Transcript
pdf
6 LEXICON ISTORIC RETIC MESEMNA, ILS 5 DA AVUST 2015 Surselva – regiun che s’extenda dal Guaud da Flem fin al Cuolm d’Ursera La Surselva cumpiglia l’intschess idrografic dal Rain Anteriur da sia funtauna al Lai da Tuma fin a la Ruinaulta. La val principala s’extenda dal Cuolm d’Ursera (Alpsu) en il vest fin al territori da la bova da Flem preistorica en l’ost. Ils lieus principals èn Glion e Mustér. La part superiura da la val furma la Cadi; la part inferiura la Foppa. Da la Surselva fan er part las valladas lateralas Val Medel, Val Sumvitg, Val Lumnezia/ Val S. Pieder e Val Stussavgia. Surselva Regiun dal Rain Anteriur, district dapi il 2001 (dividì en quatter districts fin il 2000). La Surselva è resortida da la divisi un francona da la Currezia (Cent Tuve rasca, menziunà l’onn 831 sco part da la Rezia Sura) e cumpigliava in territori che s’extendeva dal vest da la chavorgia da Versomi e da las Auas Sparsas (en vischi nanza dals mulins da Trin) fin a l’aual da Zavragia (sper Zignau) ed a la Val Friberg en la chavorgia da Schlans, nua ch’ella cunfinava cun la Cadi. L’onn 865 è la Sur selva attestada era sco Curwala/Curvala. Il 1050 sa numnava l’entira regiun, inclus la Cadi, supra silvam (= sur la selva/Sursel va) u Muntinen, en opposiziun al territo ri sutsilvan in Planis (Il Plaun, tudestg Im boden). 1860 19 322 abitants; 1900 18 540; 1920 20 779; 1950 23 490; 2000 25 275. En il temp autmedieval èn sa svilup pads dominis feudals ed emprims cumins al Rain Anteriur ed en sias vals lateralas. Suenter il nov giurament da la Lia Gri scha (1424) èn naschidas otg dretgiras au tas, da las qualas quatter sa chattan en il territori da la Surselva, numnadamain quellas da Mustér, da la Lumnezia, da la Foppa e da Vuorz. La dretgira da Flem è vegnida attribuida a la dretgira auta da Razén, entant che quella daTenna era col liada cun la Surselva mo tras l’organisa ziun giudiziala. La dretgira criminala era en ils mauns dals cumins ch’èn sa svilup pads suenter il 1424 a purtaders da la pus sanza statala per propi. Il 1734 è vegnida dividida la dretgira da Vuorz en ina dret gira refurmada da Vuorz ed en ina dretgi ra catolica da Rueun, cun Rueun, An diast, Schlans, Siat e Pigniu. Trun è stà da bell’entschatta il center da la Lia Grischa: la Cuort Ligia Grischa ospitava la dretgi ra federala da la Lia Grischa sco era la die ta annuala, l’uschenumnà Di da s. Gieri (23 d’avrigl). Glion, nua che las Trais Lias salvavan lur Dieta federala, furmava en roda cun Tavau e Cuira l’avantlieu da la Republica. La helvetica n’ha gì nagin ef fect persistent sin las structuras da la Sur tà il material da terra e crappa da la val ora giu. Las cascadas èn sparidas, restadas èn percunter las serpentinas impressiunan tas, sco la «Chrummwag» sut la staziun da la Viafier retica da Versomi. Tras e sur la bova maina la via chantunala da Panaduz a Valendau ed a Glion. Dapi il 1903 mai na era la lingia da la Viafier retica Reha nauMustér tras la chavorgia. La Ruinaul ta è registrada en l’Inventari federal da las cuntradas e dals monuments natirals d’impurtanza naziunala. Il project per ina via directa tras la Ruinaulta en Surselva è vegnì suspendì. Adolf Collenberg La Ruinaulta furma il cunfin natiral tranter la Surselva ed Il Plaun. selva. Il 1851 ha remplazzà il nov urden da las dretgiras districtualas e cirquitalas las dretgiras autas. Il territori da la Sursel va cumpigliava ussa il district dal Rain Anteriur cun il circul da Mustér (nov cun Schlans) ed il district da Glogn cun ils cir culs da Glion (nov cun Lags e Sevgein), da la Lumnezia (cun Val) e da Rueun (nov cun Vuorz) sco era la Sursaissa. Flem è vegnì attribuì cun Trin sco circul da Trin al district dad Il Plaun e Tenna ha furmà cun la Stussavgia il circul da Stussavgia, incorporà al district da la Mantogna (da pi il 2001 district da Surselva). Dals vi schinadis e cumins veglrepublicans èn naschids suenter il 1851/54 (Constitu ziun chantunala) las vischnancas politicas modernas. Il 1769 èn ids ad aua ils plans per ina via dal Lai Rivaun sur Pigniu ed il Lucmagn al Lago Maggiore ed era il pro ject per ina Viafier dal Lucmagn ed ina Viafier TödiGreina, lantschads suenter il 1850, han fatg naufragi. L’amplificaziun da la via dal Rain Anteriur, realisada suenter il 1840, e la construcziun da las vias d’access en las vals lateralas (a partir dal 1870) han strusch promovì il svilup da l’artisanat e da l’industria en la regiun periferica prevalentamain agricula. L’in dustria è sa stabilida mo a Trun, in’hotel laria per propi ha pudì prosperar mo a Flem. L’access a la Viafier retica, realisà il 1912 (fin a Mustér), ed a la Viafier Furca Surselva – placat turistic da ca. 1900. Alpsu (1926) ha promovì il traffic turistic, el ha dentant strusch transfurmà las struc turas economicas fin a la Segunda Guerra mundiala. La construcziun da las Ovras electricas Patvag, Frisal e Rain Anteriur han alura effectuà ina midada structurala suenter il 1945. L’impurtanza da l’agricul tura è sa diminuida en ils onns 1950 en fa vur da l’industria da construcziun e da transport, avant che la Surselva è sa svilup pada a moda rasanta ad ina gronda regiun turistica (oravant tut sport d’enviern). Il 2000 eran 23 % da las persunas cun acti vitad da gudogn en Surselva pendularis ordaifer. A medem temp èn era las struc turas agriculas vegnidas meglieradas. Ins ha creà successivamain corporaziuns re giunalas, per exempel il 1967 la Pro Sur selva ed il 1977 la Corporaziun da vi schnanca Surselva. Il bloc da pussanza ca tolicconservativ (l’uschenumnada Lavi na nera) è s’indeblì successivamain suen ter il 1980. La populaziun da la Surselva, che furmava antruras ina regiun centrala da la lingua e cultura rumantscha, è da ventada bilingua tras las midadas econo micas e socialas iniziadas il 1960. Part da la populaziun da lingua rumantscha: 2000 42,5 % / 54,8 % (meglra lingua / tuttas indicaziuns). Adolf Collenberg Rain Cun var 1230 km lunghezza e 252 000 km² intschess idrografic (27 897 km² sin intschess svizzer) in dals pli gronds flums da l’Europa. Il Rain collia sis stadis tran ter las Alps e la Mar dal Nord e sbucca en vischinanza da Rotterdam en l’Atlantic. El nascha al Lag da Tuma al pe dal Pez Ba dus (2344 m) e curra alura sco Rain An teriur vers La Punt/Rehanau, nua ch’el s’unescha cun il Rain Posteriur che ha sia funtauna al Pez Valragn (3402 m). Al pe da l’Ellhorn a Fläsch banduna il Rain il Grischun per sbuccar alura en il Lai da Constanza e cuntanscher Basilea suenter avair percurrì 376 km sin territori gri schun e svizzer. Cun ses affluents ils pli impurtants – il Glogn, la Rabiusa, l’Alvra, la Plessur e la Landquart – drenescha el dus terzs da la surfatscha dal Grischun. Numerusas rivas umidas (ognas) d’im purtanza naziunala e regiunala flanche schan il curs dal Rain, per exempel l’Ogna da Pardiala a Vuorz e las Ognas da Razén. Il Rain percurra per part era chavorgias selvadias sco quella da la Puntcrap e da la Viamala (Rain Posteriur) respectivamain la Ruinaulta (Rain Anteriur). Questas chavorgias e regiuns dal Rain han sveglià oravant tut dapi il 18avel tschientaner l’interess dals artists, per exempel da Lud wig Hess (1760–1800), il pli impurtant FOTO M. HARTMANN scuvrider artistic dal Grischun. Il Rain è era stà il motiv principal da Johann Hein rich Bleuler (1758–1823) e da ses figl Jo hann Ludwig (1792–1850). La Puntcrap e la Viamala èn adina stads passadis im purtants, cumbain difficils per il transit tras las Alps, ed ils ordvart numerus cha stels en laTumleastga conferman l’impur tanza da quella regiun, nua ch’il Rain Posteriur e l’Alvra s’uneschan, sco porta als pass alpins. Sin ils Rains Anteriur e Posteriur (davent daTusaun) vegniva flot tà laina durant plirs tschientaners, e da vent da Cuira era la via d’aua medema main adattada per il transport da mar tganzia. En ils onns 1832–92 han ins mess en rempars il Rain tranter Cazas e Giuvaulta tenor ils plans da Richard La Nicca e colmatà il nov terren arginà. Da pi il 1919 èn vegnids construids duas dunsainas lais d’accumulaziun da total ca. 773 miu. m³ en l’intschess dal Rain Alpin: S. Maria/Lucmagn, Curnera, Nalps, Pig niu, Zervreila ed auters al Rain Anteriur, Sur, Val da Lei e Murmarera al Rain Po steriur. Il Rain è era in biotop per spezias d’utschels particularas: il maset da palì, il pitgalain pitschen, il maset nair. Ina gre va vita han ils peschs: da las 30 spezias da peschs originaras èn da cumprovar en il Rain anc 19, mo set da quellas èn frequen tas. La Cumissiun guvernamentala inter naziunala Rain Alpin (Svizra, Principadi da Liechtenstein, Austria) ha inizià in concept cumplessiv per l’avegnir dal Rain Alpin tranter La Punt/Rehanau ed il Lai da Constanza ed il 2003 han tschintg or ganisaziuns per la protecziun da l’ambient lantschà il project «Rain vivent». Em prims pass per ina revitalisaziun dal Rain èn vegnids fatgs cun la renatiralisaziun tranter Cuira e Favugn. Jürg Simonett Ruinaulta Chavorgia dal Rain Anteriur tranter Cas trisch e La Punt/Rehanau, cun ina lun ghezza da var 15 km. Enturn il 1880 ha il geolog Albert Heim rendì attent per l’emprima giada a quella chavorgia na schida da la pli gronda bova preistorica da l’Europa. Fin oz n’han ins betg pudì refu tar si’ipotesa, tenor la quala l’entira massa da terra da 12–15 mia. m³ (15 km³) saja ida a val en ina giada. Tenor ina dataziun novissima da Clemens Augenstein è la Ruinaulta sa furmada enturn l’onn 8000 a.C. Il Rain n’ha anc betg cuntanschì il fund da la bova. Il material consista d’in smugl da chaltschina dal Giura (epoca geologica) e da spelms erratics (p.ex. gra nit da Punteglias). La bova aveva stagnà in lai che s’extendeva da Castrisch fin tranter Tavanasa eTrun. Il Rain ha alura transpor Piz Mundaun Muntogna da 2064 m autezza al sidvest da Glion, numnada era il Rigi grischun pervia da sia bella vista. Menziunà en il Testament da Tello dal 765 sco Mendane cum secivo suo, q.v.d. cun in’alp situada al nordvest dal Piz Mundaun sin territori da Surcuolm, utilisada da quel temp sco pastgira. Il Mundaun è daventà enconu schent cun las festivitads dal 1860 en commemoraziun da la Battaglia da Por clas, decidida il 1352 al pe da la munto gna, e tras ils maletgs da Gottfried Lud wig Theobald («Naturbilder aus den Rä tischen Alpen», 1860). El è era vegnì de chantà pli tard dals poets rumantschs. Michel Caderas, pictur da Glion, ha rea lisà il 1861 l’emprim panorama stampà dal Mundaun. Il 1867 ha la cumpagnia da mats da Breil represchentà il drama «Guglielm Tell» ( versiun rumantscha da Gion Antoni Bühler) al pe dal Mundaun sper il nov Hotel Péz Mundaun, avert il 1862. L’odiern Hotel Bündner Rigi Péz Mundaun datescha dal 1902. Il Piz Mundaun è accessibel al turissem cun ina sutgera da la vart nord. Martin Bundi Tuverasca Num dal district administrativ dals Francs, attestà en l’«Urbari curretic dals bains imperials» (ca. 840) cun la Surselva sur las Auas Sparsas a Trin e sur la chavor gia da Versomi. Il center da quest Mini steriumTuuverasca era la Foppa cun il pos sess principal da l’administratur a Glion. Il num Tuverasca deriva da l’anteriura cu legna da Tuora, situada amez il guaud grond da Flem (territori da la vischnanca da Sagogn) e va enavos sin il pled latin tu bus, rumantsch bischen, vallun, via cha vorgia. Martin Bundi Sassiala Territori che s’extenda al vest (Sursassia la) ed al ost (Sutsassiala) da la chavorgia da Russein. I sa tracta d’in anteriur terri tori d’immunitad da la claustra da Mu stér. Il term Sassiala deriva dal latin sa xum, rumantsch grip, crap. La Sursassia la cumpiglia las vischnancas da Mustér, Medel e Tujetsch ed è vegnida urbarisada durant il temp medieval tempriv sut l’in fluenza da la claustra da Mustér. Il sistem da curts predominava. La Sutsassiala cumpiglia las vischnancas da Sumvitg, Trun, Breil e (dapi il 1851) Schlans e fa part dal vegl territori cultural retic. Qua predominescha il sistem da vischnancas cumpactas. La divisiun en Sur e Sutsas siala gioga anc a l’entschatta dal 21avel tschientaner ina rolla impurtanta en la re partiziun dals uffizis cirquitals. Adolf Collenberg Lexicon Istoric Retic Il LIR cumpiglia bundant 3100 arti tgels (geografics, tematics, artitgels da famiglias e biografias) davart l’istorgia grischuna/retica e la Rumantschia. Editura: Fundaziun Lexicon Istoric Svizzer; versiun online: www.elir.ch; versiun stampada: www.casanova.ch u en mintga libraria.