chi a nois mancat”; issu unu pagu
ispantau po sa risposta aferrat su ferru e mi dd’acostiat acanta a sa cara nàndemi ca mi ruinaiat po
totu sa vida. Crico de mi che fuire, ma issu prus forte e lestru de me m’aferrat a pilos. In cussu
mamentu mi seo intesa pèrdia, como fui rassegnada, fintzas a cando at arrimau su ferru
lassàndemi andare de malu grabu a terra. A pustis, sighinde a frastimare si ch’andat de sa vista
mia. Abarro frima chentza mi poder mòvere, no isco po’cantu tempus seo abarrada gasi. Crico de
pentzare, ma su dolore est tropu forte e no mi lassat pentzare. Paret chi sas ancas no siant prus sas
mias. Seo chentza fortza peruna e no isco ite fàere, poi a bellu a bellu mi che peso e resurto a mi
sètzere. Su pentzamentu curret a Nigola. Prego a Deus de mi che leare custa pena ma Issu no
m’iscurtat. Deus puru m’aiat abbandonau!
Prus passaiat su tempus e prus mi intendia isboidada. Aia crèfiu fàere crachi cosa ma no ischia
ite podia fàere. Como mi fui avesande a totu; a sos cropos, a sos frastimos e a sas umiliatziones
de ònnia zenia. Mancu su corpus fuit prus su meu, cussu puru si che leaiat cun prepotèntzia. Issu
fuit binchinde e zeo no fui fainde nudda po ddu frimare.
Una die de su mese de austu e po esser prus pretzisa su vinti, aia detzisu de no torrare luego a
domo. Cheria respirare unu pagu de ària sana, bìere zente e abarrare su prus atesu possìbile de sa
Amministratziones Comunales de Paule, Bonàrcadu e Fordongianus
82
‘omo mia chi no fuit prus sa mia. Fuit zai tradu cando camina camina mi ch’agato acanta a domo.
Àrtzio sos ogos e bio sa ienna tambada, m’at bènniu unu cropu a su coro e m’apo intesu su fritu
in palas zelàndemi su sàmbene. Apo pentzau ca Nigola fuit bènnidu prima dae su traballu e no
atzapàndemi in domo chissai, ite mi isetaiat. Como nemos mi podiat azuare si no jeo matessi. Sos
contos ddos tenia fatos, no mi importaiat prus nudda. Ispingo sa ienna a bellu a bellu, intro, mi
firmo in crica de intèndere crachi sonu, nudda, silèntziu. Sigo a caminare time time, cando a unu
tzertu puntu intendo unu tzùnchiu, mi ziro e bio, in pes de s’iscala, Nigola fuliau in terra, totu
prenu de sàmbene. Comente dd’apo ‘iu mi che seo siddia, ma a pustis, cun fritesa, mi che seo
acosiada acanta e dd’apo crobiau cun disprètziu. Issu male comente podet cricat de mi tzirriare:
“Frantzisca, azudami”. Zeo chentza ogare mutu, torro in segus, aferro una cadira e mi setzo. In
cussu mamentu apo torrau a bìere totu sa vida mia, cussa vida de iferru chi issu m’aiat fatu
passare e a totus sas umiliatziones chi m’aiat zau. S’amore chi tenia po issu como no esistiat
prus. Cuss’amore si fuit fatu òdiu e pròpiu in cussu mamentu mi nde fui abbizada. Cantas bortas
aia disizau de ddu ìere mortu e como su fadu mi fuit azuande, depia leare una detzisione in
pag’ora. Ite cheria fàere? Ddu cheria lassare mòrrere o ddu cheria fàere bìvere? Unu chirru de
mè naraiat “Amèntadi de totu su male chi t’at fatu, non tenzas piedade, faiddu mòrrere comente
unu cane arraiolau”. E s’àteru chìrru imbetze, naraiat “No ddu fetzas!, azuaddu, si nono as a
abarrare totu sa vida tua cun cussu dispiaghere e issu at a sighire a bìnchere fìntzas a pustis
mortu”. Intendia su lamentu, ma fuit un’ifadu ebbia po sas origas mias. Su bresu prus mannu, in
cussu mamentu, fuit a bìere su patimentu suu e sa cuntentesa mia. No isco cantu tempus est
passau de cando mi seo sètzia, ma a pustis de meda pentzare apo leau una detzisione: Apo
tzirriau azudu. Cussu Deus chi aia avocau medas bortas, custa ‘orta aiat iscurtau sa ‘oghe mia.
Nigola no est mortu. Bivet! Tantu po nàrrere!! No podet mòvere nè àncas e nè bratzos, però su
crebeddu ddu portat sanu, gasi tenet tempus po pentzare a su male chi at fatu e a cussu chi at a
èssere de sa vida sua, solu, in cussa ‘omo bòida.
Fuit zai iscurigande, ma Frantzisca leada comente fuit de sos pentzamentos no si nde fuit acatada.
Sas segadas, a bellu a bellu fuint sanande e issa si nde fuit torrande a leare sa vida sua, cussa chi
Nigola bi ch’aiat furau. Ma una cosa ‘ona bi dd’aiat lassada. In cuss’iscuta si tocat sa matza e
luego sa cara sua cambiat espressione.
Una làmbriga bi che calat lestra e b’issundet sa trempa, custa ‘orta fuint làmbrigas de cuntentesa.
Cussu fìzu, fatu ‘ènnere a su mundu, no cun s’amore, ma cun sa prepotèntzia, est solu su suu,
totu s’àteru no contat. Issu at a tènnere s’impreu de fàere tramudare s’òdiu cun s’amore. E cun
s’azudu suu, una die o s’àtera b’at a resurtare issa puru. Una die….. Deus no tenet fizos
irmentigaos! A boghe arta Frantzisca narat ancora: “Deus meu zàemi sa fortza de imparare a
custa criatura su perdonu”.
Su sole como aiat lassau su logu a sa luna e a sas istellas. Sas lughes de sas biddas acanta
pariant medas limbas de fogu e onzi limba sunt òmines o fèminas chi pranghent, chi rient, chi
bivent.
Custu contu est po totus sas fèminas chi zant totu…….. solu po Amore.
Pabàriu – sa de bator editziones
83
SETZIONE II “ ISCRITORES MANNOS”
Pietro Peigottu
Tàtari
BATORE E LELLENA
(Sa zente de s’adde)
In su 1921, Batore Monte teniat 21 annos, nàschidu in Baddemòlinos, viviat in sa ‘idda de
Addaeriu, diplomadu in sas magistrales. Òrfanu de babbu, poi de su diploma resteit òrfanu de sa
mama puru, viviat solu, de famìglia brava e benistante, innamoradu de Lellena Sanna, paesana e
cumpanzos in sas magistrales, cando fini istudiantes in Nùoro.
Un’amore fioridu in sos bancos de iscola, sintzeru e profundu, amores chi no isvanèssini in
s’andare ‘e sos annos, tantu chi Batore li neit a Lellena: “S’amore nostru est che-i su ‘inu, pius
imbètzada, e menzus divèntada”.
Lellena rispondeit: “Custu est beru, ma cando su ‘inu est imbetzende, nde godit pius sa cuba, chi
no su padronu”.
Batore cheriat essire dae sa ‘idda e dae sa Sardigna, e in su 1920 detzideit de partire in Amèrica,
in duos meses fit prontu cun documentos e passaportu, pro s’Amèrica de su Nord.
Su die prima de partire, Batore e Lellena, la passeint fatende dissignos e promissas. Batore leeit
sa manu de Lellena, e si la ponzeit in su coro nende: “Ti zuro chi apenas ponzo pè in Amèrica,
s’ùnicu pensamentu meu at a èssere de triballare e de fàghere fortuna, e torrare a inoghe pro che
leare a tie”.
Lellena: “So’ cuntenta chi partas in Amèrica, e apo a vìvere in s’isetu chi ‘enzas a mi che leare a
mie puru, ma apo su presentimentu, chi una ‘orta in ie, s’Amèrica ti fàtada ismentigare medas
cosas”. Batore: “Mai ismentigare a tie”.
Su manzanu in fatu acumpanzadu dae Lellena, leeit su trenu dae Baddemòlinos a Macumere.
Sa ferrovia passat a mesu costa, in s’‘adde goceanina. Suta sa ferrovia s’isterren sas binzas de
Avrisiniadu, de unu ‘irde lìmpidu e craru, fintzas a tocare su Tirsu, chi pàsidu e grae, s’aviat a ch’
‘etare sas lìmpidas abbas in su mare oristanesu; supra sa ferrovia si notan sos buscos, de chercos
possentes, èlighes umbrosos, paren zigantes chi sa natura at postu a tentare sas binzas.
A su viazadore, aparit comente unu mare mòidu dae pàsidas undas, a segundu de su movimentu
de sa ferrovia chi sighit che colora sas pìnnigas de sas baddes.
Batore no resessiat a pensare, tropu cosas fin sutzedende, e no si cuntzentraiat in nessuna cosa,
cun s’ànimu in abolotu, fit lassende sa terra nadia, ma a su matessi tempus determinadu a fàghere
su chi sempre aiat sonniadu.
Dae Macumere, leeit su trenu pro Portu Turre, su trenu intreit in portu poi de duas oras.
Su vapore pro Gènova fit prontu, Batore chentza pèrdere tempus, valigia in manu pigheit in
s’iscala rìpida de ferru, unu marinàiu lu acumpanzeit a unu camerone in ue b’aiat deghe brandas,
ammustrèndeli sa sua. A sas oto de sero in puntu parteit su vapore.
Batore istracu de su movimentu, drommeit totu su note, a sas deghe de s’incras manzanu su
vapore beteit cànapas in su molu de su portu de Gènova. In cussu portu zente de onzi parte e onzi
intinu, in partèntzia o in arrivu, naves garrighende e naves isgarrighende, trenos a vapore e
caddos de tiru, cun carros mannos a bator rodas prenos de onzi tipu de mercantzia.
Batore, ‘ideit unu capitanu de marina, e li pregunteit, ue fit su piròscafu in partèntzia pro
s’Amèrica de su Nord, su graduadu cun zentilesa, cherfeit bider su passaportu e su biglieto,
controlleit atentamente, ‘ideit in su passaportu chi fit diplomadu, e neit: “Bravu tue ses istudiadu,
Amministratziones Comunales de Paule, Bonàrcadu e Fordongianus
84
in sas Amèricas ammèntadi chi deves fàghere fortuna, usa su cherveddu pone a frutu sos
istùdios” poi li ammustreit su vapore e li neit: “A sas deghe istasero pàrtidi, tue teves esser supra
su vapore un’ora prima pro su controllu de sos documentos, viàgia serenu e apas bona fortuna”.
Batore li neit: “Pròpiu pro chircare fortuna so andende!”. Lu ringrazieit dae coro cun una carda
istrinta’e manu.
Batore passeit su die in su portu, osservende vapores in arrivu e in partèntzia da onzi parte de
mundu, onzi bandera unu limbazu diversu; e a propòsitu de limbazu, in sa libreria de su portu si
comporeit, unu vocabolàriu, italianu/inglesu.
Su vapore parteit puntuale, fatende tres sonos prolungados pro saludu, gai l’ispiegheit unu
marinàiu. Batore passeit su tempus istudiende s’inglesu. Poi seighi dies de mare, su vapore
atracheit, de fronte a s’imponente istàtua de sa libertade, in su portu de NewYork. Batore noteit,
chi in cussa terra, totu fit mannu, totu ismisuradu, istàtuas, portos, naves, trenos, palatos, e tanta
zente; in vida sua, mai aiat bidu tanta zente.
Poi ‘e pagas dies totu sas pràticas fini in òrdine, s’ufìtziu de su traballu, valutende su gradu de
s’istùdiu, e chi connoschiat peràulas medas, e frases medas in inglesu, lu mandeit ischente
tipògrafu in su giornale New York Times; su vocabolàriu, comporadu in Gènova, e seighi dies de
mare aian dadu bonu frutu.
A sas tres dies mandeit una lìtera a Lellena, pagas rigas pro li narrer chi fit arrivadu e chi fit zà
triballende e chi a su pius prestu li mandaiat s’indiritzu a ue iscrìere.
Batore, s’innamoreit sùbitu de s’Amèrica, e s’Amèrica lu ricumpenseit a largas manos, impareit
sa limba chi pariat nàschidu in ie, dae maniale in sa tipografia, in degh’annos arriveit a diventare
Capu tipògrafu, su mèritu e s’impignu in Amèrica beniat prima de onzi cosa.
Sa passione de Batore fit s’iscrìere, e onzi ‘orta chi unu collega de tipografia, andaiat in pensione,
Batore l’iscriiat unu articuleddu, augurende bona pensione, e rigraziende, pro sos annos de
triballu dedicados a su zornale, gai fit a usu dae sempre in su New York Times. Su diretore noteit
chi Batore fit pinna‘e talentu, e poi de chimb’annos, de capu tipògrafu, su diretore de su giornale,
riconnoschèndeli s’istùdiu fatu, li fateit sa proposta de comintzare a iscrìere carchi artìculu pro sa
tertza pàzina, e li neit: “Proa a iscrìere su viazu chi as fatu cando ses partidu dae sa Sardigna pro
s’Amèrica, si ses bravu lu publicamus, e gai bidimus canta passione as pro sa pinna.”
Nadu e fatu, pro Batore fit unu sònniu meravizosu, a isse li fit sempre piàghidu a iscrìere, e cussa
ocasione l’aferreit cun totu su corazu, cun tota s’intelizèntzia, cun grande passione, e ponzenbi
corpus e ànima, comente mai aiat fatu in vida sua.
S’artìculu Batore lu iscrieit in tres dies, lu presenteit a su diretore, poi de una die su diretore lu
crameit in ufìtziu, e li neit: “in custas bator colonnas caru Batore, eo che ‘ido unu giornalista, e
forsis...... cun su tempus, un’iscritore, crasa lu publicamus in sa pàzina culturale, e bidimus si sos
letores la pensan che a mie, si la pensan che a mie, in redatzione est pronta un’iscrivania pro tè.”
Su zornale beniat distribuidu dae sas ses de manzanu. A sas oto comintzèini a telefonare a su
diretore, òmines de cultura e zente de onzi rangu, cumplimentèndesi de custa pinna noa de sa
tertza pàzina, e in su ziru de tres dies arrivein pius de chentu lìteras e telegrammas, duncas su
diretore l’aiat promissu s’iscrivania, e sos letores bi l’aian cunfirmada pius de chentu ‘ortas.
Poi de chimbe dies su diretore andeit a su pianu terra ue Batore triballaiat, comente capu de
tipografia, e li neit: “Caru collega, si permitis ti acumpanzo a su postu nou de triballu.”
Batore fit tochende cun sos pòddighes sas aeras. Arrivadu in sa redatzione, totu sos collegas lu
fini isetende. Supra s’iscrivania unu màtulu de rosas e unu bigliete chi naraiat: “A su collega nou
milli augùrios de bona fortuna.”
Pabàriu – sa de bator editziones
85
Batore fit cuasi degh’annos zornalista, fateit carriera, fortuna e richesa, amigu de literados,
industriales, polìticos. Fit bellu su primu capìtulu de sa vida sua, ma su secundu fit milli ‘ortas
pius bellu, Batore fit connotu e apreziadu comente grande zornalista, sos artìculos suos fini
lezidos dae sa zente chi contaiat in New York .
Unu die Batore, sentèndesi unu pagu de rinfriu no andeit a su zornale, si resteit in letu, tirende
sos contos de sa vida, e pensende a Lellena neit a boghe arta: “Ormai sun vint’annos chi sò in
Amèrica, e l’apo mandadu una lìtera solu, e chentza mancu indiritzu meu, pro mi poder torrare
una risposta, ma apo muntesu intatu s’amore pro issa, e como est tempus chi ande in Sardigna
pro mi nd’atire s’amore de sa vida mia.”
Nadu e fatu, Batore prepareit sa valìgia, su bigliete, informeit su diretore, de su viazu e de su
motivu, e su diretore li neit: “Bae a ‘ue su coro cumandat, ma pensa chi ses bènnidu Sardu e ses
torrende Americanu”. Custu lu neit, ca Batore aiat leadu sa tzitadinàntzia Americana.
Batore no apeit mai notìtzias nè de Lellena nè de su paese. Fin passados vint’annos dae cando
aiat lassadu Addaeriu.
Lellena, poi de degh’annos chi Batore no si fateit intèndere, cun suferèntzia ma chircheit de
ismentigare. Un’impiegadu de sa pretura de Addaeriu, li declareit s’amore, e issa ricambieit.
Lellena s’isposeit sùbitu, e poi de s’annu apeit una fiza, poi pagos meses dae sa nàschida de sa
fiza, morzeit su maridu, in una ruta, catziende in sa pala ‘e Santu Mateu.
Lellena resteit batia, passein sos annos, che aiat passadu 8 jerros dae sa morte de su maridu.
Gènova, Aprile 1939, Batore mandeit unu telegramma a Lellena.
In su telegramma b’aiat iscritu pagas peràulas: - Sò in Gènova apenas arrivadu dae s’Amèrica, e
m’imbarco fra duas oras pro sa Sardigna cras a mesudie si totu andat bene bustamus paris,
BATORE.Su note in nave Batore drommeit pagu, passeit parte de sa note ascurtende duos cungedantes e
inghiriados dae àteros sordados improvisende in poesia, Batore iscrieit custas otavas in su diàriu.
Tema: Naturale e Artifitziale
Artifitziale
S’òmine aberit milli camineras
Pro viver menzus e pro s’interessu
Istradas, ferrovias, minieras,
Ant abertu s’istrada a su progressu.
Mai s’òmine s’est frimmu nè aressu
In sos progetos suos e chimeras
Sentza inventos mios e matanas
S’òmine fit istadu intro sas tanas
Naturale
A sa natura no dias ofesa
Ca est mastra superba e autore
Sa montagna niada ite bellesa…
Unu buscu, unu frutu, unu fiore
Su trainu superbu in limpiesa
Antigu insuperàbile cantore
Tue proite non faghes ancora
Sa bellesa de su sole in s’aurora
Amministratziones Comunales de Paule, Bonàrcadu e Fordongianus
86
A sas deghe de manzanu su posteri cunsigneit su telegramma a Lellena.
Prima ancora de lu lèzere, a Lellena, li fin tremulende sas manos e l’aumenteit su tocheddu de su
coro.
Lezidu su telegramma, Lellena cominzeit a piànghere, s’ànima in tribulia. In una iscuta li passeit
in mente tota sa vida sua. Tantas preguntas si fateit a issa matessi.
“Proite no at mai iscritu?” “Proite at isetadu vint’annos?” “Proite est torradu?”; in cussu
momentu si abbizeit chi a Batore lu teniat incastonadu in coro che diamante in una collana.
In su mentres arriveit sa fiza, Eleonora, e bidende su piantu de sa mama li neit: “Mama proite
pranghes?” Lellena li deit a lèzere su telegramma, sa fiza ischiat totu de s’amore de Batore cun
sa mama, e li neit: “Ma’, si ti cheriat bene, comente tue m’as contadu, fintzas como ti cheret
bene, mancari isposada e cun una fiza. Lellena, a sas peràulas de sa fiza, si calmeit, si samuneit
sa cara si ispizeit.
Lellena a barant’annos fit bella che una dea Greca, ogros birdes e sos pilos castanzos, de
carresione moretina, tritzile e arta, est raru tanta bellesa totu in una fèmina.
Lellena si sezeit in su sofà, lezende su Paradisu de Dante. Cosa chi faghiat sempre cando fit cun
s’ànimu in pena. L’amor che move il sole e l’altre stelle….
Batore arrivadu a Portu Turre, incontreit un’amigu de zoventude, unu certu Bachiseddu Mulas,
maresciallu ‘e marina, li conteit de Lellena, chi fit isposada e batia, cun una fiza, Batore chentza
fàghere nessuna movìtia, e chentza meraviza, e cun fàghere serenu li neit: “At fatu bene su chi at
fatu no si li podet rimproverare nudda.” Saludeit su paesanu, cun premura chircheit una vetura a
pagamentu pro che lu zùghere a sa ‘idda. Arriveit zustu cando sa campana fit sonende mesudie e
mesu, Batore pagheit sa vetura, leeit sa valìgia, e zocheit a sa zanna de Lellena, Lellena lu ‘ideit
dae su bracone, e si presenteit a sa zanna, cun sa fiza, ormai de oto annos, Batore, aberta sa
zanna, abrazeit a Lellena e a sa fiza basendelas in fronte, Lellena cun su coro in abbolotu li neit:
“Proite ses bènnidu? Eo so batia..... e custa est fiza mia.”
Batore ponzèndeli cun delicadesa sa manu in buca, li neit: “Muda, no nias nudda, isco totu!”
E brullende li neit: “Mancu male chi b’as pensadu tue a fàgheree una fiza, ca azumai eo so
arrivadu tropu tardu, e sò inoghe pro che leare a tie e a fiza tua in Amèrica”.
E leende a una manu a sa fiza e a s’àtera a Lellena, pregunteit a totas duas: “Tue
a mi cheres comente ‘e babbu? E tue a mi cheres a maridu?”
Sas duas fèminas cun sas làgrimas in ojos, rispondein abbrazèndesi a Batore. Batore assuteit sas
làgrimas cun sas manos, a mama e fiza e brullende neit: “Mi so invitadu a manigare a mi nde
dades?”. Su prantu si orteit in risu.
Batore, in unu mese e mesu ponzeit totu a postu. Isposeit a Lellena in crèsia e in municìpiu, fateit
sos passaportos pro Lellena e sa fiza Eleonora.
Una màchina a pagamentu los acumpazeit a Portu Turre, leein sa nave pro Gènova, visitein sa
citade duas dies poi s’imbarchein cun unu trasatlànticu, pro s’Amèrica.
Canta cuntetesa e felitzidade aundeit cussos tres coros, Batore conteit a Lellena e a Eleonora,
sos vint’annos passados in Amèrica, sa carriera chi aiat fatu, dae azudu tipògrafu, a zornalista e
umpare fatein sos dissignos, pro su tempus benidore.
Lellena cun sos ojos ùmidos de piantu, neit a Batore: “Sa vida tua paret unu romanzu, de unu
mundu chi mancu connosco, e tue mi ses leende a manu tenta, e mi faghes bintrare in custu
mundu a mie isconnòschidu, no mi bastant sas dies chi campo pro ti dare s’amore chi apo in
coro”.
Pabàriu – sa de bator editziones
87
Arrivados in Amèrica si sistemein in sa domo de Batore, comporada annos prima, unu grande
dominàriu cun zardinu. A poi ‘e unu pagu ‘e tempus Batore comporeit una domo de mare, in sa
carda Califòrnia, e in ie che passaian sos istios.
No apein fizos Lellena e Batore, Eleonora a vintibator annos si laureeit in leze, in sas menzus
iscolas de Nova York. A vintiot’annos isposeit a George Mekuores, giòvanu guvernadore de sa
Califòrnia.
Batore e Lellena sempre felitzes e innamorados morzein a betzos mannos in su 1970.
Amministratziones Comunales de Paule, Bonàrcadu e Fordongianus
88
SETZIONE II “ ISCRITORES MANNOS”
Stefano Porru
Paule
LÌTERA
Deu mi ndi fiu acatau, ca sa vida mia no fìada unu giogu fàcilli, sèmplici e lìsiu lìsiu comenti
ogna vida, no fìada unu bellu Omodeo maseru, mudu e cuietu, innui andai a piscai in una bella dì
‘e beranu, cun tziringònisi ballerìnusu cun su pearcing chi arrinti candu ddus infrìcisi cun s’amu
regalli, ca fàidi su possìbili po no ti ingolli e ti bisi totus is piscigheddus cun sa cresta ‘e Ballotelli
chi ghèrranta po cassai sa lentza tua druci comenti biancheddu. E s’ùnicu pentzamentu mau chi
tènisi est chi no bìnchidi su prus foti, chi nunca est unu casinu mannu a ndi ddu bogai a foras e ti
ddu intendi cantendi “nanneddu meu su mundu est gai…” e “oh Sardigna custa est s’ora, ti ‘ndi
depis ischidare…”.
Sa vida mia duncas, fìada unu allarme de sighiu chentze interrutziònisi e carosellu, fiu comenti
una guàrdia ‘e fogu sempri in servìtziu chi tribàllada in s’inferru, una tzaraca de piastrina chi
bivìada a pitzu de unu lebbrosu, una fromiga chi bivìada sempri in s’istadiai po arragolli,
arragolli, arragolli a sfinimentu e perditzioni po unu ierru chi ìada apicau sa nia e su frìusu grogu
me is corrus de monsignori e chentze nai nudda si ndi fìada andau in una possessioni in sa Via
Làtea e si ndi frìgada de sa cadena ‘e montàgiu de is stagiònisi, po si gosai una pentzioni surada e
una badanti titi manna ‘e s’Est, connota in una agentzia matrimonialli po bagadìusu spiùdusu
ancora callèntisi.
Su bivi miu fìada una cursa contra a su tèmpusu, ca dd’apu sempri odiau su tèmpusu: ddu
controllau, ddu contau, ddu sighiu, ddu currullau e comenti sempri ddu frestimmau
malledetamenti, e frestimmau totu custa caspita ‘e tecnologia moderna ca non ci arrannesciada a
inventai unu arrollògiu mannu mannu po ci ddu fai cravai totu aintru e no ndi ddu fai bessì prusu
fintzas a candu no si crèpada de ‘ecesa. Su tèmpusu, cun is oras suas, is minùtusu suus, is
nabòdisi e pronabòdisi mi fìanta fendi sa furca de doxi annus, tresi mèsisi, dùasa disi, cuatru
òrasa, trintacuatru minùtusu, dexi segùndusu, cuatru nanixeddus-segùndusu mabadìtusu. Su bellu
est ca nosu pensaus de ddu podi cumbati, poita s’illudèusu ca issu abàrrada acapiau a su brutzu
cun su arrollògiu e ci ddu potaus a innui nosu cherèusu. Eh pagu beni de nosu! Su meri est issu
perDeu, e nosu sèusu tzarachèddusu pagàusu cun trummèntusu ‘e cruxi. “Ah Deus de is citadis e
de s’immensidadi mancai tui ci sesi e lancètasa (seguramenti) no ndi tènisi!...”… E mabaditus
sìanta fìntzasa is Pooh!
Ma immoi, sfradì caru tèmpusu, est finiu totu custu trumentu nieddu pìrighu e gellau po immi, po
Frantzisca e po Maddallena!
Comenti esi cumprèndiu, custa vida mia, deu no dd’aponpiau prusu, no dd’aguantau, isperau chi
nci essìada de s’enna ‘e ‘omu mia, po fai su bandulleri in su mundu, su tòssicu in pratza Mateoti,
sa infermiera in Àrcore po connosci unu cancu deputau sciribuddau chi pèntzada ca s’eutanasia
sìada una lei europea po sa cassa manna. E comenti si siat, bollendi o mancu custa vida est de
immi, mia e bàstada! Una vida chi est sa cumpàngia mia ‘e gallera de unu impresonamentu
fintzas a sa moti manna, una cundanna suprema chi m’anti giau a sa nàscida! Unu ergàstolu a
subrabìviri a sa mabasoti mi pàridi, e pòberu de immi no arrannèsciu prusu a cumprendi chi est
cussu chi sentèntziada, chi est su iscenegiadori, chi ddui adi unu comitau ‘e sa moti chi si
presèntada ananti nostu chi abarràusu spollìncusu comenti tzatzaùgasa, comenti singellas chentze
Pabàriu – sa de bator editziones
89
scròxiu, strisinendi e boghendi boada a cracìdasa apetendi chi custu colletivu fùnebri chi atòbiada
in unu matatòiu po pecàusu, iscòvidi sa identidadi de su meri mannu ‘e triballu. Unu meri chi po
immi pòidi essi puru una S.P.A, una cosixedda a tipu una Endemol de su cellu, cun a capu chini
però? Su casu? Su distinu? Dèusu? Gèova? Allah? Buddha? Unu Dèusu de is portallitus? Unu
Dèusu cun unu Gesusu chi s’est frimmau (cun sa corriera) a Èboli? Unu Dèusu cun sa playstation
corantasete fata de pressi in sesi disi poita de ‘omìniga depìada andai a bì su derby cun
l’Arcangelo Morati e totus is motus de tumore de sa Saras a tirai a tirollàsticu is dimònius chi
tìfanta naturalmente po su Milan? E certu ca Madonna mia, Verònica Cicone, ci funti tropus
possibilidàdisi po is ciorbeddus mius, immoi chi sa mabasoti m’adi intzrupau su camminu ‘e
Chrìstusu e Madònnasa.
Ita chi su meri mannu est su Casu (mi tòcada a ddu scrì cun sa C manna a bortas fintzas no si
ofèndada e mi nci màndidi a arragolli oìasa cun is nàdiasa), su Casu no mi pràxidi mancu a
pentzu! Su casu mi fàidi pentzai a su casu po papai, a su casu sàrtia sàrtia totu bellu
imbremmigau e pudèsciu a bentu chi no fàidi a ddi parai acanta, duncas, chi po isbàgliu su boss
est issu, a sa moti nosta, chi èusu fatu a màusu si tramudada in tziringoneddus de casu mrazu
cagàusu de is muscas. Arratza ‘e incarnatzioni maba. Mabaditu sìada su Casu!
E chi est su distinu: su Babbu Mannu? Ita bellu su distinu! Romànticu, poèticu, cellesti, cun su
cuaddu inseddau comenti su componidori, pallestrau e gherreri. E pòisi però, cussus diaici, fìninti
tirendi cocaina e si nchi mòrinti cun una siringa de steròidisi cravada in sa pirichita chi ddis
iscòpiada in bàrrasa. Pagu tontu puru su distinu dèpidi essi, tontu e burdoni puru, t’illùdidi, ti
presèntada a is genidòrisi, babbai futuru gioiosu e mammai serenidadi, ti ndi fàidi iscaresci sa
cosa ‘e pagai, sa ‘omu pignorada, is crapitas stampàdasa, su sfratu, sa bòmbula ’e su gas spaciada
in su ierru fridu chentze linna, is abogàusus, s’ Imu, s’Itàglia colonialli e a coa chèrpada po fai
Ercolino e andai a su Grande Fratello! E totu a sa fini tòrrada a susu de su carrùciu esistentziali
tuu e t’agàtasa acapiau comenti Alex de Arancia Mecanica a castiai su cinìxiu chi est abarrau de
is sacrifìciusu de una vida marigosa.
No est chi a coa, su Premier de custa massoneria divina est unu Dèusu,a tipu Gèova, chi tènnidi
totu cussus dipendèntisi acravatàusu chi ti sònanta su campaneddu candu sesi scoendi sa pasta a
prandi e tenis 2 minùtusu e 35 secùndusu po dda ingurtì, chentze ti dda matziai ca ti est giai
aspetendi su capocantieri cun s’andropàusa buddendi? O sònanta candu sesi disisperau e cìcasa a
pedra furriada unu coru po filla tua chi est morendi in s’uspidalli e cussus ti nanta ca est cussu chi
adi crèfiu Gèova e tui insàrasa pènsasa de ddus aferrai, de ddus aberri canna canna in sa mesa ‘e
coxina e ddi ndi pigai cussu coru ca ti srèbidi? None! Gèova no fàidi po immi, m’arragòdada su
Gènoa e deu seu casteddaju!
E mancu Allah mi pràxidi meda ca de faci mi pàridi Giuanni Tolu candu fìada latitanti in Òsilo,
cun is cìgliusu comenti su dimòniu e sa braba de Bakunin. Dèpidi essi ispassosu a bì sa faci de
totus is bigotus cristiànusu fràssusu e pecadòrisi chi a pustis de sa moti s’agàtanta ainnanti a
Maometu chi ddis afrucònada su paneri po ci ddus potai a s’inferru islàmicu.
Togu dèpidi essi a agatai a Buddha capu de is càpusu, grassu comenti una sua pròssima, ma adi a
essi meda difìcilli. A cussu mi ddu biu beni in un McBombay papendisì panìnusu a bocidura,
patàtasa frìtasa cun colesterolu po bagna, bufendi coca-cola e arrutendi po fai zunàmisi cun Vega.
O adi a essi pròpiu Dèusu, babbu ‘e Gesus, su diretori generalli de custu mundu machillotu. Unu
Dèusu chi a piciocheddu mi faìanta pregai mamma e babbu mandendimì a tzacàdasa de pei a
crèsia, innui ascurtau unu dipendenti suu, mesu alliventiau chi si tzerriada Don “Flash” Pepinu
(ca faìada sa missa in parde e fìllu e si nci andada a magasinu a bufetai) e chi si narada ca Issu
Amministratziones Comunales de Paule, Bonàrcadu e Fordongianus
90
fìada misericordiosu, lastimosu e prontu a iscurtai is preghièrasa de ògnia cristianu bonu. Candu
seu crèsciu, a bellu a bellu, custu Dèusu m’est pàssiu totu su travessu de cussu chi mi ponìanta in
conca, mi parìada ca cun s’iscusa ca ògnia òmini est lìberu de pigai sa ruga chi òidi, issu a sa
mannera de Pilato, si ndi sìada sciacuau is manus, sbatendisindi de totu su burdellu de custa terra
mobàdia. Nannai mi narada ca Dèusu podìada totu e bidìada totu, e mancu malli, infàtisi s’est biu
cantu si nd’est incurau de immi, de Frantzisca e de Maddalena!
Po annus apu pèrdiu tempus a pregai unu Dèusu chentze piedadi, crudeli e tzrupu, po 12 annus a
de noti ddu bisau gioghendi a tertzìgliu cun Santu Micheli e Santu Pedru, bufendi grannàcia e
arrostendi castàngia cun sa bràxia chi Lucìferu ddi ‘endìada e a coa Issu ddu pagada cun is
ànimasa de pobidda e filla mia. Sa prima, unu spledori ‘e fèmmina dèdita a sa famìllia e a is
sacramèntusu, chi currìada a susu de chilòmetrusu de is spizuadròxius, de pagamèntasa e de
imbriaghèrasa mìasa de binu mau, nci dda potada 3 disi a pustis chi est nàscia Maddalena, unu
dotori cun sa faci ‘e gravellu, sa dì in s’uspidalli m’ ìada nau ca fia mota po una emorragia
interna chi parìada s’unda manna ‘e su Tirsu e no ci fìada istau nudda ‘e fai, comenti non ddu est
istau nudda ‘e fai candu dd’apu aferrau a su colletu e scallau su ciorbeddu a corpus, ca mi ndi adi
pigau de manus Tziu Pissenti “Arraspiosu” fradibi ‘e mamma, chi nunca dd’iu lassau motu in
terra chi mancu sa mamma dd’ìada arriconnotu. A pustis Dèusu mi ndi adi furau a Maddalena, e
in calli manera puru! Duas bòrtasa: a primìtziu, ci dd’adi fata arrui in sa droga, ananti de immi
chi ignoranti e cun su tzrupori de ògnia babbu fadiu finta de no crei ca cussus ògusu de conillu
mobàdiu podìanta essi prenusu de eroina, fadiu fintzas finta ca totu sa stagnola chi isparessìada
de domu no isparessìada poita srebìada a Maddalena po si fai sa conca a botu, ma ca fiu deu chi
ndi poniu tropu candu imboddiau sa cosa de ponni in su congeladori, fadiu finta ca fìada unu casu
ca su cani chi nd’ìada betiu a domu nosta in su pedigree ddui fìada iscritu ca arribada de Via
Schiavazzi in Casteddu, sa ruga ‘e sa droga ‘e Sardigna e fadiu origas sudras a totus is còntusu
chi nd’ìanta bogau in bidda. Fiu siguru ca no podìada essi custa sa realtadi de sa cosa, poita deu
creiu ca a sa mabasoti iu giai ‘onau fintza tropu. A pustis, doxi annus, tres mesisi, dua disi, cuatru
òrasa, trintacuatru minutus, dexi secùndusu, cuatru nanixeddus-secùndusu mabadìtusu a oi, sa
droga ‘e Dèusu anti agiudau sa màchina ‘e Maddalea a ndi bessì foras de istrada e a intrai in sala
de rianimatzioni, in coma, profundu comenti is grotas de Ispirgoli, profundu comenti su stampu
chi m’est crèsciu in su coru. Maddalea mia, fìada svènnia aintru ‘e issa e custa borta no bastada
unu ciafu po ndi dda fai scidai comenti gandu dd’ iu agatada in bagnu, crocada in terra, boghendi
de ‘uca ispruma chi parìada frisciura ‘e boi. Maddalea perDeu non si ndi scìdada prusu, prusu no
dda bòdiu prus bì. Totu m’est passau ananti de sa coscièntzia, de gandu dda seztiu in una cadira
cun una pinna e scriìada poesias comente immi, fintzas a candu a catoxi annus dd’apu agatada in
vella a suta de is pallàtzusu Sàia; de gandu seu stau gellosu de issa candu totu bella allichidia,
cun sa ‘unnedda grutza, niedda comenti su crobu, dda bidiu bessendi cun su amighixeddu, a
candu dda castiau e me is ogus susu bidiu sa mamma: mi lambrigada fintzas sa terra chi potau a
suta e is pèisi, lambrigada su soi, lambrigada sa luna e lambrigada totu sa genti de s’iscravamentu
chi fìada incumintzau in s’ànima mia.
Oi pròidi at sciùsciu e làndinada e sa ‘oxi de su ‘entu si intèndidi clara e pàridi ca mi est nendi
“finalmenti dd’asi fatu Elias”, seu in su monti miu, in su masoi miu, tres oras fàidi in su Marinu
‘e Casteddu, apu istacau su machinàriu ‘e filla mia, su machinàriu chi dda tenìada noti e dì mota
e arrespirendi, su machinàriu chi faìada sa finta de dda tenni in vida, su machinàriu chi lassada
chi una pati de issa no podìada impressai sa mamma e deu finalmenti ndi dd’apu istacau s’inùtili
Pabàriu – sa de bator editziones
91
arrogu ‘e ferru prenu de fìusu chi lassada Maddalea bivi pèusu de una matixedda ‘e mudditza
allacaniada .
Ormai in custa terra pudèscia no ci fatzu prusu nudda, no timmu daori, no timmu sàntusu, no
timmu inferru ca cussu ddu seu passendi.
Apu acapiau su erri cun una cadena, ca sa funi mi est srebia po dd’apicai a cussa biga de linna,
apu acorrau is brabesi e postu a papai a su cani. Seu prontu po m’impicai a custa biga ‘e salvesa.
Ollu essi interrau in mesu de Frantzisca e Maddalea e no ollu mancu unu frori, poita is prusu
bellus de totus is froris de su mundu ddus apo a potai a costau.
No lassu nudda a niscius, cussu pagu chi tèngiu chi si ddu giòchinti pura a dadus e a istocadas
fràdisi e connaus. Lassu sceti a chi at a agatai custa lìtera una de is cosas prus bellas de sa terra:
una poesia…
Deu arribbu cun sa ‘oxi scrutza
e is butinus gràisi de ispantu
in custu monti sarrogau de Babbu Mannu
chi si cròcada a pitzu de is cìglius mius
arraspious comente arrù
in custa lena ammanciada de gravellu.
Oh monti chi non sesi su miu
stacamindi is manus de sa faci
arragollimindi is peis ca funti arrascenendi in sutru ‘e s’ ‘ecesa
e prantammia in tui ca deu mi acu a sou cun is làmbrigasa .
Deu mi’nci ghetu in custu obresciu de cerèxia
in una manta de castàngias lastimosas
ca mi imprèssada unu ierru de vida marria
chi mi sìcada is bòllusu de is gavinas.
Oh babbai monti, seu comente tui
cun sa petza de arroca e mèndua
cun òssusu de linna e amòrisi ‘e follasa
e cun su coru scinniau
in su fundu de custa vida tzacada
comenti anirada, arruta e scuartarada.
Amministratziones Comunales de Paule, Bonàrcadu e Fordongianus
92
SETZIONE II “ ISCRITORES MANNOS”
Giovanni Piredda
Calangianus
LU MAL PRESU
Erami illi prim’anni di lu noicentu, li tempi, no èrani di li mèddhu pà nisciunu, la misèria
caminaia a passu a passu cu li cristiani e nuddha di bonu si privvidia pà lu fattu ch’èra a momenti
a scuppia la prima gherra mundiali.
Illu 1914, un ziu mèu, Petru, come tanti alti cioani di chiss’ètai, stesi arruolatu ill’esercitu pà
oldini di lu governu italianu.
La familia di minnanna mèa, èra cumposta di cincu fiddholi, tre femini e dui masci, la piu minori
di chisti nascisi propiu a gherra incuminciata illu 1915. (middi e noicentu e chindici)
Minnanna, stagghja in una casèddha di dui stanzi a pedi in pianu, cun “tumantu” pamentu e cun
tantu di stillicidiu, a lu centru di la iddha.
In chissu tempu, zia Grazièddha, (mè zia) nata ill’ultim’anni di lu 1800, aisi la disgrazia,
d’ammalassi d’un mali malu, cussì, da sendi minori aisi solu tanti sofferenzi e mal passà.
L’assistenzii tandu no c’èrani, e dugnunu dia cilcà d’arrangiassi comu meddhu pudia.
Li duttori, aiani cunniscenzii e mezi d’interventu abbastanza limitati, di più no si pudia pratindì.
Lu puticariu, èra chissu chi dìa piddhassi l’imprèu di fa celti midicini sigundu li sò cunniscenzìi,
lu più di li midicini, viniani fatti cu l’albi accapitati illi campagni nostri, li mezi a dispusizioni di
li puticari, erani tal’è cali a chissi di li duttòri, diffatti chi di midicini, cun tuttu lu rispettu pa la
scienzia, ni isciani di dugna manèra, cussì cha s’aia di salvà, si salvàa, cal’èra distinatu a murì,
murìa, e no v’èra nè puticariu e nè duttori chi tenghia.
Li prinzipali, netti di pinsèri, aiani pocu cuidatu di cha stagghja pegghju d’iddhi, cussì li poari
diani arrangiassi comu mèddhu pudiani pà cilcà di campàssi.
Minnanna, spusata a un calbunaiu toscanu, s’aia fattu la sò familia, e pussidia tanti miccalori di
tarra ereditati da la familia sòia, spàlti illa cussoghia di la iddha, un pizzarèddhu chici e unu
chindi.
Chisti tarreni, minnannu cu l’agghjutu appuntu di minnanna e di li fiddholi, li piantàa tutti a oltu,
e li verduri acapitati, li indìa in casa sòia, punia una catrièddha ill’azza di la janna e innanu in una
culbulitta prisintàa lu chi aìa a dispusizioni pà la èndula.
Vindiani puru la criasgja, lu piru, la mela e la castagna, tutti frutti acapitati illi pussessi sòi.
Illi mèsi di lu arru, minnannu taddhaia la ligna pà fa li chèi di lu calboni e illi mesi di lu branu
agghjutatu illa manialia da alti calbunai, facia lu calboni distinatu a la endula. Candu èra a la
sòla, facia lu calboni di fraili e lu traspultàa cu l’asinu. Pà l’altu calboni inveci, garrigatu lu
carrulu, ci la punia illi piazzi di Tarra nòa (Olbia) e di Sassari, a volti stagghja fora di casa ancora
deci dì.. e turràa candu aìa cumpritu a vindì tuttu lu calboni.
In alti tarreni e a tempu sòiu, minnannu èra dottu di punì lu ghjou, e ancòra chì, l’agghjutu di li
fiddholi èra nizzissariu, cussì la familia a la mali o a la pegghju, riscia a buscà li mezi di
sustintassi.
Li mali, dici lu dittu, sò boni a intrà e mali a iscinni, colc’è undi si càlani.
Zia Grazièddha (mè zìa) stesi culpita da un bruttu mali e minnanna si dèsi a che fà a cantu pudia,
pà cilcà di curalla. Li midicini no li prucurani nisciun sullèu, li dulòri e li spasimi erani divintati
di no pudè piu suppultà. Lu spidali èra allalgu, tuccàa d’iscicci in Sassari, li mezi di traspoltu si
po’ dì chi no esistiani. In carrulu, stirruta innantu a un muddhizzu, minnannu cu li cumuditai chi
Pabàriu – sa de bator editziones
93
si poni immagghjnà, riscisi a traspultà a Grazieddha finza a la stazioni di Monti, da chi, in trenu
sighisi lu so caminu finza a Sassari undi stèsi ricoverata.
Minnanna, aisi la limosina di stranghjugnu offelta da una parenti soia, chi stagghja in una
cantunèra di la ferrovia, a pochi chilomètri da Sassari, e dugna dì, a volti in trenu, alti òlti di pèdi,
andagghja a visità e pultà una paraula di cunfoltu a la fiddhòla. Lu stragnugnu durèsi più d’un
mesi. Li spesi pa li curi, pà li viagghj e tuttu lu chi cumpultàa a lu sustintamentu di la familia, no
pilmittiani di fa una ita tantu allègra, l’intrati èrani li chi èrani, e di più no si pudia, cussì in casa
di minnanna, si dizzidisi di dummandà agghjutu a una surrastra sòia, ricca sbaldarata, e
attinacciata cantu basta pà nicà puru una tazza d’èa. No v’èra altu rimediu!
Una sera innanzi d’intrinà, minnannu e minnanna, andesini a cilcà a cumari Catalina.
A la richiesta d’agghjutu, Catalina si fesi una risata, pal cantu cunniscissia la situazioni di la
familia, e palcantu fussia la nonna di ziu Petru, chissu chi s’incuntràa richjammatu.
Chena spuddhassi di la èsti chi più li cunvinìa, (usuraia) appruvittendi di la situazioni, cunzidisi
l’agghjutu richiestu, la chelta èra di 1.000 (middhi) franchi, e diani turrànni 1.200 la dì di Santu
Ghjuanni di l’annu infattu, in casu di ritaldu, ma, in drentu a lu matess’annu, diani turrà 1.500
franchi. Lu cuntrattu scrittu, privvidia puru chi minnanna pal cantu filmèssia sfruttuaria, si no
aissia turratu li soldi, dia zidì : un pezzu di tarra illu chjusu di Lu Pastinu, un buscu di suari e
castagni, cunfinanti a limbarèsu cu un’altu pussessu di Catalina, pricisamenti da lu còddhu a
cadenzia di l’èa, finza a lu muru di suttu.(cussì dicia lu scrittu)
Lu tarrenu sarìa turratu di propietai di minnanna, candu aria turratu li soldi aùti a imprestu cu
l’intaressi cunculdati.
Li sacrifici, no èrani cosa di pocu li chi si diani affruntà. Minnannu cu la endula di lu calboni, di
la ligna di l’ultalizia e di lu tricu, riscisi a buscà li sòldi illu tempu privistu da lu cuntrattu.
Ma in chissi matessi ciurrati, Grazièddha dimissa da lu spidali di Sassari, turrèsi a casa e campèsi
solu pochi mèsi, aia cumpritu a malapena una intina d’anni. La linga mala di la ghjenti, imputèsi
chissa molti a lu puticariu, cun dicendi chi iddhu aia la culpa di chissa molti, palchi aia isbagliatu
cumpunendi li midicini. La familia inveci, chena dì nuddha, s’accunultèsi a lu ulè di lu Signori.
Lu barriu no èra minori, cussì una olta sistimata la faccenda di la multasgja, minnanna e
minnannu andesini a cilcà a Catalina pà turralli li soldi sòi e sistimà la faccenda. Catalina, comu
èra dotta di fà, si chjudisi indrentu di casa e no rispundisi a nisciunu, pal no fassi agattà, chissa
èra una scòla ghjà praticata cu altu ghjenti, cussì, chena mancu rispettu pà la fidi, allunghesi lu
tempu pà una dicina di dì, da chissa ch’èra la scadenzia di lu cuntrattu, Santu Ghjuanni èra
oramai passatu e illi primi dì, di lu mesi d’agliòla, finalmenti si dizzidisi a fassi agattà.
Cu lu cori di lu ghjacciu, e pal nuddha addulurita di lu ch’èra suzzessu a minnanna, chi ancora
grundàa sangu da l’occhj pà la disgrazia auta, si rifiutesi d’acittà li soldi com’èra da cuntrattu, la
scùsa èra di lu ritaldu, e a nuddha sò valuti li rasgjunamenti fatti da lu cumpari e la cumari,
Catalina, cun tantu di picchiglia pratindìa li 300 franchi in più com’èra privvistu illu cuntrattu.
Minnanna aia sicchi, sicchi 1.200 franchi, rìgolti cun tanti sacrifizi e di più no pudia in chissu
momentu. Si ni turrèsini a casa sicch’è pisti pegghju di com’èrani.
Lu tempu, pultèsi cunsiddhu, minnanna mandèsi dui rasgjunanti a unde Catalina pà cilcà di
rimidià a la faccenda, ma no vi stèsi nuddha di fa, no vulisi intindè rasgjoni, pratindia solamenti li
300 franchi in più privisti da lu cuntrattu. Ma la provvidenzia chi mai ha autu fiddholi isminticati,
illu mèsi di Santigaini dèsi la pussibilitai a minnanna di buscà a imprestu li 300 franchi
mancanti, in manèra chi pudèssia saldà lu contu. Catalina in chissu tempu s’incuntràa in Ghjenua
stragnendi unde celti parenti sòi, minnanna cu l’agghjutu d’una passona istudiata, li mandèsi una
Amministratziones Comunales de Paule, Bonàrcadu e Fordongianus
94
litara dicendili chi èra pronta a turrà li soldi e chjudì lu debitu, Catalina rispundisi cu un’alta
litara dicendi chi innanzi di Natali candu saria turrata in Saldigna, ariani sistimatu tuttu.
Cussì no andèsini li cosi, candu Catalina turrèsi in Gaddhura, nichendi dugna culpa, e pal cantu
scaràta, rifiutèsi d’accittà puru li soldi, dizzidendi di tinessi lu tarrenu di lu Pastinu, e chi
minnanna da chissu momentu aria paldutu puru d’esse sfruttuaria. (Un’alta tèula cascata innantu
a lu tupizzu)
Da poi d’una chita dui omini almati di marrapiccu, mazza e tinaddhi, chjudisini cun picchetti e
filu farru spinosu, lu tarrenu chi Catalina s’aia apatrunatu.
Intilvinisini comu s’usàa tandu, passoni di pèsu, cumprèsi lu prèti e lu maniscialdu di li
carabinèri, ma no vi stesi essu di falla rasgjunà, la bramusìa e l’inguldizia, si l’aiani magnatu lu
cialbèddhu.
No ci cabulèsi lu statiali di l’annu infattu, li calmani di Santu Ghjuanni chiss’annu, fesini a
manèra di fassi sirià, Catalina, filmèsi culpita da un unza di sangu.. Una èra lastima lu di no
pudessi gudì tuttu lu chi s’aia apatrunatu cu la malvagitai sòia e no sòlu da minnanna.
A lu funerali si piddhesi poc’aprettu puru la ghjenti di la iddha, d’andà a accumpagnalla, ci la
falèsini sòla come un cani, malamenti lu preti, dui ghjacaneddhi, li fiddholi e pochi parenti
istrinti chi li desini l’ultimu salutu.
Lu bicchinu, aisi difficultai a lampacci lu baulu illu fossu, palchi no v’era nisciunu a agghjutallu.
Passati un pagghju di mèsi da poi di la multasgja, minnanna mandèsi torra l’omini a cuntrastà cu
li fiddholi, prichendili palchì alumancu iddhi, in cantu cioani, aissini pudutu piddhà una
dizzisioni diffarenti da chissa di la mamma, pà chjudì la chistioni illa manèra piu ghjusta.
La risposta stesi chi iddhi in chissu momentu no si la sintiani di scuncià li cosi dizzisi da la
mamma, o ghjusti o isbagliati chi fussini e, comunque candu s’ariani spaltutu l’intaressu chi l’era
filmatu si ni saria turratu a cuntrastà.
La risposta no èra nuddha mali, siddhu li fatti aissini sigutu li parauli, ma cussì no andèsi.
Li fiddholi di Catalina, (da lu colbu no pudiani iscì culumbuli) pisati in mezu a la bambacia, e
crìsciuti come dui cani culcuvali no si piddhesini mai apprettu a dividissi mancu l’intaressu,
dugnunu spindia e spaldiziàa lu chi li inìa bè, cussi si barattesini puru lu chjusu di lu Pastinu,
chena dì nuddha a minnanna.
Ogghj, pultroppu par’iddhi pal cantu veccj caucchi e a carroni trasgjnoni, sò filmati sultèri, molti
di fami e a “cul’a tarra”, a momenti no l’è filmata mancu catrèa pal pusassi in casa soia, la prima
dì, dugna dui mèsi, si pòsani da la mani chizzu, ill’azza di la ghjanna di l’ufficiu postali, pà
ritirassi chissi quattru suldarèddhi di pensioni sociali.
E mancu mali!!! Lu sò tragghju è arimutu, chi no sill’accosta mancu cani.
Li sò pussessi salvatisi da lu barattu, sò ogghj ipotecati da li banchi, dugna tantu n’esci unu a
l’asta ma nisciunu si prisenta a cumparalli, la ghjenti di la iddha cunniscendi la pruvinienzia, no
si paldi in nisciun disiciu.
Lu chjusu di lu Pastinu è ancora arruintu a filu farru spinosu, li lamagghj crisciuti ill’anni, ci sò
cante li palazzi, nisciunu s’ha gudutu mai chissu situ, a gudissi di chissu malprèsu sò filmati
ogghj, malamenti li polcavri.
Palchi è vèru lu chi dìci lu dittu anticu: lu mal prèsu no ingrassa!
Pabàriu – sa de bator editziones
95
SETZIONE II “ ISCRITORES MANNOS”
Vincenza Zanda
Bauladu
CANDO FUI PITZOCHEDDA PITICA
Sa gherra fùidi zàidi finida, a sa fini de s’annu seu nàschia deu, po fai sa spoliedda mamma aìada
segau unu lantzolu.
Candu m’anti batiau, est bènniu s’arratori a domu a bufai su cumbidu, non fùidi unu “gran’chè”:
unu tzicheddu de crannatza e bàstada. S’arratori dd’aìada nau a mamma ca cherìada cafei, e
mamma: “no chi seu arrannèssia a comperai su tzùcuru”, s’arratori ca fùidi cafeteri dd’aìada nau
“ddu ast ai cundiu cun meli”.
Fui filla sola, non fui fitziada, mamma severa, babbu fùidi mandracheri mancai ddui fùidi pagu
cosa de brullai, su pani non mancada nè su necessàriu.
Certu no andada a Aristanis a comporai bistiris! Unu mi dd’aìada arregalau sa madrina chi
m’aìada batiau, dd’aìada fatu a busas de linu e comenti deu amanniau su bistiri si slabrada.
A andai a s’asilu no est chi mi praghìada meda, ma mamma candu chi fùanta festas in bidda
comporada nughedda e mi ndi zadìada una farrancada ògnia dii, sa monza dda pigada a manu
furriada e mi dda zadìada candu non cheriu abarrai.
Biviu in pratza de crèsia, a totu sa zenti chi passada fadiu festa.
Un’òmini ricu passada acanta de s’enna, portada in is bussotas nughedda e mendua inforrada chi
mi praghìada meda, ma sa dì non ndi portada, m’aìada nau “ajò benis a domu?” ma mamma no
aìada crèfiu, e deu comintzu a pranghi, mamma non mi podiat apaghiai.
In coghina ddui fùidi una femminedda betza bufendi su cafei e mamma dd’aìada nau: “Ma a là
un’arrori, non dd’ada a pranghi mancu sa pobidda candu mòridi!!”
Una dì, prima de andai a scola, fui in sa cora acanta de unu pontigheddu, fui po intrai a domu. In
cussu mentri fùidi benia sorresta mia a zogai, e in terra ddu fùidi unu paperi de caramella, deu
dda portau in manus e Maria (sorresta mia) mi dd’aìada stratzada de manu e m’aìada zau unu
cropu de punzu a murrus, mi nchi aìada bogau is dentis e si nchi est fuia a domu sua.
Ògnia tantu benìada a domu ma si brigaiaus sempri!!!
In su ’52 seu andada a scola, cumpanza de bancu Maria sorresta mia, ca fuaus de sa pròpia edadi,
chincuna ‘orta chistionaiaus meda ma sa maista si fadìada una castiada, e poi bàstada!
Sa scola innui si fadìada letzioni, fùidi unu pagu gratziosa, si narada “su presoneddu” ca in su
perìudu de sa gherra de su ‘40/’45, srebìada comenti una seguresa capitendi chincuna briga, ddus
ponìanta inguni aintru, cun is fascistas non fadìada mancu a nai duus fueddus paris!!
In cussu aposentu ògnia tantu ddi calada chincuna lapiada de ludu, sa fronesta si aperìada a sola,
in s’ierru candu mancada sa lughi non si bidìada nudda, s’àula fùidi umbrosa, is bancus fùanta
scosiminzaus e totus prenus de puntzas, ògnia tantu si scorriada su grembiulli.
Sa maista chi teniu fùidi speciali, a bortas candu spiegada parìada ca che ddu cherìada fàidi intrai
in conca a marolla. Candu eus comintzau a imparai a iscriri, chi non fadiaus beni si narada ca
fùanta passadas is puddas. Candu si fadìada iscriri is nùmerus su disegnu ddui fùidi a costau. A
sa fini de s’annu fadiaus fueddus de pagu sìllabas ca fùidi difìtzili a ddus atzunghi a pari.
In domu mamma ischidìada lezi e babbu iscriìada ma a lezi no ischidìada atzunghi a pari, e a
mimmi non mi podìanta azudai.
Amministratziones Comunales de Paule, Bonàrcadu e Fordongianus
96
Finiu sa prima e a pustis sa segunda, insaras comintzaus a iscriri fadendi su diàriu, ddu fadiaus sa
domìniga e ddu fadiaus sempri uguali, sa maista candu bidìada su cuadernu si ddu fadìada lezi,
sempri sa stessa stòria. Candu eus incomintzau a lezi fìada mesu in italianu e mesu in sardu!
Deu innui biviu ddui fùidi unu manifestu a fachi de domu, comenti bessiu de s’enna ddu leziu
sempri, fùidi propaganda de perìudu eletorali, chi non mi sbàgliu sa segunda legislatura, totus
lezìanta e ridìanta.
M’arragodu ancora candu fadìanta is comìtzius in pratza, sa zenti cabanta a tallus a scannu a
coddu parìanta andendi a ascutai sa gara poètica, de innui biviu si bidìanta totus is scannus e
cadiras de domu nostra, sa zenti totu spantada non ddi parìada beru!!
Deu fiu in segunda o in tertza e candu votanta serranta is magasinus po no bufai su binu nieddu,
ca sa zenti imbriaga podiat isballiai, ògnia partidu tenìada unu logu po cumbidai sa zenti e deu
biviu acanta de su magasinu de monti poita votanta innia, totu sa zenti presada e fadìanta festa.
A custu omineddu finiu de votai dd’aìanta betiu sùbitu a domu a ddu cumbidai, non ddi pariat
beru, aìada bufau totu su chi aìada crèfiu, e a coa ddi fùidi cabau su sonnu, si nchi fùidi apozau a
susu de sa càssia e ddui fùidi abarrau tres oras, totu sa zenti chi ddu bidìada si ponìanta a arridi.
In tertza eus comintzau a fai sa stòria e mi praghìada meda, fui curiosa.
In su mesi de maju aìanta furau a Santa Vitòria sa dì de su èspuru, fùanta pullendi sa crèsia in
susu, ddui fùidi unu pitzocheddu de unos deghi annus chi fadìada arrennegai a is massajas, non si
dda fadìada a fai a bonu, e dd’aìanta strulliau malamenti.
Sa dì de sa festa is massajas fùanta andadas chitzi, comenti fùanta lòmpias a crèsia s’enna fùidi
aberta, Santa Vitòria non fùidi prus in su logu suu, candrolabus nudda, is froris totus scontzaus e
in terra s’arcada a su matessi, a is massajas ddis fùidi cabada s’ànima, fùanta bessidas e una borta
lòmpias a bidda sa zenti totu aloluìada, e aìanta comintzau a sonai is campanas comenti chi
fessint sonendi allarmi.
Aìanta comintzau a cricai in ògnia logu, in su mentri deu fui a scola fuaus in pagu pitzocheddus,
sa maista aìada intèndiu unu burdellu e si nchi fùidi incarada in sa fronesta, bidìada sa zenti
pranghendi, comenti fùidi passau zenti a costau dd’aìada domandau ita fùidi sutzèdiu “Ch’ anti
furau sa Santa, me in crèsia non ddui fùidi ne conca ne peis, in su satu anti cricau prammu po
prammu” in su nuraghi de Santa Bàrbara ddui fùanta is candrolabus allutus, unu cantu de
s’arcada in terra e duus altzadas, non parìada beru, sa zenti fùidi spantada, aìanta zai sonau a
crèsia, non si cumprendìada nudda!
A ziru de is deghi torranta a sonai is campanas ma de allegria ca aìanta agatau sa stàtua, fùidi
acanta de crèsia ma fùidi totu prena de arrù e non si bidìada in nessuna parti.
Aìanta fatu sa festa e fùidi andau totu beni, a s’incrasa de sa festa nchi depìanta torrai sa statua de
Santa Vitòria a crèsia, in susu.
Sa maista aìada bogau cosa noa: is riassuntus, nosu si fiaus totus spantaus, e s’annu fùidi passau
in pressi.
A sa fini de s’annu sa maista s’aìada chistionau: ca depìanta fai sa scola noa, nosu no ndi
podeiaus prus, deu e Maria fuaus oru oru de sa fronesta e in s’ierru non fadìada a ddi parai, po
ògnia cosa.
A s’annu benidori, candu fiu in cuarta, apena fiaus intraus a scola, sa maista s’aìada nau ca ddui
fùidi una bella novidadi, ca su progetu fùidi prontu e s’aìada fatu a comprendi ca a pressi aìanta
postu sa prima pedra.
Prima de comintzai s’ierru aìanta a essi postu sa prima perda!!!
Pabàriu – sa de bator editziones
97
Sa dì de Donniasantu fùidi una domìniga, e bènniu Munsennori aìada fatu sa missa cantada,
candu aìada finiu totus a inghiriai e aìada nau ca depìanta comintzai a fabricai sa scola in custu
cantu de strada dereta, in ogni parti chi ti zirasta matas mannas de ocalitu, zadìada una bella festa
a fachi de innui depìada fai dominàriu, inguni ddui fùidi una mata de modditzi chi fùidi un
amento.
Su Monsignori Fraghi candu aìada comintzau sa funtzioni aìada beneditu sa prima pedra de sa
scola, innia aìanta postu una pergamena, is maistus de muru fùanta ghilartzesus e su progetu fùidi
de s’Ingegneri Demurtas, insaras aìada chistionau su Sìndigu.
Munsenniori aìada ghetau sa speretza a totus, e finia sa festa.
In su mesi de martzu fìada mortu s’arretori ca fìada betzu meda, aìanta portau sa tertza, sa cuarta
e sa cuinta a ddu biri. Comenti fiaus intraus s’aìada fatu impressioni mala, totus is pitzocheddus
s’acostaiaus pari pari, sa maista s’aìada fatu unu murru malu poita nosu timeiaus.
In carèsima candu ddu fùanta is corant’oras si portaìanta a crèsia.
In cuarta e cuinta teneiaus cosa de studiai ògnia chida: sia una poesia chi atras matèrias. In cussu
perìudu aìanta comintzau a si zai su pranzu a scola, si ddu fadìanta is Monzas Evaristianas, che
fùanta a fachi de “su presoneddu”, prima de andai a prandi sa maista si zadìada unu bulletu cun
su nòmini de ogniunu cun su timbru de su Patronau Sebastianu, sa cosa de papai non aìada
coitau, e sa patata cun minestra non fùidi speciali: a ògnia còtzula manna chi intrada sa minestra,
ma deu non nchi dda podiu cabai, a dda biri mi fadìada a gana mala.
Sa cuinta dd’aiaus passada in pressi, non podiaus biri s’ora de finiri, ma si dispraghìada de non
porri andai, po unu pagu de tempus, a sa scola noa, mancai dd’aìanta achipiu sa metadi.
Is mammas non si lassanta a fai nudda in domu, andaus a sammonai a s’arriu, ca si praghìada
meda.
Cuss’annu babbu si fùidi mabadiau meda, aìada fatu una pariga de mesis in su spidali de
Ghilartza, candu ndi fùidi bènniu de su spidali non podìada fai nudda poita s’operatzioni ddi fùidi
andada mali, e tocada a aspetai a s’istadiali po ddi torrai a fai s’operatzioni in Aristanis, e
cust’orta ddi fìada andada beni.
Ogni tantu mamma mi mandada cun atras cumpanzas a abbadiai is bacas, fùanta acanta de bidda,
andaiaus ògnia dì, ddui fùanta duas sorris chi aìanta nau: “ajò andaus a s’istrada a biri chi ddui
adi frutigheddas” e totu is atras: “ajò”, eus arrogau s’istrada manna: sa 131 chi insaras fùidi pagu
traficada, fiaus abarradas pagu a ddi lompi, eus comintzau a castiai, eus zau una castiada ma ddui
fùidi solu mebidonza e non fùidi mancu cumprida beni, nd’ eus boddiu una paròmini e a coa seus
torradas a furriai a domu ca fùidi acanta de scurigai. Mamma fùidi in s’enna aspetendi, m’aìada
castiau, non parìada ora! Fùidi arrennegada, deu in manu portau sa mebidònza e mamma mi
dd’aìada stratzada de is manus e castiendimì dd’aìada scuta a su muru, mancu scrozada
dd’aìada!!! E m’aìada fatu una furriada de zeninu chi no aiu mancu tzunchiau.
A s’incrasa, candu fiu passada torrendi de is bacas, cun is cumpanzas seus intradas in sa cava de
Montigu a cricai ferru betzu, ogniuna a sa coitedda, ndi aiaus betiu unu pagu paròmini. Cun 6 o 7
pitzocheddas fiaus andadas po totu sa chida, ca su lunis benìada un òmini cun sa motocarrotzella.
Candu fùidi arribau, nosu presadas aiaus postu su ferru, insaras aìada postu unu paperi in sa pesa
innui aìada postu galletinas “Oro Saiva” saborìdasa che su tzùcuru. De su presu chi teneiaus, si
fiaus setzias in pratza e si fiaus papadas totu is galletinas!!
Finida sa cuinta fui abarrada in domu a imparai a fai is cosas de domu: betiri s’abba, mundai e fai
su strezu, a prugai sa ‘arina (si naraiant ca prughendi sa ‘arina andaiaus in glòria), andaiaus a fai
Amministratziones Comunales de Paule, Bonàrcadu e Fordongianus
98
farra: a bogai su pòddini ‘e sadatzai, molli su trigu a molinu arrutu, in su mentri sa mainarza si
narada contus.
Una fèmina de sa ruga tzerriada is pitzocheddas a acarrai ladàmini a is ortus, sa paga fùidi de 70
francus. Po arregolli olia sa paga fùidi de unu cuartu de ollu malu e toscanosu puru.
Fui abarrada duus annus in domu, andaiu a zornada a boddiri pisu, tamàtiga e su chi capitada.
A edadi de 13 annus m’aìanta tzerriau a andai a azudai a tzia M.S, sa cuoca de scola, po fai su
strezu, non mi parìada beru! Mi fiu agatada cun una cumpanza de classi chi deu teniu tres diis in
prus, issa aìada ripìtiu po 4 annus sa prima!!!
Seu abarrada bint’annus in cussu ambienti e mi praghìada meda, sa paga po 4 annus fùidi de
3000 francus a su mesi, ma fùidi raru s’annu chi non atzunghìanta dinai, a s’ùrtimu fùidi de 60
mila francus. Po a mimmi fùidi una famìglia numerosa, mi cherianta beni is maistus e is
pitzocheddus. Ancora si nd’arragoranta, segundu is cosas chi coiu is fìtzius fùanta a pagu a pagu.
Su primu annu chi fui andada fùanta 150 e s’ùrtimu 50 pitzocheddus, m’est abarrau sempri
s’arregoru de una bella esperièntzia!!!
Pabàriu – sa de bator editziones
99
SETZIONE II “ ISCRITORES MANNOS”
Giuseppe Vargiu
Bauladu
ALLEGAS DE BINZATERIS E IS CONTUS DE DON LIBERAU DE LÒRIGAS,
ARRETORI DE BARUASAS
Is còntusu nàschinti po chi passai una dì de triballu, pausendisì sètziusu in su friscu o ananti de sa
ziminera prima de si crocai; nàschinti po ispantai e poni timòria, mèdasa funti potàusu comenti
abìsiu, connòschiusu de ànnusu e ànnusu e averàusu da zenti meda.
Is fuedhus mèusu de mercaderi funti beridadi de dhui podi ponni sa mau in sa cadriga arrubiada
chentza timi de si dd'apistitzai, còntusu chi mi fàinti torrai a sègusu in su tèmpusu a candu seu
intrau massajedhu in una binza manna, prantada po mesu de s'atòbiu de mèrisi de cunzàusu e
cunzadèdhusu furriàusu in sotziedadi, meda triballàntisi fùanta ainàntisi cun s'edadi o zai
pentzionàusu, s'ùrtima roda de su carru fuàusu nosu pitzochèddusu, sa scolla lassada allestru, non
sèusu andàusu a cricai maìstusu de muru po si cricai a manobra, pagus atras còsasa s'abarranta de
fai, adiasa cun su frascu in màusu e is aìasa po marrai si sèusu atzapàusu a fai is binzatèrisi e
agràtziasa a cussu triballu apu connotu s'arretori de Lòrigas, o si non prusu is còntusu a susu de
issu.
Pitzochedhu e a marra in màusu, sa zorronada in su satu fùidi longa, s'istadi cun unu soi de
sperrai is pèdrasa, s'ierru a tzacarrai is dèntisi po su frìusu e dùncasa fùanta, mescamenti, is
còntusu de cùssusu triballàntisi mànnusu chi m'azudaìanta a chi passai cussas'òrasa cun prus
discantzu.
Allegaìanta de totu, de is ànnusu de sa fàmini, de candu, a s'apretu, furanta cuatru patàtasa e unu
punzu de alligùmini e si totu andaìada bei scrufìanta sa pudha po sa domìniga o s'anzoi po is dì
nodìasa.
Allegaianta de pitzòcasa, de comenti ddas afastizanta, candu finìanta sa coja o, sa disizada, si
cojada cun s'amigu lassendi a issu su dusu de bastusu.
Medas còntusu fùanta illuègusu imentigàusu, comenti cùssusu cuncodràusu da is mànnusu po
nosu pitzochèdhusu o cùssusu intèndiusu da iàiusu nòstrusu cun babalòcusu e zenti maba chi si
spramaìanta po cancua dì fendisì pedri su sonnu po nòtisi e nòtisi, ma còntusu torranta po
chìdasa intrèasa e a nd'allegai non fùidi solu unu, comenti chi su ditzu fùidi connotu bei e adiasa
sa zenti de su contu, si podìada nai ca beridadi e fàbua s'atroganta a pari.
Allegaìanta de zenti de ogna zenia, dhui fùidi s'arricu chi po incunzai pru dinai ingullìada, in pei
o a susu de su carru, unu pitzuedhu de pai e casu o ladru e pagu biu, pagu biu po non si scrabedai
acomunendi intràdasa e bessìdasa; o su meri de un livàriu, chi po sa betzesa no s'arreìada in pei,
candu cumandaìada zorronadèrisi ddis fadìada de bàrdia sètziu in unu scannu, stresiendisidhu a
tanori chi sa faia andaìada ainàntisi; dhui fùidi logu po fùrasa de crosidadi contàdasa po ddas
furriai a s'arrì, nòdia cussa a dannu de unu bracarzu, meri de unu zuu de bòisi, a unu pègusu ìada
postu una brunza signalada che prenda ma sa brunza si che dda furanta, in cussas disi unu
gabillu, fetiu a bidha po passai s'ierru in su prau si bantaìada de sa fura, su meri de su zuu
benendi a conoschèntzia de su bàntidu, crìcada e si torrada a leai sa sonalla, in su camiu bèidi
frimau da sa fortza chi dd'impùtanta sa fura de una baca chi potada ancora atacada a sa sonalla e
cun sa fortza crìcada de arranzai sa chistioi e ddis nàrada: “mi parìada ch'intendiu pru pesanti sa
cosa, ma cun cussu chi dhui tenzu in conca non mi ndi seu acatau de cosa arrèschia a sa brunza”.
Po si ponni in paghi cun dustìtzia e pastori a su gabillu po arranzai is còntusu e
Amministratziones Comunales de Paule, Bonàrcadu e Fordongianus
100
torrai su pègusu a sa tanca dd’est tocau bochì un'anzoi bustau cun su bracarzu e is amìgusu.
Tòtusu si dda piganta tra ìssusu candu sa chistioi andada a murigai s'abilesa, comenti in su disàfiu
sutzèdiu a is primus ànnusu de su noighèntusu, dus òminisi, unu de bidha e s'atru istranzu,
depìanta pesai, a codhu, me in sa scaba de pedra una campà de is dùasa de cuncodrai a susu de su
campanibi agabau de pagu de fraigai, mèdasa bantaìanta unu de bidha, àtrusu a su stranzu ma in
su desàfiu, is dus òminisi, si fùanta egualàusu, adiasa senza bìntusu nè binchidòrisi, comenti
Dèusu cumandada e cumàndada oi pura, de crèsia manna furrianta a cresiedha e sa festa a su
primu tocu de campà dd'anti fata impari in su tzilleri ananti a unu cuartu de biu niedhu.
Fròtzisi, poita bìusu in bellu o mau modu, prèdisi e òminisi de crèsia fùanta is prus cricàusu.
Is còntusu de don Liberau de Lòrigas, arretori de sa bidha de Baruasas, funti is prusu chi mi funti
aparràusu in conca.
Po cussu chi naraìada chi dd’at connotu non fùidi mancu de manutza maba, remirada òminisi e
fèmiasa e de tòtusu remirau e si podìada samodiai bei de is mandàdasa chi lompìanta a domu sua
e a sa crèsia.
Tòtusu connòschinti su ditzu de is pàrasa “ora et labora” pàgusu cussu de is prèdisi “ora et
laborate”, adiasa is pàrasa campantaianta e campanta de limùsia e triballu, is arretòrisi de su bou
coru de sa zenti.
In domu de predi Lòrigas mancada pagu cosa, dhi fùidi sempri s'anzoi po Pasca e Paschichedha,
a carrasegai sa petza de procu frisca, casu, satitzu totu s'annu e fiàscusu de biu niedhu e de su
mèllusu, poita fùidi òmini de buca boa, a mau coru non agraneschìada su biu biancu, nendi ca sa
domìniga depiada fai tre mìssasa, cumentzada chi fùidi obreschendi e cussu biu ddu stontonada.
Po su biu biancu non fùidi pròpiu adiasa, prima de furriai a Baruasas fùidi arretori in sa bidha de
Arriora, nodia po sa grannatza, ingui iat batiau unu pitzochedhu, s'ampari fùidi meri de una bella
binza e in Arriora o Baduasas non ddu lassada mai chentza cussu biu, siada chi dd'abisonzada po
crèsia o domu sua.
Fùidi bei crèfiu in ogna sotziedadi e meda famìgliasa, sia chi campaìanta bei de s'insoru o
bivìanta a sa zorronada fùanta presàusu de ddu podi cumbidai a bustai, non fùidi sempri unu
papai de intrurzu, sa gherra ìada lassau dòmusu arrùtasa, zenti cun bestimenta a tzàpusu e
capìtasa spantellàdasa, pobidhu e mulleri si breguzaianta cun cussu cantu de ferru stichiu in su
pòdhigi.
A Baruasas pura, ànnusu a sègusu, fùidi passau su “Podestà” po L'oro per la patria e a is cojàusu
ìada dimandau is anèdhusu chi ianta fatu cambiu a pari sa dì de sa coja.
Un’òmini in Terramanna si fùidi postu in conca de ammanniai s'Itàlia crichendi atras tèrrasa in
Àfrica, su dinai de is anèdhusu srebìada po amuntai su spedrìtziu de cussa gherra.
Me is arrùgasa s'indendìada solu su prantu de is màmmasa cun is fìllusu a s'atra pati 'e mari o de
is fèmiasa aparràdasa fiùdasa po cussu machìmini, is sodràusu ddi funti torràusu a fàmini, is
tèrrasa ddas anti lassàdasa innui fùanta e po azudai fèmiasa famìasa che a ìssusu anti lassau una
chedha manna de bùdrusu.
De Arriora s'Archipiscopu de Aristàisi dd'at mandau in Marmilla in sa bidha de Baruasas.
Su logu a predi Lòrigas dhi fùidi pràchiu meda e luègusu ìada averau cussu chi sa zenti narada
de is bellèsasa de ingui, is fèmiasa de Baruasas anti a sa lestra preu crèsia e scratzu a s'arretori
cùssasa de Arriora fùanta fatu fatu imentigàdasa, su pentzamentu aparraìada solu po sa grannatza
de s'ampari.
Predi Lòrigas ischidìada istai pura a sa brulla comenti cussa chi dd'ianta sestau una pariga de
cantòrisi; non fùidi cosa de ogna domìniga acumpanzai s'ùrtima missa de su manzau cun
Pabàriu – sa de bator editziones
101
càntigusu gregoriànusu ma, in dì nodia, meda pitzòcusu imbitzàusu prusu a pesai boghi in su
tzilleri, s'agataianta in su coru de sa crèsia po ispruiai arregòdusu de catechìsimu e oratòriu.
Fùidi sa dì de Annu nou, a pùstisi de sa missa, finiu su ballu sadru in pratza, su predi aparitzada
po un cumbidu, tzerriada cùssusu prusu in consìderu in sa bidha, sìndagu, cancu azudanti de sa
domu comunali, sa dustìtzia, su dotori, su potecàriu, is amìgusu chi fùanta istàusu prus de bou
coru in s'annu passau de pagu e infìnisi, po ddis torrai agràtziasa de su càntigu, a is cantoris pura.
In sa domu de s'arretori ddui fùanta dus bèllusu aposèntusu, in su mellus cuncodrau ìada fatu
setzi is amìgusu, in cussu a costau is cantòrisi, ma non ddi fùidi begnu a conca una cosa, su
catarau innui ddui tenìada sa grannatza e is licòrisi fùidi in cussu logu.
Is pitzòcusu, cun un niu d'èspusu in conca po s'ammuschinzadura de sa chea de agabbadura de
annu, non si funti apoderàusu de forrogai.
Unu chi ìada triballau in Terramanna pigada un’ampudda e castiendi is amìgusu ddis narada:
“Castiai predi Lòrigas ita ddui tèidi arregotu, Whiskj imbetzau deghi ànnusu”.
Is àtrusu chi connoschìanta solu su licori de su tzilleri anti crèfiu assazai cussa licòrnia.
“Ma custu non esti whiskj...esti grannatza… e de sa boa, depid'essi cussa posta a pati po sa
missa,... ih,...là,...sa grannatza de s'ampari arrioresu”.
Una tassighedha comu una tassighedha a pùstisi e de sa grannatza chi si depìada tramudai in
sàmbiri de Dèusu esti aparrau solu su fragu in su fundu de s'ampudda.
Candu predi Lòrigas si nd'esti acatau non si dd’at pigada a su mau, ada castiau a tòtusu e atziendi
is còdhusu comenti a ddis zai una strunchiada, ddis at nau:
“Esti dì de festa, po oi sèisi pedronàusu, ze no esti pecau de inferru, ampari meu benendi a
m'agatai non ada a aparrai de mi nd'intregai una tamizadedha, sinòncasa mi tòcada a nai missa
cun su biu se bosàtrusu e adessi prus che zustu, non creu chi Zesusu po s'ùrtima chea si sìada
postu a bufai grannatza.
Baruasas fùidi una bidha comenti mèdasa de su Campidau nostru, sa crèsia, sa domu de s'arretori,
cussa comunali e su tzilleri inghiraianta una pratza cun is èlighisi chi isprondìanta umbra totu sa
dì a is setzidròzusu de pedra niedha picada .
Fùidi su logu innui is bètzusu si setzìanta po passai ora boghendi allègasa, a si frimai prusu de is
àtrusu fùanta cuatru betzitèddusu nomonàusu “ is cadhèrisi de sa fini de su mundu”, in dì de oi,
po cussu chi seu andendi a si contai, iant a essi “is cuatru de su cuartedhu de s'Ave Maria”, fùanta
in boa saludi e a predi Liberau pura, ògnia tantu, non ddi dispriaghìada cussa cumpanzia, is
cuatru s'ispassaianta a fai tòtusu is brùllasa chi ddis benìanta a conca, me is allègasa non
lassaianta de cricai a nèmusu, siada chi is nomonàusu fùanta acanta o atesu, su manzau
istentaìanta sètziusu fìntzasa a su tocu de mesudì e su merì a cussu de s'Ave Maria, totu e dùasa
is ‘òtasa, is campansa, ddus istropianta de is allègasa de sa pratza, sinnai ca fùidi lòmpia s'ora de
intrai a su tzilleri, bufai una pariga de cuartèdhusu de biu niedhu e torrai a domu insoru.
Fudi custa sa faia insoru de totu su mesi, issètisi sa dì chi piganta sa pentzioi mudanta manera .
Predi Liberau pura si fùidi acatau de sa diferenti manuza, su manzau, is cuatru òminisi, assotianta
a chi anantisi a chi a coa e sèntzasa de s'arreschi in sa pratza furrianta derètusu a su tzilleri e
mancu a ddu nai is cuartèdhusu arribanta meda prima de su tocu de mesudì.
A ponni crosidadi a predi Lòrigas fùidi comenti passaìanta cussu merì, si bidìanta una mesoredha
prima de is atras disi, in sa pratza parìanta inzogatzàusu che pitzochèdhusu, unu si ndi stresiada
torrendi a pùstisi de una bell'iscuta, a sa torrada un'atru s'incarrepada in sa matessi arruga,
sighìanta adiasi fìntzasa a candu, acomunàusu de nou a pari, su presu pintau in cara, imentighendi
su tocu de s'Ave Maria, agabaianta su merì in su tzilleri.
Amministratziones Comunales de Paule, Bonàrcadu e Fordongianus
102
S'arretori, bidendi cussu manizu si fùidi postu in pistighinzu e cherìada ponni a craru cussu fai.
Una dì s'acòstada innui fùanta is cuatru, ma funti pero' abarràusu me is allègasa acostumàdasa.
Sa ota a pùstisi, su predi, cherìada forrogai prusu a fundu; sa chistioi depìada essi acrarada, ìada
biu ca sa zenti si fùidi allarghiendi, comenti fùanta imminguendi is mandàdasa a crèsia e a domu
sua, un'atra cosa chi ìada notau, candu si frimaìada cun is bètzusu, fùidi comenti ddu castiaìada sa
zenti de sa pratza o chi ingui passaìada: ispantu, discunfiantza, egresia, non mancaìada mancu sa
furriada de ògusu azardarau de cancua fèmia de crèsia.
Sa tzeraca puru, mancai non sìada stètia meda crara, dd’ìada contzillau de si ndi stresiai de cussa
zenti chentza Dèusu, ma don Liberau sighìada a cumprendi prus pagu de nudha.
Is còsasa si fùanta ponendisì a trotu, non podìada pedri sa stima de is baruesus, in prusu, su bou
coru de cussa zenti dd'abisozaìada po campai.
Cancua dì a pùstisi torrada a s'acostai, is cuatru arrispòndinti a su saludu ma un pagu afusàusu,
afusu ch'ìada zau a su predi su sinnai de comentzai a forrogai sa chistioi e ddis dimàndada:
“Oi sa bussaca e ita esti prus pesanti?”
“Pesanti...tupau cancu stampu in tzilleri e butega èusu, po torrai a boai prus lizèrusu che pinnia ‘e
pudha in dì de bentu, e poi… ze nd'ìschidi de còsasa, depid'essi zorronada de mandàdasa”.
Dd'arrispòndidi su prusu erèticu de is cuatru.
“Po domu e crèsia su bou coru arrìbada sa chi Dèusu cumàndada e a bosàtrusu chi seu castiendi
zai de cancu mesi, sa dì chi si zàinti sa pentzioi si bufàisi una pariga de cuàtusu in prusu, nudha
de mau, su chi mi fàidi crosidadi esti cussu chi fadèisi su merì, unu si nch'àndada e a sa torrada
un'atru pìgadà su matessi camiu, non si frimàisi un secundu, pàridi ca in su setzidrozu anti crastau
friungrega, ma e poita custus passìllusu?”.
“Passìllusu...esti po si fai una pipada in santa paghi, sinòncasa, a pùstisi de su pagu dinai chi si
zàinti, si frastimanta su zigarru puru!”
“Ze non sèisi mancu pitzochèddusu, in prusu sèisi a chi fìudu e chi bagadiu, chi s'ada depi
strunchiai po unu zigarru, non adessi ca cun sa pentzioi non arranzèasa solu dèpidusu de tzilleri e
butega, atra essida sèisi amuntendi,...comenti andai a bisitai cussa fèmia de maifai?”.
Agatàusu sfatzoàusu, comenti torrendi de una fura, su prusu atriviu de is cuatru, po non si fai
intendi de sa zenti in pratza, s'incrubada a un'origa de su predi e ddi narada:
“E tòchidi s'arretori non scòvidi, fètzada contu ca siàusu in confessioi, ma si ddu nèrada ca fostei,
puru,...e,... a faia fata,...che fradi bou, si ndi bèssidi cun un Babbu Nostru e dùasa Ave Marias,
nosu po dd'azudai a bivi ddi lassàusu cancu’ soddu, non si podèusu arranzai certu nendi litanìasa,
ddi zadèusu su zustu, saludàusu, adiosu e boa soti”.
“Mèllusu chi non benzeaìasa diabèrusu a cunfessai, non ada a bastai s'abba santa po si pedronai”.
“Non fàidi a cuerrai pròpiu nudha, una presentada a su mesi, de prusu sa bussaca nostra non
pòdidi balanzai e comenti at nau fostei sèusu fiùdusu o bagadìusu, po atobiai fèmiasa adiasa si
depèusu incarrepai po Casteddu, innia pàrinti permìtiasa da sa lei dòmusu po fai faia, non
pentzaiàusu e non pentzàusu mancu ca esti pecai su azudai cussa pòbera fèmia a campai!”
Sempri su prusu erèticu a fuedhai, ma esti stau s'arretori chi adi postu a càpidu sa chistioi
zendidendìsi una bella strunchiada e chentza mancu sighì cun is fuèdhusu, atziendi solu sa mau a
su cheu, ma su pentzamentu esti currillau a su selembru de sa zenti e is mandadas soru.
A cussu fuedhai ìada cumprèndiu su murighinzu de is bètzusu e imputaìada a cùssasa frimàdasa
in pratza cun ìssusu sa furriada de is barauèsusu me is mèsisi passàusu, ìada sempri pentzau ca
lompendi a una certa edadi cussu disizu benìada a mancai.
Pabàriu – sa de bator editziones
103
Predi Liberau esti abarrau cun sa conca boa boa, ma, de bou pastori, de comu ainantisi depìada
castiai cun prus coidau su tallu e dd’acorrai mèllusu; torrai a sègusu is pègusu ch'ìanta satiau
làcana; impannai bei sa tanca e serrai su zassu apetu da sa fèmia “de maifai”.
Sa dì a pùstisi, cun sa cara amuntada po sa bregunza, cricada “cussa fèmia” issa ddu fàidi intrai
e comenti Zesusu pedrònada is pecadòrisi, s'arretori puru ddi promìtidi su pedrou de Dèusu si si
fìada posta in s'arruga dereta.
Po agabai is còntusu pigu comenti azudu torrau una lobia de vèrsusu de unu poeta mannu chi
scridìada in limba de Terramanna ma acapiau meda a sa terra nostra, unu chi in Gallura e
Supramonti orgolesu adi lassau pitzuèdusu de libertadi, coru e triballu.
Predi Liberau de Lòrigas, arretori de sa bidha de Baruasas, bidendi ca cun is fuèdhusu non fùidi
arribau a nudha at zogau sa cata de sa fidi e dd’ at cumbidada po sa dì de Pasca.
Adiasa, sa cunfraria ainantisi cun sa mamma de Zesusu e sa fèmia de is betzitèddusu a sighì,
cuss'annu, is barauèsusu anti acumpanzau un'inghìria cun impari sa stima de su cheu e s'istima de
sa terra.
Amministratziones Comunales de Paule, Bonàrcadu e Fordongianus
104
Acabadu de imprentare in su mese de………..de su 2014 in…..
Pabàriu – sa de bator editziones
105