Transcript
pdf
La Quotidiana 21-1-2014, p. 11 S 21 DA SCHANER 2014 «Limba noastra-i foc ce arde» La Moldova tranter la Russia e l’Europa DA GUIU SOBIELA-CAANITZ ■ «Putins Siegeszug»: Uschia la lingia grossa da l’editorial sin l’emprima pagina da la «NZZ» ils 28 da december 2013. Per in democrat davairas ina trista nova! L’editorialist punctuescha: «En Siria ed en Iran, sco er en l’Ucraina ed en autras republicas postsovieticas, sa sviluppan ils schabetgs tuttafatg en il senn da Moscau (…). Ins enconuscha las finamiras principalas da Putin: In urden global cun plis centers, nua che la Russia haja in dretg da veto per mintga dumonda impurtanta, (…) sco era la garanzia d’ina sfera d’influenza exclusiva che cumpigliass almain l’intschess da l’anteriura Uniun sovietica (…). Moscau ha auzà ils pretschs d’energia ed augmentà ils exports d’armas a l’Aserbaigian, inimi mortal da l’Armenia; perquai ha questa, il settember, renunzià a collavurar cun l’Uniun europeica e declerà d’aderir a l’uniun da duana dominada da la Russia (…). La Russia da Putin n’è betg in stadi da dretg; quai na vegn ella mai. Putin s’oppona a moviments democratics er ordaifer ils cunfins russ; quai mussan ils svilups en Ucraina.» Il magazin «e Economist» (Londra) punctuescha en sia ediziun dals 21 da december 2013: «Per ina gronda part da l’Ucraina, cun Kiev e las regiuns encunter vest, fissi in privel mortal d’aderir a l’uniun eurasiatica da duana. Ma Putin ha ina giada definì la fin da l’Uniun sovietica (US) la pli gronda catastrofa geopolitica dal 20avel tschientaner (…) . Per el n’è nagin pretsch memia aut per mantegnair l’Ucraina en la sfera d’influenza russa. El sa era che ses agen reschim fiss smanatschà sche l’Ucraina, oz autocrazia corrupta, sa sviluppass ad ina democrazia fundada sin la concurrenza (…). El ha declerà che Russ ed Ucranais ensemen furmian in unic pievel. A medem temp ha la televisiun statala russa derasà propaganda murdenta encunter l’Ucraina» (p. 37). Dals 7 als 23 da favrer 2014 sa concentrescha l’attenziun dal mund sin l’Olimpiada d’enviern en la citad russa da Sotschi, tranter il Caucasus ed il Mar nair, nua che Putin, sco ospitant, vegn a pavunar. Serghei Nichitin, schef d’Amnesty International per la Russia, ha declerà a «La Liberté» (Friburg) dals 15 da schaner 2014: «L’Olimpiada è ina buna occasiun da far attent a la vart trida da la Russia.» Ina secessiun maina problems Russia, Aserbaigian, Armenia, Ucraina, mintgin da quels pajais, tenor il dretg internaziunal europeic, è l’ertavel d’ina «republica sovietica» (RS), element d’ina uniun che ha existì enfin a 1991. La norma relativa resulta da l’Acta finala da Helsinki, firmada 1975 dals 35 stadis che faschevan part da la Conferenza per la segirtad e collavuraziun en Europa. Lez document stipulava l’integritad territoriala dals stadis, pia era quella da lur elements; perquai è mintga RS vegnida independenta en il rom da ses cunfins legals. Ma gia lezza giada hai dà problems che han manà a violaziuns persistentas dal dretg internaziunal: L’Armenia occupa in toc Aserbaigian, e la Russia occupa tocs Georgia ed in toc Moldova. Quest davos pajais, gist sco l’Armenia, l’Aserbaigian e l’Ucraina, è in da quels dudesch ertavels da l’US che na fan betg part da l’Uniun europeica. Insaquants na pudessan per motivs geografics betg, ma per auters vegniss in’adesiun teoreticamain en dumonda. I vala la paina d’examinar il cas spezial da la Moldova, situada tranter Rumenia ed Ucraina, a 1200 km dal Grischun en lingia directa. I pudess però dar problems analogs sche pajais creschids istoricamain, sco la Catalugna, la Flandra u la Scozia, giavischassan da vegnir independents. Dal principadi a la provinza russa ed a la republica La Moldova (3,5 milliuns olmas) è independenta dapi ils 27 d’avust 1991. Cun quest num han ins manegià intschess differents dapi il 14avel tschientaner. 1349 è naschì il principadi da Moldova tranter las La Moldova è independenta dapi ils 27 d’avust 1991. Carpatas ed il flum Nistru (ucranais Dnister). Il 1513 ha il prinzi stuì acceptar da vegnir vasal dal sultan. 1812 ha l’imperi osmanic cedì a la Russia la mesadad ost dal principadi, tranter il Nistru ed il Prut; il zar l’ha numnada «Bessarabia» tenor il prinzi rumen medieval Basarab. Il num da Moldova han ins lura limità a la part vest, tranter Prut e Carpatas, cun la chapitala Iasi; lezza Moldova è s’unida 1859 cun la regiun da Bucuresti per furmar la Rumenia. Questa ha annectà la Bessarabia suenter l’Emprima guerra mundiala; ma Moscau l’ha reacquistada puspè il 1940, creond ina RS moldovana che cumpigliava la pli gronda part da Bessarabia cun la chapitala Chisinau. Per augmentar la proporziun da Slavs en la nova RS l’ha Moscau attribuì, da l’autra vart dal Nistru, ina strivla numnada Transnistria. «Ils 16 d’avust 1991 han manaders russ da las organisaziuns industrialas e militaras proclamà in’atgna republica enTransnistria (…). Durant l’enviern 1991–1992 ed en la primavaira 1992 ha furià là ina veritabla guerra tranter ils russofons, sustegnids da la 14avla armada russa, e la polizia da Moldova, cun tschients morts e gronds donns materials» (1). Dapi lura è la Transnistria facticamain independenta, ma «n’è betg renconuschida internaziunalmain» (2). Il poet moldovan Alexi Mateevici (1888–1917) ha scrit t. a. «Limba noastra» («Nossa lingua»), poesia da dudesch strofas; 1994 ha la Moldova tschernì tschintg da lezzas sco ses imni naziunal. I suonda il text da la segunda strofa cun ina traducziun rumantscha: Limba noastra-i foc ce arde Într-un neam, ce fara veste S-a trezit din somn de moarte Ca viteazul din poveste. (Nossa lingua è in fieu ardent / amez in pievel che senza novitad / ha sa dasdà dal sien da mort / sco l’erox da la paraula.) Mateevici ha deditgà questa poesia a sia lingua minoritara rumena, linguatg da mo in milliun umans en la provinza perifera da Bessarabia, aifer in vast Imperi russ che dumbrava 126 347 000 olmas (3). Gia la strofa survart dat in’idea da l’atgnadad dal vocabulari rumen: Plis pleds èn cleramain neolatins, ma «viteaz» («erox») fa endament la parola da la republica tscheca: «Pravda vítêzí» («La vardad triumfescha»); il pled tschec «vítêz» munta «victur». Andrei Avram, collavuratur da la «Fundaziun Konrad Adenauer» per l’Europa dal sidost, ha gist publitgà in essai che declera l’identitad da Moldova a vest dal Nistru, pia senza la Transnistria, en connex cun sia varietad etnica (4). I suonda in’analisa. Il «linguatg prestigius» dominescha anc adina Dus fatgs decisivs, segund Avram, determineschan las relaziuns tranter las cuminanzas linguisticas da Moldova. L’emprim è che la maioritad da linguatg rumen (var ¾ da la populaziun) è dividida areguard l’orientaziun ch’ins duaja dar al stadi nov. Ina part vul restaurar la Moldova sco ch’ella existiva enfin a 1812 tranter Nistru e Carpatas; quai muntass in’annexiun da la Moldava d’oz a la Rumenia. L’autra part da la populaziun resguarda la Moldova sco «ina naziun differenta cun in’atgna lingua.» Il segund fatg decisiv, insolit ed anc pli gravant, è «la relevanza da la lingua russa per l’identitad da las minoritads etnicas en Moldova. Quai è cunzunt in’ierta da la RS moldovana, cur ch’ins instruiva en russ la giuventetgna da tut las gruppas etnicas na rumenas; questas duvravan pia atgnas linguas (bulgar, ucranais ed idiom tirc ‘gagaus’) mo a chasa, e mo il diever dal russ determinava lur vistas professiunalas (…). Lez linguatg prestigius dominava il mintgadi sovietic da la RS moldovana en politica, administraziun, economia e scienza (…). Suenter la Segunda guerra mundiala èn lavurers russ ordvart qualifitgads immigrads en las citads moldovanas, e blers academichers han surpiglià plazs da direcziun.» La dumbraziun sovietica dal pievel 1989 ha palesà che blers umans ord lezzas trais cuminanzas savevan russ meglier che lur respectiva lingua etnica, ma che mo paucs savevan bain rumen. Avram: «Ins sto menziunar che la Moldova ha strusch midà sia politica da linguas suenter l’independenza, uschia ch’il russ resta privilegià areguard ils linguatgs da tschellas minoritads (…). En la regiun autonoma gagausa per exempel (…) è il russ anc adina l’unic linguatg da l’administraziun e da l’instrucziun (…). Tiers vegn l’influenza da la baselgia ortodoxa russa (BOR), quella da la maioritad tar las minoritads e schizunt tar la maioritad da lingua rumena. La BOR resguarda la Moldova sco part integrala da sia ‘terra sontga’ (…), pia da ses agen intschess religius, il qual, segund il patriarcat da Moscau, cumpiglia ils intschess da tut las RS d’ina giada, danor l’Armenia e la Georgia (…). En ils vitgs nua che la maioritad da la populaziun è commembra d’ina minoritad vegn il cult divin celebrà per regla en russ.» Duas ideologias Las minoritads da Moldova vegnan pia infurmadas mo da funtaunas russas, entant che la maioritad po acceder ad infurmaziuns emessas da Rumenia, gist a vest dal Prut: «La televisiun russa e la baselgia preschentan tesas istoricas ch’influenzeschan cunzunt las minoritads (…). Ils rumenofons perencunter han access er almain a canals rumens sper ils indigens; blers fan era part da la baselgia ortodoxa rumena [empè da la russa]. Perquai na smirvegli tuttina betg che la maioritad rumena e las minoritads da Moldova vesan l’istorgia a moda cleramain differenta. En intschess cun ferma preschientscha da las minoritads domineschan commemoraziuns sovieticas, saja quai tar nums da vias u en museums. A Comrat, chapitala da la regiun gagausa, stat anc adina ina statua da Lenin avant il bajetg da la regenza e dal parlament, ed il museum local represchenta anc adina la Segunda guerra mundiala sco ‘Guerra gronda patriotica’. Er en auters lieus cun populaziuns minoritaras cumpactas (…) chatt’ins nums da vias sco ‘Via Lenin’ u ‘Via sovietica’ (…). Ina retschertga da 2010 (…) ha cumprovà il foss tranter la maioritad rumenofona e las minoritads etnicas areguard lur posiziunament politic: 26,8% dals rumenofons han declerà ch’i hajan vuschà per la Partida communista (pc) tar las elecziuns parlamentaras dal 29 da fanadur 2009, cunter 59,8% da la cuminanza da lingua ucranaisa e 57,2% dals russofons (…). Dentant datti er ina differenza tranter las generaziuns: La pli veglia stat pli damanaivel che la giuvna a la visiun dal mund e da l’istorgia represchentada da la pc.» Quai declera per part il vi e nà da la diplomazia moldovana tranter la posiziun russa, pia uss era quella da l’Ucraina, e quella da Rumenia, Pologna ed en general da l’Uniun europeica. 1. Yves Lacoste (ed.), Dictionnaire de géopolitique. Paris (Flammarion, ISBN 2-08-035101-X) 1993, pp. 1041–1042, chavazzin «Moldavie». 2. Paola Fornara (ed.), Calendario Atlante De Agostini 2014. Novara (De Agostini Libri S.p.A., www.deagostinilibri.it) 2013, p. 810, nota 1, chavazzin «Moldova». 3. Segund cifras da 1889 e 1894 en: Meyers Konversations-Lexikon, tom 14, 5avla ediziun. Lipsia e Vienna (Bibliographisches Institut) 1897, p. 1054, chavazzin «Russisches Reich». 4. Andrei Avram, Nationale Minderheiten in der Republik Moldau. En: «Religion & Gesellschaft in Ost und West» (4/2013). Turitg (Institut G2W) 2013. Internet: www.g2w.eu. 11