MERCOLEDÌ
Transcript
MERCOLEDÌ
VAMBA 263 ☺ LUNA PIENA 103 SETTEMBRE tradotto in dialetto pesarese da MARCELLO MARTINELLI 20 MERCOLEDÌ S. EUSTACHIO, soldato e m. 1870 = Entrata delle truppe italiane in Roma. 1897 = Nascita de G’vanén Ecch ch’è fatt. A jò vsud ripruducia maché tun st’mi giurnalen el fujett del calenderi d’ogg, ch’el segna l’entreda dle trupp italien tun Roma e ch’l’è anca el giorne ch’a so’ned mè, cum a jò scrétt sotta, parchè j amigh ch’i vèn tun chesa i s’arcorda d’fèm el regal. Ecch intant l’elench di regal ch’a jò avud fén adess: 1° Na bela pistola par tirè al bersaj ch’m’à paghed mi pedre; 2° Un vistid a quadraden ch’m’à dat l’Ada, la mi surela, mo d’quest an m’ne frega propi gnent, parchè an è un giógh; 3° Na bela cana da pesca sa la lenza e tutt quell ch’serve par peschè, e ch’la se smonta e la dventa un baston, ch’m’à dat la Virginia, n’antra mi surela, e quest l’è un regal ch’me c’vleva, parchè a vagh matt par la pésca; 4° Un astucc sa tutt quell ch’serve par scriva e sa ‘n magnifigh abis ross e bló ch’m’à regaled la Luisa, n’antra mi surela acora , 5° Ste giurnalen ch’m’à regaled la mi mà e ch’l’è ‘l pió bel de tutti. 1 Ah sigur! La mi bona mà la m’n’à fatt on propi bel dafatt, regalandme ste giurnalén parchè a j scriva sóra tutt quell ch’me passa par la testa e quell ch’me suced. Che bel libre, sa la rilegadura d’tela verda e le pegin ancora tutt bianch ch’a ‘n sò daver cum a farò a renpìli. L’era tant tenp ch’a m’distrugeva d’avé anca mè un giurnalen mio, do’ scriva le mi memorie, cum è quell ch’le jà le mi sureli, l’Ada, la Luisa e la Virginia che tutt le ser prema d’gì a lett, sa i capéi sle spall e mezzle nud, le dura a scriva par dle or. A ‘n sò daver do’ ch’le trova tanta roba da scriva, cle ragazz! Mè, invec, a ‘n sò pió cò l’è ch’a poss dì; e alora cum a farò a renpì tutt le tu pegin bianch, cher el mi giurnalen? A m’ajudarò sa la mi capacità ch’a jò d’disegnè, e a farò maché el mi ritratt d’cum a so’ adess a l’età d’nov ann fnid. Prò t’un giurnalen bell cum è quest, tucaria mettj di pensir, dle riflesion…Me vèn n’idea! E se a jarcupiassa maché un po’ del giurnalen dl’Ada ch’la jè gióst fora insèm sa la mà par fè dle visit? Dett e fatt. a so’ gid só tla canbra dl’Ada, a jò apert el casett dla su scrivanìa, a jò chiaped el su giurnalen, e adess a poss cupiè in santa pèc. «Oh se chel vechiacc d’Capitani an arturnassa pió! e invec, l’è nud anca stasera. L’è na roba inpusibil! an me piec! An me piec, e an me piac’rà mèi, mèi, mèi... la mà la m’à dett ch’l’è molt récch; e che s’el me dmandassa in moj a l’avrìa da spusè. An è na crudeltà questa? Por cor mio! Parchè i t’turtura astavia? Ló l’à dle manon grand e 2 ross, e sal ba an sà parlè d’atre che d’vén e d’oli, d’canp, de cuntaden e d’besti, e a l’avessa mèi vést, almanch na volta, vistid sa la grezia. ... Magari, se sta storia la fnissa! S’an arturnassa pió a m’metrìa l’anima in pèc. Iarsera, mentre a l’ cunpagneva ma la porta, e a jermi soli tl’ingress, l’à cerched d’bagèm la mèn, mo mè a so’ steda pront’a fuggia, e ló l’è ‘rmast sa un palma d’nes. ...Eh nò! Mè a voj ben mal mi cher Alberto De Renzis. Che pched che Alberto an è atre che un misre inpiegaducc. ... D’cuntinue el me fa dle scened, e mè a ‘n ne poss pió! Che delusion! Che delusion l’è la vita. ... A m’sent propi infelic!!!!...» E adess basta, parchè a jò ‘renpid pió d’dó pegin. 88 A t’ipre n’antra volta prema d’gì a lett, giurnalen mia, parchè stasera m’è sucess ‘n afari seri. Vers le ott, cum al solit, l’è vnud el sgnór Adolfo Capitani. L’è un tip vechj, brótt, gross gross e rosc. ... Le mi sureli le jà propi ragion d’purtèl in gir! A jera donca tel salott sal mi giurnalen tla mèn, quant tutt t’na volta ló m’dic sa cla su vuciacia da gatt scurtighed: - Cò ‘l legg d’bell el nostre G’vanén? Mè, naturalment, a j ò dat sóbit el mi libre d’memorie, e ló el s’è mess a legg’le a voc alta, davanti ma tutti. Sle prém la mà e le mi sureli le ridiva cum dle matt. Mo apena l’à cminced a leggia el pezz ch’a jò cupied dal giurnalen dl’Ada, questa la s’è messa a urlè e la feva de tutt par sdrabièjle da le mèn, mo ló dur; l’à vlud arivè fén dapid, e pó seri seri el m’à dett: - Parchè t’à scrét tutt stle stupidaggin? Mè a jò rispostj ch’le ‘n pudeva essa dle stupidaggin, parchè li aveva scrétt tel su libre d’memorie l’Ada, ch’la jè la mi surela pió granda e parciò la jà pió giudizi ch’an è me e la sà quell ch’la dic. Apena dett quest, el signor Capitani el s’è alzed seri seri, l’à chiaped el capèll e l’è gid via senza salutè ma niscion. Bela educazion! Alora la mà, invec d’chiapèsla sa ló, la s’la jè chiapeda sa me, urland e minaciand, e cla stupida dl’Ada la s’è messa a piagna cum na funtena! Gì a fè del ben ma le sureli pió grand! Basta! Sarà méj gì a lètt. Mo intant a so’ cuntent parchè a j la jò fatta a renpì guesi tre pegin zepple del mi cher giurnalen. 21 d’Setenbre A jò propi pisced tel batesim! Tun chesa i ‘n me pò pió veda, e tutt’i ‘n fa atre che dì che par colpa mia è gid in 3 fómm un matrimoni che de sti tenp l’era na gran furtuna, che un marit cum el signor Capitani, sa na rendita d’ventmélla franch, an s’trova tutt’i giorne, che l’Ada la sarà cundaneda a ‘rmana par Sant Antoni cum è sucess ma la zia Bettina, e dàj che te dàj, un straferi d’stori ch’le ‘n fnésc mèi. Mè a vrìa savè cò l’è ch’a jò fatt pó d’mèl, cupiand un pensir dal scartafacc d’mi surela! Oh! mo d’adess in avanti, o ben o mèl, a giur ch’el giurnalen a l’ scrivrò tutt daparmè, parchè ma me stle stupidaggin dle mi sureli le m’fa saltè le madonn. 88 Dop del fatt d’iarsera, pareva che stamadena tun chesa fussa sucess na gran disgrezia. Era già suned da un pezz mezgiorne, e an c’era gnanca l’idea d’metta i pid sotta la tavla par fè clazion cum chiatre giorne. Mè a ‘n ne pudeva pió da la fèm; zétt zétt a sò gid dlà tla canbra da pranz, a jò chiaped da la vetrena tre panén, un bell grapp d’ua, un sfragell d’fighsecch, e sa la lenza sotabracc via ch’a so’ gid vers el fiómm par magnè in santa pèc. Dop a m’so’ mess a peschè, e atre a ‘n penseva che a chiapè i pesciulen, quant tutt t’na volta, a jò sentid a dè un gran strapon ma la cana ch’a tneva tle mèn; forsi a m’sarò fatt un po’ tropp avanti, parchè ... gió, patapùnfete! A so’ casched tl’aqua! È da nun creda: mo in chel mument an ò pudud fè d’manch d’pensè dentra d’me: «Ecch, i mi genidor e le mi sureli i sarà cuntenti adess d’nun avém pió fra i pid! Adess i ‘n dirà pió ch’a so’ l’arvena dla chesa! I ‘n me chiamarà pió d’sopranom Gianburasca, ch’me fa tant intignè!». A giva senpre pió gió tl’aqua, a ‘n capiva pió gnent, quant a m’so’ sentid a trè só da dó bracc d’acer. A jò respired a fond l’eria fresca d’setenbre, e sóbit, dat ch’a m’sentiva méj, a jò dmanded ma l’om dla barca ch’el me tneva in bracc, s’l’aveva pensed d’metta in salv anca la mi pora lenza. A ‘n sò parchè la mi mà la java piant tant, quant Gigi el m’à ‘rpurted a chesa tutt moll fraid. Mè a steva bnon, e a j le dciva, mo le mi parol le jera dett mal vènt, parchè le legrim d’mi medra parèva ch’le ‘n fnissa méj. Cum a jera cuntent d’essa casched tel fiómm, e d’avé cors el réschj d’murì afughed! S’nò, a ‘n avrìa avud tanti cunpliment, nè tutt cle smancerì. La Luisa la m’à mess a lett; l’Ada la m’à purted na tazza d’brod cald bulid; e tutti, anca i servidor, i è sted dintorne ma me, fén a l’ora d’gì a magnè. Pó, lasciandme acsé inbacuched tle cupert, da fèm daver murì sufughed, i è gid gió, sa la racumandazion d’stè bon e d’nun movme. Mo era pusibil quest par un ragazz dla mi età? Cò a jò fatt cum a so’ armast daparmè? A m’so’ alzed, a jò tred fora da l’armeri el mi vistid bon a quadraden, a m’so’ vistid, e scendend par le schel pienpièn par nun fèm sentì, a so’ gid a nascondme sotta la tenda dla fnestra, tel salott. S’i m’avessa scupert, quantle sgrided 4 a javrìa avud!... An sò cum sia sucess ch’a m’so’ indurmented guesi sóbit; forsi a javeva sonn, o a jera stracch. Fatt è, che dop d’na bona durmida, a jò apert j ochj; e da na fisura dla tenda a jò vést ma la Luisa a seda sel sofà, vicen mal dutor Collalto, ch’i chiachiareva a bassa voc. La Virginia la suneva el piano, t’un angol dla stanza. L’Ada l’an c’era; la jera gida sigur a lètt, parchè la saveva ch’el Capitani an niva. - C’vrà almen un ann – el dciva ló. – El dutor Baldi, t’sà, el cmencia a dventè vechj, e ‘l m’à prumess d’chiapèm cum ajud. T’dispiec d’aspetè, amor mio? - Oh nò: e ma te? – la jà rispost la Luisa, e tuti dó i s’è mess a rida. - Mo an el dì ancora ma niscion. – l’à cuntinued ló – Préma d’fè savé ma tutti ch’a fém l’amor, a voj avé na pusizion sigura ... - Oh cert! Sarìa na stupidaggin ... Mi surela la javeva apena fnid d’dì acsé, che tutt t’na volta la s’è alzeda, la jà traversed el salott e la s’è messa a seda distant dal dutor Collalto.. Propi in chel mument le jentreva tla stanza le Mannelli. Tutt’i ‘n feva atre che dmandè sa molt intereress cum steva el por G’vanén, quant la mà la jarentra d’fuga tel salott, sa na facia bianca da fè paura, urland che mè a jera fugid dal lètt, ch’la m’aveva cerched dapartutt, mo ch’an j l’aveva fatta a truvèm. Alora, parchè la ‘n s’disperassa d’pió cò a fagh mè? A scapp dal nascundilli, caciand un gran vurle. Che paura jà ‘vud tutti! - G’vanen, G’vanen – la s’lamenteva la mà piagnend -. Tè t’me farà murì. - Cum! T’si sted tutt ste tenp drìa la tenda? – la m’à dmanded la Luisa, dventand d’mélla culor. - Cert. A m’predghè senpre d’dì la verità; e alora, parchè vó an dcì ma le vostre amigh ch’a fè l’amor? – a jò rispost rivolgendme ma lia e mal dutor. La mi surela la m’à pres par un bracc, strag’nandme fora da la stanza. - Lasc’me! Lasc’me! –a vurleva. – A vagh daparmè. Parchè t’si alzeda in pid cum t’à sentid a tuchè el canpanell? Collalto …- mo a ‘n j la jò fatta a fnì la frase, parchè la Luisa la m’à taped la bocca, sbatachiand la porta. - A javrìa na gran voja de mnèt, - e la cminceva a piagna. Collalto an t’la pardunarà pió – e la singhiuzeva; la singhiuzeva, purténa, cum s’la javessa pers el pió gran tesor del mond. - Lascia gì d’piagna, surlena mia, - a j dciva. – T’pèr ch’a sarìa nud fora da la tenda aclavia, s’a savéva ch’el dutor l’è acsé pauros? Tel fraintenp è nuda la mà ch’la m’à arpurted a lett, arcmandand ma la Cataréna d’nun lascèm fèna quant a ‘n me fussa ben indurmented. Mo cum a javrìa pudud durmì, cher el mi giurnalén, senza cunfidèt préma tutt li aventur dla giurneda? La Catà l’an ne pò pió dal sonn, e ogni volta ch’la sbadèja, pèr che la testa la java da caschè gió dal coll. Adìo, giurnalen. Adìo par stasera. 6 d’Otobre 5 L’è dó stmen ch’a ‘nò scrétt pió na parola tel mi giurnel, parchè a m’so’ maled da chel giorne famos ch’a so’ sted par afughèm e a so’ fugid dal lètt tutt suded. Collalto l’è vnud só a vedme dó volt al giorne; e l’è sted acsé bon sa me, che guesi guesi me vèn el rimors d’avél fatt spaventè cla sera. Quant tenp me ce vrà par guarìm?…Stamatena a sentiva ma l’Ada e ma la Virginia ch’le parleva fra d’lorle tel curidor: cum è naturel, a m’so’ mess a stè a sentì quell ch’le dciva. Pèr ch’c’sarà, gnentdmanch, che na festa da ball a chesa nostra. La Virginia la dciva ch’la jera cuntentissima ch’a so’ tel lett; acsé la s’sentiva pió tranquélla, e la jera sigura dla bona rescida dla festa. Lia la spera che mè a java da ‘rmana tla canbra un mes sen. An aresc a capì ‘l parchè le sureli pió grandénle le ‘n voja ben ma i fradèi pió pcen. …E mè, invec, a so’ acsé bon sa la Virginia. … Quant a stagh ben a vagh anca dó volt al giorne a la posta, a chiapèj e a inpustèj le lettre; qualca volta, a ‘n déggh, a n’avrò persa qualcdona; mo lia quest an l’à mei savud, e la ‘n à parciò nisciuna ragion d’avéjla sa me! Ogg a m’sentiva acsé ben, ch’me vnuda voja d’alzèm. Vers le tre a jò sentid a nì só par le schel la Catà ch’la m’purteva la merenda; a so’ scivled gió dal lett, a m’so’ arniscost dria la porta dla canbra, tutt inbacuched t’na gran scialéna nera dla mà, e mentre la camerira la steva par entrè, a j so’ salted adoss, bajand cum un chen. … Cò t’cred ch’la java fatt cla stupida?…Da la paura la jà fatt caschè partera el gabarè ch’la l’ tnéva sa tutt dó le mèn. ... Che pched!... El pot d’purcelèna celest l’à fatt tutt cuncén; el cafelatt el s’è arbalted sel tapeten che la mà la m’aveva cunpred iri; e cla scepa la s’è messa a urlè acsé fort, ch’el ba, la mà, le mi sureli, la cóca e G’vann i è cors só tutti spaventedi, par veda quell ch’era sucess. ....C’pol essa na ragaza pió oca d’quella?... Cum al solit, a so’ sted sgrided mè. ... Mo apena a m’so’ guarid. a voj fuggia da sta chesa, e gì via distant, acsé jinpararà a tratè i ragazz cum s’dév!... 7 d’Otobre Finalment stamatena a jò avud el parmess d’alzèm. ... Mo era pusibil che un ragazz cum a so’ mè el pudessa stè ferme s’na pultrona, sa na cuperta d’lèna sle ganb? C’era da murì d’noja; acsé mentre la Cataréna la jera gida gió ‘n mument a chiapèm un bichir d’aqua sal zócre, mè svelt svelt a butt via tutt, e a vagh tla canbra dla Luisa a guardè tutt cle futugrafì ch’la tén chius dentra ‘l cassett dla scrivanìa. Le mi sureli le jera tel salott sa n’amiga, la sgnurena Rossi. La Catà, apena arturneda sal bichir e ‘l zócre, la m’cerca dapartutt, inutilment. ... Cat, a sfid!... A m’era arniscost dentra l’armeri. ...Le rised ch’a jò fatt sa chi ritratt!... Sóra on c’era scrétt: Un ver inbecell!... S’un antre: Oh, blen daver! ... S’un antre: El m’à fatt dle propost, mo ... s’a fussa minchiona! E tun dj atre: Sanpatigon!!!... opur: Che bocca!...In t’un pó c’era scrétt: Ritratt d’un sumar!... Tun tutti c’era na frase de ste gendre. Mè a jò chiaped na duzena d’futugrafì dle parsón ch’a cnosc, par fè qualca burletta inocent, apena a scaparò d’chesa; dop a jò archiùs benbèn el cassett, in mod che la Luisa l’an s’incurg’rà d’gnent. ... Mo a ‘n aveva nisciuna voja d’arturnè tla mi stanzaccia tutta sporca e in disordin; an aveva voja d’anujèm. «E s’a m’mascarassa da dona?», a jò pensed tutt t’na volta. 6 A jò truved un vechj bust dl’Ada, na sutena bianca inamideda sal stragen, a jò chiaped da l’armeri el vistid d’batista culor rosa tutt tramezed sa i pizz, e a jò cminced a vistìm. La gonna la jera un po’ stretta tla vita e a jò ‘vud da fermela sa le spéll. A m’so’ vónt bnén bnén le ganasc sa na pumeda color rosa d’un vasett, e a m’so’ guarded in tel spechj. …Jeso!… an era pió me. … Che bela sgnurena a jera dvented!… « Che invidia le javrà d’me le mi sureli!», a m’so’ dett dentra d’me al colme dla cuntentezza. E acsé dicend, a jer’arived dapid ma le schel propi quant la sgnurena Rossi la steva par gì via. Che bachèn! - El mi vistid d’batista rosa! – la jà vurled la Luisa, dventand pallida tla facia da la rabia. La sgnurena Bice la m’à pres par un bracc, girandme vers la luc, e: - Cum l’è ch’t’è nud cle beli ganasc ross, eh, G’vanen? – la jà dett sa l’eria d’purtè in gir. La Luisa la m’à fatt d’acenn d’nun parlè; mo mè, fajend fenta d’nun vedla, a jò rispost: - A jò truved na pumeda t’un casset. … E cla sgnurena la jà cminced a rida tun mod acsé malizios, ch’a ‘n sò cò l’è ch’a javrìa fattj. Mi surela, dop, la jà dett che la Bice Rossi la jè na petegola, che an j senbrarà vera d’gì a ‘rcuntè ma tutti che mi surela la s’tégn la facia: e quest pó an è vera, e mè a l’ pudrìa giurè, parchè cla pasta la serve a culurè i fior d’seta che la Luisa la sà fè tant ben par guarnì i capèi. A steva par arturnè tla mi canbra a la svelta, quant a m’so’ fermed davanti ma la Luisa e, guardandla féss, a jò scarpid na guarnizion dapid mal vistid. An l’avessa mèi fatt!... La jè dventeda na furia, e la m’à dat un gran schiafon. ... «Ah, sgnurena!...» a jò dett fra me e me. «S’la savessa ch’a jò purtedj via i ritratt!». Le sureli le cred che le ganasc di ragazz le sia fatt aposta par chiapè i schiafon. ... S’le savessa, invec, quanti pensir neri e dispered c’passa par la ment quant le fa acsé! .. A so’ sted zétt, mo ... a dmen. 8 d’Otobre Ah, cum a m’so’ divertid ogg a gì a truvè tutt j uriginèi dle futugrafì ch’a jò chiaped ma le mi sureli! A jò cminced da Carlo Nelli, el padron de cla bela butega d’moda ch’la jè tel Cors e che ‘l va vistid senpre tutt a puntén, e ch’el camenna senpre in punta d’pid parchè l’à le scarp tropp strett; ló apena el m’à vést entrè el m’à dett: - Oh G’vanén, t’si guarid ben? Mè a jò dettj de sé, e pó a jò rispost benbèn ma tutt quell ch’el me dmandeva; e ló ‘l m’à regaled na bela gravata tutta rossa. Mè a l’ò ringrazied educhedament, e dat che ló l’à cminced a fèm dle interogazion sle mi sureli, mè a jò pensed ben che quell fussa el mument bon par trè fora la futugrafia. Sotta c’era scrétt a penna: vechj gommeux; mo mè a ‘n el sò cò l’è ch’vo’ dì. Par de pió j era sted slunghed i baff e slargheda la bocca fen ma li urechj. 7 Ló tel veda el su ritratt ardott aclavia, l’è dvented tutt ross cum un pevron e l’à dett sóbit : - Ah! t’si sted tè, brótt brigant? Mè a jò rispost d’nò, ch’a javeva truved le futugrafì aclavia tla canbra dle mi sureli, e a so’ fugid via parchè l’aveva na facia da fè paura, e pó a ‘n vleva pió perda ‘l tenp sa ló a dèj dli atre spiegazion, dat ch’a javeva da distribuì li atre futugrafì ch’a javeva purted via. Difatti a so’ gid sóbit in farmacia da Pitrén Masi. Cum l’è brótt, por Pitrén, sa chi capiàcc rosc e cla facia tutta tavareda! Mo ló prò an j pensa gnanca. - Bongiorne, Pitren, - a jò dettj. - O G’vanén! El m’à rispost. – E a chesa i stà tutti ben? ..- Sé, E tanti salud da tutti. Ló alora l’à tred gió da la scaffa un bel baratol d’vetre bianch e ‘l m’à dett: - Le t’piec, sé, le pasticch de menta?! E senza aspetè ch’a j rispundessa, el m’n’à dat na manceda d’tutt’i culor. È propi vera che i ragazz ch’i à la furtuna d’avé dle sureli sanpatigh i ricev senpre mélla smancerì da i giuvnott! Mè a jò chiaped tutt le pasticch, pó a jò tred fora la futugrafia, e fajendj l’uchiulèn, a jò dettj: - Vara maché: a la jò truveda stamatena tun chesa. - Fàmm veda! - E Pitren Masi l’à stes la mèn, mo mè a ‘n j vleva dè ‘l ritratt par nisciuna ragion; prò ló m’l’à chiaped sa la forza, e acsé l’à pudud leggia quell ch’c’era scrétt di dria sa l’abis bló: El me vleva spusè, mo s’a fussa minchiona. Pitren l’è dvented bianch cum l’è st’foj, e lepparlé a credeva ch’j chiapassa un sveniment. Mo invec l’à dett a dent strett: - L’è na vergogna che le tu sureli le porta in gir acsé le parson parben, t’à capid? Anca s’a l’aveva capid benissim, ló par spieghèmle méj l’à slunghed na ganba par dèm na zanpeda, mo mè a jò fatt fè cilecca e a jò infiled svelt svelt la porta, e à jò ‘vud anca el tenp d’chiapè n’antra manceda d’pasticch d’menta ch’le jera ‘rmast a spargujon sel bancon. E a so’ gid da Ugo Bellini. Ugo Bellini l’è ‘n avuched giovne giovne: l’avrà sé e nò ventitrè ann, e ‘l stà tel studi insèm sal su ba, ch’l’è ‘n avuched anca ló, mo de chi brèv, in via Vitorio Emanuele al nunbre 18. Ugo, a vedle camnè, pèr ch’sia chi sà chi; el va via tutt inpetid sal nes apreria, e quant el dscurr l’à na voc da bass prufond, ch’pèr ch’la j venga só da la sòla dle scarp. L’è propi buff, e le mi sureli le jà propi ragion; mo mè, tel presentèm ma ló, a javeva un po’ d’tremarela, parchè ló l’è un tip ch’an j piec d’scherzè. A m’sò ‘faced ma la porta, e a jò dettj: - Ch’el scusa, el stà maché el Vechj Silva Stendere? - Cò l’è ch’t’vo? – l’à rispost. - Ecch, a jò maché na futugrafia par ló! E a jò cunsgned el su ritratt ch’sotta c’era scrètt: Pèr el Vechj Silva Stendere! Cum l’è buff! 8 Ugo Bellini el l’à chiaped, e mè via d’corsa! J à d’avè fatt un gran efett; parchè, mentre a scendeva par le schel, a l’ò sentid a vurlè sal su vucion teribil: - Malduchedle! Petégol! Screanzedle! Ah! S’a cuntinuassa a scriva tutt le scen de stamatena, stasera an girìa pió a lètt! ..Che facc spaurid i feva tutt chi giuvnott quant javeva sot’ochj la su futugrafìa mentre mè, invec, a m’sentiva spanzè dal rida, vdend tutt le smorfi ch’i feva! Mo quell ch’m’à fatt rida pió d’tutti l’è sted Gino Viani quant a jò datj la su futugrafia do’ dapid c’era scrétt: Ritratt d’un sumar. Purett! J è vnud le legrim ma j ochj e l’à dett sa ‘n fil d’voc: - La mi vita la s’è schianteda! Mo an era vera gnent, parchè, s’j s’fussa schianted la vita, an avrìa pudud camnè só e gió par la stanza cum el feva, sburbutland un sach d’parol senza sens. 9 d’Otobre Ogg l’Ada, la Luisa e la Virginia le jà turmented tutt el giorne ma la mà, parchè la dassa el parmess d’fè cla famosa festa da ball ch’le chiacra fra d’lorle da tant tenp. Prega e arprega, la mà, ch’la jè tanta bona, la jà fnid par cuntentèli, e la festa la jè steda fiseda par martedé de st’atra stmena. El bell l’è che, dscurend dj invit da fè, le jà ‘rcurded, naturalment, anca tutt quei ch’à jò purted iri le futugrafì. Figurémce se dop chi cunpliment scrétt da le mi sureli dapid ma i su ritratt, i avrà voja d’nì a balè sa lorle! 12 d’Otobre Cher el mi giurnalén, a jò tant bsogn d’sfughèm sa te. ..Pèr inpusibil, mo l’ è propi vera ch’i ragazz i ‘n vèn al mond s’nò par fè di gvei, e sarìa ben ch’an ne nascessa pió gnanch on, acsé i su genidor i sarìa cuntent! ..Quantle robb le m’è capted iri, e a n’avria tantle da cunfidèt, giurnalen mia! Mo propi parchè m’n’è sucess tantle, ch’an m’è sted pusibil scrivle! Ah sé, quantle a n’ò avud iri!...E anca adess a ‘n j la fagh a movme e a stè a seda par tutt cle robb ch’a jò dett e ch’le m’à lasced, sa bon rispett parland, certle tegh ert un ded. Mo a jò giured ogg d’arcuntè i fatt cum jè gid, e anca s’me sà tanta fadiga ‘stè a seda, a voj cunfidè tutt le mi sventur. ... Ah, giurnalen mia, quant a soffre, quant a soffre!... E senpre par la verità e par la giustizia!... A t’ò già dett giorne fa che le mi sureli le javeva avud da la mà el parmess d’dè na festa da ball a chesa nostra; e a ‘n t’sò dì cum le jera tuttle apreria par ste pensir. Le giva a le niva par le stanz, le parluteva fra d’lorle, tuttle pres. ... An s’penseva nè s’parleva d’atre. 9 Irlatre, dop dla clazion, le s’era riunid tel salott par fè la lista dj invited e le paréva tuttle al colme dla cuntentezza. A l’inpruvis, ecchte na gran scanpanlèda, e le mi sureli suspendend la nota dj invited le s’mett a dscurra: - Chi sarà a st’ora? – Oste, che scanpanleda!... - An pol essa che un cuntadén!... - Cert, na persona senza na muliga d’educazion. ... Tun chel mument cunparésc sla porta la Catà, esclamand: - Guardè, sgnurenle, che surpresa!... E drìa d’lia, ecchte la zia Bettina!... propi la zia Bettina in pell e oss, la zia Bettina ch’la stà in canpagna e ch’la vèn a truvèc dó volt a l’ann. Le ragazz le jà dett sa ‘n fil d’voc: - Uh, che bela surpresa! Mo le jè dvented viola tla facia da la rabia, e sa la scusa d’gì a fèj preparè la canbra le jà pianted la zia sa la mà e le s’è gid a riunì tla stanza da lavor. Mè a j so’ gid d’drìa par goda tutta la scena. - Ah brótta vechiaccia! - la jà dett l’Ada sa j ochj pén d’legrim. - E figurémce s’la ‘n s’tratén! - la jà esclamed la Virginia sa l’eria ironiga. – E cum la sarà cuntenta, anzi, d’avé l’ucasion dla festa da ball par metta só el su vistid d’seta verda e chi su gvant giall de cuton e cla scuffia lilla sla testa. - La c’farà fè la facia rossa! - la jà agiunt la Luisa dispereda. – Ah, è inpusibil, ecch! Mè a m’vergogn d’presentè na zia acsé ridicola! La zia Bettina la jè récca, arcirécca, mo la jè acsé intiga, puretta! acsé intiga ch’la pèr scapeda da l’arca d’Noè: mo sa la diferenza ch’ j animei dl’arca d’Noè jè nud fora tutt’a còppi, e la zia Bettina, invec, la jera nuda fora daparlìa, parchè la ‘n à truved mèi un stracc d’marid! Donca le mi sureli le ‘n vléva che la zia la restassa ma la festa da ball. E par essa gióst, le ‘n aveva tutt’i tort, por ragazzle. Dop ess’se dat tant da fè parchè la festa la riuscissa ben, an era un pched che sta vechia ridicola la nissa a cunprumetta l’esit dla sereda? Tucheva salvè la situazion. Bsugneva che qualcdon s’sagrifigassa par la su felicità. Ah! An è forsi na nòbil azion par un ragazz d’bon cor el sagrifizi par la felicità dle su sureli? Mè a javeva el rimors dla vendetta ch’a m’era già pres vers d’lorle sal brótt scherz dle futugafì e a jò decis lepparlé d’arcunpensè le vittim sa na bona azion. Parciò irlatre a la sera, dop pranz, a jò pres da part la zia Bettina, e sal tòn seri che vleva la situazion a jò dettj chiapandla molt a la larga: - Cara zia, a vlé fè na roba gradida ma le vostre nipot? - Cò t’vress di? - A v’deggh quest: s’a vlé veda propi cuntent le vostre nipot, fè el piacer d’gì via prema dla festa da ball. Capiré, vó a si troppa vecchia, e pó a v’vestì in mod tropp ridicol par stle fest, e l’ è naturel ch’le ‘n ve voja. An dcì ch’a v’l’ò ‘rdett mè; prò dè ment ma me, arturnè a chesa vostra lundè, e le vostre nipot le v’ringraziarà infinitament. Adess a dmand mè. La javeva la zia da intignès, dop che mè a javeva parledj tant francament? E la javeva da spifarè stle mi parol ma tutti, dop le mi preghir d’nun dì 10 gnent ma niscion; e giurè e spergiurè ch’la sarìa arpartida la matena dop, apena alzeda? E la zia Bettina, difatti, la jè gida via irmatena giurand solenement ch’la ‘n avria mess pió pid tla nostra chesa. Mo an è tutt maché. Pèr ch’el ba j avessa dmanded in prest na certa somma, parchè lia la jà rinfacedj el favor ch’la javeva fatt, dicend che era propi na vergogna dè dle fest da ball sa i sold dj atre! E d’quest che colpa a n’aveva mè? Mo cum al solit, la rabia d’tutti la s’è arverseda s’un por ragazz d’nov ann! An voj arvinè stle pegin arcuntand quel ch’a jò sufert. A voj dì sol ch’irmatena, cum la jè partida la zia Bettina, le parson ch’le m’avrìa da vlè pió ben tun st’mond, le m’à tred gió i calzuncèn e via, cintured senza pietà. … Ahi, ahi! A ‘n j la fagh pió a stè a seda. …E otra ‘l dulor c’è anca la preucupazion par la festa da ball. I preparativ i è guesi fnid, e a ‘n so’ tranqvéll pargnent par via dle futugrafì. … Basta; che Dio c’la manda bona e senza vènt! 15 d’0tobre A sem ‘riv mal famos martedé, causa de tutt li agitazion de sti giorne. … La Cataréna la m’à mess só el vistid nov e cla bela gravata rossa tutta seta ch’m’à regaled l’atre giorne Carlo Nelli, quell dla futugrafia do’ ch’c’era scrett: vechj gommeux ch’an sò cò l’è ch’vo’ dì. Le mi sureli le m’à fatt na prediga longa pió dla quaresima, sa le solit racumandazion d’essa bon, d’nun fè gnent d’mèl, d’cunpurtèm educhedament sa le parson ch’le nirà tun chesa, e tant atre robb nujos che tutti i ragazz i le sà a memoria a forza d’sentìli ripeta in cuntinuazion e ch’le se stà a sentì sol par fè veda ch’a sem d’acord sa i grand, pensand, invec, ma tutt atre. Naturalment mè a jò rispost senpre d’sé, e alora a jò ‘vud el parmess d’scapè da la canbra e d’girè par tutt le stanz del pianterén. Che belezza! Tutt è pront par la festa ch’la cminciarà fra un po’. La chesa la jè tutta inlumineda e mélla fiamm d’luc elettriga le risplend qua e là, rifletendse ti spechj, mentre ogni sorta d’fior spars dapartutt i mett in mostra i su culor e i manda par le sel i su parfóm tant diliched. Mo el parfóm pió gradid l’è quell dla crema a la cicoleda e a la vanillia tle gran scudell d’argent, e dla gelaténa gialla e rossa ch’la trema ti gabarè, e de cle muntagn d’past e de biscott d’ogni sorta ch’le s’inalza tla sela da pranz, sla tavla cuperta da na bela tvaja tutta ricameda. Dapartutt un alegre barbaj d’cristai e d’argent. ... Le mi sureli le jè belissim, tuttle vistid d’bianch, tuttle sculed, sa le gvanc ross e sa j ochj ch’i brélla d’felicità lorle le gira dapartutt par veda se tutt è in ordin e le corr a riceva j invited. 11 Mè a so’ vnud a chiapè stj apunt sla festa, adess ch’a jò la ment serena. ... Parchè dop, giurnalén mia, a ‘n poss garantì s’a sarò ancora in cundizion da cunfidèt le mi inpresion. 88 A jò fuga d’gì a durmì, mo préma a voj arcuntè cum è gida. Quant a so’arturned al pianteren, le jera già vnud le sgnuren de nostra conoscenza, cum sarìa le Manelli, le Fabiani, la Bice Rossi, le Carlini e tantle atre e tra d’lorle cla secóna dla Merope Santini, ch’la s’dà el rusett in mod indecent e che ma lia la mi surela Virginia jà ‘picighedj el sopranom d’porta arvernigeda. Le ragazz le jera moltle, mo dj om an c’era ch’el dutor Collalto, el muros dla Luisa, e ‘l sunador del piano ch’el steva a seda sa i bracc in croc, aspetand el segnel par sunè el prém ball. L’arlogg el sgneva le nov: e ‘l sunador l’à cminced a sunè na polca, mo le sgnuren le cuntinueva a girè par la sela, chiachiarand fra d’lorle. Pó el sunador l’à suned na mazurca, e dó o tre ragazle le s’è decis a balè fra d’lorle, mo le ‘n s’divertiva. E intant l’arlogg el sgneva già le nov e mezz. Anca la mà la jera preocupeda da matt, tant’è vera ch’a jò pudud cacè gió qvatre g’led on drìa clatre, senza che lia gnanca la s’incurgessa. Cum a jera pentid! Finalment, quant mancheva poch minud ma l’ dic, s’è sentid na gran scanpanleda. Sta suneda d’canpanell la jà rés alegre le invited pió d’tutt le suned fatt fén a chel mument sel pianofort. Tutt le sgnurén le tira un gran suspir d’suliév, e le s’volta vers la porta d’ingress in atesa di balaren da tant tenp aspeted. Le mi surell le s’è precipited a fè j unor d’chesa. Ech prò che, invec dj invited, entra la Catà sa na gran lettra e j la dà ma l’Ada. La Luisa e la Virginia le s’mett dintorne esclamand: - Qualcdon ch’el se scusa d’nun pudé nì! Atre che scusa! Quella la ‘n era na lettra, nè un biliet: l’era na futugrafia ch’lorle le cnusceva benissim e ch’la jera steda par tant tenp chiusa tla scrivania dla Luisa. Le mi sureli le jè dvented d’mélla culor, e pased la préma inpresion le jà cminced a dmandès fra d’lorle: - Mo cum è mèi? Mo cum pol essa? Mo cum è sucess?. Dop un po’ ech n’antra scampanleda. ... Le invited le s’volta d’arnov vers l’ingress, aspetand senpre un balaren, e cum è préma s’presenta invec la Catà sa n’antra lettra che le mi sureli j la ipra tuttle tremant: l’era n’antra dle futugrafì da me purted l’altriri ma i rispetiv uriginei. E dop cinqv minud, n’antra scanpanleda e n’antra futugrafìa. Le mi por sureli le jera dvented d’mélla culor; mè a jera acsé murtifighed tel pensè che mè a jera la causa di sti su dispiacer, che par distraèm a m’so’ mess a magnè di panen inbutid, mo ‘n è sted pusibil, parchè el rimors l’era tropp grand, e a javrìa paghed chisà cò par truvèm an sò do’pur d’nun veda cle por sureli mia ardott aclavia. 12 Finalment jè vnud Ugo Fabiani e Eugenio Tinti, ch’i è stedi festeged pió d’Orazio Coclite dop dla su vitoria si Curiazi. Mo mè a jò capid parchè Fabiani e Tinti i ‘n aveva fatt cum tutt chiatre invited. A m’so’ arcurded che sel ritrat d’Fabiani c’era scrétt: Che cher giuvnott! E che sun quell de Tinti c’era scrétt: Bel, belissim, tropp bel par sta tera! Mo esend tre i balaren, cunprés Collalto ch’el baleva cum un ors, cum i fèva a cuntentè ma na venténa d’sgnuren? A un cert punt i à fatt un carrè d’lancir, mo na ragaza la jà ‘vud da fè da om, e acsé jà fnid par inbrujè tutt, senza fè rida ma niscion. Le pió malégn prò, cum è la Bice, le rideva fra d’lorle tel veda che la festa la ‘n era riuscida, e che le mi por sureli le javeva guesi le legrim ma j ochj. Na roba prò molt ben riuscida jè sted i rinfresch; mo, cum a jò dett prema, mè a jera molt avilid, tant che a ‘n ò pudud asagè s’nò tre o qvatre bibit, che d’lorle la pió méj l‘era quella d’amarena, par quant anca quella d’ribes la fussa bonissima. Mentre a steva pasegiand par la sela, a jò sentid ma la Luisa ch’la jà dett mal dutor Collalto: - Signor! S’a pudessa savé chi è sted, cum a me vrìa vendichè!... L’è sted un scherz a la bulgaruccia! Dmen, cert, a sarém sun tutt le bocch, e an ce pudrà veda piò niscion.! Ah, s’a pudessa avé almanch la sudisfazion d’savé chi è sted!... In chel mument Collalto el s’è fermed davanti ma me e, guardandme fiss, l’à dett ma mi surela. - G’vanen forsi te l’ pudrìa dì; vera G’vanen? - De cò? – a jò rispost mè, fajend fenta d’gnent. Mo a m’sentiva la facia d’fogh, e pó m’tremeva la voc. - Cum sarìa ‘dì de cò! Chi l’è ch’à pres donca i ritratt da la canbra dla Luisa? - Ah! – a jò rispost mè, nun savend pió cò dì. – Forsi el sarà sted Morino. ... - Cum! – La jà dett mi surela fulminandme sa j ochj. – El gatt? - Già,... l’atra stmena a jò datj dó o tre futugrafì parchè ‘l s’divertissa a ciachèlj sa i dent e pò darsi che ló le java purted fora e le java lasced par la streda. ... - Ah, donca t’le jà chiaped tè! - la jà eclamed lia rossa cum el fogh, e sa j ochj fora dla testa. Pareva ch’la m’vlessa magnè. A jò ‘vud na paura teribil e parciò dop essme rinpid le sacocc de turon, a so’ fugid d’sóra tla canbra. Asoludament an voj essa alzed quant j invited i girà via. Adess a m’spòj e a vagh a lètt. 16 d’Otobre S’è apena fatt giorne. A jò chiaped na gran risuluzion e, préma d’mettla in pratiga, a la voj cunfidè maché tle pegin de ste mi giurnalen d’memorie, do’ ch’a registre le mi gioi e i mi dispiacer ch’i è già tant, anca s’a so’ un fjulen d’nov ann. Stanott, fnida la festa, a jò sentid un gran parlutè vicen ma la porta dla mi canbra, mo a jò fatt fenta da durmì e lor’i ‘n à ‘vud el curagg de svighièm: mo stamadena 13 quant i s’alzarà m’tucarà certament dli atre cintured mentre an è ancora fnid el mèl d’cleatre ch’a jò avud dal ba irlatre. Sa ste pensir a ‘n ò pudud chiuda ochj par tutta la nott. An c’è atre scanp, par me, che fuggia da chesa préma ch’i mi genidor e le mi sureli i se svegghia. Acsé jinpararà che i ragazz i s’à da cureggia mo senza ‘duprè el baston, parchè, cum c’insegna la storia do’ la jarconta dle crudeltà dj Austriach contra i nostre pió gran patriota quant i cuspireva par la libertà, el baston el pò maciulè la carna mo an pò scanc’lè l’idea.. Parciò m’è vnud l’idea d’fuggia in canpagna, da la zia Bettina do’ ch’a so’ sted n’antra volta. El treno el part a le sei, e da maché fén ma la stazion tun mezóra s’va benissim. 88 A so’ bel e pront par la fuga: A jò fatt un fagott meténdj dentra un pèra d’calzett e na camigia par ganbièm. … Tun chesa c’è silenzi dafatt, adess a scendrò pien pien par le schel, e via in canpagna, a l’eria aperta. ... Viva la libertà!… A ste punt el giurnalen d’Gianburasca l’à na pegina sgualcida e guesi deltutt ucupeda da l’inpronta d’na mèn sporca d’carbón, e sóra d’lia sa di caratre gross e incert cum s’la fussa steda scrètta sa ‘n pezz d’carbunela, na fres interotta da un segnacc. A jarpurtém fedelment anca ste ducument d’na certa inpurtanza tle memori del nostre G’vanen Stoppani. 14 17 d’Otobre La zia Bettina la ‘n s’è ancora alzeda, e mè a jinprufétt de ste mument par registrè maché l’aventura ch’la m’è sucessa iri, e ch’la meritarìa d’essa descritta da la penna d’Salgari. Irmatena, donca, mentre tutt’i durmiva, a so’ fugid da chesa cum a javeva stabilid, dirigendme vers la stazion. A javeva già studied el mod d’realizè el mi prugett ch’l’era quell d’gì a chesa da la zia Bettina. Dat ch’a ‘n aveva i quadren par chiapè ‘l treno e an cnusceva la streda provincel par gìc, a m’prupuneva d’entrè tla stazion, aspetè ‘l treno ch’sa ló a jera gid clatra volta da la zia Bettina e d’avièm par la stessa streda, longh la ferovia, seguend le rotai, fén mal paes do’ ch’c’era la villa Elisabetta do’ ch’apunt stà la zia. Acsé an c’era el pericol d’sbajè, e mè, arcurdandme che a gìc sal treno j s’beda tre or o poch de pió, a cunteva d’arivèc prema d’sera. Arived donca a la stazion, a jò fatt el biliett d’entreda e a so’ gid dentra. El treno l’è rived poch dop, e mè, par evitè ‘l chesi d’essa vést da qualch cnuscent, a m’so’ avied vers j ultim vagon par traversè la linea e gì da clatra part. Mo a m’so’ fermed invec davanti ma l’ultim vagon ch’l’era un carr par el bestiem, svoid, e ch’l’aveva la garetta do’ ch’stà el frenador, svoida anca quella. - E s’a muntassa malasó? L’è sted un luzne. Siguredme sa n’uchieda che niscion badeva ma me, a so’ salted sla scaletta d’ferr, a m’so’ ranpighed só e a m’so’ mess a seda tla garetta, sal ferr del freno fra le ganb e i bracc pugedi sel manubri del freno. Poch dop el treno l’è partid e mè a jò sentid arivèm fén drenta el ciarvell el féschj dla mechina che d’lia da malasó j s’vdeva el sora tutt ner dacima ma i vagon ch’la strag’neva d’drìa, tant pió ch’el vetre del fnestren l’era sted rott, e era armast sol un cuncen t’un canton, a punta. Méj! Da chel fnestren, apert propi a l’altezza dla mi testa, mè a dumineva tutt el treno ch’el se slanceva travers ma la canpagna, ch’la jera ancora vultuleda tla nebbia. A jera felic, e par festegè tun qualch mod la mi furtuna, a jò caved da la sacocia un cuncen d’turon e a m’so’ mess a rusghèl. Mo la mi felicità la jè dureda poch. El cel el s’era fatt scur, e an è tarded a nì gió na piova fétta fétta e a ‘lzes un ventacc fort, mentre na scariga d’ton teribil i s’deva d’drìa fra l’onbra dle muntagn. Mè a ‘n ò paura di ton, tutt atre; mo i m’mett adoss un gran nervos, e parciò apena à cminced a tunè m’s’è faced tla ment la mi cundizion t’un quedre molt divers da quell ch’da prém m’era pars. A penseva che sun chel treno do’ ch’viageva tanta gent mè a jera scnusciud e isuled da tutti. Niscion, nè parent, nè estranei, el saveva che mè a jera malé, suspes preria in mezz ma na tenpesta tant tremenda, sfidand di pericol acsé grèv. 15 E a penseva ch’l’aveva ragion el ba quant el dciva pest e corne del servizi ferovieri e dle cundizion scandalos del materiel. Mè a n’aveva malé na prova evident tel fnestren dla garetta da do’, dat ch’era rott el vetre cum a jò dett préma, entreva el vènt e la piova, fajendme g’lè la part destra dla facia ch’la s’truveva de front, mentre a m’sentiva la part sinéstra infugheda tant ch’me pareva d’essa mezz ponce e mezz surbett, e a jarpenseva ma la Festa da ball dla sera préma, ch’era steda la causa d’tanti gvei. E el pegg l’è sted quant le jè cminced le galerì. El fómm ch’niva fora da la mechina el s’arcujeva sotta la volta del tunel, e dal fnestren rott l’invadeva tutta la mi garetta ch’la jera tanta stretta, e ‘l me caveva el fied. Me paréva d’essa in t’un bagn a vapor, e che da quell pó, quant el treno el scapeva dal tunel, a paseva tel bagn giacc dla piova. In t’un tunel un po’ pió longh d’chiatre a jò cres d’murì sufughed. El fómm cald el me vruchieva da tutt le band, a javeva j ochj ch’i m’brugeva par la polvra del carbon ch’la jentreva sal fómm tla garetta e ch’la m’c’gheva, e par quant a m’fassa curagg a sentiva ch’urmei le forz le steva par bandunèm. Tun chel mument l’anim mio l’è sted chiaped da cla cupa disperazion che tun certle aventur la prend anca j eroi pió valuros cum Robinson Crosuè, i Caciador d’capiliadur e tantj atre. Urmei par me (acsé me paréva) la jera fnida e vlend che almen le jarmanessa, cum esempi, le ultim parol d’un ragazz infelic cundaned a murì sufughed t’un treno, tel fior dj ann, a jò scrétt tel giurnalen sa ‘n furminant smorc ch’a javeva truved sel sedil dla garetta le parol dla pegina 14: A mor par la libertà! Mo a ‘n ò pudud fnì la parola parchè tun chel mument a m’so’ sentid un nod tla gola e a ‘n ò capid pió gnent. Certament a so’ svnud, e a creggh che s’a ‘n avessa avud el ferr del freno tra le ganb ch’el me tneva dur, a sarìa casched da la garetta e a sarìa mort strituled sotta ‘l treno. Quant a jò archiaped i sens, la piova g’leda m’sbateva d’arnov sla facia e m’à pres un fredd acsé intens tj oss, ch’a jò cminced a batta i dent. Par furtuna dop d’un po’ el treno el s’è fermed, e a jò sentid urlè el nom del paes do’ ch’a jera dirett. A jò vlud scenda a la svelta gió par la scaletta d’ferr, mo m’tremeva le ganb e tl’ultim scalen a jò inciamped e a so’ casched in g’nochj.. Sóbit m’è nud dintorne dó fachen e ‘n inpieghed, ch’i m’à ‘rcolt e guardandme peni d’maraveja, i m’à dmanded parchè a m’truveva malasó sla garetta. Mè a jò rispost ch’a jera munted só propi in chel mument, mo lori i m’à purted tl’uficio del capostazion ch’el m’à mess davanti un spechiett dicendme: - Ah, t’j si munted só adess, eh? E ste mus da spazacamen quant l’è ch’t’ l’ à fatt? Mè tel vedme tel spechj a so’ armast senza fied. A ‘n m’arcnusceva pió. La polvra del carbon, sal fómm, durant el mi viagg disastros la m’era penetreda tla pell dla facia ganbiandme i conotati tant ch’a paréva un ver e propi abisen. A ‘n degh gnent pó di vistid ardotti adritura a brandei, e insustidi anca lori cum la facia. A so’ sted custrett a dì da do’ a niva e do’ch’a giva. 16 - Ah! – l’à dett el capostazion. – T si el nipot dla sgnòra Bettina Stoppani? Alora la pagarà lia par te. E ma l’inpieghed jà dettj: - El faga un verbel d’cuntravenzion cuntandj tre biliett d’terza class e la trasgresion par avé viaged in t’na garetta riserveda mal persunel! Mè a javria vlud risponda che quest l’era un furt bell e bon. Cum saria a dì. Mentre le ferovì par giustizia le javrìa vud d’ardèm un tòtt ma me ch’a m’era adated a viagè pegg dle besti, che almen le viaggia al cupert, m’s’feva invec paghè par tre? Mo dat ch’a m’sentiva mèl, a m’so’ cuntented de dì: - Almen, vést che viagè tla garetta el costa acsé cher, i faga ch’c’sia i fnestren sal vetre! An l’avessa mèi dett! El capostazion l’à manded sóbit un fachen a verifighè la garetta do’ ch’a javeva viaged e, savud ch’an c’era el vetre, el m’à fatt crescia la cuntravenzion d’otanta centesim cum s’a l’avessa rott mè! A m’so’ incort na volta d’pió ch’el mi ba l’aveva ragion a dì pèst e corne del servizi ferovieri, e a ‘n ò dett atre par paura ch’i m’avessa da metta in cont anca el ritard del treno, e magari qualch gvast dla lucumutiva. Acsé, cumpagned da l’inpieghed, a m’so’ avied vers la villa Elisabetta, e a ‘n ve sò dì cum la jè ‘rmasta la zia Bettina quant la s’è vésta capitè davanti un stracion acsé insustid cum a jera mè, e pegg ancora, un cont da paghè d’sedic franc e vent, pió la mancia ma l’inpieghed ch’j l’ purteva.. - Cò è sucess, Signor?... – la jà urled apena la jà pudud capì da la voc ch’a jera mè. - Sta’ a sentì, zia Bettina – a jò dettj – ma te, tè l’ sà, a deggh senpre la verità. ... - Brèv! Dì só donca... - Ecch: a so’ fugid da chesa. - Fugid da chesa? Cum sarìa!..t’à banduned mal tu ba, ma la tu mà, ma le tu sur... Mo la s’è interotta tutt t’na volta, cum s’j fussa vnud un malór. Cert la s’arcurdeva tun chel mument che le mi sureli j ‘n la javeva vluda tla festa. - Naturel! - la jà agiunt – Cle ragazz le farìa scapè la pacenza anca ma ‘n Sant!... Vèn tun chesa, fjol mia, vènte a lavè ch’t’me pèr un carbuner: dop t’m’arcuntarà tutt. Mè intant a guardeva ma Bianchino, el vechj barbuncen che la zia j vo’ tant ben, e tla fnestra dla villa el ves d’frasinella, che anca ma ló la jè molt afeziuneda. Gnent è ganbied da clatra volta ch’a sò nud, m’pèr adritura d’nun essme mèi moss da maché. Dop ch’a m’so’ laved, la zia Bettina la s’è incorta ch’a javeva un po’ d’febra e la m’à mess a lètt, par quant mè a tentassa d’cunvénc’la ch’era sol quistion d’apetid. La zia Bettina la m’à fatt un po’ d’lagn a mezza bocca, mo in fond la m’à dett de stè tranqvéll, chè da lia an c’era nisciun pericol; e mè a so’ sted acsé cumoss par la su bontà, ch’à jò vsud fèj sentì un cuncen d’turon ch’a javeva tla sacocia di calzon, e a la jò pregheda d’chiapèl, chè acsé a n’ avrìa magned un cuncen anca mè. Difatti la zia Bettina la jà fatt la mossa d’metta la mèn tla sacocia, mo la ‘n è steda bona d’aprìla. - Mo maché c’è la colla! - la jà dett. 17 Cò era sucess? El turon, sal calor del fómm ch’l’era entred tla garetta, el s’era squajed del tutt e l’aveva ‘picighed la sacocia di calzon tant ch’an era pió pusibil d’aprìla Basta: la zia la m’à fatt cunpagnìa, finchè, a la fén, la stanchezza la ‘n m’à fatt chiapè sonn… e da chel mument a m’so’ svighied adess, e el mi prém pansir l’è sted par te, giurnalen mia, ch’t’m’à seguid senpre, fedel cunpagn, travers ma tanti dispiacer, ma tantle aventur, ma tanti pericol. … Stamatena la zia Bettina la s’è intigneda un gran bel po’ sa me par un scherz inocent che, in fèn di cont, l’era sted ideèd sa l’intenzion d’fèj un piacer. A jò già dett che la zia la jè molt afeziuneda ma na pianta de frasinella ch’la ten sla fnestra dla su canbra, a pianteren, e che j la daqua tutt le maten cum la s’alza. Basta dì ch’la dscurr anca sa lia e la j dic: - Echme, bela mia, adess a t’dagh da béva! Brèva, caréna mia, cum t’si cresciuda! L’è na su manìa, e se sà che tutti i vechj i n’à qualcdona. Dat donca ch’a m’so’ alzed préma d’lia, stamatena, a so’ scaped d’chesa, e guardand la pianta dla frasinella, m’è nud l’idea d’fèla crescia artificialment par dè góst ma la zia Bettina ch’la jà tanta pasion. Svelt svelt, a jò chiaped el ves e a l’ò svuided. Pó mal fust dla pianta dla frasinella a jò agiuntj, ligandle ben ben sa ‘n pezz de spegh, un bastuncen drett e sotil, mo resistent ch’a jò caced tel ves svoid, fajendle pasè tun chel for ch’c’è tel fond d’tutt’i ves par fèj sculè l’aqua quant i s’daqua. Fatt quest a jò renpid el ves sa la tera ch’a javeva cavedj, in mod che la pianta paréva ch’la ‘n fussa steda tucheda pargnent; e a jò ‘rmess el ves al su post, sel terazen dla fnestra, ch’el su fond l’è d’tantle stag’ten d’legn, fajend pasè fra ona e clatra el bastuncen ch’el niva gió dal bugh del ves e che mè a tneva tle men, aspetand el mument d’entrè in azion. Dop gnanca cinqv minud ech che la zia Bettina la jipra la fnestra dla canbra, e la cmencia la su scena cumuvent sa la frasinella: - Oh, carena mia, cum t’stà? Oh, purtinena, vara un po’: t’à na fujulena rotta... sarà sted qualch gatt... qualca bestiaccia. ... Mè a steva malé sotta, ferm, e a ‘n ne pudeva pió dal rida.. - Aspetta, aspetta! – la jà cuntinued a dì la zia Bettina. – adess a chiapp le furbicen e a t’chev la fujulena struncheda s’nò la dventa secca,... e t’fa mèl ma la salut, tè l’ sà, carena!... E la jè gida a chiapè le furbicen. Mè alora a jò manded un po’ pió in só el bastuncen. - Echme, bela mia – la jà dett la zia Bettina, arturnand ma la fnestra. – Echme, carena!... Mo la jà ganbied tutt t’na volta el tòn dla voc e la jà esclamed : - Tè l’ sà cò a t’ò da dì? Ch’t’me senbre cresciuda!... Me a schiupeva dal rida, mo a m’tratneva, mentre la zia la cuntinueva a ‘rpulì la su frasinella sa le furbicen e a dscurra: - Mo sé ch’t’si cresciuda. ... e t’sà cò l’è ch’t’fa crescia? L’è l’aqua fresca e linpida ch’a t’dagh tutt le maten. ... Adess, adess ... bela mia, a t’ne dagh ‘n antre po’, acsé t’cresc’rà d’pió. ... 18 E la jè gida a chiapè l’aqua. Mè intant a jò manded piò in só el bastucen e sta volta a jò calched la mèn un po’ d’pió tant che la pianticella la javeva da senbrè adritura ‘n albarell. A ste punt a jò sentid un vurle e un tonf. - Uh, la mi frasinella!... E la zia, par la surpresa e el spavent d’veda crescia la su chera pianta aclavia, propi a vésta d’ochj, la javeva fatt caschè d’mèn la broca dl’aqua ch’la jà fatt mélla cuncen. Pó a jò sentid ch’la sburbutleva stle parol: - Mo quest l’è un mirecol! Ferdinand mia, Ferdinand adured, c’è forsi el tu spirit tun sta chera pianta ch’t’m’à regaled par la mi festa? Mè a ‘n capiva d’precis cò la vlessa dì, mo a sentiva che la su voc la tremeva e par fej pió paura che mèi, a jò calched in só el bastuncen pió ch’a pudeva. Mo mentre la zia, vdend che la frasinella la seguiteva a crescia, la cuntinueva a vurlè: Ah! Oh! Oh! Uh!, el bastuncen l’à truved ‘n intopp tla tera del ves, e sicùm mè a spignéva sa la forza par sfundè, è sucess ch’el ves el s’è arbalted fora dla fnestra runpendse vicen ma i mi pid. Alora a jò alzed j ochj e a jò vést la zia ‘faceda ma la fnestra sa na facia da fè paura. - Ah, t’si tè! – la jà dett sa la voc stridula. E la jè sparida da la fnestra, par arcunparì sóbit sla porta, armeda d’un baston. Mè, naturalment, a so’ fugid cum na lascia par el puder, e pó a so’ munted sóra un figh do’ a jò fatt na gran spanzeda d’verdon, ch’a credeva d’schiupè. Cum a so’ arturned ma la villa, a jò vést sla solita fnestra un ves nov sa la pianta dla frasinella e a jò pensed che la zia, avend armedied mal malfatt, la s’fussa calmeda. A la jò truveda tel salott ch’la dscuriva sa ‘n fachen dla stazion e cum la m’à vést la m’à dett sa n’eria molta sustnuda fajendme veda dó telegramma: - Ech maché dó dispacc d’vostre pedre. On d’iarsera ch’an à avud seguit parchè la stazion la jera chiusa, e on d’stamatena. Vostre pedre l’è dispered, dat ch’an sà dó ch’a v’si caced. ... A jò rispost ch’el ve venga a to’ sal treno! Mè, quant el fachen l’è gid via, a jò cerched d’inbunila, e a jò dettj sa la mi voc piagnucolosa che d’solit la feva ‘n gran efett parchè j s’sentiva el ragazz pentid: - Cara zia, mè a j dmand scusa par quel ch’a jò fatt. ... Mo lia la jà rispost molt intigneda: - Vergugnev! - Prò – a jò cuntinued mè a dì sa na voc senpre pió piagnigulosa – mè a ‘n saveva che tla frasinella c’fussa el spirit d‘chel signor Ferdinando ch’la dciva lei. ... A stle parol la zia Bettina la jè ganbieda a l’inpruvis. La jè dventeda rossa cum el galnacc dla cuntadena, e la jà dett balbetand: - Zétt, zétt!... T’m’inprumett de ‘n dì gnent ma niscion de quell ch’è sucess? - Sé, a j l’inprumett. ... - Ben, alora an ne parlém pió: e mè a m’darò da fè par fèt pardunè anca dal tu ba. El ba el rivarà sigur sal treno dle tre, parchè an c’n’è niscion nè préma nè dòp e mè a jò ‘n po’ de tremarella. ... 19 88 A so’ maché, chius tel salott da pranz, e a sent dlà cla vuciaccia stridula dla zia Bettina ch’la se sfoga contra d’me sa la moj del cuntaden e la ripet: - L’è ‘n diavle! El fnirà sigur malament! E quest parchè? Par avé fatt el chiass sa i fjoi del cuntaden, cum i fa tutti i ragazz de st’mond, senza ch’j trova gnent d’ardì niscion. Mo sicùm mè a jò la disgrezia d’avè tutt parent ch’i ‘n la vo’ capì che i ragazz i à anca lori el diritt d’divertìs, acsé me tocca d’stè chius maché e sentìm dì ch’a fnirò mèl, ecc., ecc., mentre mè a vleva che la zia Bettina la j chiapassa góst anca lia mal seraj d’besti feroc, ch’el m’era riuscid acsé ben. L’idea la m’è vnuda parchè na volta el ba el m’à purted a veda quel d’Numa Hava, e da cla volta a jò senpre arpensedj, parchè ‘l sentì tl’ora del past tutt chi vurle di leon, dle tigre e d’tant atr’animei ch’i gira d’qua e d’là tle gabi strunfiand e raspand l’è na roba ch’la fa gran inpresion e la ‘n se scorda tant facilment. E pó mè a jò avud molta pasion par la storia naturel e tun chesa a jò i Mammiferi inlustred del Figuier ch’a j leggh senpre guardand le figur che tantle volt a m’so’ divertid a ‘rcupieli. Iri, donca, tel nì maché ma la villa a javeva vést tla fatorìa ch’la cunféna sal puder dla zia dó operai ch’i pitureva d’verd le parscen dla chesa del fator, e d’ross le port dla stala malé vicen; acsé stamatena, dop del fatt dla pianta dla frasinella, cum m’è nuda in ment l’idea del seraj, a m’so’ sóbit arcurded di baratol d’pitura dj operai ch’a javeva vést iri ma la fatoria, e a jò dett fra d’me ch’i m’avrìa pudud fè comod, cum difatti i m’è sted molt util. Préma d’tutt a m’so’ mess d’acord sa Angiulén, el fjol del cuntaden dla zia, ch’l’à guesi la mi età mo ch’an à mèi vést gnent in vita sua, tant ch’el me stà senpre a sentì a bocca aperta e ‘l m’ubdésc in tutt e par tutt. - A t’voj fè veda el seraj d’Numa Hava - a jò dettj. – T’vedrà! - A l’ voj veda anca mè – la jà esclamed sóbit la Geppina ch’la jè la su surela pió pcena. - Anca mè – l’à dett Pitrén, un fjulen d’dó ann e mezz e ch’an sà ancora camnè e ‘l se stragena partera sa le mèn e sa i g’nochj. Malé tla chesa del cuntaden c’era sol sti tre ragazz parchè i su genidor e i fradei pió grand jera tutti tel canp a lavrè. - Va ben. … - a jò dett. – Mo tucarìa pudè chiapè i baratol dle vernig ma la fatorìa! - Quest l’è ‘l mument bon, - l’à dett Angiulen – parchè l’è l’ora ch’i vernigiador i va tel paes a fè clazion. E a sem gidi tuti dó ma la fatorìa. An c’era niscion. Da na part, dapid ma na schela, c’era dó baratol peni d’vernig a oli: tun on la vernig rossa e tun clatre la vernig verda; e c’era un bel pnelon gross cum el mi pugn. Angiulen l’à chiaped un baratol; mè a jò chiaped clatre e ‘l pnell e via, a sem arturnedi sl’era d’chesa sua do’ Pitren e la Geppina i c’aspeteva in ansia. - A cminciarem sal fè préma el leon, - a jò dett mè. 20 Par quest a javeva purted sa me da la villa Bianchino, el vechj chen barbon dla zia Bettina, che ma ló lia la jè tant afeziuneda. A jò tachedj mal culer na corda e a l’ò lighed ma la stanga del carr da bo ch’l’era sl’era, e, chiaped tle mèn el pnelon, a jò cminced a invernigèl tutt d’ross. - Verament – a jò dett ma chi ragazz parchè javessa n’idea precisa dl’animel ch’a vleva rapresentèj – el leon l’è d’culor ‘rancion, mo sicùm manca el giall nojatre a l’ farém ross - che in fond niva a essa guesi cunpagn. Tun poch tenp Bianchino, deltutt trasfurmed, an era pió ricuniscibil e mentre ló el s’niva sciutand al sol, mè a jò pensed d’preparè n’antra belva. Poch distant da nó c’era na pegurena ch’la pasculeva; a la jò ligheda ma la stanga del carr, vicen mal chen, e a jò dett: - Questa a la trasfurmarém t’na tigre belissima. E dop d’avé mischied t’na cadinella un po’ d’vernig rossa e un po’ d’vernig verda a jò pituredj sel cudron tantle cianblén dimodochè la paréva propi na tigre del Bengala cum è quella ch’a javeva vést da Numa Hava, sol prò che, par quant a javessa pituredj anca el mus, la ‘n aveva cl’espresion feroc ch’la feva n’inpresion tanta bela tun cla vera. A ste punt a jò sentid un grugnid, e a jò dmanded ma Angiulén: - Oh! a javé anca el baghen? - Sé, mo l’è ‘n baganén pcen: l’è maché tla stala, ch’el gvarda, sór G’vanén. E l’à tred fora, difatti, un baganen grass grass sa la pell culor rosa ch’l’era na belezza. - Cò s’ne pudrìa fè?- a jò dmanded ma me stess. E Angiulén l’à esclamed: - Parchè an j fa un liofant? Mè a m’so’ mess a rida. - T’vrà dì ‘n elefant! – a jò rispostj. – Mo t’sà che ‘n elefant l’è grand cum tutta sta chesa? E pó sa cò s’pudrìa fèj la proboscid? A sta parola i fjoi del cuntaden i s’è mess a rida tuti tre e finalment Angiulén l’à dmanded: - Mo cò l’è sta roba buffa ch’l’à dett lei, sór G’vanén? - L’è na spec de nes longh longh guesi quant la stanga de ste carr ch’j serve ma l’elefant par chiapè só la roba, par alzè i pes e par inafiè ma i ragazz quant j fa i dispett. Quant è brótt essa ignurant! Chi cuntadnacc d’ragazz i ‘n m’à vlud creda, e i s’è mess a rida anca de pió. Mè intant a jaguzeva el ciarvell par truvè el mod d’utilizè el baganen culor rosa ch’el cuntinueva a grugnì cum un dispered. A la fén a jò risolt el probléma e a jò dett a voc alta: - A savé cò a farò? A ganbiarò st’baganen tun cucudréll! Sel carr c’era na cupertaccia da cavall. Mè a la jò presa e a la jò fermeda da na part, ligandla sa na corda intorne ma la panza del purcell; pó, risulevand tutta cla part d’cuperta ch’la resteva a strag’non di drìa, a la jò ligheda a us d’salem, in mod ch’la rapresentassa la longa coda del cucudréll. Fatt quest a jò pitured d’verd tant l’animel che la cuperta in mod che, a lavor ultimed, l’inlusion la jera perfetta. 21 Dop d’avé lighed anca sta belva ma la stanga del carr, a jò pensed d’fèn n’antra servendme del sumar ch’a jò chiaped tla stala e che, dat ch’l’era d’culor grig, el s’è prested benissim a fè da zebra. Difatti è basted ch’a j piturassa sel corp, sel mus e sle ganb tantle stésc, dop d’avé misted d’arnov el ross sal verd, par utena na zebra surprendent, ch’a la jò ligheda sa chiatre animei ma la solita stanga. Da ultim, sicùm par ralegrè la scena mancheva la scémmia, sal stess culor a jò pitured la facia d’Pitrén ch’el steva sgagiand e sganbetand propi malé cum na bertuccia, e duprand un stracc lighed strett strett a jò anca fattj na splendida coda ch’a la jò fermeda ma i fianch del marmochj sotta la sutanéna. Pó, par fè dventè la facenda anca pió naturel, a jò pensed ch’el veda ma na scemmia sóra ‘n albre l’avrìa fatt ‘n efett belissim, e parciò, ajuded da l’Angiulén, a jò mess ma Pitren sóra un rèm dl’albre ch’l’è vicen ma l’era, fermandle sa na corda parchè an cascassa. Acsé a jò cunpleted el mi seraj e a jò cminced la spiegazion. - Guardè, gent: sta bestia a qvatre zanp sal cudron tutt righed a strésc grig e ner l’è la Zebra, un curios animel fatt cum un cavall, che cavall an è, ch’el dà i mors e ‘l scalcia cum un sumar, mo ‘n sumar an è, e ch’el viv tle pianur dl’Africa magnand di selre enórm ch’i nasc tun cle region e ch’el scurazza qua e là par via dle mosch cavalen che malà, tun chi paes cald, le jè gross cum di pipistrei. ... - Enamadò! – l’à dett Angiulen. – Pol essa na roba acsé? - Sta’ sigur! – a jò rispostj mè. – Mo t’à da stè zétt, parchè mentre s’dà la spiegazion dle besti feroc, el publich an pòl interonpa parchè è periculos. St’atra belva ch’la jè maché vicen, l’è la Tigre del Bengala ch’la viv in Asia, in Africa e in tant’atre post do’ la fa strage dj omn’ e dle scémmi. ... A ste punt dla mi spiegazion Pitren l’à cminced a sgnavlè da sóra l’albre, e guardand in só, a jò vést che la corda do’ ch’l’era lighed, la s’era slenteda e ló el steva suspes apreria sa j ochj fora dla testa par la paura. In cla pusizion el paréva propi na scemmia vera quant la stà tacheda ma j albre sa la coda, e mè a jò prufited sóbit de ste fatt par richiamè l’atenzion del publich sun sta bestia nova del mi seraj. - A javé sentid, gent? Sol a numinè la tigre la Scemmia la s’è messa a strida, e nun a tort, parchè spess la jè propi lia la vittima dj asalt de ste teribil animel feroc. La scemmia che vó a vdé malasó sl’albre l’è ona d’quelle ch’le s’chiema volgarment bertucc e ch’le viv abitualment sla cima dj albre dle furest vergin do’ le magna le bócc dle inguri, i torsol di cavi, e tutt quell ch’s’trova a purteda dle su mèn. Stj curios e inteligent animei i à el brótt vizi d’scimiutè tutt quell ch’i ved a fè da j atre e questa l’è la ragion ch’i naturalésta jà mess ma lóri el nom de scémmi. ... Só, Bertuccia, fè ‘n inchén ma sta gent!... Mo Pitren an n’à vlud savé d’fè la riverenza, e l’à cuntinued a sgnavlè. - T’faress méj - a jò dettj - a sufièt el nes. ... Mo intant nó a pasarém mal Leon, ma st’nobil e generos animel ch’el vèn giustament chiamed el re de tutt le besti parchè sal su bel mantel e la su forza el fa sugezion ma tutti, dat ch’l’è bon d’magnè anca na mandra d’bo in t’un bucon. ... Ló l’è ‘l carnivor pió carnivor d’tutt’i carnivor, e quant l’à fèm an à rispett par niscion, mo an è tant feroc cum cleatre belve, ch’le mazza la gent sol par divertiment; ló invec l’è ‘n animel ch’l’è tutt cor, e s’raconta 22 anca si libre, che na volta, mentre l’era a Firenze d’pasagg, avend incuntred par la streda un fjulen pcen ch’el s’chiameva Orlanducc e ch’el s’era pers, j l’à chiaped dilichedament par la giachetta e j l’à arpurted peri peri ma la su mà che s’la ‘n è morta d’paura e d’cunsulazion, è sted propi un mirecol. Molt atre a javria pudud dì sel leon,... mo sicùm Pitren el cuntinueva a fè casen sl’albre ch’paréva ch’j l’ scanassa a so’ pased sóbit mal Cucudrèll. - Guardè, gent, ste teribil anfibi ch’el pò viva tant tl’aqua che sla tera e ch’el stà sle riv del Nilo do’ ‘l dà la caccia ma i negre e atre animei fajendj sparì tl’enórm bocca cum s’i fussa pastichen d’menta!... Ló ‘l s’chiema cucudréll parchè l’à el corp arcupert de gross sqvem durle cum s’le fussa dle noc d’cocch fresch ch’le s’vend ti bar e che sa lorle el s’difend dai mors dlj atre besti feroc ch’le gira tun chi paragg. Acsé dicend a jò dat un sach d’batched sel cudron del baganen ch’l’à cminced a grugnì cum un dispered, mentr’el publich el rideva da spanzès. - La cacia mal cucudréll, gent mia, la jè molta dificil propi parchè sun chel cudron acsé dur li erm a punta cum fussa la sciabola e el curtell le se spunta, e li erm da fogh le dventa inutil parchè le palotol le rinbalza e le fugg via. I caciador curagios prò jà studied un mod molt ingegnos par chiapè i cucudréll, servendse d’un palett guzz da tutt dó le part sa na corda ligheda tel mezz ch’i dopra acsé. ... E parchè chi dó por’ignurant i capissa ‘n qualcò, a jò chiaped un pezz d’legn, pó sa ‘n tenperen a jò fattj la punta da tutt dó le part e a jò lighedj un spegh tel mezz: fatt quest, a m’sò ‘vicined mal baganen, a jò fattj aprì la bocca e a jo cacedj dentra arditament el pezz d’legn, cuntinuand la mi spiegazion. - Ecch maquà; el caciador l’aspetta che el cucudréll el faga un sbadéj roba ch’j suced spess, dat ch’l’à da stè sle spond del Nilo do’ anca na bestia la fnésc par anujes; e alora el caccia el su legn tla bocca dl’animel anfibi che naturalment la jarchiud de fuga. Cò suced alora? Suced che chiudend la bocca el s’caccia daparló le dó punt aguzz del legn tle su mascell, cum vó, gent, a pudé veda. ... Difatti el baganen, archiudend la bocca el s’era bughed e ‘l caceva certi vurle ch’i riveva fén mal cel Tun chel mument, girandme, a jò vést el ba e la mà d’Angiulen, ch’i niva gió dal canp tutti schiatedi. El cuntaden l’urleva: - Jeso, el mi baganen!... E la cuntadena la se sbraceva vers cl’inmuc’ghid de Pitren, ch’el cuntinueva anca ló a piagna, e la dciva: - Madona, pora criatura mia!... È inutil. I cuntaden i è ignurant e parciò in tun tutt le robb i è senpre esagered. A vedj curra schiatedi e fora dla grezia d’Dio paréva ch’a javessa mazed tutt’i fjoi e tutt le besti, invec d’cerchè, cum a feva mè, d’instruì chi vilen cercand d’fè ‘ntrè tun chi ciarvei dur, dle spiegazion sun dle robb ch’i ‘n aveva mèi vést. Mo cnuscend quant sia dificil fè entrè la ragion tun cle zócch, par nun cunpruméttme a jò sciolt a la svelta tutt le besti feróc e, munted sel sumar, a jò datj un pèra d’legned, e via cum un matt só par la streda maestra, sa Bianchino d’dria, ch’el bajeva a pió nun poss. 23 Dop avé gired un pezz, finalment a so’ rived ma la villa. La zia Bettina la jè corsa sla porta e vdendme sel sumar la jà esclamed: - Signor, cò l’è ch’t’à fatt? Pó, vdend ma Bianchino tutt pitured d’ross, la jà fatt un salt indrìa tutta inpaurida cum s’el fussa sted un leon daver; mo j l’à arcnusciud sóbit e alora j s’è buteda adoss, tremand cum na foja e gestmand: - Uh, Bianchino mia, cher el mi Bianchino! Cum i t’à ‘rdott, por amor mio? L’è sted d’sigur ste malandren!... E la s’è rialzeda tutta inviparida. Mo mè a jò fatt pió préma d’lia, e butandme gió dal sumar, a so’ fugid in sta stanza e a m’so’ chius dentra. - T’starà chius malé in prigion féna quant an vèn a ‘rchiapèt tu pedre! – la jà dett la zia Bettina: e la jà chius la porta da d’fora, a chiev. Dop un po’ a jò sentid ma la cuntadena ch’la jè vnuda a ‘rcuntè tutt quell ch’a jò fatt sl’era, esagerand s’intend ognicò. La jà dett ch’el baghen el spuda sangv, che Pitren l’è ‘rdott da fè pietà, ecc. Basta dì ch’a so’ ritenud responsabil anca d’quell ch’an è sucess, e difatti l’è la decima volta che cla nujosa la ripet: - Mo la j pensa lei, sora padrona, se el mi Pitren el fussa casched gió da l’albre?... Lascémla dì, tocca cunpatì le parson ignurant, parchè lorle le ‘n à nisciuna colpa. Tra poch minud rivarà mi pedre e sperém che ló ‘l sava distingva quella ch’è la verità. ... 18 d’Otobre Echme a chesa mia, tla mi canbarena, ch’a la jò arvésta acsé vulantiri!... Propi vera quell ch’dic el pruerbi: Chesa mia, chesa mia, par quant pcena tè te sia, t’me pèr senpre na badìa . E adess bsogna ch’a jarchiappa el racont mal punt do’ ch’a l’ò lasced iri. ... Che giurneda pena d’aveniment!... A javeva apena lasced gì d’scriva, ch’ma la villa è ‘rived el mi ba. La zia Bettina la javeva cminced a ‘rcuntèj le mi prudezz, cum j le chiameva lia, esagerand benintes ognicò e metend tutt in cativa luc (c’vo’ tant poch a presentè el fatt pió inucent cum un delitt atroc, quant s’tratta d’dè adoss ma ‘n por ragazz ch’an à nisciuna voc in capitol!) mo mè a jò cminced a dè di calc e di pugn ma la porta vurland a squarciagola: - Aprìm! A voj arveda mal mi ba, mè! La zia Bettina la m’à sóbit apert e mè a m’sò buted adoss mal mi ba, cuprendme la facia sa tutt dó le men, parchè in chel mument a m’sentiva daver cumoss. - Cativ, - el m’à dett – tè an t’pò capì quant t’c’à fatt sufrì ma tutti!... - L’è ‘n infem – la jà agiunt la zia Bettina – Guardè un po’ cum l’à ‘rdott chel mi por Bianchino! 24 - Jesomarìa – l’à esclamed el ba guardand el chen pitured d’ross e metendse a rida Cum l’è buff! - L’è sted ló! E l’è na pitura a oli ch’an va pió via!... Por Bianchino mia! - Cò a jò fatt d’mèl pó in fén di cont? – A jò sburbutled mè sa la voc piagnucolosa – Vrà dì che d’ora in avanti a l’ chiamaré Rossino. ... - Ah sé – la jà urled alora la zia sa la su voc stridula, e tremand da la rabia – Ste sfaced l’à cminced a fèm rabì d’préma matena. ... - Mo cò l’è ch’a jò fatt dop de tutt? A jò scarpid la pianta dla frasinella, mo me a ‘n saveva ménga ch’j la javeva regaleda el sgnór Ferdinando par la su festa e che adess c’era dentra ‘l su spirit... - Basta acsé – la jà urled la zia Bettina interunpendme – Lévte di minchion e an arturnè mèi pió tun chesa mia, t’à capìd? - Silenzi! – l’à agiunt mi pedre sa la voc severa. mo mè a m’so’incort ch’el ridiva sott’i baff. Pó l’à parled sotvoc sa la zia e mè a jò sentid ch’el feva spess el nom d’mi surela Luisa. E a la fén el m’à chiaped par la mèn, e salutand la zia Bettina jà dettj: - Donca a j fagh afidament, só! An sarìa nè gióst nè seri, par un petegolezz arpurted da ‘n ragazz, manchè ma na festa d’fameja acsé inpurtant. Quant a sem stedi sel treno, a jò dett mal ba: - T’à propi ragion, t’sà, ba, a dì mèl del servizi ferovièri! E a jò arcunted tutt le peripezì del mi viagg e del fnestren ch’i m’l’a fatt arpaghè par nov. El ba un po’ el m’à sgrided, mo a jò capid che in fond el me deva ragion, e quest l’è logich parchè mè a deva ragion ma ló. Adess a so’ in pèc sa tutti, e a m’sent propi cuntent. Iarsera, ma la stazion, c’era un sach d’gent a ‘spetèm: parent, amigh, conoscent, tutti jera vnudi malé aposta par salutèm, e ‘n se sentiva dì atre che G’vanen de qua e G’vanen de là. ... Me paréva d’essa un sulded reduc da la guera, dop avé vént na bataja. A ‘n degh pó quel ch’è sucess a chesa; sol a pensèj me ven da piagna. La mà, pora chena, la singhiuzeva, le mi sureli le ‘n se stufeva mèi d’bagèm, e la Catà la s’sciuteva j ochj sal zinalon e la ‘n feva che dì de cuntinue: - Ah, sor G’vanen! Ah, sor G’vanen!... Un fatt è cert che un ragazz ch’el fugg da chesa, quant l’artorna, pó, l’à dle beli sudisfazion! Mo pó c’è n’antra roba ch’la m’fa felic, e la jè questa: mi surela la sposa el dutor Collalto e ‘l spusalizi el s’farà fra cinqv giorne e c’sarà un gran pranz d’nozz sa n’infinità d’dolc d’ogni sorta. ... Collalto, dat ch’el s’era stufed d’aspetè ch’el dutor Baldi j l’ chiapassa cum ajud, l’aveva cuncors par gì asistent t’un gran laboratori d’medicena a Roma ch’a ‘n m’arcord pió cum el s’chiema, adess avend vént el post e avend da partì sóbit l’à decis d’spusè ma mi surela e d’gì via sa lia. 25 Quest me dispiec daver parchè mè a voj un gran ben ma la Luisa e anca mal dutor Collalto ch’l’è un giovne alegre che spess el fa ‘l chiass sa me e che el sà stè al giogh. Mo tant, cò t’vo’fè. 19 d’Otobre Cum a so’ cuntent! Iarsera el dutor Collalto el m’à purted na splendida scatla d’culor, e ‘l m’à dett: - Tén: tè ch’t’si acsé purted par el disegn, t’pudrà esercitè sa l’aquarell. ... E mi surela, carezandme si capéi, la jà agiunt: - E acsé quant t’piturarà t’pensarà un po’ anca ma tu surela distant, è vera? La su voc tun stle parol la jera acsé afetuosa ch’a m’sarìa mess a piagna da la cumuzion: mo ‘l góst d’avé finalment na bela scatla d’culor, d’quelle cunplet cum a la vleva mè da tant tenp, l’era tropp grand e a m’so’ mess a zunpè da la cuntentezza e pó a m’so’ rinchius maché tla mi canbra e a jò vlud sóbit cumunichè par prém la mi gioia mal giurnalén, piturand el disegn del seraj ch’a javeva fatt tla villa dla zia Bettina mentr’a jera in prigion aspetand mal mi ba. Pó a jò fatt veda el mi lavor ma Collalto ch’el m’à dett: - Quant t’si brèv! El pèr propi un qvedre di tenp d’Giotto! Adess mè a deggh: s’a ‘n avessa ‘vud l’idea d’fè ‘l seraj dle belve feroc a ‘n avrìa ‘vud quella d’disegnel, e alora st’lavor an ce sarìa sted! Donca, certle scaped, par un ragazz ch’el se sent ned par fè l’artésta, le jè neceseri, e alora parchè i parent jè senpre pront a sgridèl e a punìl? Basta, quel ch’è cert l’è che Collalto el m’à fatt un bel regal e bsugnarà che mè tun qualch mod a j manifesta la mi gratitudin. M’è vnud n’idea... mo me c’vo’tre o qvatre franch par mettla in esecuzion. A vdrèm! 20 d’Otobre Stamatena la Luisa la m’à purted tla su canbra, la m’à baged e sa le legrim ma j ochj la m’à regaled un bel scud d’argent dicendme, al solit, d’essa bon, d’nun fè le stupidaggin, parchè tun chesa sal dafè ch’c’è par i preparativ del spusalizi niscion pò badè ma me. ... A l’ò senpre dett, mè, che la Luisa la jè la méj d’tuttle. A jò chiaped el scud e via, a metta in esecuzion la mi idea. A jò cunpred dodc razz sal féschj, sei candel rumèn, ott tippi-tappi, qvatre beli girandol, e atre fogh artificei on divers da clatre, che sa quei la sera del matrimoni a farò festa ma i spos, tel giarden. M’sà millan d’arivè a chel mument. Intant a jò nascost tutt’i fogh sl’armèri dla mà parchè questa la jà da essa na surpresa par tutti. 24 d’otobre E a sem riv mal gran giorne! 26 L’è dal 20 ch’a ‘n scriv piò na riga maché tel giurnalen, mo a jò ‘vud tant da fè! In sti giorne a m’so’ incort che i ragazz i pol essa molt util tle ches quant c’è dle circustanz solenn, e quant i grand j dmanda un piacer sa na certa creanza e garb. G’vanen de qua! G’vanen dlà! G’vanen d’sóra! G’vanen d’sotta! A ‘n j la feva a cuntentè ma tutti. Chi vleva el ruchétt del cuton, chi la madasena d’seta, chi i canpion dle stòff, chi m’mandeva ma la posta a ritirè dle lettre, chi a fè di telegramma, insomma a jariveva ma la sera stracch mort, mo sa la coscenza tranquélla d’avé fatt el mi duver par el futur d’mi surela. Finalment el gran giorne l’è vnud, ogg c’sarà ‘l spusalizi e stasera a farò i fogh e acsé a dimustrarò ma Collalto ch’el rid senpre quant el dic che mè a so’ su cugned, cum anca i ragazz jè boni d’avé afètt par i parent e dla gratitudin par le scatol d’culor ch’i à in regal. È rived anca la zia Bettina par asista mal spusalizi, e acsé la jà ‘rfatt le pèc sa tutti. Prò, mentre la Luisa la s’aspeteva in regal da lia chel pèra d’diamant ch’jà lascedj in eredità da la pora nona, la jà vud invec na cuperta da lètt d’lena gialla e celest che la zia Bettina la javeva fatt sa le su mèn. La Luisa la jè ‘rmasta murtifigheda, e mè a jò sentid ch’la dciva ma la Virginia: - Cla vechia dispetosa la s’è vluda vendichè de clatra volta ch’la jè steda da nojatre. Prò mi surela la jà vud di bei regal da tutt le part. An deggh gnent di dolc ch’i è pront dlà tla sela da pranz!... na roba da fè armana a bocca spalancheda!... Prò el méj l’è la panna munteda sa i biscott. 88 I è tutti pronti, e fra pochi minud s’girà in Municipi. Mo la zia Bettina la ‘n nirà, parchè la jà decis invec d’arturnè a chesa sua sal treno ch’el part fra mezóra. Niscion el se sà spieghè el parchè de st’inpruvisa decision dat ch’la jera steda acolta sa tutti i duvud riguard; e ma la mà ch’la pregheva d’dì francament se qualcdon j aveva manched d’rispett senz’incorg’sne lia la jà rispost: - A vagh via, anzi, parchè me s’rispetta tropp; e t’dirà ma la Luisa che s’la m’vo’ rispetè anca d’pió la m’armanda cla cuperta d’lena ch’a jò vud la quajonaggin d’fèj sa le mi mèn. E acsé la jè gida via a cul rétt senza vlé dì atre. El bel l’è che mè sol a sò el mutiv vera dla partenza dla zia, mo a ‘n el deggh par nun guastè la bela surpresa ch’la javrà mi surela. Un’ora fa a jò dett ma la zia Bettina: - Cara zia, la vo’ un bon cunsilli? Ch’la jarporta via cla cuperta d’lèna ch’la jà regaled ma la Luisa e j regala invec i diamant ch’mi surela j aveva già fatt la bocca bona. ... acsé la s’farà pió unor e mi surela la ‘n avrà pió ragion d’cunsiderèla na vechia dispetosa! Eben, bsogna arcnoscia che stavolta la zia Bettina la s’è cunpurteda molt ben. La jà d’avé capid ch’la jà sbajed, parchè la jà aceted el mi cunsilli e la va d’corsa a chesa sua a chiapè i diamant par la Luisa ch’la sarà cuntentissima, e tutt par merit mia. 27 Ecch cò vo’ dì essa un bon fradell! 88 Giurnalen mia, a so’ tla disperazion pió granda, e mentre a stagh chius maché tla mi canbra a ‘n ò atre cunfort che quell d’cunfidè ma te tutt el mi turment!… El ba el m’à chius maché dentra dicendme na sfilza d’parulacc, e in mezz ma lorle al post dle virgol jà mess tantle zanped tel cul acsé fort, ch’me tocca stè a seda da na banda sola, ganbiand part ogni cinqv minud. … Bel mod d’cureggia i fjoi ch’i è perseguitedi da la sfiga e da le circustanz inprevist! È colpa mia, a dmand mè, se stamatena Collalto l’à ricevud un telegramma e l’à vud da partì insèm sa la Luisa sal treno dle sei, invec d’restè a la sera cum era sted stabilid préma? Naturalment mè ch’a javeva fatt tutt el mi prugett par fè i fogh stasera tel giarden a so’ armast mèl; mo niscion s’dà da fè mèi par indaghè si dulor ch’s’nascond tl’anima di ragazz, cum s’a fussme di pezz d’legn, mentr’invec tutt’i se scaja adoss ma nó quant par sfughè ‘l nostre dulor a javém fatt un qualcò ch’l’à fatt nì le madonn ma i grand. … E pó, a la fén di gvei, cò l’è ch’a jò fatt? Un scherz, sol un scherz, che se Collalto el fussa sted mén pauros, tutt’i l’avria chiaped par el su vers, senza fè tant casen. … Che scéna! Nun pudend fè i fogh a la sera, a javeva pensed d’cenda almen na girandola e a m’era mess tla sacocia ona de cle pcen, aspetand el mument gióst. Quant i spos jè scent dal Municipi, mè a m’so’ mess dria d’lori. Jera acsé cumossi, ch’i ‘n m’à gnanca vést. Alora, a ‘n sò cum, m’è nud l’idea d’tachè la girandola mal buton di drìa del frac d‘Collalto e ces un furminant a jò dat fogh. ... An è pusibil ardì quel ch’è sucess e l’è méj ch’a cerca d’riprudùc’la sa i culor ch’el m’à regaled propi Collalto, chi culor ch’par via d’lori mè a pruveva tanta gratitudin ti su riguard, ch’a jò spes tutt el scud ch’m’aveva dat su moj, ch’sarìa pó mi surela, in tanti fogh d’artific... Che scena! El dutor, mentre la girandola j gireva drìa i pachiss, el tremeva e l’urleva senza savé cò fussa sucess, la Luisa la jera guesi svnuda, j invited i era anca lori tutti inpauridi ... e mè a m’divertiva un mond, quant tutt t’na volta mi pedre in mezz ma la cunfusion generel el m’à chiaped par n’urechia e ‘l m’à cunpagned fén maché a furia d’parulacc e d’zanped tel cul. Tun chel pandemoni m’paréva d’essa un rivuluziuneri russ dop d’n atented mal Zar! Mo mè an aveva pargnent l’intenzion d’atentè ma la vita de Collalto, e a vleva fè semplicement un scherz par esprima la mi cuntentezza, tant’è vera ch’an è sucess gnent d’mèl, e se la gent ch’c’era malé la fussa steda pió curagiosa, tutt sarìa fnid t’na riseda. Purtropp, prò, le bon intenzon di ragazz le ‘n ven mèi ricunusciud e echme maché in prigion, vittima inocent dl’esagerazion di grand, cundaned a pèn e aqua mentre d’sotta tutti i se stronfia e i fnèsc i dolc! 28 88 Che giurneda eterna!! A jò sentid el rumor dla caroza ch’la purteva via i spos, pó la voc dla Catà ch’la canteva la solita canzunetta dla Gran Via mentre la meteva a post i piatt: Là sulla spiaggia che si vede remota Tutti jè alegre e cuntent, tutti jà magned a crepapell, e mè a so’ maché daparmè cundaned a pèn e aqua e tutt quest m’suced par via del tropp amor fraderne ch’el m’à purted a festegè ‘l spusalizi d’mi surela. El pegg l’è che s’fa sera e mè a ‘n ò nè na candela nè i furminant. ...L’idea d’stè maché tel scur la m’fa nì i strimulézz, e adess a capésc tutt quell ch’i aveva da sufrì chel por Silvio Pellico e tanti atre glurios superstit dle patrie bataj *) perseguitedi ingiustament. Zétti! A sent un rumor ma la porta... qualcdon l’ipra da d’fóra. ... *) S’prega d’pardunè, par la tristezza del mument, mal por G’vanen otra a l’inoportuna asociazion d’idei, la sbajeda clasificazion d’Silvio Pellico tle patrottigh benemerenz. 88 Quant a jò sentid brujè ma la sladura dla porta a m’so’ arniscost sotta l’ lètt parchè a javeva paura ch’fussa el ba ch’el niva a mnèm. Invec era l’Ada, la mi chera surela. A so’ scaped da sotta el lètt e a la jò braceda gridand; mo lia la m’à dett sóbit: - Silenzi, par carità; el ba l’è scaped un mument. ...Gvei s’el savéssa ch’a so’ nuda maché da te! ...Chiappa! E la m’à dat un panen inbutid sal parsciutt e un scartocc d’cunfett. A l’ò senpre dett mè: l’Ada l’è la pió méj de tuttle, e mè a j voj un gran ben parchè lia la cunpatésc ma i ragazz e la ‘n j ronp i minchion de cuntinue sa dle predigh inutil. La m’à purted anca na candela e na scatla d’furminant e Il Corsaro Nero d’Salgari. Menomèl. ... Almen a poss leggia e scurdèm dle ingiustizi! 25 d’Otobre S’è fatt giorne adess. A jò létt guesi tutta la nott. Che scritor ste Salgari! Che rumanz!… atre che i Promessi Sposi sa cle descrizion nujosle ch’le ‘n fnésc mèi! L’è bell essa un corsaro! E un corsaro ner, par giunta! An sò cò l’è ch’me entred tel ciarvell, legend tantle aventur, ona pió straordineria d’clatra. … Mo stà d’fatt ch’a ‘n j la fagh a stè ferme e a sent propi la voja d’fè qualcò d’grand, ch’faga inpresion ma quei ch’i m’perseguita, dimustrand che in certi mument anca un ragazz el pò dventè ‘n eroe, pur ch’l’ava un bel po’ d’sangv tle vén cum el Corsaro nero. … adess a j pens, e qualcò a la fén fén a farò. 26 d’Otobre 29 A so’ ancora tla mi canbra… mo, purtropp, a so’ ‘ntel lètt ch’a stagh mèl, e a jò apena la forza d’scriva pocle righ sun quell ch’m’è sucess irmatena. A m’arcord ben ch’a jò tajed sa un curtlen i lanzói fajend tantle strésc, ch’a le jò anuded insèm, fermandle pó da na banda ma na ganba del tavlèn, e che tnendme ben strett ma quelli, a m’so’ arditament caled fora dla fnestra. A ste punt prò i ricord i m’se cunfond. … A jò sbatud la testa, quest l’è sigur, mo do’? Me pèr tla cóla dla doccia. … Pó a jo sbatud un fianch par tera. …Forsi le strésc del lanzol le s’è schianted. … Forsi le ‘n era fermed ben mal tavlen. … A ‘n sò… Fatt se stà che tutt t’na volta a jò vèst tutt le stell… e pó un gran scur! Ah! A m’arcord che quant a jò riapert j ochj a m’so’ truved maché tel lètt e a jò vést mal ba ch’el gireva só e gió e ‘l s’deva di cazott sla testa dicend: - Inpusibil! Inpusibil! Ste fjol l’è la mi disperazion! El sarà la mi arvena! Mè a javrìa vlud dmandèj pardon d’essme rott la testa, mo a ‘n pudéva parlè. … Pó è nud el dutor, el m’à fasced ben ben, e ma la mà ch’la piagneva l’à dett: - Ch’la ‘n se spaventa… su fjol l’à la pèll dura!… Intant, prò, i mi genidor e le mi sureli i ‘n m’à lasced un minud in tutta la giurneda, e jera senpre malé a dmandèm: - Cum va la testa? Niscion ch’se sia azarded d’fèm un rinprovre. A sfid, mè. Jà d’avé capid che in fond un po’ d’ragion a la jò anca mè. Se ‘l ba ch’el s’vanta, cum tutt’i grand, d’essa sted senpre bon quant l’era pcen, el fussa sted rinchius par na giurneda sena t’na cambra a pèn e aqua, a scmétt ch’l’avrìa fatt anca ló quell ch’a jò fatt mè par artruvè la libertà. 29 d’Otobre Adess a so’ propi cuntent. El dutor l’aveva ragion de dì ch’a jò la pèll dura: a m’so’ guarid del tutt, e par de pió jà tutti par me mélla atenzion e mélla riguard. Iri a jò sentid ma mi pedre ch’el dciva ma la mà: - Pruvém a tratèl sa molta dulcezza, a chiapèl par el su vers. … El s’à da essa pentid na mucchia d’avém trated sa tanta severità; e difatti el m’à prumess d’purtèm stasera al teatre, a veda el celebre prestigiador Morgan ch’l’è maché de pasagg. Nirà anca l’avuched Maralli, quell sa j uchièi e sa chel gran barbon, ch’l’è sted ogett d’na gran discusion tun chesa parchè l’è socialésta, e la mà an el pò digerì specialment quant el dic mèl di prét e de tutt, e parciò – cum la dic l’Ada – el dà un ton vulgher ma la nostra cunversazion, mentre el ba el susten che in fond l’è un bon diavle, che bsogna camnè sa i tenp e che Maralli el s’va fajend na bona pusizion e ch’el fnirà certament deputed. 30 d’Otobre 30 A jò decis che quant a sarò grand a farò ‘l prestigiador. Iarsera a m’so’ divertid da matt al teatre. Chel Morgan l’è brèv daver e l’à fatt di bei giogh. Mè, par tutt el tenp ch’è dureda la rapresentazion, a ‘n j ò mèi caved j ochj d’adoss parscuprì el segret di su giogh, molti prò jè tropp dificil. Qualcdon prò a scmett ch’a l’ savrìa fè anca mè, cum pr’esenpi quell dj ov, de inghiutì na speda e d’chiapè in prest da le sgnòr ‘n arlogg e pó d’pistèl t’un pistasel e fèl sparì. … Ogg a m’voj esercitè ben ben tla mi canbra e pó quant a so’ sigur dla riuscida a voj dè na rapresentazion tel salott vendend i biliett a dó bajocch l’ón ma le mi surell e ma quei ch’i vèn da nó par fè cunversazion, e tutti jarmanrà a bocca aperta e jinpararà a rispetèm un po’ d’pió. Ogg, tant par pruvè a jò dat na rapresentaziuncéna tel giarden ma i mi amigh Renzo e Carluccio e ma Fofo e Marinella ch’i stà d’chesa vicen ma nó e jè i fjoi dla sgnòra Olga ch’la scriv i libre stanped e la jè senpre distratta e afacendeda. El biliett d’ingress l’era d’ un sold pr’om. - M’farìa la curtesia qualca sgnòra - a jò dett – d’inprestèm ‘n arlogg dor? Lei? - Mè a ‘n l’ò – la jà rispost la Marinella – mo a poss veda s’a j la fagh a chiapè quel dla mi mà. Difatti la jè corsa tun chesa e la jè arturneda tel giarden sa ‘n bell arlugen dor. Mè ch’a javeva purted sa me un pistapep do’ la Catarena la pista le mandol e ‘l zócre quant la fa i dolc, a jò butedj dentra l’arlogg dla sgnòra Olga e sal batoch a jò cminced a pistèl ben ben cum el fa Morgan; mo l’arlogg l’era molt dur e an s’è trided ben, mén el cristall ch’l’à fatt sóbit tutt cuncen. - Guardè, gent! – a jò dett – Cum a vdé, l’arlogg dla sgnòra Marinella an è pió ricunuscibil. ... - L’è vera! – jà dett tutti - Mo nó – a jò agiunt mè – a l’ farém arcunparì cum l’era préma! Difatti a jò sversed el pistapep in t’un fazulett do’ ch’a jò lighed ben stretti i pezz dl’arlogg ch’m’aveva dat la Marinella e svelt svelt a m’sò caced el faguten tla sacocia. Pó, fajend fénta d’gnent, a jó caved fora ‘n antre faguten ch’a javeva prepared préma e cioè l’arlogg d’mi medra ch’a javeva già invulted t’un fazulett cunpagn d’clatre, e fajendle veda ma j invited a jò dett: - Oplà, gent, guardè l’arlogg arturned cum l’era préma! Tutti jà aplaudid restand molt cuntenti del spetacul, e la Marinella la jà chiaped l’arlogg dla mi mà cunvinta ch’fussa quell d’su medra, e acsé a m’so’ fatt molt unor. Stasera a darò na gran rapresentazion a chesa mia, e a creggh ch’girà tutt splendidament. Adess a prepèr i biliett d’invit. 31 d’Otobre Ah, giurnalen mia, cum a so’ ned disgrazied! E quell ch’m’è sucess finora an è gnent parchè pò darsi ch’a fnéscia in galera, cum m’è sted predett da pió d’on e, fra jatre, da la zi Bettina. … A so’ acsé abachied, che tun chesa i ‘n à ‘vud gnanca el curagg d’mnèm. La mà la m’à cunpagned maché tla canbra mia, e la m’à dett senplicement: 31 - Fa’ d’nun fèt veda da niscion… e prega Dio ch’l’ava misercordia d’te e de me che, par via tua, a so’ la dona pió sfurtuneda de st’mond! Pora mà! A pensè ma la su facia pena d’malincunìa me vèn da piagna. …Mo, d’atra part che colpa a n’ò se tutt le robb, anca le pió senplic, le m’va a l’arversa? Cum a javeva stabilid, iarsera a jò vlud dè la rapresentazion di giogh d’prestig, tel salott… e in quest an c’era gnent d’mèl, tant è vera che tutti jà dett: - Vdém, vdém ste rivel d’Morgan! Fra i spetador, otr’a Mario Marri ch’el fa le puesì e ‘l porta la caramella, la sgnurena Sturli che le mi sureli le dic ch’la se strégn tropp, e l’avuched, c’era anca Carlo Nelli, quell ch’el va vistid tutt a punten e ch’l’à ‘rfatt la pèc dop ch’el s’n’era avud tant par mèl che la Virginia j avessa scrétt sla foto: Vechj gommeux. - A cminciarem dal giogh dla friteda! – a jò dett mè. A jò chiaped dal tacapagn el prém capèll ch’m’è capted fra le mèn, e a l’ò mess s’na sedia, a na certa distanza dal publich: pó a jò chiaped dó ov, a j ò rott e a jò sversed le chier e i torle tel capèll, metend le còciol t’un piatt. - Stè atenti, gent! Adess a preparém la friteda e pó a la metrém a cócia!… E sa ‘n cuchier a m’so’ mess a sbatta j ov dentra mal capèll avend in ment dop d’cavèj la fòdra e d’fèl arturnè pulid cum l’era préma. Carlo Nelli, tel vedme sbatta j ov dentra mal capèll, l’è scaped t’na gran riseda e l’à esclamed: - Ah, questa sé ch’la jè bela! Mè, senpre pió rinfranched tel veda che tutt’i s’divertiva ma i mi giogh, par fnì l’esperiment propi a la perfezion cum a javeva vést a fè mal celebre Morgan, a jò dett: - Adess che j ov jè sbatud, a pregarìa un sgnór d’bona volontà d’ténme el capèll mentre a vagh a cenda el fogh. … E rivolgendme ma l’avuched Maralli, ch’l’era el pió vicen ma me, a jò cuntinued: - Lei, signore, el me fa la curtesìa d’tena só el capèll par un minud? L’avuched l’à dett d’sé, e chiaped el capèll tla destra j à dat n’uchieda dentra e ‘l s’è mess a rida esclamand: - Mo vara! Mè a credeva ch’c’fussa un doppj fond. … Invec nò; l’à sbatud j ov propi dentra tel capèll! Carlo Nelli ch’l’à sentid l’è esplos t’n’antra riseda pió clamurosa dla préma, ripetend: - Oste! questa sé ch’la jè bela! Questa la jè propi graziosa!... Mè, tutt cuntent, a jò chiaped tl’ingress el candelir sa la candel’acesa ch’a javeva già prepared e, arturned vicen ma l’avuched Maralli, a j l’ò mess tla sinestra, dicend: - Ech aces el fogh: adess, chèr el mi sgnór, el faga el piacer d’ténle sotta mal capèll, prò nun tant vicen par nun brugèl. ... ech, acsé. ... brèv. ... Adess pó cum la friteda la jè bell’e cotta a smurciarém el fogh. ... Mo cum? Ah! Ech maché: nó a l’ smurciarem sa la mi rivultela. ... Verament Morgan el dopra na carabena: mo mè, avend ona d’cle rivultell da ragazz ch’le s’cariga sa chi projetil d’pionb a punta da na part e sa ‘n pnachj da clatra che sa 32 lori s’tira tel bersaj, a jò pensed ch’fussa cunpagn; e, inpugneda la mi pistola, a m’so’ piazed davanti ma l’avuched Maralli. A ste punt, molt inpurtant par la riuscida dl’esperiment, dat ch’a javeva da smurcè sa un colp sol dla mi pistola la candela, a so’ sted distratt tutt t’na volta da dó vurle. Carlo Nelli, avend vést a l’inpruvis che el capèll tle mèn dl’avuched Maralli l’era el suo, l’aveva lasced a gì d’rida, urland tutt preocuped: - Ohi! Mo chel capèll l’è ‘l mia! Tel stess tenp l’avuched Maralli, vdendme sa la rivultela punteda, l’aveva esclamed fajend drìa le lent j ochj cum è Béga: - Mo... la jè cariga? Tun chel mument a jò lasced partì ‘l colp, e s’è sentid un urle: - Ah! T’m’à mazed! E l’avuched Maralli, lasciand caschè da l’ mèn el candelir e ‘l capèll sa j ov dentra ch’i s’è spars sel tapét spurcandle tutt, el s’è buted s’na sedia cuprendse la facia sa tutt dó le mèn. … Le sgnurén Mannelli le jè svnud, cleatre le jà cminced a vurlè, le mi surell le s’è mess a piagna cum dle funten; Carlo Nelli el s’è buted sel su capèll, dicend tra i dent: - Asasén!… Mi medra intant, ajudeda da Mario Marri, la javeva chiaped l’avuched Maralli, tnendle só e spustandj le mèn da la facia, do’ ch’a jò vést, propi vicen ma l’ochj destre, el pnachj ross del projetil a punta ch’j s’era infilzed tla carna. … Eben a poss giurè che fra tutti mè a jera el pió dispiaciud, mo tun chel mument me niva da rida a veda ma Maralli che sa chel ciuff ross infilzed vicen ma l’ochj, l’era propi buff. … Alora Carlo Nelli, che in tutta cla cunfusion l’aveva cuntinued senpre a pulì el su capèll sal fazulett, l’à esclamed tutt arabid: - Mo quell l’è ‘n dilinquent ned!… E la sgnurena ch’la s’era ‘vicineda ma Maralli par veda cò j era sucess, incurgendse d’avé machied la camigéna d’seta bianca sal sangv ch’niva fora da l’ochj del ferid, la s’è messa anca lia a smachiès, sburbutland tutta intigneda: - Chel ragazz el fnirà in galera! … Mè a jò lasced gì d’rida, parchè a capiva che la facenda la jera molta seria. Mario Marri, ajuded da chiatre invited, i aveva chiaped l’avuched Maralli a bracc e j l’aveva purted d’sóra tla canbra di furastir; e intant Carlo Nelli el s’era incarighed d’gì a chiamè ‘l dutor. Mè, armast sol tel salott, a m’so’ mess t’un canton a singhiuzè e a rifletta sle mi disgrezi… e a j so’ armast acsé pén d’tristezza e dimentighed da tutti, par guesi tutta la nott, fén a quant an m’à truved mi medra ch’la m’à cunpagned maché tla mi canbra, cum a jò scrétt préma. … Pèr che l’avuched Maralli el staga molt mèl. E mè? Mè a fnirò in galera, cum i dic tutti! A so’ dispered, me gira la testa, a m’sent tutt pést cum s’i m’avessa dat un sach d’bastuned. … A ‘n ne poss pió, a ‘n ne poss pió!… 33 88 A jò durmid e a m’sent mèj. Che ora ch’l’è? À da essa tardén parchè a sent a nì só un uduren d’stracott ch’l’arcora tun ste silenzi d’tonba. Mo n’idea teribil la m’perseguita senpre: quella del prucess, dla prigion, di lavor furzed a vita. … Poramè! Pora la mi fameja!… A so’ afaced ma la fnestra, e a jò vést d’sotta, tel giarden, ma la Catà ch’la dscuriva fétt fétt sa Gig, quell ch’el m’à salved la vita quant a steva par afughèm. La Cataréna la se sbraceva, la s’infervureva, e Gig ogni tant el se trèva el capèll sj ochj, el slungheva el coll e ‘l spalancheva ben la bocca, cum el fa ló quant un discors j interessa na mucchia. Mè a j guardeva ma tuti dó, e a capiva benissim ch’la Catà la jarcunteva ma Gig el fatt d’iarsera dl’avuched Maralli e che Gig l’era molt inpresiuned del pezz; e a capiva anca da le moss ch’i feva che l’afari l’era seri ben, e che forsi l’avuched el steva molt mèl. … A un cert mument anzi, quant la Catà la jà alzed i bracc mal cel, m’è vnud anca el dóbbi che el por Maralli el fussa mort. … Epur bsogna, giurnalen mia, ch’a t’cunfessa na roba: che a veda chi dó ch’i feva tutt cle moss, me niva da rida. Che mè a sia sel seri un dilinquent ned cum l’à dett iarsera Carlo Nelli? Mo el buff pó l’è quest, cher el mi giurnalen: che adess, arpensandj ma st’afari del dilinquent ned, me vèn da piagna parchè pió a j pens e pió me pèr propi d’essa ‘n ragazz nud al mond par sufrì e par fè sufrì, e a deggh fra d’me: - Signor, quant l’era méj che Gig el m’avessa lasced afughèm chel giorne. Zétti un pó! A sent un rumor tl’andrón. … Poramè! Forsi Maralli l’è mort daver… forsi l’è i carabinir ch’i m’vèn a to’. 88 Mo che carabinir d’Egétt!… L’era mi medra, la mi bona mà ch’la jè vnuda a purtèm da magnè e a dèm nutizi dl’avuched Maralli!… Ah, giurnalen mia, che pes a m’so’ caved da la coscenza!… A salt e a ball par la stanza cum un matt da la cuntentezza. … L’avuched, grazi’a Dio, an è mort e an c’è gnanca pericul ch’el mora. Pèr che tutt s’arduc’rà tla perdita dl’ochj, parchè è armast ufes an sò che nerb… e ‘l dutor l’à sigured che Maralli fra na dicena d’giorne el pudrà scapè. La mà quant la jè nuda la jera seria sel seri, mo pó quant la jè gida via la jera alegra cum è me, sigur parchè anca lia la s’n’à da essa fatta na ragion. Sicùm quant la jè entreda tla canbra mè a jera molt spavented parchè a credeva ch’fussa i carabinir, la mà la m’à dett: - Ah, menomèl che, se nun atre, t’à ‘l rimors par quell ch’t’à fatt!… Mè a so’ sted zétt, e alora lia la m’à pres tla braceda, e guardandme tla facia la m’à dett, mo senza sgridèm, anzi sa na voc lamentosa: 34 - Tè ‘l ved, G’vanen mia, quanti dispiacer, quantle disgrezi par via tua!… Mè alora, par cunsulèla, a jò rispostj: - A l’ veggh sé: mo s’le jè dle disgrezi, scusa, che colpa a n’ò mè? Lia alora la m’à rinpruvered parchè mè a m’so’ mess a fè i giogh d’prestig, e mè a jò dettj: - Mo se quant a m’so’ mess a fèj, tutti quei ch’c’era tel salott i s’divertiva e jera felic e cuntent!… - Parchè i ‘n pudeva preveda quell ch’t’à fatt dop. … - E mè a l’ pudeva forsi preveda? Cò a so’ d’indven mè?… Alora lia la jà tred fora la facenda del capèll d’Carlo Nelli ch’l’è gid via tutt intigned parchè mè a j l’ò insustid sa j ov. - Va ben – a jò dett mè – Mo anca quella l’è steda na disgrezia, parchè mè a jò chiaped un capèll pursia dal tacapagn, e a ‘n saveva ch’fussa el suo. - Mo, G’vanen mio, ragiona, s’el fussa sted d’un atre an sarìa sted cunpagn? Acsé la jà dett mi medra e l’è maché ch’a la jaspeteva. - Nò, ch’an sarìa sted lustess ... par Carlo Nelli! Difatti, cum ló el s’è incort che mè a ‘n saveva pió cum m’armediè e ch’el capèll l’era urmei arvined, el sgnór Carlo Nelli el rideva da spanzès, cunvint ch’el capèll el fussa d’un antre, e ‘l dciva: «Ah questa la jè bela! Questa la jè sanpatiga!». Mentre invec, quant pó el s’è incort ch’el capèll l’era el suo, l’à dett ch’a jera un dilinquent ned!... Senpre acsé!... Tutti acsé!... E anca Maralli el rideva e ‘l s’divertiva, parchè l’aveva vést ch’el capèll an era el suo, e s’a l’avessa pó sfunded sa ‘n colp d’pistola, el se saria divertid anca d’pió. ... Invec la sfiga la jà vlud ch’a chiapassa ma ló vicen ma ‘n ochj, ech che alora tutt’i dà adoss mal por G’vanen, e tutt’i s’mett a urlè che G’vanen el fnirà in galera. ... Senpre acsé!... Tutti acsé!... Anca la zia Bettina l’à m’à dett astavia, e j la jà a mort sa me. ... E, in fond, cò l’è ch’a iaveva fatt d’mèl? A javeva sradiched dal ves na piantena d’frasinella ch’la custarà dó centesim sé e nò. ... Mo sicùm a jò pisced tel batesim s’è data gióst la cunbinazion che cla pianta la jera steda regaleda ma la zia Bettina da ‘n cert Ferdinand, e pèr pardepió, acsé la dic lia, che dentra tun cla pianta c’sia el spirit de st’individue. ... A ste punt la mà la m’à interott pena d’curiosità, dicendme: - Cum, cum?... arconta tutt ben ben: cum la t’à dett la zia Bettina?.,.. E la jà vlud ch’a j dcissa tutt el fatt dla frasinella e ch’a ripetessa quell ch’la m’à dett la zia Bettina, par fil e par segn; e pó la s’è messa a rida, e pó la m’à dett: - Cerca d’stè maché zétt e bon. ... Dop a jarturnarò, e, se t’si sted bon, a t’purtarò par merenda un po’ d’marmeleda d’persigh. ... E la jè gida gió,e a jò sentid ch’la chiameva ma l’Ada e ma la Virginia dicend: - Ah, a v’ne voj arcuntè ona blena!... Menomèl. A l’ò senpre dett: fra tutti la mà la jè l’uniga ch’la s’salva, e ch’la sà disténgua se na roba la suced par disgrezia o par cativèria. 88 35 C’è steda l’Ada a purtèm da cena e la jà vlud anca lia ch’a j arcuntassa el pzulen dla frasinella dla zia Bettina. La m’à dat dle nòv belissim. Un’ora fa c’è ‘sted el dutor d’arnov e l’à dett che l’avuched Maralli el va molt méj, mo ch’l’à da stè tla canbra almanch par na stmena tel scur. A capésc ch’la jà da essa na roba scuciant: mo l’è anca pió scuciant l’avé da stè chius t’na canbra senz’essa maled, cum me tocca stè ma me. Mo c’vo’ pacenza. L’Ada la m’à dett che ‘l ba l’è intigned dur, ch’an me vo’ pió veda e che parciò tocca ‘spetè ch’j passa l’incazadura e alora s’la s’mett d’mezz la mà se spianarà tutt. Intant a vaggh a lètt, parchè a casch dal sónn. 1° d’Novenbre Ogg, mentre ‘l ba l’era fora, l’Ada la jè vnuda a dèm le nov dl’avuched Maralli, ch’el va senpre miliurand, e a dìm s’a vleva scenda tel salott, a patt che dop d’na mezuretta a jarturnassa tla mi canbra. A so’ scent molt vulantiri, par ganbiè eria; e dop d’un po’ la jè nuda la sgnòra Olga a fè visita ma la mà e la m’à fatt un sach d’fest, dicend ch’a jera cresciud, ch’a javeva j ochj inteligent, e moltle atre robb ch’le donn le dic d’nojatre ragazz quant le parla sa le nostre medre. Prò mi surela Virginia, ch’la jera vnuda tun chel mument, la jà pensed ben d’fèm sparì sóbit, dicend ch’a jera tropp svaghed, e la jà pres a parlè del fatt dl’atra sera ch’la jà arcunted naturalment a mod suo, esagerand, cum la fa senpre lia, e esaltand la rasegnazion dla pora vittima (acsé la chiema lia ma l’avuched) ch’l’armanrà cegh d’un ochj par tutta la vita. Prò la sgnòra Olga, ch’la jè na persona istruida e ch’la scriv i libre la jà dett che, sé, la vittima la jera da cunpatì, mo che s’era trated d’na disgrezia; e mè a jò agiunt sóbit: - Cert: e par giunta na disgrezia vluda, parchè se l’avuched el fussa rested ferme cum a dciva mè, a’n avrìa sbajed la mira. ... Dop d’molti discors la sgnòra Olga la jà tred fora l’arlogg e la jà dett: - Signor! A javem fatt le qvatre! La mà alora la jà userved: - Streni! Lei la jà n’arlogg ch’el s’asmeja perfetament mal mio. ... - Ah, sé? – la jà rispost la sgnòra Olga, e la l’à ‘rmess tla sneda, mentre la Virginia ch’la j steva d’drìa, la feva di cenn sa le mèn ma la mà ch’la ‘n capiva gnent. Quant pó la sgnòra Olga la jè gida via, la Virginia ch’la jà senpre el vizi de dscurra e d’cacè ‘l nes tle robb ch’j ‘n la riguarda, la jà esclamed: - Mo, mà! ‘N t’à vést che, otra l’arlogg, la javeva anca un ciondol cunpagn del tuo? L’è na roba strena un gran bel po’. E le jè gid só tuttle tla canbra dla mà par chiapè l’arlogg. ... Mo l’arlogg an c’era parchè a l’aveva chiaped mè l’atre giorne par fè i giogh d’prestig tel giarden. L’è inpusibil descriva cum le jè ‘rmast la mà, l’Ada e la Virginia. L’Ada la jè corsa sóbit tla su canbra, e la jè arturneda dicend: 36 - E a v’ne dirò n’antra... n’antra ch’la jè pió straordineria ancora, tantochè, préma da dìla a jò vlud essa sigura. Quant la sgnòra Olga la s’è sufieda el nes a jò vést ch’la javeva un fazulett d’batista sa ‘n richem cunpagn ma quel ch’t’m’à regaled tè, mà, par la mi festa. Alora a so’ gida a veda tel mi casett e m’ne manca propi on!... Cat! Par forza! L’è ‘l fazulett ch’a jò chiaped l’atre giorne par fè ‘l giogh d’prestig tel giarden, e ch’a jò dat ma la Marinella sa drenta l’arlogg dla mà!... Eben: par stle dó robb acsé senplic, la mà e le mi dó surell le jè sted malé a dscurra par pió d’un’ora sa mélla: Ah! Oh! Uh! E le jè gid a truvè l’ultme giorne che la sgnòra Olga la jè steda da nó, ch’l’è sted clatre lundè, e le s’è ‘rcurded ch’la mà j la javeva fatta pasè tla su canbra, e finalment l’Ada la jà cunclus acsé tutt le discusion: - Quest l’è un ches d’cleptomania. Questa l’è na parola che mè a cnosc par avéla létta pió d’na volta tel giurnel del ba, e a sò ch’la jè na sorta d’malatìa strena un gran bel po’, ch’la fa sé che la gent la roba la roba dj atre senz’incorg’se. Alora mè a jò dett: - T’si senpre esagereda!... E a javrìa vlud spieghè la facenda, liberand la sgnòra Olga da n’acusa ingiósta, mo sicùm la Virginia la jè salteda só a dì che mè a so’ un ragazz e ch’a javeva da stè zétt e gvei, anzi, s’a javessa fatt parola sa qualcdon del fatt ch’a javeva asistid, acsé a le jò pianted malé lasciand ch’le s’la sbrigassa fra d’lorle. Quanta superbia jà i grand! Mo stavolta i s’incurg’rà che, pur esend di ragazz, a pudém giudighè le robb molt méj ch’an è lori, ch’i pretend d’savé senpre tutt!... 2 d’Novenbre Ogg l’è ‘l giorne di mort e s’va al Canpsant a visitè la tonba di por nonn e quella del por zi Bartoloméo ch’l’è mort dó ann fa, purtropp, e che s’el fussa canped el m’avrìa regaled na bela bicicletta ch’m’la javeva prumessa tantle volt. ... La mà la m’à dett d’vistìm a la svelta, e che in st’ucasion solenn, s’a m’cunpurtarò ben, el ba forsi l’arfarà le pèc sa me. Menomèl! Finalment la giustizia la trionfa, e l’inucent an è pió perseguited da chi avria da capì da che part stà la ragion, senza dè senpre adoss mal pió pcen ch’an s’pò difenda. 88 Préma d’gì a lètt a voj segnalè maché, tel mi cher giurnalen, el fatt d’ogg ch’l’è sted quell d’essa sted perduned dal mi ba; poch c’è manched prò ch’gissa tutt a pr’eria, e anca sta volta propi par na stupidaggin. Ogg, donca, préma d’scapè da chesa, el ba el m’à cunsegned na curona d’fior e ‘l m’à dett dandme del vó, sa cla voc cupa ch’el fa senpre quant l’è incazed sa me e che, dop un pezz, el s’decid a ‘rparlè: - Sperém ch’el pensir di nostre por nonn el ve faga dventè pió méj d’quell ch’a si. ... 37 Mè, naturalment, a ‘n ò fiaded, savend ben che in stle ucasion i ragazz i ‘n pò dì liberament le su ragion, a jò tnud bass la testa cum s’fa quant s’dventa ross, e a jò sbirced dal bass a l’alt el ba, ch’el me guardeva fétt fétt sa na gran ciurma. Intant la mà la c’à chiamed, parchè la caroza ch’la javeva manded a to’ da la Catà la jera pronta e a j sem muntedi só tutti, mén la Virginia ch’la jè ‘rmasta tun chesa parchè l’aveva da nì el dutor da l’avuched Maralli ch’el va miliurand senpre d’pió. Mè a jò dett ma la mà: - Mè a poss gì sal cuchir, acsé vojatre a j stè pió largh. E acsé a jò fatt, anca parchè malasó a m’divert molt de pió, specialment quant s’chiappa la caroza a ór, parchè alora s’va pianen e ‘l vituren el me fa anca tena le brilli. - Ch’bela giurneda! – la jà dett l’Ada. – E quanta gent!… Difatti quant a sem entredi tel Canpsant paréva d’essa a pasegg e l’era un bel veda cle famej ch’le se stipeva ti viel tuttle carigh d’fior d’tutt’i culor par i su por defunt. A javém visited le tonb di por nonn e del por zi, e preghed par lori cum s’fa tutt j ann, e pó a javem fatt el gir del Canpsant par veda le tonb nov. A ’n.cert punt a c’sem fermed davanti ma na tonba in custruzion e l’Ada la jà dett: - Ech la capella dla fameja Rossi ch’ne dscorr tant la Bice. … - Che lóss! – la jà userved la mà – Quant la custarà? - Tre o quatremélla franch sigur! – l’à rispost el ba. - I farìa méj a paghè i bóff ch’i à!… - la jà dett l’Ada. Mè a jò chiaped al balz l’ucasion par arparlè sal ba e a jò dmandedj. - Mo a cò serve sta fabbrica? - La serv par splìj a mèn a mèn ch’i mor tutta la fameja Rossi. … - Cum sarìa a dì! Acsé anca la sgnurena Bice la fnirà maché dentra? - Cert! Mè urmei a schiupeva, e a m’so’ mess a rida cum un matt. - Cò c’è da rida? - C’è che sta facenda d’fès fè, quant on l’è ancora viv, la chesa par quant el sarà mort, la m’pèr buffa un gran bel po’, ech!… - Beh! – l’à dett el ba – da ‘n cert punt d’vésta, difatti, l’è n’inbizion cum tantle atre. … - Sigur! – la jè salteda só l’Ada. – Cum quella d’avé l’ palch del suo al teatre, e a ‘n sò cum la Bice la ‘n s’vergogna d’fèjs veda, savend che su pedre l’à vud da chiapè dj atre sold in prest da la banca. … E maché ‘l ba, la mà e l’Ada i s’è mess a chiachiarè fra d’lori, e sicùm mè a me scuceva, avend vést da distant Renzo e Carlucc a jò rivedj e a c’sem mess a giughè a i cavai longh chi viel ch’i pèr fatti aposta, dat ch’i è tutti cupert d’ghiajen e ch’i à dlà e d’qua dle sbarr da saltè ti recint peni d’erba, basta prò ch’i ‘n vegga i guardien parchè an s’pò fè. Tutt t’na volta a m’so’ sentid ‘chiapè par el gruvaten. L’era ‘l ba tutt inviparid parchè, acsé pèr, el me cercheva da ‘n pezz sa la mà e l’Ada. - Propi an c’è gnent d’segre par te! – el m’à dett sa na gran voc burbra – Anca maché, do’ s’ven par piagna, t’trov el mod d’fè dle birichined!… 38 - Vergogna! – la jà agiunt l’Ada sa na gran eria d’superiorità – mettse a fè ‘l chiass t’un Canpsant!… Alora a m’so’ arvulted e a jò dettj: - A jò fatt el chiass sa Carluccio e Renzo parchè a so’ pcen e a j voj ben ma i mi cunpagn anca tel Canpsant, mentre invec c’è le ragazz grand ch’le vèn maché par dì mèl dle su amigh!… El ba l’à fatt la mossa d’mnèm, mo l’Ada j l’à fermed e a jò sentid ch’la jà sburbutled: - Lasc’le stè, par carità. … El sarìa bon d’gìl ‘ardì ma la Bice! Ech cum le jè le sureli pió grand! Lorle le difend qualca volta i su fradei pió pcen, mo senpre par interess e contra el trionf dla verità e dla giustizia! La Virginia la c’è nuda incontre, ch’l’an saveva se rida o piagna, e la c’à ‘rcunted che ‘l dutor l’aveva truved ma l’avuched Maralli molt miliured e che urmei el pudeva garantì nun sol la prossima guarigion mo anca ch’an avrìa pió pers l’ochj che fén a chel mument l’aveva cres in pericul. An s’pò descriva la cuntentezza ch’a javém pruved par na nova acsé bela e inaspeteda. A jò ‘vud na gran sudisfazion, anca parchè tutt quest vo’dì che in fond in fond quelle ch’lori i chiema le mi birichined le jè dle ver e propi stupidaggin, e che sarìa l’ora de fnìla sa li esagerazion e le persecuzion! 5 d’Novenbre In sti giorne a ‘n ò avud un minud d’tenp par scriva tel mi cher giurnalen, e anca ogg a n’ò molt poch, parchè a jò da fè i cónpit. Propi acsé. È arcminced la scola, e mè a jò mess giudizi e a voj propi studiè sel seri e fèm unor, cum la dic mi medra. Prò a ‘n poss fè d’manch d’disegnè maché, tel giurnalen dle mi memorie, el ritratt del del prufesór d’laten, ch’l’è acsé buff, sopratutt quant el vo’ fè ‘l teribil e l’urla: - Zétti tutti! Fermi tutti! E gvei s’a veggh a mova ‘n móscol dla facia! Par quest nojatre fén dai prém giorne a javem messj el sopranom de Móscol e adess an j l’ cheva pió niscion, el canpassa méll’ann! In sti giorne, tun chesa nisciuna nova. L’avuched Maralli el va senpre pió miliurand, e fra ‘n pèra d’giorne el dutor j sfasciarà l’ochj e j farà arveda la luc. Iri è vnuda tun chesa na comision del partid socialésta par ralegrès sa ló dla guarigion e c’è sted un po’ d’battbecch fra la mà e ‘l ba, parchè la mà la ‘n vléva lascèj pasè sti magnaprét, cum la j chiema lia, e ‘l ba invec j à fatt entrè tla canbra dl’avuched, ch’el m’à fatt propi rida parchè l’à dett: - A so’ molt cuntent da védve – quant invec i era tutti tel scur. Tutt maché: dop ch’i è gid via, Maralli, parland sal ba, jà dettj ch’l’era propi felic d’avé avud in st’ucasion tantle manifestazion de stima e d’sinpatìa da part dla citadinanza. E pensè che sle prém, a sentì quei d’chesa mia, paréva ch’a l’avessa mazed. 6 d’Novembre 39 Iri, mentre a studieva la gramatiga latena, ascultand atentament quel ch’le dciva fra d’lorle la mà e l’Ada a n’ò sentida ona blena. S’tratta dla sgnòra Olga e dla su pretesa cleptomania. Pèr ch’la mà la jav’avertid dla facenda, sa tutta la delicatezza pusibil, el marid dla sgnòra Olga, ch’l’è ‘l sgnór Lovig, un bulugnés ch’el dscorr in napuleten quant el dscorr, mo ch’el dscorr poch parchè l’è un tip burbre e pèr ch’j l’ava senpre sa tutti, quantunqv el sia invec el pió bon om de st’mond, pén d’ boncor e ch’el vo’ ben ma i ragazz e j sà cunpatì. El sgnór Lovig, par quel ch’a jò capid, l’è ‘rmast molt surpres da la notizia ch’j à dat la mà, e ‘l feva fadiga a credj, mo quant l’à vést daver che l’arlogg dla sgnòra Olga l’era quel dla mà, el s’è cunvént... e, sa na scusa l’à fatt visitè la moj da ‘n dutor d’grid, ch’l’à sentenzied ch’el fatt l’era pusibilissim tratandse d’un tenperament molt nervos, e l’à prescrétt na cura ricustituent. El fatt ch’j è sted urdined sta cura j l’à ‘rcunted lia iarsera ma la mà: mo lia la cred ch’sia par na malatia d’debolezza ch’j à truved, e la jà dett, anzi, ch’la s’l’è inventeda ló parchè lia la stà benissim e ch’la fa la cura sol par cuntentè ma su marid. Naturalment mè a m’so’ divertid na mucchia ma sta scéna e a spér d’divertìm anca d’pió in seguit. Intant stamadena a jò truved un mumenten ch’niscion badeva ma mè e a so’ gid tla canbra dl’Ada do’ ch’a jò chiaped tutt’i fazulett ch’a jò truved; pó, pasand tel salott da pranz, a jò chiaped un gabarè d’argent e a me l’ so’ nascost sotta la maja; e a la fén a so’ gid tel giarden, a jò chiamed ma la Marinella e, sa la scusa d’giughè a nascunden, a so’ gid tun chesa sua e a jò lasced el gabarè tla su canbra da pranz. Quant pó ma i fazulett a jò datj ma la Marinella dicendj d’purtèj tla canbra dla su mà, facenda ch’la jà fatt sóbit; e d’lia a so’ sigur parchè la Marinella la jè na fjulena piutost taciturna e la sà téna un segret. E adess aspetém st’atr’att dla cumedia. 7 d’Novenbre Stamatena a scola a la lezion d’laten n’è sucess’ona ch’la merita daver d’essa ‘rcunteda. Renzo ch’l’è d’banch vicen ma me, l’aveva purted un po’ d’péc chiapeda tla butega d’su zi, ch’el fa el calzuler; e mè, inprufitand del fatt che un cunpagn ch’l’è davanti ma nó el s’era alzed par n’interogazion, a jò stés ben ben sta palota d’péc tel post do’ stà a seda ste ragazz ch’l’è Mario Betti, mo che nó a l’ chiamém el Milord parchè el va vistid tutt a puntén e a l’ingles, mo che invec l’à senpre el coll acsé insustid ch’el pèr propi un spazen vistid da sgnór. Naturalment quant l’è arturned al su post an s’è incort d’gnent. Mo dop un po’ d’tenp la péc do’ el stev’a seda la j s’è riscaldeda sotta el cul e la jà fatt presa si calzon tant che ló, tel mòvse, e tel sentìs tirè par di dria, l’à cminced a sburbutlè e a smaniè. El prufesor el s’è incort, e alora fra Móscol e Milord è nuda fora na scéna da sbudlès dal rida. - Cò l’è ch’c’è malé? Cò l’è ch’el fa, Betti? 40 - Ech, mè. ... - El staga zétt! - Mo. ... - El staga ferm!... - Mo mè a ‘n poss... - Zétt e ferm! Gvei s’a veggh a mova un móscol!... - El me scusa, mo me a ‘n poss... - Ah! El signorino an pol? An pò stè nè zétt e nè ferm! Alora ch’el scappa fora dal banch. ... - Mo mè a ‘n poss. ... - Ch’el vaga fora da la class! - A ‘n poss. ... - Ah, séee E sa ‘n rugid Móscol el s’è buted sel por Milord e chiapandle par un bracc el l’à tred fora dal banch, sa l’intenzion d’butèl fora da la class, mo ‘l l’à lasced sóbit, parchè l’à sentid un gran craaach e ‘l s’è incort che un pezz di calzon de chel por ragazz l’era ‘rmast tached mal sedìl. Móscol l’è ‘rmast mèl mo l’è ‘rmast pegg Milord, e bsugneva vedj ma tuti dó inpapinedi a guardès tla facia senza che niscion di dó el s’pudessa spieghè quel ch’era sucess. Na gran riseda la jè rinbunbeda tla class, e ‘l prufesor, arversand la su rabia sun tutti,l’à urled: Fermi tutti! Zétti tutti! Gvei se... Mo an à pudud fnì el su solit riturnell. Eh sé! atre che móscol! Tutta la class la jera a bocca spalancheda, e, anca vlend, l’era inpusibil che qualcdon s’pudessa frenè. ... A ‘n deggh atre. Dop, par ste fatt, è nud el Presid, e par l’afari dla péc a sem stedi interoghed sett o ott d’nojatre ch’a stémm ti banch d’drìa a quell d’Milord, mo, par furtuna an c’è sted nisciuna spieda e an s’n’è pió parled. Prò el Presid, guardandme féss, el m’à dett: - El staga atenti chi è ch’è sted, parchè pò darsi ch’el la pega quant mén el s’la jaspetta. Ogg el dutor l’à sfasced l’ochj ma l’avuched Maralli e l’à dett che dmen el pudrà cmincè a tena la pacca dla fnestra un po’ aperta, in mod ch’entra tla canbra apena un fil d’luc. 9 d’Novenbre Iri la mà e l’Ada le jè gid a restituì la visita ma la sgnòra Olga e quant le jè arturned a jò sentid ch’le dciva fra d’lorle: - T’à vést? La javeva ‘n antre fazulett mio! - E ‘l gabarè d’argent? Mè a me dmand cum la javrà fatt a purtè via ‘l gabarè! Do’ j l’avrà nascost? - Oste! L’è propi na malatìa seria. ... Bsogna avisè su marid stasera stessa. Mè a rideva dentra d’me, mo a jò fatt fénta d’gnent, e anzi, a jò dett tutt t’na volta: 41 - Chi è ch’stà mèl, mà? - Niscion, - la jà rispost sóbit l’Ada, sa cla su solit’eria d’superiorità, cum par dì che mè, esend un ragazz a ‘n aveva da savé gnent. E pensè ch’invec a ne sò na mucchia pió ch’an è lorle!... 15 d’Novenbre L’è parechj giorne ch’a ‘n scriv pió gnent tel mi giurnalén, e quest dipend dal fatt ch’in ste tenp a jò avud tropp da lavrè par la scola. Basta dì ch’a so’ sted manded via dó volt parchè apunt, sa tutta la mi bona volontà, a ‘n j la javeva fatta a fè tutt’i conpit ch’i c’aveva dat! Mo ogg a ‘n poss propi fè d’mén d’segnalè maché, tun stle pegin do’ ch’a cunfid tutt’i mi pensir, na gran nutizia, na nova eceziunel ch’la dimostra cum i ragazz, anca quant i fa del mèl, in fond, j l’ fa senpre a fén de ben, mentr’invec i grand, par chel gran viziacc ch’i à d’esagerè senpre tutt, i c’perseguita ingiustament, parchè qualca volta jè custretti a ‘rcnoscia el su tort, cum saria apunt tel nostre chesi. Ech donca la gran nutizia: l’avuched Maralli iarsera t’na longa cunversazion ch’l’à vud sal ba, jà dmandedj d’spusè ma la Virginia. Ste fatt l’à mess la rivuluzion tun chesa. La mà, cum la jè nuda a savél, la s’è mess’a urlè ch’sarìa sted un delétt sagrifighè na pora fjola tle men de cl’om senza scrupol e senza religion, e che lia la ‘n avrìa mèi e pó mèi dat el su cunsens. El ba, invec, el sustén che Maralli l’è ‘n ottim partid da tutt’i punt d’vésta, parchè l’è un giovne giudizios e ch’el farà carira e che bsogna corra sa i tenp, tantdepió ch’ogg essa socialésta an è na roba brótta cum era vent ann fa. La Virginia la dà ragion mal ba, e la jà dett che Maralli l’è quel ch’s’pò desiderè d’méj, e che lia, dat ch’s’è presented l’ucasion d’maritès, la ‘n s’la vo’ lascè fuggia. Anca mè a sarìa cuntent ch’s’fassa ste matrimoni, parchè acsé c’sarà ‘n antre pranz d’nozz, e chisà quanti dolc e quant rusoli.!… 16 d’Novenbre Stamatena l’Ada la jà piant e sgaged sa la mà, parchè la dic ch’an è gióst ch’anca la Virginia la se sposa, mentre lia la s’à da infraidè tun chesa, cundaneda a restè par Sant Antoni cum è sucess ma la zia Bettina; e che se ‘l ba el dà el permess ma la Virginia d’spusè ma ‘n socialésta an c’è ragion d’pruibì ma lia d’spusè ma De Renzis ch’l’è purett, sé, mo l’è un giovne distint, e ch’el pudrà in seguit fès na bela pusizion. 18 d’Novenbre Le fjulénle, in generel, le jè di ver e propi turment e le ‘n s’asmeja pargnent ma nojatre ragazz. Adess ne nirà ona a chesa nostra a pasè na stmena, e me ce vrà na bela pacenza. … Mo la mà, s’a sarò bon, la m’à prumess d’regalèm na bicicletta e me a farò tutt el pusibil par fèm veda gentil sa sta fjuléna, che par cum a jò sentid, la jà da rivè dmen. 42 Questa l’è la sesta volta a dì poch ch’i m’prumett na bicicletta, e pèr inpusibil, ogni volta è sucess un qualcò ch’l’à fatt sé ch’a ‘n la javessa. Sperém ch’questa sia la volta bona! La fiulena ch’s’aspetta l’è na nipot dl’avuched Maralli, ch’l’à scrétt ma na certa sgnòra Merope Castelli, ch’la jè na su surela marideda a Bulogna, d’nì maché sa la fjola par cnoscia la su futura cugneda, ch’sarìa pó mi surela Virginia. Urmei pèr che par el spusalizi sia tutt fatt, e tant la mà che l’Ada, iarsera, dop d’na gran prediga fatta dal ba, le jà fnid par dè ‘l su cunsens. 19 d’Novenbre A sem gid a la stazion a chiapè ma la sgnòra Merope Castelli e ma la Maria, che a vedla l’è na fiulena qualunqv, mo ch’la dscorr tutt in bulugnes ch’fa propi rida, parchè è fadiga ‘capìla. Tutti tun chesa jè felic e cuntent ch’le sia vnud stle nostre prosim parent, e anca mè a so’ cuntent da matt, sopratutt parchè la Catarena la jà prepared dó bei dolc, on sa la crema e on sa la marmeleda parchè ugnun l’à da sceja a sgond di su góst, cum a farò mè, che dat ch’a ‘n ò nisciuna preferenza, a j scejrò tuti dó. 20 d’Novenbre L’è pased un giorne dla stmena e mè a jò fatt tutti i sforz pusibil e inmaginabil par essa bon, cum a jò prumess irlatre ma la mà. Iri, dop dla scola, a jò fatt i giogh sa la Maria e a la jò trateda propi ben adatandme a giughè tutt el giorne sa la su banbola ch’la jè bela daver, mo anca nujosa un gran bel po’. La banbola dla Maria la s’chiema Flora e la jè granda guesi cum la padruncena. Mo la sola roba d’divertent ch’la java sta banbola l’è ‘l muviment dj ochj ch’i stà apert quant la jè in pid e ch’i s’chiud cum la vèn messa a giagia. Mè a jò vlud rendme cont de sta facenda e a jò fattj tla testa un bugh do’a jò pudud scuprì che tutt el muviment dj ochj l’era reguled da ‘n mecanisme interne molt fecil da capìs. Difatti a l’ò smunted e a jò spieghed ma la Maria cum el funziuneva e lia la s’è intereseda ma la spiegazion, mo dop, quant la jà vést ch’j ochi dla bugatta jer’armast stort e i ‘n se chiudeva pió, la s’è mess’a piagna cum s’j fussa capted na disgrezia fra chep e coll. Cum le jè scèp le fjulen! 88 La Maria la jà fatt la spia dla facenda dla banbola ma su zi, e stasera l’avuched Maralli el m’à dett: - Mo tè donca, G’vanen mia, t’la jà propi sa j ochj dj atre!... Prò dop un po’ l’à ‘rpres tutt surident: 43 - Só, só! A farém cumudè j ochj dla banbola... cum s’è agiusted i mio. E del rest, chera Maria, bsogna cunsulès tel pensè che tutt le disgrezi le ‘n vèn par fè del mèl. Vara ma me, pr’esenpi! Se G’vanen an me trèva un colp d’pistola t’un ochj, mè a ‘n sarìa sted acsé pietosament uspited e asistid tun sta chesa e a ‘n avrìa ‘vud mod forsi d’aprezè tutta la bontà dla mi Virginia... e adess a ‘n sarìa l’ om pió felic del mond! A stle parol tutt’i s’è cumoss, e la Virginia la m’à ‘braced piagnend. Tun chel mument a javria vlud dì tutt quell ch’me paseva par la ment, arcurdand le ingiustizi patid e fajend cnoscia sa chel fatt che i grand i à tort d’perseguitè ma i ragazz par ogni paca d’feva, mo a so’ sted zétt parchè a jera cumoss anca mè. 22 d’Novenbre Ariaprénd el giurnalen, e arlegend li ultim parol scrétt irlatre, me s’arenp el cor e a deggh fra d’me: «Tutt inutil, i grand i ‘n s’cureg’rà mèi». E intant anca sta volta, adio bicicletta! Mentr’a scriv a so’ maché bariched tla mi canbra, e decis d’nun ceda finchè a ‘n avrò la sigurezza matematiga ch’el ba an me ména. El fatt, cum è senpre, el s’arduc ma na stupidaggin e la causa la m’avrìa da frutè un premi, nò un castigh, dat che mè a jò fatt de tutt par ubdì ma la mà che iri, préma d’gì via sa le mi sureli e la sgnòra Merope par fè dle visit, la m’aveva dett: - Ved d’fè divertì ma la Maria, mentre nó a sem fora, e av giudizi. Mè, donca, dop avé giughed sa lia a la cucena e fatt qualch atre giogh, tant par cuntentèla, dat ch’a m’era stufed de stle stupidaggin da fjuleni, a jò dettj: - Vara, è guesi scur, e c’è n’ora bona préma d’gì a magnè: a vlém fè chel bel giogh, cum a t’ò fatt veda iri tun chel bel libre d’figur? Me a sarò el padron e tè ‘l schiev che mè a jabandon tel bósch. ... - Sé! Sé! – la jà rispost lia sóbit. La mà, sa le mi surell e la sgnòra Merope le ‘n era ancor’arturned; la Catà la jera tla cucena a fè da magnè: mè a jò purted ma la Maria tla mi canbra, a jò cavedj el vistiden bianch, e a jò messj el mio d’stòffa bluétt, parchè la jasmejassa propi ma ‘n maschj. Pó a jò chiaped la mi scatla di culor e a jò téntj la facia da mulatt, a jò pres un pèra d’forbic e a sem scenti gió tel giarden, do’ a jò urdined mal schiev ch’el me nissa d’dria. A jermi rived t’un viel suliteri, quant rivolt ma la Maria a jò agiunt: - Stà a sentì: adess a t’taj i récc, cum è tel racont, s’nò i t’arcnosc. - La mà la ‘n vo’ ch’t’me taj i capéi! – la jà rispost lia metendse a piagna. Mo mè a ‘n so’ sted a sentì: a jò tajedj tutt’i récc parchè s’nò an era pusibil fè chel giogh. Pó a la jò mess’ a seda sóra na pitra, vicen ma la scép, dicendj ch’la javeva da fè fénta d’ess’se spersa. E a m’so’ dirett tranquilamènt vers chesa. Intant lia la jurleva, la jurleva propi cum s’la fussa steda un schiev ver, e mè a m’tapeva li urechj par nun sentì parchè a vleva cuntinuè ‘l giogh fén dapid. El cel l’era sted par tutt el giorne cupert d’nuvol, e propi tun chel mument è cminced a nì gió certle gocc gross gross. … 44 Quant a so’ entred tla sela, jera tutti a tavla ch’i c’aspeteva. Sla tvaja c’era un belissim gabarè pén de crema sa i savojard ch’el m’à fatt nì sóbit l’aquoléna tla bocca. - Oh! Ecchi finalment! – la jà esclamed la mà sa un suspiron d’suliév vdendme arivè. – La Maria do’ ch’la jè? Dìj ch’la venga a magnè. - A javem fatt el giogh del schiev, - a jò rispost – la Maria la jà da fè fénta d’ess’se spersa. - Mo do’ la s’è spersa? - La jà dmanded la mà ridend. - Oh, maché vicen tel viel di Platani. – a jò cuntinued mè metendme a seda a tavla. Mo el ba, la mà, la sgnòra Merope e l’avuched Maralli i s’è alzed de colp in pid, cum se la chesa la fussa steda culpida da na sajetta, quant invec tuneva sé e nò. - T’dic sel seri? – el m’à dmanded el ba strignendme fort el bracc e fajend cenn ma chiatre d’mettse a seda. - Sé; a javém fatt chel giogh del padron e del schiev. Par quest a jò ‘vud da travestìla da mulatta; e mè ch’a feva el padron ch’el la banduneva a la jò lasceda malagió daparlìa; dop vèn la fata, ch’j la porta in t’un palazz incanted, e lia la dventa, an se sà cum, la regena pió putent dla tera. Niscion l’à pió mess un bcon tla bocca, dop ch’a jò dett stle parol, mén ch’an è mè. La sgnòra Merope la s’turceva le mèn par la disperazion e la dciva che la su fjulena la sarìa morta par el spavent, ch’la javeva paura di ton, ch’j sarìa nud sigur un malann, e atre esagerazion de sta spec. A sentìla, paréva ch’avessa da suceda tutt’i gvei de st’mond par un po’ d’fredd e un po’ d’umidità - Brótt! Cativ! Scelered! – la jà esclamed la Virginia, cavandme da la mèn i biscott ch’a steva par magnè – An t’fnirà mèi d’fè le birichined? Che cor t’à vud d’nì a chesa e d’lascè cl’angiulén malagió, daparlia, tel fredd e tel scur? Mo cò l’è ch’t’vèn fora da la sacocia? - Oh gnent, l’è i capéi dla Maria. A jò avud da tajèj par fèla dventè inriconoscibil. An l’ò dett ch’a la jò travestida da mulatt, sa i capéi cort e la facia nera? A ste punt la sgnòra Merope la jè dventeda pallida pallida, e la jà based la testa. La mà la jà cminced a spruzèj la facia sa l’acet, e la piagneva e la singhiuzeva. El ba el s’è alzed par gì a to’ na lanterna. Che fuga d’gì a cerchè cla fjola! Gnanca s’fussa sted na roba d’valor! M’feva intignè veda la chesa in subùj par na stupidaggin. Fatt se stà ch’m’è tuched a lascè gì d’magnè par gì a fè veda do’ ch’a javeva lasced ma la Maria. L’era na vergogna sentì quell ch’i dciva d’me; paréva ch’a ‘n fussa malé present! I dciva ch’a jera un disubidient, un scalpetred, un scelered, un ragazz senza cor, cum s’a javessa tajedj la testa, invec di capéi! Quest i è i fatt tla su senplicità. La sgnòra Merope la part ogg par Bulogna, parchè la ‘n me pò pió veda, e parchè è piuvud mentre che la su fjulena la jera spersa tel viel. E mè ch’a m’so’ infraided par gì a cerchè ma la Maria, a ‘n ò vud in conpens nè beg e nè abracc, a ‘n ò vud na tazza d’brod cald bulid sa l’ov dentra, cum è lia, a ‘n ò vud un bichiren d’marsala sa i biscuten, la crema e i frutt e i ‘n m’à stes sel sofà par fèm un sach d’carezz. Gnanca par l’insoni! A so’ sted invec sbatud tla canbra cum un chen, e ‘l ba el m’à dett ch’el sarìa nud só a cuncèm par le fest. A sò purtropp cò l’è 45 ch’le vo’ dì stle minacc. Mo mè a jò fatt le bariched, cum tle cità in tenp de guera, e i me chiaparà sol sle ruven del lavabo e dla scrivania, ch’a jò mess contra la porta. Zétt! A sent un po’ d’rumor... ch’sia riv l’ora del cunbatiment? A jò le pruvést tla canbra, la porta la jè chiusa a chiev, a jò messj davanti la scrivanìa e sóra el spechj grand. Ech el ba... el bussa ma la porta parchè el vo’ ch’a j ipra, mo mè a ‘n rispond. A voj stè maché zétt zétt, cum el gatt quant l’è tla cantena. Oh, se par mirecol un ragn el filassa la su tela, tutt t’na volta, d’travers ma la porta! El nemigh el credrìa la canbra svòida, e ‘l girìa via. E s’el vlessa aprì par forza. Girà ‘fnì ch’el spechj el casca, e ‘l fa tutt cuncen, e dop la colpa la sarà mia, tant par ganbiè. ... Senpre acsé: l’è ‘l ragazacc cativ, l’è ‘l famos Gianburasca ch’el fa senpre tutt’i gvei. ... Senpre sta solfa! 23 d’Novenbre Gnent d’nov. Iri è partid la sgnòra Merope sa cla puèta dla Maria e s’aveva da sentì quanti cunpliment! Pèr ch’sia gid anca l’avuched Maralli a cunpagnèli fén a Bulogna. Ma la porta dla mi canbra an c’è sted pió nisciun asalt. A ogni modi mè a so’ decis a resésta. A jò rinfurzed la baricheda e a jò racimuled na discreta quantità d’pruvést prucured da la Catà sa ‘n cestulen ch’a jò caled da la fnestra ch’la dà sel giarden, mentre la mi fameja la jera gida a cunpagnè la sgnòra Merope ma la stazion. 24 d’Novenbre Dop dla tenpesta vèn la bunaza. Tre giorne fa el cel l’era cup, adess invec l’è seren. S’è fatt le pèc, e l’asedi l’ è sted tolt. Stamatena dal bugh dla sladura, m’è sted prumess d’nun dèm pió le bastuned, e mè a jò prumess solenement d’arturnè a scola, d’studiè e d’essa bon. Acsé l’unor l’è sted salv ... e anca i mòbil e ‘l spechj grand, parchè a jò caved la baricheda e a so’ scaped da la canbra. Via la libertà. 28 d’Novenbre In sti giorne a ‘n ò scrétt gnent sel giurnalen, parchè a jò avud na mucchia da fè par mettme in peri sa le lezion. Tun chesa jè tutti cuntent d’mè, e ‘l ba iri el m’à dett: - Forsi è ‘l chesi ch’t’arguadagn la bicicletta ch’ t’à pers par la tu cativeria sa la Maria. A vedrém! 29 d’Novenbre Ogg cméncia la prova nova... e sta volta a voj propi veda s’m’aresc d’chiapè sta famosa bici che da tant tenp a m’la veggh a svanì davanti ma j ochj. 46 Tun chesa a c’sem sol mè, la Virginia e la Catarena. I mi genidor sa l’Ada jè gid a pasè na stmena da la Luisa. La mà la jè partida, dicend che st’viagg j ‘n el gustarà; ch’la s’cunsumarà par tutt el tenp ch’la starà fora par la paura che mè a ne faga ona dle mio; mo mè a jò arcmanded d’nun stè in pensir, e a jò inprumess ch’a sarò bon, ch’a girò a scola tutt’i giorne, ch’a jarturnarò a chesa apena fnid le lezion, e a jubidrò ma mi surela; insomma a sarò un ver e propi mudell. A voj preghè tutt’i sant del Paradis, ch’i m’ajuda a scacè via le tentazion. La Catà la dic che tutt stà tel cmincè, ch’an è pó tanta fadiga essa boni par na stmena sola: basta vlé. A ‘n el sò cum la fa a savé stle robb, lia ch’la ‘n è mèi steda un ragazz. Mo è cert che par avé finalment na bicicletta, a creggh ch’a pudrò fè d’mén d’trè i sass d’dria ma i chen par la streda e sgarè a scola. An c’è che dì: st’atra stmena a pudrò scurazè d’in só e d’in gió par el paes tutt triunfant s’na bela Raleigh! E la mi bona cundotta la sarà purteda d’esenpj ma chiatre ragazz. ... Me pèr d’insuniè! 30 d’Novenbre È paseda na nott sola, da quant el ba, la mà e l’Ada jè gid via, e a poss dì ch’a so’ abastanza cuntent d’me. È vera ch’iri a jò rott el spechj tla canbra dla mà, mo quella è steda propi na disgrezia. A jera sa Carluccio a giughè a la palla tun cla stanza, sa la porta chiusa, parchè la Virginia la ‘n sentissa, quant la palla ch’a javeva lighed ma le galosc d’mi surela, par veda s’la rinbalzeva d’pió la giva a culpì el spechj sel cumò che, cum è naturel, l’à fatt mélla cuncen, arbaltand sel tapet nov na butellia d’aqua d’Colonia. Alora a javem pensed d’gi a giughè tel giarden; mo ech ch’dop poch minud è cminced a piuviginè. A javem avud da rifugèc tla sufetta e ruvistè tun tutt cle intighità. Quant a so’ gid d’sotta a magnè, a jò mess só na vechia vestaja del nonn, ch’a javeva truved apunt tla sufetta; e a ‘n sò dì quant le jà ris la Virginia e la Catà tel vedme acsé cunced. A javrò la bici? M’pèr d’essa sted abastanza bon. 1° de Dicenbre L’è già dó giorne e dó nott ch’i mi genidor jè partid, e a ‘n ò fatt atre che pensè ma la bicicletta. Sta volta a so’ propi sigur d’chiapèla 88 Ogg l’è steda na giurneda propi d’Paradis: tireva un venticell fresch ch’el m’à fatt nì la voja d’peschè, badand ben prò d’nun afughèm cum m’è sucess clatra volta, s’nò adio bicicletta! Dop dla scola a so’ gid a cunprè na lenza nova, un po’ d’em, e a m’so’ avied vers la riva del fiómm. Da prém an niva só atre che dle erbacc, pó a jò chiaped dó cavedne ch’i è salted via n’atra volta tl’aqua; prò quant cminceva a fès scur ech n’inguélla, grossa cum un cucudréll. Cò a n’aveva da fè? Naturalment, a la 47 jò purteda a chesa par magnèla dmatena par clazion, e par divertìm stasera a jò pensed d’mettla tutta longa stesa sel piano, tel salott da riceviment. Dop pranz, la Catà la jà ‘ces i lómm tun cla stanza, e mi surela la jè nuda gió e la s’è messa a sunè e a cantè la solita rumanza ch’la canta senpre e ch’la cmencia: Nessuno ci vede, nessuno ci sente. ... Tutt t’na volta, la jà caced un gran vurle: - Ah! na veppra!... Uh! ... Ah! ... Oh! ...Ih! ... Eh! ... Che vurle!... El féschj dla lucumutiva l’è un soffj a cunfront! Mè a so’ sóbit cors tel salott par veda quel ch’era sucess; anca la Catà la jè corsa; e a javem vést la Virginia ch’la s’turceva sel canapè cum un chen rabid. - A scmett ch’c’è qualcò sel piano, - a jò dett ma la Catarena. La Catà la s’è ‘vicineda mal pianofort par veda, e pó via, sa ‘n balz la jè corsa ma la porta d’chesa urland: - Ajud!... Alora jà cminced a entrè tun chesa i vicen, e tutti, data n’uchieda mal piano, jà tached a urlè cum di dispered. - Mo s’l’è n’inguella – a jò dett mè, stóff d’sentì tutt stli esagerazion. - Cò? Cò? – jà dmanded tutt’in coro. - L’è n’inguella inocent – a jò ripetud mè, metendme a rida. Le donn le jè propi sceple, cum s’fa a butè a pr’eria tutta la chesa par n’inguella, che pó le magna tant vulantiri, quant la vèn purteda a tavla cotta e cundida! I m’à dett ch’a so’ cativ, par avé fatt spaventè ma la Virginia. ... Se sà; senpre la stessa storia. Anca s’a jò la sfiga d’avé na surela ch’la ‘n sà disténgua n’inguélla da na véppra, la colpa la jà da essa senpre la mia. ... 2 de Dicenbre La Virginia la jà sbruntuled anca ogg parchè a so’ sted tutt el giorne a peschè; mo ‘l pegg l’è che, avend el vistid bon, a jò fatt un bel sbregh e na machia d’sogna ma la giactena. Arturnand a chesa, vers le cinqv, a so’ gid só da la purticena dla cucena, par ganbièm el vistid. A tavla mi surela la m’à dett: - G’vanen, anca ogg l’è nud el maestre a fè raport par la tu asenza; s’t’va avanti astavia a l’ dirò mal ba... quant l’artorna. - Dmen a girò a scola. - Menomel. E t’à purted a chesa ‘n antre sarpent? A jò rispost d’nò, che on basteva. Me prém la bicicletta e a ‘n la voj cunprumetta par stle stupidaggin. 3 de Dicenbre Cum la jè paurosa mi surela! La jà tanta paura di ledre, ch’la ‘n pò durmì a la nott, adess ch’el ba e la mà i ‘n è tun chesa. A la sera la gvarda sott’al lètt, d’drìa le port, d’drìa ma la tenda dla fnestra par veda s’c’è qualcdon tla canbra, e la ‘n smurciarìa mèi la luc. An capésc parchè le ragazz le jà da essa acsé stupidenle. 48 Iarsera l’era apena dó ora ch’a durmiva dla grossa, quant a so’ sted svighied da dj urle tremend cum se la chesa la gissa adritura a fogh. A scend gió dal lètt a la svelta, e a m’afacc sel curidor; in ste mentre la Virginia la jentra cum un bolid tla mi canbra, sa la camigia da nott, la m’chiappa par un bracc, e la chiud la porta a chiev. - Gvanen! G’vanen!... c’è un ledre sott’al lètt! – la fa sa na voc afanosa. Pó la spalanca la fnestra, e la tacca a urlè: - Ajud!... Ajud!... al ledre!... al ledre!... Tutt quei del vicined i se svegghia par chj urle; e in mén ch’an s’degga, jè mal purton d’chesa nostra. La Catarena e la Virginia, ch’la jà fatt apena a tenp a mettse só na vestaja, le corr gió, ti bracc di vicen ch’i dmanda ansiosament: - Mo cò c’è? Cò c’è? - Un om sott’al mi lètt!... a l’ò vést mè sa i mi ochj! Prest! Gì a veda. ... Mo par carità, an gì só senza na rivultela!... Dó d’quei pió curagios i è gid só; chiatre dó jè ‘rmast sa la Virginia a fèj curagg. A so’ gid anca mè tla canbra d’mi surela. Chj om valurós i à guarded pien pien sott’al lètt. Era propi vera pardaver; c’era ‘n om. I l’à chiaped par na ganba, e j l’à strag’ned fora. Ló ‘l lasceva fè senza gnanca cerchè d’sparè sa la pistola ch’l’aveva tle mèn. On d’chi curagios l’aveva aguanted intant na sedia, par tirèjla adoss e clatre el steva sal bracc stes armed d’na rivultela, tel chesi ch’l’avessa fatt resistenza. A l’inpruvis, tuti dó i s’è arvultedi a guardèm sa j ochj spalanched. - G’vanen, anca questa l’è opra tua! - Propi acsé – a jò rispost – la Virginia la cred senpre ch’c’sia ‘n ledre sott’al lètt, acsé a jò pensed ch’an j sarìa pars streni truven on sel seri, almanch na volta. Cher el mi giurnalen, t’sà cò l’era ch‘aveva fatt tanta paura ma mi surela e aveva mess in subùi tutt el vicined? Un senplic vistid vechj del ba inbutid senplicement d’paja. ... 4 de Dicenbre L’è sol cinqv giorne ch’i mi genidor i è partid, mo la Virginia la jà manded ogg un telegramma pregandj d’arturnè prema. Lia la va dicend ma tutti che, s’la seguita a ‘rmana sola sa me, la s’malarà sigur. E mè intant anca sta volta a ‘n avrò la bici... e parchè: parchè a so’ scarugned par avè na surela nervosa ch’la jà paura anca dl’onbra sua. T’pèr gióst? 5 de Dicenbre Ogg i è ‘rturned el ba, la mà e l’Ada, tutti d’pesim umór. L’è inutil a dì ch’i s’è sfughedi tutti contra d’me, cuntinuand a dì ch’a so’ un pessim sogett, un ragazacc incoregibil, e tutt le solit robb ch’urmei a le sò a memoria da ‘n pezz. El ba par la facenda del bugatt el m’à fatt na predica d’un’ora bona, dicend ch’era opra d’un scalpetred senza ciarvell e senza cor cum a so’ mè. 49 Anca quest l’è ‘n cunpliment vechj urmei cum el cucch e m’piac’rìa ch’el s’armudassa un po’. An s’pudrìa chiamè qualca volta, tant par ganbiè, un scalpestred senza fetghe e senza milza, opur un scalpetred senza ventricol e senza curadèla?... Mo ogg era l’desten ch’fussa el giorne mio, la sfiga nera de st’por sgrazied d’Gianburasca – cum i m’chiema tutt’i mi persecudor quant i m’vo’ fè incazè – e le disgrezi le m’capita dó par dó cum le c’reg, sa la diferenza che le c’reg dà góst ch’le venga só acsé, mentre le disgrezi sarìa ben ch’le nissa ona par volta, s’nò è fadiga resistj. Fatt se stà ch’el ba an aveva ancora fnid d’fèm la prediga par el spavent dla Virginia, quant è riveda na lettra del sgnór Prèsid tant benvosud, ch’l’à vlud fè raport par na stupidaggin sucessa iri tla scola, na roba ch’j s’è vlud dè na gran inpurtanza an se sà el parchè. Ech cum stà i fatt. Iri a javeva purted tla scola na butiliena d’inchiostre ross ch’a javeva arcated sla scrivanìa del ba... e in quest me pèr ch’an c’sia gnent d’mèl. A jò senpre dett ch’a so’ scarugned dur, e a l’ ripet. Difatti, stè a sentì: mè a port a scola na butiliena d’inchiostre ross propi tel giorne che ma la medra d’Betti j vèn in amènt d’mettj só un culett inamided largh a dì poch dó metre, e lia la mett mal fjol chel gran culett propi tel giorne che ma me m’vèn el ghiribizz d’purtè a scola na butélia d’inchiostre ross. Basta. An sò dì cum m’è nud in ment l’idea d’utilizè el culett d’Betti ch’l’era acsé grand, acsé bianch, acsé lócid... e caceda la penna da la part del manigh tla butèlia dl’inchiostre ross, pien pien parchè Betti an sentissa, a jò scrittj sel culett sti vers: Fermi tutti, tutti zétt chè se Móscol el ve ved a si tutti quanti frétt. Poch dop el prufesor Móscol l’à chiamed ma Betti a la lavagna, e tutti legend sun chel bel culett bianch sti tre vers scrétt t’un bel culor ross, i è schiuped t’na gran riseda. Sle prém Móscol an capiva e an capiva gnent gnanca Betti, propi cum cl’atra volta quant a jò messj la péc sotta ma i calzon ch’i è ‘rmast tached sla banchela. Mo pó ‘l prufesor l’à létt i vers e l’è dvented na tigre. L’è gid sóbit dal Prèsid che, cum al solit, l’è nud a fè n’inchiesta. Mè intant a javeva fatt sparì la butiliena d’inchiostre ross, nascundendla sotta la pedena d’legn del banch; mo el Prèsid l’à vlud fè la rivésta dle cartell d’tutti nojatre ch’a jermi d’banch d’drìa Betti (na roba insupurtabil parchè gì a smug’nè tla roba dj atre l’è un mod d’fè propi degn dla Russia) e tla mia l’à truved la penna sal canell tént d’ross. - A l’ saveva ch’l’era sted lei! – el m’à dett el Prèsid – Cum l’è sted lei a metta la péc sott’i calzon senpre d’Betti. ... Va ben! Tant la va la gata mal lard. ... E par sta facenda el m’à fatt raport. - Tè l’ ved? – l’à dett el ba sbatendme la lettra del Prèsid sott’al nes. – Tè l’ ved? An se fnésc d’rinpruverèt par na birichineda ch’ne vèn fora n’antra pegg!... 50 È verissim, a so’ d’acord, Mo è colpa mia, se la lettra del Prèsid la jè vnuda propi tel mument ch’el ba el me rinpruvereva par l’afari del bugatt? 6 de Dicenbre A scriv dop avé caced giò tutt le mi legrim. Propi acsé; parchè a jò fnid in ste mument d’magnè na scudela d’mnestra piagnendj dentra par la rabia d’avéla da magnè. El ba l’à decis che la mi punizion par l’afari del bugatt dla Virginia e par clatra stupidaggin di vers contra el prufesor Móscol la javeva da cunsista tel dèm par sei giorne cunsecutiv senpre mnestra, gnent atre che mnestra. E quest, s’capésc, parchè i sà che mè le mnestre a ‘n le poss sufrì. ...Se par cunbinazion la mnestra la me piaceva, stè pur siguri ch’i m’avrìa tnud par sei giorne senza mnestra. ... E pó i dic ch’i è dispetos i ragazz!... El fatt è ch’a jò resistid tutt el giorne rifiutandme d’magnè, decis a murì d’fèm piutost che sotostè ma na prepotenza acsé feroc. Mo purtropp stasera an ne pudeva pió e a jò avud da pieghèm ma la necesità, piagnend amarament sel mi infelic desten e sla mnestra d’tajulen ch’a jò fnid propi in ste mument. 7 de Dicenbre L’è l’otava mnestra ch’a magn tun dó giorne... e tuttle d’tajulen. Mè a dmand s’a i tenp dl’inquisizion s’è mèi pensed de dè un suplizi acsé teribil ma ‘n por inucent. Mo tutt à un limit e mè a cménc a ribelèm ma st’indegna persecuzion. Un’ora fa a so’ entred tla cucena t’un mument ch’la Catà l’an c’era e a jò mess na manceda d’sel in tel tigamen do’ c’era a cócia el stufed. El bel l’è che ogg c’è a pranz anca l’avuched Maralli. Méj acsé: mè tla mi canbra a magnarò le mi nona mnestra d’tajulen, mo lori i ‘n pudra magnè el su stufed! 88 Ogg dop avé caced gió la mnestra, a ‘n ò savud resésta ma la curiosità d’veda ch’efett el fèva el stufed sa tutt chel sel, e scent al pianterèn a so’ gid a fè bubù da la porta dla canbra da pranz. È sted un ben, parchè acsé a jò pudud sentì na part dla cunversazion ch’la m’intereseva da vicen. - Donca, la jà dett la mà – dmen l’atre a c’avrém d’alzè a le cinqv! - Sigur, - l’à rispost el ba – parchè la caroza la sarà maché a le sei in punt, e par gì malasó j s’beda almen un pèra d’or. La funzion la durarà na mezorétta: e acsé préma dle vondc a sarem d’ritorne. - Mè a la sei precis a sarò maché, - l’à dett Maralli. El vleva dì de pió mo tun chel mument l’à mess tla bocca un pezz de stufed e el s’è mess a tossa e a sbufè cum s’l’avessa caced gió un mulen a vènt. Tutt’i s’è mess a dì 51 - Cò c’è? cò è sucess? - Urca!…Asagèl! - l’à rispost l’avuched. ..I l’à ‘saged, e alora c’è sted un gran coro de tossa e d’starnud, e tutti jà cminced a urlè: - Cataréna! Cateréna! Mè a ‘n m’ne pudeva pió dal rida e a so’ fugid d’sóra tla mi canbra. Me piac’rìa da savé do’ i girà pasdmen a le sei dla matena, sa la caroza. … Lori i cred d’freghèm ma me, mo mè a starò a l’urechia. 9 de Dicenbre A so’ riv ma la dicianovesma mnestra d’tajulen... mo a cuntinue tle mi vendett. Lor’i ‘n sà cum pò dventè cativ un por ragazz ublighed a magnè fén a cinqv e sei mnestre al giorne, tuttle d’tajulen, mo i s’incug’rà. Stamatena a so’ gid tla cucena e a jò mess un bel pizig d’pép tel cafè ... e l’era un divertiment, dop, veda cum i spudeva tutti quanti! Ogg pó c’è sted tun chesa un vievai d’gent, e par ultim è vnud el garzon del pasticir sa na gran scatla d’carton e un sachett che la Catà la jà ‘rpost sóbit tla credenza, chiudendla a chiev. Mè prò, savend che la chiev dla canbra dl’Ada la jipra benissim anca la credenza, a jò truved el mument gióst e a jò vlud veda cò c’era tun cla scatla e tun chel sachett. A l’ degh sóbit: la scatla la jera pena d’atre scatle tond, pió pcenle, do’ c’era scrétt a lettre dor: Nozze Stoppani-Maralli. L’è steda na vera rivelazion par me. - Ah! – a jò dett - c’è un spusalizi tun chesa e ma me an s’dic gnent? Ah, c’è na festa in fameja e el por G’vanen an à da savé gnent, cundaned cum l’è a magnè mnestre d’tajulen da la matena a la sera? E apert el sachett purted dal pasticir, ch’el su cuntenud, dop avé scupert quell dla scatla, an era pió un mistér par me, a m’so’ fatt na gran spanzeda d’cunfett esclamand: - E nò, careni! L’à da festegè i spós anca G’vanen, parchè G’vanen l’è propi quell ch’l’à fatt nascia el spusalizi e sarìa na vera ingratitudin nun fèl partecipè a la festa! 10 de Dicenbre Viva i spos! Viva G’vanen!... E abass le mnestre d’tajulén. Finalmen la pèc la je arturneda in fameja e tutt par merit mia. Stamatena donca, cum a javeva decis, mè a steva a l’urechia; e quant a jò sentid un po’ d’muviment tun chesa, zétt zétt a m’sò alzed, a m’so’ vistid e a so’ sted a aspetè quel ch’sarìa sucess. Niscion penseva ma mè. A jò sentid el ba, la mà, l’Ada e la Virginia ch’i è scent da le su canbre; pó l’è vnud l’avuched Maralli, e par ultim à suned el canpanell el viturén e tutti jè scaped. 52 Alora mè ch’a steva pront, svelt cum na sajetta, a so’ sbughed da la mi canbra, a so’ scaped da chesa, e via d’corsa dria ma la caroza ch’la s’era apena mossa. A la jò riveda poch distant da chesa, a jò ‘granched la traversa d’legn ch’la jè tel fond d’dria ‘l mantic, e a m’so’ mess malé a seda, cum fa i ragazacc, pensand fra d’me: «Ech che adess an pudé pió nasconda do’ ch’a gì». El pió bel pó l’è quest: che stand malé, a sentiva tutt i discors ch’i feva dentra la caroza. ... E fra l’atre a jò sentid ma Maralli ch’el dciva: - Par carità, badè che chel taramot d’Gianburasca an sava gnent de sta nostra gita... s’nò‘l l’ardic ma mezz mond! Camenna camenna, dóp molt tenp la caroza la s’è fermeda e tutti jè scent. A jò aspeted un po’ e pó a so’ scent anca mè. Che maraveja! A jermi davanti ma na chisuléna d’canpagna, do’ ch’jera entred i mi genitor, le mi surell e Maralli. - Che chisa l’è questa? - a jò dmanded ma ‘n cuntaden ch’l’era malé fora. - L’è la chisa d’San Francesch al Mont. A so’ entred anca mè, e a jò vést sott’a l’alter magior inginuchiedi davanti mal pret l’avuched Maralli e la Virginia, e un po’ pió dria l’Ada, el ba e la mà. Mè strisciand longh el mur a m’so’ avicined ma l’alter senza ch’niscion s’incurgessa d’me, e acsé a jò pudud asista ma tutt el spusalizi, e quant el pret l’à dmanded ma la Virginia e ma Maralli s’i era cuntent d’spuses e lori jà rispost de sé, alora mè a sò scaped fora tutt t’na volta e a jò dett: - A sò cuntent anca mè; e alora parchè a ‘n m’avé dett gnent, brótti cativi? An sò dì parchè, mo in chel mument m’è nud da piagna, parchè cl’azion la m’era dispiaciuda daver, e tutti jè ‘rmast acsé surpresi par la mi aparizion, ch’an à fiaded niscion. Mo sóbit la mà la s’è messa a singhiuzè e la m’à pres tla braceda e la m’à baged, dmandandme sa la voc tremant: - G’vanen mia, G’vanen mia, mo cum t’à fatt a nì féna maché? El ba l’à sburbutled: - Ona dle suo. Anca la Virginia, dóp del spusalizi, la piagneva e la m’à ‘braced e baged, mo Maralli an m’è pars tant cuntent, e chiapàndme par un bracc el m’à dett: - Beda ben, G’vanen, d’nun fè parola sa niscion, in cità, d’quell ch’t’à vest. ... T’à capid? - E parchè? - An t’incarighè del parchè. È robb questle ch’ i ragazz i ‘n pò capì. Tè stà zétt e basta. Ech donca n’antra dle tant solit robb ch’i ragazz i ‘n pò capì! È pusibil – a m’dmand – che i grand i cregga daver che na spiegazion simil la pò sudisfè ma ‘n ragazz? 53 Basta. L’interesant par me l’è che adess tutt’i me vo’ ben: a sem arturnedi a chesa, e tel ritorne a so’ sted in alt fora sal vituren, e a jò guided guesi senpre mè; e, quel ch’conta d’piò, adess a ‘n magnarò pió le mnestre d’tajulen par un pezz. 12 de Dicenbre L’è na gran bela roba par un ragazz avé dle surell grand ch’le chiappa marid! D’sotta la sela da pranz la pèr dventeda na butega d’pasticir. ... C’è prepared dle past d’ogni sorta: le pió bonle prò le jè quelle sa la marmeleda, mo jè boni anca i canoli sa la crema dentra, par quant i ava el difett che quant i s’mett tla bocca da na part par magnèj, la crema la fugg via da clatra part, e anca le madalen tla su senplicità le jè sqvisid, mo quant a delicadezza le meringh tocca lascèli stè. ... Mè prò a ‘n le jò lasced stè, e d’quell’a n’ò magned nov. ...Le jè acsé fragil, ch’le se squaja tla bocca e le ‘n dura gnent. Tra un’ora i spos i arturnarà dal Municipi sa i testimoni e tutt j invited, e alora cminciarà ‘l rinfresch. ... Tun chesa c’è sol l’Ada ch’la piagn, puretta, parchè la ved ma tutt le surell ch’le chiappa marid e lia la jà paura d’fè la fén dla zia Bettina ch’la jè ‘rmasta par Sant Antoni. A pruposit la zia Bettina la ‘n è vnuda, nunustant ch’el ba la java inviteda. La jà dett ch’la ‘n se sentiva d’afruntè ‘l viagg e ch’la mandeva tanti avguri d’felicità dal fond del cor, mo la Virginia la jà dett ch’la ‘n sà cò fèsne, e che sarìa sted méj se cla tirchia la javessa manded un regal. 88 Giurnalen mia, ariechce d’archev chiusi tla canbra, e forsi, Dio c’ne scanpa e libera, cundanedi a dli atre mnestre d’tajulen! Quant a so’ sgrazied… a so’ tant sfighed ch’a piagn’rìa chisà cum, s’an fussa ch’me vèn da rida, tl’arpensè ma la facia d’Maralli quant è schiuped la cappa del caminett. Cum l’era buff, sa chel barbon ch’j tremeva tutt da la paura. El disastre l’è sted grand; e l’è inutil a dì che la causa a so’ sted mè, parchè mè a so’ la disperazion di mi genidor e la ruvena dla chesa... par quant, a la fén di cont, la ruvéna la s’arduca ma na sola stanza e precisament mal salott da riceviment. Ech donca cum è gid el fatt. Quant Maralli, mi surela, el ba, la mà e tutt chiatre jè arturned dal Municipi feva un fredd che pleva, alora on dj invited, entrand tla canbra da pranz, l’à dett: - A sem tutt’inbrinblidi par el gél, s’a c’dè anca el rinfresch, a murirém d’fredd maché! Alora la Virginia e l’avuched Maralli jà chiamed sóbit ma la Catà e j à fatt ‘cenda el caminett tla sela da riceva. La Catarena, puretta, la jà ubdid e... Oste che bonba! 54 La jè parsa propi na bonba; e pó lepparlé, fra la polvra, sott’a la piova di calcinacc ch’i saltèva da tutt le band s’è crés ch’cascassa gió tutta la chesa. La Catà la jè cascheda tutta longa senza pió dè segn d’vita; la Virginia, ch’la steva malé a veda ‘cenda el caminett, la jà caced un urle cum quant la jà truved chel bugatt sotta ‘l lètt; e Maralli, bianch cum un stracc, el giva só e gió sdrengland el su barbon e ‘l ripeteva: - Mama mia, el taramot! Mama mia, el taramot! Molti dj invited jè fugid via. El ba, invec, l’è cors sóbit sel post del disastre, mo niscion capiva el parchè ch’era schiuped la cappa del camén fajend nì gió mezza paret dla stanza Tutt t’na volta, quant tutt paréva fnid, s’è sentid dentra el camen un féschj e tutti jè ‘rmast senza fied par la surpresa. Maralli l’à dett: - Malé dentra c’è n’incendieri! S’à da chiamè le gvardi! Bsogna fèl arestè!... Mo mè ch’a javeva capid tutt, a n’ò pudud fè d’mén d’fè cnoscia el mi disapunt: - Ah! i mi razz sal féschj! A m’er’arcurded tun chel mument che quant a javeva cunpred i fogh par festegè el matrimoni dla Luisa, an avendj pudud pió duprè a javeva nascostj só par la cappa del camen tla sela da riceviment, do’ch’an giva mèi niscion, parchè el ba an m’j truvassa, chè s’nò m’j avrìa seguestred. Naturalment la mi esclamazion la jè steda un lanp d’luc par tutti. - Ah! – l’à urled l’avuched Maralli tutt incazed – mo tè t’si par me adritura na persecuzion! Préma ch’a jera giovne, t’à cerched de c’ghèm, adess ch’a so’ spused, t’tent da fèm dventè tutta cendra!… La mà intant la m’aveva chiaped par un bracc e, par salvèm dal ba, la m’à purted maché tla mi canbra, tant par ganbiè. Furtuna che quant tun chesa c’è un rinfresch, mè a jò la precauzion d’fèm senpre la part préma ch’el cméncia! 13 de Dicenbre Stamatena, dat ch’era pased i sei giorne d’suspension ch’m’aveva dat el Prèsid par via d’chi tre vers ch’i meteva in ridicol mal prufesor Móscol, la mà la m’à cunpagned lia a la scola: - A t’acunpagn mè – la jà dett – parchè se t’acunpagnassa tu pedre l’à giured t’farìa truvè davanti al purton dla scola senza gnanca tuchè tera. … - E cum! – a jò dett mè - in palon? A jò dett acsé, mo a javeva capid benissim che l’idea l’era quella d’cunpagnèm a furia d’zanped tel cul. … Apena rived m’è tuched naturalment d’sentì na gran prediga del Prèsid in presenza dla mà ch’la suspireva e la ripeteva le solit fres ch’i genidor i dic senpre in stle ucasion: - Lei l’à propi ragion. …Sé l’è cativ. …L’avrìa da ringraziè, invec, ma i prufesor ch’i è acsé boni. ... Mo adess l’à prumess ch’el ganbiarà. ... Voja el Signor ch’la lezion la daga i su frutt. ...A starem a veda. ...Sperém ben. 55 Mè a jò tnud senpre la testa bassa e a jò dett senpre d’sé; mo a la fén a m’so’ stufed d’fè la figura del mamalucch e quant el Prèsid l’à dett sgranand j ochj drìa j uchiei e sbufand cum un mantic: - Vergogna metta el sopranom ma i prufesor ch’i s’sagrifiga par vó! - E mè alora cò a javrìa da dì – a jò rispost. – Tutt’i m’ chiema Gianburasca! - I t’chiema aclavia parchè t’si pegg dla grandin! – la jà esclamed mi medra. - E pó t’si sol un ragazz! – l’à agiunt el Prèsid. La sinfunia la jè senpre questa: i ragazz jà senpre da purtè rispett ma tutti, mo niscion è ublighed a purtè rispett ma i ragazz. ... E quest s’chiema ragiunè; e sa quest i cred d’cunvénc’ce e de curég’ce? Basta. A scola è gid tutt ben, e tutt ben è gid anca ma chesa, parchè la mà la jà fatt in mod che, anca tel ritorne, an m’incuntrassa sal ba che, cum a jò dett, el me vo’ fè camnè senza ch’a tocca la tera sa i pid. Tel pasè tel pianerottol a jò vést un gran viavai d’murador. I stà cumdand la cappa del camén tel salott da riceva. 14 de Dicenbre Nisciuna nova, nè tla scola e nè tun chesa. A ‘n ò ancora arvést ma mi pedre e urmei a spér che quant a l’arvedrò j sarà pased la tégna. Ah! stasera purtropp, giurnalen mia, a l’ò vést e a l’ò sentid!... A scriv sa l’abis, tutt stes sel lètt... parchè an pudrìa stè a seda dop avén chiaped tantle! Che umiliazion! Che aviliment!... A vrìa scriva ancora ‘rcuntand la causa de sta nova burasca ch’la m’s’è scargheda sle spall, anzi, par essa precis, un po’ pió in gió: mo a ‘n poss; a so’ tropp suferent sia moralment par via dl’amor propi culpid a sangv, sia materialment par via dle chiapp, culpid anca lorle purtropp a sangv senza nisciuna pietà. 15 de Dicenbre A so’ sted a scola; e a rinunzi a dì quell ch’a jò pruved tel gìc, tel stè e tl’arturnè. A scriv in pid, parchè ... a m’stóff d’manch. El mutiv, donca, dle bastuned ch’a jò avud iri, el s’à d’arcerchè tla manìa ch’la jà la Catà d’ucupès di fatt ch’i ‘n la riguarda, invec d’pensè ma le su facend. E se sà, urmei, ch’ a la fén dla giostra chi j va d’mezz a so’ senpre mè, anca se s’tratta d’robb vechj cum el cucch, che a st’ora le javrìa da essa scurded da ‘n pezz. Iarsera la Catà, cercand a ‘n sò cò t’n’armeri, la jà truved un pèra d’calzon mia da mezza stagion ch’a ‘n meteva pió da st’avtunn; e ruvistand tle sacocc la jà truved, vruchied tun fazulett, un arlugen dor da dona ardott tutt a cuncen. Invec d’lascè stè la roba do’ ch’la javeva truveda, cum avrìa avud da sugerìj la dilicatezza piò elementer, cò la t’à fatt la Catà? La jè gida sóbit da l’Ada, ch’la jè gida da la mà e le jà chiachiared un bel pezz tuttle dò sun sta facenda fén a quant è rived el ba, ch’l’à vlud savé anca ló de cò s’trateva. E alora jè nud tutti da mè par le spiegazion. 56 - An è gnent – a jò dett mè – è na roba propi da gnent. ...An merita cont gnanca a parlèn. ... - Cum sarìa a dì! Un arlogg dor... - Sé, mo an serve pió a gnent. - Cat! Par forza! L’è ardott tutt cuncen! - Apunt. El serviva a fè certi giogh fra d’nó ragazz... mo è pased tant de chel tenp! -A ‘n la fém tanta longa! – l’à dett tutt t’na volta el ba – e sentém sóbit d’cò l’è ch’s’tratta. M’è tuched arcuntè naturalment tutta la storia del giogh d’prestig ch’a jò fatt sa Fofo e la Marinella fajendme dè l’arlogg dla sgnòra Olga ch’a l’ò ciached tel pistapep e a l’ò sustituid pó sa quel dla mà. Cum a jò fnid el mi racont c’è sted un diluvi d’esclamazion, de rinprovre, de minacc. - Cum saria? - la vurleva la mà - Ah! Adess a capésc! Adess se spiega tutt! La sgnòra Olga ch’la jè tanta distratta l’an s’è mèi incorta dla sustituzion. ... - Sigur! propi acsé! – la vurleva l’Ada – E nó ch’a javem cres ma ‘n chesi d’cleptomanìa! E quell ch’è pegg a l’avem fatt creda anca ma su marid! Che figura! - Mo tè, - artacheva a dì la mà vurland – tè, sgrazied, parchè an t’à dett gnent? E maché a li aspeteva. - Mè anzi a ve l’ vleva dì! - a jò rispost mè – Mo a m’arcord propi ben ch’a jò cminced a dìv che par me an era pargnent un chesi d’cleptomania, e alora a si salted só tuttle a urlè che mè tun stle robb a ‘n aveva da metta bocca, che i ragazz i ‘n s’à da inpicè d’quel ch’dic i grand, ch’i ‘n pò capì l’inpurtanza dle robb... e via dicend. Mè a so’ sted zétt par ubidienza. - E el nostre gabarè d’argent ch’a l’avém artruved dop tla chesa dla sgnòra Olga? - E i mi fazulett ricamed? - Anca sta roba a la jò purteda mè tla chesa dla sgnòra Olga par divertìm. A ste punt s’è avanzed vers me el ba sa j ochj spalanched esclamand sa la voc minaciosa: - Ah, tè t’divert acsé? Adess a t’fagh veda cum a m’divert mè!... Mo mè a jò cminced a girè intorne ma la tavla, mentre a dciva le mi ragion: - Mo l’è colpa mia se lorle le s’era mess tla testa la facenda dla cleptomania? - Brott birbant, adess t’le jà da paghè tuttle! - Mo pensa, ba, - a cuntinuev’a dì me piagnucoland – pensa ch’l’jè tutt robb pased e trapased. ... I fogh a jò mess tla cappa del camen quant la jà pres marid la Luisa. ... La facenca dl’arlogg la jè del mes d’otobre. ... A t’darìa ragion se tè t’m’avess mned cla volta. ... Mo adess nò, ecch, adess l’è aqua paseda, ba, a ‘n m’arcord gnanca piò... A ste punt el ba j la jà fatta a chiapèm, e sa la voc feroc l’à dett: - Adess a t’fagh arturnè la memoria, t’vedrà! E difatti... el m’à lasced un sach d’tégh sle chiapp. T’pèr gióst? S’è gióst a m’aspett giorne par giorne ch’el me mena par i rizacul ch’a feva quant a jera un fjulen de dó ann!... 57 16 de Dicenbre Ogg a jò ‘vud na gran sudisfazion. S’era stabilid che apena arturned da scola a javeva da gì sa la mà e l’Ada da la sgnòra Olga a cunfsè quella ch’lorle le chiema la mi colpa e a dmandè pardon. Difatti a sem gid da lia, e mè tutt cunfus, a jò cminced sóbit a arcutèj el fatt del giogh d’prestig, che la sgnòra Olga la jè steda a sentì sa molta atenzion. Pó la jà dett: - Vara che testa ch’a jò! A jò tnud par tant tenp ‘n arlogg ch’an era el mio e gnanca a m’so’ incorta. E la jè corsa a chiapèl par ardèl ma la mà ch’la dciva: Mo j pèr! Mo gnanca par l’insoni! Ecch! Quest s’chiema ragiunè! Se la sgnòra Olga la s’fuss’incorta sóbit dl’arlogg, se sarìa spieghed tutt cla volta. L’è colpa mia donca se la sgnòra Olga la jè tanta distratta? Mo ‘l pió bel l’è sted quant la mà e l’Ada le ja ‘vud d’arcuntè la facenda dla cleptomania. A mèn a mèn che la storia la giva avanti, la sgnòra Olga la s’intereseva divertendse cum se, invec d’lia, s’fussa tratred d’n’antra parsona, e a la fén la jè schiupeda t’na gran riseda, agitanse sel canapè esclamand: - Oh bela! Questa sé ch’la jè bela! Cum sarìa! I m’à fatt anca chiapè dle medicen par guarìm da la cleptomania? Ah! mo quest l’è ‘n episodi daver grazios, degn d’un rumanz!… E tè, birichén, t’si divertid, eh? Chisà quant t’à ris!… Cat! A m’sarìa divertida anca mè!… E la m’à chiaped par la testa e la m’à cupert d’beg. Cum la jè bona cla sgnòr’Olga! S’capésc sóbit ch’la jè na dona pena d’cor e pena d’ingegn, senza tutt cl’esagerazion ch’le jà li atre donn! La mà e l’Ada le jè ‘rmast molt cunfus parchè le s’aspeteva, invec, chisà che scena. Mo quant a sem nudi via a ‘n ò pudud fè a mén d’dìj: - Inparè da la sgnòra Olga cum s’à da tratè i ragazz!… E a m’so’ grated do’ ch’me dol tant a camnè. 17 de Dicenbre Ogg a scola a jò vud a che dì sa Cecchino Bellucci par via dla Virginia. - L’è vera – el m’à dett Bellucci - che tu surela la ja spused chel rufapopol dl’avuched Maralli? - L’è vera – a jò rispostj – mo Maralli an è quel ch’dic tè: invec l’è ‘n om d’ingegn, e prest el sarà deputed. - Deputed ló? Valà papulón! E Bellucci el s’è cupert la bocca par nasconda na riseda. Mè, naturalment, a jò cminced a riscaldem. 58 - C’è poch da rida – a jò dettj tirandle par un bracc. - Mo an tè l’ sà – l’à ‘rchiaped ló – che par fè ‘l deputed c’vo’ un sach d’quadren? T’sà chi sarà deputed? Mi zi Gaspre: mo ló lè cumendador e Maralli nò; ló l’è sted sindich e Maralli nò; ló l’è amigh d’tutt le parson pió altolughed e Maralli nò; ló l’à la tomobil e Maralli nò. ... - Cò c’entra la tomobil adess! - La c’entra, la c’entra, parchè sa la tomobil mi zi Gaspre el pò gì tun tutt’i paes d’canpagna e anca dacima ma i mont a fè i discors mentre Maralli s’el vo’ gìc, bsogna ch’el vaga a pid. ... - Ti paes d’canpagna? Mi cugned, par tu nórma e regola, l’è ‘l chep d’tutt j operai e de tutt’i cuntaden, e se ‘l tu zi el va in canpagna anca sa la tomobil, j truvarà sol che dle bastuned! - Bum, an le spachè gross! - C’è poch da fè bum. ... - Bum! - Lascia gì da fè bum, a t’ò dett. - Bum! bum! - Quant a scapèm da la scola a te l’ dagh mè ‘l bum! Ló ‘l s’è zitid parchè ‘l sà, cum j l’ sà tutti, che G’vanen Stoppani an s’fa metta i pid sla panza da niscion. Difatti dop dla scola a l’ò rived sel purton e a jò dettj: - Adess a fém i cont! Mo ló l’è gid via a la svelta e, munted sla tomobil d’su zi ch’la jera malé a ‘spetel, el s’è mess a sunè la tronba fra l’amirazion d’tutti i cunpagn, mentre el scefèr el gireva el sterz e via de gran corsa. ... An fa gnent. A j le darò dmen! 23 de Dicenbre L’è guesi na stmena ch’a ‘n scriv gnent tun st’mi cher giurnalen. Cat! Par forza! Cum a l’avrìa pudud fè sa la clavicola slugheda e ‘l bracc sinéstre ingesed? Mo ogg, s’Dio vol, el dutor el m’à caved l’aparechj, e a la méj a poss descriva maché, do’ ch’a cunfid tutti i mi pensir e tutt ‘i fatt dla mi vita, la tremenda aventura ch’me capteda el 18 de Dicenbre, data memorabil par me parchè è sted un ver e propi mirecol ch’la ‘n à rapresented l’ultme giorne dla mi vita. Cla matena, donca, cum Cecchino Bellucci a scola el me s’è mess a seda vicen, a l’ò trated da viliacch parchè l’era fugid sa la tomobil par paura dla pega ch’a javeva prumessj. Ló alora el m’à spieghed ch’in sti giorne esend i su genidor a Napoli par la malatìa d’su nonn, ch’sarìa pó el pedre d’su medra, l’era gid a stè sa su zi Gaspre ch’j l’ mandeva a to’ a scola tutt’i giorne dal scefer sa la tomobil, e che par sta ragion an pudeva truvès sol sa me, almanch par un po’ d’tenp. Drìa stle spiegazion a m’so’ calmed, e a c’sem messi a dscorra dla tomobil ch’la jè na roba che ma mè m’interessa na mucchia; e Bellucci el m’à spieghed tutt el 59 mecanisme, dicendme che ló el le cnosc benissim e ch’el sà gìc anca daparlò e ch’el c’è gid pió d’na volta, parchè basta savé girè el sterz e stè atenti ma le vulted, anca un ragazz j l’ sà smanuvrè. Mè verament a j credeva poch, parchè me paréva inpusibil ch’i lasciassa la tomobil tle mèn d’un ragazett cum è Cecchino Bellucci. E sicùm a j l’ò dett, ló par punt pres el m’à prupost na scmessa - Stà a sentì, - el m’à dett – el scefer ogg el s’à da fermè ma la Banca d’Italia par sbrighè na cumision ch’j à dat el zi Gaspre e mè a janmanrò sol sla tomobil. Tè fa in mod da scapè préma da la scola, e fatt truvè sel purton dla Banca; mentre el scefer el s’traten dentra tè t’muntarà sla tomobil e mè a t’farò fè un girett intorne ma la piaza, e acsé t’vedrà s’a so’ bon o nò. Va ben? - Bnon! E a javem scmess dic penén nov e ‘n abis ross e bló. Dett e fatt, na mezorétta prema da scapè a jò cminced a sbattme sla banchela, féna quant el profesor Móscol el m’à dett: - Fermi tutti! Cò l’à Stoppani ch’el se sbatt cum un sarpent? Zétti tutti! - A jò el mèl d’panza, - a jò rispost. – An ne poss pió. ... Alora ch’el vaga a chesa... tant manca poch a la fén dle lezion. Mè, cum s’era stabilid sa Cecchino, a so’ scaped e a so’ gid drétt a la Banca d’Italia, do’ a m’so’ mess a ‘spetè fora dal purton. Poch dop ech la tomobil d’Bellucci. El scefer l’è scent e quant l’è entred tla Banca Cecchino el m’à fatt d’acenn e mè a sò munted só e a m’so’ mess a seda vicen ma ló. - Adess t’vedrà s’a sò bon d’mandèla anca daparmè. - el m’à dett. - Intant tè tén la tronba, e sona. ... El s’è abased dcend: - T’ved? Par gì, basta girè quest. ... E l’à gired el volant. La tomobil la jà fatt: patupum, dó o tre volt, e via a tutta bérra. Mè lepparlé a m’so’ divertid na mucchia e a m’so’ mess a sunè a tutt spien e c’era da rida a veda tutta cla gent ‘fuggia d’qua e d’là par scansès, guardandce spaventeda. L’è sted un attim; a jò capid sóbit che Cecchino an saveva cuntrulè la tomobil in nisciun mod, nè frenèla, nè fermèla. Cecchino a l’inpruvis l’à lasced el volant e ‘l s’è buted gió sel sedil bianch cum un stracc. Signor, che mument! Par furtuna la streda la jera larga e dretta, e mè a vdeva cum t’n’insoni fugìm davanti ma j ochj la canpagna dintorne. De sta vision m’è ‘rmasta n’inpresion acsé viva, ch’a poss arprudùc’la maché cum t’na futugrafia. A m’arcord benissim che un cuntaden ch’el badeva ma i bo, vedendce pasè cum na sajetta, l’à vurled sa na voc furmidabil ch’la ja cupert el rumor dla tomobil: L’oss del coll!... El malavguri el s’è avered anca tropp prest, e s’a ‘n c’sem rott l’oss del coll, s’è rott dj atre oss nun mén util. Mè a m’arcord apena che a un cert mument a jò vést davanti 60 ma me alzès tutt t’na volta da tera cum un gran fantasma bianch ch’el s’è abatud sla tomobil... e pó pió gnent. Dop a jò savud che ma na vulteda dla streda a jermi gid contra na chesa e che la viulenza dl’urt la jera steda acsé fort, che mè e Cecchino a javemmi fatt un vol pr’eria d’na trenténa d’metre e che tla disgrezia a javemmi avud la furtuna d’gì a caschè dentra na macchia ch’la c’à fatt da molla, atenuand la botta dla cascheda, che acsé la ‘n è steda – cum la pudeva essa – murtel. I dic che mezóra dop del disastre è ‘rived el scefer d’Bellucci sa n’antra tomobil, ch’l’era cors a chiapè a nol apena el s’era incort dla fuga, e ‘l c’à purted tuti dó a l’uspidel do’ ma ló jà ingesed la ganba destra e ma me el bracc sinéstre. Mè a ‘n me pudeva mova, jà ‘vud da cunpagnèm a chesa sa la letiga. Cert ch’è sted un bel azard, e i mi por genidor e l’Ada jà ‘vud un gran dispiacer; mo prò l’è sted’anca na bela sudisfazion par me arcuntè ma tutt quei ch’i m’è vnud a fè visita sta mi aventura: descrivend la nostra corsa matta ch’la feva ripeta ma tutti: - È steda na vera a propia corsa vers la mort, cum è quella d’Parigi! E otr’a quest, a jò la sudisfazion d’avé vént ma chel papulón d’Bellucci dic penen nov e ‘n abis ross e bló che, apena a sarem guarid, l’avrà da dèm, s’an vo’ ch’a j daga cla famosa pega ch’l’à da avé par i su bum contra mi cugned! 24 de Dicenbre El dutor l’à dett ch’el bracc l’arturnarà cert cum l’era, mo mè intant a ‘n el poss mova.. La Luisa, ch’ma lia el ba javeva scrétt par infurmèla de st’mi infurtuni, la jà rispost prupunend d’mandèm da lia a Roma do’ el dutor Collalto el dic ch’c’è un su amigh specialesta ch’el me farìa la cura eletriga e ‘l masagg sichè a m’pudria tratèna da lori durant le vacanz d’Nadel e pó arturnè a chesa guarid. Mè a jò tached a urlè da la cuntentezza, e a javrìa anca batud le mèn s’a fussa sted bon d’alzè ‘l bracc. - Prò - l’à dett el ba – sa che curagg s’pò mandèt fora d’chesa? - Mè a starìa in pensir d’qualca disgrezia - la jà agiunt la mà. L’Ada jà mess un carigh: - Bsogna propi dì che Collalto l’è un bon om a invitèt ma chesa sua dop el bel regal d’nozz ch’t’j à fatt. ... Mè a so’ ‘rmast acsé ‘vilid par sti discors, che la mà la jà vud cunpasion e la jà mess sóbit na parola bona: - Se almanch, dop d’tanti gvei, el prumetessa sel seri d’essa bon, d’essa gentil sal dutor Collalto. ... - Sè a l’ prumett! – a jò urled mè sa chel slanc e cl’entusisme ch’a j mett senpre mè tle mi prumess. E acsé, dop un po’ d’discusion s’è stabilid che par San Stefne el ba el me cunpagnarà a Roma. Me a so’ cuntent e a bnedégh el mument ch’a m’so’ arvined el bracc. 61 Quell d’gì a Roma l’è un mi vechj insoni, e a ‘n me pèr vera d’veda el Re, el Pepa, j Svézzre e tutt’i munument intigh ch’c’è malà. Quell pó ch’m’ringaluzésc pió d’tutt l’è l’idea d’fè la cura eletriga, e sol a pensèj me pèr d’sentìm dentra tel corp na baterìa d’pil e a ‘n j la fagh a stè ferme. Viva Roma capitel! 88 In ste mument a jò savud che Cecchino Bellucci el stà mel, pèr ch’sia na facenda seria, e ch’sia dificil che la ganba la jartorna cum la jera prema. Por Cecchino! Ecch ma cò s’pò gì incontre quant s’fa i vanpulon d’savé fè na roba mentre invec an s’ne sà gnent! Prò m’dispiec de ste fatt, parchè Bellucci sa tutt’i su difett l’è un bon ragazz. 25 de Dicenbre Mè a preferésc ma tutt chiatre mes dl’ann quel de Dicenbre, parchè c’è ‘l Nadel e la Catà la fa senpre dó bei buden, on d’ris e on d’semulen parchè ma la mà j piec quell d’semulen e quell d’ris an el pò sufrì, e ‘l ba el straved par quell d’ris mentre quell d’semulen j l’ ved cum el fómm ma j ochj; mè, invec, a j preferésc tuti dó e sicùm anca el dutor el dic che fra i dolc i buden jè i pió igenigh, acsé a ne magn quant m’ne pèr e niscion me dic gnent. 26 de Dicenbre A part par Roma fra dó or. C’è na gran novità; el ba an vèn a cunpagnèm, mo el m’afida invec mal sgnór Clodoveo Tyrynanz, su amigh del cor, ch’el va apunt tla capitel par afari, e ch’el me cunsegnarà mal dutor Collalto – tle su propi mèn medesim – cum l’à dett ló. Che tip buff ch’l’è ‘l sgnór Clodoveo! Préma d’tutt el vo’ fè senpr’el furastir, e l’à ganbied j i del su cugnom ch’el sarìa Tirinanz in tanti ipsilon, fajendle dventè Tyrynanz, parchè – el dic ló – tel su cumerc, dat ch’el rapresenta le fabrich principel d’inchiostre dl’Inghiltera, j giova presentès ma i client sa dó ipsilon. ... E pó l’è un tunbulott gross e grass sa ‘n gran facion cunturned da dó longh scupton rusécc e sa ‘n nasen tond tond tel mezz pió ross ch’s’possa inmaginè, cum chi punduren pceni mo tutt sciugh. - Beda! – j à dett el ba – T’chiapp na bela responsabilità, parchè G’vanen l’è un ragazacc capèc de tutt. ... - Eh! - l’à rispost el sgnór Clodoveo – mo ‘n sarà bon d’scrulè la mi flemma ingles garantida cum i mi inchiostre. S’an starà bon a j pitur la facia e a l’ mand t’na culonia indiena. ... - Marameo – a jò dett fra d’me, e a so’ gid d’sóra a preparèm la valigia sa la Catà, parchè daparmè, sal bracc infurtuned, a ‘n j la fagh. 62 A jò mess tutt quell ch’me pò servì a Roma: i culor, la palla d’gomma sa i tanburei, la pistola sal bersaj, e adess a metrò anca ma te, cher el mi giurnalen, ch’t’me cunpagn tun tutt le vicend dla mi vita. ... Arivederci donca a Roma! 27 de Dicenbre Giurnalén mia, a t’archiapp sóbit, apena ‘rived a Roma, parchè a jò d’arcuntè tle tu pegin tutt le mi aventur d’viagg ch’le ‘n è nè pcenle e nè poch. Iri, poch dopo ch’s’è partid el sgnór Clodoveo el s’è mess a metta in ordin la su marcanzia esclamand: - Menomel! A c’sem nojatre dó sol... e sperém ch’s’aresta acsé fén a Roma. T’ved, fjol mia? Questa l’è la mi cassetta sa i mi canpiunèri. ... Vara maché quantle bucétt e butilien e ch’varietà d’inchiostre!... C’sarìa da scriva par tutta la vita!... Quest l’è l’inchiostre par le pénn stilografigh. ... Quest l’è l’inchiostre par i ministeri ch’a jò la furnidura... e sun questi s’guadagna ben, t’ sà! E bsogna che mè a sava punt par punt i prezz de tutti, e la qualità chimiga. ... C’vo’la testa a pòst, t’sà, par el cumerc! Mè, sle prém. A m’so’ divertid na mucchia a veda tutt cle bucett; mo pó el sgnór Clodoveo l’à avud n’ispirazion infernel e ‘l m’à dett: - Adess sta’ tenti ma tutt le principel stazion do’ ch’s’aferma el treno tè gvarda dal fnestren: mè a te spiegarò l’inpurtanza de tutt le cità e a t’le farò cnoscia méj che la geografia, parchè mè a jò la pratiga cumercel e questa la val d’pió d’tutt’i libre. ... E difatti a mèn a mèn ch’s’ariveva ma na stazion el sgnór Clodoveo el s’afaneva a fè la su brèva lezion pegg del prufesor Móscol, fén a quant a forza d’sentì stle spiegazion a m’so’ indurmented cum un ghir. Quant a m’so’ svighied a jò vést tel sedil d’faceda el sgnór Clodoveo ch’el durmiva, sarnuchiand cum un baghen. A m’so’ afaced mal fnestren e a m’so’ mess a guardè la canpagna; mo pó a m’so’ stufed e a ‘n saveva pió quel ch’me fè. ... A jò apert la mi valigia e a jò arguarded tutt’i mi giogh. ... Mo urmei a j cnusceva da ‘n pezz, e i ‘n basteva a fèm pasè la noja ch’a javev’adoss. ... Alor’a jò tred gió la cassetta di canpiunèri del sgnór Clodoveo e a m’so’divertid a ‘rguardè tutt cle bucétt sa i cartlen d’tutt’i culor. ..Tun chel mument el treno el s’era fermed, e dal fnestren a jò vést che ‘n antre treno l’era ferme d’facia ma nojatre, par el sganbi, acsé vicen che, sbangiulandme in fora, a javrìa forsi pudud tuchè la facia di viagiador ch’i stev’afaced. … L’è sted tun chel mument ch’è vnud n’idea teribil. - Eh! S’a javessa un squiztén! Mentre a penseva acsé, el mi sgvard l’è gid a fnì sla palla d’gomma ch’la jera tla mi valigia ‘rmasta aperta, e alora a m’so’ dett fra d’me: - A ‘n l’ò, è vera, mo a pudrìa fabrichèl! E caved da la sacocia el curtlen a jò fatt tla palla un bugh; pó a jò chiaped tre butilien d’inchiostre da la casetta del sgnór Clodoveo, e a so’ gid tel cess, do’, staped le bucett, a jò sversed l’inchiostre tel sciaquador, slungandle sa l’aqua. Fatt quest a jò sgunfied la palla e a la jò renpida sal liquid ch’c’era tel sciaquador. … 63 Quant a so’ arturned, el treno d’faceda mal nostre già el s’muveva e i viagiador i era tutti afaced. A ‘n ò fatt atre che metta i bracc fora dal mi fnestren e strégna lentament la palla tra le mèn, sal bugh gired in avanti. … Ah! Ch’emuzion! Ch’efett! Che divertiment!… A canpassa méll’ann a ‘n ridrò piò cum a jò ris chel giorne tel veda tutt cle facc mal fnestren, che sle prém le jera penle d’maraveja, pó sóbit d’rabia, sbangiules in fora fra i bracc ch’i m’mustreva i pugn chius, mentre el treno el se sluntaneva. … A m’arcord cum è ogg d’on ch’l’à vud un sqvézz d’inchiostre propi t’un ochj, e ch’el paréva dvented matt e ‘l rugiva cum s’fussa sted na tigre. S’a l’incuntrassa a l’arcnusc’rìa… mo forsi l’è méj ch’a ‘n l’incontra pió! El sgnór Clodoveo intant el cuntinueva a durmì cum un ghir, tant che mè a jò avud tutt el tenp d’armetta a post la su cassetta di canpiunèri in mod che ló an s’incurgessa d’gnent. E tutt sarìa gid lisc cum è l’oli e ló an avrìa avud ragion d’lamentès d’me, se pió tard an me fussa vnud n’antra idea pegg dla préma, parchè questa la jà vud dle seri cunseguenz. A jarcminceva a stufèm d’veda senpre el sgnór Tyrynanz tutt longh sel sedil e d’sentìl sarnuchiè, quant malavguredamènt m’à dat tl’ochj el manigh del segnel d’alarm ch’el pendeva da na casténa suspesa tel sufétt del scunpartiment. S’à da savé che qualch’atra volta m’aveva dat tl’ochj cl’agegg, che senpre a javeva avud la tentazion d’veda cò l’è ch’suced t’un treno quant s’dà l’alarm. Sta volta a ‘n ò savud resésta: a so’ munted só sel sedil, a jò infiled la mèn tla manéja del manigh dl’alarm, e a jò tred sa tutta la mi forza. El treno el s’è fermed guesi d’bott. Alor’ajudandme a la méj sal bracc infurtuned a j la jò fatt’a ranpighèm sla ret do’ s’mett le valig e a m’so’ mess tutt longh malé, stand a veda cò sarìa sucess. Sóbit s’è apert tuti dó i spurtei del scunpartiment e cinqv o sei inpieghed jè nud dentra fermandse davanti mal sgnór Clodoveo ch’el cuntinueva a durmì, e on dandj di scuson l’à dett: - Ah! Ch’j sia nud un acident? El sgnór Tyrynanz el s’è svighied d’soprasalt, esclamand: - Ch’ve chiappa!... E alora è vnud le spiegazion: - Lei l’à dat el segnel d’alarm! - Mè? Nò sigur!... - Epur l’è sted dat da ste scunpartiment! - Ah! L’è G’vanen!... El ragazz!... Do’ l’è ‘l ragazz?... – l’à esclamed a l’inpruvis fora d’sè el sgnór Clodoveo. – Ah! Forsi qualca disgrezia! Signor! El fjol d’un mi amigh ch’el m’era sted dat in cunsegna!... I m’a cerched tel cess, j à guarded sotta i sedil; a la fén un inpieghed el m’à scupert rintaned fra dó valig sla ret, e l’à esclamed: - Ecchle malasó!... 64 - Disgrazied!... – l’à urled l sgnór Clodoveo. – T’à tred tè el segnel d’alarm?... Cò l’è ch’t’à fatt... - Ohi!... – a jò rispost sa na voc piagnuculosa, parchè adess a capiva tutt el mèl fatt – me duleva tant el bracc maled. ... - Ah! E par quest t’si ranpighed malasó dacima? Intant dó inpieghed i m’aveva chiaped d’pes e i m’aveva tred gió, mentre chiatre jera cors via a fè arpartì el treno. - Lei el sà ch’c’è la multa! – jà dett j inpieghed armast. - A l’ sò: mo la pegarà el pedre de ste “signorino”!. – l’à rispost el sgnór Clodoveo, guardandme cum s’el m’avessa vlud infilzè. - Intant prò bsogna ch’la pega lei. ... - Mo s’a durmiva! - Apunt: dat ch’ l’aveva pres in cunsegna el ragazz, l’aveva da guardè. ... - Sigur! – a jò esclamed mè tutt cuntent, guardand ma l’inpieghed ch’el deva prova d’tant bonsens – La colpa la jè tutta del sgnór Clodoveo. ...Cat! l’à durmid par tutt el viagg!... El sgnór Tyrynanz l’à fatt la mossa d’struzèm, mo an à dett gnent. È sted fatt el verbel d’cuntravenzion, e ‘l sgnór Clodoveo l’à ‘vud da paghè la multa. Armasti soli, l’à dured un bel pezz a dìm dle vilanì; e el pegg l’è vnud quant, esend gid al cess, l’è arnud fora e, dop avé dat n’uchieda tla su cassetta di canpiuneri, el s’è incort dle bucett ch’mancheva. - Cò t’à fatt di mi canpion d’inchiostre, asasen! – l’à urled. - A jò scrett na lettra ma i mi genidor - a jò rispostj tremand. - Cum sarìa ‘dì na lettra!... Maché manca tre butilien!... - A n’avrò scrétt tre. ... Adess a ‘n m’arcord!... - Tè t’si pegg dla grandin!... Cum fa cla tu pora fameja a supurtè na canaja cum t’si tè?... Acsé l’à cuntinued a dìm dle parulacc féna quant a ‘n sem arived a Roma. Bel mod quest d’cunpagnè un ragazz dat in cunsegna da ‘n amigh!... Mo mè a so’ sted prudent e a ‘n jò rispost mèi gnent, salvo quant el m’à cunsgned mal mi cugned Collalto, ch’jà dettj. - Ch’el tenga: a j le cunsegn sen e salv... mo, parola mia, a darìa dic ann d’vita piutost ch’essa ti pid sua ch’l’è custrett, purett, a ténle par diversi giorne!...Che Dio j la manda bona!... Jà ragion d’chiamèl Gianburasca! Alora a ‘n n’ò pudud pió, e a jò rispostj: - Sa sti pidon ch’l’à lei, invec, l’avrìa da ringraziè ‘l Signor s’el pudessa essa ti pid d’un antre, chichsia! Quant pó al Gianburasca molt méj fès chiamè astavia piutost che fes chiamè sa dó ipsilon cum el fa lei ch’l’è propi na ridicolaggin! El dutor Collalto el m’à fatt d’acenn de stè zétt; e mentre mi surela la m’feva pasè t’un’antra stanza, a jò sentid ch’el dciva suspirand: - Ah, quajon! S’cméncia ben! 28 de Dicenbre 65 El mi bracc l’è pegiured molt par via del sforz ch’a jò fatt iri par muntè só tla ret del scunpartiment. Collalto el m’à purted stamatena da chel su amigh ch’el fa le cur eletrigh, e ch’el s’chiema el prufesor Perussi che, dop d’avém visited, el m’à dett: - C’vrà na dicéna d’giorne e anca pió. … - Méj! – a jò dett mè. - Mo t’dà góst a stè mèl? – l’à esclamed el prufesor surpres. - Nò, mo me piec tant de ste a Roma, e pó a fè la cura eletriga sa tutt cle mechin avrìa da dè góst un gran bel po’. … El prufesor Perussi l’à cminced sóbit a fèm el masagg eletrigh aplicandme la curent sa na mechina molta cunplicheda ch’la m’fèva un gran sfurmighè tun tutt el bracc, mentre mè a rideva da spanzèm. - Questa - a jò dett – l’è la mechina par fè d’sghéttol. … La girìa ben par el sgnór Tyrynanz che, dop dl’afari del segnel d’alarm, l’è dvented acsé seri! - Vergogn’te! – l’à dett Collalto; mo ‘l l’à dett ridend. 88 Mi surela Luisa la m’à fatt dle gran racumandazion de stè bon e calm in sti giorne ch’a jarmanrò da lia, parchè préma d’tutt la sòra Matilde cla jè su cugneda, osìa la surela d’Collalto, la jè na ragaza invechieda e la jè molt urdineda tle su robb e anca un po’ meticulósa, e pó parchè el dutor Collalto l’è un specialésta del nes, dla gola e dli urechj cum è scrétt fora dla porta d’chesa, e ‘l visita tutt’i giorne, e l’è par sta ragion ch’an s’à da fè ‘l chiass par via di client ch’i vèn a fès visitè. - Del rest – la jà dett – tè t’girà molt fora, a veda Roma, e el te cunpagnarà el cavalir Metello ch’el la cnosc sass par sass. 28 de Dicenbre Iri a so’ sted a girè sal cavalir Metello ch’l’è un sgnór amigh d’Collalto, molt istruid e ch’el sà la storia d’ogni munument da l’A a la Zeta. El m’à purted a veda el Coloséo che ti tenp intigh l’era ‘n anfiteatre dó ch’i feva i cunbatiment di schiev sa le besti feroc, e le matron le s’divertiva a veda magnè viv i cristien. Cum la jè bela Roma par on ch’l’ava pasion par la storia. E che gran varietà d’past al cafè Aragno do’ ch’a so’ sted iarsera sa mi surela! Stamatena a gem sa lia a fè na pasegeda a Ponte Molle. 2 88 A jartorne propi adess da Ponte Molle, do’ ch’a so’ sted in tranvai sa la Luisa. A jò dmandedi parchè el s’chiema Ponte Molle, mo lia an el saveva, e alora a c’sem rivolt ma ‘n om d’malé ch’el c’à dett - El s’chiema Ponte Molle parchè l’è sel Tevre ch’lè senpre moll, vel a dì bagned astavia, e an è cum tant’atre fiómm che apena vèn l’insted i se sciótta sóbit. 66 Quant a jò dett sta roba mal cavalir Metello ch’l’è vnud poch fa par chiapè j acord par la pasegeda d’dmen, el s’è spanzed dal rida e pó, ardvented seri, l’à dett: - Ste pont intigament el se chiameva Molvius e anca Mulvius e c’è anca chi j l’ chiameva Milvius, mo el nom ch’l’à adess l’è forsi na mudifiga dl’intiga denominazion Molvius, nom ch’el vèn prubabilment da la culéna ch’la j stà sóra de front, par quant molti i s’incapunésc par la denominazion Milvius, fajendla derivè da Æmilius osìa da Emilio Scauro che s’cred ch’el sia sted el custrutor del pont, mentre d’atra part è pruved che chel pont l’esisteva già cent ann préma che Emilio Scauro el nascessa, tant è vera che Tito Livio el dichiera che quant el popol di Rumèn l’è gid incontre ma i mesager ch’i purteva la nova dla vitoria contra Asdrubale, l’à traversed propi chel pont malé. … El cavalir Metello l’è molt istruid, e pochi cert i s’pò vantè d’savé la storia rumèna cum j la sà ló; mo ma me, a dégh la verità, me persuadeva d’pió la spiegazion ch’m’à dat stamatena cl’om, ch’an è tutt’i Milvius, i Molvius e i Mulvius del cavalir Metello. 30 de Dicenbre Ogg, mentre a femmi clazion, Pitre el camerir l’è nud a dì ma Collalto: - Prufesor, c’è dlà la marchesa Sterzi ch’la vo’ parlè sa lei par cla cura ch’jà dettj irlatre… Collalto ch’l’aveva molt apetid, l’à tached a sbufè dicend: - Propi in ste mument, cla svanziga!… Dìj ch’la jaspetta. … E intant tè va’ dal spiziel, e fatt spedì sta ricetta sóbit!… E mentre el camerir el giva via l’à agiunt: - Sta vechia c’vetta ch’la parla sal nes cum un òboe, la s’è messa tla testa che mè a so’ bon d’guarìla. …Prò l’è na bona client, e bsogna tratèla ben. … Dop d’ste discors m’à chiaped naturalment na voja matta d’vedla, ma sta sgnòra, e poch dop, sa na scusa, a m’so’ alzed da tavla e a so’ gid tla sela d’aspett do’ difatti a jò truved na sgnòra buffa sa na bela mantella d’pliccia, che apena la m’à vést la m’à dett: - Ah, bel ciufleten… cò t’fa? Mè lepparlé a ‘n ò savud resésta ma la tentazion d’arfej el vers, e a jò rispost parland anca mè sal nes: - Mè a stagh ben, e lei? Tel sentìm dscorra sal nes la jè armasta, pó la m’à guarded, e vdend ch’a steva seri, la m’à dett: - Ah! T’à forsi anca tè la mi malatìa? E mè, parland sal nes senpre d’pió: - A pens de sé! - Forsi – à cuntinued la marchesa – t’fa anca tè la cura del prufesor Collalto? E mè d’arnov sa la voc nasel: - Eh! Sé! Alora la m’à braced e baged, e pó la jà dett: 67 - El prufesor Collalto l’è molt brèv, l’è un specialésta e, t’vedrà, el c’guarirà ma tutt dó. … E mè, senpre dscurend sal nes: - Sé sgnòra, sé sgnòra! In chel mentre l’è ‘ntred Collalto che sentendme dscorra aclavia l’è dvented pallid cum ste foj d’carta, e ‘l vleva cert dìm un qualcò, mo la sgnòra an j à datj el tenp parchè la jà dett sóbit: - Ecch maché un mi cunpagn d’disgrezia, è vera, prufesor? Anca ló, el m’à dett, l’è maled cum a so’ me, e ‘l vèn da lei par truvè la guarigion. … Collalto el m’à dat n’uchieda ch’paréva el me vlessa fulminè, mo par nun pegiurè la situazion l’à dett svelt svelt: - Eh, già… a vedrém, sigur! Par intant ecch, sgnòra marchesa, ch’la chiappa sta bucetta e la faga dle inalazion a la matena e a la sera, sversand pocle gocc del liquid t’na cadinella d’aqua bulent. … Mè a so’ scaped da la sela e a so’ cors da mi surela, do’ poch dop l’è ‘rived Collalto ch’el m’à dett sa la voc ch’j tremeva da la rabia: - Beda ben, G’vanen: se t’azard n’antra volta d’entrè tla sela d’aspett e d’parlè sa i client, mè a te strozz, t’à capid? A t’strozz, parola mia. Arcòrdtle! Cum i è interesed j’omne, e specialment i dutor specialésta tle malatì del nes e dla gola! Par paura d’perda la clientela i struzarìa anca ma le parson d’fameja e parfén i por ragazz indifes. 31 de Dicenbre Cum l’è nujos chel cavalir Metello! Anca ogg el m’à purted a veda Roma e quest me piec, mo ló j mett tant de cle spiegazion, ch’l’è na roba insupurtabil. Pr’esenpi davanti a l’arch d’Setimio Severo el s’è mess a dì: - Ste splendid arch triunfel tred só dal Senato tl’ann 205 dop de Crést in unor d’Setimio Severo e di su fjoi Caracalla e Geta, l’à sle dó facc n’iscrizion do’ è dett cum in seguit a le vitorie utnud si Parti, sj Arob, sj Adiabeni… Ah! A la fén del discors st’arch d’Setimio Severo m’paréva d’avèl tutt sel stomigh, e la mi bocca a forza d’sbadjè la jera dventeda ‘n arch triunfel pió grand d’tutt j arch triunfel d’Roma mess’insèm. … 88 La sòra Matilde, cioè la surela d’Collalto, la jè molta brótta e nujosa, e la ‘n fa atre che suspirè e dscorra sal gatt e sal canaren; prò sa me la va d’acord, e anca ogg la m’à dett che in fond a sò un bon fjól. La me dmanda senpre cum la jera la Luisa da ragaza e cò la feva e la dciva, e mè a jò ‘rcuntedj la storia dle futugrafì ch’a jò truved tla su canbra prema ch’la chiapassa 68 marid e del scherz ch’a jò fatt distribuendle ma i rispetiv uriginèi, e pó a jò dettj de quant a jò truved tel casett dla toletta un vasett d’pumeda rossa che sa lia a m’so’ tént le ganasc e che mi surela la s’è intigneda tant ch’la m’à dat parfén un schiafon, parchè present c’era la la su amiga Bice Rossi ch’la jera na ragaza petegola e an j sarìa pars el vera d’gì a dì in gir che mi surela la s’tigneva. ... Deva góst a veda cum la s’divertiva la sòra Matilde tel sentìm arcuntè stle robb, e basta dì che da ultim la m’à regald cinqv giandujott e dó caramell d’limon, e bsogna dì ch’la m’vo’ ben, parchè – acsé la dic la Luisa – la jè pió gulosa lia dla roba dolcia ch’an è dic ragazz mess’insèm, e j magna tutti lia. J tén tutti chiusi tl’armeri e j n’à d’ogni sorta, mo s’m’aresc on de sti giorne d’mettj le mèn, la pò dì adìo ma le su pruvést!... Adess, cher el mi giurnalen, a t’lasc parchè dmen l’è ‘l prém dl’ann e a jò da scriva na lettra ma i mi genidor par dmandè pardon dle mi malefatt de st’ann, e prumetta par l’ann nov d’essa bon, studios e ubidient. 2 de G’ner Echce rived tl’ann nov. Che pranz, iri! Quanti dolc e liqvòri e rusoli e past d’tutt’i culor e d’tutt’i sapor. Ch’bela roba l’è l’è ‘l capodann e che pched ch’el venga acsé d’red! S’a cmandassa mè, a vrìa fè na legg parchè el prèm dl’ann el captassa almanch un pera d’volt al mes e j starìa in quest anca la sòra Matilde, ch’iri la jà magned tant de chi biscuten, che stamatena la jà vud da chiapè la purga. 3 de G’ner Iri a n’ò fatt ona grossa, mo prò a j so’ sted custrett; e se s’gissa in tribunel, a creggh ch’i giudce i m’darìa le circustanz atenuant, parchè l’era un pezz ch’el sgnór marches el me pruvucheva senza nisciuna ragion. Ste sgnór marches l’è un vechj galnacion tutt arfatt ch’el vèn dal prufesor Perussi, do’ anca ló ‘l fa na cura elettriga mo tutta diferent da la mia parchè ló ‘l fa i bagn d’luc, mentre mè a fagh el masagg... o par dì méj a l’ feva parchè dop de ste fatt a ‘n el fagh pió. Pèr che ma st’individue el prufesor Perussi l’ava ‘rcunted el pzulen dla tomobil, ch’è sted la causa ch’a m’so’ rott un bracc, parchè ogni volta ch’a c’incuntremmi malasó tel gabinett d’cunsultazion el me dciva: - Ehi, giuvnott! Quant a gemm a fè na corsa sa la tomobil? Mè a dmand chi j deva el dirètt, ma st’corve splachied ch’a ‘n sò gnanca cum el s’chiema, d’metta in ridicol la mi disgrezia, e s’a ‘n aveva tutt le ragion d’nun pudél veda e d’cuvè l’idea d’giughèj qualch tir ch’j servissa da lezion. … E ‘l tir a j l’ò fatt iri e l’è vnud fora anca pegg d’cum a l’aveva cungegned. 69 Préma d’tutt s’à da savé ch’el bagn d’luc ch’fa el sgnór marches el cunsést t’na spec d’cassa piutost granda, ch’dentra el maled el s’mett a seda s’n’aposit sedil, e j arman chius sa tutt el corp, mén la testa, ch’la resta fora atravers un bugh tla part superior. Dentra sta cassa c’è un sach d’d’lanpaden ross d’luc elettriga ch’la jarman acesa e dó i dic ch’el maled el fa ‘bagn, mentre prò invec an s’bagna propi pargnent e l’ resta ‘sciutt cum quant l’era entred, s’nun de pió. Mè, donca, a javeva vést un pèra d’volt el sgnór marches entrè in ste caseton, ch’l’è t’na stanza molt distant da quella do’ mè a feva el masagg, e restèc un’ora, dop d’che ‘n inservient el giv’a aprì la cassa e j l’ caveva da malé d’dentra. E malé tun cla stanza iri s’è cunsumeda la mi feroc mo giósta vendetta. A javeva purted sa me na c’polla ch’a javeva truved tla cucena a chesa da mi surela. E dop fatt el masagg, invec da gì via, a so’ gid d’nascost tla stanza del bagn d’luc do’ el s’era mess poch préma el sgnór marches. Ló l’era malà, difatti, e la jera acsé buffa cla su testa tutta trucheda ch’la spurgeva fora dal cason, ch’a ‘n ò pudud fè d’manch d’rida. Ló ‘l m’à guarded pén d’maraveja, e po’, sal su solit risulén canzunatòri, l’à dett: - Cò l’è ch’a nì a fè maché? Parchè a ‘n gì a fè na bela pasegeda sa la tomobil ogg ch’l’è na bela giurneda? Mè a ‘n ne pudeva pió da la rabia. A jò tred fora la c’polla e a la jò strufineda fort fort sott’al nes e tutt’intorne ma la bocca; e l’era buff sentìl agitè le ganb e i bracc dentra mal cason do’ ch’l’era chius senza ch’el s’pudessa difenda in nisciun mod. e vedle fè sa la facia le smorfj pió ridicol, cercand d’urlè, mo inutilment, parchè l’udor acutissim dla c’polla j l’ sufugheva. ... - E adess. – a jò dettj – s’el parmett, a vagh a fè ‘n girett sa la la tomobil!. E a so’ nud via, archiudend dria d’me la porta dla stanza. Stamatena a jò savud che, paseda l’ora del bagn, j inservient i è gid par cavèl dal cason, e vedendle sa la facia rossa e tutt in legrim, jà chiamed el prufesor Perussi ch’l’à sóbit esclamed: - Questa l’è na crisi nervosa. ... Prest, fèj na doccia. ... E ‘l sgnór marches l’è sted inafied ben ben, nunustant le su prutest e i su vurle, ch’i ‘n feva atre che cunvéncia senpre pió el prufesor tla su upinion ch’s’tratassa d’na teribil crisi nervosa. Inutil dì ch’el prufesor Perussi el s’è afreted d’infurmè dl’acadud el su amigh e mi cugned Collalto, pregandle d’nun mandèm pió a fè la cura eletriga; e l’è anca inutil agiungia che Collalto el m’n’à dett d’tutt’i culor, cuncludend sa stle parol: - Brèv. Propi brev!. Gianburasca an pudéva cmincè l’ann méj d’acsé. … Mo quant a pruseguìl, caro mio, tè l’ pruseguirà a chesa tua, parchè mè a m’so’ rott. 4 de G’ner Stamatena Collalto l’aveva scrétt mal mi ba na lettra sal pep e sal sel – cum l’à dett ló – infurmandle d’tutt le mi birbuned (le jè senpre parol sua) e pregandle d’vnìm 70 sóbit a ‘rto’; mo pó sta lettra la ‘n è steda inpusteda pió e anzi el mi cugned l’à lasced a gì d’téna el bronc e ‘l m’à dett suridend: - Via, par sta volta a j pasarém sóra, anca par nun dè ‘n dispiacer ma i tuo. …Mo beda ben! La lettra la jarman maché tel casett dla mi scrivanìa, e a la préma ch’tè t’me cunbén a la jagiungh ma cleatre e a le spedésc tuttle insèm ma tu pedre. … Dàt parciò na reguleda! El bell l’è che ste ganbiament de scena l’è sucess a seguit d’n’antra mi birbaria – par dìla cum dic Collalto – mo ch’pèr la java fatt molt piacer ma mi cugned. Ech cum è sucess i fatt. Ogg, a la solit’ora, cioè quant s’era a clazion, è nuda la marchesa Sterzi, quella ch’la fa la cura par nun parlè pió sal nes. Mè alora a jò pensed, che, urmei che Collalto l’aveva scrétt mal ba (a jera cunvint che la lettra j la javessa già inpusteda), a m’pudeva chiapè qualch atre divertiment senza pregiudichè d’pió la mi situazion; e truved el mument gióst a so’ gid d’corsa tla sela dle cunsultazion. La marchesa la jera a seda s’na pultrona girand le spall ma la porta do’ ch’a jera entred mè. A m’so’ vicined pien pien ma la pultrona, e, quant a j so’ sted propi d’drìa, a m’so’ gubed par nun fèm veda e a jò urled: Maraméo…! La marchesa la jà fatt un stolz, e quant la m’à vèst a strag’non sel tapet la jà esclamed: - Chi l’ è ch’c’è? - El gatt mamon – a jò rispost, alzand la schena, puntladme sle mèn e si pid e sufiand cum fa i gatt. A m’aspeteva che la marchesa Sterzi la s’intignassa par ste mi scherz mo invec lia la m’à guarded un po’ sbalurdida, e la s’è gubeda vers me, la m’à rialzed, la m’à ‘braced, la m’à carezed e sa la voc tremant par la cumozion: - Oh cher, cher el mi fjulen! Che cuntentezza, che gran cuntentezza t’m’à dat, ragazz mia!… Oh che bela surpresa!… Parla parla ‘n antre po’. Ripet n’antra volta cla parola magica ch’la m’ardà la pèc dl’anima e che ma le mi urechj la sona cum na prumessa e ch’la jè l’avguri pió gradid ch’a possa desiderè. … Mè, senza fèm preghè, a jò ripetud: - Maraméo! E la marchesa gió a rindupiè le carezz e j abracc, mentre mè, par dèj góst, a cuntinueva a ripeta: Marameo, marameo. …. Finalment a jò capid el mutiv de tanta cuntentezza: la marchesa, sentend che me a ‘n dscuriva pió sal nes cum la préma volta ch’la m’aveva incuntred, la credeva ch’a m’fussa guarid e la ‘n la fniva pió de dmandèm: - E quant tenp è dured la cura? E quant t’à cminced a sentì el miliurament? E quantle inalazion t’fèv al giorne? E quanti sciaque? Mè da prém a j rispundeva quel ch’me vniva ma la bocca; mo pó, sicùm a cminceva a scucèm, a la jò pianteda malé, e sultant quant a so’ sted sla porta, a jò ripetudj, senpre par fèla cuntenta: - Maraméo! 71 Mo propi tun chel mument steva par entrè ‘l dutor Collalto che, avend sentid cla parola, el m’à slunghed malé tel curidor na zanpeda ch’a j la jò fatta a scansèla par mirecol, e l’à sburbutled fremend: - Canaja, a t’aveva pruibid d’nì maché!… Pó l’è entred tla sela d’cunsultazion, e mè, arturnand indria tel curidór sa l’intenzion d’gì tla canbra mia e d’chiudme dentra a scans d’atre zanped, a jò sentid ch’el dciva ma la marchesa Sterzi: - La pardunarà, sgnòra marchesa, se chel ragazacc malarleved… Mo la marchesa la l’à interott sóbit: - Mo cò ‘l dic, prufesor! Anzi an pò inmaginè cum sia sted de cunfort par me pudé cunstatè i miraculos efett dla su cura. …Chel ragazz el s’è guarid tun poch giorne!… A ste punt c’è steda na pausa, e pó a jò sentid che Collalto el dciva: - Già, già…difatti el s’è guarid prest. …Mo lei la capésc, ló l’è un ragazz! Mo a sper sal tenp d’guarì anca ma lei. … A ‘n ò vlud sentì atre, e invec d’gìm a chiuda tla canbra, a so’ gid da mi surela ch’la jera tel su saloten da lavor e a jò arcuntedj tutta la scéna. Quantle rised a javem fatt insèm! E acsé, mentre a c’sbudlemmi dal rida, el c’à surpres Collalto ch’el s’è mess a rida anca ló… e an à spedid pió la lettra mal mi ba. - G’vanen - la jà dett mi surela – l’à prumess d’essa bon. È vera? - Sé, - a jò rispost mè – e a ‘n dirò pió le bugì… gnanca ma la marchesa Sterzi. Ah! – l’à esclamed mi cugned – Alora stém pur atenti che tè an t’av da incuntrèt pió sa lia, s’nò c’è ‘l chesi ch’el ben el vaga a fnì ‘n mèl. 5 de G’ner Ogg a jò ‘vud n’antra gran sudisfazion. … Pèr propi che tun chesa d’mi surela se cméncia un po’ a fè giustizia ma i ragazz! Stamatena vers le dic è nud da mi cugned el prufesor Perussi, quel ch’el fa le cur elettrigh, e sicùm i s’è chius tuti dó tel studi, mè, dubitand ch’c’fussa qualca nova cunplicazion tl’afari d’chel sgnór marches tutt restaurered, ch’a jò sfreghedj na c’polla tel mus mentre l’era chius tel bagn d’luc elettriga, e a m’so’ mess sa l’urechia tacheda mal bugh dla sladura par stè a sentì. A degh la verità: se invec d’avé sentid quel ch’a jò sentid propi sa le mi urechj m’l’avessa ‘rcunted qualcdon a ‘n j avrìa cres par tutt l’òr del mond! El prufesor Perussi, apena entred tel studi, dand in t’na gran riseda l’à dett ma Collalto stle precis parol: - An tè l’ sà cò l’è ch’me capita? Chel marches, tè te l’ sà, ch’el niva da me a fè i bagn d’luc, dop dla mascalzuneda ch’j à fatt l’altriri cl’avanz d’galera de tu cugned, el m’à dett che in vita sua an era mèi sted tant ben e nè el s’era sentid acsé in forza cum chel giorne, e che cert davniva dal masagg de c’polla ch’j era sted fatt sla facia durant el bagn ... Cunclusion: adess tel mi gabinett a j fagh na cura novissima, mei sentida tle cronich scentifich de tutt el mond, ch’a jò batzed bagn d’luc sal masagg facèl d’“allium cepa”. 72 A ste punt jè schiuped tuti dó t’na gran riseda, e questa è steda na furtuna, parchè acsé i ‘n à sentid la mia. Pó Collalto l’à ‘rcunted el fatt dla marchesa Sterzi, e maché da chep a rida cum dó matt. E pensè che spess i ragazz i vèn sgrided par certle robb che, se i grand i aspetassa el tenp neceseri par veda cum le va a fnì, j li avrìa invec da ludè e javrìa da ringrazièc par avéli fatt! 6 de G’ner Viva la Befena! Stamatena la Luisa la m’à purted tla canbra un bel calzett pén d’dulcióm sa un bel pulcinella dacéma, e Collalto el m’à regaled un bel portamunet d’cucudrèll. Da chesa mia pó i m’à scrétt d’avém prepared dli atre beli surprés par quant a jarturnarò. ... Par me ogg l’è na belissima giurneda. Viva la Befena!... 8 de G’ner A so’ maché tla mi canbra e a stagh aspetand mal ba ch’el m’à da nì a to’, parchè purtropp iri Collalto jà spedid la famosa lettra, e quel ch’è pegg sa la giunta dle mi ultim braved. Quest l’è ‘l nom che ló ‘l dà ma le disgrezi ch’le pò captè ma un por ragazz perseguited dal desten ch’pèr ch’el s’diverta a ‘rcacel tl’abiss propi tel mument ch’el cerca d’cunquistè la stima di su genidor e parent. E le disgrezi, cum se sà, le ‘n vèn mèi sol; e par st’mutiv m’n’è capted pió d’ona, un gricc, tuttle prò culeghed insèm, e s’i grand i ‘n fussa senpre pront a esagerè l’inpurtanza di nostre sbaj, le s’avrìa da cunsiderè chiarament cum na disgrezia sola. Ech donca par fil e par segn cum è gida la facenda. Irmatena, mentre la sòra Matilde la jera fora d’chesa, a so’ gid tel su saloten da lavor do’ ch’a javeva vést entrè ma Mascherino, el gross gatt bianch e ner predilett dla surela d’mi cugned. Sel tavlen da lavor c’era la gabia sal canaren, n’antra creatura ch’la god la prutezion dla sòra Matilde che, cum i dic tutti, la vo’ molt ben ma la besti, mentre invec la ‘n pò veda i ragazz, roba, questa, molt ingiósta e ch’la ‘n se spiega tun nisciun mod. E pó a ‘n ò mèi capid ch’raza d’ben sia quell d’téna, pr’esenpi, un por uc’len rinchius t’na gabia, invec d’lascèl vulè libre par l’eria cum è su abitudin. Por canaren! Me paréva ch’el me guardassa e cinguetand sa tanta dulcezza el me dcissa cum tel libre d’letura ch’a javeva in sgonda elementer: «Fàm gustè, sol par un po’, la libertà che da tant tenp la m’vèn negheda!». Le port e le fnestre del saloten le jera chius; an c’era pericul parciò ch’el canaren el pudessa fuggia. … Mè a jò apertj la gabietena, e ló el s’è ‘faced girand la testulena d’qua e d’là, tutt surpres d’truvè ‘l spurtlen apert. Pó finalment el s’è decis e l’è scaped da la su prigion. Mè a m’era mess a seda s’na sedia, sal gatt si g’nochj, e a steva uservand atentament tutt le moss del canaren 73 S’è steda l’emuzion o propi el fatt ch’j scapeva fort, par préma roba cla pora bestiola l’à jà smerded un bel richem d’seta ch’l’era sel tavlen; mo sicùm an era ancora fnid da fè, a jò pensed ch’an fussa un gran gvei, chè la sòra Matilde j l’avria pudud arfè sa gran facilità. Mo ‘l gatt dand forsi magior pes ma la facenda, l’à vlud punì crudelment chel por canaren; fatt se stà ch’el m’è salted via tutt t’na volta da i g’nochj, l’è munted s’na sedia ch’la jera malé framezz arbaltandla, e da malé sel tavlen, l’à ‘granched el por uc’len e ‘l l’à fatt fora t’un bucon prém’ancora che mè a pudessa pensè d’fè ‘n qualcò par inpedì sta tragedia. Prò mè dal cant mio a jò vlud punì in mod esenpler la crudeltà d’Mascherino parchè in simil ucasion an avessa d’arcaschè tel medesim difett. Vicen mal saloten da lavor dla sòra Matilde c’è la su stanzetta da bagn; mè donca a j so’ entred dentra, e, munted s’na sedia, a jò apert el rubinett dl’aqua giacia; pó a jò chiaped el gatt par el coll e a l’ò tnud par un bel pezz sa la testa sotta el ragg dl’aqua, mentre ló el se sbateva cum s’l’avessa le cunvulsion. A un cert punt l’à dat un scrulon acsé fort ch’a ‘n j la jò fatta pió a ténle e Mascherino sgnavland acsé fort ch’paréva ch’el rugissa, el s’è slanced dlà tel saloten, fajend di salt enórm intorne ma la stanza e runpend un ves d’vetre d’Venezia ch’l’era malé sla consòll. Mè intant a cercheva d’archiuda el rubinett dl’aqua, mo par quanti sforz a fassa an j la feva. La vasca la jera già pena e l’aqua la cminceva a vontè. … Che pched! Me dispiaceva molt par el piancit dla stanza da bagn, tutt lócid ch’l’era na belezza; mo par furtuna l’aqua ch’la scureva cum un fiómm la jà truved un sfogh tel saloten da lavor do’ anca me a m’so’ ritired par nun bagnèm tropp le scarp. Mo a j so’ armast poch, parchè a jò vést sla consoll ma Mascherino a cuvion ch’el me guardeva féss sa dj ochj giall spaventos, cum se da un mument a clatre el m’avessa vlud magnè cum l’aveva fatt sal por canaren. A jò vud paura e a so’ scaped chiudend la porta. Pasand dlà tla stanza dj armeri , a jò vést da la fnestra na fjulena bionda ch’la feva i giogh sla terazza del pièn d’sotta e sicùm la fnestra la jera molta bassa m’è pased par la ment el pensir gentil d’fèj na visita ma cla bela fjulena e a m’so’ caled d’sótta. - Oh! – la jà esclamed cla fjulena – Chi t’si? An saveva ch’la sgnòra Collalto la javessa ‘n fjulén. ... Mè alora a jò dettj chi a jera e a jò arcuntedj la mi storia, che al sentìla pèr ch’la se sia divertida na mucchia. Pó la m’à fatt pasè t’na stanzetta vicen ma la terazza do’ la tneva le su banbol e m’le jà fatt veda tuttle, spiegandme cum j li aveva avud, chi j le javeva dat, e via dicend.. Tutt t’na volta prò è cminced a nì giò dle gocc dal sufétt e la fjulena la jà chiamed ma su medra dicend: - Mà, Mà! Piov tun chesa! La medra la jè nuda otra sóbit e la jè ‘rmasta d’truvèm malé sa la su fjulena, mo me a jò spieghedj tutt e lia, ch’la javeva da essa na sgnòra molta ragionevol, la jà suris dicend: 74 - Ah! El signorino el s’è caled tla terazza. A cmincém prest a avé dli aventur galant! Mè a jò rispostj molt gentilment; e sicùm lia la s’preocupeva molt par cl’aqua ch’la niva giò dal sufétt senpre pió abundant, a jò dettj: - Ch’la ‘n ava paura sgnòra; an è ch’piov tun chesa: ... me a creggh che tutta st’aqua la vèn gió invec da la stanza da bagn d’mi cugned do’ ch’a jò lasced la canella aperta. ... - Ah! Mo alora bsugnarà avertì d’sóra. ... Prest, Rosa, cunpagnè ste sgnuren da le Collalto e avertìli ch’le jà la stanza da bagn alagheda. La Rosa, ch’la jera la camerira, la m’à cunpagned difatti d’sóra e c’è vnud a iprì el servidor d’mi cugned; mo an c’è sted bsogn d’avertì, parchè propi in chel mument la jer’artuned’a chesa la sgnòra Matilde e la s’era incorta de tutt. El servidor d’Collalto el s’chiema Pitre e l’à un mod d’fè acsé seri e na voc acsé prufonda che fén da le prém volt el m’à senpre fatt na gran sugezion. - Ch’el staga a sentì – el m’à dett sa un tòn solenn ch’el m’à fatt nì i strimulezz da la testa fén ma i pid. – Cinqv robb la javeva la sgnurena Matilde ch’j tneva molt e ch’le jera, s’pò dì, le robb ch’la javeva pió cher tel mond: el canaren, ch’la l’aveva tred só lia, el su bel gatt bianch e ner ch’la l’aveva truved e arcolt par la streda propi lia quant l’era pcen, el ves d’vetre d’Venezia ch’l’era ‘l ricord d’na su amiga da fjulena e ch’la jè morta l’ann scors, el richem d’seta ch’j lavreva da sei ann e ch’la l’ vleva regalè par l’altèr magior ma la chisa di Capucen, e el tapet persien vera ch’j l’aveva purted un su zi da ‘n viagg ch’l’aveva fatt. ... Adess el canaren l’è mort, el gatt l’è in agunìa e el vomita tutta roba gialla, el ves d’vetre d’Venezia l’è in frantóm, el richem d’seta l’è arvined e el tapet vera d’Persia l’è tutt sculurid da l’aqua ch’la jè gida via tel saloten. ... Tutt stle robb le jà dett lentament, sa n’eria dignitosa e mesta tel stess tenp, cum s’l’arcuntassa na storia misteriosa d’paes distant e d’atre tenp. Mè a m’sentiva acsé ‘vilid ch’a jò farfujed: - Cò l’è ch’a jò da fè? - Mè – l’à dett Pitre – s’a fussa ti su pid ... a j duprarìa par arturnè a Firenze d’corsa. E l’à dett sta fredura sa na voc funebre ch’la m’à fatt nì i brévid. Epór, in fén di cont, el su cunsilli el m’è pars l’unigh ch’el me dassa na via d’salvezza tla critiga situazion ch’a m’truveva. A javrìa vsud gì via sóbit, sigur cum a jera d’n incutrè ma nisciun di mi parent; mo a pudeva partì lasciand tle men del nemigh stle pegin ch’a j cunfid tutta l’anima mia? A pudeva bandunèt, cher el mi giurnalen, unigh cunfort in tanti ches dla mi vita? Nò, mélla volt nò. Zétt, zétt, in punta d’pid, a so’ gid só tla mi canburéna, a m’so’ mess só el capèll, a jò chiaped la mi borsa e a so’ arturned d’sotta, pront a lascè la chesa d’mi surela par senpre. Mo a ‘n ò fatt a tenp. Propi in chel mument ch’a steva par superè la porta d’chesa, la Luisa la m’à ‘granched par le spall esclamand: 75 - Do’ l’è ch’t’va? - A chesa – a jò rispost. - A chesa? A che chesa? - A chesa mia, dal ba, da la mà e da l’Ada. ... - E cum t’fa a chiapè ‘l treno? - A ‘n chiapp el treno: a vagh a pid. - Disgrazied! A chesa t’girà dmen. Collalto l’à spedid mal ba, in ste mument, la lettra ch’j à mess anca stle parol: «Stamatena Ganburasca, in mén d’un qvart d’ora, l’à fatt tant, mo tant de ch’le birbuned che c’vrìa un vulóm par arcuntèli. Ch’el venga a chiapèl dmatena, ch’a j le dirò a voc». A m’sentiv’avlid sotta ‘l pes dle mi sventur e a ‘n ò pió parled. Mi surela la m’à spint tla mi canbra. E vedendme in cle cundizion, la s’è mossa a pietà, e pasandme na mèn sla testa la jà esclamed: - Mo G’vanen, G’vanen mia! Cum t’à fatt a cunbinè tanti gvei tun poch ternp ch’t’si armast dapartè? - Tanti gvei? – a jò rispost mè sighiuzand – Mè a ‘nò fatt gnent. ... l’è ‘l desten infem ch’el me perseguita senpre parchè a so’ ned disgrazied. ... Tun chel mument l’è entred Collalto che, avend sentid le mi ultim parol, l’à esclamed a dent strett: - Disgrazied? Disgraziedi jè quei ch’i à da ténte tun chesa ... mo par me, sta volta, t’pò stè sigur, l’è na disgrezia ch’la fnésc dmen! El tòn ironigh dle parol d’mi cugned el m’à fatt tanta rabia tun chel mument, che le legrim le m’s’è sciuted tutt t’na volta tj ochj e a so’ scated: - Sè, disgrazied! Qualca volta prò, e quest l’ è vera, m’è capted d’fè del mel ch’pó l’è nud a rescia in ben par j atre, cum el fatt de chel marches ch’el feva i bagn d’luc dal prufesor Perussi ch’el guadagna adess di bei sulden sa la cura dla c’polla ch’a la jò inventeda mè. ... - Mo chi t’l’a dett? - A l’ sò e basta. E cum clatre fatt dla marchesa Sterzi ch’a jò fattj creda che tè t’m’av fatt guarì da la voc nasel... - Zétt! - Nò, a ‘n voj stè zétt! E sicùm chel fatt el t’à fatt comod na mucchia, alora an t’à manded pió la lettra a chesa mia, par nun dè, t’a dett, un dispicer ma i mi genidor! Suced senpre acsé: quant el mel ch’pò fè un ragazz el v’è util, vojatre grand a si peni d’indulgenza; mentre pó magari un qualcò a fén de ben, e che pó el c’riesc mèl cum m’è capted ma me stamatena alora a c’dè tutti adoss senza remision. - Cum sarìa ‘dì! T’avress la facia tosta d’sustena che quell ch’t’à fatt stamatena l’era a fén de ben? - Sigur! Mè a vleva fe goda un po’ d’libertà ma chel por canaren ch’el s’era stufed d’stè senpre chius tun cla gabia; è forsi colpa mia s’el canaren, apena fora, l’à scagaced el richem d’seta dla sòra Matilde? Alora el gatt l’à vlud castighè e j è salted adoss; è colpa mia se Mascherino l’è sted tropp sever e ‘l s’è magned el canaren? Per ste fatt el s’meriteva na laveda d’testa e mè a l’ò mess sotta el rubinett dl’aqua giacia del bagn. ... L’è colpa mia se l’aqua la jà fattj nì el mèl de stomigh? 76 L’è colpa mia s’l’à rott el ves d’vetre d’Venezia? L’è colpa mia se, dat ch’a ‘n j la jò fatta a ‘rchiuda la canella del bagn, l’aqua la jà ‘laghed el salott e la jà fatt sculurì el tapet d’Persia dla sòra Matilde? E pó mè a jò senpte sentid a dì ch’i tapet vera d’Persia i ‘n se sculurésc. ... S’el s’è sbiavid vo’ dì ch’an era un “persien”! - Cum sarìa ‘dì ch’an era un “persien”! – la jà urled tun chel mument la sòra Matilde entrand tla canbra d’mi surela cum na bonba – Anca le calunni adess! E che calunni! S’ariva a caluniè cla bonanima del mi zi Prospero ch’l’era un fior de galantom e ch’an era bon sigur d’regalèm un tapet persien fals!... Ah, signor, che profanazion!... La sgnòra Matilde la jà puged un gomit sel cumò alzand j ochj mal cel e chiapand na posa malinconiga ch’la m’è ‘rmasta tant inpressa da pudéla arpruducia cum un ritratt sa la futugrafìa, roba che lepparlé la m’à fatt propi rida. - Só, só! – la jà esclamed mi surela. – An bsogna pó esagerè: G’vanen an vleva cert manchè d’rispett ma tu zi. ... - Eh! Cato! An è forsi manchè d’rispett ma mi zi nì a dì ch’el me fregheva regalandme di tapet sa i culor fals? Sarìa cum s’a dcissa ma te ch’t’à le guanc tènt sal rusett. - Eh! Nò! – la jà rispost mez’intigneda mi surela. – An è cunpagn, parchè ‘l tapet a la fén fén el s’è sculurid, mentre mè a jò sla facia un culor ch’an se sbiavésc, e, grazi’a Dio, an dvent mei gialla. ... - Signór, cum t’chiapp le robb sel seri – la jà esclamed la sòra Matilde senpre pió indispetida – Mè a jò fatt par fè ‘n paragon, e a ‘n ò vlud dì ch’tè t’pitur. Chesimèi j l’ dic el tu signor fradel ch’el m’à arcunted che quant t’er ragaza t’avev el rusett sel petinè. ... A stle parol a m’so’ sentid arivè un gran scupazz ch’el me vniva cert da mi surela, e a so’ cors tla mi cambra da do’ a jò sentid na gran litgheda ch’la s’acendeva fra le dó donn ch’le feva a chi vurleva pió fort, mentre Coillalto el cercheva inven d’calmèli esclamand: - Mo nò ... mo sé ... mo pensa ... mo sent ... E a so’ armast tla mi canbra féna quant an è vnud a chiapèm Pitre par gì a magnè. Durant el pranz Collalto e la Luisa, che mè a jera a seda fra d’lori, i me tneva a turne par la giachetta cum s’a fussa sted un palon sfrened, e lori javessa paura che mè a pudessa chiapè ‘l vól da ‘n mument a clatre. Na scena cunpagna la s’è ‘rpetuda stamatena par la clazion, e dop Pitre el m’à acunpagned maché tla canbra do’ ch’a stagh aspetand l’ariv del ba che cert el vedrà tutt’i fatt dal punt d‘vésta pió pegg, cum i fa tutt chiatre del rest. Intant Pitre el m’à dett che la Luisa e la sòra Matilde le ‘n s’parla pió da iri!... E anca d’quest s’dirà che la colpa la jè la mia, cum se dipendesa da mè el fatt d’avé na surela sa la facia troppa rossa e su cugneda sa la facia troppa gialla. 9 de G’ner A scriv a chesa d’Maralli. 77 A jò cum un nod ma la gola e a fagh fadiga a riurdinè le idei par arcuntè maché la scéna d’iri ch’la jè steda cum la scéna d’na tragedia, mo nò d’quelle ch’fa D’Annunzio ch’a jò sentid recitè na volta e che anca la mà la dciva ch’l’an valeva gnent, anca se le mi sureli j la critgheva dicend che lia la ragiuneva acsé parchè la ‘n era n’inteletuel. La mia, invec, la jè na tragedia vera, ch’la s’pudria intitulè: Il piccolo bandito, overossìa La vittima dla libertà, parchè in fén di cont, tutt quell ch’me suced l’è sted par dè la libertà ma un por canaren ch’la sòra Matilde la l’ vleva tena chius in gabia. Irmatena, donca, el ba el m’è nud a to’ a Roma, naturalment l’à vud da Collalto la descrizion d’tutt le mi birbarì, mén, s’intend, quella dla marchesa Sterzi e del marches ch’el fa la cura dla c’polla. El ba l’è sted a sentì tutt, e a la fén l’à dett: - Adess el ves l’è colme. E an m’à dett pió na parola fena quant a ‘n sem rivedi a chesa. Malé a jò truved la mà e l’Ada ch’le m’à braced sa le legrim ma j ochj ripetend cum un lament: - Ah G’vanen! Oh G’vanen! El ba el m’à stached da lorle, el m’a cunpagned tla mi canbra e malé el m’à dett seri seri, sa la voc calma, stle precis parol: - A jò già fatt tutt le cart neceserie: dmen t’girà ‘n culegio. E l’è gid via archiudend la porta. Pió tardi è nud l’avuched Maralli sa mi surela Virginia, e on e clatra jà fatt de tutt par smova el ba da la su decision, mo me a sentiva ch’el ba el ripeteva senpre sta suneda: - A ‘n el voj pió veda! A ‘n el voj pió veda! Bsogna ch’a renda giustizia ma l’avuched Maralli: l’è ‘n om tutt cor ch’el difend i debol contra la persecuzion e le ingiustizi e che a su tenp el se sà mustrè ricunuscent par i benefic ch’l’à ricevud. E par quest, arcurdand la rivultleda ch’a jò tiredj tl’ochj l’a dett mal ba: - Cò ‘l vo’: chel ragazz l’è sted lelè par c’ghèm e dop, el giorne ch’a jò spused ma la Virginia, a so’ gid anca a rèschj d’essa splid viv sotta le maceri del caminett tel salott da riceviment. Mo a ‘n me poss scurdè che se mè e la Virginia a sem insèm è par opera sua. … E pó l’à pres anca la mi difes, a scola, contra el nipot d’Gaspare Bellucci ch’el dciva mèl d’me… Mè a l’ò arsavud, e ste fatt el dic chier che G’vanen l’è un ragazz d’sentiment, an è vera G’vanen? Parchè mè a j voj ben. Parchè s’à da guardè tel fond dle robb: pr’esempj chi dann cunbinedi a Roma, dop tutt, el muvent l’è sted generos: ló ‘l vleva dè la libertà ma ‘n uc’len. … Che avuched ch’l’è chel Maralli!…Mè ch’a steva fora dla porta, a sentì ste su discors acsé putent, a ‘n ò pudud pió stè ferme e a só entred tla stanza urland: - Viva el socialisme!… E a so’ casched ti bracc dla Virginia, singhiuzand. Mi pedre el s’è mess a rida , e pó l’à dett secch: 78 - Va ben: mo dat ch’el socialisme el vo’ ch’ugnón l’ava la su part d’cuntentezza tel mond, parchè l’avuched an te chiappa sa ló par un po’? - E parchè nò? – l’a esclamed Maralli – A scmett ch’a jò ‘l mod d’fèl dventè ‘n umén. - T’sentirà ch’guduria! – l’à dett el ba. – A ogni mod, sicùm mè a ‘n el voj pió veda, par me ‘l scop l’è ragiunt cunpagn. Chiapple pur. … E acsé è sted cunclus el patt: mè a saria sted bandid da chesa mia e tnud in prova par un mes da Maralli, do’ a m’pudrò riabilitè e fè veda ch’a ‘n so’, in fond in fond, cl’individue insupurtabil ch’i dic tutti. 88 La Virginia e su marid, fén dal ritorne dal viagg de nozz, ch’i à fatt quant à pres fogh el caminett tel salott da riceviment, i è nudi a stè in ste quartir ch’l’è molt comod e centrel, e do’ mi cugned l’à purted anca el su studi d’avuched, ch’l’à n’entreda par cont suo, mo ch’el cumunica prò sa la chesa par mezz d’na purticena ch’la mett tla stanza dj armeri. Mè a jò na canburena pcena, mo elegant, ch’la dà sel curtil e do’ ch’a stagh benissim. Tun chesa, otr’a mi surela e a Maralli, c’è anca el sgnór Venanzio, un zi d’Maralli, ch’l’è vnud da qualch giorne a pasè un po’ d’tenp dal nipot, parchè el dic che ste clima j giova d’pió ma la salut. La salut prò an se sà do’ ch’j l’ava: l’è un vechj malardott, sord tant che bsogna parlèj sal corne acustigh, l’à na tosa ch’pèr un tanbur. I dic prò ch’l’è récch sfond, e che bsogna tratèl sa tutt’i riguard. Dmen a jartorne a scola. 10 de G’ner In ste mument a vrìa avé la penna d’Edmondo De Amicis parchè la scéna ch’è sucess’a scola stamatena la jè ona d’quelle da fè piagna la gent cum i vitèi. Apena a so’ entred tla class s’è sentid un gran mormorìo: tutt’i cunpagn javeva j ochj féss sóra d’me. Cert è na bela sudisfazion essa sted prutagonésta d’n’aventura cum è quella dla tomobil, e mè a ‘n steva pió tla pell da la cuntentezza, e a guardeva tutt cla sturba d’ragazz da l’alt al bass, parchè niscion d’lori el s’era mèi truved tun pericul cum è quell ch’a javeva pased mè. … Mo prò a me sbajeva: c’n’era on, invec, ch’el s’era artruved cum è me… e st’on l’è scaped a fadiga dal su post, fajend forza sa le mèn sel banch e el m’è nud incontre regendse s’na stanpella. Mè a m’so’ sentid tutt un armistès dentra l’anima e el corp, e t’un luzne m’è gid via tutta la vanità d’essa sted ‘n eroe mentre m’niva só un nod ma la gola e, pallid cum un mort, a jarpeteva dentra d’me . «Oh por Cecchino! Oh por Cecchino!» 79 In t’un mument mè e Bellucci a c’sem artruvedi strett’insèm, tutti bagnedi d’piant, singhiuzand, senza pudé dì na parola. Tutti i ragazz javeva le legrim ma j ochj e parfén el profesor Móscol ch’l’aveva cminced a di: Fermi tutti, el s’è inpunted sl’effe ch’j è scaped da la bocca cum un soffj longh longh, ch’l’è gid a fnì t’un gran piant. Por Cecchino, daver! Nonostant tutt le cur ch’j àn fatt fè, j è ‘rmast la gamba destra pió corta e l’avrà da camnè zopp par tutta la vita. Ah cred pur, giurnalen mia! Vedle ardott aclavia, sa la stanpella, el m’à fatt na gran inpresion, e mè ch’a m’era urmei guesi scurded del fatt dla tomobil, davanti al spetacul dle cunseguenz acsé teribil, a m’incorgh d’tutta la legerezza ch’a j metém spess nojatre ragazz tl’afruntè di réschj senza dèj l’inpurtanza ch’i à d’avé. Naturalment a m’so’ guarded ben dal dmandèj ma Cecchino Bellucci i dic penen nov e l’abis ross e bló ch’a javemmi scmess e che mè a j aveva vént. 13 de G’ner Mi cugned l’è propi na brèva parsona. El me tratta cum s’a fussa ‘n om fatt, an me dà mei dle murtifigazion e ‘l ripet senpre: - G’vanen in fond l’è un brèv ragazz e el dventarà un qualcdon. Propi adess el m’à surpres mentr’a javeva davanti ma me el giurnalen e ‘l l’à sfujed, guardand le figur ch’a javeva disegnedj. - Mo t’sà – l’à dett – ch’t’à na gran dispusizion par el disegn? E pó s’ved ch’t’oserv e t’va miliurand senpre d’pió. ... vara un po’ da le prém figur ch’t’à fatt a questle ch’raza d’prugress! Brèv G’vanen! A farem de te ‘n artésta! Questle le jè le robb ch’le fa piacer ma un ragazz, e mè a voj fè veda ma mi cugned quant a j so’ ricunuscent par tutt quell ch’el fa par me; parciò a jò decis d’fèj un regal, e nun avend gnanca un sold, a jò pensed d’fè ricors mal sór Venanzio, ch’l’è tant récch, e de dmandèj in prest un pèra d’lir. 88 Ogg a pranz Maralli l’à parled ancora del mi giurnalen. - Tè an t’l’à mei vést? – l’à dmanded ma la Virginia - Nò. - Fàjle veda, G’vanen: t’vedrà... a j sem tutti, e cum a jasmjem! G’vanen l’è ‘n artésta! Mè tutt cuntent a jò pres el giurnelen e a jò fatt veda ma mi surela le figur, mo a jò pruibid ma tutti d’legg’le, parchè a voj ch’i mi pensir i resta segret. Prò, nunustant la mi proibizion, a un cert punt, la Virginia la jà esclamed: - Oh! Vara: maché c’è el nostre spusalizi d’San Francesch al Mont. A stle parol mi cugned el s’è scajed sel giurnalen e l’à vlud leggia cle pegin do’ ch’è descrétt el mi viagg sla traversa d’drìa ma la caroza e la scéna ch’è sucess quant a jò surpresi ma tutti tla chisa e a jò rinpruvered parchè i ‘n m’aveva dett gnent. 80 Dop d’avé létt quell ch’a javeva scrétt, Maralli el m’à fatt na carezza e pó el m’à dett: - Sent, G’vanen, t’m’à da fè un gran piacer. ... T’me l’ prumett? A jò rispostj d’sé - Ben: - l’à arpres mi cugned – t’m’à da permetta d’stracè dal tu giurnalen stle pegin... - Oh! quest pó nò! - Mo cum! Se t’à dett d’sé! - Mo scusa, parchè t’me vo’ stracè cle pegin? - Par brugèli. - Mo parchè brugèli? - Parchè ... parchè. ... El parchè a l’ sò mè, e an è na roba ch’pò capì un ragazz. Ecch le solit ragiunacc! Mo urmei a javeva giured ma me stess d’essa bon e a jò vlud asecundèl fajend anca st’sagrifizi, mo molt a malincor, parchè l’idea d’cavè mal mi cher giurnalen na part dle mi cunfidenz, la m’paréva na roba fatta mel e la m’deva un gran dispiacer. Maralli, donca, l’à straced le pegin del su spusalizi a San Francesch al Mont, el n’à fatt na palla e la jà buteda sel caminett. Quant a jò vést ch’el fogh el s’è tached ma ‘n angol d’na pegina ch’l’er’armast suleved sla palla d’carta fatta da mi cugned, a jò sentid na stretta dulurosa mal cor, che prò sóbit dòp el s’è slarghed par la cuntentezza, vdend che la fiamma, apena sfiured che pezz d’carta ingruida, la s’è smurceda senza tuchè cla palla ch’la jera steda stretta ben e ch’la jera parciò molt resistent; e da chel punt che batcor a ogni minaccia del fogh contra le pegin del mi giurnalen! Mo par furtuna la fiamma la javeva tajed da n’antra part da do’ Maralli la javeva tireda, e mè poch dop, mentre niscion badeva ma me, a jò racated dal caminett la mi palla d’carta, a la jò nascosta sott’a la blusa, e adess a jò spianed ben ben le pegin e a le jò artached al su post. C’è l’angol dla pegina un po’ bruged mo el scrétt e l’inlustrazion i è ‘rmast intatt e mè, cher el mi giurlalen , a so’ felic d’arvèt tutt sen, acsé, sa tutt’i mi sfogh, boni o cativ, bei o brótt, spiritosi o scepi ch’i sia, a sgonda del mument. Adess a voj gì a dmandè dó lir mal sgnór Venanzio. M’le darà? 88 A jò cerched el mument gióst: mi surela la jè fora, Maralli l’è tel su studi e mè a jò chiaped la trunbetta, a la jò caceda t’n’urechia mal sgnór Venanzio e a jò urledj: - Par piacer el m’inprestarìa dó lir? - Cum? El panir par pudé parti? – l’à rispost ló - Che panir? A jò ripetudj la domanda sa tutt el fied ch’a javeva, e alora el m’à rispost: - I ragazz i ‘n à mèi d’avé i sold tle sacocc. Sta volta l’aveva capid! 81 Alora a jò dettj: - La jà ragion la Virginia a dì che lei l’è un gran tirchj!... A stle parol el sgnór Venanzio l’à fatt un salt sla pultrona, e l’à tached a sbruntulè: - Ah! La dic acsé? Brótta petegola! Eh! Se sà... s’la javessa un sach d’sold, lia la j spendrìa tutti in ti vistid e caplén!... Ah! La jà dett ch’a so’ n’avracc. Eh! Eh!... Mè par cunsulèl a jò cres ben de dìj che par quest Maralli la javeva sgrideda, cum difatti era vera e ló tutt cuntent el m’à dmanded: - Ah! mi nepot el la jà sgrideda? Menomèl! A vleva ben dì! Mi nepot l’è un bon om e el m’è sted senpre molt afeziuned. ... E cò jà dettj? - J à dett: l’è un ben ch’el zi el sia ronc: acsé el me lasciarà pió sold. El sgnór Venanzio l’è dvented ross cum un galnacc, e l’à cminced a farfujè tant ch’a credeva ch’j nissa un colp. - El s’faga curagg! - a jò dettj – forsi quest l’è ‘l colp apopletigh che Maralli el dic senpre che da ‘n giorne a clatre j à da nì. ... Ló l’à alzed i bracc mal cel, l’à sburbutled dli atre parol e pó a la fén l’à tred fora da la sacocia el su bursc’lén, l’à caved na muneta da dó lir e m’la jà data dicendme: - Ecchte le dó lir . ... E a t’le darò spess, ragazz mia, a patt che tè t’m’arcont senpre quell ch’i dic d’me mi nepot e tu surela... parchè le jè dle robb ch’le fa piacer! T’si un brèv ragazz e t’fa ben a dì senpre la verità!... L’è un fatt che a essa boni e a nun dì mèi le bugì c’s’guadagna senpre. Adess a pensarò a fè el regal ma mi cugned, parchè el se l’ merita. 14 de G’ner L’inpieghed del studi d’Maralli l’è un vechj molt indecis ch’el stà senpre tla stanza d’ingress, a seda ma ‘n tavlen, sal scalden fra l’ ganb, e ‘l scriv senpre, da la matena a la sera, senpre cupiand e arcupiand le medesim robb. ... Mè a ‘n sò cum el fa a nun rinbanbìs; mo forsi quest davèn dal fatt ch’l’è già rinbanbid d’natura. Epór mi cugned l’à molta fiducia in ló e a jò sentid spess ch’j dà da fè dle robb anca dificil ch’a ‘n sò cum el faga a fèli, sa cla facia da invurnid ch’el s’artrova. Invec se Maralli l’avessa giudizi, quant l’à qualca cumision da sbrighè a la svelta e che tun lia c’vo’ un po’ d’istruzion e d’inteligenza, la javrìa d’afidè ma me e fèm pien pien inpradghì tla prufesion aviandme acsé a fè l’avuched M’piac’rìa tant d’dventè cum è ló e d’gì par i tribunei a difenda i birbant, mo chi boni prò ch’i è dvented cativi par disgrezia e par la forza dle circustanz do’ i s’è nud a truvè, cum è sucess ma me; e malé a vria fè certi bei discors, urland sa tutt el fied ch’a jò dentra (e me pèr d’avén pió d’mi cugned) par fè stè zétt j averseri e fè triunfè la giustizia contra la prepotenza dle class sfrutadric, cum el dic senpre Maralli. Mè qualca volta a m’ferm a dscorra sa Anbrogio ch’l’è apunt l’inpieghed del studi e ch’la pensa cum è me. - L’avuched Maralli el farà dla streda, - el me dic spess – se lei el dventassa avuched el truvarìa la nécchia bel’e fatta. Ogg a jò cminced a inpradghìm un po’ di process e di tribunèi. 82 Mi cugned l’era fora ; e Anbrogio a un cert punt l’à mess gió el scalden, l’è scaped da dria el su tavlen e ‘l m’à dett: - A m’pudria fidè d’lei, sor G’vanen, par un piacer? A jò rispostj de sé, e ló alora el m’à dett ch’l’aveva da gì un mumenten a chesa sua, do’ ch’l’aveva scurded certle cart inpurtantissim, e ch’l’avrìa fatt prest. ... - Lei el staga maché fén a quant a ‘n artorne mè: e chiunqv el venga j l’ faga aspetè. A m’arcmand prò, ch’an s’mova da maché. ... A m’poss fidè, sor G’vanen? A l’ò rasigured e a m’so’ mess a seda do’ ch’el stà ló, sal scalden fra l’ ganb e la penna tle mèn. Dop un po’ l’è entred un cuntaden, un tip buff sa ‘n unbrelona verda sotabracc, e che, argirand el capèll tra le mèn, l’à dett: - L’è maché ch’a jò da nì? - Chi a cerchè? – a jò dmandedj. - Del sór avuched Maralli. ... - L’avuched l’è fora ... mo mè a so’ su cugned e a pudé parlè librament. ... L’ è cum s’c’fussa ló in persona. E vó chi a si? - Chi a so’ mè? Mè a so’ Gusten, cuntaden del Pien dl’Olme, e anzi i m’chiema El sciaplon par distingvme da ‘n antre Gusten ch’el stà tel puder dlà. E a so’, cum lei el savrà, inscrétt ma la Lega do’ ch’a pegh dó sold tutt le stmen ch’Dio cmanda, e quest el pò cunfermè el sór Ernesto ch’l’è el nostre segreteri e ló el sà fè i cont parchè an è un cuntaden cum nojatre sgrazied. ... Sichè mè a jera vnud a sentì par chel prucess del sciopre sa la ribelion, ch’l’à da gì fra dó giorne e do’ ch’a so’ testimoni, ch’el giudic istrutor el m’à manded a chiamè par fèm l’interogatori, mo préma d’gì da ló mè a so’ nud maché par savé cum a m’ò da regulè. ... Mè a ‘n ne pudéva pió dal rida, mo a m’so’ tratnud, e anzi a jò pres n’eria molta seria e a jò dettj: - Cum è gid i fatt? - Cato! I fatt jè gid acsé che quant nó a c’sem truvedi d’front ma i sulded a javem cminced a fè ‘l chiass, e poch dop Gigi el matt e Cecco d’Merenda jà cminced a tirè i sass e alora i sulded jà spared. Mo a le jò da dì stle robb mal giudic istrutor? S’capésc ch’s’possa essa dle besti, mo a ‘n avria mèi cres che un cuntaden el pudessa arivè fén a ste punt. I à propi ragion d’chiamèl Gusten el Sciaplon. Cum s’fa, a deggh mè, a nun savé che in Tribunel i testimoni jà da dì la verità, tutta la verità e gnent atre che la verità, ch’le jè dle robb ch’i sà anca i fjulen d’un ann? A jò dettj d’arcuntè i fatt cum i steva, che quant al rest pó j avrìa pensed mi cugned. - Mo i mi cunpagn del Pien dl’Olme i m’à ‘rcmanded d’neghè el fatt dle sased! - Parchè jè dj ignurant e scep cum a si vó. Fè cum a v’degh mè: a ‘n dcì gnent ma niscion d’quell ch’a javé fatt e a vedrì che tutt girà a fnì ben. - Cat! Lei l’è ‘l cugned del sór avuched Maralli? - Sigur. - E a dscorra sa lei l’è listess ch’a dscorra sa ló? - Precisament. - Quant l’è acsé a vagh via tranquéll e a degh tutt le robb cum le stà par fil e par segn. Arivederlo e grazie. 83 E via ch’l’è gid. Mè a so’ armast molt sudisfatt d’avé sbrighed sta facenda ma mi cugned. ... E pensè che s’a stassa maché senpre a pudrìa preparè i prucess, dè el parer ma i client e essa util e tel tenp stess divertìm chisà quant!... A sent propi d’essa ned par fè l’avuched. ... Quant l’è arturned Anbrogio e ‘l m’à dmanded s’era nud niscion, a jò rispostj: - Gnent... un sciaplon, mo a me l’ so’ tolt da i pid a la svelta. Anbrogio l’à suris, l’è ‘rturned al su post, el s’è mess el scaldèn fra l’ ganb e la penna fra i dèd e l’à ‘rcminced a scriva sla carta buleda. 15 de G’ner El sgnór Venanzio l’è nujos, d’acord, mo l’à dle bon qualità. Sa me, pr’esenpi, l’è pén d’gentilezz, e ‘l dic senpre ch’a sò un ragazz uriginel e ch’el s’divert un mond a sentìm a dscorra. L’è d’na curosità straordineria. El vo’ savé tutt quell ch’s’fa tun chesa e tutt quell ch’s’dic d’ló, e par quest el m’dà qvatre sold al giorne. Stamadena, pr’esenpi, el s’è molt interesed ma i sopranom ch’i dopra tun chesa ti su riguard e mè a j n’ò dett pió d’on. Mi surela Virginia j l’ chiema vechj spilorc, sord rinbanbid, uspedel anbulant; Maralli j l’ chiema el zi Tirchj, el zi Macèria, e spess j dic anca vechj inmurtèl parchè an mor mèi. Parfén la serva jà messj ‘l sopranom: j l’ chiema Gelatena parchè ‘l trema senpre! - Menomèl! - l’à dett el sgnór Venanzio – Bsogna arcnoscia che, tra tutti, la pió gentil l’è la serva. A la jarcunpensarò! E ‘l s’è mess a rida cum un matt. 16 de G’ner A jò già pensed mal regal ch’a jò da fè ma mi cugned. A j cunprarò na bela cartella da tena sla su scrivania al post d’quella ch’l’à adess, ch’la jè qua e là straceda e sporca d’inchiostre. E pó a cunprarò anca un pèra d’razz ch’a mandarò da la terazza in segn d’cuntentezza par essa finalment dvented un brèv ragazz cum i vo’ i mi genidor. 17 de G’ner Irmatena m’n’è sucess ona bela. Tl’arturnè a chesa, dop d’avé cunpred la cartella par Maralli e i dó razz, a so’ pased tel studi, e vdend che tla sela d’aspett Anbrogio an c’era e ch’l’aveva lasced sel tavlen el scalden smorc, m’è nud l’idea d’fèj na surpresa e a j ò mess dentra i dó razz, nascosti ben ben sott’a la cendra. 84 Verament, s’a javessa pudud inmaginè le cunseguenz ste scherz a ‘n l’avrìa fatt sigur; mo cum s’fa, santo Dio, a inmaginès le cunseguenz ch’le jà ‘l tort d’nì senpre dóp, quant in tle robb an c’è pió ‘rmedi? Prò d’ora in avanti a j voj pensè ben ben préma d’fè na burla in mod ch’an me suceda pió d’sentìm dì, cum in ste ches, che mè a fagh di scherz a la bulgaruccia. L’è steda propi na facenda seria, mo par me ch’a savéva ch’an c’era nisciun pericul l’è sted na roba da schiupè dal rida. A javeva vést ma Anbrogio gì dlà tla cucena per sistemè ‘l scalden, cum el fa tutt le maten e naturalment a steva a l’urechia. A un cert mument s’è sentid un gran bòtt e ‘n vurle, e alora mi cugned e dó client ch’i era tel studi i s’è precipited tla sela d’aspett e le jè cors anca la Viginia e la dona d’servizi par veda quel ch’era sucess. Mo ecch che, quant j era tutti riunidi malé, schioppa tel scalden un bòtt pió gross ch’an è préma, e alora via tutti a fuggia de qua e d’là cum di matt, lasciand el por Anbrogio sol fra ‘l tavlen e la sedia e ch’an aveva la forza d’movse e ‘l farfujeva: - Mo… mo… cò suced?... cò suced? Mè a jò cerched d’fèj curagg, dicendj: An è gnent d’periculos... anzi! Mè a creggh ch’sia certi razz ch’a javeva mess malé par fè un po’ d’festa. Mo chel por Anbrogio an capiva pió gnent e an sentiva gnanca; prò el m’à sentid Maralli, ch’dop essa fugid via sa chiatre adess l’arturneva pien pien e ‘l feva bubù da la porta. - Ah – el m’à dett mustrandme ‘l pugn – t’si sted tè, n’antra volta sa i tu fogh artificei? T’à giured donca d’fèm caschè la chesa ma doss? Mè alora a jò cerched d’rasigurè anca ma ló dicendj: - Só, via; a t’sigur ch’an s è ‘rvined atre che un scalden. ... An è gnent, t’ved!? È sted pió la paura del dann. ... A ‘n l’avessa mèi dett! Mi cugned l’è dvented ross da la rabia, e l’à tached a vurlè: - Mo che paura d’Egétt, brótt inbecell ch’an t’si atre. Mè a ‘n ò paura d’gnent, par tu nórma e régola... a jò paura sol d’ténte a chesa mia, parchè t’si un disastre ver e propi, e a so’ cunvént che préma o pó t’fniréss par fèm la pell. Mè alora e jò tached a piagna e a so’ fugid tla mi canbra, do’ poch dóp la jè nuda mi surela ch’la m’à fatt na bigioliga d’un’ora, mo pó la jà fnid sal pardunèm e sal persuada Maralli a nun arpurtèm a chesa par essa manded in culegio. E mè, par fèj veda la mi gratitudin, stamadena préma che ló el gissa tel studi, a jò messj sla scrivania la cartella nova ch’a javeva cunpred e a jò buted cla vechia tel caminett. Sperém ch’anca ló el gradéscia la mi gratitudin. 88 85 Ogg a jò pensed tutt el giorne a curegg’me dal difett d’fè i scherz d’cativ góst, e parciò m’è nud in ment d’fèn on ch’an pudeva avé nisciuna seria cunseguenza nè purtè dann ma niscion. Mentre a jera dal sgnór Venanzio, che fra parentesi el s’è divertid un mond mal racont del fatt d’iri, a jò truved el mument ch’l’aveva mess j uchiei sel tavlen e a j ò presj. Pó a so’ gid dlà tla canbra d’aspett, e quant Anbrogio l’è gid tel studi a parlè sa Maralli, lasciand i su uchiei sel tavlen, a jò pres anca i suo e a so’ cors tla mi canbra. Malé a jò rott ona dle dó punt d’un penen e a jò fatt un caciaviten; e sa quest, svitand i perne dle lent, a jò mess quelle d’Anbrogio ti cerchiett d’or del sgnór Venanzio e le lent del sgnór Venanzio ti cerchiett d’acèr d’Anbrogio, arstrignend pó i pernett sa le vit cum jera prema. L’uperazion la jè steda fatta acsé a la svelta, ch’a jò pudud armetta i dó pèra d’uchiei al su post, senza che nè Anbrogio e nè el sgnór Venanzio i s’incurgessa d’gnent. M’sà minand d’veda cum girà ‘fnì ste scherz ch’an pudrà cert essa giudiched un scherz d’cativ gendre. 18 de G’ner A m’cunvénch senpre d’pió ch’è molt dificil par un ragazz preveda le cunseguenz d’quell ch’el fa, parchè anca la burla pió inocent la pò causè dle volt dle cunplicazion straordinerie, che gnanca a essa grand se savrìa inmaginè. Iarsera, donca, quant Anbrogio l’è arturned mal su solit tavlen e ‘l s’è mess j uchiei sel nes, l’à fatt na mossa d’maraveja: e dop d’avéj argired fra i déd e userved da tutt le band e avéj pió volt apaned sal fied e arpulid ben ben sal su fazulton a scacch turchen e avéj armess sel nes, l’à cminced a lamentès: - Signor,… Signor,… Signor!…Che diavle m’è sucess? An aresc pió a veda. … Ah! A jò capid… questa l’è na cunseguenza dla paura d’iri! Vo’ dì ch’a so’ maled grèv. … Poramè! A so’ arvined. … El s’è gid a sfughès sa Maralli e jà dmandedj el parmess d’asentès dal studi par gì t’na farmacìa, parchè el sentiva d’nun fèjla e cert j steva par nì un qualcò d’molt seri. E questa l’è na cunseguenza. Clatra la jè anca pió strena e pió cunplicheda ancora. Stamatena el sgnór Venanzio el s’è mess sla pultrona par leggia cum el fa senpre el Corriere della Sera che prò ma ló j ariva a la matena; mo apena el s’è mess j uchiei l’à cmiced a dì: - Uh! Me s’apanna le pupill. … Uh! Me s’cunfond la vésta. … Me gira la testa. … Ah! a c’sem! Par carità, mandè sóbit a chiamè el dutor… e un nuteri, a m’arcmand! Un nuteri! E alora tun chesa è sucessa na rivuluzion. Maralli l’è cors a fianch del zi e cacedj el corne acustigh tl’urechia l’à tached a dìj: - Curagg zi. ... A j so’ mè maché, ch’an ava paura d’gnent! ... A pens mè ma tutt. Ch’an se spaventa, l’è un malessre paseger. ... Mo el sgnór Venanzio l’aveva chius j ochj e j aveva chiaped un tremór interne ch’el giva crescend senpre d’pió. 86 Arived el dutor j l’à visited e l’à dett ch’el maled l’era in cundizion dispered: ma sta nova Maralli l’è dvent d’tutt’i culor, an pudeva pió stè bon, e an feva che dì in cuntinuazion: - Zi, curagg. ... A j so’ mè maché!... Par metta fén ma sta scena a so’ cors tla stanza d’aspett e a jò chiaped j uchiei d’Anbrogio (ch’ló l’aveva lasced iarsera sel su tavlen) sa l’intenzion d’purtèj mal sgnór Venanzio, e ch’i avrìa fatt el mirecol d’guarìl a l’istant. Mo quant a so’ ‘rturned la porta la jera chiusa e d’fora c’era mi cugned e la Virginia. Maralli l’era piutost alegre a jò sentid ch’el dciva: - L’à dett mal nuteri ch’sarìa sted na roba a la svelta... e quest, capirà, l’è bon segn parchè vo’ dì ch’c’sarà pochi ered. ... E ma me ch’a javeva stes la mèn par aprì la maneja dla porta l’à agiunt: Lascia gì... an s’pol entrè, ch’c’è ‘l nuteri... el fa ‘l testament. Poch dop mi cugned l’è gid dlà tel studi parchè j era vnud un client, e anca la Virginia la jè gida via, arcmandandme d’stè malé e d’dèj na voc cum fussa scaped el nuteri. Mo mè quant l’è scaped el nuteri a so’ entred tla canbra e chiapeda la trunbetta a jò urled mal sgnór Venanzio: - An staga a sentì mal dutor! Lei el s’è inpaurid parchè an vdeva pió sa i su uchiei. Mo s’tratta prubabilment d’un indeboliment dla vésta. Ch’el prova questi d’Ambrogio ch’i è pió fort di suo. E messj sel nes j uchiei ch’a javeva purted sa me a jò mess davanti ma j ochj el Corriere della Sera. El sgnór Venanzio, vdend ch’l’arvedeva, el s’è calmed sóbit, pó l’à fatt el cunfront fra i dó pèra d’uchei, e braciandme el m’à dett. - Mo tè, ragazz mia, t’si un spetacul, t’à n’inteligenza molt de pió dla tu età, t’dventarà certament qualcò d’inpurtant. … E mi nipot do’ l’è ch’l’è? - L’era malé d’fora, mo adess l’è tel su studi. - E cò l’è ch’el dciva? - El dciva che se lei el feva prest sal nuteri era bon segn, parchè vleva dì ch’j ered i era poch. A stle parol el vechj l’à fatt na riseda acsé grossa ch’a creggh ch’an n’ava mèi fatt ona cunpagn tun tutta la su vita, e pó regalandme i su uchiei d’or ch’a javeva dmandedj e che par ló jera urmei inutil, l’à esclamed: - Ah, questa pó la jè la pió blena de tuttle! E adess me dispiec sol d’na roba: d’nun pudè, quant a javrò fatt tera da cec, arsuscitè par asista ma l’apertura del testament. A murirìa n’antra volta dal rida 88 L’è arturned Anbrogio, tutt inpenserid parchè el dutor jà dettj ch’l’à na nevrastenìa acuta, e j à urdined d’lascè gì d’fumè e d’mettse in ripos asolut. 87 - E pensè – el dciva chel por om – ch’a ‘n poss fè nè na roba e nè clatra! Cum a fagh a mettme in ripos s’a jò bsogn d’lavrè par canpè? E cum a farò, por sgazied, a lascè gì d’fumè… s’a ‘n ò mei fumed in vita mia gnanca na sigaretta? Mo mè a l’ò caved da l’inbarazz, e mustrandj j uchiei d’or del sgnór Venanzio, a jò dettj: - Ch’el prova un po’ stle lent e ‘l vedrà ch’j pasarà la nevrastenìa. … Bsugneva veda la cuntentezza d’Anbrogio! El paréva dvented matt e el vleva savé na mucchia d’cum e d’parchè; mo mè a jò tajed cort dicendj: - Stj uchiei i m’è sted regaled dal sgnór Venanzio e mè a j regal ma lei. S’j tenga senza cerchè atre!… 19 de G’ner Maralli l’è da iarsera d’umor trést un gran bel po’. Prèma d’tutt el s’la jè chiapeda sa me parchè a ‘n l’aveva avertid, cum i m’aveva dett, quant el nuteri l’era scaped da la canbra del sgnór Venanzio, e pó l’era molt preocuped parchè an se saveva spieghè ‘l miliurament dle cundizion d’salut de su zi, acsé tutt t’na volta, senza na ragion, mentre ’l dutor poch préma l’aveva dett ch’s’trateva d’na facenda seria. Stamatena l’era anca pió ner d’iarsera e m’n’à dett d’tutt’i culor parchè a jò butedj tel caminett la su vechia cartella tutta straceda e scarabuchieda metendj sla scrivania na cartella nova, tutta doreda ch’la jè na belezza. E questa l’è la gratitudin par avè avud el pensir gentil d’fèj un regal. Pèr, par quant a jò pudud capì, che tla cartella vechia c’era dle cart e di ducument inpurtatissim ch’i riguardeva un process e che adess par la mancanza d’questi Maralli an sà pió do’ ch’se gì a sbatta la testa. … Par furtuna l’era l’ora dla scola e a so’ gid via lasciand ch’el se sfugassa sa Anbrogio. Quant a so’ arturned da la scola à jò truved ma mi cugned anca pió ner de stamatena. El sgnór Venanzio javeva dett ch’a jera sted mè ch’a l’aveva guarid dandj le lent d’Anbrogio e Anbrogio pó javev’arcunted d’essa sted anca ló guarid da me par avéj dat j uchiei del sór Venanzio. - A voj asoludament savé cum la stà sta facenda! – l’à dett Maralli fisandme sla facia sa dó ochj da fè paura.. - Mo mè cò a c’entre? - T’c’entre tant. Cum l’è che mi zi an ved pió sa i su uchiei mentre ‘l ved benissim sa le lent d’Anbrogio? E cum l’è che Anbrogio an ved pió sa le su lent e ‘l ved benissim sa j uchiei del zi Venanzio? - Booh! Tucarìa sentì ma ‘n oculésta. … In chel mument prò l’è vnud Anbrogio, esclamand: - È tutt chièr! Ch’el gvarda: el ved ste sgranfj tun sta lent? Ben: da ste sgranfj a jarcnosc che la lent l’è la mia. …Questle le jè le mi lent ch’a jò senpre avud: sol ch’le jè sted munted si cerchiett d’or d’su zi. … A m’so’ spieghed? 88 A sta rivelazion Maralli l’à caced un urle e l’à fatt un pass vers d’me, stendend un bracc par agranchèm. Mo mè a so’ sted pió svelt ch’an è ló e a so’ cors a chiudme tla canbra. Ch’anca quest d’ganbiè le lent ma dó pèra d’uchiei sia sted un scherz d’pessim góst? Mo chi avrìa pudud preveda che par ste scherz el sgnór Venanzio e Anbrogio i se sarìa inpaurid astavia? E l’è sted colpa mia se i su dutor par ste fatt jà riscuntred tel prém un ches dispered e tel sgond na nevrastenìa acuta? 88 L’è un’ora ch’ so’ chius tla mi canbra. Tant par pasè ‘l tenp, sa ‘n bastuncen, na metrèda d’ref e na spélla pigheda a m’so’ fatt na lenza e a m’so’ divertid a peschè tel mi cadén certi pisciulen artajed tla carta. ... 20 de G’ner Stamatena la Virginia la s’è intromessa tla quistion tra me e Maralli e pèr che ló an m’arporta a chesa cum l’aveva minaced d’fè. - Ch’el staga atenti, prò – l’à dett ma mi surela – ch’el beda d’righè drétt! Mè a m’so’ già pentid de quel ch’a jò fatt par ló, e urmei basta na goccia par fè trabuchè el ves!... 21 de G’ner N’antre po’! Atre che goccia! Sun chel ves d’mi cugned ch’l’era lelé par vontè j è casched adritura un diluvi ... e a ‘n sò propi da do’cmincè. A javrìa da piagna dal dispiacer, scarpìm i capéi da la disperazion ... mo le disgrezi ch’m’è capted iri fra chep e coll le jè tantle e le s’è scadned acsé a l’inpruvisa, tuttle insèm, ch’a so’ armast rinbicilid e m’pèr d’insuniè. ... Gém par ordin. La causa principel dla mi ruvéna l’è steda la pasion par la pésca. Iri, apen’arturned da scola, a jò chiaped tla mi canbra cla lenza ch’a m’era fabriched irlatre e a so’ gid tla canbra del sgnór Venanzio sa l’intenzion d’peschè tel su cadén par fèl divertì. Par disgrezia mia el sgnór Venanzio el durmiva; e ‘l durmiva t’un mod curios tnend la testa tutt’indrìa sla spalira dla pultrona e sa la bocca spalancheda da do’ j scapeva un rantol ch’el giva a fnì t’un fischiett. Alora a jò ganbied idea. Drìa la pultrona c’era un tavlén, do’ ch’a so’ munted sóra, e stand a seda s’un banchett, a m’so’ mess, acsé par rida, a peschè tla bocca del sgnór Venanzio, tnend la lenza sóra la su testa e l’em suspes a l’altezza dla bocca spalancheda. - Adess quant el se svegghia - a penseva – chisà cum l’armanrà surpres! Par disgrezia mia j è nud tutt t’na volta da starnudì; e tel starnud, dat che ló l’aveva based la testa, l’em j s’è gid a metta propi sla lengva, e avend pó archius la bocca, j è 89 ‘rmast dentra, mentre mè senza incorg’mne, par un senplic istint d’un pescador, a jò dat un strapon ma la lenza, trand fort d’in só. … S’è sentid un vurle acutissim, e a jò vést, sa mi gran maraveja, tached ma l’em un dent sa dó radìg. Tel stess tenp el sgnór Venanzio l’à spuded na bucheda d’sangv. Tun chel teribil mument, chiaped da na gran paura, a jò buted via distant la lenza e, scent da la tavla sa ‘n salt, a so’ fugid via cum un matt tla mi canbra. Dop d’un’uretta è nud mi cugned, seguid da mi surela ch’la s’arcmandeva: - Arpòrtle a chesa magara sóbit, mo an j mnè! - Mnèj? A l’avria da mazè s’a j metessa le mèn, a dè ment ma la rabia! – el rispundeva Maralli – Nò, nò; mo a voj almanch ch’el sava quel ch’me costa l’avél tnud par na stmena a chesa mia. Quant el m’è sted davanti el m’à guarded ben ben sla facia e pó lentament el m’à dett sa na calma ch’la m’feva pió paura che s’l’avess’urled cum tant’atre volt: - Tè l’ sà? Adess a so’ cunvént anca mè che t’fnirà in galera … e a t’avèrt ch’a ‘n sarò cert mè el tu avuched difensor. Mè, t’ved, a n’ò cnusciud di dilinquent, mo tè t’à tle tu inprés dle risors misterios, scnusciud ma tutt chiatre. … Pr’esenpi, cum t’avrà fatt a fè un taj tla lengva d’mi zi Venanzio e a purtèj via un dent ch’el s’è truved pó tached ma na spélla pigheda a uncen e ligheda da cima ma un fil d’ref? E parchè t’à fatt quest? E chi l’ sà! Mo quell ch’t’à da savé l’è che mi zi el vo’ asoludament gì via da chesa mia, do’ch’el dic d’nun sentìs pió sigur, e che, par causa tua, mè a réschj d’perda na vistosa eredità che già, senza d’te, a credeva mia. Maralli el s’è sciuted el sudor, dandse d’mors tel stess tenp ti labre; pó l’à ‘rpres lentament: - Tè t’m’à donca arvined tla mi persona; mo aspetta ch’c’è dl’atre! E st’atre, purtropp, a l’ò scupert in tribunel, do’ ch’è gid tutt a scatafasc, e ch’l’à sgned la mi arvena tla mi profesion e tla mi carira pulitiga. T’à parled tè qvatre o cinqv giorne fa sa ‘n cuntaden chiamed Gusten el sciaplon? - Sé – a jò cunfsed mè - E cò t’j à dett? A ste punt m’è senbred che el cunstadè na bona azion fatta l’avessa da ‘rcunpensè el gvei ch’m’era sted rinpruvered préma e a jò rispost triunfalment: - A jò dett che in tribunel s’à da dì senpre la verità, tutta la verità, gnent atre che la verità, cum a jò vést scrett tel cartell ch’l’è sóra ma la testa del president. - Sigur! E difatti j la jà detta! L’à ‘rcunted che j inputed javeva tred di sass ma i sulded e j inputed jè sted cundaned. T’à capid? ... E t’j à fatt cundanè tè! E mè ch’a jera el su avuched difensor a jò pers la causa par via tua! E par te i giurnei de clatra part i m’atacarà adess viulentement, e par causa tua el nostre partid l’avrà tel paes mén credit d’quel ch’l’aveva . ...T’à capid? T’si cuntent adess? T’si sudisfatt del tu uperèd? T’vo’ fè qualcos atre? T’à in ment dli atre distruzion, dli atre arven da fè? A t’avert che tun ste ches t’à tenp sol fén a dmatena a li ott, parchè adess è tropp tardi par arcunpagnèt a chesa tua. Mè a ‘n capiva pió gnent, a ‘n aveva la forza nè d’parlè e nè d’movme. ... Maralli el m’à lasced malé cum un stupid; mi surela la m’à dett: 90 - Disgrazied! – e la jè gida via anca lia. Ah! Sé, disgrazied: disgrazied me e pió disgraziedi tutt quei ch’i à che fè sa me. ... L’è già li ott, cher el mi giurnalen: Maralli el m’aspétta tel su studi par arpurtèm da mi pedre ch’el me metrà sóbit in culegio. An s’pol essa pió scarugned ch’an è me! Epur an j la fagh a piagna. ... Anzi! Sa tutta la tremenda pruspetiva del mi futur, a ‘n aresc a cavèm da davanti a j ochj l’inmegin de chel dent sa cle dó radig ch’a jò pesched iri tla bocca del sgnór Venanzio e ogni tant me vèn da rida. 22 de G’ner A jò apena dó minud par scriva dó righ. A so’ a Montaguzz, tel Culegio Pierpaoli, e a jinprufétt de st’mument ch’a so’ sol, tla camereda, sa la scusa d’chiapè dal mi bavól la biancheria ch’la m’serve par la mi pulizia. Propi acsé. Irmatena Maralli el m’à ‘rcunpagned dal ba, e ma ló jà ‘rcunted tutt quell ch’j era sucess par via mia, e alora el ba – cum quell l’à fnid el racont – an à dett atre che stle parol: - A m’l’aspeteva: tant’è vera ch’el su bavól sal coredo richiest dal culegio Pierpaoli l’è d’sóra bel e pront. A partirém sóbit, sa la corsa dle nov e tre qvart! Giurnalen mia, a ‘n ò el curagg d’descriva maché la scena dla separazion da la mà, da l’Ada e da la Catà. ... A piagnemmi tutti cum dle funten, e anca adess arpensandj me vèn gió, sun stle pegin, i guciulon a qvatre a qvatre. ... Pora mà! In chel mument a jò capid quant la m’vo’ ben, e adess ch’a so’ acsé distant da lia a capésc quant ben a j voj mè. ... Basta: el fatt l’è che, dop d’dó or de treno e qvatre d’diligenza, a so’ arived maché, do’ el ba el m’à cunsgnèd mal sgnór diretor e ‘l m’à dett lasciandme: - Sperém che quant a jarturnarò a chiapèt a possa truvè un ragazz divers da quel ch’a lasc! A j la farò a dventè divers da quell ch’a so’? A sent la voc dla Diretric… 88 I m’à mess la divisa del culegio ch’la jè bigia, sal bretén da sulded, el giubott sa dó beli fil d’buton d’argent e i calzon longh sa le band ross scur. I calzon longh i m’stà benissim; mo prò la divisa del culegio Pierpaoli la ‘n à la sciabola e quest l’è sted par me un bel dispiacer! 29 de G’ner L’è na stmena, giurnalen mia, ch’a ‘n ò scrétt pió gnanca na riga sun stle tu pegin, do’ ch’in sti giorne a javrìa avud tantle robb trést e divertent da cunfidè e anca tantle legrim da piagna!... 91 Mo maché tun sta prigion ch’i chiema culegio a ‘n sem mei sol, gnanca quant a durmém, e la libertà la ‘n penetra mèi par niscion, gnanca par un second. … El Diretor el s’chiema el sgnór Stanislao e l’è ‘n om secch secch e longh longh, sa dó gran bafon briguled che quant el s’integna i trema tutti, e na zazra d’capéi ner ner ch’i vèn in avanti picighedi sle tenpi e ch’i dan l’eria d’na persona inpurtant, mo di tenp pased. L’è un tip militer, ch’el parla senpre a forza de cmand e fajend dj ochj teribil. - Stoppani, – el m’à dett un pèra d’giorne fa – stasera a staré a pen e aqua! Par fianco destr. ..Marc! E quest parchè? Parchè i m’aveva surpres tel curidor ch’el va a rescia tla sela da ginastiga mentre a scriveva sal carbon sel mur: Abass i tirann! Pió tardi la Diretric la m’à dett: - T’si un spurcacion e un malegn. Spurcacion parchè t’à spurched el mur, e malegn parchè t’ofend le parson ch’le cerca d’fèt del ben, curegéndte. Chi t’à vlud indichè cum i tirann? Sentém. … - On l’è Federico Barbarossa, – a jò rispostj mè pront – un antre l’è Galeazzo Visconti, ‘n antre l’è ‘l generel Radeschi, e ‘n antre l’è… -- A si anca ‘n inpertinent, ech cò l’è ch’a si! Gì sóbit in class! Sta Diretric la ‘n capésc gnent; invec d’essa cuntenta che mè a m’apasion contra i pegior persunagg dla nostra storia, la s’è messa in testa, da cla volta, che mè a la port in gir e la ‘n m’cheva mèi j ochj d’adoss. La Diretric la s’chiema la sgnòra Geltrude e la jè la moj del sgnór Stanislao, mo la jè un tip tutt diferent da ló. La jè bassa bassa e grassa grassa, sa ‘n nes ross ross e la recita senpre, e la fa di gran discors par dle robb da gnent, e la ‘n s’ferma mèi un minud: la corr dapartutt e la dscorr sa tutti e su tutt e sun tutti la trova d’ardì. J insegnant ch’i fa lezion tle varie class i è dipendent dal Diretor e da la Diretric e i pèr i su servidor. El prufesor d’frances l’ariva anca a bagè la mèn ma la sgnòra Geltrude tutt le maten quant j dà ‘l bongiorne e tutt le ser quant j dà la bona sera; e ‘l prufesor d’matematiga el dic senpre mal sgnór Stanislao quant el va via: «Servo sua, sgnór Diretor!». Nojatre culegei a sem ventisei fra tutti: ott grand, dodc mezèn e sei pcen. Mè a so’ el pió pcen de tutti. A durmém in tre camered, ona vicen ma clatra, s’magna tutti t’un gran salon, dó past al giorne e a la matena el cafelatt sal pèn inzuped, mo senza bórro e sa poch zócre. El prém giorne, a magnè, tel veda vnì la mnestra d’ris a jò esclamed: - Menomel ch’el ris el me piec na mucchia. Un ragazz de chi grand ch’el stà d’post vicen ma mè (parchè a tavla i c’mett senpre alternedi, on pcen e on pió grand) e ch’el se chiema Tito Barozzo e l’è napuleten, l’à fatt na gran riseda e l’à dett: - Fra na stmena an tè dirà pió acsé! Mè tel mument a ‘n ò capid gnent, mo adess a cunprend benissim el significhed de cle parol. Cat! L’è sett giorne ch’a so’ maché e, mén che l’altr’iri ch’era d’venerdé, a javém magned senpre la mnestra d’ris dó volt al giorne. ... 92 La m’à tant stufed che l’idea d’na mnestra d’tajulen, che préma a ‘n la pudéva veda, adess la m’fa gola un bel po’!... Oh! mama mia, maména tanta chera, tè ch’t’me fev fè spess da la Catà i spaghett sa la salsa d’alig ch’i m’piec tant, chisà cum te dispiac’rìa se tè t’savess ch’el tu G’vanen in culegio l’è custrett a magnè dodc mnestre d’ris t’na stmena! 1° d’Febrer S’è fatt giorne propi adess e mè ch’a m’so’ svighied prest a jinprufétt par cuntinuè a registrè le mi memorie tel mi cher giurnalen, mentre i mi cinqv cunpagn i dorm dla grossa. In sti dó giorne pased a jò dó fatt notevol da ‘rcuntè: na cundanna a la prigion e la scuperta dla ricetta par fè n’ottima mnestra de megre. Irlatre donca, cioè el 30 de G’ner, dop d’la clazion, mentre a steva chiachiarand sa Tito Barozzo, ‘n antre culegel grand, un cert Carlo Pezzi, el s’è ‘vicined e jà dettj sotvoc: - Tel stanzen c’è le nuvol. … - A jò capid! – l’à rispost Barozzo fajend l’uchiulen. Poch dop el m’à dett: - Adio, Stoppani, mè a vagh a studiè. - e via ch’l’è gid da la part do’ ch’era gid Pezzi. Ma me ch’a javeva capid che quella d’gì a studiè l’era na scusa bel’e bona e che invec Barozzi l’era gid tel stanzen do’ ch’l’era gid préma Pezzi, m’è pres na gran curiosità e, fajend fénta d’gnent, a j so’ gid drìa pensand: - A voj veda le nuvol anca mè. E arived ma na purticena do’ ch’a javeva vést a sparì mal mi vicen d’tavla, a la jò calcheda e … a jò capid ogni cò. T’una stanzena ch’la serviva par pulì e ‘rmetta a post i lómm a petroli (c’n’era dó fil da na part e t’un canton na gran cassetta d’zéngh pena d’petroli e di stracc e di spazulen s’na banchella) c’era qvatre culegei grand che tel vedme i’è armast e a jò vést che on, un cert Mario Michelozzi, el cercheva d’nasconda un qualcò. … Mo c’era poch da nasconda, parchè le nuvol le dciva tutt daparlorle; la stanza la jera pena d’fómm e el fómm s’sentiva sóbit ch’l’era d’zégre tuschen. - Parchè t’si nud maché? – l’à dett Pezzi sa na gran eria minaciosa. - Cat! Bela questa! A so’ nud a fumè anca mè. - Nò, nò! – l’è salted só a dì Barozzo – Ló an è avezz … j pudrìa fè mèl, e acsé se scuprirìa tutt. - Va ben: alora a starò a veda ‘fumè - Beda ben prò. - l’à dett un cert Maurizio Del Ponte – Gvei se … - Mè par tu nórma e regola, - a l’ò interott mè tutt scuced, dat ch’a javeva capid cò l’è ch’el vléva dì – la spia a ‘n la jò mèi fatta … mèi! Alora Michelozzi ch’l’er’armast prudentement sa le mèn drìa la schena, l’à tred fora un zégre tuschen ancora ‘ces, el s’l’è caced avidament fra j abre, l’à tred só dó o tre buched e ‘l l’ à pased ma Pezzi ch’l’à fatt listess pasandle pó ma Barozzo ch’l’à fatt 93 la medesima funzion pasandle ma Del Ponte che, dop le tre buched d’regola, el l’à ‘rdat ma Michelozzi ... e s’è ripetud el pasagg pareclie volt féna quant el zégre el s’è ardott a na misra ciga e la stanza la jera acsé pena d’fómm ch’j s’muriva asfisied. ... - Ipra el fnestren! – l’à dett Pezzi ma Michelozzi. E quest el s’era apena moss par dè esecuzion mal sagg cunsilli, quant Del Ponte l’à esclamed: - Calpurnio!!! E ‘l s’è precipited fora dla stanza seguid a roda da chiatre tre. Mè, surpres da cla parola scnusciuda, a jò pers qualch second tla logica ricerca del su significhed, anca s’a javeva capid benissim ch’l’era un segnel d’pericul; e quant guesi sóbit a jò fatt par scapè da la purticena dria ‘chiatre, a m’so’ truved facia a facia sal sgnór Stanislao in parsona ch’el m’à chiaped sa la destra par el gruvaten e el m’à arcaced indrìa esclamand: - Cò l’è ch’suced maquà? Mo an à avud bsogn d’nisciuna risposta; apena entred l’à capid sóbit quel ch’era sucess e sa dó ochj da spirited, mentre j tremeva i baff scapcedi da la rabia, l’à urled: - Ah! s’fómma! S’fómma! E do’ s’va a fumè? Tla stanza del petroli, sal réschj d’fè saltè tutt l’edific. Oh! la croc di capucen! E chi è ch’à fumed? T’si sted te? Fa’ sentì ‘l fied ... marc! E ‘l s’è gubed metend la facia vicen ma la mia tant che i su bafon grig i m’feva d’sghettol sle guanc. Mè a jò datj ment, fajendj un gran respir sel nes e ló ‘l s’è rialzed dicend: Nò! Tè nò ... difatti t’si tropp pcen. L’è i grand ch’i à fumed, ... quei ch’è fugid quant mè a jinbucheva el curidor. E chi jera? Só ... marc! - Mè a ‘n el sò. - Cum saria ‘dì ch’an tè l’ sà. Mo s’i era maché sa te! - Sè, jera sa me ... mo mè a ‘n jò vésti. ... sà, sa ste fómm!... Tel sentì stle parol i baff del sgnór Stanislao jà cminced a balè na furlena infernel. - Sangv de Giuda! T’à el curagg d’risponda acsé mal diretor? In prigion! In prigion! Marc! E granchedme par un bracc el m’à purted via, l’à chiamed un bidell e jà dettj: - In prigion fén a nov ordin! - 88 La prigion la jè na stanztena só par gió granda cum quella di lómm a petroli, mo pió alta dla metà e c’è na fnestra malasó pr’eria, sa na sbarra d’ferr ch’j dà propi l’aspett trést d’na prigion. A so’ sted rinchius malà d’dentra sal cadnacc, e a j so’ armast sol sa i mi pensir féna quant an è nud’a fèm visita la sgnòra Geltrude ch’la m’à fatt na gran prediga sel pericul dl’incendi ch’avrìa pudud suceda s’el fogh del zégre el se fussa tached mal petroli, e la jà cuntinued a recitè par un bel pezz par fnì pó, sa na voc languida, sal 94 scungiurèm d’dì ma lia la verità sigurandme ch’an era par dè dle punizion ma i colpevol, mo par chiapè dle precauzion tl’interess de tutti. ... Mè naturalment a jò cuntinued a dì ch’a ‘n saveva gnent e ch’a ‘n avrìa parciò mèi pudud dì gnent, anca s’i m’avessa tnud in prigion par na stmena, e che a la fén di gvei era méj stè a pèn e aqua piutost che magnè la mnestra d’ris dó volt al giorne. ... La Diretric la jè gida via a cul rétt, dicendme sa la voc teatrel: - T’vo’ essa trated sa tutt el rigor pusibil? E va ben! T’l’à vlud! Armast sol n’antra volta, a m’so’ mess a giagia sel leten ch’c’era t’un canton dla prigion e a ‘n ò tarded a indurmentèm parchè era già tard e mè a jera stracch par tantle emuzion. La matena dop, cioè irmatena, a m’so’ svighied d’bonissim umor. El mi pensir, cunsiderand le mi disgrezi, l’è cors ma le cuspirazion, quant i patriota italien i s’inmarciva tle carc’re piutost che fè la spia ma i tedesch di nom di cungiured, e a m’sentiva pén de ligria, e a javrìa vlud magari che la prigion la fussa steda pió stretta e magari anca umida, e sa qualch sorc. Prò in mancanza di sorc, c’era qualch ragn, e me a m’so’ mess in testa d’amaestrèn on, cum l’à fatt Silvio Pellico, e a m’so’ mess al lavor sa tutt l’inpegn, mo m’è tuched a lascè gì. A ‘n sò se daven parchè i ragn de cla volta jera pió inteligent de quei d’adess o se i ragn d’culegio jè pió zucardón d’chiatre, fatt è che chel maledett ragn el feva tutt el cuntreri d’quell ch’a j dciva d’fè, e ‘l m’à fatt tant intignè che a la fén a l’ò ciached sa ‘n pid. Alora m’è pased par la ment che, s’a javessa pudud chiamè da la fnestra qualch pasarott, sarìa sted pió fecil amaestrèl; mo la fnestra la jera acsé alta!... A ‘n sò cò a javrìa dat par pudém ranpighè sun cla fnestrena; e a furia d’pensèj m’avéva chiaped na spec de frenesia e a ‘n pudéva piò ste bon, a ‘n j la feva pió a cavèm dal ciarvell cl’idea. ... A jò cminced sal strag’nè el lètt sotta la fnestra par arducia la distanza; pó a jò chiaped un pezz d’corda ch’a javeva tla sacocia, a jò caved la cintura di calzon e a jò fattj la giunta... Mo sa tuttle dó s’ariveva a malapena a metà dl’altezza dla fnestra. Alora a m’so’ caved la camigia, a la jò straceda a strésc, inturcinandle cum fussa na corda, ch’a jò agiunt ma quella ch’a javeva già; è nud fora na corda abastanza longa, ch’a jò tired mirand ma la fnestra. Adess la jariveva, me serviva prò na lunghezza magior, par fèn arturnè gió na part dop avéla fatta pasè sla sbarra ch’c’era tel mezz dla fnestra. A m’so’ caved anca le mudand e a n’ò fatt tutt strésc ch’a li ò agiunt ma cleatre. A jò utnud acsé na corda suficent par tentè la scaleda ch’a m’era mess in testa d’dè ma la fnestra. Ma ‘n chep de questa a jò tached na scarpa; e a jò cminced i mi esercizi d’tir a segn lanciand sa la destra la scarpa contra la sbarra d’ferr e tnend tla sinéstra clatre chep dla corda. Quantle pròv préma d’fèjla! A ‘n aveva ‘n arlogg par calculè quant tenp me ce vleva par fè st’lavor, mo a pudeva giudichèn la dureda dal sudor ch’el me bagneva tutt par la fadiga. Finalment a j la jò fatta a fè sé che la scarpa, lanceda sóra la sbarra d’ferr, la girassa sotta arturnand dentra la stanza; e dop, pien pien, a forza d’scusstén dat sa la part 95 d’corda ch’a javeva tle mèn, a j la jò fatta a fè calè gió clatre chep tant da pudé arivè a chiapèl. Che cuntentezza! Sun cla doppia corda a m’so’ ranpighed fén ma la fnestra do’ a j l’ò fatta a sistemèm a la méj, e a jò saluded el cel ch’an m’era mèi pars acsé linpid e acsé bel cum in chel mument. Mo otra a la belezza del cel ch’a vdeva sóra d’me, m’à cumoss l’anima un bon udurèn d’sufrétt ch’niva da d’sótta. La fnestrena difatti la deva sel curtilett dla cucena, do’ t’un canton buliva na gran caldera pena d’aqua. A m’so’ arcurded alora ch’a jermi d’Venerdé, el giorne segre ma la famosa mnestra d’megre che framezz ma tutt le mnestre d’ris dla stmena la jariveva cum na bindizion par i nostre stomigh, cla famosa mnestra d’megre acsé bona ch’la paréva cuncentrè tutt’i sapor pió cher mal paled umen. … A feva la bèva e na gran malincunìa la m’caleva gió tla desuleda sulitudin di mi budei. … Par furtuna ste suplizi atroc l’à luted poch, parchè cla gran voja la m’è sparida dal stomigh, cum par incant, apena a jò scupert la ricetta ch’el cóch del culeg el seguiva par fè la su bonissima mnestra d’megre. Mentr’a steva malasó sla fnestra a javeva vést pió volt gì e nì el sgvattre, un ragazacc che cum a jò capid l’era sted chiaped da poch parchè a sentiva el cóch ch’j dciva in cuntinuazion: «Fa’ acsé, fa’ acsà, chiappa malé, chiappa malà» - e j insgneva tutt quel ch’l’aveva da fè, do’ ch’era i vari atrezz e cum j s’aveva da duprè. - Tutti i piatt sporch d’iri, - j à dmanded el cóch a un cert mument – do’ l’è ch’t’j à mess? - Malasó sun cla tavla, cum a m’avé dett vó. - Bnón! Adess lèvj tla solita caldera do’ t’à laved quei d’iri e d’atriri, chè l’aqua la jà da essa al punt gióst. ... E pó sciaquj cum cleatre volt tl’aqua pulida. El sgvattre l’à purted tutt i piatt sporch tel curtilett e a dó a dó j à fatt scivlè dentra el caldaron dl’aqua calda. Pó el s’è mess a tirèj só, scrulandj e strisciandj sóra l’indic dla destra distes, par cavèj ben ben l’unt. Dòp ch’l’à tred fora l’ultim piatt el sgvattre l’à esclamed: - Oste ch’brod! El s’taja sal curtell!... - Bnón! – l’à dett el cóch ‘faciandse ma la porta dla cucena – Propi cum l’à da essa par la mnestra d’ogg. ..El sgvattre l’à slarghed j ochj propi cum a jò fatt mè malasó tel mi uservatòri. - Cum sarìa a dì! Par la mnestra d’ogg? - Propi acsé! - L’à spieghed el cóch ‘vicinandse mal caldaron – Quest l’è ‘l brod par la mnestra d’megre ch’la j piec tant ma tutt stle carogn d’ragazz. Capirà! Maché c’è tutti i sapor. ... - A sfid mè! A jò lavedj i piatt de dó giorne d’seguit. ... - E préma ch’t’niss tè j era sted laved i piatt d’atre dó giorne. ... Insomma, par tu nórma e regola, s’cméncia a lavè la dmeniga e s’dura fén al giuvdé, senpre tla medesim’aqua; e t’capésc ben che quant s’ariva mal venerdè l’aqua la ‘n è pió aqua, mo la jè un brod da lechès i baff. ... 96 - Vó a dirì anca ben – l’à dett el sgvattre spudand – mo mè i baff a ‘n m’j voj lechè propi pargnent. ... - Stupiden – l’à ‘rbatud el cóch – Mo t’pèr che nojatre a magném sta sboba maché? El persunel dla cucena el magna la mnestra specel ch’s’fa par el Diretor e par la Diretric. ... - Ah mbè! A vleva ben dì! – l’à fatt el sgvattre, tirand un suspiron. - Adess, via: purtém la caldera sel fogh ch’el pèn l’è bel e feted e el sufrétt l’è pront e tè inpèra el mestir, e mosca! El persunel d’cucena, quest a t’l’ò già spieghed, an à mèi da fè parola sa niscion al mond de quel ch’s’fa d’intorne ma i furnei. T’à capid? E, on da na part e on da clatra, jà chiaped só la caldera e j la jà alzeda d’pes mo mal sgvattre tel gubès j è casched tla caldera la bretta tutta unta e bisunta ch’l’aveva sla testa e ló el s’è fermed sa na gran riseda e scrulandla dentra l’à esclamed: - Cat! Adess sé ch’la jè pió sapurida d’préma! A ste punt a ‘n j la jò fatta pió par el schif e la rabia e caveda clatra scarpa armasta ti pid, a la jò tireda giò tla caldera sa tutta la forza urland: - Zuzloni! Metèj dentra anca questa! El cóch e ‘l sgvattre j s’è vulted d’in só, cum dó spirited, e me pèr d’veda ancora chi quatr’òchj spalanched féssi tun me in t’na comica espresion d’maraveja e d’spavent. Me intant a cuntinueva a dèj tutt’i titol ch’i smeriteva, fèna quant lori, archiapandse finalment da la surpresa, i s’è precipited tla cucena. Poch minud dop, la purticena dla mi prigion la s’apriva e j entreva d’fianch – parchè s’nò la ‘n pudeva pasè – la sòra Geltrude recitand: - Uh! Disgrazied! Cò m’tocca veda. A réschj d’caschè gió e de sfiles!... In nom del Signor, Stoppani, cò l’è ch’a fè malasó? - Eh! – a jò rispost – a stagh a ved’a preparè la mnestra d’megre a la casalénga. ... - Mo cò t’dic? T’si inmatid? In chel mument l’è entred un bidell sa na schela. - Pugela malé, e fe scenda chel disgrazied! – la jà cmanded sa n’eria dramatiga la sòra Geltrude. - Nò, mè a ‘n scend! – a jò rispost tnendme dur ma la sbarra d’ferr - S’a jò da restè in prigion a voj stè maquasó, ch’c’è pió eria e pó s’inpèra cum s’cucéna par i ragazz tel culegio. - Scend, só! An t’capésc ch’a so’ nuda aposta par fèt scapè da la prigion? Purchè, s’intend, tè t’prumett d’essa un ragazz bon e ubidient, chè s’nò, fjol mia, l’è na facenda seria!... Mè a jò guarded ma la Diretric surpres. «Parchè st’inpruvisa liberazion?» - a penseva dentra d’me – «Epur a ‘n ò fatt i nom di ragazz chi fumeva tel stanzen del petroli. ... Donca? Ah! a jò capid! Adess i cerca d’chiapèm sa le bon parchè a ‘n arconta ma i mi cunpagn la scuperta dla ricetta par fè la zuppa d’megre a la casalénga». A ogni mod an c’era pió ragion d’restè ranichied malasó sun cla fnestrena e a so’ scent. Apena tuched tera, la sgnòra Geltrude la jà urdined mal bidell d’arpurtè via la schela e sa un tòn de cmand la m’à dett: 97 - Dì só: cò t’vlev dì sla mnestra d’megre ch’s’fa tel culegio? - A degh che mè a ‘n intend magnèla mèi pió. Vara, mè a m’asugett a magnè quella d’ris anca d’venerdè ... amenochè l’an me daga cla mnestra specel ch’i fa par lei e par el sgnór Diretor.. ... - Mo cò t’dic? Mè a ‘n capésc. ...Dìm tutta la verità... tutta, t’capésc? Alora a jò ‘rcunted senplicement tutt quel ch’a javeva vést e sentid da la fnestrena dla mi prigion; e sa mi gran supresa la sgnòra Geltrude, molt inpresiuneda dal mi racont, la jà esclamed: - Quell ch’t’dic, ragazz mia, l’è seri na mucchia. Beda ben! S’tratta d’fè perda el pèn ma dó parson: mal cóch e mal sgvattre. ... Pensj: t’à détt propi la verità? - A la jò detta e a la sustengh. - Alora vèn a fè raport mal sgnór Diretor! Difatti la m’à purted tl’ufic dla Direzion do’, drìa ma na scrivanìa pena d’libre, c’era el sgnór Stanislao. - Stoppani – la jà dett la sgnòra Geltrude – l’à un raport molt grèv da fè contra el persunel dla cucena. Só, daj. Arconta! E mè a jò arcunted d’arnov la scéna ch’a javeva vést e sentid. A paseva da na surpresa a clatra. Anca el Diretor el m’è pars intigned daver par el racont ch’a jò fatt. L’à chiamed el bidell e j à urdined. - Fe’ nì maché el cóch e el sgvattre. Marc! Poch dop, ecchi tuti dó; e mè da chep a ripéta el racont par la terza volta. ... Mo la mi maraveja là jè rivèda al colme quant, invec d’restè cunfusi cum a m’aspeteva, sotta el pes dle mi rivelazion, jè scaped t’na gran riseda, e ‘l cóch, presa la parola, rivolt mal sgnór Stanislao l’à dett: - Ch’el me scusa, sgnór Diretor, mo j pèr pusibil ch’s’possa fè na roba a sta via? L’à da savé ch’è mi abitudin fè senpre qualca burletta, e adess specialment ch’a jò par le mèn ste sgvattre, ch’l’è nov del mistir, a m’divert un mond a dèjne da intenda d’tutt’i culor. ... Quell ch’l’à ‘rcunted el “signorino” l’è la pura sacrosanta verità: sol che, cum a jò dettj, s’trateva d’parol dett par scherz.. ... - Va ben, - l’à dett el Diretor – mo el duver el m’inpón d’pruveda sóbit ma n’ispezion tla cucena. Avanti! Marc! E vó, Stoppani, aspetèm maché. ... E l’è scaped sa un gran pass militer. Quant poch dop l’è arturned surident el m’à dett: T’à fatt ben a riferìm quell ch’t’avév vést. ... Mo par furtuna i fatt i stà propi cum aveva arcunted el nostre cóch... e t’pò magnè tranqvéll la tu brèva scudella d’mnestra a la casalénga. Cerca d’essa bon. ... Va’ pur. E ‘l m’à fatt un ganascen. Mè a so’ gid via tutt cuntent e cunvént in mezz a i mi cunpagn, che propi in chel mument i scapeva da la class. Poch dop a sem gid tutti a pranz, e Barozzo, che cum a jò già dett, el stà d’post vicen ma mè, el m’à strett fort la mèn sotta la tvaja e el m’à dett sotvoc: Brèv, Stoppani! T’si sted fort. ... Grazie! Quant jà purted a tavla la mnestra d’megre a la casalénga, a jò avud un mument d’nausea. Mo le parol del cóch le m’aveva persues. E pó a javeva molta fèm. ... E 98 pó, dop ch’a la jò sentida a jò avud d’arcnoscia che cla mnestra la jera propi bona e m’paréva inpusibil che na roba tant ecelent la pudessa essa prepareda t’un mod acsé schifos. A javrìa vlud arcuntè ma Barozzo tutta la scena ch’era sucess tel curtilett dla cucena e pó tl’ufic dla Direzion. ... Mo la sgnòra Geltrude, che quant s’magna la gira senpre dintorne ma la tavla, la ‘n me caveva j ochj d’adoss, e a m’so’ incort ch’la m’userveva in mod specel, propi par veda s’a magneva la mnestra e s’a jarcunteva l’aventura dla matineda ma i mi cunpagn de tavla. Anca dòp, durant l’ora d’ricreazon, la sgnòra Geltrude la jà cuntinued la su vigilanza specel; questa la ‘n à inpedid che Pezzi, Dal Pont e Michelozzi i m’fassa na gran festa fajendme savè che, anca s’a so’ pcen, dop chel fatt d’essme sotopost a la prigion, piutost ch’an è fè la spia, i m’cunsidereva un amigh grand cum è lori, e i m’avrìa amess tla su socetà segreta ch’la schiema: On par tutti e tutti par on. La vigilanza specel la jè dureda fén a jarsera; mo a cena m’è senbred ch’el mi cuntegn l’avessa persues la Diretric ch’a m’era urmei scurded d’quell ch’a javeva vést a la matena. A jò pudud acsé ‘rcuntè tutt par fil e par segn ma Barozzo, ch’l’à chiaped la facenda molt sel seri e dop d’avéj pensed só un po’ l’à dett: - A vrìa sbajè,... mo par me l’interogatori del cóch e del sgvattre l’è sted tutt na cumedia. - Cum...cum? - Sigur. Cunsiderém tutta la facenda dal mument ch’el cóch incortse che tè t’avev asistid ma la preparazion dla mnestra d’megre a la casalénga, l’è cors sóbit a avertì mal Diretor e ma la Diretric. Cum javeva da fè tel su interess? I aveva da inbunìt e fèt scanc’lè da la memoria el spetacul ch’t’avév vést. Lori donca jà dett mal cóch e mal sgvattre: quant a saré chiamed, vó dcì ch’è sted tutta na burletta!...Ech che alora vèn da te la Diretric par aprìt la prigion, la fa fénta d’scandalizès par el tu racont e la t’porta dal Diretor ch’el fa fénta d’fè un prucess tremend mal cóch e mal sgvattre, ch’i fa fénta d’avé scherzed... e tè, parsues da tutt quest, t’magn e t’góst, cum al solit, la tu brèva mnestra d’megre a la casalénga ... e tutt sarìa gid ben par lori se tè an t’avess arcunted el fatt mal tu amigh Barozzo ch’l’à pió esperienza ch’an è te e ch’el riferirà la facenda ma la socetà. ... Par sta facenda, al tenp dla ricreazion a farém n’adunanza e a decidrém. M’sà miland ch’ariva cl’ora. Mo è già suned la svegghia e bsogna ch’a faga svelt a nascondte, giurnalen mia! 88 La riunion dla socetà segreta “On par tutti e tutti par on” la jè gida benissim. A c’sem riunidi tutti t’un canton del curtil; ste disegn ch’a jò fatt iarsera, préma d’indurmentèm, el rapresenta el mument pió solenn dla discusion, sa Tito Barozzo ch’el dirigeva a la mi sinéstra, e vicen ma ló Mario Michelozzi, a la destra mia Carlo 99 Pezzi e, fra ló e Michelozzi, Maurizio Del Ponte. Préma d’tutt c’è sted un vót de plause par me, parchè chel giorne che tutti i soc i s’era riunid a fumè tel stanzen del petroli piutost ch’an è fè la spia a m’era fatt metta in prigion. Pó ‘n antre vót de plause par avé scupert la facenda dla mnesra d’megre. .. Insomma i m’à trated cum un eroe, e i m’à dimustred tutti na gran amirazion. Dòp avé discuss un bel po’ a c’sem truvedi tutti d’acord sun ste punt: che par sincerès se la mnestra del venerdé la jè fatta sa la broda di piatt servidi par el magnè di giorne préma, bsogna, a cmincè da dmen, metta tel piatt, dop magned, un qualcò ch’daga un culor ma l’aqua do’ ch’i vèn laved. ... - C’vrìa un po’ d’anilina! – l’à dett Del Ponte. -A j pens mè a prucurèla – l’à agiunt Carlo Pezzi – a n’ò vést un po’ tel gabinett de chimiga. - Benissim. Dmen alora a cminciarém la prova. A c’sem divis dandce la mèn; quell ch’el la stendeva el dciva: - On par tutti! E clatre, strignend la mèn, el rispundeva: - Tutti par on! A so’ cuntent d’essa entred tun sta socetà; mo a jera incert, cher el mi giurnalen, se scrivle sle tu pegin, dat ch’a javeva giured d’nun dì gnent ma niscion. ... Prò a jò pensed che ma te a pudeva cunfidè tutt parchè t’me si fedel e pó me a t’custudésc ben chius a chiev tla mi valigetta. A pruposit; la mi valigia la jè arposta sa la mi biancarìa tl’armadiett scaved tel vèn dla paret dacima al lètt, sóra el cumuden. Tutt’i culegei jà ‘n armadiett cumpagn del mio, chius da ‘n spurtell big. L’atra sera, donca, mentre chiatre i durmiva, par arpona el giurnalen a m’so’ caced adritura dentra el mi armeri, e a jò sentid dle voc. A so’ armast in ascolt pén d’curiosità. An m’era sbajed: le voc le niva da dlà del mur in fond a l’armadiett... e m’è pars parfén d’arcnoscia la voc dla sgnòra Geltrude. 100 La javeva da essa na paret molta sotil. 2 de Febrer S’cméncia la prova. Préma d’mezgiorne Carlo Pezzi l’aveva già distribuid ma ugnun d’nó un faguten do’ c’era di granlen fén cum è la rena. Propi ogg, esend dmeniga, a javem avud na pietanza d’pió, e cioè ‘l pesc sa la majunés, e acsé nojatre soc dla Socetà segreta a javem mess un granell pcen pcen tel piatt ch’l’era servid par el pesc, e ‘n antre tel piatt di bdochj in umid (anca questa di bdochj in umid l’è la pietanza ch’la jartorna spess sla tavla, cum la mnestra d’ris) e acsé a javem armanded tla cucena dó garnei d’anilina a testa, cioè dic in tutt. Stasera a cena pó, dat ch’c’era na pietanza d’stracott, a javem mess ti piatt sporch ‘n antre granlen, sichè tla giurneda jè qvindici i garnei ch’i è gid a fnì tla cucena, tel famos caldaron. - T’capirà, - el m’à dett Barozzo – anca se d’adess fén a giuvdé a n’ metém ‘n antre sol al giorne (parchè tocca metta el granlen sol ti piatt do’ s’è magned un qualcò in umid) i è ‘n antre venticinqv garnei e cioè quaranta garnei in tutt quanti i basta par culurè d’ross el brod dla mnestra d’venerdé... senpre che l’inchiesta del sgnór Stanislao la sia steda, cum a cuntinue a creda, na burletta. - A javrem quindi la mnestra sal brod ross? - E nò! Sa molta probabilità durant la stmena el sgvattre an s’incurg’rà pargnent del culor ch’el crescrà un po’ a la volta, giorne par giorne, e ’l s’incurg’rà sol el cóch al venerdé matena, quant el se metrà a preparè la su famosa mnestra a la casalénga. - Mo alora el farà n’antra mnestra! - Quest è poch mo è siugur: e avend da ‘rmediè a la svelta, el farà na mnestra de ris. ... Donca: se venerdé an c’sarà la famosa mnestra d’megre a la casalénga, vrà dì che questa la jera fatta propi sa la broda dle lavadur e alora a farém da matt. Che ingegn l’à chel Barozzo. Ló ‘l preved tutt, el sa risponda ma tutt, senpre. ... Adess, giurnalen mia, a t’armett a post e... E pó tè ‘l sà cò l’è ch’a fagh? A jò maché un scarpell ch’a jò chiaped ogg tl’ora d’ricreazion d’sotta tel curtil, mentre el murador ch’el vèn da qualch giorne a fè di lavor l’era scaped. ... E sa ste scarpell a voj cmincè pienpien a fè un bugh tla paret in fond a l’armadiett par veda da do’ vèn cle voc ch’a jò sentid l’atrasera. I mi cunpagn i dorm; adess a smorc el lómm e a m’cacc dentr’a l’armadiett a lavrè. 3 d’Febrer Ogg dop magned durant na riunion dla nostra Socetà segreta a javem, fra l’atre, parled de sta disgustosa mnestra d’ris, e a c’sem truvedi tutti d’acord tel dì ch’sarìa ora d’fnìla. Mario Michelozzi l’à dett: - Mè a jò n’idea. S’a j la fagh a prucurèm i mezz par mettla in esecuzion a v’la cumunicarò, e a dmandarò l’ajud del nostre brèv Stoppani. 101 Par mè l’è n piacer d’sentìm acsé stimed da i ragazz pió grand, d’goda in pén la fiducia, mentre chiatre ragazett dla mi class i ‘n è cunsidered gnent e an j gvarda niscion. C’è prò un ragazz dla mi class ch’l’à l’età mia e ch’el s’chiema Gigino Balestra ch’l’è un brèv ragazz e a sem dventedi amigh. Quest el meritarìa d’entrè tla Socetà segreta parchè el me pèr fided e sigur. Mo préma a m’voj asigurè méj, parchè m’dispiarìa na mucchia d’essa purted in gir presentand un traditor. 88 M’è riveda na lettra d’mi medra ch’la m’dic tantle beli robb e la m’à cunsuled un po’ tla vita d’culegio ch’la jè na vitaccia inpusibil, sia par la mancanza d’libertà, sia parchè s’magna molt mèl, e pió d’tutt parchè a sem distant da le nostre famej e, par quant i degga d’fè la part di nostre genidor, el sgnór Stanislao e la sgnòra Geltrude i ‘n j la farà mèi a fèc scurdè ‘l ba e la mà. 4 d’Febrer Grand nova! Stanott dòp un longh lavor d’pacenza, dat ch’a javeva da fè pièn par nun svighiè i cunpagn del durmitori, a j la jò fatta finalment a fè un bugh tla paret in fond a l’armadiett ch’l’è tel mur dacima al mi letén. Sóbit a jò vést un chiaror, na luc indefinida ch’la niva da clatra part, mo arpareda da ‘n qualcò ch’c’era dlà dla paret. Calcand el scarpell fora dal bugh a jò sentid che l’ostacol el cedeva e dop avé studied par un bel pezz cò l’era, a m’so’ cunvént ch’aveva da essa un qvedre tached ma la paret ch’a javeva fured. Mo se la tela l’a ‘n me feva veda la ‘n inpediva ch’a sentissa; e me a sentiva, anca s’a ‘n j la feva a capì ben le parol, la voc del sgnór Stanislao e dla sgnòra Geltrude ch’i parleva fra d’lori. M’è rived sol distintament stle parol prununced un po’ pió fort da la Diretric: - Tè t’sarà senpre un inbecéll! Stle carogn i magna anca tropp ben! Mè intant a jò fatt un cuntratt sal fator del marches Rabbi par trenta quintei d’pated. Mo sa chi la parleva la sgnòra Geltrude? Clatra voc ch’a sentiva la jera certament d’su marid; mo m’pèr inpusibil che ‘l sgnór Stanislao, sa cla su eria severa da vechj sulded, el permetessa ma la sgnòra Geltrude d’tratèl aclavia. ... L’argument dle pated el m’à fatt pensè ch’fussa present anca el cóch e ch’el dialogh el fussa sa ló. Tito Barozzo, quant a jò ‘rcunted el fatt, el m’à rispost: - Vattalapésca! A ogni mod questa l’è na facenda seconderia. La quistion principel l’è ch’s’prospetta tel nostre prosim futur d’pori culegei trenta quintei d’pated, cioè trenta volt cent chél, vel a dì tremélla chél, osìa centqvindic chél par ogni stomigh, dat ch’s’à da escluda dal cont i stomigh diretoriel e quei del persunel d’cucena, che par lori vèn fatt un tratament a part. 102 88 Ogg durant l’ora d’ricreazion s’è riunida la Socetà segreta e mè a jò ‘rcunted la facenda del bugh tl’armadiett, e tutti jà aplaudid dicend che chel post d’uservazion l’era inpurtantissim e ch’el pudéva essa molt util par tutti, mo che tucheva préma sigurès che stanza fussa quella da do’ niva le voc del Diretor e dla Diretric. Par quest el s’è pres l’incarigh Carlo Pezzi ch’l’à un su zi inginir e ch’el sà cum s’fa a svilupè la pianta dle ches. 5 d’Febrer Stamatena mentre a traverseva el curidor ch’va a rescia tla scola d’disegn, Mario Michelozzi el m’s’è ‘vicined murmurand: On par tutti! Tutti par on! . a jò rispost. - Va’ tel stanzen del petroli ch’l’è apert. Drìa la porta t’truvarà un butilion pén d’petroli cupert sa ‘n sciuttamen: chiapple, portle tel tu dormitòri e nascondle sotta’l tu lètt. Maurizio Del Ponte el fa la gvardia: se t’sent urlè: «Calpurnio!», lascia gì el butilion e fugg. A jò eseguid l’ordin; è gid tutt bnon. 88 Ogg, durant la ricreazion, Carlo Pezzi l’à studied molt par scupri che stanza l’è quella dlà del mi armadiett. Mo pió che sa la su scenza d’inginir el s’è ajuded chiachiarand sa i murador ch’i seguita a lavrè ma certle riparazion del culegio. Michelozzi el m’à dett: - Par stasera tente pront: mentre tutti i durmirà, nojatre a c’ucuparém del ris... e c’sarà propi da rida! 6 d’Febrer La svegghia la jè vicena, giurnalen mia, e mè a jò molti fatt da registrè. Préma d’tutt na bona nova: i cunvitor del culegio Pierpaoli i ‘n magnarà pió la mnestra d’ris par un pezz! Iarsera quant tutt’i durmiva, mè ch’a steva a l’urechia a jò sentid tla porta del durmitori un rumoren a pió ripres, cum s’fussa quell d’un tarle. L’era el segnel ch’a javemmi cuncurded: Michelozzi el raspeva ma la porta sa l’onghia par avertìm d’purtè fora el butilion pén d’petroli, na facenda ch’a jò fatt t’un batta d’cilli. Ló ‘l l’à pres e dandme la mèn el m’à dett pien t’n’urechia: - Vèn dria d’me, rasent mal mur... Che batcor gì acsé a l’aventura, tel scur di curidor, fermandse a stè a sentì par ogni minim rumor senza gnanca respirè. ... 103 A un cert mument, sbugand da ‘n curidor strett strett, la scéna la jè steda inlumineda un po’ d’pió da na fnestra sa le parscen apert, e a c’sem fermed davanti ma na purticena nascosta tel mur. - El magazen – l’à susured Michelozzi – To’... chiappa sta chiev. ... L’è quella del gabinett d’fisica e la jipra benissim anca sta porta. ... Fa’ pien... a m’arcmand. A jò chiaped la chiev, a la jò messa dentra pien pien e a la jò gireda lentament tla sladura. ... La purticena la s’è aperta e a sem gid dentra. El magazen l’era apena inlumined dal chiaror ch’el niva da ‘n fnestren apert sla paret d’front ma la porta, in alt; e ma cla luc incerta a javem vést na fila d’ball apert, sa dentra dla roba bianca. ... A jò messj le men: era tutt ris, chel ris malvést da tutti che tel culegio Pierpaoli el c’niva servid tun tutt’i past, tutt’i giorne, mén el venerdé e la dmeniga. ... - Judme – l’à dett pien pien Michelozzi. A l’ò ajuded a trè só ‘l butilion, e gió! A javém inafied ben ben le ball sal petroli. - Ech ch’è fatt! – l’à agiunt el mi cunpagn metend gió ‘l butilion partera e aviandse vers la porta. – E adess sta bela pruvésta d’ris i s’la pò fè frétta. Mè a ‘n ò rispost pargnent. A javeva duchied un sacch d’figh secch e a javeva già renpid ben ben le sacocc e la bocca. Dòp d’avé archius la purticena a sem arturnedi, fajend molt’atenzion, par la via già fatta e a c’sem divis davanti al mi durmitòri. - Tutt è gid lisc! - l’à dett a bassa voc Michelozzi – A javem fatt un bel servizi ma i nostre cunpagn. Adess a vagh a ‘rpurtè la chiev del gabinett d’fisica tel su post e pó a lett. ... On par tutti! - Tutti par on! – e a c’sem stretti la mèn. Mè zétt zétt a so’ gid a lètt; mo a jera acsé cumoss par st’aventurosa spedizion nuturna, ch’a ‘n pudéva chiapè sonn. A la fén a m’so’ decis a ‘rchiapè el mi lavor dentra ma l’armadiett; el segnel d’Michelozzi ch’j era servid préma par avertìm dla su presenza, el m’à sugerid el mòd de sbuganè senza pericul la tela ch’la rendeva inutil el mi uservatòri. Mo préma d’mettme ma st’lavor, a jò vlud slarghè ‘l bugh, e duprand prudentement el scarpell tle tacadur dle qvatre fianched d’un madón, a j la jò fatta a smovle tant ch’l’à fnid par stachès. Adess a javeva davanti ma me un ver e propi fnestren ch’a pudéva cum me paréva chiuda e ariaprì, metend o arcavand el madón a sgonda del bsogn. Resteva da sbuganè la tela ch’c’era davanti. Un po’ sa li onghj e un po’ sal scarpell a m’so’ mess a gratèl a pió ripres, pensand. - Anca se da d’dentra i sent st’rumor i credrà ch’sia n tarle e mè a pudrò cuntinuè ‘l mi lavor fén a quant a ‘n avrò fnid. Difatti a jò cuntinued a gratè fén a quant a ‘n ò sentid, tastand sal déd sla tela un buganen. ...Mo tla stanza ch’era ogett d’tantle ricerch fadigos da part d’Maurizio Del Ponte c’era un scur pést. Alora, dat ch’an c’era par el mument gnent atre da fè, a so’ arturned a lètt sudisfatt del mi lavor. 104 In verità la mi cuscenza la ‘n me pudéva cert rinpruverè d’essme dat ma l’ozi ch’l’è ‘l pedre d’tutt’i vizi ...e a m’so’ indurmented cum un gnocch pregustand già tl’insoni le gran surpres ch’me pudrà riservè st’uservatòri che par ló a jò pers tanti sonn. A ‘n veggh l’ora ch’venga stasera. 88 Viva, viva! Ogg a pranz s’è finalment ganbied mnestra! I c’à dat la mnestra sal pundor; cum i la jà vésta le ventisei bocch di cunvitór del culegio Pierpaoli le j à fatt sa ventisei suris, el pió cald e cordiel salud. ... Nojatre dla Socetà segreta a c’guardemmi ogni tant sa un suris diferent da tutt chiatre parchè a cnuscemmi el mister de st’inpruvis ganbiament. Chisà ch’raza d’tragedia era sucessa tla cucena!... La sgnòra Geltrude la gireva intorne ma la tavla sa un sgvard cativ ch’la paréva na belva, girand j ochj d’qua e d’là suspetosament. Par me e Mario Michelozzi è steda na gran sudisfazion quella d’avé fatt ganbiè regim ma i nostre magnè, e arpensand ma la nostra rischiosa spedizion de stanott, ma i pericul afrunted a sangve fredd, me pèr d’essa on dj eroi de cle inpres glurios ch’le s’trova in tutt le stori d’tutt’i popol e che a fèli le jà da essa sted molt divertent par chi li à fatt, quant li è nujos a legg’le par i por sculer ch’j le jà da inparè a ment sa tutt le dat. ... E a la fén di cont, an s‘tratta forsi, sia pur tel su pcen, dle medesim caus e di stess efett do’ chi à pió cor e pió curagg s’sagrifiga par el ben cumun? Anca tle stori dle nazion c’è di popol ch’ogni tant i se stóffa d’avé senpre la mnestra d’ris e alora suced le cungiur, i cunplott e salta fora i Michelozzi e i Stoppani che jafronta i pericul fèn a quant par la su abnegazion an s’passa ma la mnestra sal pundor. ... Cò inporta s’el popol an sà chi è sted ch’à fatt ganbiè mnestra? Ma nó c’basta savé d’avé fatt quel ch’a javém fatt par la felicità de tutti. Prò chiatre soc dla Socetà segreta i c’à fatt molta festa, ma me e ma Michelozzi, par la riuscida dl’inpresa, e Tito Barozzo strignence la mèn el c’à dett: - Brèvi! A v’numinarém i nostre petrolir d’unor!... Intant Maurizio Del Ponte el c’à fatt na cumunicazion molta inpurtant. - A jò vést la stanza do’ el nostre brèv Stoppani l’à apert el su fnestren ch’el ce sarà d’na utilità nun indiferent. A j so’ pudud gì dentra parchè in sti giorne c’è i murador par arfè un pezz d’piancit. L’è la sela particuler dla direzion, quella do’ el sgnór Stanislao e la sgnòra Getrude i ricev le person pió intim e d’riguard. Sta stanza a destra la cumunica sa l’uficio dla direzion e a sinéstra sa la canbra da lètt di diretor. In quant mal qvedre ch’l’inpedésc mal nostre Stoppani d’guardè sun st’inpurtant piaza nemiga, s’tratta d’un gran ritratt a oli del prufesor Pierpaolo Pierpaoli, zi dla sgnòra Geltrude, benemerit fundador de ste culegio, ch’ma lia l’è pased in eredità. ... Benissim. Stasera a m’gudrò donca el spetacul tla sela riserveda de cla bonanima d’Pierpaolo 105 Pierpaoli dal mi palchett tla piciunera, stand cumudament a giagia tel mi armadiett. - Cum a vressme ess’al tu post! – i m’à dett i cunpagn dla Socetà On par tutti e tutti par on. 7 de Febrer Iarsera, apena i mi cunpagnucc i s’è indurmented, a so’ salted só tel mi armadiett archiudend el spurtell da dentra e, caved el madón, à jò apert el mi fnestren, a jò cacedj la testa e a jò picighed l’ochj mal buganen fatt irnott tla tela do’ ch’è rafigured el cunpiant prufesor Pierpaolo Pierpaoli ch’l’à vud l’infelic idea d’fundè st’udios culegio. Sle prém era tutt scur: mo poch dòp la scéna la s’è rischiareda tutt t’na volta e a jò vést ‘cunparì da la porta a sinéstra la sgnòra Geltrude ch’la regeva un candelir a dó fiamm sa le candel aces, seguida dal sgnór Stanislao ch’el dciva cum s’el pregassa: - Mo chera Geltrude, è cert che sta facenda del petroli tle ball del ris an s’j la fa a capìla. ... La Diretric la ‘n à rispost pargnent e la jà cuntinued a camnè pien pien vers la porta d’destra. - Pusibil ch’s’è ‘nided fra i culegei un tip acsé sfrunted da fè na roba d’acsé? A ogni modi a farò de tutt par scuprìl. A ste punt la sgnòra Geltrude la s’è fermeda, la s’è gireda vers el marid e sa cla su vuciacia strident j à dett: - Vó a ‘n scupriré un bel gnent; parchè vó a si ‘n inbecéll! E la jè ‘ntreda tla canbra lasciand la sela del defunt Pierpaolo Pierpaoli tel scur pió cunplet. La scéna ch’a javeva vést dal mi palchett la jera steda molta brév, mo abastanza interesant. Se nun atre la m’aveva fatt capì ch’l’atra nott la Diretric parland dle pated la ‘n s’era rivolta mal cóch cum a javeva cres par la gran libertà del linguagg dupred, mo la javeva parled sal Diretor. ... La sgnòra Geltrude quant la dciva: inbecéll! la s’rivulgeva mal su marid in parsona!... Ogg l’è na gran giurneda; L’è venerdé, e nó dla Socetà segreta a jaspetém sa gran trepidazion l’esit del nostre stratagemma par scuprì se la mnestra d’megre a la casalénga la jè fatta o nò sa la lavadura di piatt. ... 8 de Febrer Iarsera a javrìa vlud scriva in stle pegin l’ultma part dla cronica dla giurneda, mo m’preméva d’tena sotta cuntroll el canp nemigh da mèn del mi uservatòri. ... E pó bsogna d’ora in pó duprè molta prudenza parchè a sem spiedi da ogni banda e a trèm sol al pensir ch’i m’possa truvè ste mi giurnalen. ... Furtuna che la chiev dla valigia do’ ch’a l’ tengh chius la jè molta cunplicheda. ... E pó i suspett i è si cunvitor pió grand e ... E pó, s’a fussa mess a le strett a pudrìa dì 106 dle robb ch’le farìa sbudlè dal rida ma tutti, cum a rid mè adess cercand d’traténa la riseda par nun svighiè i mi cunpagn. Ah, giurnalen mia, quantle robb a jò da scriva!... E che robb! Mo gem par ordin, e cmincém dal fatt maravilios e straurdineri dla mnestra d’megre d’iri.. 88 Donca a mezgiorne in punt, tutt’i ventisei cunvitor del culegio Pierpaoli jera, cum al solit, a seda intorne ma la tavla del refetori aspetand el pranz. ... E maché ce vrìa la penna d’Salgari o de Manzoni par descriva la trepidazion di nostre cunpagn dla Socetà segreta, mentre a jaspetemmi ch’i purtassa la mnestra. A l’inpruvis, ecchla!... I nostre coll i se slonga, i nostr’ochj i va d’drìa sa gran curiosità ma le terén... e apena la mnestra la cméncia a renpì le scudell, tutt le bocch le dventa tond per un longh ooooh! d’maraveja e s’alza un gran susurr: - La jè rossa!... La sgnòra Geltrude ch’la gira avanti e indrìa dria le nostre sedi, la s’ferma e la fa suridend: - Cat! La jè rossa sé! C’è le barbabitol ross, an vdé? E la mnestra d’megre, difatti sta volta, la jè pena d’feten d’radig ross, testimoni mut e teribil, par la nostra Socetà segreta, dl’ingegnosa malvagità del cóch. ... - E adess cò s’fa? – a dégh pièn ma Barozzo. - Adess s’fa acsé! – el mormora ló sa ‘n sgvard pén d’rabia. E mess’se in pid, girand j ochj intorne ma i cunpagn, l’esclema sa la su voc putent: - Ch’niscion magna sta mnestra rossa: la jè inveleneda! A stle parol i culegei i lascia caschè tutti la cuchiera sla tavla e i gvarda tla facia ma Barozzo peni d’maraveja. La Diretric, sa la facia pió rossa anca dla mnestra, la corr e granched ma Barozzo par un bracc la j urla sa la su voc strident: - Mo cò t’dic? - A dégh - archiappa a dì Barozzo – ch’an è le radig ch’le tégn d’ross la mnestra mo l’è l’anilina ch’a jò messj mè! St’afermazion fatta sa tanta precision e tanta determinazion dal curagios president dla Socetà Tutti par on e on par tutti la scunbussola adritura la sgnòra Geltrude ch’la resta malé par qualch minud cunfusa senza dì na parola; mo a la fén la rabia la jè schiupeda in sta fres minaciosa: - Tè!...Tè!...Tè!...Mo t’si inmatid? - Nò! A ‘n me so’ inmatid! – l’arbatt Barozzo – e a ripet che sta mnestra la jè rossa par l’anilina ch’a jò messj mè, mentre la javrìa avud tutt le ragion d’dventè rossa d’vergogna par el mod cum la vèn fatta.! Sta bela fres, detta sa cl’acent meridiunel acsé fort, la jà fnid d’scunbusulè la pora Diretric ch’la ‘n saveva fè atre che ripeta: - Tè!...tè ... Propi tè!... Da ultme, spustand la su sedia la jà cunclus in t’un féschj: 107 - Va’ gió in Direzion! Tocca spieghè tutt ben ben! E la jà fatt cenn mal bidell ch’j l’ cunpagnassa. Sta scéna la s’è cunclusa t’un luzne, tant che i cunvitor, anca dòp dla surtida d’Barozzo dal refetori, jè rested malé, cum dj inburnid, senpre sa j ochj féssi sun cla sedia ‘rmasta svoida. Intant la Diretric la javeva dat ordin d’purtè via la mnestra rossa e d’purtè a tavla clatra pietanza, ch’l’era el bacalà aless e che nunustant ch’el fussa dur e stupacios, an à opost nisciuna resistenza ma i dent di cunvitor afamed, ch’i l’à lanped. Mè, invec, par quant a ‘n avessa mén apetid dj atre, a jò caced gió d’malavoja la mi purzion d’bacalà guesi inbarazed. A sentiva tun me ‘l sgvard féss e indagador dla sgnòra Geltrude, che fén dal prém mument ch’s’era alzed da seda Barozzi, la ‘n m’aveva mèi caved j ochj d’adoss. Anca durant l’ora d’ricreazion è cuntinueda la vigilanza specel dla Diretric e a jò pudud parlè sa Michelozzi sol de sfugida. - Cò l’è ch’a fém? - Prudenza! Bsogna préma sentì ma Barozzo. Mo ma Barozzo an l’à vést niscion par tutt el giorne. A la sera l’è arcunpars par la cena: el paréva ‘n antre. L’aveva j ochj ross e scalamared e ‘l sfugiva el sgvard curios di su cunpagn, specialment d’nó dla Socetà segreta. - Cò l’è ch’è sucess? – a jò dmandedj a bassa voc.. - Zétt. ... - Mo cò l’è ch’t’à? - Se t’si ‘n amigh, an parlèm. El su mod d’fè l’era inbarazed, la su voc malsigura. Cò era sucess donca? Ech la dmanda ch’a m’feva iri senza truvèj na risposta. Iarsera, apena i mi cunpagnucc d’durmitori i s’è indurmented, a m’so’ caced dentra el mi armadiett, senza gnanca pensè a scriva in stle pegin i fatt dla giurneda, par quant i fussa molt inpurtant. L’era par el mument molt pió inpurtant veda quel ch’sucdeva tla sela del defunt prufesor Pierpaolo Pierpaoli cercand de scuprì le pustazion nemigh. E par la verità le mi aspetativ le ‘n è sted delus propi pargnent. Apena drent’al mi uservatòri a jò sentid sóbit la voc dla sgnòra Geltrude ch’la dciva: - T’si un perfett inbecéll! A jò capid sóbit ch’la parleva sa su marid; e difatti, ‘vicined l’ochj mal buganen fatt tel ritratt del cunpiant fundador de ste culeg, a jò vést da bass, tla sela i dó coniug diretor on d’front ma clatra, la Diretric sa le mèn si fianch, sal nes adritura pavnazz e j ochj d’bregia, e el Diretor drétt cum un fus, tutt dur, par tutta la su lunghezza, cum un generel ch’el s’prepera a susténa ‘n asalt. - T’si un perfett inbecéll! - la ripeteva la sgnòra Geltrude – E s’à da dì grazie ma te, naturalment, s’a javem fra i pid chel bdocch napuleten ch’el fnirà par arvinè l’institud arcuntand in gir la facenda dla mnestra. ...- Sta’ calma, Geltrude - el rispundeva el sgnór Stanislao - e cerca d’cunsiderè seria108 ment la facenda. Préma d’tutt Barozzo l’è sted aceted d’cumun acord a cundizion straordineri par riguard mal su tutor ch’el c’à purted a retta intera ‘n antre tre cunvitor. - D’acord? Cat, a sfid mè! An t’la fniv pió sa le tu stupid ragiunacc. ... - Só, Geltrude, cerca d’calmèt e d’stèm a sentì. Barozzo an prufitarà dla scuperta fatta sa la su anilina. Tè te l’ sà che ló an saveva d’essa tnud maché a patt specel; e mè, fort de ste fatt e tucand la corda sensibil dla su dignità a jò fatt cunsiderè sa un discors molt persuasiv che ló l’era tnud maché guesi par cunpasion e ch’l’aveva parciò da fès veda ricunuscent e afeziuned ma nó e mal nostre institud. A sta rivelazion Barozzo l’è ‘rmast acsé cunfus ch’an à pió parled e l’è dvented un pulcen. Dòp dla paternel l’à tartajed: «Sgnór Stanislao, ch’el me perdona. ... Adess a capésc d’nun avè maché drenta nisciun diritt. ... e el pol essa sigur ch’a ‘n avrò mèi nè na parola e nè ‘n att contra el su culegio. A j le giur!» - E tè, inbecéll, t’afid di su giurament? - Certament. Barozzo l’à un fond d’caratre seri e l’è ‘rmast molt inpresiuned dal qvedre ch’à jò fattj dle su cundizion d’fameja. A so’ sigurissim che da part sua an c’nirà pió nisciun disturb. ... - An t’capésc gnent. E Stoppani? Stoppani ch’l’è la causa préma del scandol? Stoppani ch’l’è propi quell ch’l’à mess la pulc tl’urechia par la mnestra d’megre? - Stoppani l’è méj a lascèl stè. Par ló l’è n’antre pèra d’manigh; ló l’è adritura un fjulen e le su ciarle le ‘n pò dè nisciun fastidi mal bon nom d’institud. - Cum sarìa a dì! An ti vo’ dè gnanca na punizion? - E nò, chera mia. Na punizion la fnirìa par fèl intignè anca d’pió. E pó quell ch’l’à mess l’anilina ti piatt, l’è sted Barozzo: el m’à cunfsed ch’l’à fatt tutt daparló. A ste punt ma la sgnòra Geltrude jè nud na gran rabia ch’lepparlè a jò cres ch’j chiapassa un sturb. Ah, Signuren bnedett! E tè t’fa ‘l Diretor d’un culegio? Tè, acsé invurnid da creda ma quell ch’te dic un ragazacc cum l’è Barozzo, t’avress la pretesa de dirigia st’institud? T’sà cò a t’deggh? Tè t’si da rinchiuda t’un manicomi. Tè t’si ‘n idiota cum an c’n’è sted mèi niscion al mond! El Diretor sott’a sta lema d’ufes l’à reagid e gubandse sa la testa al livell dla su viulenta cunsort el la jà guardeda féss in tj ochj esclamand: - Adess pó basta! E a ste punt a jò vest, giurnalen mia, la roba pió straurdineria, pió distanta da ogni prevision e tel tenp stess la pió comiga ch’s’poss’imaginè. La sgnòra Geltrude, slungand la mèn destra cum un artélli sla testa del sgnór Stanislao, la jà ‘granchedj i capéi esclamand: - Ah! Cò l’è ch’t’vress fè? E mentre lia la dciva cum na cagna stle parol, a jò vést tutt stupefatt che chi capéi acsé ner del Diretor i er’armast tle mèn dla Diretric ch’la sbateva cla parucca d’qua e dlà par eria ripetend furiosa: - Ah! t’vress anca minacèm adess? Tè? Ma me? E buteda via tutt t’na volta la parucca, la jà dat d’mèn ma ‘n batpagn d’vimin ch’l’era s’un tavlen e la s’è messa a corra d’dria mal marid, che tutt avilid, sa la testa 109 pleda dafatt, el cercheva d’sfuggia ma le minacc dla moj, girand intorne ma la tavla. La scéna la jera acsé ridicola che par quanti sforz a fassa, a ‘n j la jò fatta a tratena na riseda del tutt e m’è scaped da la bocca na spec d’lament. Quest l’è sted la salvezza del sgnór Stanislao. I dó coniug i s’è gired de colp in só vers el ritratt; e la sgnòra Geltrude pasand da la rabia a la paura, la jà esclamed: - Ah! La bonanima del zi Pierpaolo!... E mè a m’so’ prudentement ritired lasciand i dó spós pacifiched tutt t’na volta da un cumun sentiment d’paura a fantastighè intorne mal lament del por zi ch’l’à funded st’maledett culegio. 9 de Febrer Stamatena fra i cunponent dla Socetà On par tutti e tutti par on è paseda la solita parola d’ordin ch’vo’ dì: tl’ora d’ricreazion c’è adunanza. E difatti l’adunanza la c’è steda e mè a ‘n m’arcord d’avé mèi asistid ma na seduda d’socetà segreta pió emuziunant de questa. Tl’arleggia el resocont ch’a jò fatt tla mi qualità d’segreteri, m’pèr d’avé davanti ma j ochj na scéna dla vita di cristien tle cataconb o d’n episodi dla Carbonerìa, cum i s’trova descritt ti rumanz storigh. Figurte donca, giurnalen mia, che tl’adunanza an mancheva niscion dla nostra socetà, parchè el cunpurtament d’Barozzi l’aveva dat tl’ochj ma tutti e an s’vedeva tutti l’ora d’savé parchè a l’inpruvis ló l’aveva fatt chel ganbiament, dòp d’essa sted chiamed in Direzion par la facenda dl’anilina. A c’sem riunidi tel solit canton del curtil, sa molta precauzion, par nun dè tl’ochj ma la Diretric, ch’pèr ch’la dventa senpre pió suspetosa un giorne dria clatre, e che ma me la ‘n m’lascia gnanca un mument senza guardèm, cum s’la javessa paura d’qualca marachella. Par furtuna lia la ‘n suspetta gnanca luntanament che la voc del sgnór Pierpaolo, ch’j à mess tanta paura la jè la voc mia, s’nò a dì poch la m’mazarìa, parchè, par me, cla dona la jè capèc de tutt! Donca apena a c’sem ardunedi in circol, Barozzo, ch’l’era pallid cum un mort, l’à dett suspirand, sa na gran eria severa: - A tengh par l’ultima volta la Presidenza dl’Asenblea. ... A sem armasti mèl tutti e a c’sem guardedi tla facia sa n’espresion d’gran maraveja, parchè Barozzo l’era stimed da tutti un giovne pén d’curagg, d’ingegn e d’un caratre molt cavaleresch: insomma propi el president ideèl par na socetà segreta. Sóbit c’è sted un mument d’silenzi che niscion à avud el curagg d’interonpa, pó Barozzo sa la voc senpre pió cupa l’à cuntinued: - Sé, amigh mia, fén da st’mument mè a jò da ‘bandunè el gran unor d’essa a chep de sta nostra asociazion. Dle ragion grèv, gravissim, indipendent da la mi volontà, le m’custrégn a dimett’me. S’a ‘n dassa le dimision, a sarìa na spec de traditor. ... E quest an sarà mei! De me tutt s’pudrà dì, mo niscion pudrà mei acusèm d’avé cunserved sol par un giorne na cariga ch’a ‘n so’ degn pió d’téna. 110 + A ste punt Michelozzi, ch’l’à n’indol piutost tendra, anca se d’front mal pericul el s’cunporta da eroe, l’à interott, sa la voc struzeda da l’emuzion: - Indegn? An è pusibil ch’t’si dvented indegn d’armana fra d’nó ... d’cunservè la presidenza dla nostra socetà! - È inpusibil – a javem ripetud tutt’in coro. Mo Barozzo sdréngland la testa l’à pruseguid: - Mè a ‘n ò fatt gnent par dventè indegn. ... La coscenza la ‘n me rinprovra nisciuna azion cuntreria ma le legg dla nostra socetà o ma quelle dl’unor in generel. A ste punt Barozzo el s’è mess na mèn sel cor t’un mod verament dramatigh. - A ‘n ve poss dì gnent! – l’à pruseguid l’ex-president – S’a javè ancora un po’ d’afètt par me a ‘n m’avé da dmandè nè adess e nè mèi quell ch’l’è ‘l mutiv ch’m’inpón d’lascè la presidenza. Ve basta savé che me a ‘n pudrìa, d’ora in pó, ajudè o t’un qualch mod sustena la vostra resistenza contra le autorità del culegio. ... Donca a vdé ben che la mi pusizion la jè insostenibil e la mi decision inrevocabil. Tutt’i s’è guarded n’antra volta sla facia e qualcdon el s’è sgambied anca le su inpresion. Mè a jò capid sóbit che le parol d’Barozzo le senbreva ma tutti molt inpurtant, e che, pased la préma inpresion, le su dimision la saria sted aceted. Anca Barozo la jà capida, mo l’è ‘rmast ferme tel su ategiament, cum Marcantonio Bragadino quant l’aspeteva d’essa scurtighed viv dai Turch. Alora mè a ‘n j l’ò fatta pió e pensand ma quell ch’a javeva vést e sentid la sera préma dal bugh fatt atravers el fundador del culeg, a jò urled sa tutt el fied ch’a javeva: - Tè invec an te dimetrà! - E chi me l’ pò inpedì? – l’à dett Barozzo sa molta dignità – Chi m’pò vietè d’batta la streda ch’la m’sugerésc la mi coscenza? - Mo che voc dla coscenza – a jò rispost mè – Mo che streda da batta. La voc ch’la t’à turbed astavia l’è quella dla sgnòra Geltrude: e quant al batta, a t’sigur ch’an c’è bsogn d’atre batidur dòp quella ch’l’à ‘vud el sgnór Stanislao iarsera. A stle parol i cunpunent dla Socetà On par tutti e tutti par on i è armasti tant meraviliedi ch’i m’à fatt cunpasion e a jò sentid sóbit el bsogn d’arcuntèj tutta la scéna sucessa in Direzion. E an te sò dì, giurnalen mia, cum tutti jè sted cuntenti d’sentì ch’nisciun mutiv seri el custrignéva Barozzo a dimettse parchè an era vera gnent ch’j l’ tnéva in culegio par l’amor di Dio, mentr’anzi lori javeva truvedj el su turnacont par via di molti cunvitor prucured dal tutor del nostre president. Mo specialment i cunpunent dla Socetà i s’è interesed na mucchia mal racont dle legned, e dla perdita dla parucca, parchè niscion avrìa cres ch’el Diretor sa cla su eria militer el s’fassa mnè aclavia da la moj; e tantomén s’pudéva supona ch’i su capéi i fussa presi in prest propi cum cl’eria militer. Barozzo prò l’er’armast senpre distratt e guesi cuncentred sun se stess. S’vedeva che le mi spiegazion j ‘n l’aveva cunsuled da la teribil delusion ch’l’aveva pruved quant l’aveva savud d’essa in culegio sa dle cundizion diferent da chiatre. E difatti nunustant le nostre insistenz, an à vlud arturnè indria da la grèv decision presa, e l’à cunclus dicend: 111 - Lascèm libre, amigh mia, parchè mè préma o dòp a farò da matt ... qualcò che vo’ a ‘n credressi gnanca in ste mument. Mè a ‘n poss piò essa dla vostra Socetà parchè un scrupol m’l’inpedésc, e a jò bsogn d’riabilitèm, e nò d’front ma vó, mo d’front ma me stess. E l’à dett stle parol in mod acsé decis che niscion à mess pió bocca. S’è delibered d’riunìs al pió prest par eleggia ‘n antre president, parchè urmèi s’era fatt tardi e c’era el chesi ch’qualcdon c’nissa a cerchè. - S’prepera di grèv aveniment – el m’à dett Maurizio Del Ponte, mentre a c’strignemmi la mèn, sganbiand le parol fatidigh: On par tutti! Tutti par on! A vedrem se Del Ponte l’avrà indvined, mo anca mè a jò ‘l presentiment d’na qualca gross’aventura ch’à da suceda prosimament. 88 N’antra nova strepitosa! Iarsera dal mi uservatòri à jò scupert che el Diretor, la Diretric e ‘l cóch i fa i spiritisme. Propi acsé! Quant a jò mess l’ochj mal solit buganen lori jera già riunid tuti tre intorne ma ‘n tavlen tond e ‘l cóch el dciva: - Ecchle! Adess el vèn! E chi aveva da vnì era propi el spirit del defunt prufesor Pierpaolo Pierpaoli, benemerit fundador del nostre culeg e che dria mal su riverid ritratt mè a steva guardand chj indegn spiritésta. An me c’è vlud molt tenp nè molt ingegn par capì la causa e el scop de cla seduta spiritiga. Evidentement el sgnór Stanislao e la sgnòra Geltrude jer’armast molt inpresiuned da cla spec d’lament ch’i aveva sentid la sera prema nì gió dal qvedre del su precedesor, e adess, presi dal rimors par la sceneda fatta in presenza del venerabil ritratt del cunpiant fundador dl’institud e forsi anca da n’indefinibil paura ch’j aveva fatt nì j ultim aveniment, i archiameva da l’Aldilà el spirit dl’inlustre defunt par dmandèj pardon, cunsilli e ajud. Adess el vèn! Ecchle! – el ripeteva el cóch. A n tratt la sgnòra Geltrude la jà esclamed: - Ecchle pardaver! Difatti el tavlen el s’era moss. A parle sal spirit del prufesor Pierpaoli? – l’à dett el cóch fisand sla pièna del tavlen dó ochj spalanched ch’i sbarlucigheva cum dó cerón. S’è sentid di culpett batud sel tavlen e el cóch l’à eslamed tutt cunvint: - L’è propi ló. - Dmandj s’l’era ló anca jarsera – la jà dett sotvoc la sgnòra Geltrude. - T’er tè anca jarsera? Rispond! – l’à dett el cóch sa ‘n gran tòn de cmand. E el tavlen el s’è mess a balè e a sbatta, mentr’i tre spiritésta i s’alzeva da la sedia e i s’dunduleva d’qua e dlà e i s’armeteva a seda seguend tutt chi muviment. - Sè! - l’à dett el cóch – l’era ló anca jarsera. 112 El sgnór Stanislao e la sgnòra Geltrude i s’è sganbied n’uchieda cum par dì: «Oste! Cert ch’a’n avem fatt na bela figura!». Pó el sgnór Stanislao l’à dett mal cóch: - Dmandj s’a j poss rivolgia la parola. ... Mo la sgnòra Geltrude j l’à interott bruscament fulminandle sa ‘n uchieda. - Gnent afatt! S’c’è qualcdon ch’l’à el diritt d’parlè sal spirit del prufesor Pierpaolo Pierpaoli, quella a so’ mè, mè ch’a so’ la su nipot e nò vó che ló an cnuscéva gnanca. A javé capid? E rivolta mal cóch la jà agiunt: - Dmandj s’el vo’ parlè sa me! El cóch el s’è cuncentred ben ben. E pó guardand féss sla pièna del tavlen l’à ripetud la dmanda. Poch dòp el tavlen l’à rtached a balè e a fè di scrécch. - L’à dett d’nò! – l’à rispost el cóch. La sgnòra Geltrude la jè ‘rmasta mèl, mentr’el sgnór Stanislao ch’an steva pió tla pell par la meriteda scunfétta d’cla su moj preputent, an j la jà fatta pió a traténse e l’è salted só sa na cuntentezza infantil ch’la sarìa steda ben pió ma me ch’an è ma ló: - T’à vést? E an l’avessa mèi dett. La sgnòra Geltrude la s’è arvulteda tutta inviparida investend chel por Diretor sa la su ingiuria abituel: - A si un perfett inbecéll! - Mo Geltrude! – l’à rispost ló inbarazed sa ‘n fil d’voc – Un po’ d’cuntegn ... almanch davanti mal cóch ... almanch in presenza del spirit del cunpiant prufesor Pierpaolo Pierpaoli. La timida prutesta de chel por om in chel mument la m’à cumoss e a l’ò vlud vendichè contra la viulenza d’su moj. Parciò fajend la voc da galastron guesi in tòn d’rinprovre a jò esclamed: - Ah!... I tre i s’è gired d’bòtt vers el qvedre, pallid, tremant d’paura. E c’è sted na longa pausa. El prém a ‘rturnè in sè l’è sted el cóch, ch’l’à fised vers d’me i su ochj infughed esclamand: - T’j si ancora, spirte d’Pierpaolo Pierpaoli? Rispond! A jò fatt un suspir cum un féschj: - Ssssssss. El cóch l’à cuntinued: - E t’è cuncess d’parlè diretament sa nó? M’è nud n’idea. Senpre sa la voc da galastron a jò rispost: - Merculdé a mezanooooooott! I tre i ‘n à fatt parola cumoss dal solenn apuntament. Pó el cóch l’à dett: - S’ved che stasera e dmen an pò parlè. A pasdmèn! I s’è alzed, i à mess el tavlen da na part, i à rivolt un sgvard inplorant vers d’me e pó el cóch l’è scaped ripetend a voc bassa: 113 - A pasdmen. El sgnór Stanislao e la sgnòra Geltrude jè ‘rmast par un po’ malé tel mezz dla stanza, tutt’inparcid. Pó el Diretor l’à dett tutt dolc ma la moj: - Geltrude...Geltrude...T’cercarà d’dèt un cuntegn? Sé, è vera? An t’me dirà pió cla brótta parola? Lia, cunbatuda fra la paura e ‘l su caratre arcégn, la jà rispost a dent strett: - An la dirò pió par rispetè la volontà de cl’anima santa d’mi zi. Mo anca s’a ‘n ve l’ dégh, credé ma me, a jarmanré senpre un perfett inbecéll! A ste punt a jò lasced el mi uservatòri parchè a ‘n ne pudeva pió dal rida. 88 Stamatena dop avé scrétt in stle pegin el fatt dla seduta spritiga d’iarsera, a m’so’ incort ch’on di mi cunpagn de durmitòri l’era svegghj. A jò fatt d’acenn de ste zétt, e del rest anca s’a ‘n j l’avess’arcmanded el sarìa sted zétt lustess, parchè s’trateva d’n amigh fided, de chel Gigino Balestra, ch’a n’ò già parled tun st’mi giurlalen. Gigino Balestra l’è ‘n ragazz seri ch’el m’è molt afeziuned e urmei a jò pudud riscuntrè in pió ucasion ch’a poss cuntè sun ló senza el pericul d’essa cunprumess. Préma d’tutt parchè a sem cuncitaden. Ló l’è fjol del famos pasticér Balestra, che da ló el s’serv senpre mi pedre, rinumed par le su meréngh ch’le jè senpre frescle, molt amigh del mi cugned Maralli parchè anca ló l’è un pezz gross del partid socialésta. E pó a c’sentém amigh anca par la smejanza dle vicend dla nostra vita. Anca ló l’è sfighed cum a so’ mè e ‘l m’à ‘rcunted tutta la storia dle su sventur. L’ultima d’questle, la pió grossa e ch’la jà fatt chiapè mal su ba la risuluzion d’schiafèl in culegio, la jè acsé interesant ch’a la voj arcuntè maché tel mi giurnalen. - A canpassa mel’ann - el me dciva Gigino – a ‘n me scurdarò mèi del prém d’Magg dl’ann pased ch’l’è e l’armanrà senpre el pió bell e el pió brótt dla mi vita! E in chel giorne arcurded da Gigino – anca mè a m’n’arcord propi ben – c’era in cità un gran subuj parchè i socialésta javrìa vlud ch’i negozi i restassa chius mentre molti butgant i vleva téna apert; anca tle scol c’era un gran furment parchè i pedre d’certi sculer, esend socialésta, i vleva ch’el Presid el dassa vacanza, mentre molt’atre bab i ‘n ne vleva propi savé. Naturalment i ragazz in cla circustanza i s’è schiered tutti da la part di socialésta, anca quei ch’i aveva i pedre d’un antre partid parchè quant s’tratta d’fè vacanza mè a pens ch’tutt’i ragazz de tutt el mond i sia d’acord tel princìpi sagrosant d’gì piutost a fè na bela pasegeda in canpagna sal garofne ross ma la fnestrella dla giachetta. Difatti è sucess che molti ragazz chel giorne jà fatt sciopre, e a m’arcord benissim ch’a l’ò fatt anca mè, e che par ste fatt el ba el m’à tnud par tre giorne a pèn e aqua. Mo, pacenza! Tutt le gran idei le jà senpre avud i su màrtir. ... Mal por Gigino Balestra prò jè sucess qualcò d’pegg.. Ló donca, divers da me, l’aveva fatt sciopre da la scola sal cunsens del su ba; anzi propi su pedre l’avrìa custrett a fè sciopre se, par n’ipotesi, Gigino l’avessa vlud gì a scola. 114 - Ogg l’è la festa del lavor – j aveva dett el sgnór Balestra – e a t’dagh el parmess d’gì fora porta sa i tu cunpagn. Sta’ alegre e av giudizi. Gigino an s’l’è fatt dì dó volt: e sa di su amigh l’è gid a fè visita ma certi cunpagn ch’i steva in canpagna. Arivedi sel post, tutt’insèm i s’è mess a fè ‘l chiass e, pien pien, el nunbre l’è gid aumentand, fèna quant s’è ‘rduned almanch na ventena d’ragazz d’tutt li età e de tutt le cundizion, unidi da na gran baldoria de cant e d’urle. A un cert punt Gigino sa na cert’eria pr’essa el fjol d’on di chep del partid socialésta l’à cminced a parlè del prem de Magg, dla giustizia socel e d’atre robb ch’l’aveva sentid spess tun chesa e ch’l’aveva inpared a ripeta a papagall: mo tutt t’na volta un ragazacc mezz straced j à rivolt sta dmanda inpertinent: - Tutti bei discors; mo te pèr gióst che tè t’av na butega pena d’pasticen e d’past a tu disposizion, mentre nojatre purett an savem gnanca che sapor li à? Gigino a sta uservazion inaspeteda l’è armast mèl. J à pensed un po’, pó l’à rispost: - Mo la butega an è menga la mia: la jè del mi ba!... - E cò vo’ dì? – l’à ‘rbatud el ragazacc – An è ‘n socialésta anca el tu ba? Donca ogg ch’l’è la festa del socialésme l’avrìa da distribuì almanch na pasta a testa ma tutt’i ragazz, specialment ma quei ch’i ‘n le jà mei magned. ... S’an cméncia ló a dè el bon esenpi, an s’pò pretenda cert ch’j l’ faga di pasticer d’idei pió aretred! Ste ragiunament fazios l’à avud la forza d’cunvéncia tutta l’asemblea e la cumitiva la s’è messa a urlè: - L’à ragion Granchio! (l’era quest el sopranom de chel ragazz tutt straced). Viva Granchio!... Gigino, naturalment, l’era murtifighed parchè j paréva, d’front ma tutt chi ragazz d’fèj na brótta figura, e nun sol ló mo anca el su ba sicchè ‘l s’cunsumeva par truvè qualca bona ragion par arbatta el su averseri, quant j è nuda in ament n’idea, ch’lepparlé el s’è spavented par la su periculosità, mo che pó j è parsa d’fecil esecuzion e l’uniga ch’la pudessa salvè la reputazion pulitiga e socel sua e del su ba. L’à pensed ch’el su ba l’era in chel mument a la Canbra del Lavor a fè un discors, e che le chiev dla butega le jera tun chesa, tla su canbra, tel casett del cumuden. - Eben! – l’à urled . A nom mio e d’mi pedre a v’invit tutti tel nostre negozi a gustè le nostre specialità. ... Mo sia ben chier, ragazzi! Na pasta pr’on e nun de pió! L’umor dl’asenblea l’è ganbied cum par incant, e s’è sentid un urle sol a scapè da cle bocch ch’le feva già la bèva tutte cunpagn. -Viva Gigino Balestra! Viva anca el su ba! Tutti quanti i s’è moss dria d’ló, cum un sol om, sa l’ardor e la velocità d’un grupp eroich d’sulded a la cunquésta d’na pusizion nemiga che da tenp j feva la mira e ch’la jà cedud tutt t’na volta. «I è na venténa in tutt» el penseva intant Gigino «e par na venténa d’past... dcemm pur venticinqv al masim, a ess’ce e nun ess’ce, t’na butega do’ c’n’è i centinera, niscion s’ne pò incorgia. ...In verità an val la pena che par n’intécchia astavia venga cunprumess el mi prestig, quell d’mi pedre e parfén quell del partid do’ ch’a sem». Arivedi in cità, Gigino l’à dett ma i su cunpgn. - Sentì: mè a vagh adess a chesa a chiapè le chiev dla butega . ... A fagh t’un luzne. 115 Vojatre intant nì ma la purticena d’drìa ... mo a la spiciuleda, par nun dè in tl’ochj! - Ben! - i à urled tutti. Mo Granchio l’à userved: - Ohi! An t’ce darà menga na fregadura, eh? S’nò,... tè t’me capésc! Gigino l’à ‘vud un gest d’gran dignità: - A so’ Gigino Balestra! – l’à dett – e quant a jò dat na parola s’pò stè sigur. L’è gid svelt svelt a chesa, do’ c’era su medra e na su surléna; senza fès veda l’è boched tla canbra del pedre, l’à chiaped dal casett del cumuden le chiev dla butega e l’è arturned via d’corsa dcend ma la su mà: - A vagh un mumenten sa i mi cunpagn. A jartorne sóbit! E l’è gid drétt drétt mal negozi, guardand a drétta e a manca par paura che qualca parsona d’cunuscenza dla su fameja j l’ surprendessa durant cla manovra. L’à apert la seranda e ‘l l’à jà treda só chel tant ch’basteva a fèl entrè tla butega, e na volta dentra la jà ‘rchiusa. L’aveva chiaped a chesa na scatla d’furminant e sa quei l’à ‘ces na candela ch’el su ba el tneva senpre vicen ma la porta; e acsé l’à truved el cuntator del gaz, el l’à ‘pert e pó l’à ‘ces le lanpaden dla pasticerìa; e fatt quest l’è gid ‘aprì da dentra la purticena d’dria del negozi ch’la deva in t’un vigol poch freguented. Da cla purticena jà cminced a entrè i cunpagn d’Gigino fén a tre par volta. - A m’arcmand, - el dciva d’cuntinue el fjol del pasticir – ona pr’on... al piò dó... An m’arvinè! Mo a ste punt l’è méj ch’a lascia la parola ma ló in parsona che, esend sted el prutagonesta de cl’aventura comiga e tragiga tel stess tenp, la jarconta cert méj ch’an è mè. - Lepparlé – el dic Gigino – m’è pars ch’el nunbre di mi cunpagn el fussa cresciud na mucchia. El negozi l’era adritura gremid da na massa d’gent ch’i chiachiareva sotvoc girand intorne sóra le past e sle butélli d’rusoli cert ochj ch’i paréva d’fogh. Granchio el m’à dmanded el parmess d’chiapè na butélia d’rusoli, tant par nun magnè d’asciótt, e avend mè dett d’sé el m’n’à sversed un bichir pén dicend gentilment ch’el prém a béva l’aveva da essa el padron d’chesa, e mè a jò bud e jà bud tutti fajendme di brindisi e invitandme a ‘rbéva, sicchè s’è avud da stapè n’antra butélia. ... Intant anca le past le spariva e i pió vicen ma me i m’n’ufriva dicend: «To’, sent questa cum la jè bona, sent st’atra cum la jè squisida» propi cum s’i fussa sted lori i padron dla pasticerìa e mè l’invited. Cò t’vo’ ch’a t’degga, cher el mi Stoppani? S’è arived al punt che mè a ‘n capiva pió gnent; a jera esalted, a m’sentiva adoss un ardor e ‘n entusiasme ch’a ‘n aveva pruved mèi, me paréva d’essa t’un paes fantastigh tutt pén d’ragazz d’marzapen sal ciarvell de crema e ‘l cor d’marmeleda lighedi da ‘n dolc patt cundid sa molt zócre e rusoli d’tutt le qualità. E urmei anca mè a cuntinueva a magnè le past a qvatre ganasc e a svuidè butilli e bucett d’tutt’i culor e d’tutti i sapor, dand dle uchied d’felicità tun chel canp apert ma la baldoria do’s’muveva un sach d’ragazz che ogni tant a bocca pena jurleva : «Viva el socialésme! Viva el prém d’Magg». An te sò dì da quant dureva cla scéna d’gran dulcezza e d’gran cuntentezza. A sò sol ch’a un cert punt la mósga tutt t’na volta la jè ganbieda e na voc teribil, quella d’mi pedre, la jè rinbunbeda tel negozi gridand: « Ah! Fjoi de chen, adess a ve l’ dagh mè ‘l socialésme!». 116 E c’è sted un straferi d’scupazz ch’i è piuvud da tutt le part fra j urle e i piant d’tutta cla sturba d’ragazz inbriegh cum dle top ch’la s’calcheva contra la purticena t’na gran cunfusion cercand d’fuggia. Mè a jò avud ‘n attim d’lucidità e a jò braced sa j ochj cla scéna insolita rendendme cont t’un lanp d’la gran responsabilità ch’la bseva sun me. ... El bancon ch’l’era préma pén d’qualch centinera d’past mess tuttle in ordin l’era svoid, i scafel malé intorne jera tutt’in disordin e s’vedeva qua e là i coll dle butilli mezz svoid a giagia da do’ culeva dle gocc d’rusoli e d’sciropp, par tera c’era dapartutt un gran picicadécc d’pasta sfoja chiapeda sott’i pid, dapartutt sle sedi e si pien del bancon e dle scansì c’era di squézz de crema e de panna scapedi fora da le merengh, e dle dided d’ciculeda. ... Mo l’è, cum a jò dett, ch’a jó intravest in t’un lanp tutt quest, parchè un maledett scupazon el m’à fatt rugulè sott’el bancon e a ‘n ò nè vést e nè sentid pió gnent. Quant a m’so’ svighied a jera tun chesa, tel mi lètt, e vicen ma me c’era mi medra ch’la piagneva. A m’sentiva un gran pes tla testa e sel stomigh. ... El giorne dop, el dó d’Magg, el ba el m’a dat dó oncia d’oli d’rég’ne; la matena dop, el tre d’Magg, el m’à fatt vistì e ‘l m’à purted maché tel culegio Pierpaoli. ... Acsé Gigino Balestra l’à cunclus el su racont sa un tòn verament dramatigh ch’el m’à fatt propi rida. - T’ved? – a jò dettj – Anca tè t’si vittima, cum m’è sucess ma me in pió ucasion dla vita, dla tu bona fed e dla tu sincerità. Tè avend el tu ba socialésta t’à cres tel tu entusiasme d’avé da metta in pratiga le su teorì distribuend le past ma chi por ragazz ch’i ‘n saveva manca che sapor li aveva, e ‘l tu ba el t’à punid. ... L‘ è inutil: el tort vera d’nojatre ragazz l’è on sol: quell d’chiapè sel seri le teorì dj omne ... e anca quelle dle donn! In generel suced quest: ch’i grand i insegna ma i pcen un sach d’robb beli e bon ... mo gvei se on di su otim insegnament tel mument d’mettj in pratiga j urta i nerv, o i su calcol, o i su interess. Me a m’arcurdarò senpre d’un fatt de quant a jera pcen. ... La mi bona mà ch’la jè la dona pió bona de st’mond, la m’predgheva senpre d’nun dì le bugì parchè a dìn sol ona s’va in Purgatòri par sett ann; mo un giorne ch’è nud a cerchèla la sartora sal cont e che lia la jà fatt dì da la Catà ch’la jera scapeda, mè, par nun gì in Purgatori a so’ cors ma la porta d’chesa a vurlè ch’an era vera gnent e che la mà la jera tun chesa. ... Par avè dett la verità a jò ‘rmedied un bel schiafon. - E ma te parchè i t’à mess in culegio? - Par avè pesched un dent fraid. - Cum saria dì! – l’à esclamed Gigino al colme dla maraveja. - Par un starnud d’un vechj paralitigh – a jò agiunt mè divertendme a vedle slarghè j ochj. Pó, dop d’avél tnud un bel pezz in curiosità, a jò ‘rcuntedj la mi ultm’aventura a chesa dl’avuched Maralli, ch’la jà fatt fnì dop sol d’na stema el mes d’prova cuncess da mi pedre e ch’a seguit d’quella a so’ sted cunpagned tun sta galera. - Cum t’ved, - a jò cunclus – anca mè a so’sted na vittima del mi desten maledett. Parchè se chel sgnór Venanzio, zi d’mi cugned, an avessa fatt un starnud propi tel mument ch’a javeva ‘vicined la lenza sa l’em ma la su bocca sganganeda, mè a ‘n j avrìa scarpid cl’unich dent fraid ch’jarmaneva e a ‘n sarìa maché tel culegio 117 Pierpaoli! Vara un pó dle volt da cò pò dipenda el desten e la reputazion d’un por ragazz 88 A jò vlud maché arcuntè le cunfidenz ch’le jè cors tra me e Gigino Balestra par fè capì quant a sem lighed urmei da n’intima amicizia e parchè stamatena a ‘n ò vud nisciuna paura – cum a jò dett a l’inizi - s’l’era svegghj e el me guardeva mentre a scriveva tel Giurnalen. Anzi a jò parledj in gran segret de stle mi memorie ch’a stagh scrivend, a l’ò mess a part di mi prugett e a jò prupostj d’entrè tla nostra Socetà segreta. ... Ló l’ m’à ‘braced t’un slanc d’afètt ch’m’à cumoss e ‘l m’à dett ch’el se sentiva urgolios dla fiducia ch’a jarpuneva tun ló. Ogg, difatti, durant l’ora d’ricreazion, a l’ò presented ma i mi amigh ch’i l’à acolt benissim. Barozzo an c’era. Da quant l’à dat le dimision el viv soliteri e pensieros e quant el c’incontra el s’limita a salutèc sa n’eria pena d’tristezza. Por Barozzo! Mè tl’adunanza a jò ‘rcunted tutta la scena dla seduta spiritiga d’iarsera e s’è stabilid d’rifletta tutti seriament par chiapè le moss da sta nova situazion e preparè qualch tir mancen par merculdé nott. Dmen, martedé, a c’riunirém par eleggia el nov president e par decida sl’intervent del spirit del cunpiant prufesor Pierpaoli ma l’apuntament dat mal sgnór Stanislao, ma la sgnòra Geltrude e mal su degn cóch, inventor dla mnestra fatta sa la lavadura di piatt. 11 de Febrer Iarsera gnent d’nov. Dal mi uservatòri a jò vést el Diretor e la Diretric traversè la sela del venered Pierpaolo, lentament, silenziosament, e sparì tla su canbra dop d’avé dat mal ritratt na timida uchieda, cum par dì: «A dmenasera, e che Dio c’la manda bona!». Gigino Balestra, mentr’a scriv l’è malà tel su letucc ch’el me gvarda e ‘l surid. ... 88 Ogg, durant l’ora d’ricreazion, c’è steda l’elezion del president dla nostra Socetà segreta. Tutt’i soc javeva già scrett el nom prescelt sun di cuncen d’carta che arpighedi jè sted mess t’na bretta. Gigino Balestra, ch’l’è el soc pió pcen (l’à dó mes e mezz mén ch’an è me), l’à fatt el scrutini e l’è risulted elett Mario Michelozzi. Anca mè a jò vuted par ló parchè el se l’ merita, e parchè ma ló s’dev se da qualch giorne tel culeg an s’magna pió la solita mnestra d’ris. A javem discuss sun quell ch’s’à da preparè par la seduta spiritiga de dmanasera. Ugnón aveva la su idea, mo è sted apruveda quella d’Carlino Pezzi. 118 Carlo Pezzi, ch’l’è chel ragazz ch’l’à el palén dla topografia, mentr’el cercheva de stabilì sun che stanza deva el mi uservatòri, l’à fatt cunuscenza sa ‘n ragazz ch’el fa da manuvel ma i murador adett ma i lavor d’riparazion tel culegio. Servendse de sta su amicizia ló ‘l spéra d’pudé penetrè tel salon del ritratt d’Pierpaolo e d’fè na roba che s’la riesc, la javrà ‘n efett straordineri si tre spiritésta. E pó ... e pó ... Mo a ‘n voj scriva quel ch’a javém prugeted e cunpluted. A dirò sol che se quel ch’a javém pensed d’fè el nirà a galla, nó a sarem finalment vendiched de chi molt bucon amer ch’a javém avud da cacè gió ... cunpres quei dla famosa mnestra d’megre fatta sa la broda dla lavadura di nostre piatt, e, quel ch’è pegg, d’quei del sgnór Stanislao e la sgnòra Geltrude. 12 de Febrer Signor, quanti aveniment i s’mucchia par stanott! A pensèj va via la testa e m’pèr d’essa el prutagunésta d’on de chi rumanz russ do’ tutt, anca le robb pió senplic cum saria quella d’caces i ded tel nes, l’aquesta na gran eria d’tenebros mister. Intant a registrarò maché dó nov inpurtant. Préma: ogg Carlino Pezzi, mentre el Diretor e la Diretric i era a panz, j la ja fatta par mezz de chel su amigh manuvel a rentrè tel salon d’Pierpaolo do’ l’inbianchen l’aveva lasced na schela longa ch’j era servida par rituchè la riquadradura del sufétt. T’un attim Pezzi l’à indrized la schela mal ritratt d’Pierpaolo e, ranpicandse fén malasó, sa un tenperen j à fatt dó bugh tj ochj. Acsé tutt è sted prepared a puntén par el gran spetacul de stanott. Sgonda nova: à jò vést Tito Barozzo ch’l’era già sted mess a part del nostre prugett e ch’el m’à dett: Sent, Stoppani. T’à da savé che dal giorne ch’a jò avud da patì tla stanza del Diretor cla gran umiliazion ch’tè t’sà e ch’la jà distrutt tl’anima mia ogni volontà d’ribelion contra le ingiustizi e i suprus ch’i vèn cumess in ste culegio do’ ch’a so’ tnud par l’amor di Dio, un pensir sol - on sol, t’capésc? - el m’à dat la forza d’resèsta, e l’è quest: la fuga. Mè a jò fatt un att de surpresa e de dulor par l’idea d’perda ‘n amigh acsé sanpatigh e acsé benvusud da tutti; mo ló l’à agiunt sóbit: - L’è inutil, credme, ogni argument cuntreri par tentè d’cunvénc’me. Dla mi miserabil cundizion maquà d’dentra sol mè a poss essa giudic, e mè a t’degh ch’la jè intolerabil e che, s’la javessa da prulunghès, la m’purtarìa a la mort. Parciò a jò decis d’fuggia, e gnent me pudrà smova da sta mi decision. - Mo do’ l’è ch’t’girà? Barozzo l’à fatt segn sa le spall e l’à slarghed i bracc. - A ‘n el sò: a girò par el mond ch’l’è acsé grand e do’ a sarò libre e a ‘n sufrirò mèi ch’on cum è me l’ava el curagg d’umilièm cum i à fatt el mi tutor e el Diretor del culegio. Ma stle parol, prununced sa na punta d’urgoj mè a l’ò guarded sa na gran amirazion e a jò esclamed sa molt entusiasme: - A fuggh anca mè sa te!... 119 Ló l’ m’à guarded sa un sgvard pén d’afètt ch’a ‘n me l’scurdarò mèi e do’ ch’a jò létt la gratitudin e la ricunuscenza par tutt el ben ch’a j vòj. Pó sa n’acent seri do’ ch’se sentiva tutta la superiorità sun me, l’à agiunt: - Nò, amigh mia. Tè an t’pò nè t’à da fuggia da maché parchè tè t’si in cundizion molt diferent da le mio. Tè t’sta maché sa tutti i tu dirétt e t’pò insorgia tutt le volt che qualcdon t’j cuntesta sa l’ingann e la viulenza. E pó t’à un pedre e na medra ch’i sufrirìa molt par la tu scunparsa... mentre me a ‘n ò ma niscion fora d’un tutor ch’an piagn’rà cert par la mancanza dle mi nutizi!... E tel dì acsé el por Barozzo l’à abuzed un suris acsé trest e acsé amer che sa i lagrimon ma j ochj e in t’un inpet d’afètt e d’cunpasion a l’ò braced strett strett esclamand: - Por Tito! E a l’ò baged bagnandle tutt dle mi legrim. Ló l’à vud un singhiozz, el m’à strett fort fort mal pett, e pó spustandme e pasandme na mèn sj ochj, l’à ‘rpres: - Donca sent, Stoppani. Quell ch’a javé cunbined par stanott el pò favurì in pén el mi prugett. A m’vlé ‘judè? L’è l’ultim att d’solidarietà ch’a dmand ma i mi cunpagn dla Socetà segreta. ... - Figurte! - Alora sta’ ben atenti. Quant el Diretor, la Diretric e el cóch i sarà suprafatt da i spirit tè t’girà tla stanzena di lómm a petroli che già te cnosc, tl’aprirà sa sta chiev e tacheda d’dria ma la porta t’truvarà na chiev molta grossa ch’t’chiaparà sa te. L’è la chiev del purton d’ingress del culegio ch’la serve ogni sera par chiudle da dentra. Vèn sa sta chiev tel curidor d’sotta. ... Malà a j sarò mè. Acsé dicend el m’à ‘granched la mèn destra, el m’la jà stretta e l’è gid via d’fuga. A so’ suprafatt da quel ch’sucedrà stanott. Cum la girà? 13 de Febrer Quantle robb a jò da scriva stamatena, e che robb! Mo tutt cunsélia la massima prudenza, e a ‘n me poss perda in descrizion e in cunsiderazion uzios, mo bsogna ch’a faga prest a registrè i fatt nud e crud. Che nott!... e che bòtt! 88 Ecch donca cum è gida. Naturalment iarsera a ‘n me so’ indurmented. L’arlogg dla chisa vicena el suneva li ondc e mezz. I mi cunpagn i durmiva ... a m’sò alzed e a m’so’ vistid. Gigino Balestra che dal su letucc an me perdeva d’vésta l’à fatt listess, e pien pien el m’è nud vicen in punta d’pid. Mett’te longh sel mi lett, – a jò dettj pien pien t’n’urechia. – mè intant a vagh tl’armeri; a su tenp da malasó a t’darò el segnel. 120 Ló l’à sentid e mè a so’ munted sel cumuden, e da malé a so’ entred tel mi mudest uservatòri. A jò mess l’ochj mal solit buganen; tel salon era tutt scur; mo i tre spiritésta i ‘n à tarded a ‘rivè. El cóch ch’l’aveva ‘n lómm a petroli el l’à mess sóra na consolle, e tuti tre i s’è gired vers me... cioè vers el cunpiant Pierpaolo Pierpaoli. El Diretor l’à dett a bassa voc: - Stasera me pèr ch’l’ava j ochj pió ner. ... La sgnòra Geltrude j l’à guarded e la jà apert bocca in mod che mè a jò capid ch’la steva par dèj d’l’inbecéll mo la s’è tratnuda par paura del spirte del su zi. E pensè ch’el por sór Stanislao sta volta l’aveva ragion in pén parchè i dó bugh fatti da Carlino Pezzi tj ochj del ritratt, sel sfond ner del sgabuzen do’ ch’a jera mè javeva da fè apunt l’efett che j ochj del cunpiant fundador del Culeg i s’fussa molt ingrandid. Poch dòp el Diretor, la Diretric e ‘l cóch i era intorne mal solit tavlen, sa le mèn ch’le s’tucheva e i steva aspetand in silenzi, tutti cuncentred, ch’el fluid el se svilupassa. L’urlogg dla chisa l’à suned la mezanott. El cóch l’à esclamed: - Pierpaolo Pierpaoli! El tavlen l’à dat un balz. - El c’è - la jà dett pien pien la sgnòra Geltrude. C’è sted na longa pausa. - T’pò parlè? – l’à dmanded el cóch; e tuti tre jà slarghed j ochj tnendj féss vers el ritratt. Adess cminceva la mi part. A jò rispost sa un sé ch’el paréva un soffj. - Sssssss... I tre spiritésta jera acsé cumoss ch’c’è vlud un bel pezten préma ch’i archiapassa un po’ d’fied. – Do’ t’si? – l’à dett finalment el cóch. - In Purgatori – a jò rispost mè sa ‘n fil d’voc. - Ah zi! – la jà esclamed la sgnòra Geltrude. – Vó ch’a jervi acsé bon, acsé virtuos!... E par che pched? - Par on sol! – a jò esclamed mè. - S’pudrìa savé quell ch’l’è? - Quell d’avé lasced el mi institud ma dla gent indegna d’dirig’le! A jò dett stle parol sa la voc un po’ pió alta e el tòn incazed e l’è pars ch’le cascassa sla testa di tre spiritésta cum dle tegol. I s’è banduned sa la testa e i bracc stes sla pièna del tavlen abachied da la teribil rivelazion e jè ‘rmast acsé suprafatt da i su rimors, par parechj tenp. La préma a ‘rtunè in sè l’è steda la sgnòra Geltrude ch’la jà dmanded: - Ah zi ... zi adured ... Degnèv d’dì i nostre tort e nó a j metrém rimedi. - A j savé tant ben - a jò rispost mè sa la voc da galastron. L’è pars ch’lia la rifletessa; e pó la jà arpres: - Mo dcìmi... Dcìmi!... 121 Mè a ‘n ò rispost. A m’era già inpost d’nun risponda s’nò ma le dumand ch’le favuriva el nostre prugett e urmei c’n’er’armasta sol che ona e la ‘n pudéva tardè. - Zi!... a ‘n rispundé pió?... – la jà dett la Diretric, fajend la voc dolc. El stess silenzi. - A si donca molt intigned sa nó? – la jà ‘giunt lia. E mè senpre zétt. - Ch’el sia gid via? – la jà dmanded mal cóch. - Pierpaolo Pierpaoli! - l’à dett l’udied manipulador dla mnestra d’megre fatta sa la broda dla lavadura di piatt – T’j si senpre? - Ssssssss... – a jò rispost. - El c’è senpre; - l’à dett el medium – e s’an rispond vo’ dì che ma certle dmand an vo’ risponda e bsogna fèjne dle atre. - Zi, zi!... – la jà esclamed la sgnòra Geltrude. - Avé misericordia d’nó, ch’a sem di por pecador!... A ste punt a m’so’ stached dal buganen da me fatt tla tela e a jò pianted j ochj ti bugh fatt da Carlino Pezzi e a jò cminced a girè le pupill a drétta e a manca, e ogni tant a tenle féss si tre spiritésta. Lori ch’i tneva senpre el sgvard drétt mal ritratt, i s’è incort sóbit ch’el qvedre el muveva j ochj, e chiapedi da un gran tremit i s’è scustedi dal tavlen e jè casched in g’nochj. - Ah, zi! – la jà murmured la sgnòra Geltrude – Ah, zi! ... pietà... misericordia d’nó!... Cum a pudrém armediè ma i nostre tort? L’era maché ch’a j aspeteva. - Cavè el chiavistell ma la porta – a jò dett – in mod che mè a possa nì dentra. El cóch el s’è alzed e pallid, camnand in tranbalon cum un inbriegh, l’è gid a cavè ‘l chiavistell ma la porta. - Smurcè ‘l lómm e aspetèmm tutti in g’nochj! El cóch l’à smurced el lómm e a l’ò sentid pó armettse in g’nochj vicen ma chiatre dó. El gran mument l’era rived A jò lasced el mi post d’uservazion e faciandme ma l’entreda del mi armadiett a jò fatt sa la gola na spec d’sarnuchiament Sóbit Gigino Balestra el s’è alzed dal mi lètt do’ l’er’ancora a giagia e, senza fè rumor, l’è scaped da la camareda. El giva a dè l’avis ma i cunpagn dla Socetà segreta ch’i era tutt pront par fè inruzion tel salon d’Pierpaolo Pierpaoli e, armedi d’cintur e batpagn, fè le sagrosant vendett. Mè a m’so’ arvulted tel mi sgabuzen e a jò vicined l’urechia ma la tela del qvedre par gòdme un po’ la scéna. A jò sentid aprì la porta dla sela e archiudla sal chiavistell, e pó tutt t’na volta i vurle di tre spiritésta sott’i prém colp. - Ah! ... i spirit!... Pietà!... Ajud!... Misericordia|... A m’so’ ritired precipitosament, e scaped da la mi camereda a jò ‘ces na candlena ch’a javeva prepared, a so’ gid drétt drétt tel canburen di lómm a petroli, a jò apert sa la chiev ch’m’aveva dat Barozzo, a jò stached la grossa chiev ch’a jò truved a 122 spindulon dria ma la porta sgond le istruzion ch’el m’aveva dat ló e a so’ cors mal purton d’ingress del culegio. Tito Barozzo l’era malé. L’à pres la chiev, l’à ‘pert el purton, pó ‘l s’è rivolt ma me e el m’à granched fra i bracc e el m’à tnud strett strett mal pett; el m’à baged e le nostre legrim le s’è cunfus sle nostre facc. ... Che mument! Me paréva d’essa in t’insoni... e quant a so’ rturned in me a jera sol, puged mal purton dl’institud, chius. Tito Barozzo an c’era pió. A jò dat un gir ma la sladura e a jò ritired la chiev dal purton e arfajend rapidament la streda già fatta a so’ gid a ‘rmettla al su post, a jò archius la purticena del stanzen di lómm a petroli e a so’ arturned tla camereda sa la massima precauzion sigurandme ch’i mi cunpagnucc i durméssa tutti. Difatti i durmiva. El sol a essa svegghj l’era Gigino Balestra, a seda sel mi lètt, ch’el m’aspeteva in pensir parchè an saveva do’ ch’a jera gid. - A sem arturnedi tutti in durmitòri. – l’à susured – Oste che scéna!... El vleva parlè mo mè a jò fatt d‘acenn de stè zétt; a so’ munted sel cumuden, a m’so’ tred só sl’armadiett e a jò fatt d’acenn ma Gigino d’nì só anca ló. Sa molti sforz a j l’avem fatta a stèj tuti dó tel mi uservatòri: fra cle paret scomod a stemmi strett on ma clatre cum dó sardell, sa la diferenza che lorle le jè senza testa, mentre nojatre a javemmi le facc picighedle insèm tla fnestra da me aperta sla gran sela d’Pierpaolo ch’la jera tla pió cunpleta uscurità. - Sta’ a sentì – a jò dett t’un soffj d’voc ma Gigino. Se sentiva già un singhiozz guesi tratnud. - L’è la sgnòra Geltrude – l’à susured el mi cunpagn. La javeva infatti da essa lia, la Diretric, ch’la piagneva e fra i singhiozz la sburbutleva ogni tant: - Pietà!... Pardon!... A m’pentésc de tutt!... A ‘n el farò pió!... Misericordia dl’anima mia!... A un tratt, tel silenzi tragigh del mument s’è sentid na voc tremant ch’la dciva: - Pierpaolo Pierpaoli... a pudém arpicè la lómma? L’era chel poch d’bon del cóch, inventor dla mnestra d’broda dla lavadura di piatt. A ‘n vedeva l’ora d’veda cum j l’aveva cunced i cunpagn dla Socetà segreta e parciò a jò rispost sóbit sal solit feschj: - Ssssss... S’è sentid incianpè; pó el sfregament d’un furminant d’legn sel mur, s’è vést na fiamlena pallida girè d’qua e dlà cum on de chi fogh d’insted t’un canpsant e finalment s’è ‘ces na lómma. Ah! che spetacul! A ‘n el scurdarò mèi. Le sedi, i tavlen i era arbalded par tera. Sla consòll el gran arlogg e i candelabre jera tutt cuncen. Dapartutt c’era un disordin spaventos. Da na banda, vicen mal lómm aces, puged mal mur, el cóch sal facion verd pén d’brignocol, gired vers d’nó, el guardeva el qvedre sa j ochj langvid e lagrimos. Da clatra banda, a cuvion t’un canton, c’era la Diretric, tutta sgranfgneda sla facia, i capéi scapcid, e i vistid sbrindled. Anca lia la javeva j ochj gonfj, straluned, e la guar123 deva el ritratt sa le pupill agited. Pó suprafatta dal rimors e dal dulor la s’è messa t’un piant dirott, tartajand, senpre rivolta mal riverid ritratt del su zi Pierpaolo: - Ah! zi!... T’à fatt ben a punìc! Sé... nó a sem indegn d’dirigia sta tu gran instituzion, ch’tè t’j à dediched tutta la tu vita unesta!... e t’à fatt ben a mandè i spirit a punìc, a castighèc par le nostre colp. ... Grazie, zì! Grazie! E se t’vo’ dèc dj atre castigh,...fa’ pur!... fa’ pur! Mo a t’giur che d’ora in avanti a ‘n arcascarém pió tel pched tremend dl’egoisme, dl’avarizia e del suprus. A te l’ giurem, vera Stanislao? E la s’è vulteda lentament vers destra, pó la jà gired el sgvard da tutt le part sbigutida. - O Dio! Stanislao an c’è pió! Difatti el Diretor an c’era e ma me m’è nud na stretta. Cò i n’aveva fatt i mi cunpagn dla Socetà segreta!... - Stanislaooo! – la jà chiamed pió fort la D iretric. Niscion à rispost. Alora el cóch l’à dett a voc alta vers el ritratt: - Pierpaolo Pierpaoli! I spirit punidor i à forsi purted via a l’Inferne el nostre Diretor?... Mè a so’armast zétt. A vleva fè veda, adess, ch’el spirit del fundador del Culeg an era pió present. E a j la jò fatta parchè ‘l cóch dòp avél chiamed pió volt l’à dett sa la voc ch’la javeva arpres el su tòn calm e naturel: - An c’è pió! Anca la sgnòra Geltrude la jà tred un suspir de suliev e la jè parsa libereda da na gran priocupazion. - Mo Stanislao? – la jà dett – Stanislao! Stanislao, do’ t’si?... A un tratt da la porta ch’la mett tla canbra di dó spos è nuda fora na figura longa, acsé comigament cunceda che pur esend recent la dramatiga solenità de cla seduta spiritiga, el cóch e la Diretric i ‘n s’è pudud tratena dal rida. El sgnór Stanislao el paréva dvented pió secch e pió streg’ne ch’an è préma; mo la part del su corp ch’era inpusibil guardè senza rida l’era la testa tutta pleda dafatt e bianca cum na palla da biliard e sa ‘n ochj tutt pest e sa n’espresion de desulazion acsé comiga che mè e Gigino Balestra par quant a ce sfurzassme a ‘n j l’avem fatta a tratena na riseda. Par furtuna tun chel mument i rideva anca el cóch e la sgnòra Geltrude, sichè i ‘n s’è incort d’gnent. Mo el Diretor ch’an rideva forsi l’à vud da sentì un qualcò parchè l’à gired vers d’nó el su ochj pest inpaurid e nó a c’sem frened fena quant a javem pudud, mo pó la riseda la c’è scapeda dal nes t’na spec de cup grugnid e a javem avud da fuggia a la svelta stretti cum a jermi tl’armadiett. A sem scent acsé tla camareda, in qvatre e quatr’òtt a c’sem spujed e a c’sem caced sott’i lanzoi, ancora tutti ecited. A ‘n ò chius ochj tutta la nott, senpre sa la paura che tutt s’niss’a scuprì e che rivassa n’ispezion a surprendce a l’inpruvis. Par furtuna an è sucess gnent d’nov e mè a poss stamadena cunfidè mal mi giurnalen li ultme vicend del culegio Pierpaoli. 124 14 de Febrer A jò apena el tenp d’segnè maché in stil telegrafigh quell ch’è sucess iri. In ste mument critigh ch’a traversém se ste mi giurnalen el gissa a fnì tle mèn dla Diretric, sarìa na ruvéna par tutti. ... Parciò a l’ò caved da la valigia e a l’ tengh lighed sa un spegh sel pett e a vrìa veda chi è ch’à ‘l curagg d’nimmle a cerchè! Ecch donca quell ch’è sucess in stli ultme ventiquatr’or. Iri fén da la préma matena in tutt el culegio c’è sted un gran muviment e un gran chiachiarè sotvoc e anca un estragne l’avrìa capid sóbit ch’un qualcò d’straurdineri aveva da essa sucess. S’era sparsa la nova dla fuga d’Tito Barozzo e mentre tutt’i culegei i cumenteva el fatt e i giva a caccia de particuler, i bidei e j inservient dl’Institud i giva e i niva sa certle facc smort cum s’i avessa pers un terne al lott e i deva in gir certle uchied minacios ch’i paréva propi di puliziott in cerca d’qualch bandid. Intant s’diceva che la Direzion la javeva diramed di telegramma a drétta e a manca, avisand li avtorità de tutt’i paes vicen, dand i conoted del fugitiv, mentre niv’aperta n’inchiesta severissima par stabilì se, tla fuga, Barozzo l’avessa avud di conplic fra i su cunpagn e tel persunel adett mal culegio. C’era in gir anca la nova che la Diretric, apena scupert el fatt, la s’era maleda d’un sfogh dla pell e la javev’avud d’arturnè a lètt e che el Diretor par curra d’qua e dlà a dè j ordin l’aveva sbatud t’un spigol e pó jera nud na gran mora e l’aveva la testa tutta fasceda da na gran scialpa d’seta nera e l’aveva ‘n ochj pió ner ancora. ... Mè e i mi cunpagn dla Socetà segreta a savemmi el mutiv de sti sfogh e de stle mor, mo logicament a stemmi zétt e boni e a c’limitemmi a sganbièc di sgvard ch’i valeva par cent discors. Par la clazion l’à fatt la su cunparsa in refetori el sgnór Stanislao e mè a ‘n sò cum s’è fatt tutti quanti a nun schiupè t’na sonora riseda. Mo prò s’sentiva qua e là qualcdon che malgred i sforz el sghignazeva, e s’vedeva dapartutt un gran dès da fè a pulìs la bocca sa la salvietta par nasconda la risarella ch’la c’aveva chiaped un po’ ma tutti. Cum l’era ridicol, por sgnór Stanislao, sa cla scialpona nera svultileda intorne ma la zucca pleda dafatt (nó dla Socetà a savemmi che urmei an pudéva pió cuprìla sa la parucca ch’la jera steda buteda t’un post che anca s’la javessa artruveda an s’la sarìa armessa sigur!) e sa cl’ochj gross, languid e lagrimos cum un ov al tigamen poch cott. - El pèr un bechen turch! – l’à dett sotvoc Maurizio Del Ponte fajend alusion ma chel turbant ner ch’j cupriva la testa. Pió tardi s’è savud che tutti i culegei i era sted chiamed on par on in Direzion par essa sotopost ma ‘n interogatori. – Cò i t’à dmanded? – a jò fatt ma on ch’a jò incuntred tel curidor mentr’el scapeva da la Direzion. - Gnent! – el m’à rispost. Vers sera a n’ò chiaped ‘n antre: - Cò el t’à dett el Diretor? - Gnent. 125 A jò capid alora che el sgnór Stanislao ti su interogatòri l’aveva d’avé intimidid i ragazz t’un mod adritura feroc sa chisà che minacc s’i avessa arcunted sol na parola. Tun st’idea m’à cunfermed pió tardi Mario MichelozzI che pasandme vicen el m’à dett svelt svelt: A l’erta! Calpurnio l’à magned la foja! Mo in camereda m’aspeteva la teribil rivelazion dla nostra cunpleta ruvena. ... - T’si sted in Direzion? – a jò susured ma Gigino Balestra mentr’el me paseva davanti. - Nò. – el m’à rispost. Mo parchè jera sted interughed tutt’i culegei pió pcen e nojatre dó nò? Sta esclusion la m’deva molt da pensè e a jò decis d’gì drétt a lètt senza aventurèm tel mi uservatòri par paura d’na vigilanza nuturna specel. A ‘n sò quant a so’ sted acsé svegghj, rifletend sli aventur dla giurneda, pensand na suluzion dria ‘clatra; mo la tentazion d’muntè só tl’armadiett la s’afaceva d’cuntinue, ustineda, framezz ma tutt le mi riflesion, féna quant la jà vént lia e a jò banduned ogni cunsilli d’prudenza. A m’so’ sigured préma d’tutt se tutt’i mi cunpagn i durmiva, a jò caced el sgvard tun tutt’i canton dla camereda par veda s’c’era qualca spia mess’a posta, e munted só sel cumuden a so’ entred tl’armèri. Che surpresa! La paret in fond la jera mureda; mureda cum la jera préma che mè a cavassa sa tanta pacenza el madón e a m’apréssa chel vast e interesant canp d’uservazion sla vita priveda di Diretor del culegio Pierpaoli. A ‘n so’ cum a j la jò fatta a tratena un urle. A so’ scent gió da l’armadiett sel cumuden e da malé sott’i lanzoi… e in mezz a le ipotesi pió streni e fantastigh, ch’le m’fruleva tel ciarvell ona la jera preminent sun tuttle, e la jarturneva tla mi ment d’cuntinue, inplacabil, metend in mostra tutt le su probabilità. - La jè gida acsé: - la m’dciva sa na teribil sigurezza l’ipotesi triunfant sun tutt cleatre – el sgnór Stanislao l’à sentid rida ma tè e ma Gigino Balestra dria el qvedre d’Pierpaolo Pierpaoli, e jè ‘ntred da chel mument un suspett ch’lè gid via via crescend; e sicùm c’vléva poch a sincerès, stamatena l’è gid só par na schela fén mal qvedre, jà guardedj sotta, l’à scupert el fnestren ch’t’avev fatt tè e… el l’à fatt murè, dòp d’ess’se sigured do’ ch’el giva a rescia chel fnestren e l’à scupert acsé ch’el curispundeva propi ma l’armadiett d’Gvanen Stoppani, dett da i su nemigh Gianburasca! Poramè, cher el mi giurnalen! M’pèr che l’ipotesi la java propi chiaped tel segn e a m’aspett un qualcò d’gross da un mument a clatre. … Chisà, dòp stle righ ch’a butt gió a la méj in sta nuteda teribil, ch’a ‘n aresc a chiapè sonn, quant a jarpudrò cunfidè i mi pensir e i ches dla mi vita ma le tu pegin! 20 de Febrer Novità! Novità! Novità! Quanti aveniment in sta stmena! M’n’è capited tantle ch’a ‘n ò avud el tenp de 126 scrivle. ... Anca parchè a ‘n vléva sprechè le mi aventur descrivendle in stle pegin tropp a la svelta, mentre le meritarìa d’ess’arcunted in t’un rumanz. Parchè la mi vita la jè tutta un rumanz, e quant a j pens a ‘n poss fè d’manch d’ripeta dentra d’me el solit riturnell: « Ah, s’a javessa la penna d’Salgari, che vulóm a vria scriva, da fè ‘rmana a bocca ‘perta tutti i ragazz de st’mond pegg ch’an è sa tutt’i cursèr rossi e ner!...» Basta: a scrivrò cum a sò fè, e tè, cher el mi giurnalen, an t’vergugnarà, almanch a spér, se le tu pegin le jè scrétt senz’art, tnend cont in cunpens ch’le jè scrétt sa gran sincerità. E nimm donca ma le gran novità; préma fra tuttle questa: che mè in ste mument a staggh scrivend mal mi tavlen, tla canbra mia, d’front ma la fnestra, ch’la dà sel mi giarden. ... Propi acsé. A so’ sted manded via dal culegio Pierpaoli, e questa la jè certament na gran disgrezia; mo a so’ finalment a chesa mia e questa la jè na furtuna grand un gran bel po’. Mo gem donca par ordin. A la matena del 14 a javeva già un cativ presentiment, cum s’legg tle righ ch’a jò scrétt in fretta e furia maché tel giurnalen, e ‘l presentiment an m’inganeva. Scapand da la camereda a m’so’ incort sóbit che un qualcò d’gross steva par suceda. S’vedeva tle facc dle person, s’sentiva tl’eria un sochè d’grèv e solenn ch’l’anunceva qualch aveniment straurdineri. A jò incuntred ma Carlo Pezzi ch’el m’à dett d’fuga: - I grand jè stedi interughed tutti, mén ch’an è mè, Michelozzi e Del Ponte. ... - E di nostre – a jò rispost – jè sted chiamed tutti mén che mè e Gigino Balestra! - È chier ch’i à scupert tutt. A jò savud che la sgnòra Geltrude la dirig el prucess dal lètt fajend mova Calpurnio ch’an sarìa sted bon daparló d’gì a fond tla facenda. Nojatre a sem tutti d’acord, s’a sarem interughed, a nun risponda gnanca na sillaba, par nun cunprumetta d’pió la situazion. - Mè e Balestra a farém cunpagn. – a jò rispost alzand la destra in segn d’giurament. Propi in chel mument è nud un bidell ch’el m’à dett: - El sgnór Diretor j l’ vo’. A cunfess ch’è sted par me un brótt mument. A jò sentid un gran tuff mal cor... mo è sted propi un mument, e quant a m’so’ presented in Direzion a jera abastanza calm e a m’sentiva sigur d’me. El sgnór Stanislao, senpre sal su turbant tla testa e ‘l su ochj bégh ch’l’era dvented violett, el m’à squadred ben ben da dria la su scrivanìa, senza parlè, cunvént forsi d’fèm chisà quanta paura, mentre mè ch’a cnusceva st’mod de fè, a gireva j ochj d’in qua e d’in là distratt sóra le scansì penle d’libre ben rileghed sa dle lettre dored belissim e che ló certament an aveva mèi létt. Finalment el Diretor el m’à dett a brugiapel, sa ‘n gran tòn sever: - Vó, G’van Stoppani, la nott fra ‘l 13 e ‘l 14 a si scaped vers mezanott da la vostra camereda e a javé fatt ritorne dop circa un’ora. È vera? Mè a jò cuntinued a guardè i libre di scafei - A dégh ma vó, - l’à ripetud el sgnór Stanislao alzand la voc – È vera o an è vera? 127 E dat ch’an riceveva risposta l’à urled anca pió fort: - Ohi, ma vó a dégh! Rispundé; e dcìm do’ ch’a si sted e cò l’è ch’a javé fatt tun cl’ora! Mè a ste punt a jò fised el sgvard sla carta dl’Ameriga tacheda só ma la paret a destra dla scrivanìa e a... jò cuntinued a fè l’indien. El sgnór Stanislao alora el s’è alzed da la sedia puntland le mèn sla scrivania e fajend avanti la facia straluneda vers d’me: - T’à capid ch’t’à da risponda, eh? Fjol d’sta bona dona! Mo mè a ‘n me so’ smoss d’un pel, e a jò pensed fra d’me: «El s’intigna parchè a stagh zétt; donca mè a so’ el prém di culegei cunprumess che ló l’à chiamed in Direzion!». A ste punt la purticena a sinéstra dla scrivania la s’è aperta e l’è cunparsa la sgnòra Geltrude tutt’inbacucheda t’na vestaja verdastra sa na facia del stess culor e dj ochj tutt pest ch’i s’è gired vers d’me peni d’ustilità. - Cò c’è? Cò l’è stj urle? - C’è che ste poch de bon an vo’ risponda ma le mi dumand. - Lascia fè ma mè, - la jà rispost lia – chè tè tant t’sarà senpre el solit ... E la s’è fermeda; mo mè a jò capid, e l’à capid cert anca el sgnór Stanislao, che la parola ch’amancheva par fnì ‘l discors l’era: inbecéll. La Diretric la jà fatt tre pass e la m’s’è pianteda davanti in t’na posa minaciosa e la jà cminced a voc bassa, do’ prò s’sentiva cuncentreda na rabia molt pió teribil dat ch’la javeva da essa tnuda a fren: - Ah! an t’rispond, eh! Pezz d’farabutt? An t’vo’ cunfsè le tu prudezz, eh! Chi l’è sted ch’à fatt fuggia l’atra nott clatre filibustir cum t’si tè, el tu degn amigh Barozzo? Par furtuna c’è sted chi t’à vést e l’à parled. Ah! t’credev d’fela franca, eh? T’si tè che t’c’à mess el culeg in rivuluzion fén dal prém mument ch’tè c’si capited fra i pid sa le tu perfid invenzion e le tu disonorevol calunni. E adess prò basta. Anca senza interogatori, c’è tantle prov e tantle testimunianz dle tu birbuned, ch’a javem avertid già da iri ma tu pedre d’nìt a ‘rchiapè e a st’ora l’avrìa da essa par la streda. ... S’an t’vo’ téna a chesa el te metrà in galera ch’l’è l’unigh pòst degn d’un furfant cum t’si tè. L’à m’à chiaped par un bracc e dandme di scuson la jà ‘rpres: - A savém tutt! Na roba sola t’pudress dìc. ... Tè l’ sà do’ ch’è gid a fnì Barozzo? Mè a ‘n ò rispost. E lia dandme di scuson anca pió fort: - Rispond! Tè l’ sà? E dat che me a cuntinueva a stè zétt, lia, esaspereda, la jà slarghed un bracc, fajend la mossa d’dèm un schiafon; mo mè a jò fatt un balz indrìa e, afered un ves giapones ch’l’era malé sla consoll a jò fatt la mossa d’butèl partera. - Brigant...! Asasen! - la jà urled la Diretric mustrandme el pugn chius - Lascia gì! Gasparooooo!... L’è rived d’corsa el bidell. - Purtè via ma st’diavle, e fèj preparè la su roba, che se Dio vol, fra un po’ a ce l’ cavarém di minchion! Purtèm maché ma Balestra! El bidell el m’à cunpagned tla camereda, el m’à fatt arvestì di mi pagn burghes ch’a 128 javeva quant a so’ entred in culeg, - e che, fra parentesi, i m’era dvented corti mo larghi segn evident ch’el regim alimenter del culegio Pierpaoli el fa slunghè i ragazz mo an j ingrassa – e preparè la mi valigia. Pó l’à fatt l’att d’gì via dicendme: - Ch’el staga maché che fra poch rivarà el su ba e se Dio vol, c’sarà un po’ d’pèc. - Inbecéll pió ch’an è ‘l sgnór Stanislao ch’l’è tutt un prugramma! – a jò rispostj mè intigned dur. È pars ch’el s’ne fussa avud par mel e ‘l m’è vnud sotta la facia esclamand: - L’ardegga, s’l’è bon! - Inbecéll! - a jò ‘rpetud mè senza scunpónme. Ló ‘l s’è dat d’mors t’un ded e l’è gid via tutt incazed, mentre mè a j dciva: - Se t’vo’ ch’a t’l’ardegga anca n’antra volta an fè i cunpliment, t’à capid? E a so’ schiuped t’na gran riseda; mo s’sentiva ch’l’era un rida sfurzed parchè mè a jera t’l’anima pió intigned ch’an è ló, intigned par nun pudé truvè el bandol de cla madasa ingarbujeda e parchè a ‘n savéva la sort di mi cunpagn dla Socetà segreta. Na roba la m’era chiera: che la riseda mia e d’Gigino Balestra mentr’a jermi tl’armadiett par asista ma la famosa scéna nuturna la javeva fatt scuprì ma Calpurnio el nostre uservatòri; che zétt zétt Calpurnio l’aveva fatt murè mentre nó a jermi a le lezion; che pó sa n’intuizion molta fecil Calpurnio l’aveva capid che le bastuned distribuid tun cla nuteda indimenticabil le ‘n era sted dat dal spirte del zi d’su moj mo dai culegei; ch’l’aveva parciò cminced a interughè qualch beniamen cercand d’scuprì quei ch’era i culegei che cla nott i era scaped da la camareda; che daj che te daj l’aveva truved el beniamen che cla nott, esend svegghj, l’aveva vést a scapè i cungiured da la camareda e l’aveva fatt la su brèva spieda. E certament le spii le javeva da ess’almanch dó: ona tra i ragazz grand, ch’la javeva cunprumess ma Mario Michelozzi, Carlo Pezzi e Maurizio Del Ponte, e ona fra i pcen ch’la javeva cunprumess ma me e ma Gigino Balestra. N’antra roba era chiera: che Calpurnio, certament sotta la gvida dl’astuzia dla moj, l’aveva based tutt el su prucess sla nostra cunplicità tla fuga d’Barozzo, senza fè cenn gnanca luntanament mal nostre cunplott, dcemm acsé, spiritigh ch’l’era in realtà molt pió grèv, mo ch’l’avrìa fatt perda, se amess e risavud, el prestig del Diretor, dla Diretric e anca del cóch.! Prò in sta cunfusion d’pensir cup e de deduzion ch’me fruleva tel ciarvell, n’idea buffa la jarniva a galla in cuntinuazion: - Chisà parchè i cunpagn dla Socetà segreta jà mess mal Diretor el sopranom d’Calpurnio? E m’feva maraveja che fininché a ‘n n’aveva mèi dmanded na spiegazion ch’me sarìa sted acsé fecil avéla, mentre adess ch’mancheva poch tenp par lascè par senpre el culeg, a m’sentiva tutt t’na volta na gran curiosità ch’la m’stuzigheva senpre d’pió, che pien pien la m’invadeva del tutt scaciand in sgond pièn tant atre preocupazion ch’le javeva el dirétt d’stè in préma fila. A un cert punt a jò vést tel curidor ma Michelozzi e a m’so’ slanced vers d’ló. - Dìmm – a jò dmandedj svelt svelt – parchè el sgnór Stanislao el s’chiema Calpurnio? 129 Michelozzi el m’à guarded sbigutid. - Cum! - l’à dett – Mo an t’sà quel ch’è sucess? An t’si sted chiamed, tè? - Sé: e a so’ sted manded via. E vojatre? - Anca nó! - Va ben! Me prò a voj gì via savend parchè mal sgnór Stanislao j l’ chiema Calpurnio. ... Michelozzi el s’è mess a rida. - Vara sla Storia rumèna e t’capirà – l’à rispost ló e l’è fugid via. In chel mument paseva un ragazz dla mi camereda, un cert Ezio Masi, ch’el m’à guarded sa na spec d’risulén malégn. Chel risulen, in chel mument, l’è sted par me cum na rivelazion. M’è arnud in ment d’na volta ch’a javeva vud a che dì sa ló ch’a la fén l’aveva avud da ceda d’front ma le mi minacc de mnèj; a saveva che ló l’era on di culegei pió benvusud da la sgnòra Geltrude. ... E tutt quest el m’à purted, tla mi ment, a esprima sóbit n’acusa. « L’è sted ló a fè la spia!». A ‘n so’ sted tant a ragiunèj sóra; a l’ò chiaped par un bracc e a l’ò spint acsé tla camereda, sburbutland: - Sent, Masi,... a t’ò da dì na roba. A l’ sentiva tremè; e intant a giva studiand tla mi ment l’interogatòri ch’a javeva da rivolgj e el tip d’vendetta s’a javessa scupert ch’l’era verament culpevol. Tel tragitt ch’a jò fatt, strag’nandle da la porta dla camereda fén mal mi lètt a jò studied tutt un pièn strategigh par l’asalt e a jò parciò slented la mèn ch’j l’ strignéva e a l’ò fatt metta a seda vicen ma me sal pió bel suris de st’mond. Ló l’era pallid cum un mort. - An avé paura, Masi, - a jò dettj sa na voc falsament dolc e curtes – parchè anzi a t’ò purted maché par ringrazièt. Ló el m’à guarded suspetos. - A l’ sò ch’t’si sted tè ch’t’à dett mal sgnór Stanislao che me l’atra nott a jera scaped da la camereda. … - An è vera! - l’à prutested ló. - An el neghè; m’l’à dett ló, t’capésc? E l’è par quest ch’a t’voj ringraziè, parchè t’m’à fatt propi un gran favor. … - Mo mè … - An t’capésc che mè a ‘n vleva pió stè maquà d’dentra? An t’capésc che mè a n’feva d’tutt’i culor aposta par fèm mandè via? Ch’a ‘n me pèr vera d’essa arived ma st’mument e ch’a stagh aspetand ma mi pedre ch’el rivarà fra un po’ a chiapèm? Donca parchè a javrìa d’avéjla sa te ch’t’m’à fatt arivè mal mi scop? Ló ‘l m’a guarded nun rasigured del tutt. - Adess dat ch’t’m’à fatt ste gran piacer, t’m’n’à da fè ‘n antre. Sent … a javrìa da gì un mumenten dlà a salutè un mi amigh e a dèj la mi giachetta da culegel ch’a jò prumess d’lascej par ricord: t’me pò aspetè maché, e dì mal bidell, se par chesi el m’nissa a cerchè, ch’a jartorne sóbit? Masi adess an dubiteva pió anzi el s’dimustreva cuntentissim d’avé pased la paura a bon marched. 130 - Mo figurte! – el m’à dett – fa’ pur sal tu comod, a stagh mè maché!… Mè a so’ cors via. L’aula d’disegn, ch’la jera malé vicen, la jera aperta e an c’era niscion. A j so’ entred, a jò stes la mi giachetta da culegel s’un banch e chiaped un pezz d’gess a jò screttj d’drìa a lettre grand la parola: SPIA. Fatt quest, cum un luzne, a so’ arturned tla camereda, do’ ch’a so’ entred a pass lent, tnend la mi giactena par el bavre, ripiegheda in dó in mod che Masi an pudessa leggia quell ch’a javeva scrèttj. - A ‘n j la jò fatta a truvè l’amigh – a jò dett - Pacenza! Mo dat ch’a ‘n ò pudud lascè la mi giachetta ma ló, par ricord, a la voj lascè ma te, mentre mè a chiaparò la tua in memoria del gran piacer che t’m’à fatt. A vlém fè a ganbi? Vdém s’la t’stà ben! E messa dilichedament la mi giachetta sel lètt, a l’ò ‘juded a cavès la sua e pó a ‘rmetta la mia, stand atenti naturalment che ló an vedessa la parola ch’c’era scrétt sla schena. Quant la jà messa só, a j la jò butuneda e a jò dettj tucandle sa la mèn s’na spalla: - Caro Masi, la t’stà a penell! Ló ‘l s’è dat n’uchieda ma la fila di buton e ‘l s‘è adated facilment ma sta mi stravaganza. Ló el s’è alzed e ‘l m’à slunghed la mèn ... mo mè a jò fatt fénta d’nun incorg’me, parchè m’disgusteva d’stregna la mèn d’un traditor, e el m’à dett: - Donca adio, Stoppani! Mè a l’ò arpres par el bracc e, cunpagnandle ma la porta a jò rispostj: - Adio, Masi: e grazie, sà? E a l’ò vést gì gió tel curidor sa dria la schena cla parola infamant ch’el s’era merited. Poch dop è nud el bidell ch’el m’à dett: - Ch’el staga pront, su pedre l’è già rived e l’è in Direzion a dscorra sal sgnór Stanislao. M’è vnud sóbit n’idea: «E s’a gissa anca mè in Direzion par riferì ma mi pedre d’front mal sgnór Stanislao, tutti i fatt che ló el se saria guarded ben da l’arcuntè, da la mnestra fatta sa la lavadura di piatt, fén a la seduta spiritiga?». Mo l’esperienza, purtropp, la m’dciva ch’i pcen, d’front ma i piò grand, jà senpre tort, specialment quant jà ragion. A cò serve difendse? El Diretor l’avrìa dett che quelle che mè a jarcunteva le jera tutt papul, tutt fandoni e calunni di ragazz e mi pedre l’avrìa cres cert pió ma ló ch’an è ma me. Méj donca stè zétti e rasegnès ma la volontà del desten.. Difatti mi pedre, quant l’è nud a tòm, an à dett gnent. A javrìa vlud saltèj mal coll e abracèl dop tant tenp ch’an l’arvedeva, mo ló ‘l m’à dat n’uchiadaccia severa ch’la m’à giaced e an à dett atra parola che questa: - Via! E a sem partidi. Tla diligenza l’à mantnud senpre el medesim silenzi. Ste silenzi l’è sted rott dal mi ba sol tl’entrè tun chesa. - Ecchte d’ritorne, - l’à dett – mo l’è un cativ ritorne. E par te urmei an c’è atre che la Chesa d’corezion. A t’avert fén d’adess. 131 Stle parol le m’à spavented; mo la paura la m’è paseda sóbit, parchè poch dop a jera fra i bracc dla mà e dl’Ada, felic fra le legrim. An scurdarò mei chi mument: e se i bab i savessa quant ben fa ma l’anima di fjói tratej acsé afetuosament i piagn’rìa anca lori insèm quant c’è l’ucasion d’fèl, invec d’dès senpre cla gran eria da tirann, chè tant l’an serv’a gnent. El giorne dop, cioè el 15, a jò savud dl’ariv d’Gigino Balestra, anca ló manded via dal culegio par l’afari dla gran cungiura del 12 d’Febrer, data memorabil dla storia d’tutti i culeg d’Italia e forsi d’Europa. E anca questa l’è na nova ch’la m’à fatt piacer parchè a spér d’truvèm spess sal mi bon amigh ... e magari d’magnè insèm qualca pastarlena tel su bel negozi ... mo quant an ved el su ba ch’l’è, sé, socialésta, mo che le past le vria tuttle par sè. E iri pó a n’ò savud n’antra. El sgnór Venanzio, chel vechj paralitigh ch’a jò peschedj sa la canna l’ultme dent ch’j era armast, pèr ch’el staga molt mèl, purett, e mi cugned l’è in atesa speranzosa dl’eredità. Quest almen a jò ‘rcapzed dai discors ch’a sent a fè; e anzi a jò anca savud che Maralli, apena l’à vud la nova del mi ritorne dal culegio, l’à dett: - Par carità, badè ch’an me venga tun chesa s’nò el me fa perda chel po’ ch’a jò aquisted in ste tenp tel cor d’mi zi e va a fnì ch’el m’esclud daver da l’eredità! Ch’an ava paura che mè a chesa sua an j vagh sigur. Urmei a jò prumess ma la mi bona mà e ma l’Ada d’metta giudizi e de fè in mod che mi pedre an ava da dè cors ma la minacia d’sbattme t’na Chesa d’curezion parchè quest sarìa un gran disonor par me e par la mi fameja; e tun sti cinqv giorne a jò dimustred che sta volta an s’tratta d’prumess da mariner e che s’a voj a sò essa anca un ragazz giudizios. Tant è vera che stamadena la mà la m’à braced e l’à m’à dat un beg dicend: - Brèv, G’vanen! Cuntinua acsé e t’sarà la cunsulazion di tu genidor! Stle parol le ‘n è nov, prò dett da na medra bona cum è la mia le fa senpre un efett nov tel cor d’un fjol fatt ben e a jò giuredj d’manténme senpre acsé. Mè a l’ò senpre dett che le medre le jè pió ragiunevol ch’an è i pedre. Difatti la mà, quant a jò arcuntedj la facenda dla mnestra d’megre ch’i c’deva in culeg al venerdé e dl’eterne ris ch’s’magneva tutt chiatre giorne dla stmena la m’à dat ragion in pén e la ja dett ma ma mi surela: - Purténi, chisà cum i se sarà disgusted a magnè cle purcarì! 21 de Febrer Pèr ch’el ba, vést ch’a m’sò curett da i mi difett, l’ava intenzion d’mettme un maestre tun chesa par fèm pó dè l’esem reguler a la fén dl’ann. Sperém ben! Ogg finalment a jò arvest ma Gigino Balestra. Gióst mi surela la jà n’amiga, na certa sgnurena Cesira Boni, ch’la stà d’chesa in t’un quartir vicen ma quel do’ ch’stà Gigino, e dat ch’ogg l’Ada la jè gida a fè visita ma sta su amiga mè a jò chiaped l’ucasion par fèn ona mal mi amigh. Quant a javem dscors dle nostre aventur pased! A un cert punt di nostre discors m’è arnud in ment la curiosità d’savé parchè tel 132 culegio Pierpaoli era nud fora la moda d’chiamè mal sgnór Stanislao sal nom d’Calpunio. - I m’à dett ch’i l’à ‘rcaved da la Storia Rumèna, e fén maché a jera arivedj anca mè. Mo cò vo’ dì? Parchè i l’à ‘fibied mal Diretor? Tè l’ sà te? Gigino Balestra el s’è mess a rida; pó l’à chiaped na Storia Rumèna ch’la jera tla su scansìa, l’à cerched par un po’ e pó ‘l m’à mess el libre sott’a j ochj, apert tle pegin do’ jarconta le guerr d’Giugurta; e malé a jò létt ste pzulen ch’a jò ‘rcupied ben ben parchè a vleva mettle maché tel mi giurnalen tèl e quèl: «Dòp che Giugurta l’à fatt turturè e mazè ma su cugen, l’à distribuid dl’or a dritta e a manca parchè an se savéssa gnent del su misfatt. Mo el tribun Caio Memmio l’à spiatled davanti mal Foro la scelerataggin d’Giugurta e el Sened contra mal disunest prìncip dla Numidia l’à indett na guera afideda ma on di consol elett par l’ann dop e che’l s’chiameva Lucio Calpurnio Bestia. ...». - Ah – a jò grided sganasciandme dal rida – Adess finalment a jò capid! J l’ chiameva Calpurnio parchè ... - …parchè anca s’el sentiva, - l’à cunclus Gigino – an avrìa capid ch’a j demmi dla bestia! L’è un stratagemma ingegnos, an c’è che dì. Mo sarìa sted molt méj ch’a l’avessa savud préma, parchè alora chiamand Calpurnio mal Diretor del culegio Pierpaoli m’avrìa dat pió góst. A jò parled sa Gigino Balestra d’un antre inpurtant argument: le pastarlen. - Ved s’t’pò pasè tel negozi dmatena vers le dic. El mi ba l’à par cl’ora na riunion par le elezion. … A t’aspétt sla porta dla butega. Difatti a jò savud ch’c’è le elezion pulitigh, parchè quell ch’l’era deputed el s’è inmatid tutt t’na volta, par el mutiv – i dic tutti quei ch’i s’intend d’pulitiga – ch’l’aveva chiaped le robb tropp sel seri. E i candided nov i è el cumendador Gaspero Bellucci, zi d’Cecchino, e l’avuched Maralli, mi cugned. E pensè ch’a dicenbre dl’ann pased, propi el giorne préma ch’a gessme a sbatta tun cla disastrosa corsa tla tomobil, sa Cecchino Bellucci a jò truved da dscorra sla magior o minor probabilità ch’i avrìa avud d’dventè deputed i dó ch’ogg i s’truveva in lotta pardaver. A sentì Gigino Balestra pèr che l’elezion d’Maralli la sia sigura, e ló l’ sà d’cert parchè el su ba an è sol un pasticir, mo l’è anca gran eletror del su partid e el dic che de riffe o de raffe sta volta el culegio l’à da essa cunquisted dai socialésta e che ló l’è già sigur dla vitoria. Par quest l’à funded un giurnalen nov intituled Il sole dell’avvenire ch’l’è in gran polemiga sa l’ Unione Nazionale ch’la sustén mal zi d’Cecchino. Gigino Balestra el m’à fatt veda sti giurnei e el m’à dett: - El ba adess an aresc a téna drìa ma tutt le cumision, e l’è senpre ucuped a scriva sel giurnel. … Dmatena a sem siguri che tla butega an vèn. An manchè! 23 de Febrer Stamatena a m’so’ purghed. 133 A ‘n ò mei pudud capì parchè le past ch’la jè tant bon le java da fè mèl e i purgant ch’i è tant trést i ava da fè ben. Fatt è ch’iri dle past a n’ò magned na ventena, tutt sa le mandol, e pèr ch’propi le mandol le sia molt indigest. Gigino Balestra a cl’ora ch’a javemmi fised, cioè a le dic, l’era sla porta del negozi e ‘l m’a fatt l’uchiulen cum par dì ch’a jaspetassa un po’ préma d’entrè. Difatti l’à fatt na giradena d’in só e d’in gió e finalment el m’à fatt d’acenn d’pasè. Tun chel mument an c’era niscion, parchè el tuttofare dla butega l’era gid a dè n’uchiadena tel laboratori. - Bsogna fè prest , - l’à dett Gigino – parchè l’artorna sóbit. Me a jò fatt t’un luzne: ogni bucon qvatre pastarlen … e s’ved che ‘l magnè a struzon aclavia el m’à fatt mèl, parchè apena arturned a chesa a m’so’ sentid un gran pes sel stomigh e di girament d’testa acsé fort ch’i m’à ‘vud da mett’me a lètt. Naturalment a ‘n ò dett gnent dl’afari dle past, anca par nun cunprumetta mal mi amigh Gigino Balestra. 24 de Febrer Stamatena c’è ariveda tun chesa na cativa nova: el sgnór Venanzio l’è mort stanott. Por sgnór Venanzio! L’era un po’ nujos, d’acord, mo l’era un bon om e me dispiec ch’el sia gid da Luigion. M’pèr d’vedle ancora. … Por sgnór Venanzio! 25 de Febrer Che giurneda d’gran emuzion! L’è guesi mezanott; tutt’i è gid a lètt e mè a so’ sol tla mi canburena: sol sal mi segret, sal mi gran segret e a piagn, a rid, a trèm a ‘n sò dì gnanca par cò, e a stent a scriva maché st’inpurtant aveniment dla mi vita parchè a jò paura ch’s’venga a savé. Mo nò! Ma stle pegin a jò urmei cunfided tutt le mi azion e tutt’i mi pensir e a sent el bsogn d’sfughè maché tun questle, cher giurlalen mia, l’onda di sentiment ch’la m’invest l’anima e la m’armésta tutt. Préma d’tutt a voj dè n’uchieda se ‘l segret l’è ancora malé al su post. … Sé, sé! Jè malé, tuti docent … An ne manca gnanch’on! Armetémce calmi, donca, e archiapém el discors tranqvelamènt mal punt dó ch’l’era sted interott. El pòr sgnór Venanzio donca l’è mort; e quest a l’ò scrétt già da iri. A jò scrétt anca che la nova la m’aveva dat un cert dispiacer, e quest l’è vera daver, parchè in fond in fond chel vechj sord e paralitigh che tutti j augureva la mort, el me feva cunpasion, e adess ch’l’è mort e da malasó el pò veda le robb cum le stà, l’à da capì che s’a jò peschedj sa l’em l’ultme dent a ‘n l’ò fatt par cativeria mo sa l’intenzion d’fèl divertì, e che cert a ‘n avrìa fatt quell ch’a jò fatt s’a javessa pudud indvinèn le cunseguenz che del rest le jè sted molt ingrandid da mi cugned, parchè in t’na bocca avè un dent sol, e fraid par giunta, e nun avén niscion è cunpagn e a ‘n creggh d’avéj scurted la vita gnanca d’un minud ma chel purett, ch’j ‘n l’à fughed d’sigur la balia. 134 Vers le nov, mentre a jinzupeva el terz panen inbured tel mi cafelatt sa molt zócre (an è par luperia, mo mè a mett senpre un sach zócre parchè a la matena a chiapp senpre molt latt sa parecchj cafè par pudéj inzupè molti panen ben inbured) a m’so’ sentid a chiamè tutt t’na volta: - G’vanen! G’vanen! Vèn maché, sóbit. … L’era l’Ada ch’la jurleva cum na stracera e mè sigur a ‘n me sarìa moss gnanca d’un pass se dal tòn d’voc d’mi surela a ‘n avessa capid ch’c’era un qualcò d’insolit. … A so’ cors tla stanza d’ingress dó ch’a la jò truveda insèm sa la mà, e tuttle dó le steva cumentand na lettra ch’le javeva tle mèn., - Vara! G’vanen, - la m’à dett sóbit la mà – sta lettra la jè par te. … - E alora, - a jò userved sóbit mè – parchè a la javé aperta? - Oh bela! Mè a so’ la tu mà e a jò ‘l dirétt, almanch a cregh, d’savé chi l’è ch’te scriv. … - E chi l’è ch’me scriv? - T’scriv un nutèri, el cavalir Ciapi. - E cò ‘l vo’ da me? - To’, legg dapartè. Alora a jò létt, pén d’maraveja, la lettra che maché a jarcopi tèl e quèl: CAVAVALIER TEMISTOCLE CIAPI NOTARO Signor Giovanni Stoppani, Nella mia qualità di pubblico notaro incaricato di dare esecuzione alle disposizioni testamentarie del defunto signor Venanzio Maralli mi pregio ricopiare qui il paragrafo 2 di dette disposizoni che La riguardano personalmente: « §2.- Desidero e domando che alla lettura di questo mio testamento oltre agli interessati e cioè mio nipote avvocato Carlo Maralli, Cesira Degli Innocenti sua donna di servizio e il commendatore Giovan Maria Salviati, Sindaco della città, intervenga anche il giovinetto Giovannino Stoppani cognato del predetto Carlo Maralli, sebbene nessuna delle disposizioni testamentarie qui contenute lo interessino. Ma io desidero la sua presenza perché avendolo conosciuto di persona amo che in queste mie disposizioni il giovinetto Stoppani trovi un efficace ammaestramento sulla vanità delle umane ricchezze ed un nobile esempio verso il prossimo. A tale scopo do espresso incarico al notaro cavalier Temistocle Ciapi di mandare a prendere il detto Giovanni Stoppani dove si trova, a tutte spese da pesare sulla somma dell’intero capitale di cui al paragrafo 9 ». In ordine dunque al desiderio espresso nel paragrafo qui sopra riportato La prevengo che alle ore quindici di oggi manderò alla sua abitazione un mio incaricato di fiducia il quale La accompagnerà in vettura fino al mio studio in via Vittorio Emanuele numero 15, piano 1°, dove sarà data lettura del testamento del defunto signor Venanzio Maralli. TEMITOCLE CIAPI, NOTARO - Vara ben d’arcurdèt, cher el mi G’vanen, - la jà dett la mà quant a jò fnid d’leggia la lettra del nuteri – Pensa ma quell ch’t’à fatt tun chi giorne ch’t’si armast tun chesa 135 da Maralli. ... An è ch’c’è ‘l chesi ch’c’sia sotta sotta qualch atre dispiacer? - Uhm! – a jò fatt mè – C’è sted la facenda del dent. ... - Curios! – la jà esclamed l’Ada – an s’era mei sentid a dì d’un ragazz invited par asista a la letura d’un testament. ... - S’el t’avessa lasced un qualcò, s’pudrìa capì – la jà agiunt la mà – Mo d’quest an c’è pericul dòp tutt quell ch’t’j à fatt. ... - E pó, - la jà userved mi surela – la lettra la parla chier: sebbene, la dic, nessuna delle disposizioni testamentarie qui contenute lo interessino . Donca! - A ogni modi – la jà cunclus la mà – a ‘n direm gnent mal tu bà, t’à capid! Parchè s’c’è qualcò ch’se stragena da cla volta an vria ch’nissa cunprumess chel po’ ch’t’à aquisted da quant t’si arturned dal culeg e ‘l te sgnacassa t’na chesa d’curezion. ... A sem armasti donca d’acord che a le tre del dop-pranz la Catà la s’sarìa fatta truvè fora dla porta d’chesa par dì mal vituren d’aspetè senza fèj sunè ‘l canpanell e che mè a sarìa munted zétt zétt sla caroza anunceda tla lettra del nuteri. Mal ba, la mà e l’Ada j avrìa dett ch’le m’aveva manded a fè i giógh a chesa dla sgnòra Olga. L’è inutil a dì sa quanta atesa a java aspeted cl’ora stabilida. Finalment la Catarena la m’è nuda a chiamè e mè a so’ scaped via da chesa lisc lisc e a so’ munted tla caroza ch’la m’apeteva sal spurtell apert. Dentra c’era ‘n om tutt vistid d’ner ch’el m’à dett: - L’è lei G’vanen Stoppani? - Sé: a jò maché la lettra. ... - Benissim Quant, poch dòp, a so’ entred tel studi del nuteri c’era già el sindich, e sóbit dop l’è vnud mi cugned Maralli che apena el m’à vést el s’è argired da clatra part, mo mè a jò fatt fénta d’nun vedle e a jò saluded ma la Cesira, la su dona d’servizi, ch’la jè ‘riveda sóbit dria d’ló e la jè nud’a mettse a seda vicen ma mè, e la m’à dmanded cum a steva. El nuteri el steva a seda s’na pultrona dria ma ‘n tavlen. Ste nuteri l’è un tip buff, pcen pcen e grass grass, sa na facia tonda guesi afugheda t’na papaléna ricameda, sa na nappa ch’j vèn senpre s’n’urechia e che ló el cerca d’mandè via sa certle scruladen d’testa cum faria on ch’l’avessa i capéi tropp longh sla front par mandèj indrìa. Ló el c’à guarded tutti e pó l’à suned el canpanell e l’à dett: - I testimoni! E jè nud dó cristien ner ner, ch’i s’è mess fra me e ‘l nuteri, ch’l’à pres un scartafacc e l’à cminced a leggia sa na voc nasel, cum s’l’avessa avud da dì na preghira: - In nome di Sua Maestà il re Vittorio Emanuele III°, felicemente regnante. ... E gió na litanìa d’robb dó ch’a ‘n capiva gnent fena quant pó a un cert punt l’à cminced a leggia propi le parol deted dal sgnór Venanzio préma d’murì e quelle a le jò capid benissim. Naturalment a ‘n mè poss arcurdè le parol precis, mo a m’arcord le cifre di diversi làscit, e a m’arcord anca che tutt cle dispusizion testamenteri le jera deted in mod curios, sa un stil pén d’ironìa, cum se ‘l por sgnór Venanzio tl’ultim’ora dla su vita el s’fussa pres el góst d’chiapè ma tutti par i fundèi. 136 La préma dispusizion l’èra d’dè dal su patrimoni la somma d’dicmélla lir ma la Cesira, e a ‘n savrìa ardì la scéna ch’è nuda fora quant el nuteri l’à létt ste paragraf del testament. La Cesira par la nova de cla furtuna la jè svnuda e tutti jè cors d’intorne forchè Maralli ch’l’è dvented pallid cum un mort e ‘l guardeva ma la su dona d’servizi sa dó ochj cum s’la vlessa magnè. Mo a sentì el por sgnór Venanzio, ch’el spiegheva tutt le ragion parchè el lasceva tutt chi sold ma cla ragaza, paréva ch’l’avessa fatt propi par fè un piacer ma su nipot. «Mè a lasc sta somma ma la numineda Cesira Degli Innocenti (soppargió el dciva acsé) préma d’tutt par gratitudin vers d’lia che, tla chesa d’mi nipot, dó ch’a jò pased j ultim ann dla mi vita, la m’à trated sa tutt’i riguard, superand in gentilezza adritura i mi parent. Basta dì che lia abitualment la s’limiteva a chiamèm sal sopranom de gelaténa aludend mal tremor cuntinue ch’me deva la paralis». Adess a m’arcurdeva benissim che ste fatt mal por sgnór Venanzio a j l’aveva arcunted propi mè; quindi se ma la Cesira adess j capteva fra chep e coll sta furtuna la javeva da dì grazie ma mè. «E pó –el dciva press’a poch acsé tel su testament – tel favurì in mod specel ma sta bona ragaza a m’so’ inspired ma le gióst e sen idei pulitigh e sucel d’mi nipot, ch’l’à senpre predghed che tel mond an c’à da essa pió nè serv e nè padron e ló el vedrà certament d’bon ochj ste mezz che mè a joffre ma sta dona d’nun essa pió serva a chesa sua e ma ló d’nun essa pió el su padron ». L’avuched Maralli tel sentì a leggia ste punt el sbufeva e ‘l ripeteva a bassa voc rivulgendse mal sindich: - Eh! Uhm! Già, mi zi l’è senpre sted ‘n uriginel! El sindich el surideva sa na cert’eria da portingir e ‘l steva zétt. El nuteri intant el cuntinueva a leggia e l’era rived ma ‘n antre punt ch’el dciva acsé: «Senpre par rispett dle nobil teurì d’altruisme che sun lorle è funded le idei pulitigh e socel d’mi nipot dat che m’senbrarìa d’fèj na prufonda ufesa lasciand ered del mi capitel propi ma ló ch’l’è sted senpre nemigh dichiared del capitel e di su privileg, prem fra tutti quell dl’eredità, a lasc tutt el mi patrimoni già descrétt ma i purett de sta cità che al giorne dla mi mort i risultarà inscrett tj elench di povre del Cumun. Mentre mal mi carissim nipot in ricord del su afètt vers d’me e dj avguri e vót fatt d’cuntinue ti mi riguard a lasc par mi ricord persunel che ló el tenrà carissim l’ultim di mi dent scarpid dal su cugnaden Giovanni Stoppani e che mè a jò fatt muntè in or a us d’spélla da gravata». E el nuteri l’à caved da ‘n astucc un spilon ch’in cima c’era propi el dent sa le radig ch’a javeva pesched tla bocca sganganeda del por sgnór Venanzio. Tl’arvedle, naturalment, a ‘n j l’ò fatta a resésta e m’è nud da rida. A ‘n l’avessa mèi fatt. L’avuched Maralli ch’el paréva invechied d’dic ann e ‘l tremeva tutt da la rabia e par el sforz ch’el feva par dès un cuntegn, l’è salted só e puntand el déd vers d’me l’à esclamed: - Canaja! T’rid anca, eh? Mal frutt dle tu mascalzuned! E s’sentiva tun stle parol tant odi, che tutt’i s’è vultedi a guardèl e ‘l nuteri j à dett: - Ch’el staga calm, avuched! 137 E l’à fatt la mossa d’dèj l’astucc sal dent del por sgnór Venanzio, mo Maralli el l’a respint sa un gest energigh, esclamand: - J l’daga ma chel ragazz. ... L’è sted ló a cavèjle mal defunt. Mè a j le regal! E ‘l s’è mess a rida. Mo s’capiva ch’l’era un ris sfurzed par rimediè ma la scéna fatta préma. Difatti, dòp d’avé mess la firma sotta ma i foj ch’j paseva el nuteri, l’à saluted e via ch’l’è gid. Mentr’el sindich el chiapeva acord sal nuteri par distribuì ma i purett i sold ch’j aveva lasced el por sgnór Vananzio, la Cesira la m’à dett: - L’à vést sor G’vanen, cum l’è ‘rmast el sor padron? - Ah! El bell l’è ch’el s’la chiapeva sa me! - Già. Chisà che scéna el farà tun chesa! Mè a ‘n sò cum me fè a gìc!... - Mo cò t’ne frega? Urmei t’si na sgnòra. ... T’ved dle volt cò vo’ dì inzchèj a dè un sopranom na un vechj paralitigh?... Tun chel mument el sindich l’aveva fnid d’firmè i foj e d’chiapè acord sal nuteri; e quest l’à chiamed ma la Cesira e jà dettj d’arturnè el giorne dop. E acsé, armast sol tla stanza, el nuteri l’à apert un casett dla su crivania, l’à caved fora un vrucchj e alzand j uchiei e guardandme féss tla facia el m’à dett: - El defunt sgnór Venanzio Maralli l’era verament un tip uriginel, mo a ‘n so’ mè ch’a l’ò da giudighè, e ‘l mi duver d’nuteri l’è d’gì dria fén in tl’ultme ma tutt le su vuluntà testamenterie, sia quelli espress par scrétt sia quelle dett a voc. A voc donca el sgnór Venanzio el m’à dett: - A jò maché un vrucchj sa dentra méll lir in tant biliett da cinqv ch’a voj che dop dla mi mort el venga cunsgned a brevimano e senza che niscion vegga e senza ch’niscion venga a savèl, mal cugned d’mi nipot, G’vanen Stoppani, sal patt che ló j chiappa e j tenga par sè e i dopra cum méj j pèr senza dì gnent ma niscion ch’l’à tutt chi sold. Stle parol, ch’le m’à renpid d’maraveja, el nuteri li à dett sa ‘n tòn d’voc cum s’li avessa inpared a memoria. Pó ganbiand ton el m’à dett fajendme na carezza: - El defunt el m’à dett ch’t’er la disperazion di tu parent. ... - Adess prò l’è divers giorne ch’a so’ bon! – a jò dett mè. - Menomèl! Vara donca d’nun fè cativ us di sold ch’a t’cunsegn. Forsi el defunt sgnór Maralli, lasciandte sta bela somma senza nisciun vincol e nisciuna vigilanza l’à vlud dèt na prova de gran stima e de gran fiducia ... e sia par quest o par la su bizarra natura el se sia divertid a pensè ma quell ch’t’avress pudud fè truvandte in posess d’tutt sti quadren; a jò cres ch’fussa mi duver d’dèt un cunsilli ch’el m’è cunsentid tla mi qualità d’nuteri e d’esecutor testamenteri. ... E ‘l m’à cunsgned el vrucchj. Pó l’à agiunt dandme anca l’astucc sal dent del defunt: - E quest? Tu cugned l’à cedud ma te. To’; e adess a t’farò arcunpagnè a chesa. Mè a jera acsé cunfus da tantle surpres inaspeted ch’a ‘n jò dettj gnanca grazie. Tla porta del studi c’era cl’om tutt ner ch’el m’avev’acunpagned fén malé e ch’l’è scent sa me mal purton e l’è ‘ntred sa me tla caroza ch’la m’à purted fén a chesa. El ba an c’era, e la mà e l’Ada le m’è nud sóbit d’intorne a fèm un sach de dmand. Quant li à savud ch’el sgnór Venanzio l’aveva lasced tutt el su patrimoni ma i purett 138 del Cumun e che ma Maralli an jera tuched atre che na spélla d’or sal dent ch’l’aveva cedud pó ma me, le jà cminced a tenpestèm sa ‘n straferi d’esclamazion: - Cum! Pusibil! Mo parchè? Mo cum è? Mè a jò senpre rispost ch’a ‘n ne saveva gnent, e quant finalment a m’so’ pudud liberè da le su dumand, a so’ nud maché tla mi canbra e a jò ‘rniscost el mi tesor tel casett del tavlen ch’a jò chius a chiev. Par el rest dla giurneda a jò fatt fénta d’gnent, mo l’era tant el nervos ch’a javeva dentra ch’el ba, a cena, el s’n’è incort e l’à dett: - S’pò savè cò l’è ch’t’à stasera ch’t’me senbre n’inguella? Finalment quant a so’ sted sol maché tla mi canbarena, a jò dat libre sfogh ma la mi emuzion e a jò cuntenpled el mi tesor, e a jò cunted e arcunted i docent biliett da cinqv lir ch’a so’ nud in posess, a j armett tel casett e a l’archiud. Mo pó a l’ariepre e a j artìr fora, a j gvard e a jarcont n’antra volta par pó archiudj e arcavèj senza decidme a stachèm da lori. ... Me pèr d’essa dvented chel vechj d’n’operetta ch’a jò sentid dó ann fa ch’la jera intituleda Le campane di Corneville, mo prò an è par avarizia ch’a cuntenple tutt sti quadren, mo par j jnsoni ch’a j fagh sóra e ch’i è tanti, tutti diferent on da clatre. A jò insunied de pió in stle poch or ch’a stagh svegghj ch’an è in tutt le nuted ch’a jò durmid da quant a so’ ned. Basta: m’sà ch’l’è l’ora d’gì a lètt. ... A chiud la mi casafort e bonanott! 26 de Febrer S’è apena fatt giorne e mè a so’ già maché a cuntè i mi docent biliett da cinqv lir ch’i m’s’pèra davanti cum docent punt interogativ: - Cò a n’ò da fè? Fatt è che da quant a jò tutt sti quadren, a ‘n so’ pió mè: a jò la testa pena d’pensir, de preocupazion, de paur. Stanott a ‘n j la jò fatta a chiuda ochj: ogni tant a m’sveghieva d’soprasalt parchè m’paréva senpre ch’nissa i ledre a rubèm le mi méll lir, o el ba a dmandèm da dó le niva fora, roba che par me, in fond, vleva dì el medesim pericul de perdle. A ogni mod bsogna ch’a le sigura méj parchè c’pudrìa essa n’antra chiev ch’ipra el casett del mi tavlen e gnent de pió fecil che la mà e l’Ada le venga a smug’nèj drenta. La préma spesa ch’bsogna ch’a faga l’ è quella d’na bona casafort, pcena in mod ch’a jarescia a nascondla in fond ma l’armeri dó ch’a tengh i giogh d’quant a jera pió pcen. In quant a l’us ch’a farò dl’eredità fra i tant’insoni ch’a jò fatt, dó specialment i m’stà féss tla ment: cunprè na tomobil. o aprì un negozi d’pasticerìa cum è quell del pedre d’Gigino Balestra. A vedrem! Intant a chiapp vent biliett da cinqv lir tla sacocia e a vagh a cerchè la casafort. 88 139 E ecchme d’arnov sol tla mi canbra mentre tutti i dorm: sol sal mi tesor ch’l’é maché finalment al sigur tel mi armeri. ... Che sudisfazion avé na casafort sa mélla lir dentra. ...Un mument: adess le ‘n è pió mélla, mo settcenttrentun parchè ogg a jò spes la belezza de docentsantanov franch. Mo tuttle spes giustifiched e regularment registred maché sel libre d’entreda e uscida ch’el m‘è custed na lira e ch’l’arporta el seguent sted de cassa a tut’ògg: ENTREDA Eredited dal por sgnór Venanzio USCIDA 1000,00 Libre d’entreda e uscida Carità Casafort Pastarlén 1,00 15,00 250,00 3,00 Tel registre ch’a jò cunpred c’è anca na colonna par le uservazion, mo mè a ‘n jò scrèttj gnent parchè l’uniga uservazion ch’a j pudeva metta l’era questa, ch’i quadren pegg spes i era propi quei dle limosne. Difatti stamatena apena a so’ scaped da chesa a jò truved si scalen dla chisa d’San Gaeten un por cegh ch’el dmandeva la carità e mè, messa sóbit na mèn tla sacocia, a jò tred fora un biliett da cinqv franch e a j l’ò lasced caschè dentra ‘l capèll che ‘l tneva si g’nochj. Ló l’à fatt un gest d’maraveja e, ranfed el biliett cum un luzne, el l’à mess contra luc guardandle sa molt’atenzion; pó el m’à dmanded: - Mo… an sarà menga fals, parchesi? Sóbit ‘n antre por cegh ch’l’era da clatra part dla scalineda l’è nud a esaminè el biliett e l’à dett: - Sé, i fighsecch! Mo dó t’à j ochj: an t’ved ch’l’è bon? E ma me gnent? … M’ne daga on anca ma me! Mè par nun fè dle ingiustizi a n’ò dat on anca ma ló: e sicùm in chel mument un zopp ch’el dmandeva la limosna sla porta dla chisa l’è cors cum un razz da me par goda del stess tratament di su dó culega, a jò dat cinqv lir anca ma ló. Mo el bel dla scéna l’è sted quest: che mè, tutt pres cum a jera in chel mument da la mi generosità, mentre a m’deva dle gran erie d’impurtanza tel cavè fora da la sacocia i mi biliett d’banca, a ‘n ò gnanca fatt chesi pargnent mal fatt stranissim de chi dó cegh ch’i vdeva e de chel zopp ch’el curiva. ... Alora a jò capid che la carità l’è na gran roba, mo bsogna savéla fè ... e lepparlé m’è nud na gran rabia d’essa sted infinuchied acsé sfacedament che par un legitim sentiment d’reazion, a so’ gid tel negozi d’Balestra e a m’so’ magned tre franch d’past. Forsi a n’ò magned tropple e senza dubbi a jò abused di candìd ch’i m’piec molt e jè, vara chesi, fra i dolc pió indigest. Tutt sumed prò questa l’è na spesa fatta ben e a ‘n me pentésc sigur d’avela fatta. 140 N’antra spesa piutost cunplicheda l’è steda quella dla casafort. Pèr inpusibil ch’sia acsé dificil, par un ragazz ch’el s’presenta t’na butega sa i su bei sold sunant, d’cunprè quel ch’pió j pèr e piec! Epùr tel prém negozi do’ ch’a m’so’ presented a dmandè na casafort i s’è mess a rida e dat che mè a jinsisteva i m’à dett: - Fjulen, tòtt di cara da maché ch’a javém atre da fè ch’an è badè ma i tu scherz! T’un antre negozi, dat ch’i s’prepareva a fèm el stess tratament, a m’so’ risentid e a jò dett: - Cò i cred che parchè a so’ un ragazz a ‘n ava i sold? E a jò caved da la sacocia na manceda d’biliett. Alora ‘l cumess del negozi l’à ganbied sóbit mod d’fè e ‘l m’à dat del lei. Prò an m’à vlud dè la casafort, scusandse che ló an pudeva venda gnent ma i fjulen e che parciò a javeva da ‘rturnè sal mi ba. Cat: c’mancarìa atre! Par furtuna in chel mument tla butega c’era un giuvnott ch’el me guardeva mentre a treva fora i quadren e apena a so’ scaped el m’à dett: - Cum jè buff! D’ora in avanti par cunprè la roba ce vrà la fed d’nascita!... Mè naturalment a m’so’ truved d‘acord sa sta giósta critiga, e alora st’brèv giuvott el m’à dmanded: - Mo lei el vleva cunprè un qualcò? - Sé: na casafort! – a jò rispost – mo na casafort pcéna. ... - Quant el vrìa spenda? - Mo ... a ‘n savrìa dì. A voj na casafort ch’la sia fort daver! Lei el me capésc! Chel giuvnott jà pensedj na muliga e pó l’à dett guardandme féss: - Trecent lir? - Beh! La sarìa caruccia. - Chera? Nò daver! An sà che le casafort le costa l’ira de Dio? Mo lei l’à da cunprè na casafort d’ucasion ... la s’trova facilment e le fa el stess servizi. - E do’ le s’trova? - El venga sa me. A jò parecchi neguziant, amigh mia, tuttle brèv parson, ch’i vend roba garantida e senza fè tantle stori cum i fa ti negozi d’lóss. ... El m’à cunpagned in parecchj butegh do’ ch’i vendeva tutta roba useda e de tutt le spec. Sle prém paréva dificil truvè na casafort: niscion j l’aveva. A javeva gired parecchj préma d’truvè quell che s’cercheva. Chel giuvnott l’era propi servizievol e an è sted cuntent finintant ch’an à truved quel ch’me serviva. L’entreva via via tle butegh de sti neguziant su amigh e el se tratneva sa lori a dscorra mentre mè a jaspeteva sla porta: e tl’ultima butega do’ch’a c’sem fermed l’è ‘rturned fora sal padron fajendme veda na casafort che par la msura la jera propi l’ass d’bréscla, par quant un po’ rug’nida. Me naturalment a jò tired sel prezz, e dàj, picchia e ripicchia, el m’la jà lasceda par docentcinqvanta lir. A jò dat tutt’i quadren ch’a javeva tla sacocia e a m’la so’ fatta purtè a chesa par le cinqv parchè a saveva che a cl’ora el ba an c’era e la mà e l’Ada le jera fora par na visita. 141 Difatti a jò avud la casafort e a jò dat el rest cioè centsantott lir otra li otantadó ch’a javeva già dat. Adess prò a so’ cuntent parchè ‘l mi capitel l’è al sigur e an c’è pió paura. 27 de Febrer L’orizont el s’arnuvla n’antra volta. Ogg el ba el m’à fatt na predica d’un’ora, dicendmne d’tutt’i culor e terminand sa la solita cunclusion: che mè a so’ destined a essa la ruvena dla fameja. E tutt quest parchè, acsé pèr, l’avuched Maralli, jà dettj ch’l’aveva pers l’eredità dal su zi par colpa mia. Mo, anca se quest fussa sted vera, a déggh mè, è giósta ch’me s’ava da dè dle sgrided par na colpa paseda, che mè par quella a jò già scunted la pena in culegio ? Senpre acsé! Senpre le ingiustizi e le prepotenz! Mè a so’ sted a sentì senpre zétt; e dop d’la prediga a so’ scaped sa na scusa e a so’ gid tel negozi d’Balestra do’ ch’a jò magned dodc past ona diversa da clatra par arfém la bocca. Scapand a jò incuntred ma Gigino Balestra e maló a jò arcuntedj dla sgrideda ch’a jò avud e ló el m’à dett pén d’maraveja: - Mo se l’avuched Maralli, anzi, el dic ch’l’è sted ló ch’la dàt ma su zi el cunsilli d’lascè tutt ma i purett! ... - Cum sarìa ‘dì? - Vèn sa me a chesa mia e t’vedrà. A sém gidi difatti a chesa sua e Gigino el m’à fatt veda l’ultim nunbre del Sole dell’avvenire do’ c’è ‘n articol intituled: Il nostro candidato contro il privilegio dell’eredità. A jarcopi maché el principi dl’articol dal giurnel ch’el m’à regaled Gigino, parchè è ben che in stle pegin d’un giurnel scrétt da un fjulen spossa veda sa che sincerità jè scrétt i giurnei di grand: “A costo di parere indiscreti al nostro egregio amico Avv. Maralli, e sicurissimi delle proteste che gli inspirerà la sua naturale modestia, noi non possiamo assolutamente tacere di un nobilissimo fatto che torna a suo onore e che è prova novella della coerenza che egli segue senpre in tutti gli atti della vita verso i suoi princìpi. Il nostro candidato, dunque, con la generosità che è una delle prime virtù dell’animo suo, aveva ospitato un suo zio molto malato, e molto ricco, straordinariamente ricco, del quale egli sarebbe stato il naturale erede... se il nostro valoroso compagno non fosse stato fedele seguace dei nostri princìpi contro ogni privilegio capitalistico, primo dei quali il diritto di eredità. Egli dunque, in ossequio al programma del nostro partito, non solo nulla fece di quel che avrebbe fatto qualunque borghese per persuadere il suo ricco zio a farlo erede del lauto patrimonio, ma con la predicazione sincera delle proprie idee lo convinse a nominare eredi i poveri della città, i quali oggi appunto in cui avverrà la 142 distribuzione del lascito al nostro Municipio, avranno un aiuto alla loro grama esistenza. E maché l’articol l’era tutt ‘n atacc contra el candided averseri ch’l’era chiamed egoista, sfrutador, ecc. mentre niva esalted el disinteress d’mi cugned. Mè, quant a jò lett st’articol a so’ casched da le nuvol, dat ch’a saveva ben cum era gida riguard ma l’eredità del por sgnór Venanzio. E savend ch’el giurnel l’era fatt dal pedre d’Gigino a jò détt: - Mo cum! Maché tu pedre l’à sbajed !...Quant el vedrà Maralli st’articol, a starè fresch!... - Cò t’dic? Mo Maralli l’à vést e cum! - L’à vést? - Nun sol l’à vést, mo préma jà discuss na mucchia, ló e ‘l bà, se cunvniva a fèl e a la fèn jà decis de sé, parchè, cum l à détt Maralli, su zì tel testament medesim el dic chier chier ch’el lascia ered i purett propi d’drìa le idei del nipot e par quant l’ava scrétt quest par purtèl in gir, da quei ch’i ‘n cnosc cum stà le robb pol essa chiaped benissim sel seri. «Almen - l’à détt tu cugned - a javrò avud un guadagn morel!...». - Parciò l’à apruved tutt? - L’à apruved? Atrechè! El principi dl’articol el l’à scrétt propi ló!... Mè a so’ armast de stucch: mo Gigino Balestra ch’l’è pió dentra d’me tj afari eletorel, el m’à détt: - T’maravej? Quest an è gnent ancora! Adess, t’ved, cméncia la polemiga sa l’Unione Nazionale e t’sentis cò l’è ch’i ‘n s’dic ! ...Mo el ba, mentre j ne scriv dle cott e dle crud, j rid sóra e ‘l se divert. ...Se ‘l mi ba an fassa el pasticir, el sarìa un giurnalésta d’préma d’riga, i l’ dic tutti: mo ló el dic ch’el guadagna d’pió sa i pasticc sa la crema ch’an è sa i pasticc par iscrétt! - E cum girà a fnì stli elezion? - Eh! Maralli l’à tutt le probabilità d’fejla parchè c’è l’union di partid pupuler. ... - Menomél! Bsogna ch’a dégga la verità mè a sarìa cuntent che mi cugned el fussa elett deputed. Parchè? A ‘n el sò gnanca mè d’precis; mo m’pèr che avè un deputed tla fameja avrìa da essa na gran furtuna ch’la javrìa da dè moltle sudisfazion, e a so’ cunvint che se Maralli j la fassa, el me pardonarìa; e alora me piac’rìa molt d’gì sa ló ti cumizi eletorel do’ tutti jurla, anca i ragazz senza ch’niscion j sgrida. ... - Anzi, - el m’à détt Gigino – pió s’urla e pió jè cuntent. Se t’vo’ nì dmeniga s’va a Collinella do’ c’è na gran fabbrica sa molti operai e malé el ba el vo’ ch s’urla: Viva la lega ! A j girìa vulantiri, mo a ‘n só se ‘l ba el me mandarà. ...A vedrem. 1° de Marz Stli elezion le cméncia a interesèm daver. Iri, mentre a jera fóra, a jò sentid el strilon ch’l’urleva: - Legè, gent, l’Unione Nazionale, sa la vera storia dl’eredità del candided socialésta! Mè a l’ò cunpred sòbit e a jò létt el prém articol do’ s’rispundeva a tòn ma l’articol 143 del Sole dell’avvenire ch’m’aveva fatt veda l’altriri Gigino Balestra ..«Si vorrebbe dal nostro avversario trarre vantaggio da una meritata punizione (acsé dciva l’Unione) e non possiamo negare che egli dimostri in questo suo strattagemma elettorale un cervello assai sottile e una faccia molto tosta ...». E ‘l cuntinueva a ‘rcuntè la storia del pòr sgnòr Venanzio ch’an cundivideva pargnent le idei dl’avuched Maralli e che anzi par stle idei del nipot cuntreri ma le suo el s’è decis a diseredèl e a lascè el gross del patrimoni ma i purett dla città. E di questo (cuntinueva a dì l’ Unione) il nostro avversario che vorrebbe ora apparire un eroe del disinteresse e un martire dell’altruismo, ebbe tutt’altro che piacere, e anzi provò tanto dolore e rabbia che licenziò su due piedi la propria domestica Cesira Degli Innocenti, magari dopo averla coperta d’improperi, perché tra i legati del defunto Venanzio Maralli ve n’era uno di diecimila lire in favore di lei. Bsogna arcnoscia che questa l’era la pura verità; e mè a ‘n pudeva capì parchè mi cugned, ch’l’era pó acsé furb, l’avessa pudud dè pretest ma i su averseri d’dìj dle robb acsé cucent, mentre era fecil capì che lori i sarìa sted infurmed esatamènt de tutta la facenda, pensand che l’incariched d’distribuì ma i purett l’eredità del sgnòr Venanzio l’era sted propi el Sindich, cioè on di chep del partid cunservador e ch’l’era sted present durant la letura del testament quant l’avuched Maralli l’aveva fatt cla famosa sceneda ch’a jò détt préma. Mo s’ved che tle lott eletorel le bugì le jè a l’ordin del giorne in tutt’i partid, parchè anca l’Unione Nazionale la n’ dic parechj, e ona pó la jè acsé sfaceda ch’a ‘n la poss mandè gió. .. In tla sgonda pegina, difatti, c’è ‘n articulett intituled: I nemici della religione, ch’a jarcopi maché tèl e quèl. Si dice che questa volta, come al solito, gli elettori cattolici si asterranno dal dare il voto. Ora noi non sapremmo concepire, nella lotta attuale, questa astensione la quale verrebbe direttamente a favorire contro un candidato ossequiente a tutti gli articoli del nostro Statuto e prima che agli altri al primo, il trionfo di un candidato socialista che si vanta nemico di tutte le istituzioni che sono i cardini d’ogni civile società e rinnega la religione dello Stato in ogni modo, con le parole e con le opere. E maché ‘l giurnel el cuntinueva par na culonna sena a tratè Maralli da miscredent, mentre mè a m’arcord benissim (e a jò registred ste fatt propi maché tel mi cher giurnalen) che mi cugned quant l’à spused ma mi surela l’è gid in chisa parchè s’nò el ba e la mà i ‘n avrìa méi dat el su consens par el matrimoni. Cum s’fà, a dmand mè, a inventè tantle calunni? Stle bugì del giurnel cunservador le m’à fatt tant intignè che da iri a stagh pensand s’an sia el chesi d’gì ma la Direzion par fè armetta le robb a post. Me pèr che quest sarìa préma d’tutt el mi duver parchè la verità la jà da stè senpre a galla, e pó sarìa anca na bona ucasion par fè un bon servizi ma mi cugned dop che, sia pur senza vlél, a jò fattj perda l’eredità de su zi che ló j fèva tant afidament. A voj gì sóbit a truvè el mi amigh Gigino Balestra ch’el s’intend molt d’quistion eletorel par sentì cum j la pensa ló. 144 2 de Marz Ogg a so’ sted da Gigino Balestra e ma ló a jò cunfided el mi prugett. Ló jà pensedj un po’ sóra e pó el m’à détt: - L’è na bona idea! A j girémm insèm Difatti a sém armasti d’acord che dmatena a li undc a girém ma la Direzion dl’Unione Nazionale e a purtarém na retifiga (Gigino el dic ch’la s’chiema astavia) ma l’articol intituled: I nemici della religione. Sta retifiga a la javém cunbineda insèm; e adess préma d’gì a lètt, a la jò arcupieda ben ben in certi foj d’carta ch’el m’à dat Gigino e do’ el m’à ‘rcmanded d’scriva da na part sola parchè el dic che quant se scriv par la stanpa s’à da fè acsé. Ecchla maché sta retifiga ch’a jarcopi tèl e quèl: Onorevole Direzione, Leggendo l’articolo del numero scorso del suo pregiato giornale il quale è intitolato «I nemici della religione» mi credo in dovere di fare osservare alla S.V: che non è esatto quel che si afferma nel detto articolo dove è scritto che l’Avv. Maralli mio cognato è miscredente mentre posso garantire che questo è assolutamente falso avendo assistito io in persona al suo matrimonio che fu celebrato nella Chiesa di San Francesco al Monte dove si comportò molto devotamente dando prova di essere un buon cristiano al pari di chiunque. Giannino Stoppani È la préma volta ch’a scriv ‘n articol s’un giurnel e an me pèr vera d’arivè a dmen. Stamatena a m’so’ alzed, a jò fatt el riscontre d’cassa e a jò truved la somma d’lir setcentdodc e trentacinqv centesim. Quant a so’ scent par la clazion a jò truved el ba d’un umor insupurtabil, parchè el dic che mè a ‘n studi, e ch’a ‘n pens atre che a divertìm e atre simil ripetizion ch’a ‘n sò capì cum an se stuffa da tirèli fóra tant spess senza ganbièj gnanca na virgola, senza dèj gnanca un tón d’voc divers. Basta. A so’ sted a sentil sa molta rasegnazion fèn dapid pensand ma la retifiga ch’a jò da purtè ma l’Unione Nazionale. Che vduda i m’farà? Uhm! A ogni mod tocca ristabilì la verità, cum l’à détt Gigino Balestra, e mè a l’farò costa quel ch’costa. 88 A sém stedi, cum a javemmi stabilid, sa Gigino Balestra ma la Direzion del giurnel l’Unione Nazionale, e a so’ propi sudisfatt d’avé avud n’idea acsé felic. ... Sle prém quant a c’sem presented tl’uficio, vdend dó ragazz i ‘n c’vleva fè pasè tla Direzion e on el c’à détt: - Ragazzi, maché a ‘n avém el tenp da perda! ... El bell l’è che ló el steva malé a seda drìa ma ‘n tavlen senza fè un cara d’gnent! 145 - Nojatre a sém nudi par na retifiga! – l’à détt sóbit Gigino Balestra dandse un sach d’erie. - Na retifiga ? Che retifiga ? Alora a so’ intervenud mè e a jò détt: - Sicùm tl’Unione Nazionale è sted stanped che l’avuched Maralli an è cristien, mè ch’a so’ su cugned a poss giurè ch’an è vera gnent parchè a jò vést mè sa i mi ochj che quant l’à spused ma mi surela el steva ing’nuchied tla chisa d’San Francesch al Mont. - Cum? Cum? Lei l’è ‘l cugned dl’avuched Maralli ? Ah! Ch’l’aspetta un po’. ... E chel giuvnott l’è gid t’n’antra stanza da do’ l’è scaped poch dop dicendme - Ch’i s’acomoda ! E acsé a sém entredi propi dal Diretor ch’l’è ‘n om sa na testa pulida pulida, e anzi l’è la sola roba pulida ch’l’ava parchè l’à ‘n vistid ch’el pèr tesud sa la susta e na gravata nera unta e bisunta ch’la javeva tel centre un squézz d’ross d’ov ch’paréva ch’j l’avessa mess malé aposta par fè fénta d’avèj na spélla dora. Prò l’è sted molt gentil e quant l’à létt la mi retifiga, dop d’avèj pensed un po’ el m’à détt: - Benissim! La verità préma d’tutt. ...Mo c’vrìa dle prov ... Di ducument. ... Mè alora a jò arcuntedj che tutt el fatt cum el s’era svolt l’era descritt maché tel mi giurnalen, tun ch’le pegin che par furtuna a javeva pudud salvè dal caminett quant mi cugned l’aveva cerched d’brugèli. ... - Ah ! L’aveva tented de distrugg’le, eh? - Sigur ! Mo vara la cunbinazion, eh? Se mè a ‘n li avessa arpres in tenp adess sarìa pégg par ló parchè a ‘n pudrìa dimustrè la verità de quel ch’a déggh. ... - Eh già ... Sigur. ... Difatti el Diretor dl’Unione Nazionale l’à détt ch’l’era neceseri veda ste mi giurnalen sa la mi firma, e a jò stabilid de purtèjle stasera stessa mentre ló da part sua el s’è inpegned d’publichè tel prosim nunbre nun sol la mi retifiga, mo anca s’c’sarà bsogn la descrizion del matrimoni religios d’mi cugned. Chissà cum el sarà cuntent Maralli quant el leg’rà l’articol del giurnel d’clatre partid do’ j nirà fatta giustizia, e quant el savrà ch’a so’ sted mè la causa d’tutt. M’senbra già d’vedle nìm incontre sa i bracc apert par arfè le pèc, e alora s’metrà na pitra sóra sel pased e l’inucenza la triunfarà contra tutt le calunni. ... E adess, cher el mi giurnalen a t’chiud e a m’preper a stachèm da te par qualch giorne, mo a so’ cuntent parchè tè t’m’ajud a fè na bona azion e a fè nì a galla la verità contra tutt stle bugì invented cum j le chiema el mi amigh Gigino Balestra.! G’VANEN STOPPANI 146 Ringrazio l’amico Amedeo Bertuccioli per i suoi numerosi suggerimenti e per il prezioso lavoro di revisione. M.M. 147