Transcript
pdf
2 LA QUOTIDIANA VENDERDI, ILS 2 DA NOVEMBER 2007 ■ COLUMNA Il scriptur e la politica P er suottastrichar la pretaisa da la WW citescha Peer Teuwsen al portader dal premi nobel türch, ad Orhan Pamuk, chi disch: «Da’s metter i’l servezzan d’üna chosa, ruina la litteratura. Pelplü n’haja fat l’experienza, cha autuors han devastà lur talent tras ingaschamaint.» E Köppel dà eir exaimpels da simils cas, v.d. d’autuors chi (a seis avis!) s’han apunta ingaschats e dalander eir fat navruotta litterara sco per exaimpel Heidegger, Bloch, Grass, Muschg. Che pretaisa! DA JACQUES GUIDON A düna darcheu tschüffa telefonats, dafatta our da l’ester, da firmas o instituziuns chi’m voulan vender alch o chi’m propuonan da’m partecipar ad alch concurrenza. Pelplü impromettna rom e tom e mez Milan, insomma, blers raps. Sch’eu respuond lura, chi perdan be lur temp tscherchond da’m persvader, ch’eu n’haja raps avuonda, tils piglia quai bod il flà (quai as doda tras il telefon), ed eu vez directamaing co chi fan il cuntschaint segn: quel sto esser malamaing sbatticoc! Ma ultimamaing am n’haja tantüna laschà surmanar e n’ha abunà, be a provas – be a provas, baininclet, la «Weltwoche» (WW), sco sch’eu vess gnu dabsögn amo dad alch implü per m’agitar, cumbain ch’eu nu sun ün maso (scurznida per masochist). Quist’acziun am spordschaiva l’occasiun per far flus cun ün pregüdizi, nempe cun quel, cha la «Weltwoche» saja ün organ «pro Blocher, resp. pro pps». L I n fat, be pacs piglian il pled, massa pacs; il dramatiker Bärfus es ün d’els. La «Silser Erklärung» va eir in quista direcziun. Quants s’han intermiss illa champogna electorala? A ls 20 october o.c. ha gnü lö la radunanza generala da l’URL (Uniun rumantscha per la litteratura). In quell’occasiun vessa gugent dumandà co chi stetta cul ingaschamaint politic da nossas scripturas e da noss scriptuors. Eu nu manai, cha ellas ed els vessan da scriver poesia ingaschada, texts ingaschats, dramas politics, na na! Ma dasper lur lavur litterara nu stuvess quai esser impussibel da scriver alch artichel, alch commentar ingaschà in sen politic. La scriptura/il scriptur nu po esser apolitic. P E erche? El/ella es per regla plü sensibel/bla co il solit conuman … e vezza il muond suvent our d’ün punct da vista special, extra-ordinari, differenzià. Il scriptur po dafatta avair ün tschert talent da seismograph ed esser visiunari. Seis maniamaint e seis commentars pudessan avrir eir tschellas fanestras dal balcun tort e na be quella üsitada e spordscher uschè otras invistas illa vita politica. El nu’s po dischimpegnar! K öppel nu vess dimena d’avair temma da concurrenza. E tuottüna, sco fidel famagl da Blocher, voul el metter müsal als scriptuors. Singular! Aint il nr. dals 18 october tira la WW ad autuors chi s’intermettan illa politica malamaing tras il tscharesch. I dessan far litteratura e basta! Sco chi vain eir pretais da ravarendas chi piglian spraisa per lur «creaziun», v.d. per l’ambiaint, chi nu dessan far politica, dimpersè B E La Quotidiana 02-11-2007, p. 02 Nua va «la perla da las Dolomitas»? Trais vischnancas ladinas vulan turnar tar il Tirol dal sid DA GUIU SOBIELA-CAANITZ ■ Las Dolomitas sa muventan. La Quotidiana dals 19 d’october aveva gia annunzià la votaziun populara dals 28, en trais vischnancas ladinas dal Veneto, davart lur eventuala separaziun da lezza regiun ed annexiun a la provinza autonoma da Bulsaun, pia al Tirol dal sid. Uss ha il pievel s’exprimì cleramain. Da las 6808 persunas cun dretg da vuschar han 3847 detg «gea» e mo 989 «na». Daco? Co va quai vinavant? Tge muntass in’annexiun a l’unica provinza taliana cun ina maioritad tudestga e cun otg vischnancas ladinas? Valladas tirolaisas dapi tschientaners Las trais vischnancas han num per talian Cortina d’Ampezzo (1211 m), Colle Santa Lucia (1439 m) e Livinallongo del Col di Lana (1470 m). Ils nums ladins èn bler pli simpels: Ampezo, Col e La Plié. Il davos num munta «Plaiv» e fa endament Pleif sper Vella, il vegl center spiritual da la Lumnezia; il num cumplet fiss La Plié da Fodom, essend Fodom il num da l’entira vallada. Il pievel da La Plié ha giavischà dacurt da mantegnair il num «dal Col di Lana» per far endament ina gronda battaglia da l’emprima guerra mundiala. Lez giavisch era bain collià cun in zichel malizia envers Roma, perquai che «quels cumbats èn vegnids a fin cun la retratga precipitada dals Talians suenter l’avanzament da las truppas alliadas tudestgas ed austriacas a Kobarid [en Slovenia, G. S.-C.] l’atun da 1917» (1). L’entir Fodom fascheva part da Tirol e da la diocesa da Brixen dapi il temp medieval; pir il patg da Saint-Germain-en-Laye 1919 l’ha attribuì a l’Italia ensemen cun las actualas provinzas da Bulsaun e Trent. L’Ampezo è vegnì tirolais 1510 cun l’imperatur Maximilian (1459–1519). L’Austria imperiala n’ha betg normalisà il ladin; il linguatg da scola e d’uffizi era gia il talian. Il turissem è sa sviluppà cunzunt suenter l’olimpiada d’enviern 1957. La promoziun dal ladin suenter la segunda guerra mundiala, l’emprim en la provinza da Bulsaun e lur er en quella da Trent, ha stimulà ils Ladins da quellas valladas tirolaisas che l’Italia faschista aveva attribuì a la provinza veneta da Belluno. «En las trais vischnancas pli baud austriacas viva anc adina il liom cun las vals Badia, Gherdëina e Fascia, rinforzà da motivs istorics, politics, linguistics e culturals» (2). Quai n’enclegian betg las autoritads da Belluno, maindir quellas da Vaniescha. Tiers vegn la vocaziun cleramain turistica da lezzas vischnancas e cunzunt da l’emprima, «perla da las Dolomitas», pia er il giavisch da profitar da las structuras relativas che han fatg il success dal Tirol dal sid sco destinaziun. Perquai ha il «gea» gudagnà ils 28 d’october: 2788 encunter 839 a l’Ampezo, 834 encunter 119 a La Plié, 225 encunter 41 a Col. I vul perseveranza Tge manass l’appartegnientscha da quellas trais vischnancas al Tirol dal sid, sper l’integraziun en ina destinaziun turistica prosperaivla? L’uscheditga scola ladina en las vals Badia e Gherdëina è trilingua, ma deditgescha mo trais uras emnilas al linguatg matern; tut tschels roms vegnan instruids a moda paritetica per talian e per tudestg, e quai al pli tard davent da la segunda classa (7 onns). Quest plan promovess il tudestg e muntass tuttina in grond avantatg per l’Ampezo, La Plié e Col, nua ch’il talian prevala uss en la scola primara e secundara, sco en bunamain l’entira Italia. Questa n’è però betg federala sco la Svizra; uss han Roma, Vaniescha e Bulsaun il pled. L’emprim duai la Dretgira constituziunala taliana legitimar ils resultats da la votaziun tenor il rapport dal «prefetto» da Belluno; quest na represchenta betg il pievel da la provinza, mabain è vegnì designà da Roma. Lura duai la regenza taliana elavurar in project da lescha per mauns da las duas chombras dal parlament. Questas, a medem temp, duain survegnir dus parairis nunobligants, in da la regiun Veneto e l’auter da la provinza da Bulsaun. Sche questa accepta l’annexiun, ha il president da Veneto gia annunzià ses recurs tar la Dretgira constituziunala taliana e la Dretgira da las cuminanzas europeanas, tant pli ch’ina realisaziun da l’annexiun stgaffiss in cas da precedenza. E co reagescha Bulsaun? Là ha la partida populara dal Tirol dal sid (SVP) segir in pled en chapitel; ma l’annexiun d’ina sdrima cun var 8000 olmas midass strusch l’equiliber interiur d’ina provinza da bunamain in mez milliun olmas. En mintga cas basegnan ils Ladins da lezzas trais vischnancas bler inschign e blera perseveranza per cuntanscher ina finamira che curregess ina pitschna part da las malgistias commessas da l’Italia en il tschientaner passà. 1) Gunther Langes, Ladinien. 5avla ediziun repassada. Bulsaun (Athesia, ISBN 88-7014-117-9) 1985, p. 240. 2) Luciana Palla en: Roland Verra (ed.), La minoranza ladina. Bulsaun (Istitut Pedagogich Ladin, ISBN 88-86137-22-2) 2000, p. 55. Adressa: Streda Runkelstein 8, I-39100 Bulsaun.