Lu vegnan sin p

SP 12
S-87
Nus vein tractau la davosa gada a fin las proposiziuns cun in tema,
ch'ei ligiaus ferm cullas proposiziuns el tudestg, denton meins el
romontsch, il diever dalla comma. Sil sectur dallas proposiziuns
fuss schon aunc da far ina caussa ni l'autra; buc tut quei che stat
els cudischs e carnets romontschs ei correct, e buc tut ei era relevant pil romontsch. Era didacticamein savess far tenor miu manegiar
bein enqual caussa meglier tier quei tema el cudisch romontsch,
schon mo cun reponderar aunc inaga la successiun dils differents temas. Quei ch'ins stuess denton era reponderar ei, tgei che funcziuna
effectivamein el romontsch tuttina sco el tudestg e tgei che funcziuna el romontsch auter. Schiglioc eis ei lu buc da smarvegliar
ch'ils pensums ein buc da far. Era la presentaziun dil tema para empau lunsch naven dalla realitad linguistica romontscha. Mo dil tut
perschuada era il cudisch tudestg buc mei tier quei tema; era leu
vess jeu giavischau in proceder pli sistematic. Era leu remarch'ins
numnadamein ualti ditg buc propi, pertgei ch'ei va effectivamein.
Inaga ch'ins ha tractau las proposiziuns ei lu il proxim pass
d'eruir e da tractar la proxima unitad pli pintga, numnadamein las
parts dalla proposiziun. Quei vegn lu era fatg cul tema 'Il sault
entuorn il verb'. Ella linguistica moderna ei il verb il center dalla frasa, e la construcziun dalla proposiziun vegn determinada da
lez. Ins sa lu bein aunc cumpletar la construcziun cun autras parts
dalla proposiziun, che dependan buc dil verb, mo la construcziun da
basa vegn determinada da lez. Quei vegn lu era indicau claramein
all'entschatta da quei tema, ton el cudisch sursilvan (p.148) sco el
cudisch tudestg (7/8,174), el cudisch sursilvan cun l'indicaziun "Il
verb ei il coc dalla proposiziun."
Co ch'ins anfla quei coc, stat buc el cudisch, mo els carnets accumpignonts dat ei silmeins in indezi en parantesas: "verb finit ed
autras fuormas verbalas". Tier il pft. ei quei clar: tier 'el ha finiu' ei 'ha' il "verb finit", mo ei ha aunc 'finiu' sco ulteriura
fuorma verbala. Els detagls dat ei lu aunc ina indicaziun supplementara relativamein impurtonta. Legi inaga igl emprem alinea da quei
ch'ei enramau sin p.41 sisum.
Quei ch'ei impurtont ei, che la fuorma verbala finita ha ina plazza
fixa ella proposiziun. Nua che quella ei, dependa dalla sort dalla
proposiziun. Ellas proposiziuns communicativas ei quei la secunda
plazza. Quei ei lu era fatg correct tier l'emprova da transferir
plinengiu; 'scriva' ei adina en secunda plazza. Tier las proposiziuns imperativas, tip: 'Va per ina fuortga' ed ellas interrogativas
directas, tip: 'Vegns era a kino?', stat la fuorma verbala finita
ella emprema plazza, mo schiglioc adina ella secunda. Sin basa da
quella constataziun san ins lu eruir las autras parts dalla proposiziun, sco nus vegnin gest a veser. Gliez stat era egl alinea dus el
rom.; legi inaga lez.
La frasa ei puspei buc fetg gartegiada. Linguisticamein correct fuss
"Singuls plaids ni gruppas che selain spustar enteifer la proposiziun fuorman las ulteriuras parts dalla proposiziun." Ins sa schon
bunamein quintar che la frasa seigi malgartegiada, sch'ei vegn duvrau 'il qual' en quella; tier frasas claras tonscha 'che'. Suenter
ina preposiziun va ei buc auter che cun 'il qual', mo en tut ils
auters cass pretenda il diever da 'che' ina structura pli clara dallas proposiziuns che 'il qual'. Pia quei ch'ins sa spustar ensemen
enteifer la proposiziun, ei ina part dalla proposiziun.
Lu mirein nus inaga, co ch'ins fa quei correct. Sco pugn da partenza
per mussar quei duess ins uss schon prender ina frasa en sia fuorma
SP 12
S-88
la pli usitada. Co fuss la successiun da basa da quellas 6 parts
dalla frasa per romontsch? Ins entscheiva igl emprem inaga cul subject, 'Mia amitga', quei
ch'ei era fatg cheu. Lu vegn il predicat, 'scriva', quei ch'ei era
fatg correct. Lu vegnan denton igl emprem inaga igl object direct e
suenter igl object indirect, pia 'Mia amitga scriva ina brev a mi'.
Las duas autras parts ein cumplements circumstanzials. Il cumplement
circumstanzial dil liung 'si dall'Italia' stat alla fin, ed igl adverbial dil temps ston ins metter denter il predicat ed il rest dalla frasa. Adverbials dil temps, sco 'oz, damaun' ed ils biars auters
stattan en quella posiziun. Quei dess lu sco fuorma da basa:
Mia amitga scriva mintg'jamna ina brev a mi si dall'Italia.
Quella fuorma da basa stat uss tuppamein negliu el carnet accumpignont. Secapescha ch'ins sa e sto uss variar quella frasa, mo ei
fuss schon da preferir ina frasa da basa correcta sco pugn da partenza. Il tric dalla spustaziun ei, che la fuorma verbala finita
stat adina en secunda posiziun ella frasa. Leu stat era el carnet
dil tuttafatg correct adina 'scriva'. Avon quella fuorma verbala sa
adina star mo ina part dalla frasa, sch'ei va bein tuttas, mo el romontsch dat ei in problem cugl object direct. Cheu va ei denton.
Sin basa da la frasa da basa san ins schon dir inaga, che 'Mia amitga' ei ina part dalla proposiziun. Lu mirein nus inaga, tgei ch'il
carnet sursilvan fa cun quei. Tgei scheis dall'emprema frasa? Va el mender cass. Ei vegn adina detg ellas grammaticas, ch'igl obj.
direct stoppi star avon igl obj. indirect, pia 'ina brev' avon 'a
mi', quei ch'ei buc il cass cheu. Effectivamein ei la frasa lu probablamein era influenzada dalla frasa tudestga corrispundenta: 'Meine Freundin schreibt mir jede Woche einen Brief'. Cun prender 'si
dall'Italia' enstagl 'in den Ferien' vegn in dils dus cumplements
dil temps midaus en in cumplement dil liug, ch'ha autras reglas da
posiziun el romontsch ch'ils cumplements dil temps. Jeu currigess en
scadin cass quei, sche jeu remarcass ei, mo adina remarch'jeu era
buc quei, perquei ch'igl ei la successiun tudestga. La frasa ha la
medema fuorma era el carnet accumpignont surmiran, malgrad che Faust
Signorell metta en sesez gronda peisa silla successiun romontscha
object direct – object preposiziunal.
Lu la secunda. Tgei scheis da lezza? –
Quella ei fallida; 'si dall'Italia mintg'jamna' ei buc ina successiun correcta romontscha. Sch'ins remplazza 'mintg'jamna' cun 'oz'
dess quei 'ina brev si dall'Italia oz', quei ch'ei claramein falliu.
Mo 'A mi' sa star avon 'scriva', ei pia era ina part dalla proposiziun. La frasa correcta fuss: 'A mi scriva mia amitga mintg'jamna
ina brev si dall'Italia'. La frasa ei ina invenziun digl autur romontsch; ni il carnet surmiran ni il tudestg ha quella successiun.
Ella fuss era fallida per tudestg: *Mir schreibt meine Freundin
einen Brief aus Italien jede Woche" mass era buc leu, era buc cun
"in den Ferien": "in den Ferien jede Woche" va era buc.
La tiarza. Tgei manegeis? –
Ella ei era fallida. Igl ei regla absoluta el romontsch ch'il subject sto star u directamein avon ni directamein suenter la fuorma
verbala finita. Sch'el stat buc avon, sco cheu, sto ei pia esser:
'Si dall'Italia scriva mia amitga mintg'jamna ina brev a mi'. Mo il
'Si dall'Italia' sa star avon 'scriva', ei pia ina part dalla proposiziun. Ella mass era buc per tudestg: *Aus Italien schreibt jede
Woche meine Freundin einen Briev mir", leu denton per auters motivs.
SP 12
S-89
El tudestg sto il subject buc star directamein suenter la fuorma
verbala finita, sco el romontsch. 'Aus Italien schreibt mir meine
Freudin' va per tudestg; 'Mir schreibt in den Ferien meine Freundin', la davosa dils exempels tudestgs, era. Per romontsch van domisduas buc: *Si dall'Italia scriva a mi mia amitga" e *A mi scriva
si dall'Italia mia amitga" ei falliu.
Jeu less tuttina buc piarder memia bia temps cun quellas frasas ed
hai perquei fatg in fegl per vus. Sura veis vus las fuormas dil carnet cun commentari, sut la caussa, sco quei ch'ella stuess esser. Il
carnet surmiran ha fatg ualti correct quei, auter ch'el ha era duas
gadas 'a me' avon 'ena brev', pia el liug nua che 'mir' stat savens
per tudestg. Mo il subj. 'La mia ameia' ha el adina el dretg liug: u
en emprema ni tiarza posiziun, ed il cumplement dil temps 'mintg'emda' era, auter ch'ella emprema frasa, nua ch'igl 'a me' ei el falliu
liug. Quellas treis parts, subject, predicat ed adverbial han posiziuns fixas el romontsch. Sch'ins mantegn aunc la successiun correcta romontscha 'ina brev – a mi', ein las pusseivladads da variaziun
schon fetg restenschidas. Quei che mass aunc fuss: 'ina brev si
dall'Italia a mi' e 'si dall'Italia ina brev a mi', mo bia autras
pusseivladads dat ei buc. Jeu schess dil reminent era cun 5 exempels, sco il carnet surmiran ha fatg. Ei simplifichescha era pli
tard la lavur dad eruir las parts dalla frasa. Ins sa semplamein
schar mirar ils scolars, tgei ch'ins sa tut metter avon la fuorma
verbala finita. Tut quei ch'ins sa metter avon lezza, ei ina part
dalla proposiziun, e mo gliez.
Ch'igl autur sursilvan vegn gest da far tuttas 7 frasas falliu, para
schon buc propi capeivel a prima vista. Mo cheu ei buc el la cuolpa
da quei. Jeu vevel survegniu da Faust Signorell in sboz, e leu ha el
exacct las medemas frasas sco el text sursilvan. Jeu hai lu probablamein fatg attent el, che las frasas seigien fallidas, ed el ha lu
aunc empruau da curreger la caussa. Il carnet surmiran ha lu era mo
5 frasas, mo igl object indirect 'a me' metta era lez duas gadas
avon igl object direct 'ena brev', malgrad tut las reglas da sias
atgnas grammaticas. Quellas correcturas ein lu buc idas vinavon agl
autur sursilvan, ch'era probablamein a medem temps vid la lavur da
translaziun, aschia che lez sebasa aunc silla versiun veglia. Mo sin
basa da quei sun jeu lu vegnius tier la conclusiun, ch'ins stuess
schon era descriver la successiun dallas parts dalla proposiziun enzanua ella grammatica, quei che jeu fetgel lu probablamein aunc.
Aunc damondas tier il tema 'eruir las parts dalla proposiziun? –
Mo aunc ina davosa remarca: Legi inaga Igl emprem exempel dalla remartga sigl emprem sboz dil carnet accumpignont: La scolasta da
Beat…. – Tgei ei falliu leu? –
Ei stuess esser: 'ò ampresto en codesch a me'. Co eis ei ella versiun sursilvana? – Correct! Ed ella versiun definitiva surmirana ei
quei lu era aunc vegniu currigiu, aschia che dil tut pil gat ein
mias remarcas buc stadas.
Aunc damondas ni remarcas tier quella pagina? Schiglioc savessen nus finalmein puspei cuntinuar cul cudisch. Nus
vein tractau sco davos tema el cudisch 'Il sault entuorn il verb:
las parts dalla proposiziun', cun predicat, subject ed ils divers
cumplements, e las indicaziuns tier quellas parts dalla frasa els
carnets accumpignonts. Lu vegnan els cudischs romontschs sin p.150
il tema 'Plans proposiziunals'. Quei tema hai jeu uss buc anflau els
cudischs tudestgs dalla scola secundara. Jeu hai aunc supponiu,
ch'el savess eventualmein esser tractaus pli baul, mo els cudischs e
SP 12
S-90
carnet dalla 5avla e 6avla classa romontschs hai jeu era anflau
nuot. Persuenter hai jeu aunc remarcau, che la comma vegn tractada
el carnet dalla 6avla classa (p.35.1.2) tenor la grammatica sursilvana, pia tut auter ch'el carnet dalla scola secundara. Lez ei fatgs
da Faust Signorell sin ina basa grammaticala bia pli moderna ch'ils
cudischs e carnets dalla scola primara, aschia ch'els van en differentas caussas lu veramein buc bein a prau in cun l'auter.
Quei tema ei pia vegnius introducius da niev els cudischs romontschs. Tgei ch'ei manegiau cheu exact cun 'plans', sai jeu buc
propi. Ei dat el tudestg in tierm semegliont, ch'ha num Satzbaupläne, ch'ein p.ex. tractai ella grammatica gronda dil DUDEN, p.916944, pia sin buc meins che 28 paginas. Jeu translatass quei tierm el
romontsch cun 'plans da construcziun', mo gliez va buc aschi bein
els cudischs romontschs, perquei che lezs drovan aunc 'contrucziun'
sco tierm per 'frasa'. Mo sin basa digl exempel sa ei era buc esser
manegiau exactamein il medem sco quei ch'ins designescha el tudestg
cun 'Satzbaupläne'. 'scriver' ha numnadamein in soli 'plan da
construcziun' el senn da 'Satzbauplan', numandamein:
subj. + scriva (pred.) + c[umplement] d[irect] + c[umplement] ind[irect]
Quei fuss pia il "plan proposiziunal" ch'ei numnaus els cudischs romontschs sut nr.4. Tier quei verb eis ei bein aschia, ch'ils dus
cumplements ein buc obligatoris, aschia che in ni l'auter, ni en
certs cass era domisdus, san muncar. Mo sch'ei stattan, han els en
scadin cass la fuorma indicada; autras variantas ein buc pusseivlas.
Las proposiziuns 1-3 ein pia en quei senn correctas, valan denton
sco nuncumpletas. Las proposiziuns sut 5 s'audan denton buc tier il
plan da construcziun dil verb 'scriver', perquei che quei che vegn
vitier ei 'parts libras', e lezzas san star independentamein dil
verb, sco quei che nus vein empriu sin p.149 giudem. Numnar quei
'plans proposiziunals' ei pia buc dil tut correct; il plan cumplet
dil verb 'scriver' ei nr.4, ils dus cumplements ein denton facultativs.
Sut 5 vegn lu mintgamai in element liber vitier, numnai 'cumplements
circumstanzials'. Igl emprem ei in cumplement dil temps: 'la seira',
il secund in dil liug: 'or dil cuors', ed il tierz in dalla moda e
maniera: 'per internet'. Quei ei segir ils pli currents. Linguisticamein fan quels in pign problem, perquei ch'ei dat cumplements circumstazials facultativs, sco quels indicai cheu, denton era cumplements circumstanzials obligatoris. Ina proposiziun sco: *El habitescha ei numnadamein fallida; ei sto star in cumplement dil liug. Tut
las pusseivladads dad indicar in liug ein denton pusseivlas: 'El habitescha cheu, El habitescha a Glion, el habitescha en ina casa
veglia'. Ei dat era grammaticas, che reservan il tierm 'cumplement'
als obligatoris e numnan ils auters supplements, mo quei ei plitost
ina caussa da definiziun. Ins sa era discuorrer da cumplements libers e cumplements obligatoris.
Nr.6 ei lu ina cumbinaziun da tut ils elements libers numnai sut 5
en ina solia frasa. Cheu dat ei lu certs problems. Tenor las indicaziuns da quella frasa, ha Renata pia ina amitga ord il cuors per internet, ch'ellas duas fan ensemen, e la sera scriva ella lu ina brev
a quella. La brev sco tala ei dil tuttafatg normala, posta A ni B,
quei ch'ei empau curios sch'ins fa ensemen in cuors per internet. La
frasa correcta stuess pia ver ton 'ord il cuors' sco 'per internet'
tier 'brev', ed era la successiun da quels dus ei buc libra: 'ord il
SP 12
S-91
cuors per internet' ei enzatgei auter che 'per internet ord il
cuors'. Pia fuss la successiun teoretica:
Cun plascher scriva Renata ina brev per internet ord il cuors a sia
amitga.
Quei ei lu denton in cass, nua ch'igl object indirect stat ni sa
silmeins star avon igl object direct. Ella GS ha quella regla num,
p.580: "Igl object indirect preceda il direct, sche quel consista da
plirs plaids, q.v.d. sch'el ei pli liungs." La formulaziun fuss pli
correcta senza il 'q.v.d.'; ei tonscha buc mo cun esser pli liungs.
Igl exempel ei lu denton corrects:
Frasa normala: El ha regalau in cudisch a siu amitg.
Denton: El ha regalau a siu amitg in cudisch da historia extraordinari.
Cunquei che differentas parts libras dependan cheu digl object direct 'brev', san ins prender igl object indirect ordavon, quei che
dess lu:
Cun plascher scriva Renata la sera a sia amitga ina brev per internet ord il cuors.
La successiun en quella frasa ei pia relativamein fixa el romontsch,
schiglioc dat ei difficultads da capientscha. Las parts libras che
stattan ella proposiziun sempla 5b e 5c suenter 'ina brev', ston restar en quella posiziun, e lur successiun ei era fixa: 'per internet
ord il cuors' e buc 'ord il cuors per internet', perquei che 'per
internet' sereferescha lu sin 'cuors' e buc pli sin 'brev'. Cun quei
ei lu tuttina la successiun da treis cumplements fixa e sa buc vegnir stuschada pli. Pia san ins en scadin cass lu mo aunc stuschar
entuorn il rest, ed era gliez buc senza restricziuns: 'Cun plascher'
e 'la sera' sa p.ex. buc star davostier dil tut. Jeu hai lu in tec
tema, che scolasts e scolars survegnien certas difficultads cun pensum 1: "Empruei dad ordinar ils singuls elements dil plan 6 autramein", sche schon il cudisch ha in punct da partenza ch'ei fallius
per quei exercezi. Era la frasa el cudisch surmiran ei buc dil tut
correcta, mo empau megliera che la sursilvana eis ella.
Dat ei aunc damondas tier quei tema? –
Da remarcar ei aunc, ch'il tema ha num el cuntegn dil cudisch sursilvan 'Plans proporziunals' enstagl 'proposiziunals'. Aschi currents paran quels pia buc dad esser als Sursilvans.
Lu suondan ils cudischs romontschs puspei tematicamein il 'Sprachbuch 7/8' cul tema 'Vielseitige kleine Wörter: Präpositionen, leu
p.176. Daco vegnan uss tuttenina las preposiziuns cheu? –
Gliez san ins schon mo eruir sin basa dil cudisch tudestg. Co ha il
tetel da p.177 num el cudisch tudestg? – Präpokasus. Lezs han ei lu
per cletg buc introducziu el cudisch romontsch, suenter ch'ei han
cun bia breigia eliminau ils auters casus.
Ei va pia per introducir las preposiziuns cheu, per ch'ins sappi lu
tractar ils 'Präpokasus' per tudestg. Gliez fussen lu ils cumplements circumstanzials obligatoris. Il problem d'ina part dallas preposiziuns tudestgas ei, ch'ei setracta da particlas cun pliras funcziuns, quei ch'ins sto lu declarar als scolasts. Per tudestg san ellas p.ex. esser "Verbzusatz" ni "Präposition". Per romontsch vegnan
ei numna 'adverb' ni 'preposiziun'. Da remarcar ei, ch'il cudisch
tudestg ha mo 'Präpositionen' el tetel, ferton ch'ils cudischs romontschs han domisdus: 'adverb u preposiziun'. Ei vegn lu era detg
el cudisch romontsch ca. enamiez da quella pagina da quellas particlas: "Sch'ellas accumpognan in verb, senumnan ellas 'adverbs';
sch'ellas introduceschan ina gruppa preposiziunala denton 'preposi-
SP 12
S-92
ziuns'". Tuppamein ei igl emprem streh vegnius memia lunsch naven da
quei ch'ei scret gries, aschia ch'ei vesa ora sco ina comma, mo en
principi fuss ei in segn per far resortir ch'ei setracti da denomnaziuns. Ins stuess uss mo aunc saver, co ch'ins sa eruir, tgei ch'ina
gruppa preposiziunala ei. La definiziun usuala ei: ina gruppa nominala che vegn introducida d'ina preposiziun, aschia che la definiziun semorda ella cua. Effectivamein stuess la definiziun da preposiziun esser: 'sch'ina da quellas particlas stat avon ina gruppa nominala, senumna ella preposiziun.
El cudisch tudestg va ei pia per introducir ils schinumnai 'Präpokasus', per romontsch 'cumplements preposiziunals'. Sin p.175 dil cudisch tudestg vein nus gie giu ils objects, ed ei maunca quei che
vegn numnau en quella grammatica 'Präpokasus'. Quei tierm ei forsa
da giustificar didacticamein, perquei che quels cumplements san ver
la medema funcziun sco ils casus tudestgs. Linguisticamein hai jeu
lu certas retenientschas da numnar quei 'casus'; aschi fix sco il
diever dils casus ei il diever dallas preposiziuns buc. Mo quei ei
in problem dil tudestg, buc dil romontsch; leu san ins en scadin
cass buc denominar quei aschia.
Igl emprem vegn fatg attent alla differenza denter il plaid 'auf'
sco 'Verbzusatz' ed 'auf' sco preposiziun, quei che difficultescha
la distincziun da quellas duas funcziuns dil medem plaid resp. la
medema particla. Mo sin quei problem vegnin nus lu aunc.
Il cudisch sursilvan ha il tetel: 'Pigns plaids universals'. Quei ei
en scadin cass surfatg; universals ein silpli plaids sco 'k.o' ed
'o.k', denton strusch 'ora', ch'ei gie schon in plaid che jeu drovel
mai el lungatg plidau, pia segir buc universal. Il cudisch surmiran
ha lu era 'Pitschens pleds multifars'.
Ils suttetels ein semglionts: 'Sechsmal "auf" als Verbzusatz' e
'Neunmal "auf" als Präposition. Il cudisch sursilvan ha 8x domisdus,
ed aunc schiglioc ina pintga differenza. Vesis lezza? –
Eis ei duas gadas la medema fuorma? – Na. Sco adverb eis ei 'ora', e
sco preposiziun 'ord'. Sche quei constat, dat ei en scadin cass nuot
da dubitar, schebein in da quels dus ei adverb e l'auter preposiziun, perquei ch'ei han gie duas fuormas differentas: Igl adverb ei
'ora', la preposiziun 'ord'. Constat quei? –
Ualti, gie, mo gliez mirein nus lu aunc pli exact. En scadin cass
constat ei aschi fetg, ch'ins sa ruasseivlamein schar naven da tractar quei el romontsch en quella fuorma che quei ei tractau el tudestg. 'ora' ei bunamein adina "adverb", 'ord' ei adina preposiziun,
mo igl ei buc la suletta versiun dalla preposiziun. Mo tiels detagls
vegnin nus lu aunc.
Il cudisch surmiran ei setratgs empau meglier ord l'affera, silmeins
en general. Lez indichescha: 'Otg gedas "or" tgi accumpongan igl
verb' ed 'Otg gedas la preposiziun "or". Lez ha pia duas gadas la
medema fuorma, sco el tud. 'auf' era. Sch'ins mira lu ils exempels,
stat igl 'or' sco adverb persuls, ferton che tut ils otg exempels
sut 'Otg gedas la preposiziun "or" han 'or da', pia ina cumbinaziun
digl adverb 'or' e la preposiziun 'da', mo scret dapart: Or dalla
sirena, or da tgesa, or da fanestra eav. Ins sa pia era distinguer
el surmiran la preposiziun digl "adverb"; igl "adverb" ei 'or', la
preposiziun 'or da'. En scadin cass vala quei era per tut ils exempels surmirans. Sch'ins sa quei, dat ei absolutamein negin dubi,
tgei ch'ei "adverb" e tgei ch'ei preposiziun. Sche la caussa ei
aschia, emprova il cudisch surmiran da declarar il sistem tudestg,
nua che 'auf' sa esser ton "Verbzusatz" sco "Präposition", ferton
SP 12
S-93
ch'igl ei gnanc pusseivel da sbigliar quels dus el romontsch, perquei che la preposiziun ha adina 'or da'. Il cudisch sursilvan va lu
aunc in pass pli lunsch e vul insinuar, che 'ora' ed 'ord', dus
plaids claramein differents, sappien vegni scumbigliai. Sch'ei han
aschi clar ina fuorma differenta, ei quei lu schon strusch pusseivel
pli.
La damonda ei uss secapescha, schebein la preposiziun ha adina ina
autra fuorma che la particla verbala. La fuorma dalla particla verbala il ei en scadin cass fixa: 'or' e nuot auter; la fuorma variescha silpli regiunalmein denter [o] ed [ora], denton buc enteifer la
medema regiun. La damonda ei denton plitost, sche la preposiziun ha
veramein adina la fuorma 'ord'. Cheu resta nuot auter che da mirar,
tgei ch'ei dat tut sin quei sectur. Jeu entscheivel cul lungatg plidau; il lungatg scret ei aschia ni aschia reglaus auter, silmeins
tier mei; 'ord' drov'jeu praticamein mai. Co scheis 'Sie kommen aus
der Kirche'? – Jeu 'o da baselgia'
'Sie kommen gerade zur Türe hinaus'? – Els vegnan grad o dad esch.
Sie kommen gerade aus dem Haus? – Els vegnan grad od casa.
Quei fussen lu las fuormas pusseivlas en cumbinaziun cun la preposiziun 'da', sche jeu vesel endretg.
Lu tier in auter cass. Co scheis:
Sie ist in der Küche draussen. - Ella ei on cuschina.
Tgei ei igl 'n' dad 'on'? –
Il rest dalla preposiziun 'en', che nus vein era tier 'sin, giun' e
'vin', p.ex.:
'Nua eis staus? - vin clavau'. Co va ei lu vinavon? –
Tgei has fatg? – Buiu latg.
Tgi ha dau? – Toni Clau.
Has engraziau? – Tut emblidau.
O ti hazer cucu!
Tochen uss vein nus denton aunc negins exempels per 'o' persul sco
preposiziun, u en cumbinaziun cun 'da' ni cun 'en'. Dat ei era 'o'
persul? – [Co din ils da Lumnezia cu ei van a Glion?] – 'ora Glion'.
E sch'ei van vinavon da Glion a Castrisch? – o Castrisch.
E quels da Tujetsch, cu ch'ei van a Mustér? –
E quels da Domat cu ei van a Cuera? –
Per quels da Mustér enconusch jeu buc exempels cun 'o', silpli enteifer ils quartiers, p.ex. da 'Vitg' a 'Sontget'.
Tiels nums vegn pia aunc duvrau il medem plaid 'o' sco preverb e
preposiziun, mo quei ei lu tut ils cass segirs che jeu hai anflau.
Ei dat lu aunc in ni l'auter cass, nua che 'o' sa vegnir duvraus sco
adverb normal, senza esser preverb, sco 'ir digl uaul or, dis en dis
or', ni lu ensemen cun auters averbs, sco 'el ei cheu or' e da quellas caussa, mo sco preposiziun vegn el duvraus mo tier nums da loghens, e leu mo per designar la direcziun, buc per designar il pugn
da partenza. Lu ha ei puspei num 'or da': Jeu sun grad vegnius o da
Val'. Igl adv. ei pia adina 'or', ed en quella fuorma vegn el era
duvraus sco particla verbala, ferton che la preposziun ei 'od' ni 'o
da', ni ch'ella ha lu autras fuormas, sco 'on', auter che sch'ins
indichescha la direcziun dil liug, nua ch'ins vul ir. Confusiuns
denter quels dus dievers dat ei pia strusch.
Per 'ord(a)' vala quei che vegn detg suenter ils exempels: "san accumpignar in verb ni introducir ina gruppa perposiziunala" en scadin
cass buc; 'ord(a)' sa esser mo preposiziun. La comma ei secapescha
fallida; avon 'ni' stat negina comma tenor regla da comma 1.2. Co
stat ei cul proxim exempel 'da(d)'? –
SP 12
S-94
Quei sa esser mo preposiziun. *far da' ni *metter da' dat ei buc, e
quei ei ils verbs che survegnan il pli savens ina partical verbla.
Per 'da' vala ei pia era buc, ed el vegn lu era numnaus cheu, mo
perquei ch'il cudisch tudestg ha 'zu'. 'Er macht heute zu' va, mo
*el fa oz da' ha lu negin Romontsch ughegiau aunc.
Il proxim ei lu in plaid che sa veramein vegnir duvraus en domisduas
modas el sursilvan. En vegnir en el senn da "reussir igl examen
d'admissiun" ei 'en' secapescha particla verbala. En ina frasa sco
el ei vegnius en stiva ei igl 'en' preposiziun. E tgei ei igl 'en'
en ina fuorma sco: Mo vegni en!? –
Probablamein ni in ni l'auter, mobein semplamein adverb normal, mo
quei stuess ins pér aunc controllar. Mo en scadin cass ei 'en' uss
veramein in da quels cass, nua ch'igl adverb, la particla verbala e
la preposiziun han la medema fuorma.
Per 'giu(n)' vala il medem sco per 'o', sche jeu vesel endretg. Adverb e particla verbala ein en scadin cass adina 'giu', mo sco preposiziun stat 'giu' il bia buc persuls: 'giun nuegl', ni lu 'aunghels contan sco giu da tschiel', 'a tgi che s'empatscha in sfrac
giu pil grugn', pia en cumbinaziun cun autras preposiziuns. 'giu'
persuls va sco preposiziun puspei mo cun nums da liugs. 'giu Glion',
viu da Ruschein ano, 'giu Cuera', che vala probablamein per l'entira
Surselva. Cheu dat ei pia era strusch problems da sbagliar adv. e
preposiziun.
'sin' ei puspei mo preposiziun, 'si' ei adverb e particla verbala.
Ils cass da 'si' sco preposiziun ein forsa empau pli frequents che
quels da 'giu' ed 'or', perquei che 'si' vegn buc mo duvraus tier
nums, sco 'sis si Danis' eav., mobein era tier in pèr auters substantivs fetg currents, sco 'si casa, si cuolm'. Sch'ins va denton
aunc plinensi che 'si cuolm', co ha ei num lu? –
Si d'alp, sco p.ex. giu d'acla. La preposiziun che vegn vitier ei
cheu buc 'da', sco quei ch'igl apostrof schess supponer, mobein ad,
pia oriundamein 'si ad alp, giu ad acla'. Mo quei mo sco parentesas.
Sper quels hai jeu aunc anflau 'si dies', mo quei ei lu praticamein
era schon tut. Quella repartiziun han 'se' e 'sen' era el surmiran,
e quei ei probablamein la raschun, pertgei ch'il cudisch surmiran ha
priu 'or' sco exempel e buc 'se – sen'. Tier 'or' croda ei buc si
aschi fetg el surmiran, ch'il preverb e la preposiziun han atgnamein
duas fuormas differentas. Mo il cudisch sursilvan ha lu buc remarcau
il tric e vul veser problems da definir 'ora' ed 'ord'. Per sursilvan vess ins stuiu prender 'en' sco exempel; soli leu ei la fuorma
identica en tuttas funcziuns.
'vid(a)' ei puspei mo preposiziun; igl adv. e preverb ei 'vi'. 'vi'
sco preposiziun vegn puspei mo duvrau cun nums: 'vi Siat, vi Falera', viu da Ruschein ano. 'cun' ei oriundamein mo preposiziun; sco
particla verbala vegn el duvraus pér ils davos onns, igl emprem tier
'fas è cun', denton era tier 'vegns cun', mo pil mument vala quei
diever aunc sco fallius. 'per' sa vegnir duvraus mo sco preposiziun.
Dils exempels numnai ha pia mo il plaid 'en' la medema fuorma sco
adverb, particla verbala e preposiziun e vess perquei saviu vegnir
duvraus sco parallela a tud. 'auf'; en tut ils auters cass ei la
fuorma digl adverb e particla verbala e la fuorma dalla preposiziun
il bia differentas ina da l'autra. Pia san ins gia dalla fuorma enneu buc cumparegliar il sistem tudestg ed il sistem romontsch en
quei grau. Che quei ei tuttina vegniu fatg aschia els cudischs da
SP 12
S-95
scola romontschs, ei pia in'influenza dalla grammaticografia tudestga, pia quei ch'ins numnass in germanissem. Da dir ei denton, che
la caussa ei era buc dil tut schubra el cudisch tudestg. 'in', igl
emprem exempel dil cudisch tudestg, p.176 enamiez, sa p.ex. era buc
star el tudestg sco preverb; sco adverb e preverb ha el num 'ein':
'einwickeln, einführen' eav., buc *inwickeln, inführen'. 'für', il
secund exempel, sa buc vegnir duvraus sco preverb, 'von', il quart
era buc, e 'wegen' era buc. Aschi datier sco ei para ein pia ils
preverbs e las preposiziuns lu era buc en tudestg. Da dir ei denton
era, ch'ei vegn buc indicau alla fin da quels exempels el cudisch
tudestg, che quels plaids sappien star ton sco preverbs che sco preposiziuns; quella indicaziun fallida han pér ils cudischs romontschs
mess vitier. El cudisch tudestg vegn mo detg, che quellas particlas
numnadas sappien vegnir duvradas cun in casus e ch'ins numni lu ellas 'preposiziuns'. El tudestg dat ei denton tuttina aunc dapli
exempels, nua ch'il preverb ha la medema fuorma sco la preposiziun
ch'el romontsch; leu vala quei tiels exempels senza restricziuns mo
per sursilvan 'en', mo en tut ils auters cass numnai han igl adverb
e la proposiziun autras fuormas, silmeins ella sintaxa. Igl ei pia
era linguisticamein strusch da giustificar da partir dallas particlas verbalas per declarar las preposiziuns el romontsch; quei ei
per ordinari fuormas differentas ch'ins vess era da tractar separadamein.
Aunc damondas pertuccont il problem da 'particlas verbalas' e 'preposiziuns'?-