2° editzione - WordPress.com
Transcript
2° editzione - WordPress.com
Editzione sa de duos Amministratziones Comunales de Paule, Bonàrcadu e Fordongianus a cura de Sara Firinu, Antonella Pinna, Silvia Mastinu In mesu ‘e sos laores ses presente in sa campagna amena e assolada, ses de colore ruiu prepotente e in issa t’ides, ca nd’est ammantàda; che fiore ses connotu, ma comente?! particulare, pius de cantu nd’ada. non bogas fiagu e pro cussu sa zente pro s’apparenzia, appreziu non ti dada ma lu tenes e finas de valore pro su chi bogat s’oppiu de prodùere e ch’in su mundu gai, zirat cossàriu; ruiu che sa passione e che s’amore pro sas cosas pius bellas e a conclùere ti mentovamos, ca ses su PABÀRIU Vincenzo Cubadda Sas Amministratziones Comunales de Paule, Bonàrcadu e Fordongianus, torrant gràtzias a: Sa giuria de su cuncursu: Gianfranco Pintore, Giovanni Mura, Graziella Serusi, Antonio Ignazio Garau, Gonario Carta. Pro sos libros chi nos ant donadu: sa Provìntzia de Aristanis e Giorgio Zago Pro sa copertina: Miriam Oppo Pro àere collaboradu: sos ufìtzios comunales e sos ufìtzios de sa Limba Sarda, Gianni Carta Pro àere contivigiadu custa editzione: Sara Firinu, Antonella Pinna, Silvia Mastinu Totus sos iscritores chi cun passione ant partetzipadu a su cuncursu literàriu ÌNDICE Presentada Serafino Pischedda, Mario Sassu, Giovanni Demartis Prefatzione Sara Firinu, Antonella Pinna, Silvia Mastinu pag. 7 pag. 13 Contos SETZIONE “ISCRITORES GIÒVANOS” Primu prèmiu ATZENI ILARIA, CARTA SILVIA, CRISPATZU CARLA, MELONI CHIARA, PANI NOEMI, ZEDDA FLAVIA Sa gherra a su nucleari pag. 17 Primu prèmiu ANGIONI CHIARA, MELE AURORA, PONTURO MARIA, ROSMARINO WANDA Su tesoro prus mannu e prus bellu pag. 19 SETZIONE “MANNOS” Primu prèmiu BATTAGLIA DOMENICO – Era una sera di Magghju pag. 22 Segundu prèmiu BRUNDU ANTONIO – Oji pinta pag. 27 Tertzu prèmiu SANNA ANTONIO MARIA – Unu marrone mascru pag. 36 Menzione BICCAI SANDRO – Non m’at postu cabu pag. 39 Menzione PANI MINNIA – Lidone su negusceri pag. 42 Menzione PEIGOTTU PIETRO – Eleonora Igriles pag. 45 Menzione PIRAS FILIPPO – Sos duos imperadores pag. 55 Menzione SALARIS GIOVANNI PAOLO – Sa fueddada de s’impicau pag. 60 ATZORI MARIO – Sas nughes de tiu Cristiolu pag. 67 BELLISAI GIOVANNI – Su giugi impruenau pag. 71 CHESSA GIOVANNI – Jogos de paràulas pag. 78 FARA MARIA ANTONIA – Azudos antigos pag. 84 FRAU COSTANTINA - Triulas pag. 88 LONIS TERESA – Su neu pag. 91 MANAI TEODORA – Sa muina de su bentu pag. 95 MUREDDU MARIO – Crese in Babbu Nadale pag. 103 NURCHIS MARIO – Pitzinnu in Baronia pag. 104 SANNA CARMELINO – Contos de ateros tempos pag. 108 SECCI GIANCARLO – Chini est su meri? pag. 111 SERRA BACHIS – Deus ti ddu paghet pag. 115 SIMBULA ANNA MARRAS – Sa piciocala de ariseu pag. 118 TATTI GIGI – Vida noa pag. 122 Pabàriu - editzione sa de duos | 5 Presentada de su Sìndigu de Fordongianus Serafino Pischedda C on grande piacere il comune di Fordongianus ospita quest’anno la cerimonia di Premiazione della II edizione del premio letterario “Pabàriu”.; un premio, ma non solo: un importante momento di condivisione sociale e culturale. Vorrei porgere un sentito ringraziamento alle Amministrazioni comunali di Bonarcado e Paulilatino che, insieme a noi, hanno creduto e sostenuto questa iniziativa culturale sin dal suo nascere. Vorrei altresì ringraziare quanti, con il loro impegno, hanno reso possibile la realizzazione di questa manifestazione ed augurarmi, in quanto sindaco che si pone al vertice della comunità con spirito di servizio, che i frutti della nostra politica linguistica improntata alla valorizzazione della lingua e della cultura sarda, diventino eredità per i giovani dei nostri paesi, i quali saranno i portavoce e protagonisti attivi nel futuro. L’augurio è che la vivacità dell’associazionismo, la voglia di fare e l’amore per la nostra lingua, elementi fondamentali che sono alla base del successo di questo Premio, rimangano una costante negli anni a venire e permettano, proseguendo su questa strada, il raggiungimento di vette sempre più alte. Per quanto ci riguarda cercheremo di fare sempre del nostro meglio. Grazie a tutti. Est cun praghere mannu chi ocannu su Comune de Fordongianus retzet sa festa pro sa premiatzione de su Cuncursu literàriu “Pabàriu. No est unu prèmiu ebbia; pro nois est unu momentu pro abarrare paris, unu momentu de importu siat culturale siat sotziale. Dia chèrrere torrare gràtzias a sos Comunes de Bonàrcadu e Paule chi, paris cun nois, ant crèdidu in custu progetu culturale e dd’ant sustènnidu dae cando est nàschidu. Gràtzias finas a totus sos chi, cun impinnu, nos agiudant in custa manifestatzione. S’isperu meu de Sìndigu e de pessone chi si ponet a servìtziu de totu sa comunidade est chi sos resurtados de sa polìtica linguìstica nostra, chi dae annos tenet s’intentu de valorizare sa limba e sa cultura sarda, siant de esèmpiu pro sos giòvanos, ca ant a èssere issosos a nde regòllere s’eredidade e a sighire a traballare a su postu nostru in su tempus benidore. M’àuguro finas chi sa bellesa de traballare paris, sa gana de fàghere e s’amore pro sa limba nostra, chi non sunt mai mancados in custu prèmiu, non mudent mai cun sos annos e nos permitant de arribare a artu. Nois, dae parte nostra, amus a chircare de fàghere semper mègius. Gràtzias a totus. Pabàriu - editzione sa de duos | 7 8 | Amministratziones Comunales de Paule, Bonàrcadu e Fordongianus Presentada de su Sìndigu de Bonàrcadu Mario Sassu D opo il successo della prima edizione del concorso letterario Pabàriu, la decisione condivisa dalle Amministrazioni di Bonarcado, Fordongianus e Paulilatino di ripetere la positiva esperienza con questa nuova edizione. In un momento come quello attuale così carico di incognite sul futuro della lingua sarda, dar vita a un’ iniziativa come il concorso letterario Pabàriu, assume un significato importante sulla dimensione culturale e identitaria del nostro territorio, una sfida che si è potuta realizzare grazie al concorso di più forze messe in campo con l’obiettivo comune di vivere il futuro dando il giusto valore alle proprie tradizioni e alla propria storia. Certo resta molto da fare ma mi sento di affermare che con il concorso letterario Pabàriu siamo riusciti a dare un concreto ed importante contributo sulla tortuosa via della salvaguardia linguistica nonché sulla sensibilizzazione all’uso del sardo proprio dove maggiore è il bisogno ovvero tra le giovani generazioni. Fondamentale in tale ottica di idee giungere anche quest’anno alla pubblicazione dei numerosi racconti pervenuti al fine di dare visibilità e giusto supporto all’impegno di coloro che come noi credono profondamente nell’importanza del nostro patrimonio linguistico. Apustis de sa bona sorte de sa prima edizione de su cuncursu literàriu Pabàriu, sa detzisione, pigada a cuncordu dae sas Amministratziones de Bonàrcadu, Fordongianus e Paule, de ddu torrare a fàere fintzes ocannu. In su tempus chi seus bivinde, difitzile po su benidore de sa limba, bogare a campu una initziativa comente su cuncursu literàriu Pabàriu, tenet una importànztia manna in chistione de cultura e identidade de su territòriu cosa nostra, unu tribàgliu a sòtziu cun sa punna de chèrrere bìvere su benidore zande valore a sas traditziones e a s’istòria cosa nostra. Zertu, meda est ancora sa cosa de fàere ma seu siguru ca cun su cuncursu litreràriu Pabàriu seus arresurtaos a pesare un’ ala de apozu in s’àndala de sa limba sarda fintzes in ue prus mannu est su bisonzu, diat a èssere intra de sos giòvonos. De importu si est pàssiu pubblicare totu sos contos chi sunt arribaos po aprètziu e visibilidade a su tribàgliu de totu cuddos, chi comente nois, creent in s’importu de su patrimòniu linguìsticu. Pabàriu - editzione sa de duos | 9 Presentada de su Sìndigu de Paule Giovanni Demartis L ’incoraggiante successo della I edizione del premio letterario “Pabàriu” ha portato le amministrazioni comunali di Fordongianus, Bonarcado e Paulilatino a promuovere, con il decisivo apporto dei nostri Ufìtzios de sa Limba Sarda, questa nuova occasione di confronto e reciproca conoscenza tra i non pochi cultori della nostra limba che, con indubbio coraggio, affrontano le insidie dello scrivere in sardo, nelle varianti più diverse, arricchendo notevolmente uno scenario complessivo che presenta evidenti spunti di vivacità e continuità nelle iniziative proposte ad ogni livello istituzionale. La nostra ha tutte le qualità per inserirsi nel novero degli appuntamenti più partecipati e culturalmente più pregevoli tra i tanti che costellano il panorama degli eventi di tutela e valorizzazione de sa limba sarda. La Regione Autonoma della Sardegna, la Provincia, i Comuni più vari stanno portando avanti una miriade di iniziative che lasciano ben sperare per il futuro della nostra lingua. Sono forse le istituzioni scolastiche a presentare ancora poca convinzione nell’azione di apprendimento e valorizzazione delle parlate locali non supportate, a dire il vero, da una copertura finanziaria adeguata e da una possibile offerta formativa convinta. Le piccole amministrazioni come le nostre devono mantenere, per quanto possibile, alta l’attenzione verso l’argomento lingua che, come già sostenuto nel recente passato, è parte fondamentale della nostra identità di sardi, cittadini italiani ed europei. “Pabàriu” si inserisce perfettamente in questo sforzo comune dagli esiti incerti in cui non dobbiamo lesinare il nostro impegno quotidiano. Grazie ai nostri ospiti, a Serafino Pischedda, alle operatrici dei vari sportelli e a quanti hanno voluto partecipare con i propri manoscritti. A àteros annos Su resurtadu prus che bonu chi su cuncursu literàriu at tentu s’annu passadu at portadu sas Amministratziones comunales de Fordongianus, Bonàrcadu e Paule a promòvere, paris cun sos ufìtzios de sa limba sarda, sa segunda editzione. Est unu momentu de cunfrontu e connòschèntzia intre sos amantiosos de su sardu chi, cun corazu, parant fronte a sas dificultades de iscrìere in limba, in totus sas variantes, e portant richesa a initziativas comente custa promòvidas dae sos Entes. “Pabàriu” tenet totus sas calidades pro èssere numenadu intre sos atòbios culturales prus nòdidos e apretziados intre sos chi benint amaniados pro avalorare sa limba sarda. Sa Regione, sa Provìntzia e sos Comunes sunt faghende meda pro sa limba nostra. Sunt sas iscolas chi sunt abarradas unu pagu in dae segus, pagu cunvintas de s’importàntzia de imparare e avalorare su sardu ma fortzis, a nàrrere sa beridade, est ca ddis mancat su dinari pro ddu pòdere fàghere. Comunes piticos comente sos nostros devent sighire a traballare pro sa limba chi est, comente nadu fintzas s’annu passadu, una parte de importu mannu pro s’identidade de nois sardos, tzitadinos italianos e europeos. “Pabàriu” faghet parte de sos isfortzos chi semus faghende e amus a sighire a fàghere. Gràtzias a sos istranzos presentes, a Serafino Pischedda, a sos operadores de sos ufìtzios de limba sarda e a totus sos iscritores. A àteros annos Pabàriu - editzione sa de duos | 11 12 | Amministratziones Comunales de Paule, Bonàrcadu e Fordongianus Prefatzione P abàriu, nàschidu dae s’amore pro sa limba, dae s’impinnu e su traballu pro pesare unu frore e ddu fàghere mannu. Ca s’isperu nostru est de ddu fàghere crèschere gràtzias a sas paràulas, a sas pàginas de balore mannu chi prenent custu libru. Pabàriu est unu frore, unu cuncursu, ma non solu…: dd’amus fatu nàschere cun su disizu de che torrare in vida sa limba ca a dda faeddare ebbia non bastat, tocat a dd’iscrìere puru. Unu passu mannu a in antis amus fatu ocannu: deghe pitzocheddas ant leadu parte a su prèmiu. Duncas su traballu chi semus faghende serbit e tocat a non si frimare. Sa gherra a su nucleari de una pariga de pitzocheddas de Fordongianus e Su tesoro prus mannu e prus bellu de àteras de Norghiddo sunt solu duos contos, pagos ma bastantes pro nos fàghere a cumprèndere chi bi sunt issos puru, sos giòvanos, chi tenent gana de “cùrrere” paris cun nois, gana de imparare e non de èssere solu erederis passivos de una limba intèndia in domo. Sunt diventados protagonistas issos puru e dd’ant fatu ammostende•nos, de manera originale, duos contos chi tratant de realidade e modernidade unu, de fantasia s’àteru. Su chi prus contat est chi dd’ant fatu, pro sa prima borta, in sardu. Prus cantidade e calidade in sos contos de sos mannos. Ocannu puru, dae totu Sardigna, unu pradu coloradu cun sas tintas de sas variantes de totu s’ìsula: campidanesu, logudoresu, gadduresu. Unu campu froridu cun argumentos alligros e, a bortas, fintzas sèrios e tristos. S’amore est presente in medas contos, s’amore in diferentes formas, fintzas traitore, comente in Sa fueddada de s’impicadu, de Giovanni Paolo Salaris, Contos de àteros tempos, de Carmelino Sanna, Su neu, de Teresa Lonis e Sa muina de su bentu, de Teodora Manai. S’amore, emmo, ma fintzas sa timòria pro sas responsabilidades, sa fua, ca òmines semus e custa est sa vida. Capitat fintzas chi s’amore siat custrintu a fàghere sos contos cun sa sorte chi, belle semper, detzidit pro nois sena mancu nos preguntare su parre. Nde sunt un’esèmpiu Eleonora Igriles, de Pietro Peigottu e Era una sera di Magghiju, de Domenico Battaglia. Su contu binchidore de ocannu, cust’ùrtimu, chi a sa fine nos ammustrat sos protagonistas chi si torrant a adobiare, pro pagu, pro cumbinatzione, ca cussu fiat su destinu. Sandro Biccai in Non m’at postu cabu faeddat de un amore mannu chi binchet a sa morte e a sa giùstitzia traitora . Est imbetzes prenu de tristura su contu de Giancarlo Secci, Chini est su meri, in ue su protagonista bidet, a coro malu, una vida de traballu e sacrifìtzios ispèrdidos dae fìgios sena sentidu. E ammentos, medas, de tempos bellos chi nche sunt andados e, a bortas, impudu pro unu passadu chi lassat sinnos semper bios in sa mente e in su coro de sos pessonàgios comente in Pitzinnu in Baronia, de Mario Nurchis e Sa piciocala de areseu, de Anna Simbula Marras. Àteras bortas sunt ammentos de sas traditziones andadas e mai ismentigadas, comente in su contu Triulas, de Costantina Frau o ammentos de unu passadu de dolore, violèntzia e tristura, comente cussu de tiu Srebestu in Unu marrone mascru, de Antonio Maria Sanna. S’importàntzia de èssere, non de apàrrere dd’agatamus in su contu de Antonio Brundu ,“Ojipinta”, una fèmina chi tenet meda de imparare dae sa fìgia e chi, a sa fine ebbia, si nd’abìgiat chi bi sunt cosas de importu prus mannu de su chi faghimus bìdere a foras. Pabàriu - editzione sa de duos | 13 Bachis Serra in Deus ti ddu paghet nos ammentat imbetzes chi no est cosa bona su de giuigare sas pessones dae su colore de sa pedde, su sàmbene o sa natzionalide. Nos alligrant temas prus lèbios, galanos, a tretos casi cummèdia: Su giugi impruenadu de Giovanni Bellisa e Vida noa de Gigi Tatti in ue s’iscritore nos contat de sa vida impossìbile a tres: maridu, muzere e una sogra fichete; una vida de suferèntzia finas a cando no arribat issa, Ludmilla, s’ucraina, chi faghet connòschere una vida noa a su protagonista. Cun Lidone su Negusceri de Minnia Pani connoschimus unu pessonàgiu chi bendet frores e ddos donat a sos mortos fintzas a cando nde ddi passat sa gana a pustis de àere fatu un’isbàlliu cun una pessone ancora bia. Parent, o fortzis sunt, letziones de faeddos ismentigados cussas fatas a su dischente dae tzia Simona in su contu Jogos de paràulas, de Giovanni Chessa. Agatamus sa fantasia e casi maghia in Sas nughes de Tiu Cristiolu, iscritu dae Mario Atzori e Giovanna Maria Ara. E a bortas sa fantasia si mèsturat a s’istòria comente in Sos duos imperadores, de Filippo Piras; inoghe s’autore nos regordat fintzas s’importàntzia de sighire s’istintu, comente faghet s’àbbile. Contos meda, paràulas e momentos de praghere, chi a bortas nos ispassiant e, a bortas, nos faghent fintzas frimare a pensare. Abarrat de nàrrere gràtzias ebbia, gràtzias a totus sos chi nos permitint de andare a in antis e nos sustenent die pro die in custu prèmiu, gràtzias a sas Amministratziones comunales, a sa Cummissione chi traballat cun passione, passèntzia e impinnu e a issos, sos iscritores: onniunu, a manera sua, nos agiudat e cuntivigiat su “Pabàriu ca issu puru, comente totus sos frores, mancari pagu, cheret abbadu. Sara Firinu S u cuncursu literàriu Pabàriu naschit un’annu a como dae su desizu de sas Comunidades de Bonàrcadu, Fordongianus e Paule de zare amparu a sa limba sarda. Sa punna est istètia cussa de contivitzare un’ initziativa cuncreta chi fessit capatze de fàere torrare a impreare sa limba sarda a sa zente, po pòrrere pentzare e iscrìere in sardu, cumprendere e non imentrigare s’importu de sa limba nostra. Istiddios de una cultura e de una manera de bìere e contare sa vida chi ancora tocant su coro de sos sardos mancari su bentu de su progressu e de sa globalizatzione siant pesandeche a bolare, comente fozas de atonzu, unu mundu chi agatat in sa limba s’imprenta prus sintzera. Est istètiu custu s’apretu, afortigau dae sa bona sorte chi at tentu sa prima editzione de su cuncursu, a fàere sighire s’àndala e a fàere lòmpere fintzes ocannu a su cuncursu Pabàriu. S’editzione noa at cunfirmau sas isperàntzias nostras, manna e ispantosa est istètia sa partetzipatzione, po custu obbligatzione est pàssiu pubblicare sos contos chi sunt comente frores nàschios e crèschios in dogna zassu de Sardigna, de judu non solu po su valore linguìsticu, ma fintzes po s’imbentu e su valore artìsticu. Aprètziu mannu mèritant, intra de totus, sos pitzocheddos ca partetzipande ant afortigau su valore de su cuncursu, diat a èssere torrare a acostare sos giòvanos a sa limba betande su sèmene po sa trasmissione linguìstica intra sas generatziones. Torraus gràtzias a sas Amministratziones Comunales ca, cun su matessi interessu de s’annu passau, ant crètiu fintzes ocannu in custa initziativa, a totu cuddos chi ant zau una manu de azudu, a sa giuria e mascamente a sos iscritores mannos e piticos, ca cun su tribàgliu issoro ant imprentau una pàzina po su benidore de limba e cultura sarda. Antonella Pinna Silvia Mastinu Pabàriu - editzione sa de duos | 15 16 | Amministratziones Comunales de Paule, Bonàrcadu e Fordongianus Setzione “Iscritores giòvanos” Primu Prèmiu (ex aequo) Sa gherra a su nucleari ATZENI ILARIA, CARTA SILVIA, CRISPATZU CARLA, MELONI CHIARA, PANI NOEMI, ZEDDA FLAVIA - Fordongianus Frachisca fiat una picioca de degheotu annus chi frecuentaiat su liceu in bidda sua. Pro s’edadi chi teniat fiat una picioca meda determinada; candu si poniat in conca calicuna cosa, nemus ddi podiat fai cambiai idea. Issa non fiat bellighedda meda, ma fiat intelligenti. Mancai fiat una persona sempri gentili cun totus, teniat duas amigas ebbia chi dd’agiudaiant sempri candu teniat bisòngiu. No andaiat de acordu cun is fedallis ca issa fiat diversa, ca teniat interessus e ideas chi non fiant cussas de una picioca de s’edadi sua. Is atrus dda pigaiant in giru ca beniat dae una famìglia rica e teniat dinari meda e si podiat permìtere totu cussu chi cheriat. Ma a issa non nde dd’importaiat nudda de fai biri a is atrus ca teniat dinari meda e non nde dd’importaiat de si comporai totu s’istimentu e sos belletus chi praghiant a sas piciocas de s’edadi sua. Issa su dinari dd’usaiat pro si comporai is librus e passaiat su tempus a legi e a istudiai ca ddi praghiat meda e cheriat imparai onni dia calicuna cosa noa. Frachisca biviat in una citadi tzerriada Forum Traiani e a issa ddi praghiat meda ca ddue fiant piciocheddus meda e unu muntoni de logus pro andai a legi a meria dopu s’iscola. A issa ddi praghiat meda unu logu a in ui andaiat onni meria. Fiat una domu bècia fata a biblioteca cun un ortu mannu prenu de froris totu coloraus. Ddi praghiat a abarrai oras e oras crocada in terra legendi is librus chi pigaiat in biblioteca. Frachisca fiat fìgia de unu ingegneri connotu in totu Italia pro is triballus e is progetus importantis chi faiat. Non fiat mai in domu e giraiat su mundu pro traballu e a sa fìgia ddi dispraghiat e fiat sempri trista ca teniat bisòngiu de tenni unu babbu a canta onni die pro ddi podi contai sos problemas suos o solu pro foeddai cun issu de onni cosa. A issa ddi mancaiat su babbu. Sa mamma de Frachisca cricaiat in onni manera de non ddi fai intendi sa mancantza de su babbu. Nen mancu sa mamma andaiat de acordu cun su pobiddu siat ca non fiat mai in domu e issa fiat sempri sola, e siat ca a issa non ddi praghiat su triballu chi faiat e su prus de is bortas non fiat de acordu cun is isceltas suas. Su motivu chi ddos aiat fatos andai in crisi fiat su fatu chi su pobiddu aiat acetau de progetai una centrali nucleari chi depiant pònnidi pròpriu in sa bidda de issus a canta de sa cussa biblioteca antiga a in ue sa fìgia Frachisca andaiat onni meria, unu logu chi portaiat in su coru poita dd’arregordaiat de candu fiat pitica. Sa mamma nd’aiat allegau cun Frachisca de sas isceltas de su pobiddu e aiat fatu de totu po ddi fai cambiai idea e, sigomenti no istaiat beni de saludi, timiat de non si da fai a cumbati contru su pobiddu e sa centrali nucleari. Pròpriu in cussas dies, in una bidda a canta a sa sua, aiant organizau unu cunvènniu contru a su nucleari. Frachisca aiat decìdidu de andai unu pagu pro su chi dd’aiat nau sa mamma, unu pagu poiti ddue creiat e unu pagu ca, a si ponni contru a su babbu, faiat biri a is amigus ca a issa de su dinari non nde dd’importaiat nudda e ca fiat interessada a cosas meda prus importantes comenti su rispetu de s’ambienti e sa saludi de Pabàriu - editzione sa de duos | 17 sa genti. Cheriat andai fintzas po nd’ischiri de prus de su nucleari e de sos dannos chi podiat fai e non ddu depiat narri a su babbu chi, si dd’aiat ischìpidu, non dd’aiat mandada de siguru. Cussu mengianu si nde fiat pesada chitzu meda pro arribai in tempus a su cunvènniu. Fiat arribada totu emotzionada e non bidiat s’ora de nd’ischiri de prus de is aspetus positivus e negativus de is centralis nuclearis. Cussa dia etotu si fiat formau unu comitau contru su nucleari e Frachisca si nche fiat iscrita cuntenta meda e aiat fintzas connotu a unu bellu piciocu chi a nùmene teniat Mariu. Issus teniant cosas meda in comuni. Aiant cominciau a si biri onni dia, passendi unu muntoni de tempus paris. Issa aiat cominciau a provai sentimentus pro issu e issu pro issa. Mariu fiat diventau una persona importanti pro Frachisca, chi si fidaiat e ddi naraiat totu; ma fintzas a cussu momentu issa non dd’aiat confidau de su progetu de su babbu, poiti si nd’imbregungiaiat. Aiat agatau su coràgiu unu meria chi fiant paris in biblioteca e issa aiat fintzas prantu. Issu non solu dd’aiat cumprèndia, ma aiat aumentau sa stima pro issa poiti, pro portai a in antis sas ideas suas, andaiat contru a su babbu. Paris aiant cricau de cumprendi in calli modu podiant furai su progetu de su babbu, chi non fiat ancora finiu. Ddu teniat sempri custoiu in s’ufìciu e ddue traballaiat onni dia candu fiat in domu. Pròpriu pro cussu motivu su babbu de Frachisca non fiat partiu pro su traballu poiti fiat ansiosu de finiri su progetu de sa centralli nucleari. Aiant decìdidu de ddu furai unu meria candu su babbu fiat foras a chena cun is cumpàngius de traballu, e pensaiant de tenni tempu suficienti pro ddu furai. Ma Mariu, chi de sòlitu fiat sempri puntualli, sa dia aiat tentu unu contratempus e fiat arribau prus a tradu. Chi fiant arrenèscidos ad aperri sa ghenna de s’ufìciu cun unu urteddu poiti su babbu teniat sempri sa crai cun issu. Ma pròpriu candu dd’aiant aciapau e fiant totus cuntentus, aiant intèndiu su rumori de sa màchina de su babbu. Frachisca fiat arrennèscida a chi fai essiri a Mariu dae sa fentana cun su progetu. Su babbu, comenti onni meria, fiat intrau in s’uficiu pro finiri su progetu e aiat aciapau sa fìgia in s’aposentu. Dd’aiat fatu domandas meda: poiti fiat ingui, ite fiat fendi…Ma issa non dd’aiat arrespostu e si fiat serrada in s’aposentu suo. Su babbu aiat cricau de dda ponni invatu, ma non nche fiat arrennèscidu. Sa dia dopu su babbu depiat portai su progetu a su traballu pro ddu fai biri a is cumpàngius ma, comenti aiat apertu su cassetu in ui ddu teniat custodiu, non dd’aiat aciapau e aiat pregontau a sa figia. Issa aiat confessau ma aiat nau ca su progetu non ddu teniat issa, ma Mariu, s’amigu. Su babbu si fiat arrenegau meda e dd’aiat mandada a foras de domu. Issa fiat disisperada, non ischiat iti fai e si fiat confidada cun Mariu e paris aiant decìdiu de fuiri a largu de Forum Traiani. Dopu duas chidas Frachisca fiat torrada a domu pro sa saludi de sa mamma isperendi de non incontrai a su babbu ma, comenti fiat intrada a domu, aiat bistu a su babbu in dae in antis de sa ghenna e issu aiat crefidu allegai cun issa. Ma non aiant allegau meda poiti si fiant impressaus. In totus cussas dias su babbu aiat pentzau meda a totu, siat a s’importantza de sa famìglia sua siat a is dannus chi su nucleari provocaiat e aiat nau ‘iscusa’ a sa fìgia e a sa pobidda pro non ddas àiri ascurtadas. Sa mamma de Frachisca onni dia s’intendiat mèngius. In cussas dias su babbu aiat pregontau a su comuni e a sa regioni de fai unu referendum contru su nucleari. Da cussu referendum sa genti aiat cumprèndidu is dannus chi cussa centralli podiat causai e in totu sa bidda si fiat giurau de non pensai a cussas cosas chi provocaiant dannus. Forum Traiani da cussa dia fiat diventau unu comuni denuclearizau. 18 | Amministratziones Comunales de Paule, Bonàrcadu e Fordongianus Primu prèmiu (ex aequo) Su tesoro prus mannu e prus bellu ANGIONI CHIARA, MELE AURORA, PONTURO MARIA, ROSMARINO WANDA Norbello Fiat una die de sole, s’iscola fiat finia dae pagu e bator amigas, Aurora, Maria, Wanda e Chiara, no ischiant comente che passare su sero. Aiant detzìdiu de andare a biblioteca pro si nde leaee unu libru. Non ddue aiat nessunu ca fiat chitzo e si fiant postas a forrogare ca cheriant cricare su libru prus bellu. Aiant bistu unu libru mannu e totu prenu de pruene; totus ddu cheriant ma fiat tropu in artu e non faiat a nde ddu leae. Aiant aferrau una cadira pro pòdere arribare e fiant cricande de nde ddu leare ma che ddis fiat orrutu dae manos e si fiat apertu in mesu. Sas amigas fiant acostias pro ddu biere, totu curiosas. In cussu momentu si nde fiant amentadas ca in Norghiddo sa zente nariat ca ddue fiat unu tesoro mannu cuau in unu logu prenu de perìgulos e ca sa mapa pro dd’agatare fiat iscrita in unu libru antigu, costuidu dae sèculos in sa Biblioteca de sa bidda. Nissunu aiat mai tentu su corazu de dd’apèrrere ca fiat tropu perigulosu e totus sos norghiddesos timiant. In cussu libru ddue fiat iscritu comente agatare su tesoro. Ma cussas pitzocas fiant corazosas meda e cheriant diventare irricas. A issas non de ddis importaiat nudda de sos perìgulos. Aiant cumintzadu a isfoliare su libru e si fiant frimadas in una pàzina in ue ddue fiat unu indovinellu e aiant lèziu totus paris, a boghe arta: “Cale est su tesoro prus mannu?” e su libru…. che ddas aiat ingurtias. Si fiant agatas in unu logu chi non connoschiant, totu istranu e si nde fiant assicadas pro ite no ischiant comente torrare a domo . Su logu fiat totu buju, non si bidiat nudda!!!. S’ intendiant remores istranos, comente chi fessant boghes de cristianos ma non ddue fiat nessunu. Timiant ma cheriant sìghire e andare a in aintis pro ite onniuna de issas cheriat agatare su tesoro. Assoras si fiant postas a cricare un’istrada pro ddue pòdere arribre. Aiant cumitzau a caminare pro medas oras; fiant istracas e non ischiant mancu issas a in ue fiant andande; a sa fine aiant bistu un òmine betzu; portaiat sa braba longa e bianca e un istimentu nieddu e longu. Issas fiant acostias pro ddi preguantare comente arribare prus impresse a su tesoro. Su betzu ddis aiat nadu: “Seis corazosas meda, pitzocheddas, nessunu aiat mai tentu su corazu de bènnere a inoghe. Issas aiant rispostu: “nois puru timimos ma cherimos agatare su tesoro e diventare irricas; nos podet mustrare s’istrada?”. Issu aiat arrespostu: “s’istrada est longa meda e prena de perìgulos, depides fàere atintzione!!!!. Depides andare finzas a sa roca chi jughet forma de conca de cristianu, a pustis furriare a manca fintzas a arribare a su frùmene prenu de cocodrillos. In ie ais a agatare unu cantu de sa crae pro apèrrere sa cassia cun su tesoro…” Assoras fiant partias totu cuntentas ca non bidiant s’ora de arribare a sa roca. Fiant arribadas a pustis de oras meda de caminu. Sas bator pitzocheddas aiant bistu una cosa chi faiat lughe: fiat unu cantu de sa crae cuau in s’ogu de sa roca chi fiat arta meda, Pabàriu - editzione sa de duos | 19 ma Aurora aiat detzisu ca cheriat pigare etotu. Ma sas amigas non cheriant ca timiant pro issa: “No andes ca est tropu perigulosu!! Tue ses prus importante de su tesoro!!!”; ma issa fiat pigada etotu e che fiat arrennèssia a nde leae su cantu de sa crae e fiat totu cuntenta. Ma su caminu dae faere fiat ancora longu. Aiant sìghiu a caminare fintzas a cando aiant torrau a biere a su betzu chi ddis aiat nadu : “Torrae a domo ca est tropu perigulosu!!!. Pro apèrrere sa cassia depides agatare sos àteros duos cantos de sa crae. Fintzas a como seis istadas fortunadas ma no at a èssere semper gasi”. Ma issas non dd’aiant iscurtau e cheriant andare a in antis. Totu in una si fuint agatadas in dae in antis de unu frùmene prenu de cocodrillos. In sa buca de unu aiant bistu un àteru cantu de sa crae. Custa orta fiat Maria chi cheriat provare a nde ddu leare ma sas amigas aiant provau a ddi fàere cambiare idea ca non cheriant pèrdere un’amiga; ma issa cheriat provare etotu ca con cussu dinari de su tesoro diat àere pòtziu azuare sas amigas ca non fiant irricas. Duncas Maria aiat leau unu fuste e, abellu abellu, fiat acostia a s’animale, mancari time time. Dd’aiat postu su fuste in sa buca e su cantu de sa crae nche fiat orrutu a su frùmene. Impresse Chiara si nche fiat betada pro cricare nde ddu leae. Unu cocodrillu che ddi fiat andau in fatu e aiat cricau de da mossigae ma issa si fiat posta a annadae impresse e Wanda aiat fatu a tempus a ddi dare sa manu e a nde dda tirare dae su frùmene. Chiara portaiat sa mallieta totu istratzulada ca su cocodrillu aiat cricau de dda mossicare. Totus sas bator pitzocas aiant timiu e si fiant appressadas. Fiant totus cuntentas ca como ddis mancaiant unu cantu ebbia de sa crae. Semper prus corazodas, fiant partias pro cricare s’ùrtimu cantu. No ischiant a cale chirru tirare cando, dae a largu, aiant bistu unu muntone de fumu e non si bidiant pari pari. Si fiant aferradas totus a sa manu pro non si pèrdede e pro si dae corazu s’una cun s’àtera. Fiant acostias tussinde po su fumu; aiant intèndiu sa boghe de su betzu chi ddis aiat nau: “si cheris agatare su tesoro depis passare in mesu de su fogu!!!. S’ùrtimu cantu de sa crae est in ie”. Assoras Wanda, chi non cheriat chi sas amigas si fessant abrusadas, aia sartiau su fogu. Sas amigas aiant tzirriau: “Wanda no andes, ca tue ses prus importante de su tesoro!!!”. Ma issa nche fiat zai in mesu cun s’istimentu totu abrusau. Issa fiat corazosa e aiat sìghiu a cùrrere pro nde leare su cantu de sa crae. Sas amigas dda fiant ispetande ma issa non torraiat e aiant cumintzau a dda tzirriare a boghe arta. Issa cricaiat de arrespòndere ma non ch’arrennessiat ca su fumu che ddi fiat intrau in prumones. Che fiat arrennèssia a nde tirare sa crae dae su fogu e dda portaiat istrinta a forte in sa manu. Wanda si fiat amustrèchia e sas amigas, chi non dda bidiant torrande in segus, aiant detzìdiu de andae a dd’azudae. Si fiant postas unu muncadoreddu in sa buca e si nche fiant intradas currinde a mesu de su fogu. Assoras aiant bistu a Wanda in terra e aiant provau a nde dd’ischidae; issa si nde fuit ischidada. Nde dd’aiant leada e bogada de su fogu sentze si nd’incurare de sa crae, chi in cussu momentu non fiat importante. Si fiant postas a cùrrere pro cricare unu frùmene e cando dd’aiant agatau aiant prenu cartzidas de abba pro che dd’istudare. Cando su fogu fiat istudau sas bator amigas aiant sighiu in su caminu issoro. Camina camina aiant agatau una gruta e nche fiant intradas e aiant bistu una cassia; fiant acostias e aiant bistu ca portaiat tres istampigheddas; in una nch’aiant postu sos cantos de sa crae. Sa cassia si fiat aperta e sas bator amigas aiant abbadiau a intro e nche fiant istadas ingurtias e leadas 20 | Amministratziones Comunales de Paule, Bonàrcadu e Fordongianus a biblioteca, in su puntu in ue ddue fiat su libru. Aiant torrau a lèzere totus paris s’indovinellu e como connoschiant sa resposta: su tesoru prus mannu e prus bellu fiat s’amicitzia!!!!. Pabàriu - editzione sa de duos | 21 II setzione – Mannos Primu prèmiu Era una sera di Magghju BATTAGLIA DOMENICO - La Maddalena E si puri l’istati aìa apertu i so porti a u cardu più intensu, d’a funtanédda de’dui stradi cuntinuaia a sciurtì acqua ancóra frisca e limpida. A gerra d’Antonia, appugghjata supra u lastricatu, éra a terza d’una filaràta chi ogni ghjornu si ripitìa puntuali e chi richidìa, di sólitu, tra un impinà e l’antru, alumancu déci minuti d’attésa. Quiddu ghjornu puri Niculà, ufficiali di l’Esercitu, chi si truaia a l’Isula pe una missioni di pocu contu, aspittaia diligenti (normali pe un militari) u so turnu. A so gerra éra avanti d’un postu a quidda da ghjoana chi, cun durci piacéri, s’éra surpresa a vidé u ghjuanottu assittalla e agghjutalla, pó, und’u pezzu di strada chi la siparaia d’a casa de’so ginitori. Éra natu cussì un friquintassi chi aìa rivilatu, ritruendisi unu und’u spaziu di l’antru, monda accustamenti famiddari und’i so viti, cu a cunvinzioni chi cunfidassi l’espirienzi d’ugnunu sarìa statu fundamintali pe dà u principiu a un longu rapportu. L’ommu, 26 anni, vidùu, éra babbu di Ghjallunà, un masciaréddu di sei mesi appena, chi cunsideratu u so laóru aìa affidatu, a u mumentu, a una surédda. Antonia, innéci, g’aìa fattu cunniscì subbitu Sara, a so zitédda, di tre anni più grandi di Ghjallunà, fiddóla di qua nunn’aìa lasciatu traccî di sintimentu longu u camminu da so vita, tantu chi l’immagghjni da so faccia éra svanita in sprescia puri d’a menti da criatura… , brusgiata cum’u nigativu d’una futugraffia sgradita, dai raggi sicchi du sóli du mezziornu. Stà inzemmi éra maraviddósu, e Niculà, tuccatu d’amóri, cume durci falena runzaia di cuntinùu intundu a quidda fonti di luci e di calóri chi di certu nun lu sdigghjaia, e chi mancu pe un attimu accinnaia a spignissi. Aìni dicisu di spusassi prestu. E quandu u cinqui di sittembri du stessu annu, a luci da matina l’aìa scitata, Antonia s’éra intésa strana, cumi invurtulata da i fitti ragnateli d’un tamantu sognu. U sóli scardaia e illuminaia a so casa chi, sippuri ummili, apparìa cumi un diamanti incastunatu tra i riflessi di raggi durati, rindendi più fascinósu l’eventu. E quandu, don Capula, u monsignóri, aìa benedettu l’anéddi, i campani, tistimogni da festa, rintuccaini armoniósi undell’aria, sfumendi liggéri verzu u célu… carizzendilu parpèna, senza sgranfiallu. Un ghjornu di più o menu dui mesi dópu, i surdati itagliani di terra e di mari, a u gridu di “a noi la Corsica”, s’érini priparendi a brincà i Bucchi. In privisioni di mumenti più mali, a famidda d’Antonia, sfullamentu o no, aìa prifiritu fà i balisgi e spustassi di quiddu tantu chi bastaia a sintissi sicura, e in un paiséddu di cullina, culà vicinu, aìa truàtu casa e incuntratu antri isulani. Ma Niculà, chi in quidda campagna in terra corza s’éra truàtu invischjàtu, nunn’aìa vulutu chi a muddéri siguissi i so cari, e forzi pe garantinni l’inculumità, forzi perché ghjlósu merciu, l’aìa spidita, cum’un paccu pustali, dai so parenti, in un cascinali d’a pianura padana. U so ziu, prupietariu di diverzi tarrèni, l’avarìa di 22 | Amministratziones Comunales de Paule, Bonàrcadu e Fordongianus sicuru agghjutata e si ni sarìa fattu caricu, in tuttu e per tuttu; ma éra certu, a’ stessa manéra, chi pani e giacigliu, Antonia, si l’avarìa duùti guadagnà c’u sudóri. S’éra adiguata, cussì, ai mistieri più ummili e disparati, chi da quarchi annu ghjà cunniscia. Ma più du laóru de’ campi, longu e faticósu pe una donna, éra u tempu malatu chi nun diligirìa. E a fumaccia, l’umidu und’i casi, u fridu chi gh’intraia unde l’ossi, érini stati a fonti da malattia chi, quarchi tempu dópu, l’avarìa custretta in un lettu di spidali a Verona. In quiddu piriudu pinzéri e solitudini rattristaini i so intirminabbili ghjurnati e, di li vorti, rivivìa und’a menti l’immagghjni cunfusa d’un passatu… da pocu passatu. A famidda, u scogliu, i disidéri di ghjuanédda suffucati d’a sprescia di scricchì, c’u ricordu di quiddu mumentu chi nun riuscìa a canciddà: u piacéri e a passioni trasfurmati undell’incubu da so vita. Pircipìa ancóra, undell’anima e und’u corpu, i fiammi di l’infernu e a fitta di dulóri chi s’éra rivilata, pó, cun frammenti d’un pientu minutu, tignutu di russu… u svanì d’una tenéra innucenza. Sarraia, tandu, l’occhji a u silenziu, cumi si cussì pudèssi tiné luntani i notti populati d’umbri. Miraia a longu a biancura du suffittu mentri i culóri da ghjuinezza si rincurrìani und’a so menti, cu a spiranza chi culà svanissi l’ammentu da faccia di l’ommu chi, dopu aéghi criàtu intundu un mondu di fantastichi illusioni, g’aìa arrubbatu, cun l’ingannu, a sóla dota chi avarìa pudutu uffrì a un futuru maritu. Quandu un “ciao” , dittu durci, aìa taddàtu quiddi farzi silenzi e, cumi d’incantu, aìa missu fini a un sguttà di lagrimi melanconichi chi signaini di tristùra quidda faccia ancóra criatura. S’éra prisintata cum’a signora Cicìglia, nata da quiddi parti, muddéri d’un ufficiali da Regia Marina, chi und’i panni di dama di carità spissu visitaia i ricueràti. «Ma tu non hai la parlata di una di qui» - aìa dittu a donna, cun fà dubbiósu - dópu aéghi scambiatu quarchi paróla. «In rialtà no!» - aìa cunfirmatu l’antra-. «Sogu sarda, di Madalena pe a pricisioni, un postu cussì picculéddu chi di sicuru nun l’avaréti mai intésu muntuà». Sapé chi vinìssi da quiddu logu g’aìa innéci fattu briddà l’occhji, scitàtu und’u córi durci ricórdi, vistu chi l’aria di quiddu postu l’aìa rispirata pe quattru anni, inzemmi a u maritu, culà abbassu a u cumandu d’una guarnigioni. Quidda ghjuanédda a signora Cicìglia si l’aìa subbitu missa und’u córi, cumi a prutigghjlla. «Perché non vieni a casa mia una volta guarita? Lavorerai per me… se ti garba. Vedrai, saremo per te come una famiglia». Si sintìa sirena in quiddu mumentu Antonia, cumi si gnenti di bruttu ghi fussi mai capitatu; tuttu quiddu interessi… quiddu sintìssi carculàta: stagghjìa pe mullà a tutti quiddi lisinghi. “Ma ghjé una famidda ghill’agghju jà” - s’éra ditta - , e si puri ricunniscenti aìa prifiritu scrivì a so mamma, pe riciìnni sì cunsigliu, ma suprattuttu p’aé nutizi du maritu, vistu chi oramai da più di dui mesi nun ni sapìa più nudda. Cusa g’avarìa duùtu rispundì Nina, a so mamma, chi nun ni sapìa di più; chi pusata davanti a u caminu vótu du calóri du fócu e di quiddu de’ parzoni cari sintìa u capu diìntà sempri più pisanti, a u pinzéru di dué scrivì paróli chi nun gh’érini. Ma própiu quandu aìa perzu a spiranza, Niculà aìa fattu ritornu a l’Isula. Un vilu d’alba, beddu tésu supra u capu, aìa accumpagnatu u so arrìu. Sólu chi l’aria éra pista, Pabàriu - editzione sa de duos | 23 carica di pioggia, pisanti da livà u fiatu: l’ommu apparìa affannàtu… l’occhji svutàti d’a vargugna. E quiddu vilu s’éra subbitu sfilacciatu in milli scusi; a so vóci, debbuli e suttili cume quidda d’un zitéddu, ghi rimbumbaia und’i tempî cum’un corpu di cannonu. Un filu di sudóri ghi surcaia lènu a fronti finamenti ‘arrià a bagnaghi i labbri, salèndi parpèna quidd’appiddàssi bambu chi ghjà da subbitu s’éra rivilatu senza sapóri di virità. Barbuttaia paróli incumprinsibbili, unde l’accésa discussioni cu a so cuscenza. Quiddu silenziu impînatu d’impacciu éra statu longu, tirribbili. Tinìa u capu bassu. A donna, chi tonta nunn’éra, s’éra attappata lesta u nasu p’èssi sicura di nun rispirà i fumi malati d’un discurzu pienu di bucii, tanta a puzza di brusgiatu intundu. Cull’occhji, pó, cumi c’un rasogghju, aìa taddatu di rabbia l’aria ingenua chi da sempri invurtulaia a so faccia. Éra tantu stanca chi indrintu u so corpu avvirtìa quiddu crollu chi pudìa arrià da un mumentu a l’antru. Nun una paróla… gh’éra abbastatu intrappulaghi u sguardu, pe un mumentu. E gummitata da u córi l’urtima ghjastimma, cu ancóra u gustu d’amaru in bucca, l’aìa puntatu fin’a vidéllu diìntà sempri più picculéddu, sia und’a stima chi fisicamenti… finu chi a strada si l’aìa inguddìtu. Niculà tinìa a mani a so nóa cumpagna, una ghjòana curzicana chi oramai da dui mesi aìa scupertu di truassi in panzinu. Ma nun pagu d’aé missu tuttu quiddu scumpigliu, s’éra puri inzuccatu d’andà in cuntinenti e cuntà tuttu a’ muddéri. Antonia, ghjà infurmata da un acéddu assummiddanti tantu a una lettra, bambisgiona cumm’éra, l’aìa cumunqui aspittatu, spirendi di vidéghi pignì alumancu una lagrima di pintimentu… cuddì dai labbri, si puri minutu, un invitu a u pardonu. U so sguardu, a mumenti duru, sapìa diìntà puri durci, tantu n’éra innammurata, ristendi cussì cunfusa und’i so emuzioni, und’i so turmenti. Ma quiddu guasi supplicà g’aìa fattu sciuppà, all’isumbrettu, a billa, e l’amaru si lu sintìa arzà in gula: ah! quidda faccia senz’esprissioni… e a bucca chi nun gummitaia mancu una paróla. Pe cusa l’aìa fatta tutta quidda strada si pó si dimustraia un cacaddósu? Perché nun dighi chi s’éra amicatu? S’aìssi pudutu, g’avarìa magnatu u córi p’arrubbaghi l’anima e i sintimenti. Cussì l’aìa présu a mani e missu davanti a un biviu: una strada purtaia in Sardigna, l’antra in Corsica. A iddu u sciuàru. Éra statu, innéci, u criaturu chi a corza purtaia in panzinu a fallu dicidì. S’éra cussì ritruàta a piccà u murru contru porti sarràti, e cu l’occhji gunfi da rassignazioni pruàia a sminticà quiddu mondu chi l’aìa firita in un puntu cussì sinsibbili du corpu. Davanti a idda rignàia u bugghju. Da allóra, tutti i séri, pusata a u centru d’una stanza, ogni ghjornu diverza, l’aìa présa a cantà, senza mai stancassi, una canzunetta in limba chi g’aìa imparatu Niculà. Ma cumi si u braccèttu du grammofunu turnéssi ogni vorta a u sorcu di partenza, ripitìa, c’un filu di vóci, sempri a stessa strofa… a prima, chi idda, a dispettu, aìa imbrugghjatu a gustu sóu, altirnendini, und’i dialetti, i versi: unu in venetu, l’antru in isulanu: “Quel mazzolin dei fiori, chi vèni d’a muntagna e guarda ben che no’l se bagna chi lu vóddu rigalà”. Sólu chi, a l’urtimu, quidda lagna dagghjìa fastidiu ancóra a u silenziu, e quandu nun ni pudìa più puri idda, ricitaia, più chi cantà, l’urtima strofa, und’u sólu dialettu venetu: “Diran che son tradita, tradita nell’amore, e l’è perché mi piange il cuore e per sempre piangerà!”. 24 | Amministratziones Comunales de Paule, Bonàrcadu e Fordongianus E finìa sempri a raspi, mancu fussi una zitédda. Si quarchi tempu dópu gh’éra sciurtitu di lasciassi ai spaddi a dilusioni, ‘aspittalla aìa truàtu sólu i bracci fridi d’un futuru incertu. Ma fà capulinu a’ porta da vita g’aìa fattu rincuntrà a signora Cicìglia, un’antra vorta a l’Isula pe siguì u maritu und’u so migliardesimu trasfirimentu. E in quiddu surrisu chi nun pudìa fà a menu d’èssi, a ghjòana, abbandunata l’umbra, aìa ritruàtu u sóli, e und’i so raggi una nóa famidda, un laóru di casa (senza fà a ziracca)… ; scuprissi quidda fiddóla da tantu tempu attésa. I ‘signóri’, in virità, dui fiddóli masci ghi l’aìni; ma vó mittì una femmina? Avà nun campaia più unde l’illusioni di campà, e ghi s’éra apertu, inspiratu, un barconu da undi rimirà un panurama di sirinità chi ghi pirmittissi di gudì alumancu i frigugghjuli d’una tardìa filicità. Avarìa cussì aspittatu chi u tempu, cum’a nìi, g’ammantatéssi di biancu i capiddi. Una notti, inguddìta da u bugghju d’un sonnu senza stélli, Antonia s’éra scuperta unicu parzunagghju in un sognu senza attóri: sóla, a’ luci d’una luna chi si riflittìa debbuli supr’a so faccia, rindendighila tristi, senza emuzioni, cun immagghjni scuri. Pó, und’u silenziu, l’ecu di dui vóci: una da signora Cicìglia, l’antra du maritu: li sintìa luntani, ma, più di tuttu, turmintati da un’inchîtudini chi, cumi rugghjni, si magnaia i so discurzi. E all’isumbrettu, un nomi e una paróla, ditti un pocu più forti: Niculà… divorziu. Si pó, und’u sognu, a notti s’éra trasfurmata in ghjornu, idda s’éra ritruata viagghjatrici in una stazioni di treni, tra i nùuli, cun l’unicu trenu prisenti chi, cumi una saètta, gh’éra partitu da sutt’a u nasu sparendi in un attimu. E cumi d’incantu aìa bucatu u célu… una carrozza dópu l’antra: pó u trenu éra finitu e s’éra ridistésu u célu. Sturdulita si guardaia intundu, nun capìa; e mentri maraviddàta si dummandaia si fussi statu ‘u trenu da spiranza’, a ogni beddu ricordu, una dópu l’antra, i carrozzi, buchendi all’incuntrariu l’azzurru, aìni fattu ritornu a’ stazioni, supra i nùuli. Ma Antonia, pe nun currì l’arriscu di fassilu sparì un’antra vorta, ghi s’éra abbrancicàta, imprisgiunendilu und’a so fantasia. Vulìa curiusàghi indrintu; scuprì si in unu de’ vagoni ghi fussi quarchidunu… a l’arriscu d’una surprésa sgradita. E sì, una faccia aìa fattu capulinu, e sciurtita da u bugghju g’aìa surrisu. Antonia s’éra intésa invurtulà da un prufundu sensu di paura e, a u stessu tempu, da un’inusuali carma: rivivìa, senza sapé cumi, i so ghjorni più beddi. “Oh… Niculà” - aìa appena pudutu prununcià - , chi una scuzzulata a una spadda g’aìa svistitu u sognu in un attimu; e avà, quidda stessa manu, trimmichenti, gh’éra allunghendi una lettra. «È appena arrivata da Milano», - g’aìa saputu sólu dì a signora Cicìglia - . A Antonia éra statu sufficienti ligghjì quarchi riga pe pó pudé fà dui più dui. «Nunn’éra bastata a guerra, ghi mancàini ancóra Fortuna e Baslini a fà dannu» aia cummintatu amaramenti a donna - . «Puri u divorziu, avà. Malamorti a te… malamorti a tutti - aìa impricàtu contru u maritu e a malasorti - . Ghjà mi l’éti fattu u tiru. In tribbunali mi vói… Cumi no! Ghi venaragghju quandu passarà a piddammi Babbu Natali, cu a slitta. U divorziu primma o pó arriarà, quistu è sicuru, ma ghinn’avarai da taddattini di barbi primma… Niculà!». Passaini monda lenti i nùuli densi di tristura chi ghi pupulaini a menti. A so vita, oramai, éra diìntata un va e veni senza sensu, e filicità e piacéri a u quotidianu s’érini perzi ghjornu dópu ghjornu. E cun l’andata in pinzioni du maritu da signora Pabàriu - editzione sa de duos | 25 Cicìglia, u trasfirissi a Milanu, undi i so ‘signóri pussidìini una casa, éra statu cumi riscichinà a’primma caléra, dópu tanti arzati. Ma, inaspittatamenti, und’a sirinità aìa passatu guasi ottu anni. S’érini fatti sett’óri d’una séra di magghju. Piuìa. Antonia éra appena arzata supra u tranvai chi da piazza du Duomu l’avarìa purtata in casa. A u so fiancu éra pusatu un ommu di bedda prisenza, capiddi sali e pépi, chi a vidéllu bè, avarà aùtu una sissantina d’anni. Éra Niculà. Da pocu aìa lasciatu caserma e laóru, e culà aìa missu radichi: abituatu cum’éra a’ vita da grandi città, Verona, avà, ghi stagghjìa un pocu strinta. Oramai, ancóra pe iddu, a solitudini éra diìntata a cumpagna d’ogni ghjornu; e si la purtaia a braccetta cumi fussi una nóa amanti: a ghjòana curzicana s’éra fatta piddà d’a nustalgia pe Ajacciu, e u fiddólu da monda tempu aìa dicisu di stassini pe contu sóu. S’érini guardati undell’occhji senza ricunniscissi. Quandu pianu pianu a séra aìa vistitu di pinumbra i stradi e u tranvai sfarragghjaia und’u so andà, Antonia, forzi nannata d’a munutunìa du tù - tutù de’roti ingruppati ai binari, s’éra abbandunata a un liggéru sonnu, accustendisi, un pocu a la vorta, a u ‘vicinu di postu’, finamenti ‘appugghjàghi cun dillicatezza u capu annant’a spadda. L’ommu, a u principiu, s’éra imbarazzatu pe quidda inusuali situazioni, pó, pe fà un pocu di spiritu cu l’antri, aìa fattu néci di gunfià u pettu, e pe nun scitalla, s’éra limitatu a un sussurru: «Cusa vuléti, u fascinu è fascinu!». Un attimu prima da firmata di viali Mazzini, aìa missu da parti u surrisu e s’éra allarmatu: “negattia!… vabbè a stanchezza, ma nun s’è accorta chi semu guasi a u capulìnia?”. Ma l’andà lentu du vecchju tranvai éra, in quiddu mumentu, ancóra più lestu di l’urtimi battiti du córi d’Antonia; e a l’arrìu di l’autombulanza da Crucirrussa, culà pe strapurtalla a u spidali più vicinu, a donna éra oramai tèttara: i passigghjéri, allambrati, parìani tanti lagghjò. Da quarchi minutu aìa puri stanciàtu. «Alumancu sapé di qua resta… nun g’ha mancu un ducumentu!» - ripitìa a l’antri, Niculà -. “Signóri méu… - pinzaia, fra sé e sé l’ommu - , murì cussì, in un battì di ciglî, senza mancu un lamentu. Spiremu nunn’aìssi suffertu… Certu chi déi aé tribbulàtu avvéru und’a vita, a curcia, e quidd’occhji stanchi n’érini a tistimugnanza”. “Magari - si rammaricaia - s’aìssi attaccatu subbitu buttoni…”. Piccatu! Antonia éra própiu u so idiali di donna… piccatu avvéru. N’aìssi aùtu a pussibbilità, l’avarìa invitata pe un caffè, una ciattulata; pó… dendi tempu a u tempu… Chissà. “Cum’è crudéli, di li vorti, u distinu” - si ripitìa - nun truendi paci. “Ah… nunn’aélla cunnisciuta prima… ”. 26 | Amministratziones Comunales de Paule, Bonàrcadu e Fordongianus Segundu Prèmiu Oji-pinta BRUNDU ANTONIO – Orani Su nuscu de sos bisos e de sas chimeras est durche durche, ma chin su tempus si nd’isfachet, a bellu a bellu; non lu podimus picare pro semper. Sa bellesa at su matessi fiacu ammajadore, forte e gheladu1, ma si nde fuit chin-d’una frina lena lena, in-d’una iscuta de alas de mariposa o a sos primos alenos de sa luna imbasciadora de una note astragosa. Sa galania mea peròe pariat chi, in su caminu de sa bida, no aret depidu atopare mai sas lacanas de sos annos. Eo so naschida bella, cantu su sole in sos lìchidos manzaniles de maju, che una rosa allentorida in-d’unu pradu de luches e de sonos ninnadores, comente a s’abba de su Ribu Mannu chi, cando falat dae mesu costa, lampizat che cristallos de luna a sas primas ojadas de su sero. De essere gosi donosa l’apo semper ischidu dae pitzinna minore e no l’apo mai cubadu a nisciune. Fipo galana e chircaìo de lu mustrare a totus chin trassas e jochitos pro chi m’aren tentu a zeniu; fipo sa printzipessa de domo, una jana de seda falada dae chelu pro bestire chin rajos de oro sos locos inube ponìo pede. Non si podet cucuzare su Monte de Noròddilo a pannitzos; sa bellesa mea gasi etotu e... bidu chi non bi baliat intupada, fachìo a manera chi totus sos chi tenìo in afetu si nd’aren godidu, mascandelos de basos e carignos. Sa pitzinnia mea si nch’est bolada in cussos seros de istìu chi jocaìo a su tene e a su cuba chin sos cumpanzeddos de su bichinadu e in sos suspos de sas Montorjas, tzia Patronilla e tzia Mintonia, chi bessian a su friscu chin mama pro nde la garrigare de contascias chi la teteraian pro totu sa note. Fin seros bardaneris de sos bisos pius innossentes chi una pitzinna de deche annos podiat tennere, galu arbidos che a sos ojos de prata chi pimpirinaian su Caminu de sa Paza2. Fiza sola, in domo m’abian semper imbisciadu e acuntentadu in totu su chi cherìo. S’aposentu mea fit un’acorru de bamboleddas de cada zenia chi mi fachian cumpanzia sos bortaedies de iberru, tropu longos pro mi los colare a sa sichìa supra cussos cuadernos mannos chi, sicunde sa mastra de iscola, depìo acucurare chin literas e numeros fintzas a s’isconnortu. Menzus a jocare chin cussas cumpanzeddas chi faeddaian petzi intro sa conca mea. Mi sedìo in s’iscribania, a innantis de s’ispiju, lis ispertaìo cussos pilos longos de seda brunda e lis intinghìo sa cara chin ghentinos zobanos e friscos pro chi seren parfidas pius bellas. Fin “femineddas mannas”, postas de minigonnas e de tacos... e deo... cherìo essere manna che a issas! Tando andaìo a s’aposentu de mama e mi ponìo sas iscarpas suas, cussas chi fachian sonu meda cando iscudian a terra, passizaìo e m’apompiaìo in s’ispiju de su mobile mannu. A pustis nde li furaìo sas tintas – tantu issa mancu si nde poniat – e torraìo a s’iscribania, pintandemi sa cara comente fachìo chin sas amicheddas meas. Ma cussos benticheddos beraniles, galu cajentes, si nche fin andados de su totu cando m’abian imbiadu a sas iscolas medias. Jumpada cussa janna mi fipo acatada in-d’unu passadissu longu longu ube 1 2 Denso Via Lattea Pabàriu - editzione sa de duos | 27 b’abiat ateras chentu jannas, totus de aperrere, chi mi depian ammustrare mundos nobales de compudare fintzas in s’urtimunu angrone. Fit cussa cajone3 chi abìo comintzadu a m’intendere diversa. Sas bambolas nche las abìo istichidas totucantas in-d’un’iscatulone e jutas a s’isostre a picare piughere. Sos bortaedies colaian pius in presse e sos cuadernos si inchendian de coricheddos e de lumenes de piciocos pius mannos de mene chi mi furriaian in concas a cada ora. Cando andaìo a domo de sas cumpanzas pro istudiare, Pitagora e Manzoni si perdian in mesu a sos pessos e a sos faeddos de cuddu o de cudd’ateru pitzinnu e su tempus si nde fuiat lestru che bentu lumenandelos totus e abbramindenche calicunu. M’ammento chi, a s’essida de iscola, bi nd’iscampiaiat medas pro nos apompiare... e nois fimus semper trassadas pro lis mustrare su chi si podiat e pro lis facher disizare su chi non si bidiat... Culi-buddidas e milindrosas, s’apentu nostru fit a non bi los apompiare mancu in cara cando benian a nos atopare in caminu... e nos bidian fuinde, a brullas e a risitos, in sos guturos de Galàripa chi, paris chin nois, si nd’inguglian fintzas sos buddiores insoro. Bartare4 cantos disizos cussos mesudies an addobbadu a su portale de domo chi si fit cunzande in palas meas! Eo bi ponìo su coro pro intrare in sas ganas de calicunu de issos ma, chin maliscia, non mi dassaìo aciapare. Su manzanu bessìo dae domo semper chin sa cara bene bardada dae unu pizu de tinta chi mi fachiat luchida che sos bridos de tzia Jubanna Masulai. M’istririolaìo sas pispiristas fintzas chi seren parfidas petenes de seda e in ojos mi colaìo bator parmos de pasta colorida, gasi cucuzaìo peri sas calancas chi mi dassaiat su sonnu. Sas laras mi las fachìo semper rujas che focu, allutas che su sole de Mesagustu. Assentada gasi mi parìo pius bella e a contu meu aggradaìo galu de pius a sos piciocos, mancari sa mastra de italianu m’aret semper nadu chi de cosas de cussa zenia no nd’abìo bisonzu ca fipo naschida ja zeniosa. Mannai puru, tra una lambria e s’atera de su rosariu, mi brigaiat semper ca fipo tropu minore pro “cussos nicheles” chi, sicundu issa, mi fachian parrere legia. Ma sos pessamentos meos aggrucaian ateras camineras e si cherìo essere “a sa moda” pro piàchere e intzidiare sas ganas de sos piciocos non podìo facher a mancu de m’imbrastiare chin sas abbelliduras chi mi fin caras. Intantu sos cuadernos fin semper arrimados in-d’unu calasciu... e a fortza de non bi los aperrere m’est tocadu de mi tratennere in iscola un’annu in pius. Finidas sas medias chi tenìo bindichi annos, so andada a teraca a domo de tzia Luisa Murichessa. Non mi daiat meda, ma su dinare tando mi fit bonu nessi pro mi nde catzare sos disizos, ca in domo pius de unu letu e de su recatu non mi podian dare. Su chi balanzaìo mi lu gastaìo totu in bestes, iscarpas e in cussas tintas chi pius mi nde colaìo e pius nde cherìo, fintzas si sa cara mea istaiat bene comente Deus mi l’abiat intregada. Cando sas cumpazas chi fin istudiande in Nugoro in sas superiores abian comintzadu a nde ghirare a bidda pipande, non fipo abbarrada a mancu insoro, picandemi fintzas cussu bisciu legiu chi mi fachiat parrere galu pius manna e alleriadora5. Si non si depian tratennere in domo insoro chin sos libros, su sapadu sero fimus semper paradas in sa piatzedda de Su Gulinosu pro apompiare sos piciocos chi colaian in s’istradone cantande 3 4 5 Periodo Chissà Seducente 28 | Amministratziones Comunales de Paule, Bonàrcadu e Fordongianus a tenore a “boche ‘e leva”6. A pustis chi nos bidian si firmaian in pedes nostros pro jocare a sa murra e nos ponian a narrere fintzas a cando, pro nois, fit ora de recuire... semper tropu chito! Los pessaìo cando, prima de mi nde corcare, mi nde dogaìo dae cara cussu pizu de colores, ja isfadosu, pro chi no aren maciadu sos lentolos e cando, una borta a letu, los intendìo galu mentras secaian su mudore de sa note chin ateros corfos a sa seria e chin numeros chi a bellu a bellu si nde tutaian in su sonnu. Bi nd’abiat unu chi mi piachiat pius de sos ateros: Sarbadore, su chi in su cuncordu fachiat sa cuarta7 e carchi borta peri sa boche... E ite boche! Non fit bellu no isco comente, ma fit unu cantu de pane chin mele chi cherìo assazare, fita a fita, fintzas a m’itopare8. Istudiaiat in s’Agrariu e, a su chi intendìo, depiat essere fintzas bravu meda in iscola. Fit peròe agreste e gasi birgonzosu chi, si m’apompiaiat e bidiat chi mi nde fipo abbizande, bortaiat deretu sa cara. Istaìo die e note pessande a isse, ischìo de l’aggradare e de essere s’oriolu suo, ma non si detzidiat a mi narrere nudda. Su sapadu sero, prima de essire, mi fachìo bella petzi pro isse: colaìo a su nessi un’ora de rellozu ponendemi piugheres e tintas in ojos, in canterjos e in murros e paspiandemi tota sa carena de nuscos chi, a contu meu, fin bonos pro nde l’ammachiare e lu facher bennere a m’indeosare. In s’istradone totus si bortaian a m’apompiare dae pedes fintzas a concas e deo, braghera, sichìo in su caminu meu chene dare cara a nisciunu. Fintzas sas cumpanzas abbarraian ispantadas de cantu fipo donosa. Mi mutian “oji-pinta”. Ischìo chi, pro totus sos piciocos chi bi fin a inghiriu nostru, sa prima de seperare fipo deo: sas miradas insoro fin petzi pro mene cando s’arrimaian a faeddare chi nois. Intantu isetaìo chi calicunu s’aret postu sa facia e seret bennidu a mi chircare... Eo imbeces chircaìo semper s’ojada de Sarbadore, imbiandeli chin su pessu abbratzos, basos e cucuzos de durcore chi mi torraiat a sa cuba, fue fue comente un’ape chi at impenas sutu totu sos licores dae su fiore pius chibberu de unu pradu illacanadu. Custu fiore galanu isparghiat pro isse sa beste pius galonada9, ma abbaraddaiat10 fintzas ateras criaduras... e una de custas, Mario Corjilongu, abiat detzisu de lu goddire. Mario fit bellu, pius de Sarbadore, grussu e forte, ma a sa prima no li daìo cara ca fit ballentiosu e li piachiat unu pacu tropu su binu. Fachiat sa contra e cando cantaiat in sa piatza chircaiat s’ojada mea, ponendesi a facher bellas giradas comente chi m’aret cherfidu narrere de essere omine fatu. Su sero chi m’abiat dimandadu si cherìo a essire a sa sola chin isse no l’abìo torradu deretu su chi eja, ma duas dies a pustis fipo ja chinta dae sos bratzos suos, amparadores e gasi cajentes chi mi illenaian sa carena cando los intendìo in cherta de m’astringhere su coro a su suo pro chi si seren basados apare. Fit su primu chi abiat postu a un’ala sa birgonza e fit bennidu a mi chircare; custu mi bastaiat pro liu torrare in afetu. Die pro die fipo semper pius picada dae isse e Sarbadore nde fit ja rutu in olvidu. Pariat fabula, ma cussas manos mannas e unu pacu rasposas resessian a mi carignare a lepiu a lepiu, mentras sa tudda mi rupiat che ispadas de mele, manicandeminde in-d’un’urdu s’ischina, sos 6 Tipo di canto a tenore che segue e velocizza “Sa seria” 7 Mesuboche 8 Scoppiare 9 Sgargiante 10 Incantava Pabàriu - editzione sa de duos | 29 bratzos e... su coro. Tando chircaìo sas petorras suas, m’afranzaìo a isse forte forte e, chin sas laras, li pintaio in cara e in murros de cussos coricheddos rujos chi, un’atera cajone, s’iscialaian in sos cuadernos de iscola... Ma prima de arribbare s’istìu m’abiat ja dassadu chene mi narrere mancu bah! Abiat cotiadu a si nd’isfadare de mene. Su dinare chi mi daian sas Murichessas no mi fit bastande mancu in biscios e tando, bidu chi non tenìo pius s’amoradu, mi nde fipo tucada in Costa Ismeralda pro s’istagione. Inibe su ite facher no mancaiat e pacaian bene, ma non bi balet contadu comente cussa zente garriga de dinare dassaiat su locu. Titules! Fin una birgonza... e naraian fintzas chi fimus nois, poberos e sardos, sos brutos! Mi tocaiat de illitzire aposentos loroddosas che s’armarju de sos porcos de tziu Bennardinu Chentu Sunzas. A su nessi tribagliaìo petzi a manzanu. Paris chin mecus bi fin ateras tres piciocas, baroniesas chi m’abian agasagiadu dae sa prima die. Trataìo meda chin issas; sos bortaedies fimus semper corcadas cucuru apare, a duas a duas, suta carchi paracu in s’ispiagia chi bi fit a innantis de s’albergo “nostru”, contandenos de comente abiamus acatadu sas aposentos su manzanu e de sos piciocos chi bi dormian. Cada chida mi tocaiat una die de pasu, ma non ghiraìo mai a bidda ca fit innedda e in postale bi cheriat tropu ora a nde giompere; menzus mi la colaìo a giru e, bidu chi non depìo iscubilare chito su manzanu, carchi borta su sero prima andaìo fintzas a ballare si bi fit una cumpanza chi abiat issa puru su reposu s’incrasa. Non fachiat a ponner pede intro cussas butecas de istentu11 chi totus sos omines si bortaian a m’apompiare. In cue mi intendìo che reina, chin totus cussas lampizadas chi s’ispijaian in sas tintas de sa cara mea, fachendemi lucheschere che s’Isteddu de Chenadorju12 in notes de assulenu... Ma fipo una reina chene re... e totus sos chi s’acortziaian a ballare chin mecus fin crétidos, faciudos e legios che su bistocu de su diabulu. Tando sos pessos meos si nde fuian torra a Su Gulinosu, inube bi fin sas cumpanzas chi abìo dassadu in bidda a friscurare e Mario chin Sarbadore cantande a tenore. Chissai ite fin fachende... si fin filande... Cando bi pessaìo su coro meu intraiat in tristura, cucuzandesi de nues che su Monte de Noròddilo in sos seros de atonzu, cussos chi fipo comintzande a disizare che maca. Mi congiulìo e mi nd’isserraìo intro de mene. Non bi cherìo pessare... e tando chircaìo amparu in s’ammentu de sos contos de tzia Patronilla Montorja, chi in su mese de agustu abiat dadu sa dispedida dae custu mundu. Ma fortzis mi nde fipo ismenticada totu a una borta cando, unu manzanu chi abìo belle agabbadu de tribagliare, mi fit paradu a innatis su piciocu gasi bellu chi fintzas a oje no nd’apo mai bidu ateros che a isse. Fipo intrande a illitzire s’urtima aposentu chene mancu mi nd’abbizare chi isse fit inibe, galu corcadu. Comente l’abìo bidu tremendesi suta su lentolu mi fipo totu assantiada e teterada; no ischìo in cale istampu mi nd’intrare! Aperende sa janna l’abìo secadu su sonnu e isse, dogandesinde sas gherdas dae ojos, si fit arrimadu a m’abbadiare pro unu bellu urdu. A pustis de m’aere saludadu e assussegadu nandemi chi non b’abiat sutzessu nudda, si nde fit pesadu e, segherandesi chi fit in mudandas, abiat leadu su cucuzu chinghendesilu in chitos. Fit artu, grussu, chin sos ojos che a duas castanzas maduras e sos pilos chi parian unu pradu de trigu inube mi cherìo imbrossinare, abbratzande dae nobu cussos bisos de pitzinna. Su restu de su manzanu mi l’abìo coladu a 11 12 Luoghi di divertimento Venere 30 | Amministratziones Comunales de Paule, Bonàrcadu e Fordongianus chistione chin isse. Fit sa prima note chi corcaiat in cuss’albergo. A su chi contaiat depiat essere milanesu o de cussas alas, fizu de carchi mere de siendas illacanadas ispaghinadas in totube, fintzas in America. Pius sos faeddos sichian e pius mi nde fachìo picare dae isse e dae su chi mi naraiat. Sa bida sua fit totu un’atera cosa dae sa mea, fata de galas chene agabbu chi non podìo connoschere. Fit comente chi seret istadu de un’ateru mundu. A s’ora peròe fortzis non resessìo galu a cumprendere chi sa cosa non podiat andare a innantis ca nos partziat unu mare tropu mannu de jumpare. Pro isse su caminu fit totu in paris, fatu de biscios e iscascios: essiat cada sero a ballare, semper in locos diversos, recuiat su manzanu chito e si pudiat abbasciadu apare fintzas a bortaedie, cando si la colaiat in su mare isetande chi seret torrada s’ora de su disaogu. Pro mene sa bida fit un’artzada longa longa in mesu a su desertu e mi bastaiat unu nudda pro mi cuntentare, comente su cossolu de colare un’urdu culu a modde su pustis mesudie. Su bellu est chi isse, nigheddu che fresi a fortza de arreare ajadu in s’ispiagia, m’abiat fintzas dimandadu si su mare lu bidìo ca, a parrer suo, juchìo sa cara bianca che sa tela e su rujore de sas laras mi fachiat galu pius incherada... Ma abìo cumpresu chi custu l’aggradaiat. Tando l’abìo nadu chi mi cubaìo semper suta su paracu ca su sole fit che a sos piciocos: picaiat a concas! Cussa risposta l’abiat fatu lampizare sas pupillas e su badu mannu chi nos partziat in duas perras de mundu rebessas pariat chi si seret astrintu fintzas a facher a manera chi nos seremus tocados in-d’unu abbratzu chi non connoschiat nen tempus nen locos. Cussu sero mi cheriat a ballare chin isse e, bidu chi sa die a pustis fipo de reposu, non mi fipo fata precare meda meda. Ghirada dae su mare un’urdu prima, mi nd’abìo coladu su restu de bortaedie a innantis de s’ispiju in cherta de m’assentare cantu menzus podìo, cubande sas picias chi juchìo in cara, mancari seren pacas e minujeddas, frunindemi13 de purpuras sos ojos e inchendendemi sas laras. Depìo essere impompada che matrona pro poder balanzare sos disizos suos e sas imbidias de cussas chi in sos ballos si credian sas meres de su trenu. Nos fimus atopados a sas nobe a innantis de su tzillereddu chi bi fit in s’ispiagia e m’abiat picadu a chenare in-d’unu ristorante chi bi fit acurtzu, inube b’abiat a manicare totu cosas chi no abìo mai intesu. M’ammento petzi chi prima de nos nch’andare abiat fatu bocare un’ampulla manna de isciampagne; no nd’abìo mai assazadu prima de tando, ma mi fit piachidu meda chi mi nd’abìo bibidu belle su mesu. Cando nos nde fimus essinde non fipo cumprendende pius nudda; galu pius pacu a pustis de sas bator oras coladas ballande e bufande. Sa note fipo recuida chin isse a s’aposentu sua. No ischìo si fimus picados pius dae fumos e bibinzos o dae sa galania nostra e de s’urdu chi fimus colande. A bortas sas cosas si fachen chene cumprendere mancu su pruite; gasi etotu cussa note. In cussos mamentos mi fin torrados in concas pro un’iscuta sos afetos chi abìo dassadu in bidda. Fortzis, arreande in foras dae su chi bi sutzediat in Su Gulinosu fipo debbile e isconnortada, fachendemi picare galu de pius dae sos dillirios de cuss’ora de ammaghiadura. Su manzanu, comente mi nde fipo ischidada, no m’ammentaìo pius nudda de cussa note e sa conca mea fit una preda chi si cheriat iscuta a cada muru de cuss’aposentu chi non si cumprendiat mancu ite fit. Non b’abiat cosa in postorju. Isse puru si nde fit ischidande e, impenas apertos sos ojos, abiat ghetadu sa manu a su calasciu de su comodinu bocandenche un’imboligheddu. In intro b’abiat 13 Adornandomi Pabàriu - editzione sa de duos | 31 unu piughere nidu che a cussu chi dassaiat sa preda modde14 chi, a minore, mi batiat sorrastra mea dae Orane pro jocare a paradisu. Comente sas tzias chi tabbacaian, si nd’abiat postu unu pacu in poddiches e si nde l’abiat tirada chin su nasu. In su mentres, apompiandemi in s’ispiju mi fipo segherada chi sas tintas chi m’abìo coladu su sero prima si fin totus misciadas apare, iscazadas in sos sudores de sa note, inturtandesi in cara. Fipo andande a su bagnu a mi treghere cuss’incioroddu cando isse, bidendemi, si fit pilisadu a boches che unu macu e m’abiat dadu una salarjada, jacarandemi de malumbidu15. Pariat unu modiu. Dae tando no l’apo pius torradu a bidere... si no in televisione, oje chi est unu politicu mannu... Agabbada s’istagione fipo torrada a bidda, buscandemi deretu unu tribaglieddu in domo de sas Limonzas. Mario fit filande chin Anna Bilai, chi comente bellesa non fit mancu de mi ponnere acurtzu. Sarbadore imbeces abiat leadu una borsa de istudiu manna e fit bessidu a continente. Sas cumpanzas depian contipizare a sas fainas de iscola e a bortas mancu bi las bidìo; ma in su giru de pacu tempus fintzas su ite facher meu si fit ammaniande a creschere: fipo prinza! In domo no m’abian nadu nudda: lis abìo contadu su chi mi fit sutzessu e pariat chi m’abian cumpresu. A mannai imbeces azumai non li picaiat cosa! Angela fit naschida in maju, cando abìo impenas jompidu dechesete annos. Fit pili-brunda che a su babbu, cussu babbu chi, no isco comente, abiat aberguadu totu e, a contu suo pro si nd’iscundire, m’abiat imbiadu una litera nandemi chi mi cheriat garrigare de dinare pro pesare sa fiza, ma chi de issa no nde cheriat ischire nudda. A pustis de carchi die fit bennidu a domo tziu Pipinu Sumana, chi tribagliaiat in banca, pro mi narrere chi “un’omine” m’abiat apertu unu contu de unu miliardu! Una paragula chi abìo intesu carchi borta in iscola ma no abìo mai cumpresu bene su chi cheriat narrere. Abìo comintzadu deretu a nde gastare unu bellu pacu, lebandemi carchi beste fata dae cussos mastros de pannu chi abìo bidu a furriu in Costa Ismeralda, unu mobile de iscarpas, unu calasciu de prendas e un’ateru de rossetos e de tintas de medas zenias. Su dinare fit peròe de fiza mea e depìo pessare mescamente a issa. Tando l’abìo comporadu un’apartamentu in Casteddu chi li podiat bisonzare si un’atera die cheriat a istudiare in s’universidade. Sa pitzinna m’abiat torradu pius manna e cussentziosa, tantu chi abìo detzisu puru de mi picare su diploma ca, a pustis, cherìo tirare a innantis chin-d’unu tribagliu bonu, chene tocare su dinare suo. Impenas ch’abiat giompidu sos tres annos nos nde fimus tramudadas a Casteddu. Coladu s’istìu l’abìo imbiada a s’asilo e deo mi fipo iscrita a sas magistrales. Su manzanu andaìo a iscola, su bortaedie jocaìo chin Angela e su sero, una borta chi nde la corcaìo, mi ponìo a istudiare. Mi pariat sa mama torrada a minore cando issa puru, impenas ghirada dae s’asilo, si sediat a innantis de s’ispiju chin sas iscarpas meas e comintzaiat a ispertare sos pilos de sas bamboleddas chi l’abìo intregadu. Si nde colaiat oras e oras ispozandelas, torrandelas a bestire e intinghendelas chin sos lapis colorados chi l’abiat comporadu sa mannai. Ite zeniosa chi fit! Una die, chene mi nd’abbizare, mi nd’abiat furadu sas tintas dae su calasciu de su cantaranu, si fit setzida a innantis de s’ispiju e si fit pintada totu in cara. Bidendela mi fipo posta a ridere, ammentandemi chi lu fachìo deo puru a minore. Non pariat beru! Ma in-d’una in-d’una nde li fit fata sa cara cantu a 14 15 Talco, steatite In malo modo 32 | Amministratziones Comunales de Paule, Bonàrcadu e Fordongianus unu moju e li fit tzedende s’alenu. Chene istare cue billedda billedda16, l’abìo picada deretu dae Dotor Tànchisi, unu pianu a suta nostru. Fit un’omine de gabbale e connotu in totue de cantu fit bonu in su tribagliu suo. L’abiat fatu una initzione, nandemi de non l’intinghere mai pius ca cussu ofiore fit dae neche de una crisi allergica. Dae tando abìo dadu semper atentzione chi fiza mea no aret tocadu sos trucos ne chi si seret acortziada a la jocare carchi femina cari-tinta. Liu abìo nadu fintzas a sas mastras de s’asilo, mancari pacas dies a pustis nde l’are ghirada dae ibe chin sa cara totu a ispiotas17: cussu pustis mesudie sa mama de unu cumpanzeddu suo l’abiat iscutu a s’ispessada unu basu chin su rosseto e li fit essidu s’isfogu. Angela fit creschende pius dechida de sa mama, dilicada che unu butoneddu de rosa e ispapilla che una gatulina. Fit ischida e zeniosa, ascurtaiat totu su chi li naraìo e imparaiat in presse. E ite bella mama chi teniat!... Sa puzonedda mea!... Deo puru fipo creschende chin issa. In iscola andaìo bene in cada materia, fintzas in matematica. Mancari no are mai cherfidu rinuntziare a m’intinghere, fachìo a manera de non nochere a fiza mea, sapunandemi deretu impenas ghiraìo a domo o dande atentu a non bufare a fruncu18 dae sas ampullas. A bortas li negaìo fintzas carchi basu, ma ischitaìo su depidu infundendela chin totu s’afetu chi unu coro minore che a su cussu chi m’iscudiat in petorras resessiat a butare a foras petzi pro issa. Chin su tempus fimus arribbadas a essere che sorres. A pustis de m’aere picadu su diploma abìo dadu su cuncursu pro mastra de iscola, buscande tribagliu in sas elementares chi bi fin acurtzu de domo. Fipo cuntenta de su chi fachìo ca mi piachiat meda a istare chin sos pitzinnos. Durche e passentziosa, chircaìo de lis intrare a zeniu pro chi m’aren tentu in afetu che a una mama... e ja mi cherian pacu! Cando faeddaìo mancu si franghian, mirandemi chin cussos ojitos ispapillos e innossentes; in classe b’abiat semper unu mudore ispantosu. Non si nde dassaian fuire una paragula de su chi naraio, ne unu passu o una furriada de manos chi fachìo in su mentres chi lis contaìo de sos nuraches o de su Libro Cuore. Mi cherian peri ca fipo bella! Mi lu naraian sas mamas cando benian a chistionare chin mecus supra comente fin andande sos fizos in iscola. Sos pitzinnos si perdian in sa galania de sas faturas meas, galu friscas che sas de una diosa chi non connoschet edade. Cada die ispinzellada a primore, mi daian semper nessi chimbe annos de mancu de sos chi abìo. No nde podìo pius facher a mancu de m’addechidare sa carena; in cara juchìo ja carchi pinnica e fintzas su pilu comintzaiat a mi dare isfadu: pius mi lu secaìo e pius torraiat a creschere, pius tostu e pius grussu. Fipo presonera de sas tintas, de su cummerciu de sa “bellesa”. Nemmancu cando abìo letu in su giornale chi una pitzinnia siciliana fit morta a pustis de aere inguglidu sa tzipria de sa mama abìo sessadu. Mantenendemi bella mi fachìo cherrer de pius dae sos istudentes... e non solu... S’annu chi Angela fit andada a su liceo, abìo picadu una prima inube bi fit Chischeddu, unu pitzinnu orfaneddu de mama. In iscola fit su pius bravu, ischiat ja a leghere e a iscriere, ma abbarraiat a contu suo e non trataiat chin nisciune; duncas unu manzanu l’abìo dassadu iscritu in su cuadernu chi cherìo a faeddare chin su babbu. Sa die a putis fit bennidu a l’acumpanzare. 16 17 18 Senza esitazioni, senza indugiare Esantema Al bacio Pabàriu - editzione sa de duos | 33 Si mutiat Bachis; fit un’omine chi podiat aere tres o bator annos in pius meu, bene cambiadu, pasidu e de bonu grabbu, bellu ma tristu che note. Pro una femina no est fatzile a pesare unu fizu a sa sola; galu pius pacu pro un’omine. Bidendelu gasi abìo proadu unu dolu mannu e, in su matessi tempus, peri afetu. Dae cando mi fit naschida Angela no mi fit pius artziadu a sa conca de mi chircare un omine. Bachis fit bonu, durche, pariat fatu pro mene e de sicuru isse puru disizaiat una femina chi l’aret azudadu a pesare unu pitzinnu chi fit totu amore. Duncas l’abìo paradu su latu19 e, pro li chistionare de sos mezoros chi Chischeddu fachiat die pro die, abìo comintzadu a lu bidere nessi una borta sa chida. Unu faeddu infatu de s’ateru e ja m’intendìo chi fit brotande unu fiore galanu. L’abìo contadu totu de mene e deo ischìo totu de isse. Cada borta chi mi bidìo chin Bachis fipo luchida che s’ispiju chi parìo una diosa, chin sa pedde bene tirada, sas pispiristas allonghiadas, sos ojos pintados e sa buca ruja che sas rosas chi, una die o s’atera, isetaìo chi m’aret imbiadu. Eo fipo cumbinta pro nois duos, ma a isse lu bidìo time-time, dudosu, comente fit Sarbadore ateros tempos. Custa borta tocaiat a mie a mi moere. Unu sero de abba, prima de essire dae iscola, l’abìo astrintu una manu e l’abìo nadu, cariandelia a lenu a lenu, su chi intendìo pro isse e dimandandeli si nd’abiat gana de aperrere una pazine noba de su libru de sa bida. Bachis, chin sas manos suas, mannas e asseliadoras, abiat tentu ambas sas meas e, apompiandemi in ojos, abiat comintzadu a faeddare e a mi narrere chi l’aggradaìo meda ca m’acataiat durche e zeniosa... ma non si l’intendiat de mi dare su coro suo ca non podìat batire a nisciuna a essere su chi non cheriat... No arrampanaiat20 sas feminas chi si pintaian! M’abiat bidu semper trucada e custa fit sa manera mea de mi mustrare, de parrere, chi non cuncordaiat chin sos disizos suos. No mi podiat obbrigare a non m’untinare sa cara si custu mi piachiat, ma isse puru si cheriat iscapu dae tzertas cadenas e sa libbertade sua colaiat in-d’unu caminu chene tintas. Pius mi infardaìo, pius mi parìo bella e pius li fachìo ischifu... Duncas, cadiunu istaiat bene in domo sua. Fipo torrada a domo currende mentres sos corrochinos21 de s’abba chi fit ghetande si fin misciande a cussos de su piantu meu, iscazande sas tintas chi juchìo in cara. Jumpadu su jannile, abìo afisciadu deretu sa janna pro m’abbandiare dae su restu de su mundu. Angela a s’ora no fit in domo. Fipo curta deretu a m’apompiare a s’ispiju, su matessi chi m’abiat bidu mudandemi in femina a bellu a bellu. Juchìo sa cara totu bisestrada dae cussas titulias chi mi falaian a ribos in canterjos, dassandebi supra unu pizu de anneu chi mi fit afocande sa pedde. Donzi titulia chi mi fipo colada m’abiat fatu legia e pius betza. De una femina galana fipo resessida a fachere una tentascione. Mi fipo sapunada bene e, apompiandemi torra in s’ispiju, mi fipo segherada chi juchìo sa pedde che lardu asseadu, bischida, ingrispada e pudida. Tando mi fipo ammascarada dae nobu e... parìo galu pius fea; fachìo ischifu fintzas a sos porcos allichida gasi, chin sa cara paramanada22 a ozu seu, chin cussos bardulos de fumu in ojos e chin cussas laras chi b’abiat de si nde riere... 19 20 21 22 Gli avevo teso la trappola Sopportava Impeti, furia, violenza Allisciata con il frattazzo 34 | Amministratziones Comunales de Paule, Bonàrcadu e Fordongianus A ube nde fit finida sa bellesa mea? Si nche fit isfata pianu pianu, che unu sole tutadu, che unu chelu annuadu, che unu fiore allinnadu in d’unu pradu de chisina, isvalorida che una caratza de oro consumida dae su ruinzu, fintzas si s’oro non si nde dassat manicare dae su tempus... Ma sa bisera mea, gasi luchida e neta, non fit de oro; lu pariat solu. Apompiandemi menzus in s’ispiju mi fipo abbizada su chi fipo: unu mostre! B’at coladu paritzos annos dae cando apo sessadu de mi colare cussas titulias chi m’an guastadu sa pedde. No nde podìo pius fachere a mancu. Una borta chi comintzas... Pobera pedde mea! Carchi annu fachet abiat comintzadu a la tennerere fintzas cuddu male, ma so sanada de su totu peri grascias a s’azudu de fiza mea, chi no m’at dassadu mai a sa sola. Mi nd’at fatu frundire fintzas sa sigareta chi m’at postu in cara pinnicas de una femina pius manna de bint’annos. Bidu chi non si podet intinghere, Angela s’est fata meda pius bella de sa mama e cussentziosa chi sos trucos non bisonzan a nudda. Ite rara! Est una picioca corimodde, amantiosa de sos animales e de sa natura: pro custu chi est s’est aunida – cumbinchende fintzas a mie a la sichire – a sa zente chi gherrat contra a sas pellitzas e contra a su male chi s’omine fachet a sas criaduras pius innossentes, comente sos esperimentos de sas industrias de sos trucos. Bartare cantas nde marturian colandelis supra custas titulias chi nos imbetzan sa pedde! E si imbeces de cussos animales abian bochidu a fiza mea pro mi nde catzare custos biscios malabidos? A sos canes nde lis tutan fintzas sa boche pro chi non si intendan sos tirrios cando los sun turmentande!.... E deo, che bagassa betza, mi cherìo pius bella fachendemi legia supra sa pedde insoro! Ma si bi pessamus bene, a ite bisonzat su rosseto si no a imbiare su mundu a s’isperdisciu? Nos fachen a beru pius bellas? Pucidda! Bartare cantu nd’amus inguglidu a fortza de nos lu colare in laras! Fortzis semus tropu abballioddadas23 pro nos serare chi fachimus solu su jocu de su cummerciu chi nos cheret presoneras suas. Sa bida de su pius minore de cussos poberos soriches si balet unu miliardu de bortas de pius de sa de s’omine chi las bochit pro nudda. Fiza mea m’at apertu sos ojos! Custas cosas sutzedin galu oje in ateras perras de mundu, ube sa leze est pius lasca, ma sas titulias giompen semper a inoche, chin s’amparu de lumenes mannos, inube b’at zente chi no at galu cumpresu nudda de sa bida e pessat solu a parrere e no a essere, fintzas si custu cheret narrere a bochire. Non ti pintes mai Angele’, tue chi podes, abbarra bella gasi! Ca si ses gasi bella in intro, podes agrucare totu s’isteddache, ma no as a acatare mai una luche forte, cajente e galana che a sa tua. Ti cherzo bene! 23 Assopite, inebetite Pabàriu - editzione sa de duos | 35 Tertzu Prèmiu Unu Marrone Mascru SANNA ANTONIO MARIA - Samugheo Cicidu in s’arena, suta de una mola de modditzi, pariat unu barone de is tempos antigos. Fatu fatu aperiat unu paracu bidre e s’umbra fut assegurat a totu die. Pitaneddu puru, su nepodeddu, fatu fatu ddu-e lompiat e una borta at intendiu su babbai abrabuliando, ma no iat cumprendiu nudda. Su giogu nde ddi leat sa conca e su mare fut s’istentu suo, sempere annadando. Atra die su mare fut malu, cuaddos biancos parìat chi essent ingrimidu cussu logu orrugandoddu in chentu cantos e Pitaneddu, solu e asseriadu, si fut cicidu cun su babbai. De-a lampadas a capudanni tiu Srebestu cambiat cussorgia, lassàda sa bidda seria e de bona paghe de Liada po cambiare a sa cussorgia de Putzu Idu. Ddu-e teniat una bella domo e a cambiu a cambiu, unu mese perunu, figios e nepodes andant a ddi faere cumpangia. “Babbà ite seis naendo!” Dd’at nadu su nepodeddu fichete. “Nudda figiu meu, nudda!” Dd’at arrespostu su beciu. “No est beru! S’intendo abrabulios ma no cumprendo is foeddos. A ite pentzais!”. A contare is contos antigos ddi preghiat a tiu Srebestu ma a iscoviare s’iscusorgiu de su coro ddi tiràt a grae. Bastes, ca Pitaneddu fut pitzulando comente a su pinnighe, dd’at nadu, a boghe lena, comente chi esset cufessando: “Figiu meu de su coro, incapat babbai fut arregodandosi de su passadu” “Eite babbà! Naideddu a mimi puru.” “Is secretos donniunu ddos depet chistire issu. Ddu at contos e contigheddos chi podent ischire totus. Ma nde ddu at atros chi che ddos interraus cun nos. E cale boles ischire tue?” Dd’at arrespostu, presciadu, tiu Srebestu. “Is che interrais bogio iscurtare babbà!” “Cussos benint cun megus. Is secretos de sa vida ddos apo iscritos, ma primu de faghere su fiagiu, ddis pongio fogu.” Iat arrespostu leme leme e pentzamentosu. No teniat gana de iscoviare is operas chi iat fatu in picinnia, peroe cussu piciocheddu fichete ddi poniat pistighingiu, pentzàt chi esset iscropiu is fainas suas. Bastes una die de ierru, at pinnicadu is paperis po ddis ponne’ fogu, cussos furint s’iscusorgiu de sa vida sua. Ddos at assentados in s’acredda e, pentzamentosu, est lompiu po aperre’ sa fronesta. In cuss’ora una puburedda ‘entu est intrada chenza arrespetu a sa domo de crocare e at ispartzinadu cussos iscritos. Parìat ca fut intradu su tiaulu pilissando su coro de tiu Srebestu S’aera fut pronta po sa niada. Pinnìcados cusso fogios de paperi chi pariant in s’argiola, ddos at amamutzonados, e fatu fatu che nde betat unu a su fogu. Sa die iat arrespramiadu linna. Una pariga de fogiu peroe iant pigadu drivessa carrela, cussu tiaulu de bentu ddos iat cuados suta de sa mobilia. Unu fogiu mannu chia iat pinnicadu faendo su sodrau, iscritu a pinnia e tinteri, chistiat su secretu de sa vida sua. Sa niada fut manna, tres pramos de nie iat postu, e nemos cussu primu note iat cricadu su beciu. Pagu cosa iat chenadu e luego si fut crocadu. 36 | Amministratziones Comunales de Paule, Bonàrcadu e Fordongianus “Assumancu seo in caente e no ispacio linna” iat pentzadu. Ma cara ora de is deghe, a s’ingrunda, su bisongiu de faere is asios suos dd’at fatu pesàre e, incaradu a foras, dd’at obiadu unu muntone mannu de nie. S’apretu fut malu e orrugando cussu nie, po lompe’ a sa latrina, chi fut in s’ortu de palas, at imbruconadu e s’est agatadu imboddigadu in mesu de nie. Amontadu finzes a conca fut e, ca no si nde podiat iscabulere, a sa timentza che dd’at fuidu cosa: s’est imbrutadu. Peleat a si nde pesàre ma calecuna cosa ddi troboiat is pes e issu est abarradu inie, seriu seriu. S’incras mengianu sa figia, chitzu chitzu, est andada a ddu cricare ma issu no in logu, tando at postu iffatu a s’arrastu e dd’at agatadu. Mortu dd’at agatadu, amontadu de nie. Mortu solu che unu cane. No teniat acru de ddu e torrare a domo de su babbu, Fiorosa, ma su dovere ddi bussàt sa ‘enna de su coro e apustis de tempus iat decidiu de giare una prulìda a cussa domo abbandonada. E … comente sempere Pitaneddu dd’iat posta de-a fatu. Cuddu piciocheddu, curiosu, si fut giadu a forrogare su logu, de una domo nd’essiat e a s’atra ch’intrat e sempere gioga gioga ch’est giadu in s’acredda. Giogando cun duna bocighedda de tzapulu custa puru no teniat e inue ch’intrare si no suta de cussu mobile. Ca no si dda faiat a dda ciapare s’est fatu agiudare de-a sa mama e ant ispostadu s’acredda. Paris cun sa bocighedda e unu muntone de pruine Pitaneddu nd’at bogadu un fogiu de paperi, grogo, beciu beciu e iscritu a pitiu. “Ma’! Ma’! Lah ite apo agatadu! Unu fogiu iscritu de-a babbai” “Batiddu a mimi” Dd’at arrespostu sa mama. “Iberta ca ddu ligio geo primu”. At arrespostu cudd’aliga, e cumenciat a ligere: “Liada 15 de capudanni de su 1925. Fui furriando de monte e intrando in su portale apo intendiu boghes, boghes malas e prantu; cussu no fut prantu! Lompiu a coghina apo bistu babbu betando is manos a pitzu a Mariedda, sa sorre pitia. Custa fut una bella bagadiedda, bene fata, cun dunu sinu chi fai disigiare finzes is preides. Babbu puru, furriadu imbriagu, iat disigiadu cussa creatura. Mama fut curta a nde dda iscabulere ma cuss’omine, inganiadu e ameradu de feghe, no ddu furriat nemos. A mama dd’at giadu un’ispinta e che dd’at orrumbulada in s’iscala. Male comente at potziu si nd’est pesada ma fut a camba segada. Bistu tanti treulu, m’est artzadu su sambene a conca, no biia prus, un’ira mala m’est passada in su coro. Mama a coscia segada, Mariedda imburtzugada de babbu, ispetorriada e pranghendo. Seo curtu a s’istaulu e nd’apo ingortu unu marrone, unu marrone mascu iscotzadu; seo curtu a su sostro e… e dd’apo giadu un cropu a conca: ‘Como dda lassas a sorre mia, castigu!’ dd’apo nadu. Incapada dd’at iscapada sa picioconedda! At betadu una boghe mala, un’annodinu borroinando pariat, e si ch’est furriadu orruendonche in s’iscala. Un’erriu de sambene at orroiadu su sostro e s’iscala. Babbu no s’est tremiu prus est abbarradu inie, seriu, comente a mai est istadu. Mama puru at aboghinadu biendo tanti sambene e luego at fatu po si nde pesare, ma comente s’est prantada si ch’est furriada a s’atra parte acabandosi de degollare sa camba segada. Mi seo fuidu e a is boghe totu su bighinadu nd’est intradu a domo. Pabàriu - editzione sa de duos | 37 “Eit’est! Eit’est cust’errore!” at aboghinadu tia Mintonia, gremana primagia de babbu. “Die mala oe, die mala s’at abreschidu!” Dd’at arrespostu mama. “Ecomente sorre mia! Ecomente custu dannu.” E si tirant is pillos e s’aungant una e atra, a teu fatu. Mariedda, pagu ‘ene, fut in dunu cugigone, atrudida e a isconcorros naiat: “Est crupa mia! Est crupa mia chi est mortu babbu! Est crupa mia! Agiutoriu est crupa mia! Mortu babu. E issa puru, ispillissada e ispetorriada, s’acropada. Biendo cussa picioconedda, bella che sole e limpia che sa prata, tia Mintonia at cumprendiu ca su fradile iat fatu is suas e tando at pregontadu sa connata. “Eia”, dd’at arrespostu, fut importunandodda, tando seo acortzida e m’at postu is manos in pitzu; si seus istrapatzados, poschindo m’at ispintu e nde seus orruta de-a s’iscala, geo a orrumbulu, e issu a cucuru fichiu e como est inoghe che unu drigatziu. Is carabineris puru nde funt crunguidos. Mariedda, acromonada, no arrespondiat nudda ma sa mama at contadu su contu e mancari a camba segada nde dd’ant leada cun issos: arrestada. S’at ingortu is crupas de sa morte de babu e pusti de una pariga de dies che dd’ant leada a Aristanis a pratza Manna. At passadu pagu tempus e ddu est morta de su disprascere, cuando sa beridade. No dd’iat iscoviada mai! At pagadu unu dannu chentza neghe, po su malu faere de sa feghe e de is bideas malas”. Cuddu pipiu, ligìda sa litera, est abarradu ispantasiadu. No creiat ca su babai iat potziu faere cussa faina e luego impressando sa mama dd’at nadu. “Naemi ca no est beru, naemi ca est un’atru chi at ‘ochitu su babu.” Tando sa mama, carinniandoddu, dd’at arrespostu: “Figiu meu, custu est su contu de una faina fata in bidda Fraigada. Babai tuo fut un’omine ‘onu, custu fut su contu chi ddi contaiat sempere tiu Lallu, unu parente de mama. Nde ddu ‘oliat leare a campusantu custu contu, ma s’iscusorgiu s’est apertu in fiagiu iscoviando is secretos de sa vida”. 38 | Amministratziones Comunales de Paule, Bonàrcadu e Fordongianus Mentzione Non m’at postu cabu BICCAI SANDRO - Sindia “Assolti….. Assolti tutti e tre con la vecchia formula dell’insufficienza di prove”. Gesus Maria Zusepe! Mi calo in bratzos. Ma si paret beru… Non m’ant cretidu. Non m’ant cretidu. Nen sos giudices togados. Nen sos giudices popolares. Epuru…. S’avocadu sighit a faeddare. Una mitracula. Ispieghendemi cosas chi cumprendo aizu. Fortzis chircat contigas. Fortzis chircat de mi dare consolu. Fortzis…issu l’ischit ite chircat. Ma est innutile chi la sigat. No l’iscurto pius, cussu tunciu infadosu. Sas peraulas suas leant su ’olu. Si che las pinnigat su ’entu. Trunco sa telefonada in perruncias. Ne adiu ne adiosu. Istringo su cellulare in farrancas. Gai forte chi si faghent biaitos totu sos poddighes. A ultimu l’ischighino a inue ’enit bene. Mancari non nd’apat neghe, est issu si che leat sa parte manna. Pitzigat de ata a una punta de crastu. Già bi lu dat su denghe. S’isportellinu a un’ala, su restu a s’atera. “ Bae in chentu diaulos, bae. Tue, giudices e giustiscia”. M’imbenujo. Isconchino. Abaido su chelu. Mancu una nue. E beneminde sos pensamentos chi m’addochidant su coro. Comintzo a trimulare. A trimulare che-i su giuncu. S’arrennegu, su fele, a si non mi ch’ingullent biu!. Ch’eto unu tichirriu. Una ’oghe arrejolada brotat dae su ’achile. Che calat in su pascialone. In pagos segundos s’isparghet fusida in totu sa cussorza. A sa ’oghe, a cussa ’oghe gai fea chi non paret mancu sa mia, ponet fatu unu piantu a sucutu. Lambrigas nachi sunt sas chi si leant su logu. Lambrigas chentza frenu. Lambrigas avenenadas. Sulcant sa cara e avantzant a bellu a bellu, fintzas a lompere a terra. E inie, in sa terra apamentada dae sa sicagna, crobant cuadorzu, ingurtas po semper. Cantu piantu, in custu pagu tempus. A chie at connotu sa malasorte, pretziosu abarrat su piantu ebbia. Mi nd’achidrino. Mi giro in tundu e mi ponzo ojos a sole. Ruju e grogu, faghinde su lampalughe in mia muta de si che cuare addasegus de su monte giai umbrosu. Chissai puite, tot’in d’una, mi ponzo a currere. Un’iscasciadu. Che reverto luego in mesu a sa laghinza. Su melidu de sos pegos, invece de mi fagher torrare in bonu, m’aghejant male e peus. Aberzo sa giaga presa a filu ferru. Mi la lasso a palas. No la serro. Sigo sa cursa in s’uturinu pienu de coras. Unu tretu longu, addepoi trocco a manu manca. Chentu metros. Su Canale de Contra cuadu dae sa malesa. Annos e annos chentza bi passare mancu un’anima. Colat apena de lughe. Un’aidu. B’aiat crefidu una cavana po ispatare. A bratzos nudos, su rù mi faghet a delleju. Una nae de lidone mi nd’iscudet a cara. Un’iscatulada. Menzus, menzus meda, un’ischinjada de foete. Nde ruet una foga de muru. Po pagu chi non mi ch’incarrarzat. In ateros momentos nde l’aia pesada luego. Ma non si chi puru. Tantu non tenzo de bi passare pius. S’istrintorzu s’aberit. Semper pius largu. Ch’esso a s’aria aberta. Un’incantu intregadu dae sa Pabàriu - editzione sa de duos | 39 natura. Mi frimo. Su Poju de su Peddarzu ch’est in fundu. In custu tempus, pagas lacchedas de abba. Inghiriadas, a un’ala e a s’atera, dae pinnas de muru de rocas massissas. Innidas. A mesa costa una segada trovuca, acostou de lavru fatu a unu gantzu dae su maistrale, re de sos bentos. Aberzo sos melmos e pisco aria. Unu pagu de recreu, Un’apena- non siat tropu su discansu- e torro a imbucare a currere. Deretu a sa trema. Fatto s’andalieni in mesu a sa feruledda torrada a nudda e a matas de rù birde corrale. Piantones de pirastu, mai innestados, abaidant cuss’ispantu de cursa disisperada. S’accamu. S’istrachidudine. Un’iscameddu. Ponzo unu pè in boidu. Che tontono. Tzumbo sa cara…. “ Milla, Teresa mia. Milla. Tando no est beru chi ses morta! Fut sonnu malu su chi ap’idu. Su tzoccu de tres fusiles su notte de annu nou. Tue chi rues affaca a mie. Deo feridu a conca. Sos ojos velados de sambene. Su fritu de s’asfaltu chi s’amesciat a su caldu de sa timòria. Passos chi si nd’acurtziant a sa lestra. Boghes. Tres boghes divrescias. Tres boghes nodidas. De amigos caros, unu tempus. Inimigos como. Chentz’ ischire bene cun bene su motivu. Chieta, Teresa. Abarra frima. Non ti movas. Non faeddes. Tratene su respiru. Tratenelu pius chi podes. Como semos solos. As bidu chi si che sunt andados? Semos salvos. Aberi sos ojos, Teresa. Faeddami. Chi como già podes faeddare. Ma puit’est chi no lu faghes? Epuru, cree a mie, non b’at perigulu piusu. T’abaido, Teresa. T’invoco unu sorrisu. Ti pedo unu faeddu. Punno unu carignu. Ma non rispondes. Non mi rispondes. Nen como, nen mai. Puite nos ant fatu custu? Puite? Ma puite? Milli sacrifitzios. Sa domo noa. S’isposonzu. Una criaturedda de mancu un’annu. Pariat ch’esseremas sos meres de su mundu. E cantos progetos ancora, cantas bideas bellas in conca. A caligunu, invece, no l’est agradadu su chi tenimis in dissignu…. A su comintzu, carrigu de rancore, unu sentimentu ebbia. Unu sentimentu forte. Unu sentimentu traitore chi binchet totu sos ateros e chi totu agovat, fintzas su bonu sensu: sa vindita. Po torrare su prestidu- e arratza de prestidu- bastant duos omines de coro frimu. E unu paghitzeddeddu de ’inari. Ite bi cheret. Custu ebbia bi cheret. A manera chi potant proare in carre insoro- muzeres, fizos e mamas- su chi apo proadu deo. E chi apo a sighire a proare cantu tempus duro. Oramai soe resolutu. Sos de domo, invece de mi crancare, de mi che ’ogare dae cussu pidinu, non bient s’ora chi mi mova. Chi lis bete buzas. Chi los fata a bisera. Una die, in d’unu calasciu, crobo una poesia. L’as iscrita tue. Connosco s’iscritura. Connosco sos valores. Po titulu- mancu a lu fagher a s’aposta-: “ Sa giustiscia”. Tue cunfidaias in sa giustiscia. B’as cunfidadu semper. Si caligunu- naraias- ti faghet unu trotu, lassalu esei. Curre a sa giustiscia, si cheres amparu. Non b’at menzus cosa. Fatu tzegu dae su dolore, mi nde soe ismentrigadu. Ma como, cun custas rias chi m’ant abertu sos ojos, non poto essere deo, propriu deo, a ti fagher trotu. Non mi poto ponnere in punta de lantza a persighire sa vindita. Non poto ’ochire. Solu po apasaogare sa bramosia de su 40 | Amministratziones Comunales de Paule, Bonàrcadu e Fordongianus sambene. Mi detzido. Giamo sa giustiscia. Denuntzio sos assassinos. A regadiu, ma los denuntzio. S’incras, che los ponent a intro. E po cussu, però, già abarro a sa sola. Mi lassant a sa sola fintzas sos mios. Sos tuos. Pensant chi sia un’omine de nudda. Ca non soe ’istadu ’onu a ti vendicare. Ma non tzedo. Mancu de unu passu tzedo. Mancari in tribunale mi costet. Ma nessi tue, isco, la pensas che a mie. E d’est po te su poddighe artziadu contra sos miserabiles imandrados in gabbia. Issos, custos tres chi como si nde rient, ant tentu su coraju de t’isparare. De ti brivare de sa vida. In sa giunta cabet a ’ochire unu cristianu. Una mama de familia. Po cussu, a sos giudices, aboghino cun totu s’alenu chi giuto in carena: “ Faghide giustiscia, cundennadelos!” Non fut sonnu malu, su-e de tando. Eh, prenda mia. A bonu s’esserat bistadu sonnu malu. Sonnu malu est custu de-i como. Tres assassinos torrados a sa libertade. Intendinde s’avocadu, po unu momentu, apo pensadu: Tando gia resultat beru, comente s’intendet, chi non si nd’agatat de giustiscia. A b’ite est bafidu su ch’apo fatu? Menzus mortu. Po essere goi, menzus a si ch’imbolare dae su Pedarzu. Ma non timas, Teresa cara. Non timas. S’iscunfortu m’est passadu. Non m’arrendo. Bella diat essere. Penso a fiza tua, fiza nostra. Est issa- simile e pinta a tie- chi mi dat sa fortza de gherrare, de andare addenanti. E sa gherra la prosigo cunfroma a su chi m’as imparadu tue. Abaidende sa zente mala in cara. Afrontendela a conca in altu. Parendeli aza. In tribunale. E no tzertu acucadu, intro de note. addasegus de unu muru che bandidu. Isperantziosu ancora, pro more tou, in cussa giustiscia chi oe, po isbagliu, non m’at postu cabu”. Pabàriu - editzione sa de duos | 41 Mentzione Lidone su negusceri PANI MINNIA – Ozieri Mi naro Lidone, assiat nùmene, no est beru?. No b’ at pessadu duas bias mama mia e babbu meu pro mi l’ atibbiare pro tota canta vida. Pruite nachi cando fia criadura giughia unu coloridu biancu e ruju, e in sa ‘inza de babbu meu, bi fit cust’ àrvure de su lidone chi li piaghiat meda, cando s’ àrvure giughiat su frutu fit un’ ispantu a lu ‘idere e duncas registradu m’ at in su comune cun custu nùmene. A s’ incomintzu no est chi mi piaghiat meda, però cun su tempus mi so abbituadu. Ite trabàgliu fato?. Ma ite trabàgliu podet fàghere unu cun su nùmene comente su meu? No fato nudda de istranu!!. So solu una pessone chi ‘endet fiores e duncas so unu fioraju. Però devo nàrrere sa veridade: mi piaghet meda, cando sa zente mi giuilat nende-mi chi so su negusceri de sos fiores. A bi pessare ‘ene paret su nùmene de una figura de unu màtulu de cartas. Sos parentes mios custrintos ant lassadu custu mundu dae tempus meda. E duncas, no apo frades, e mancu sorres, in pius mancu muzere e mancu fizos, no apo amigos e nemmancu un’ animaleddu pro li pòdere tènnere contu. Però apo sos fiores mios. Cando los bendo trabàglio, si non resesso a los bèndere los regalo. E non b’ est su bisonzu de s’ ismameddare sos tzelembros pro cumprèndere cale sun sas ùnicas pessones chi apant su mèritu de unu regalu detzi pretziosu. Sos Mortos!. Comente fino de fàghere sas cussignas de sos fiores, serro sa butega e mi fato una passizada in campusantu. Difatis resesso semper de àere unu portamentu seriu e dispiàghidu, e tantas bias mi che imbuso a mesu de-i sos parentes, chi pianghent a isùfios cussu parente istimadu o istimada chi est bènnida a mancare. Chentza dare tropu in s’ oju, cun sa capatzidade mia, tantas bias sas pessones chi bi sunt mi faghent fintzas sas condogliantzas, dende-mi finas unu colpitu a sas palas comente unu cunfortu. Eo tando istringo sos coddos, bortende sos ojos a chelu, nende carchi paràula chi si cunfaghet a cussa tzircustàntzia. Però in su peristante iscucito semper su baule, pruite cherzo èssere s’ ùrtimu de totu a li pònnere unu de sos fiores mios. E devo èssere semper s’ ùrtimu. Cando in sa televisione faghent a bìdere custos cìnemas cun custos mortos chi torrant a bida, (sos zombis) parent chi giutant su cherveddu apiatidu, caminende pianu pianu, che-i sos tostòines, ma si issos sun goi fortes e cherent bìnchere sa morte, la ‘inchent a bastante ‘ene chentza ancu perunu e chentza cumpromissas e non rimpianghent pròpriu nudda. Pruite eo nd’ isco carchi cosa. Sa prima ‘orta ch’ est sutzessu est una deghina de annos faghet, pruite istaia acurtzu a unu campusantu. Cando finia de trabagliare, pustis chi aia chenadu, ponia a cùrrere duas oras pro pòdere pònnere carchi paraula de arrèjonu cun su custode de su campusantu. Paulicu, chi fit antzianu, aiat una fiza sola, Maria, una bella pisedda de vint’ annos, cun milli dissignos in conca pro sa vida, ma chi si ch’ est morta in su giru de pagu tempus de una maladia chi no b’ aiat cura peruna. Si narat semper gai ”cura peruna”. Però a parre meu no est gai! Est s’ intragna chi tzedit 42 | Amministratziones Comunales de Paule, Bonàrcadu e Fordongianus pruite s’ intragna nostra est sugeta a sas maladias, ma fintzas a sas sentèntzias. Sas maladias si podent curare finas chi bi cherfat tempus meda, ma sas sentèntzias sunt tzertesas chi non b’ at nisciuna facultade de fàghere apellu perunu. Però Maria fit rassignada a sa morte. E so andadu fintzas a s’ interru. Bi fint solu sos parentes custrintos ìntimos, ma deo, essende presumidu, so istadu s’ ùrtimu a li pònnere unu de sos fiores mios intro de su fossu ue est istada sepultada. No podia ischire chi sa mantessi note, acò, est bènnida a m’agatare. Però est sutzessu finas cun su fizu de Giuannicu, unu cumpagnu meu de sas iscolas elementares chi fit mortu de incidente istradale. Etzi chi non si tratat mai de incidente, ma de una istupida disatentzione, pro dare a calicunu su rimorsu, e pro pòdere piànghere sa disgràscia pro si fàghere perdonare. Finas custu giòvanu est istadu s’ ùrtimu chi s’ est presentadu, a s’isvisa. E duncas dae una deghina de annos, eo faeddo cun sos mortos e nde so tzertu chi custu si manifestat pruite so s’ ùrtimu a los saludare cun sos fiores mios e dende-lis custu onore est s’ ùrtima immàgine de sa terra chi s’ impremit in sas cristas serradas. A faeddare cun sos mortos est fàtzile, pruite issos non giughent boghe, in pius ant dignidade, e sunt educados ca no iscurtant. Faeddant, faeddant e faeddant e non s’ atroboddiant pro nudda de su chi tue lis naras, e custu m’ assussegat s’ intragna. Pruite, d-ogni cristianu de sa terra, in su mundu chi vivimus, ti cunstringhet a falare semper a cumpromissos, e semus atutinados de sas cosas giustas chi devimus fàghere e fintzas de sas cosas chi nos imponent a fàghere, a bortas fintzas chentza rispetu. E totu custu signat s’ intragna. E tando semus custrintos a falare semper a un’ acordu pro nois etotu e, pro sos àteros e podimus nàrrere chi tando nos intendimus pius a libertade nostra. E aiscultende sos mortos m’ intendo in s’ intragna sa libertade mia. Ma non poto nàrrere mancu de m’ isfadare, pruite issos mi contant semper carchi cosa de diversu. Sa fiza de Paulicu, Maria, mi contaiat chi si fit innamorada de unu piciocheddu chi aiat connòschidu in in s’ iscola, e custu amore no est istadu mai currispostu. Si che drommiat in sos bancos de iscola, legende e torrende a lègere sas lìteras chi l’ aiat iscritu, ma chi però no at àpidu mai su vigore de bi las imbiare. S’ iscura!! Custu amore non podiat èssere mai ricumpessadu, fintzas si aiat vìvidu pro àteros dughetos annos. E su fizu de Giuannicu mi contaiat chi su babbu fit semper imbreagu, istaiat semper annicadu pariat chi l’ aiat cun totu su mundu e iscudiat comente unu farasdomine su fizu a chintorza, fatende-li tilibbas in tota sa carena. Difatis custu piciocheddu aiat bisos diversos de sa vida, isse cheriat una manu aberta, non de abbojare unu punzu tancadu, sos carignos li mancaiant e cheriat fàghere milli cosas: su carzeraju, su frailarzu, o finas istudiare, ma no at àpidu mai sa ‘oza de si pònnere a sa proa. Sa cosa chi m’ at tocadu su coro de pius, in su nàrrere sou, est istadu su perdonu a su babbu rude, e finas pro sa mama chi no l’ at difesu mai. D-ognunu at un’ istòria sua manna o minore chi siat, si calicunu sas istòrias las ischit annotare e las cumprendet, tando si podet nàrrere chi semper pro un’iscopu sa vida est istada vìvida. Su chi detzi mi contaiant Pedru e Remunda, duos antzianos, ma cun su coro giòvanu, chi ant detzisu de Pabàriu - editzione sa de duos | 43 mòrrere ambos paris, annos faghet in sa domo de campagna, ant postu in motu sa giardineta e si che sunt isserrados in su garage e s’ ant incubadu cussa nue de velenu. Su cherveddu de Pedru fit rotzigadu dae S’Alzheimer, ma Remunda at preferidu de mòrrere cun su maridu pro impedire a su destinu de mòrrere unu, prima de sos duos. Issos si cheriant bene, difatis beniant a m’agatare, acò, semper a manutenta. Ma tzertas bortas sas cosas no andant comente devent andare e comente cherimus chi andent. Carchi chida faghet apo donadu su sòlitu fiore a Antoneddu, difatis custu regalu meu no est chi li siat agradadu meda, ca no fit ancora mortu in cussu mamentu. Cando mai in dies de oe, in custu mundu modernu, sos literados chi faghent sos tzertificados pro atzertare chi unu cristianu est mortu, faghent custos isbaglios, chi no istant ne in chelu e ne in terra? Però est capitadu!!! E su saludu chi eo li fia dende, non de l’ agradessire, ma l’ est pàrfidu un’isfrègiu. Si nde cheret impagare: non mi lassat drommire e m’ ischidat intro de note, a puddiles, a boghes, chi mi rimbombat in orijas frases chi solu un’ avriadu lu podet fàghere. Non nde l’at fatu sa ‘uca ‘ona pro lu sepultare ancora ‘iu, e li do rejone. E sa ‘oghe sua mi narat chi non devo pònnere pius fiores a sos mortos, ma solu unu punzu de sa terra nuda, pruite est dae cue chi ‘enimus, nende-mi de no iscurtare pius sos contos issoro, pruite devent fagher su viagiu issoro in àteros logos. E non che giuto pius fiores, pro àere su privilègiu de faeddare cun custas pantàsimas. Intendo semper sa ‘oghe in sos sònnios mios, siat de Maria, siat de Antoneddu, chi no s’ assusegat e m’ est promitende gherra in sos sònnios mios. Issos sun sos duos cumpanzos: de durcura pro Maria, de violèntzia pro Antoneddu e a mie mi restat su ressignu e su pidinu de m’ ingalenare. E como mi revardo solu cun su pessamentu pro pòdere acumpanzare sa partèntzia de-i custas làstimas chi ‘enint a mancare. E finas a cantu poto, aiscurto sa cussèntzia mia, e ap’ a èssere semper Lidone, su negusceri fioraju, chi ‘endet fiores e no nde regalat pius. 44 | Amministratziones Comunales de Paule, Bonàrcadu e Fordongianus Mentzione Eleonora Igriles PEIGOTTU PIETRO – Sassari Pepe Igriles, binzatteri, isposadu cun Caderina Entales, femina ‘e domo e tessidora. Familia povera ma bene educada, Caderina fit rispettosa, e rispettada da-e tottu; una povertade franca e liera, portada cun grande dignidade. Pepe e Caderina, chirchende su masciu, pro azuare su maridu in campagna, ateit a su mundu chimbe feminas. Caderina pro alleviare sa povertade, a duas lis impareit s’arte de tessere, duas leeint s’arte de mastras de pannu (traperas). Eleonora sa pius minore de sas tres, bindighi annos (titulu de istudiu cuinta elementare), andeit comente “Femina ‘e domo” a Casteddu in una familia ricca e connota. S’avocadu Gjuanne Bantoni Masu penalista de chimbant’annos, connotu in totta sa Sardigna, fit isposadu cun Severa Istanas. Severa barantaghimb’annos fit professoressa a s’Universidade de ingegneria de Casteddu. Mama de tres fizos mascros: Efisiu vintibator annos li mancaiat de dare sa tesi e unu esame, Giommaria vintitres annos, Liandru su minore degheott’annos. Tottos tres istudiantes in leze pro sighire s’arte de su babbu. Eleonora s’accepeit bene in custa famillia, bene pagada, bene trattada e rispettada comente una fiza. Donna Severa, comente la giamaiat Eleonora, su sero a poi chenadu li faghiat iscola, pro dare sos esames in privadu. Li fatteit leare prima sa licenzia de terza media, poi su diploma de sas magistrales. Donna Severa, fiza de babbu sardu e de mama corsicana, allegaiat su franzesu perfettamente, e perfettamente connoschiat sa limba sarda. L’impareit a meraviza, tantu chi a sos amigos e istranzos chi travigaiant sa domo, Donna Severa naraiat fiera: “Eleonora la nostra ragazza di casa, ha la licenza Magistrale e parla tre lingue, italiano, sardo e francese!”. Donna Severa no aiat fiza femina e duncas cussos affettos e cussas cumlizidades chi esistint tra mama e fiza, l’aiat cun Eleonora. Si fint cumpresas subitu, da-e su primu momentu chi si sun connottas. Duas animas bintradas in armonia, duos caratteres fortes e schiettos, una formada e s’attera formendesi. Su tempus iscriet sas pazinas de sa vida, a nois s’impinnu de idere, lezere, gosare e sufrire, cumprendere, chi s’odiu e s’amore sun duas caras de su matessi Deus. Sa mesada cuncordada cun su babbu de Eleonora fit chimbantamizafrancos chi Eleonora mandaiat totta intrea a sa famillia, vitu e allogiu francu comente fit a usu. Donna Severa cando comporaiat bestimentas, iscarpas, capellos e truccos, cheriat sempre a fiancu Eleonora, ispendiat pro tattas duas, dendesi cunsizos una cun s’atera. Cumplizidade tra feminas. Cantas ojadas de ammiru si idiant, cando Eleonora e Donna Severa essiant paris in sas carrelas de Casteddu. “Bella sa mama!!, sa fiza est una dea”, naraiat chie no las connoschiat, pensende chi fint mama e fiza. Eleonora, tres o bator bortas a s’annu torraiat a visitare sos suos, cuasi sempre acumpanzada da-e Donna Severa. Ogni borta fit grande festa in domo de Eleonora. In sa idda tottu notaiant e Pabàriu - editzione sa de duos | 45 ammiraiant sa bellesa, s’eleganzia, su portamentu de Eleonora. Chimb’annos in domo de Donna Severa, Eleonora diventeit bella, acculturada e bia che pedra diamantina, pronta in sos faeddos, ischiat ascurtare e ischiat rispondere. Bertulu Morales, fizu de su giornalista Barore e de Rosa Istanas (sorrastra ‘e Donna Severa). Rosa Istanas fit ratza franzesa comente Donna Severa. Bertulu istudiante de ingegneria, bravu in sos istudios, ma unu pagu conchi-oladu. Bertulu, parente e fedale de Liandru (su fizu minore de Donna Severa), pianu pianu s’innamoreit de Eleonora, un’amore brionadu, che frores in aprile, Eleonora fit sa prima orta chi proaiat custos sentimentos, aiat iscopertu s’amore, su chi faghet toccheddare su coro. Bertulu cun Eleonora passaiant ogni momentu liberu umpare, in s’isettu e s’ispera de una avreschida de amore chenzia fine. Donna Severa andeit a unu cunvegnu de argumentos iscentificos, in sa tzitade de Olbia. Lasseit Cagliari a sa sette de manzanu pro ch’essere a Olbia a sa deghe, viazende a radio azesu, ascurtende musica, ogni tantu unu notitziariu, ma prus de tottu fit pensenda a sa fortuna chi at apidu in sa vida, ricca, amada da-e maridu, da-e sos fizos e finzas da Eleonora chi la cheriat bene che una mama. Fit viagende in su trettu tra Nuoro e Siniscola; cherfeit passare unu camiu, su sole in facia e sa velocidade. No noteit chi fit arrivende un’ateru camiu, una tzocchida de ferros e de lamas, poi una mudesa pesante e grae. Unu pastore accurreit a primu e neit: “cando b’at mudesa goi, sonat sa taula”. Carabineris, ambulanza e vigiles de su fogu impresse acudidos, nde l’ogheint da-e sa machina ormai morta. Sa morte ‘e Donna Severa; unu terremoto chi iscutineit cussa domo da-e fundamentos, maridu e fizos, in manos de su dolore e disisperu. No bi fit prus sa oghe de Donna Severa a lis dare armonia e serenidade, no prus cuddu carigniu chi dispensaiat a tuttu rientrende da-e tribagliu, no prus sa oghe briosa, chi a s’ora de ustare naraiat (tottu in banca si manigat), servende a prima de tottu a su maridu, poi a Eleonora (pro rispettu a sas feminas), a urtimu sos fizos. Poi de sa disgrascia, Eleonora diventeit puntu de riferiemntu de totta sa famillia, sos fizos la cunsideraiant una sorre, su maridu una fiza e issa cumprendiat chi fit diventada padrona ‘e domo tantu chi s’avocadu li lassaiat meda inari a disposissione, nendeli: “manda sa mesada a domo tua, compora a nois, a tie e a sa domo su netzessariu; Eleonora, ses tue s’anghelu nostru”, e pianghende ch’esseit a s’ufitziu. Eleonora, atturdida de tantu dannu, ma teniat bene e prezisu su timone de sa barca, de sa bonanima de Donna Severa Istana. Bertulu Morales, sempre più innamoradu de Eleonora, e travigaiat cuasi onzi die in domo de sos parentes pro idere e faeddare cun issa. Unu dizu sardu narat: chi a su fogu s’acurtziat, si iscardit sa carena) gai est sutzessu a Bertulu cun Eleonora. Pois de duos meses Eleonora si abizeit chi fit raida e bi lu cunfirmeit su duttore. Eleonora informeit prontamente s’avocadu e sos fizos, pro issa fint che frades. S’avocadu trancuillizeit Eleonora, nendeli chi pensaiat tott’isse, a ispesas de cojuonzu e ispesas pro li comporare sa domo, tantu chi a Eleonora si li umideint sas pupias, duos buttio de lentore, tremulende li surcheint sa cara. Eleonora acumpanzada da-e s’avocadu e sos fizos, andeit a bidda sua pro lu fagher ischire 46 | Amministratziones Comunales de Paule, Bonàrcadu e Fordongianus a sos suos. Sa famiglia de Eleonora resteit addolorada e offesa, ca pro issos fit unu dannu e una irgonza e sa mama deit una grande briga e rimproveru a sa fiza. S’avocadu fattedi grande obera de addurchimentu in totta sa chistione. Su babbu si fatteti zurare da-e s’avocadu e da Eleonora chi nessunu cristianu deviat ischire custa cosa prima chi si esserat isposada. S’’avocadu e sa fiza, l’assicureint chi sa cosa restaiat segretta e chi su cojuonzu si faghiat no prus a tardu de duos meses. Su die appoi s’avvocadu inforeit sa famillia de Bertulu Morales de su chi fit sutzessu. Bertulu e sa famillia de Bertulu resteint cuntentos de accordu in tottu sas cosas e benzeint a visitare e dare sos augurios a sa nura noa, li regaleint bindighi rosas e una collana de corallu Saligheresu e atenzionendela in donzi cosa comente una fiza. Su babbu de Bertulu neit a Eleonora: “su destinu ti at unidu cun fizu meu e tue intras a domo che una reina e siat fata sa voluntade de Deus”. Bertulu a poi de carchi die aviseit sa famillia e a Eleonora, chi deviat visitare un’amigu a Olbia e chi si tratteniat unu massimu duas dies. Pois de duas dies Bertulu no rientreit, sa mama pensamentosa telefoneit a s’amigu, lu saludeit e pregunteit si Bertulu fit zà partidu pro torrare a Casteddu. S’amigu li neit: “mirade chi Bertulu no ch’est bennidu, so senza lu idere ne intender da-e s’istiu passadu e poi no mi at mancu avisadu chi mi faghiat visita. Finida sa telefonada, soneit a sa Gianna su posteri, sa signora Morales curreit a sa gianna, pensende a su fizu ma no fit su fizu. Fit su posteri; li cunsegneit unu telegramma imbiadu da-e sa Franza. Sa signora Morales, cun sas manos a tremula, aberzeit su telegramma, unu fogliu cun pagas paralulas: “mama, so partidu ca no mi la sentia de isposare Eleonora, no mi la sentia de diventare babbu, no mi la sentia de mi ligare pro sempre cun d’una femina. Mi so arruoladu in sa legione straniera, cando retzides custu telegramma eo so zà partidu pro s’Africa. Pedo perdonu a tuttu. Bertulu”. Sa mama resteit marmurizada, no resessiat a pensare ne a si moer; cun su fogliu in manos, cussas pagas paraulas pesaiant in palas che granitos. Su maridu rientrei pro ustare, agateit sa muzere sezida in coghina cun sa litera ancora in manos e li neit: “ite tenes goi afligida?”. Sa muzere dendeli sa litera li neit:”legge”. Morales lasseit andare a terra su capotto, buscia e capellu. Si ponzeit sos acciales de lezere e lezeit a boghe arta sa littera de su fizu; a sa fine lasseit ruere sa littera a terra e neit a boghe alta: “vigliacu, vigliacu e traitore”. E bettendesi sas manos a cara, azungheit:” proite tottu custu Deus meu?”. Barore Morales aviseit prontamente Eleonora e s’avocadu e pregunteit unu abboiu su sero matessi, pro dezidere su ‘e fagher. Eleonora affronteit sa notizia cun grande dignidade, anzis serena, cussa serenidade chi nde essit a fora in personas de grande caratere, grande personalidade e fieresa. Eleonora, cussas virtudes, las aiat. A s’abboiu Eleonora, s’avvocadu, Barore Morale cun sa muzere. Barore Morales pregunteit subitu perdonu in nome de su fizu; Eleonora limpida in mente e in su faeddu neit:”inoghe niunu devet pedire perdonu e ne perdonare. Su gurpevole est unu e cuss’unu no est presente; duncas eo pedo a bois unu pagu de attenzione e bos ispiego su chi apo detzisu ca solu eo devo detzidere e leare sas responsabilidades mias e de Bertulu, tantu chi isse responsabilidades no nde at cherfidu. Pabàriu - editzione sa de duos | 47 “Appo dezisu chi resto in domo de sa bon’anima de Donna Severa pro assister sa famillia sua (la sento che si esserat mia, pro su bene chi mi cherent), cando so in otto meses mi trasfero a Roma, a domo de sa sorre baghiana de Donna Severa; sa naschida est prevista a mesu de Austu; su fizu o fiza chi naschit li do solu unu asu e poi la do in affidamentu. Custu est su chi bos tevia narrer. Babbu e mama sun de accordu, sa famillia de Donna Severa sun de accordu e bois ite mi nades?”. Respondeit Barore Morales: “cara Eleonora, sas tuas detzisiones sun sas nostras puru e mi permito de ti narrer chi deo e muzere mai ti cunsideramus una fiza. Laura Istanas (meigu in d’un ispidale romanu) fit isettende s’arrivu de su connadu e de Eleonora; soneit su campanello. Signora Laura curreit a aberrer sa gianna, abbratzeit e baseit Eleonora, nendeli: “cunsideradi in domo tua ca eo ti considero una fiza; tottu est b’istadu preparadu cun antitzipu, siat sa clinica e siat sos duttores chi sunt collegas e amigos, duncas ista serena e tranquilla”. Abbrazeit e baseit su connadu e iscuadrendeli totta sa pessona, li neit:”tue ses tropu lanzo e non cherzo chi ti lasses andare gai, Severa mancari morta, ti est osservende da-e su chelu. S’avocadu resteit a Roma unu die e una notte, poi torreit a Casteddu e relatteit a sos fizos de comente fit andada totta sa chistione, nendelis: “si bos preguntant de Eleonora, nade a tottu chi est andada a Roma pro assistere a tia Laura ca no s’intendiat bene. Su tempus caminadas, no si frimmat e tottu imboligat, nobiles sentimentos e bassas miserias umanas in su nascher e morre de sas dies. Su forte no est chie no ruet e no isbagliada ma chie ruede e si nde ficcada, isbagliada e si curregede. Ogni santu sero sa famiglia de s’avocadu telefonaiat a Roma pro ischire novas e pro istare vicinos a Eleonora, si no in presenzia, assumancu cun faeddu. Medas seros Eleonora e sa Dottoressa Istana lo passaiant setzidas in terratzu godendosi sas meravizosas ingheladas romanas, arrejonende e aberzende s’animu umanu senza perunu accuarru. Eelonora appariat serena, ma zughiat coro e mente, ammantada de malinconia e dolore surdu pedrale. Tzertos seros su sole, ormai incaminadu a ponente, allentende sas cardanas, illugoraiat su cupolone de Santu Pedru, a cussa mistica bisione, cun sos ojos umidos de piantu, Eleonora pregaiat pro su lizu chi zughiat in sinu. Accollu arrivadu su die de sas dolimas, sa dottoressa Istanas telefoneit a sos collegas (chi ischiant da-e tempus totta sa chistione); prepareint subitu una camera cun d’unu solu lettu (camera a pagamento) comente fit istadu detzisu. Passeit un’ora e la intreint is sala de partu; una dottoressa la informeit chi pro tres dies, tres nottes li deviat dare sa tita, pro li dare su primu vacinu naturale, chi sa natura ponet in sa colostra; poi issa beniat mandada a domo e de sa criadura no deviat ischire pius nudda. Tres dies e tres notes sa godidu su fizu, cantos basos e lagrimas, chentu ortas chentu, pedeit perdonu a Deus e a su pitzinnu, cantas pregadorias, preghendeli una vida piena de amore e de fortuna. Passeit su duttore, visiteit a Eleonora in presenzia de sa dottoressa Istana, neit chi fit tottu in ordine, li fatteit frimare su documentu de Disconnoschimentu e la mandeit a domo. Eleonora si frimmeit in Roma cun sa dottoressa Istana, ancora deghe dies, pois sa dottoressa acumpanzeit Eleonora a Casteddu, pro li fagher cumpagnia, visitare sa terra nadia e bider sos nebodes. Arriveint a Casteddu; sa famillia de s’avocadu fatteint festa, fit torrada una (podimus narrer) fiza. 48 | Amministratziones Comunales de Paule, Bonàrcadu e Fordongianus S’avocadu prima de si ritirare in s’istudiu pregunteit a Eleonora si fit ancora cunvinta de sas dezisiones leadas e issa respundeit chi fit cussa sa dezisione de leare, mancari ischende chi pro cussa dezisione, nde suffriat totta sa vida. Passeint sos annos, s’avocadu imbetzeit impresse, sa neula de sa tristura l’imboligheit s’anima, medade de sa carena sua fit morta in cuss’intzidente. Su tribagliu, pianu pianu, lu passeit a sos fizos. S’unicu impignu de sos urtimos annos fit visitare sa losa de sa muzere, ogni dies sos fiores frisco, in sas dies bellas si seziat in sa losa, leziat sa Bibbia. Eleonora Igriles mandeit a denanti sa famillia de Donna Severa, comente chi esserat sa sua; sos tres fizos de Donna Severa, laureados in leze, fatu su tiroziniu, triballaiant paris in s’istudiu de famiglia. Tres penalistas, tottu isposados e sistemados bene. S’avocadu fit mortu zai chimb’annos. Prima de morrer, in accordu cun sos fizos, lasseit a Eleonora in atu de donazione, sa domo cun tottu sa mobilia e unu apartamentu in Olbia, in prusu unu bellu contu in banca. Chimbantachimb’annos lombidos Eleonora (trintachimb’annos sun passados da-e su naschimentu de su fizu disconnoschidu) nde dimustrat baranta, sempre bella, fiera, misurada. Mai dimustreit cuddu dolore antigu, lu teniat serradu in su coro. Onzi intantu pensaiat a su fizu; pro frimmare cussos pensamentos si poniat a fagher carchi cosa, telefonaiat, leggiat, bessiat a passizare e gai cucuzaiat e istraviaiat cussos oriolos. Sos fizos de Donna Severa, cando unu, cando s’atteru, sas dominigas invitaiant Eleonora a bustare. Una dominiga de maju, Liandru cun sa famillia (su fizu minore de Donna Severa) inviteit Eleonora a passare sa dominiga in barca. Passeint una die de incantu. Torrados in portu Liandru neit a Eleonora: “andamus tottu a domo, chenamus e poi…ti devo narrer una chistione, nudda de importante ma la deves ischire”. Finida sa chena sos pitzinnos de Liandru andeint a letu. Liandru, in mesu de tantas chistiones, leeit cudda antiga chistione de Bertulu Morales (su fuiditu). Eleonora a unu certu puntu neit: “appo passadu una die de chelu e como mi buluzas su sero faeddende de isse”. Liandru tando si detzideit a li narrer tottu: “abbaida chi Bertulu est torradu a Casteddu, l’appo ischidu da-e amigos, siat pro bonu siat pro malu t’appo cherfitu avvertire. In su momentu Eleonora resteit indifferente, no appeit nessunu sentimentu e neit: “chi siat inoghe ochi no che siat, pro me no cambiat nudda; oramai sun cosas ssvanidas in sas igheladas de su tempus. Comente onzi ferida, restat sa cicatrice, su dolore in parte passat, su chi no passat est chei s’umbra, lu giughes sempre fatu”. Bertulu Morales torreit dae sa legione istraniera a chimbantachimbannos, trintachimbannos passados in sos possedimentos franzesos, ispartos in mesu mundu. Feridu tantas bortas, una cicatrice manna in su cavanu a sinnale de su chi aiat passadu. Proadu in sa carena e in s’ispiritu e su tarulu de su remursu no li daiat pasu. Su notte drommiat pagu, interrùmpidu dae sonnios e ispasimos orrorosos. Sas dies las passaiat buffende e sempre solu che cane catzadu. Sas mortes chi aiat supra ‘e palas lu persighiant che i su tempus. Teniat s’abìtu in una domo de famiglia, in campagnia, a pagos ghilometros da-e Casteddu. No cherfeit abbitare in domo de sos suos, oramai ezos vicinu a sos norant’annos. Sempre cun s’idea de ch’erre bider e faeddare a Eleonora. Sa mama li neit chi su frutu sou e de Eleonora nascheit mortu e li nareit puru de no si attrivire a chircare Eleonora. Bertulu una die li fatteit sa posta, intro sa macchina, vicinu a domo de EleoPabàriu - editzione sa de duos | 49 nora; trintachimbannos e pius chi no la idiat. A poi de un’ora de isettu, acolla arrivare, bella pro esser bella, elegante, portamentu fieru e signorile, li passeit a duos metros da-e sa macchina, leeit finzas su profumu, intendeit su respiru. Torrende a domo sua si abbizeit cantu dannu aiat fatu a isse e a Eleonora, aiat su chelu in manos e lu lasseit pro trintachimbannos de inferru. Sa malinconia e sa tristura li fit cumpagna de sa vida. Dogni pagas dies si frimmaiat intro sa macchina, vicinu a sa domo de Eleonora pro la ider. Bertulu detzideit de faeddare cun Eleonora e de pedire perdonu. Eleonora, comente ogni die, rientreit prima de mesudie, cun su giornale, su pane friscu da-e su furru. Postu su pane in coghina, si setzeit in s’istudiu (chi unu tempus fit de s’avocadu) e comentzeit a lezere su giornale; fit lezende sa prima pazina e soneit su campanello. Penseit (custu est s’ortulanu chi endet su fruttuariu de sa campagna sua). Abberzeit sa zanna, bideit cust’omine, occhiales de sole, unu boneteddu modernu cun visiera longa. Eleonora – “buongiorno, a chie sezis chirchende?”. Bertulu si nde ogheit boneteddu e sos ochiales, nende: “so chirchende Eleonora Igriles”. Un’ispezie de iscossa elettrica a Eleonora li atraesseit sa carena. Lu fateit intrare in s’istudiu e neit: “acollu torradu, su fuidittu Bertulu Morales. As fatu comentu sos elefantes chi pro morrer torrant a su logu ue sunt naschidos. Bertulu tremulendeli sa lara, intimoridu, cunfusu, a suore minudu, s’iimbrenugheit nende: “so ennidu a dimandare perdonu, si lu podes”. Eleonora, cun boghe pasida, li neit: “as isbagliadu logu, in cresia si dimandat perdonu inbenugradu duncas ficcadinde ca sa dignidade l’as perdida trintachimbannos faghet, como perdes solu tempus; as cherfidu afrontare trintachimbannos de gherras in sos desertos africanos e no as cherfidu afrontare s’amore de una femina e sa naschida de unu fizu; tue ses un’omine senza anima”. Bertulu: “si as rejone, fio boidu, senza anima ne sentimentu e mi so negadu sas menzus dies de sa vida, mi so negadu s’amore tou e de su fizu, in cussu momentu, si m’est istudada sa fiama de sa vida…e si est atzesa sa fiama niedda de sa morte”. Bertulu si nde ficheit ritzu, sos ojos infustos de piantu, pregunteit ancora e ancora perdonu, si acurzieit a Eleonora, sezida a daesegus de s’iscrivania, l’afferreit sa manu. Eleonora appeit paura, ritireit sa manu e leeit da-e su calasciu sa pistola a tamburu de s’avocadu (una pistola minore chi b’istaiat in sa pranta de sa manu). Si cheriat solu diffendere, fatendeli paura ma Bertulu, cun s’istintu de militare, chircheit de li leare s’arma. In cussu momentu parteit unu corpu, a su tzoccu Eleonora serreit sos ojos e li tremeit totta sa carena. A s’aperta de sos ojos sa pistola la giunghiat in manos Bertulu. Eleonora, meda ispaventada neit:” maccu…leendemi sa pistola m’as fattu partire unu corpu chi ti podia finzas b’occhire”. Bertulu, ponzendesi sa pistola in sa busacca de sa zanchetta, rispondeit cun faedd lentu e seriu: “no ti preoucupes, est andadu tottu bene”. A poi de unu momentu Eleonora notteit unu filu de sambene, essende da-e sa ucca de Bertulu Morales. Pinnighende sas ancas, Bertulu rueit in terra. Sa balla, mancari minore, li trapasseit su coro da-e parte a parte. Eleonora tremendesi che canna, avviseit s’ambulanza, sos carabineris e sos fizos de s’avocadu. A prima arriveint sos fizos de Donna Severa (teniant s’ufitziu a dughento metros da-e sa domo de Eleonora), sos carabineris e poi s’ambulanza. No si abbastat a comprendre su destinu marrascu, pius de trintachimb’annos in sa legione istraniera, in mesu de milli perigulos, e ndes torradu a sa terra nadia a morrer chirchende de che leare sa pistola da-e manos de Eleonora. 50 | Amministratziones Comunales de Paule, Bonàrcadu e Fordongianus No isco si b’at unu destinu ue tottu est iscrittu e misuradu o puru est sa bona o mala sorte. Est un’arcanu sa naschida, sa morte est un’arcanu imboligadu in d’unu misteriu. Su duttore atzerteit chi fit mortu, no si podiat fagher nudda e iscrieit su refertu, s’omine mortu da una balla de calibru minore intrada in sa parte bassa de su coro, sa morte la leadu in su ziru de unu minutu. S’arma leeit misuras e fotografias, cucuzeint su mortu cun d’unu lentolu in s’isettu de su zuighe comente sa leze recchedit prima de moer unu mortu. Sos carabineris pregunteint a Eleonora si chi fit sutzessu; Eleonora a mala pena ressesseit a lis contare su chi fit sutzessu, duncas chi fit una disgrascia, poi si senteit male e la trasporteint a s’ispidale. Sa notissia la deit prima prima sa radio, poi sos giornales nde faeddeint pro unu mese intreu, ricamendebi subra veridades e fantasias. Custu fattu impressioneit totta sa Sardigna tra chie la pintaiat curpevole e chie naraiat chi fit lezittima difesa e chie naraiat puru chi fit una disgratzia. A poi de un’annu de arrestos domizialiares sos avocados (sos fizos de Donna Severa) ottenzeint sa libertade finzas a su protzessu. Eleonora a poi de su chi fit sutzessu analizeit tottu cun distaccu, sabiesa e cun ecuilibriu e benzeit a sa conclusione chi no aiat nudda de si rimproverare, no aiat gurpa peruna ma… pro mala sorte fit mortu Bertulu Morales. Eleonora, sempre imboligada de malinconia, in sos ojos cuddu dolore antigu, apenas covacadu da-e sa chisina de sos annos e como deviat afrontare unu protzessu longu e dolorosu, ponzende a nudu momentos de sa vida chi Eleonora los cheriat muntenner riservados in s’adde de sos ammentos. Incomintzeit su protzessu. Eleonora difesa da-e sos tres fizos de Donna Severa (tres leones) comente los giameit “UNIONE SARDA”, avocados de alta iscola, prontos a difender Eleonora cun corazu, padronanza, connoschenzia de sa materia e de s’arte oradoria. Su Pubblicu Ministeru fit omine de grande isperienzia e de grande severidade, la imputeit subitu de bocchimentu volontariu, agravadu da-e mottivos de pagu importu. GIOVANNI PARDINI, giovanu zuighe romanu trasferidu in Sardigna, leeit in manu su protzessu. A sa prima udientzia su zuighe bidet in manu s’imputada, noteit custa femina bella, fiera, cun ojos tristos de malinconia, portamentu alteru ma mesuradu. Eleonora e su Zuighe si abaideint in cara, s’incontreint sas miradas, Eleonora: “sun ojos de un’omine onestu, penso chi potat cumprendere su chi est sutzessu”. Su zuighe: “custa imputada at carchi cosa de magneticu, fiera, istranamente serena, mi paret pulida e sincera, non resesso a la mirare in ojos, mi procurat imbaratzu e turbamentu, ma est imputada de omicidiu volontariu!! Duncas mi devo cuntzentrare in sos atos de su protzessu”. Su publicu ministeru interrogheit Eleonora e li fateit contare comente fint sutzessos sos fattos, manizende s’interrogatoriu in modu chi sas culpas ruerant in palas de Eleonora. Sos avocados bloccaiant ogni manizu de su publicu ministeru, prontos a ponner in campu mottivos pro dimustrare s’innotzentzia de Eleonora. Su zuighe ogn’intantu, interrompende su Pubblicu Ministeru, faghiat isse carchi domanda, domandas pro accrarare menzus sos fattos chi si fint sighidos in cussos momentos. Su zuighe: “carchi cosa no andada, forsis no isto bene, una cosa est certa, no so serenu, carchi cosa mi turbada e mi peleat, mi est turmentende s’anima. No resesso a cumprendere sa personalidade de custa imputada, no resesso a penetrare in sas pijas de cust’animu serenu, sa mente sua ch’est attesu da-e su protzessu, istranamente custa figura imponet rispettu”. Sa campana de su tribunale soneit sa una, duncas ora de ustare. Su sonu de sa campana at interrumpidu sos Pabàriu - editzione sa de duos | 51 pensamentos de su zuiche. E decreteit serrada s’udienzia pro l’incomintzare s’incrasa a sas otto e mesa. A sas otto e mesa pretzisas su zuighe aberzeit s’udienzia e gai pro guasi tres meses, finzas a sa die sas arringas de s’accusa e de sa difesa. Su zuighe: “mai unu protzessu mi aiat trisinadu goi, fio sempre istadu distacadu, senza perunu trisinamentu, cunvintu de sa mia imparzialidade, cunvintu chi onzi cundenna chi daio fit zusta, cunvintu chi su cadreone ue mi setzo e sa toga chi mi ponzo in palas mi aeren dadu sa zertesa, sa veridade de esser sempre in su zustu; in custu protzessu tottu custas tzertesas mi sunu manchende. Forsis est in rebbellìa sa cuscièntzia?...mi dimandat cun cale dirittu cundennas unu simile tou e atteras e atteras preguntas chi no isco rispondere, ite mi est sutzedende?. Su professore de dirittu romanu la giamaiat sa sindrome de Pilatu”. Su Pubblicu Ministeru a sa finitia de s’arringa fateit sa rechesta de vint’annos de galera. Su zuighe intendende su pubblicu ministeru lasseit sos pensamentos chi li ziraiant in conca a bolu ‘e Tilibrios. Su zuighe deit sa paraula a sa difesa. Tres udienzias imiteint sos tres frades Masu Istanas , los podimus cramare frades de anima de Eleonora. Una difesa fata puntuale, pretzisa, de grande valore zuridicu e de grande valore morale. S’urtimu de sos tres avvocados a faeddare isteit su prus mannu de sos tres. Si nche ficheit, azustendesi sa toga e cun faeddu lentu e grae incominzeit: “a fronte a mie zuto unu crutzifissu e unu zuighe, sa leze divina e sa leze terrena. A sa leze divina m’inchino a calesisiat detzisione. A sa leze terrena amus zà dimustradu, in su cursu de su dibatimentu, s’innocentzia prena e limpida, senza dubbiu ne umbra peruna, de Eleonora Igriles. L’amus acraradu cun fatos, proas, logica zuridica. Eleonora Igriles no at mortu ne pro cherrer bocchire ne pro lezittima difesa. Bertulu Morales, istrazendeli sa pistola da-e manos at fattu partire su corpu mortale. Essende unu militare ischiat chi podiat partire su tiru da-e sa pistola chi zughiat in manos Eleonora. Forsis unu suicidiu chircadu? Forsis su rimursu? Chi li fit appeutende sa cuscenzia pro una vida usada che istratzu bruttu. Forsis morzende at cherfidu mustrare su corazu chi li fit mancadu trintachimb’annos prima, fattendelu fuire da-e s’amore innocente de Eleonora Igriles?. E gai tottu su manzanu, finzas a finire s’arringa e preguntende a sa corte s’assolussione completa. Su zuighe declareit serradu su protzessu e si ritireit pro decrettare sa sentenzia. SU TURMENTU DE SU ZUIGHE: “custas sunt dies de turmentu, ue sunt finidas sas tzertesas?, sos codices, sas lezes subra de tottu e de ogni cosa?. In custu protzessu sos dubbios mi sunt istratzulende sa cuscientzia. Ma ite est sa cuscentzia? Sa cuscentzia mia fit sa leze, regulas chi amministrant sas bassas miserias umanas. Sa serenidade de una imputada de omicidiu mi at postu in cumbata e tribulia”. Eleonora, in s’isettu de sa sentenzia, lu passeit cun d’una certa serenidade e cunvinta chi su Zuighe aiat cumpresu s’innocentzia sua. In cussas oras penseit meda a sa criadura chi lasseit in s’ispidale romanu: “ormai at trintachimbannos, magari isposadu? Est un inzenieri? No, forsis unu meigu, unu professore, un avocadu famosu?. Siguramente est bellu e bravu, mi lu narat su coro. Ispero chi apat aciapadu o chi aciapet una femina chi li diat amore e serenidade”. E benzeit s’ora de sa sentenzia. S’uscieri: “tottu ritzos, intrat sa corte a dare sa sententzia”. A fiancu de sos avocados, Eleonora bestiada in taier biancu avvoriu, bella femina de cimbantachim52 | Amministratziones Comunales de Paule, Bonàrcadu e Fordongianus bannos, nessunu sentimentu fit proende in cussu momentu; sa morte de Bertulu, su protzessu, sos annos de galera chi podiat leare li pariant tottu unu sonniu luntanu. Su zuighe, artzende sa cara, chircheit sa figura de Eleonora e ambos duos s’atopeint sos ojos, pagos segundos, poi su zuighe cumintzeit a lezere sa sententzia: “oe die vinti de Maju 1970…custa corte intesu duas partes, su dibatimentu e segundu sos articulos numeru…..n..n…n..decretat sa piena innotzentzia de Eleonora Igriles”. Sos avocados de Eleonora l’abbratzeint e l’aseint, sos fotografos e giornalistas a inghiriu pretendeint fotografias e intervistas. Finidu s’abbolotu andeint a fagher festa, avocados e famiglias a domo de Eleonora. Su Zuighe andeit in ferias a Villasimius, cosa chi no faghiat da-e un annu e mesu. Cun sa muzere incumintzeit a isvarriare sos bagaglios. Sa muzere li neit: “Giovanni, ogande da-e s cuadru de sa macchina sas craes, ca bi sunt puru sas de domo, gai aberzo sa gianna. Giovanni Lovardini li rueit sas craes da-e manos e si segheit su portacres de prata, portafortuna regaladu da-e sas infermieras de s’ispidale ue fit naschidu, gai ischiat sa mama adottiva e gai bi lu conteit. Dende sas craes a sa muzere neit: “abberi sa gianna, eo chirco de azustare su portacraes chi s’est segadu”. Cun su temperinu chi giughiat in macchina chircheit de agonzare custu ciondolo de prata a forma de coro. Intreit su temperinu in su buccu lassadu da-e sa lorighita, si aberzeit in duas partes, nde rueit unu biculu de paperi pinnigadu in bator; fit una fotografia antiga, l’aberzeit, cuasi si li frimmeit su coro, basteit pagos segundos pro li ortulare sa vida. Currende intreit a domo nende: “apo agatadu sa mama mia naturale” e sa muzere: “ma ite ses nende, no ti cumprendo!!!””. “Abbaida, intro de su portacraes bi fit custa fotografia, leze in daesegus, Eleonora Igriles, est sa femina chi apo assoltu chimbe dies faghet”. E sa muzere: “calmadi, ses tremende, ses sueradu, ses tropu emozionadu, sezidi acurza a mie, nde faeddamus, si est possibile cun calma”. “Custu ciondolo de prata me lu deit mama cando leei sa patente”, nendemi: “custu corigheddu de prata ti lu regalenit a portafortuna sas infermieras in s’ispidale ue ses naschidu e deo nde fatei unu portacraes, no lu perdes ne lu dias mai, tenedilu caru”. “Ischis chi so istadu adottadu, connosches tottu sa vida mia e ischis puru de su protzessu chi mi leeit sa serenidade e mi ponzeit in sufferenzia, como cumprendo su proite, fit mama mia, fit su sambene meu, s’imputada fit mama mia. Su mortu babbu meu. Ecco s’arcanu, su turbamentu cando la miraio in sos ojos. Mama, bella bellissima, una femina meravizosa. Si una femina gai m’at dadu in affidamentu, como cumprendo su mottivu. Grazia rendo a Deus pro mi l’aer fatta connoscher. So nachidu duas boltas, sa prima no la poto ammentare ma sa ‘e duas firmo e cunfirmo ch’est una cosa de chelu. Deus meu m’as dadu sa proa chi non b’at fizu ismentigadu”. Sa muzere li neit: “so dicciosa ca t’ido felitze, godidi custu momentu chi dat grande valore a s’esistenzia, custu est su sale ‘e sa vida chi rendet divina s’umana zenia”. Una cuntentesa illacanada imboligheit su zuighe, trasmitindela a sa muzere puru. Cheneint, festeint cun Cannonau, a fine chena durghes sardos e Avrisiniadu. Passeint su notte ischidados a discutere si fit zustu o no fagher ischire tottu, discuteint tesis in favore e contrarias, a unu certu puntu su zuighe Giovanni Pardini declareit: “Eo Giovanni Pardini e muzere mia Angela Bianchi, in die trinta de maju, so ennidu a connoschenzia de s’identidade de mama e babbu chi m’ant inzeneradu e cherzo chi custu segrettu, Pabàriu - editzione sa de duos | 53 pro como, restet serradu in nois duos ca no cherzo bortulare s’esistenzia de sa mama naturale, Eleonora Igriles, e nemmancu de mama e babbu chi mi ant leadu a fizu e anima. E solu eo poto isorvere custu segretu, cando passat unu pagu de tempus los apo a riunire tottu paris, cussa die, abbratzados, amus a gosare, riere e pianghere de sa cuntentesa. Antonio Brundu, primu prèmiu 2010 54 | Amministratziones Comunales de Paule, Bonàrcadu e Fordongianus Mentzione Sos duos imperadores PIRAS FILIPPO – Noragugume 1 Custu contu chistionat de unu giòvanu chi si narat Marco, chi, dae cando fiat nàschidu aiat connotu una pitzinnia dorada..... Su babbu fiat marinàiu, unu lupu de mare abistu meda, cussa genia de marinàios chi no esistint prus, pompiaiat su chelu, su mare e sos pugiones e podias istare trancuillu chi non si trampaiat a intzertare su tempus. Dae su babbu aiat imparadu su silèntziu, e dae s’ora meda colada in nave a giampare sos sete mares, aiat imparadu a èssere forte, a cumprèndere cun s’artziada de s’ogru, a osservare..... Aiat imparadu a connòschere su mundu, sos isteddos e sa luna, sas currentes, sos bentos e su mare. Dae su babbu aiat imparadu su chi diat àere fatu dae mannu, su marinàiu, su viagiadore...... Sa mama teniat contu sa domo, issa l’aiat imparadu sa serenidade, sa passèntzia e s’amore ma mescamente a gosare de su chi si est e de su chi si tenet. Giai dae minore lu educaiat cunforma a sas potentzialidades e a sas inclinatziones suas, sena mai lu fortzare a fàghere su chi non cheriat e chi non l’agradaiat, comente babbos e mamas meda faghent..... Aiat passadu sa pitzinnia intre amore, giogu e libertade assoluta..... Una die su babbu si l’aiat leadu in fatu proite fiat arrivada s’ora de imparare un’arte e mescamente de imparare sa vida.... Aiant artziadu paris a una nave e l’aiat preguntadu: «t’agradat?» «emmo babbu» «bene meda, ti diat agradare a fàghere su marinàiu?» «emmo babbu!» e gosi cun cuntentesa manna partiat pro su primu de tantos viàgios. No aiat lòmpidu mancu bìndighi annos chi giai connoschiat totu su Mediterràneu, dae Gibilterra a Palestina. Dae Grètzia a Maroco, dae Apenninos a Egitu….... Connoschiat sos portos e sos mercados, Istambul, Alessàndria, Càditze...... Tziu Giuanne fiat unu cuoco e amigu meda de su babbu, chircaiat semper traballu paris cun issu, no est chi fiat pròpiu su tziu, ma Marco lu connoschiat giai dae minore, e lu mutiat tziu, e pro Giuanne fiat comente unu nebode..... L’ait imparadu a sonare su pipiolu e finas a còghere e cussu fiat su primu incàrrigu suo in una nave: agiudu-cuoco...... Tziu Giuanne l’aiat contadu unu muntone de contos de ìsulas atesu, piratas, mostros de mare e de tzitades de ispantu..... Pabàriu - editzione sa de duos | 55 2 «Maestade, est mascru!» «Chi comintzent sos ballos e chi su binu currat a rios in sos càlighes prus bellos de Frantza. Deus at iscurtadu su desìgiu de su pòpulu. S’abèrgiant sos granales a sa gente». Commo s’imperu teniat s’erede a su tronu. Càrulu fiat unu pitzinnu forte e reberde, unu bantu pro su babbu. Teniat una volontade de ferru e s’impinnaiat in totus sas disciplinas cun sa matessi frimesa. Viviat sos pragheres de sa vida sena pònnere a banda sos doveres, e cando resurtaiat in sos doveres provaiat praghere. Su praghere pro issu non fiat fine a issu etotu ma unu mèdiu pro arribare a sa gràtzia. Forte e sensìbile, forte in sos isport e in sa lota. Sensìbile de istimare arte e poesia... Fiat crèschidu cun unu sensu de giustìtzia forte meda, pro custu no atzetaiat sa falsidade, sos imbòligos. Giai dae cando fiat una criadura minore, s’imperadore babbu suo, a sa cua li preguntaiat parres e opiniones ca ischiat chi issu abadiaiat cun ogros abistos e innotzentes. Sa gente mala, in su palatzu, nche l’aiat totu ispèrdida. Istimaiat sa mama e pro custu teniat rispetu mannu de sas fèminas, mancari fadigaiat a las cumprèndere, non nde cumprendiat s’imprevedibilidade..... 3 A daghì est crèschidu, at connotu sas Índias, s’África niedda, sas ìsulas de su Patzìficu, sa Tzina, sas Amèricas... In totu custas terras aiat intopadu sos sàbios chi l’aiant imparadu su chi a pustis esseret diventadu. Un’artista. In su sensu prus cumpletu de sa paràula, ca comente naraiat issu etotu, sa vida deviat èssere s’òpera de prus importu, dae inoghe nde bessiat a pizu in totu s’operadu de s’òmine. Costa de Malabar. Ìndia. Dae sa nave si bidiat un istèrrida sena fine de pramas de coco. Su portu e sas carrelas minores chi faeddaiant su portughesu e su malayalam. Tziu Giuanne narat «S’Ìndia est su logu chi prus m’at corpidu. Deus vivet inoghe, lu podes intèndere». Marco fiat intradu in custu mundu e pro tempus meda non si fiat bidu prus. Inoghe aiat imparadu sas artes amatòrias, sa meditatzione e sa dantza. Aiat cumpresu chi custas tres cosas non fiant gasi diferentes. Aiat cumpresu chi a fàghere s’amore fiat a meditare, dantzare, e dantzare a meditare. Cando fiat partidu pro sa Tzina, andendesiche dae Bengala, fiat un’àtera pessona.... In Tzina fiat intradu in sos misteros de sas artes martziales, mancari no aiat mai cumbàtidu, proite finas in cue aiat imparadu sa meditatzione, s’energia e su silèntziu de s’ànima. Guru, mastros, isciamanos, istregones..... A intro portaiat orizontes, caladas de sole, notes, isteddos, lunas, paesàgios, otzeanos, istòrias, mitos, contos, cultura, sabidoria.... Intendiat chi su moliare suo teniat bisòngiu de si firmare. Fiat prenu de mundu. 56 | Amministratziones Comunales de Paule, Bonàrcadu e Fordongianus 4 Cando fiat diventadu imperadore, Càrulu mancari teniat responsabilidades meda, no aiat pèrdidu s’animosidade, ma bortas meda si preguntaiat cale sensu teniat totu custu. Intendiat chi mancaiat carchi cosa. Fiat petzi una sensatzione. Cun s’arresonu non si podiat ispiegare. Cussa sensatzione li faghiat chircare semper totu su chi pertocaiat s’ànima, ca intendiat chi sa resposta deviat èssere in cue. Si fiat sapidu chi sa dantza, sa poesia e sa mùsica a bortas nche lu leaiant a un istadu chi prenaiat custu bòdiu. Ma agabaiat in s’ùrtimu passu, in s’ùrtimu versu e in s’ùrtima nota. Nemos de sos amigos ìntimos e de sos cussizeris suos fiat a s’artesa de ispiegare custa cosa. 5 Marco pro annos meda no aiat prus giampadu su mare. Faghiat una vida trancuilla sonende su pipiolu, meditende e prenende a laore. Unu mangianu si nche fiat ischidadu cun su pistighìngiu de s’àbile. No ischiat proite, ischiat petzi chi deviat essire a foras pro la chircare. A pustis de pag’ora fiat camminende in su sartu amuntadu dae sa nèula. Si bidiat a deghe metros atesu e non prus. Totu in unu bidet unu puntu nieddu atesu chi s’acòsiat e diventat semper prus mannu. Totu fiat capitadu in presse meda. Un’àbile li fiat atopada in dae in antis, aiat firmadu in dae in antis suo a alas ispartas, a mesàghera. Su tempus si fiat firmadu. Tres iscutas de alas……… ogros pompiendesi. Iscumpàrrere cara a ponente….. Marco non si fremet. Aiat cumpresu, mancari no ischeret ite. Torrat a domo, basat sa mama, pompiat su babbu deretu in sos ogros chi cumprendet, l’abratzat e narat: «Ando» Sa mama preguntat: «A ue?» «non l’isco mama, intendo chi devo sighire su sole in ue calat, a ponente». A sa mama li lambrigaiant sos ogros; li preparat sa cosa de papare e sos bestires, lu beneighet. 6 «Maestade su caddu est prontu…» «Andamus» 7 Marco camminaiat e bidiat paesàgios, gente, pranas, baddes, montes e culturas diferentes. Sonaiat e acabidaiat carchi sisina pro mandigare e dormire, in istiu sa cabertura sua fiant sos isteddos……….. Fiat diventadu lìberu comente s’àbile chi l’aiat mutidu. Si lassaiat trazare e viviat sa maghia de sa vida chi non abbandonat mai chie bi credet. Una die Marco camminaiat in su buscu. L’aiant naradu: «coidadu, cussu est su parcu de su re», ma issu intendiat de andare, oramai sa vida sua non connoschiat prus s’arresonu, ma s’intèndere. Pabàriu - editzione sa de duos | 57 Su buscu daiat unu tretu a su lagu, Marco piscat, faghet su fogu e si dormit. S’incras paris cun sos puzoneddos, sonat una melodia de su coro….. Fiat una mùsica sublime, tzelestiale, fiat sa summa de s’èssere suo, fiat…... «Maestade unu vagabundu s’est atrividu a intrare in su parcu, e in prus at finas piscadu e commo….» «Tzitu!! It’est custa melodia?» «Maestade fio narende chi……» «Chi nemos abèrgiat buca!!» S’imperadore sighit su sonu e cando biet Marco ordinat a sos àteros de si firmare e a sa sola andat cara a issu. Marco, in sa manera sua de èssere vagabundu, fiat bellu su matessi, cun su pipiolu de rugadu, reu, palas a un’àrbure cun su pee arrumbadu a su cambutzu mancu e sos ogros serrados. Fiat comente chi su tempus s’esseret firmadu e s’imperadore si nche fiat ismentigadu de totu, li beniat ebbia s’intuitzione chi forsis aiat agatadu su chi l’aiat pòdidu ispiegare su chi issu galu no aiat cumpresu. 8 «Marco t’imploro de atzetare s’invitu meu». Marco movet a palatzu e in pagu tempus diventatat mastru de mùsica de sa corte, cussizeri pessonale de s’imperadore. Paris nche colaiant oras meda, Càrulu fiat impressionadu dae un’òmine chi a lu bìere pariat simple, chi refudaiat su lussu e fiat gosi sàbiu, gosi àbile in s’isport e abistu in sa mùsica. Tzertu chi pro s’imperadore fiat tosta ca Marco non reconnoschiat s’autoridade de nemos, e mancari in mesu a sa gente portaiat rispetu màssimu pro s’imperadore, cando fiant a sa sola li nariat cosas chi a àtere l’aiant costadu sa vida, no una ma chentu bortas. Pariat chi Marco non si pistighingiaiat nudda. In s’interi de unu duellu de ischerma: Càrulu «As bìnchidu ma paret chi non nde goses» Marco «Apo connotu unu sàbiu in Tzina, m’at nadu chi sàbiu no est chie provat gosu ma chi est andadu prus a dae in antis de sa vitòria e de s’iscunfita, chie resurtat a trascèndere» E in prus…… «Si chircas gosos esteriores, cheret nàrrere chi non gosas de a tie». Càrulu: «Ses àbile aberu….» Marco: «Tue puru» Càrulu:«emmo, ma tue a paridade de abilidade tenes un’istile meravigiosu, sa tua paret una dantza.» Marco: «Sa tua est fortza de volontade, sa mia de meditatzione, cando tue puru as a imparare…. As a diventare perfetu in su movimentu, sena tensiones…..» Càrulu: «Imparami tando!!!» Su momentu prus difìtzile pro Càrulu fiat cando bidet chi Marco portiat istima manna pro Verònica, sa promissa isposa sua. 58 | Amministratziones Comunales de Paule, Bonàrcadu e Fordongianus Marco: «No apo duda chi tue l’istimes meda, ma custa est gelosia no est amore.» Càrulu: «Lampu oh!!! At a èssere Reina imbeniente!» Marco: « Re e Reina sunt petzi ruolos, chi podimus isseberare de èssere o nono, s’amore cando b’est, b’est, non si podet fàghere nudda. Tue l’istimas meda e la desìgias. Deo l’istimo e bastat, e mancari l’as a cogiare deo l’apo a sighire a istimare e non ca lu chèrgio, ma ca l’intendo, e bastat ». 9 «Comente mai ses semper gosi cuntentu?» Preguntat s’imperadore. «Non pares de custu mundu, non times nudda, non t’arrenegas…..» Marco rispondet: «In sa vida apo tentu sa fortuna de tènnere una famìllia bona meda, e de àere atopadu òmines e fèminas de gabale… … sa mia no est cuntentesa ebbia, ca èssere cuntentu cheret nàrrere chi prima o posca as a èssere tristu, cuntentesa e tristura benint dae fatores esternos, sa beatitudine imbetzes, chi est cussa chi tue as bidu in a mie, benit dae s’èssere profundu meu, dae su silèntziu meu, cussa est sa natura vera de s’òmine, tue puru si cheres bi podes diventare, deves petzi lassare a banda s’importàntzia tua pessonale, ma tue, pagubene, ses unu re, e mancari non ti la das tue ti la dant sos àteros, pro a tie no est simple, ma ti naro una cosa, in Tzina e in Ìndia est capitadu bortas meda chi unu re o un’imperadore esserent òmines sàbios….» Càrulu: «Deo so re e imperadore, e sas làcanas de su rennu meu partint dae….. ma custu no est su meu in realidade, non m’apartenet, apo a mòrrere e apo a lassare totu inoghe; ses tue imbetzes s’imperadore beru, su rennu tuo t’apartenet ca est a intro de a tie, no est forsis cussu su Rennu de Deus???» Pabàriu - editzione sa de duos | 59 Mentzione Sa fueddada de s’impicau SALARIS GIOVANNI PAOLO – Terralba 1996, in s’istadi. Sa barraca de canna e de fenu de Pepi Procu abàrrat cuada a is ogus de is bagnantis a pabas de su coddu Cucuru de s’Arena, giai asuta de sa cresiedda de Santu Giuanni, in su sartu de Maurra. A s’inghitzu de austu su sobi apustis prangiu spistìddat e Pepi si sterrit in d’una stoia de spadua a fai meigama, lassendi s’enna aberta e sa fentana scarangiada a bentu maistu, ca suat friscarosu a faci de mesuddì, candu bincit su bentu de sobi calenti chi tìrat de terra po totu su mengianu. Acostau a su stanti de s’enna, su scannu, giai sciundau, parrit postu a sciugai, impari cun is pagus poberus pannus apicaus a sa funi acapiada a is duas traiciobas chi spùntant de su sessi ghetau po crabetura a sa barraca. Parrit una meigama trancuilla cumenti a is ateras passadas de Pepi, de candu, torrau a bidda a cabudu de lampadas, iat detzidiu de si fai un imbragu in su cungiau de Santu Giuanni. Fatu fatu s’incàrant de su coddu copieddas de piciocus amoraus, e candu bint sa barraca e is pannus apicaus, sinnabi ca ddoi bivit genti, si ndi stesiant a palas de sa cresiedda e si cuant in mesu a is mobas de murta e de modditzi. Ma calincunu in custu sabudu at detzidiu de trumbullai su sonnu a Pepi. Totu in d’una, aciotadas de perdas scutùllant sa canna de sa barraca e boxis a cantzoni s’acòstant sempri de prus. Pepi Procu impicadì, Pepi Procu impicadì Pepi Procu impicadì, Pepi Procu impicadì Pepi Procu impicadì, Pepi Procu impicadì Pepi Procu impicadì, Pepi Procu impicadì. Strombilli strombilli ananti ‘e s’enna, ndi bessi custu beciu, scurtzu, a petus nudu e mesu scartzonau, langiu che corru, a braba manna, a pius murrus scrabionaus, is chi ddi funt abarraus a giru a giru de is origas, poita su cucuru de sa conca ddi luxit de sa fronti fintzas a su pistiddu cumenti a una lampadina manna alluta a mesunotis. Acàfat sa matzoca chi tenit cuada a pabas de s’enna e dd’artziat a ceu amabetzendi. Ita boleis de Pepi Procu, Maurreddus disgratziaus, imbriagonis maleducaus, a innoi nci seis andaus? Ita si seis cuaus? Acostai ca Pepi Procu no est ancora mortu, santa porca santa loca, ca tastais sa matzoca. Nemus arrispundit. Po un momenteddu Pepi abarrat aici, cun sa matzoca puntada a faci ‘e 60 | Amministratziones Comunales de Paule, Bonàrcadu e Fordongianus sobi aspetendi citiu. Is boxis puru funt citidas candu una pedra, tirada de pabas de su coddu de fronti, ddi frusiat a origas e scutullat sa canna fadendindi arrui a terra sa funi de is pannus. E tòrrant a s’intendi is boxis imbriagas de primu: Pepi Procu impicadì, Pepi Procu impicadì... Pepi currit in s’arena fintzas a pitzus de su coddu: a giru a giru sceti mobas de linna e prus in fundu, ad oru de mari, una fila de ombrellonis e piciocheddus gioghendi a palloni in s’acua; su sobi, ancora artu, apicau asuba de sa turri, fait su lampu luxi in mari e parrit fadendiddi befas, cumenti a is cumpangius de is scolas elementaris, candu dd’ alluiànt cun su sprigu a scusi de sa maista. Su beciu circat de scocai boxis e umbras asuta de sa linna, ma no intendit stragatzu e si nci cabat un’atera borta a sa barraca. Torrat a apicai is pannus, si seit in su scannu scoscimingiau, si coberrit sa faci cun is manus e tzerriat cun cantu fortza portat in corpus: Aaaaaaaahhhhhhh! E apustis inghitzat una repentina lamentosa in rima, cumenti a candu, setziu in su sartu a s’oprigu de una cresuru de figutzindia , castiàt is brebeis pascendi: insaras, perou, is cantzonis chi ponìat fiant cantzonis de amori e no de lamentu. Disgratziada vida mancai fessit finida, vida disgratziada. Chi dd’essi scuartarada sa conca a cussa pedra o fatu a perra a perra, m’iant ai tudau in s’ortu aici ia ap’essi mortu, sparessiu asuta ‘e terra, ia ap’ ai serrau sa gherra cun genti mabadita ia ap’ai serrau sa lita in s’atru mundu atesu bobau ia ap’essi in pesu. Si paùsat pagu pagu e sighit suspirendi, cumenti a chi siat stuendi de pabas un sacu mannu grai che tronu. No potzu dolorai no potzu suportai, su mabi chi apu tentu. Chi bengiat unu bentu a scutullai su mabi, chi suit de cuddu mari un abidu bentosu Pabàriu - editzione sa de duos | 61 e a mundu arrabiosu ddi pighit su puntori, aici custu arrori no ia a teni prusu e mortu che Gesusu ia ap’ ai spaciau sa vida, poita dì nodida po mei no nc’e’ mai stada, ma dì malasortada ge nd’apu sempri tentu e chena de cuntentu, ca seu disgratziau, mi biu giai cundannau a morri a patimentu. Ohi ohi, custu trumentu no tenit prus acabbu. Si ndi strantaxat e a manus a ceu sighit a boxi sempri prus arta, no pentzendi ca calincunu ddu podit intendi. Si tzerriu, mamma e babbu, benei a contzolai, benei a ndi liai a Pepi biu o mortu, benei imoi e totu, tenendi cumpassioni, tocai benei a innoi, ca tengiu dolu mannu, tocai benei ca ingannu, no bolu prus e pena, mi bastat sa galera chi m’anti giau a vida, aintru ‘e custa cida benei a m’agatai seu prontu a mi ndi andai. Fait unus cantu bortas s’andulubeni ananti de sa barraca, citiu, cumenti a chi siat in pentzas po un pentzamentu mau, infrissiu in su ciorbeddu de no ndi podi stolli. Apustis acafat su scannu, si torrat a sei e sighit sa cantilena. Tocai, mi setzu a scannu aspetu sentza ‘e afannu ma tzerriu prus a forti chi bengiada sa morti, 62 | Amministratziones Comunales de Paule, Bonàrcadu e Fordongianus gomai bistida a nieddu: currei po Pepixeddu currei ca deu seu prontu liaindeddu a Pepi Procu mancai cun araxi frida gomai, sorri, amiga, s’abetu lamentosu ca brebu dolorosu, gomai mia, gomai, no potzu dolorai. Si nd’abarrat un’atera ‘orta citiu, cun is manus poderadas a sa matzoca prantada in s’arena, cun is ogus sprapaddaus, puntaus fissus anca nemus podit ixi’. Ma chi unu ddu castiat de tesu podit cumprendi ca su beciu parrit puntau a pitzus de su coddu de s’arena, poita, in su mentris, si ndi scidat totu paris atzicau, si ndi strantàxat e si ponit a chistionai cun calincunu chi issu sceti podit bi’. E ita circais de Pepi Procu? Maurreddus disgratziaus, imbriagonis maleducaus! S’intendint ancora is boxis befianas de primu cantzonendi... Pepi Procu impicadì, Pepi Procu impicadì Pepi Procu impicadì, Pepi Procu impicadì... e una funi grussa, totu cantu arrumbullonada, benit scuta asuba de sa canna. Pepi Procu ndi dda ingollit de terra, dda sciollit e si dda trogat in su tzugu. Ma primu de mi morri si ddu còntu deu su contu de Pepi Procu su pastori, orfunu de piciocheddu e agordau a serbidori, cundannau ‘notzenti a sa galera, po trint’annus inserrau. Poita sa beridadi dd’amat Deus, ma su Tiau po fai su mabi est stau criau. Totu sa curpa est de Bianca Candida. Eja, Bianca Candida, ddi nàrant: Bianca Candida de nomini, ca sa mamma de su babbu fadìat Bianca, e Candida fadìat s’atera ajaja, sa mamma de sa mamma. E nc’est pagu de arrì chi de sanguinau invecias fadìat Niedda. E duncas seu chistionendi propiu de Bianca Candida Niedda, sa merixedda mia, pobidda de su meri miu Giuanni Foxi, mortu impicau a un cambu de mata de figu, in su sartu de Maurra. Sa curpa est de Bianca, poita, cumenti narat diciu? ‘Femina chi cumbidat tassa, femina bagassa’. E narat puru ‘pobidda muschitera, pobidda bagassera’, ‘pobidda larvuda, pobiddu corrudu’, o ‘pobidda murru mannu, pobiddu corrudu mannu’, una cosa at a essi, ‘pobiddu a cassa manna, pobidda bagassa manna’... Bianca Candida teniat totus custas calidadis e in prus depeis aciungi puru ca trint’annus fait fut giovuna, bella e arta, prus arta de mei asumancu duus didus, brunda de cara e brunda de pius, sciotus a bentu e luxentis cumenti a sobi a s’orbescidroxu. E portàt custus bistìris scollaciaus... e custas titas sciampita sciampita cumenti a chi fessint prontas a ndi impuddai de su ‘istiri a donnia passu e parriat chi narànt: ‘Imo’ ndi ‘essu, no no ndi esso, imo’ ndi ‘essu, no no ndi Pabàriu - editzione sa de duos | 63 essu’. E candu mi cumbidàt sa tassa po bufai in sa saba de ‘omu e mi castiàt cun custus ogus asullus asullus che ceu a primu noti serena e chena ‘e luna, m’intendia is cambas tremi tremi e su coru trumbullau sartendi de piturras. No fadìat a si ndi stolli fintzas a candu no fut issa e totu a detzidi de si girai andendisindi a s’aposentu ‘e letu, cun is nadias chi baddànt ananti a is ogus mius babbarrociaus. Donnia borta fia tentau de dda sighì a s’aposentu, ma mi depìa poderai firmu chi bolìat abarrai in cussa domu, no sciendi chinonca a innoi andai: poita Giuanni Foxi no fiat ‘omi masedu e nimancu passientziosu, ca pigàt fogu che scuetu e partìat a pinnigosu o pugnalada, chi no tenìat a portada sa scupeta. Est po cussu chi Giuanni fut famosu e nemonau in totu Maurra e Campidanu e de tesu benìant a bidda a ddu scocai, po ddi bì sa fortza chi tenìat, o po connosci prus a prestu sa pobidda, aici bella e disigiada, e medas nd’acuntentada. Una dì a mengianu, Giuanni Foxi, su meri miu, fiat beniu a madau a mulli, ma cumenti ndi fia cabau de sa carreta m’iat tzerriau e m’iat nau: “Toca, Pepi, bai a domu in bicicreta e bitimì un’atera atolla po su lati, ca mi ndi seu scaresciu. Custas diis is brebeis portant lati meda, ge ddu scis ca ariseu puru dda eus depias mulli pagu po nci podi capi su lati in is atollas. Toca bai, ca tui in bicicreta acuetas prus de mei, deu ge cumintzu a mulli.” Ita fatzu deu? Incosciu sa bicicreta e in patr’e filiu nci spiondu a domu cumenti a un siluru: insaras ge no fia cumenti a imou, tzopu e sciancau; tenia binticincu annus e in bidda no mi binciat nemus a sa cursa po sa festa de Santu Srabadoi. Fatzu po intrai, ma su portabi fiat serrau a passanti de aintru. ‘E ita cosa?’ mi seu fatu, ‘sa meri candu nci bessit serrat a crai de foras, no nci podit ghetai su passanti de aintru. Duncas sa meri s’est acorrada in domu a soba: ita s’at a essi dromida?’ Pichiu su portabi cun su tratallu unus cantu bortas e apustis dda tzerriu: “Bianca, Bianca, seu deu, Pepi. Aperrimidda ca ndi depu liai un’atolla po su lati.” Ascurtu beni, ma nemus arrispundit. “Bianca, Bianca, aberrimì ca depu intrai po s’atolla.” E nudda. ‘Ita fatzu imou? Mi tocat a sartai de pratzixedda.’ Pigu sa bicicreta, intru in s’otorinu de pabas, nci apicheddu asuba de sa sedda po artziai a su muru e no m’atobiu faci po faci cun Paulinu Mannu, su meri de is tancas de basciu, su messaiu prus mannu de Maurra?! Mi castiat de apitzus de su muru, citiu, ndi sartat a terra e mi puntat su ‘idu de basciu : “Tui no as biu nudda, chinonca ti fatzu sa peddi.” E si ndi andat a pei, sighendi su mori po su sartu. Nci apicheddu a su muro e nci sartu a pratzixedda. ‘Calincuna cosa depit essi sutzedia a Bianca, sciadada’, apu pentzau, poita scidìa ca Paulinu Mannu e Giuanni Foxi, si tirriant a morti, ca una borta a Giuanni nci ddi fiant fuidas is brebeis a bingia de Paulinu e ndi dd’iant pasciu tre giuabis de mona pronta a binnennai. Iant fatu piritziai su dannu a su barracellau: una cobidina; ma Paulinu Mannu no si fut acuntentau e iat promitiu a Giuanni ca si dda fadìat pagai. De sa fentana de s’aposentu chi donàt a pratzixedda biu a Bianca bistendisì mesu spollinca. Mi 64 | Amministratziones Comunales de Paule, Bonàrcadu e Fordongianus cu a pabas de sa marta de s’arenada e dda biu bessendindi a sa saba e andendi a aberri a pratza manna. Chena de mi fai scoberri, ndi torru a sartai a foras a s’otorinu, acafu sa bicicreta e curru ananti a su portali. Scudu su tratallu abellu a bellu e apustis un momenteddu m’aberrit Bianca. “E ita cosa, Pepi, no ses a madau a mulli?” “Giuanni m’at mandau a ndi liai un’atera atolla, ca su lati est tropu e issu si nd’est scaresciu. At nau ca est asuta de su stabi mannu.” Fatzu po nci carriai s’atolla in su telaiu de sa bicicreta, ma Bianca mi castiat cun cussus ogus asullus luxentis luxentis, e a mei m’ammoddiant is cambas. “Ita tenis pressi meda?” mi narat. Mi passat sa manu me in is prantallonis, a pabas, in sa nadia, propriu anca fiant scorriaus. E deu intendu aintru custa manu calenti e custa boxi in origas chi mi pispisat custus fueddus: “Pepi, beni a s’aposentu ca ti pongiu duus puntus. Ma primu buffa una tassixedda de custu rosoliu ca ti fait che sa manu de Deus.” Pigu sa tassa e buffu su rosoliu e apustis... Prus de un’ora fiat durau su cosingiu, e su scorriu, ancora prus mannu de primu, fiat abarrau chena ‘e tzapu. Una curreredda ia fatu apustis: ge nci fia spiondiu a madau! ‘Cessu, Giuanni depit ai giai acabbau de mulli. No at a nai nudda!’ Ma cumenti fia acanta de arribbai, intendu de tesu a Travessu, su cani, tzabendi. M’acostu e tzerriu: “Giuanni?” Ma Giuanni no arrispundiat. Tzerriu ancora: “Giuanni! Giuanni!” Andu anca fiant is brebeis giai ameriadas asuta de sa mata de sa figu e no biu a Giuanni apicau a su tzugu pendi pendi de un cambu?! Ita fatzu deu? Circu de poderai a peis a Giuanni po ddi fai torrai suidu. Ma Giuanni fia giai mortu, ancora calenti, ma mortu. Afferru s’arresoia de busciaca, artiu a sa mata de sa figu e segu sa funi anca fiat apicau Giuanni. Custu poberu nci arruit a terra cumenti a unu sacu. Pentzu ita fai, ma nantis ancora de detzidi de fai su de fai, biu a Paulinu Mannu e Trinta Marengus, su serbidori, currendi a pabas de una cresuri de figutzindia. ‘Ita nci faint innoi?’ mi seu fatu. Pigu sa bicicreta po nci torrai a pesai a bidda e averti a Bianca, ma un muntoni de pentzamentus mi benint a conca e mi narat s’idea de mi fui, de sparessi de Maurra de pressi, primu de arribbai is carabinieris. Pigu sa ‘ia po artiai a monti, currendi a totu pompa po no mi cassai, ma nantis de arribbai a is primus matas mannas biu avatu miu un cuaddu de pruinu e sa camioneta de is carabinieris ananti. Cassau Pepi! Su pocessu fut durau pagu: Trinta Marengus iat giurau de m’ai biu apichendi a Giuanni in sa mata, Paulinu Mannu ca fut in domu sua bendendi lori. Totu faba. Ma sa faba fut mudada in beridadi po is giugis, poita Bianca iat giurau issa puru de no m’ai biu in domu sua sa dì de sa morti de Giuanni, ca issa a cuss’ora fiat andada a pigai trigu a domu de Paulinu Mannu. E aici iat afotiau su giuramentu de cuddu. E frigau Pepi! Cumenti acabbat de chistionai, Pepi insogat sa funi manna in su punteddu prus artu de sa barraca, anca fiant apicaus is pannus, e dda stringit a nu mortu. Cun s’atru cabudu preparat s’impicu, e in su mentris torrat a incumentzai sa cantilena lamentosa. Pabàriu - editzione sa de duos | 65 Gomai mia, gomai, ge megu a mi nci andai sa sorti mia est custa mancai no siat sa giusta: po nexi de bagassa apu bufau a tassa mi seu scallau in galera, alluei candela ‘e cera candu intrais a cresia, pregai a tzia Genesia, santica ‘e femia bona, chi sinnit di’ e ora de custu patimentu, aici a su momentu chi fetzanta sa missa ca deu morru e issa, sa meri mia Bianca, ddu naru canta canta, no tengiu in dolu e coru. Perdonu a Deus imploru chi siat po mei piedosu, ca morru dolorosu po su disigiu ‘e amori, nareddi a su Sinniori ca no apu fatu mabi e amori e libertadi m’ant ofidu negai. Pepi poni su scannu asuta de s’impicu giai prontu e sighit su lamentu chi iat giai pentzau e fissau in sa memoria in trint’annus de galera. Artziat a su scannu e si serrat sa funi in su tzugu. Abarra innoi gomai poderamì s’impicu sonaimì s’arrapicu sonai ca Pepi est mortu impicau s’est Pepi Procu. De apitzus de su Cucuru de s’Arena una femina currit avabortada cun is manus in pius e tzerriendi a totu fortza. “Pepi Procu, seu deu, Bianca, no ti morras, ti ‘olu beni, no ti morras.” Arrìbbat a s’impicu, ndi càbat a Pepi e ddu imprassat. Po Pepi inghitzat un’atra vida. 66 | Amministratziones Comunales de Paule, Bonàrcadu e Fordongianus Sas nughes de tiu Cristolu ARA GIOVANNA MARIA - ATZORI MARIO - Aidomaggiore Tiu Cristolu, fuit un omineddu bassu e lanzu, cun sos ogos nieddos, sèmpere cuntentu, de cuddos anzianos, sàbios, chi como no nd’esìstin prùs. Bivìat ind’una idda chi si narìat Chentu ‘Omos, ma de domos bìnd’aìat meda prùs pagu. In totu sa vida sua at fattu semper su mastru de iscràpas, de cando teniat ses’annos. Traballaìat ind’una buttega pittìca pittìca. Po sessant’annos est’istàda sa domo sua. Tenìat unu cane betzu comente a issu, chi si narìat Mandarinu. Mandarinu fuit prus de unu fizu po issu, prus de unu amigu. Cando traballaìat fuit sempere crocàu in sutta de sa banchitta, acànta a sas formas po faghere sas iscrapas e sos cantos de sa pedde chi bi che calaìant in conca. Tiu Cristòlu, in sa idda, ddu connoschìant tòtus cun su parallumene de “ tziu Bullìta”. Sos pipìos a bortas ddu tzirriaìant po ddu fàgher inchietàre, ma issu de parte s’inchietàre si ponìat a riere. Fuit mentovàu po su bonu coro chi tenìat. Si no podìat fagher’ àteru, assumàncus una paràula bona dda jaìat. Si leaìat a coro tòtus sos affànnos e sas esigèntzias de chie bivìat acànta a issu. No si fuit mai isposàu poìte naraìat: “Po tènnere una pobìdda tòcat’a tènnere una bona positziòne” e issu, cun su trabàllu chi faìat, aìzu tenìat su pane po papàre. Traballaìat meda ma, medas non ddu pagaìant, poìte fuint prus pòberos de issu. Una die, fuit peleànde cund’unu bottìnu de tiu Nenneddu , chi fuit gasi segàu chi non faghìat a bi cravàre prus mancu sa sula ca bi che andaìat su cantu in fatu; cando intèndet pichiàre a sa jenna. Artziat sos ogos e bìet custa femmina, bestìa de nieddu cun s’issàllu in conca e atzopigànde: “ A bintrare chie est”. “Bonu omine, mi depet perdonare si enzo a ddu disturbare. Seo de passàzu in custa idda e depo fàghere ancora camìnu, ma cun custa iscràpa segàda no resùrto prus a caminare. Si fostè est gasi grabbòsu de mi fàghere custu piaghère?”. Cristòlu luego dda fàghet sètzere e comìntzat a traballare. In d’unu amene s’iscràpa fuit accontzada. “Ecco, como est apòstu, podìes sighìre su camìnu”. “Cristolu, jeo ti ringrazio cun totu su coro, po su piaghère chi m’as fattu, ma non ti pòtzo pagare ca dinari no nde tenzo”. Cristolu luego bi rispondet: “No cherzo nudda, no si pistighìnzet, est comente chi d’apa fattu a mamma mia, andae cun salude” Assòra sa fèmina abèrit sa farda e che bògat una punzàda de nughes e bi nàrat: “ No tenzo ateru che custa pariga de nughes chi ti pòtzo regalare. Cando nde tenes bisonzu ti nde pàpas una”. Pentza sèmpere, ca chie ti ddas at zàdas, ti ddas at zàdas cun su coro, e no ti ponzas pistighìnzu si ònnia orta chi nde pàpas ti sutzèdit cràchi cosa chi t’ispàntat. Como depo andare, ca tenzo camìnu de faghere”. Cristolu, unu pagu ispantàu po cussu chi sa femina b’at nàu pregùntat: “Ma, a cale idda est andande? Si no est meda atèsu, da potzo accumpanzàre cun s’ainu meu?”. Rispondet luego sa fèmina: “Est una idda meda atèsu e tue po como non bi podes bennere, ca tenes meda cosa de faghere ancora innòghe”. Ti lasso cun Deus e chi issu ti pàghet po tottu su Pabàriu - editzione sa de duos | 67 bene chi faghes”. Cun cussas paraulas ddu saludat. Cristolu luego si che pesat po dd’acumpanzàre a sa jenna ma cando si zìrat non dda biet prus. Fintzas Mandarinu, s’ora chi sa femina fuit inìe est abbarràu crocàu sutta sa banchitta chèntza si movere nudda. Ancora ispantàu, po’ cussu chi bi fuit capitàu, Cristolu intèndet torra pichiàre a sa jenna. “A bintràre chie este“. “O! compare Cristolu, potzo intràre, salude ?” “Compare Bartolu, bìntret bìntret , e salude”. “Fui passànde in sa carrèla, compare, e m’est bènniu a cùcuru de intràre a chistionàre unu pagu cun fostè. Ca jeo compare, seo unu pagu dispiàghidu e pistighinzàu” “E ite b’at capitàu compare, nètzat, nètzat” “Tenzo a fizu meu, Pantaleo, meda malàidu , mancu su dottore cumprendet ite tenet, at provàu mèdas meighinas ma non b’ant fattu nudda” “E ite tenet?” pregùntat tiu Cristolu “Non rìet e no chistiònat prus, apo cricàu de ddu leàre cun sas bonas, ma a issu non bind’at importàu nudda” “Depet tènnere passèntzia compà, at a biere ca si remìttidi …In su fratempus dd’ìschit ite faghìmos? Bi fàtzo una paia de bottinos noos, chissài chi bi enzat sa gana de andare a cràchi logu… torret cràs!!! “ “Andat bene compare, a cràs” “Adiòsu”. Cristolu luego si pònet a traballare, sèstat , fàghet s’ispàu e poi comìntzat a cosìre. Cando fuit cosìnde s’amèntat ca no aiat papàu, si zìrat a cara de sa mesa e biet sas nughes chi b’aìat lassàu cudda femina. Nd’ afèntzat una, dda sègat e comìntzat a papàre. Su sabòre e su fragu chi teniat no si podiat descrìere . Apùstis finìu de papàre non parìat mancu issu. Sas manos parìant màchinas, de cantu fuint lèstras, parìant manos de pitzòccu. Apustis de un’ora sos bottinos fuint finìos. No parìant fattos de manos de omine ma parìant de un’ateru mundu. Cristolu fuit totu ispantàu no cumprendìat ite bi fuit capitànde. Pentzànde e torrànde a pentzàre, si ammèntat de sas paràulas chi b’aìat nàu cudda femina, faeddànde de sa nughe. S’incràs, a manzanu chitzo, intendet pichiàre a sa jenna: “Compare Bullita, pesàu est?” Fuit Tiu Bartolu, chi fuit andàu po preguntàre si sos bottinos ddos aiat incomintzàos, cando che ddos biet in pitzu de sa banchitta zai fattos, abbàrrat a bucca aberta: “Ma! Compare, comente at fattu a ddos fàghere gasi impresse e fattos gasi bene?”. Cristolu non ischìat ite nàrrere, e assora bi enit a conca de nàrrere c’aiat traballàu totu notte po che ddos finire imprèsse. “Compare Cristolu, jeo non isco comente ddu recupentzare a parte sa paga” “Non si leede pistighìnzu compare, sa cosa chi prus còntat como est Pantaleo, andàe in bon’ora” rispòndet Cristolu. Tiu Bartolu, totu cuntentu c’andat lestru cun sos bottinos in manos. Arrìbat a domo e luego bi 68 | Amministratziones Comunales de Paule, Bonàrcadu e Fordongianus faet bìere sos bottinos a Pantaleo, ma issu no che pèsat mancu sa conca de sa mesa. Assòra, tiu Bartolu artziànde unu pagu sa oghe bi faghet provàre sos bottinos. Appena si ddos pònet in pes, custos no abàrrant prus frimos. Comìntzat a brincàre, Pantaleo totu inpressionàu criccaìat de frimàre sos pes ma custos antzis si movìan semper prus imprèsse. Tiu Bartolu a bucca abèrta crobiaìat totu cussu chi fuit capitànde unu pagu ispantàu, poi comìntzat a riere chi de cantu fuit ridìnde b’est’ attaccàu su dolore de sa matza. Pantaleo cando biet su babbu ridìnde gasi a gustu comìntzat a riere issu puru e de assora su malumore bi ch’est isparìu. De sa die at comintzàu a bìvere torra cuntentu . S’at cricàu unu trabàllu e cando bi pìgat su malumore si cròbiat sos bottinos de tziu Bullita, ma at cumprèsu puru ca non tenet prus bisonzu de sos bottinos po esser cuntentu. Bàstat a leàre sa vida comente bènit, a bortas pranghìnde a bortas ridìnde, e chi sa cosa chi prus contat est a bìvere. De sa orta de Pantaleo, totus cherìan sos bottinos fattos de tiu Cristolu, ma issu non ddos podìat fàgher a tottus, poìte segùndu po chie fuint sas manos non si movìant e assòra non podìat traballare. Tottu custu sutzedìat cando si papaìat sa nughe de cudda femina. Una die si presentat a sa buttega unu sennore in capeddu e capotto, cun sos buttònes de oro, cund un’imponèntzia chi pariat unu carabinèri, fuit Don Chicheddu Pirastru nàndebi a tziu Bullita ca cherìat a bi fàgher una paia de cambales. Depìant essere ispetziàles ca issu fuit riccu e teniat dinari meda. Tziu Bullita unu pagu ispantàu e intimorìu, bi rispondet: “Don Chicheddu, jeo seo unu mastru ‘e iscrapas de pòberos e no tenzo materiale zùstu po’ fostè, si s’accuntèntat potzo provàre” Don Chicheddu intendìnde cùssos faèddos, at pentzàu ca Cristolu bi cherìat mancare de rispèttu e comìntzat a abboghinàre nande ca si non bi faghìat luego sos cambales ddu faghìat arrestare de sos carabineris. Cristolu timìnde, bi narat ca si ponet luego a traballare. E gasi fàghet. Prima però si pàpat sa nughe po’ bi jare unu pagu de fortza. S’incràs, de manzanu chitzo intèndet pichiare a sa jenna. Fuit Don Chicheddu chi cherìat sos cambales noos. Cristolu bi ddos zàda e luego si ddos ponet. Aìzu pòstos, custos cambales comìntzana a b’istrìnghere sas ancas fintzas a ddas faere biaìtas. Don Chicheddu assòra comìntzat a abboghinàre e a frastimàre cricànde cun tottus sas fortzas de si che ddos bogàre istratzànde chèntza bi resurtàre. A sa fine, pranghinde, e cun paraulas bonas crìcat a tiu Cristolu pregàndeddu de dd’azudàre. Luego Cristolu, tenìnde làstima, afèrrat sos cambales e resurtat a che ddos isbuttonàre. Chicheddu, istràcu e cun sas ancas galu biaìtas sighìnde a pranghere no ischit comente torràre gratzias a Cristolu. De sa die Don Chicheddu at cambiàu su modu de bìvere poite at cumpresu ca, cun su ‘inari e sa prepotentzia non si podet comporàre totu. Sos bottinos de tiu Cristolu non fuint po totus ma solo po chie si ddos meritìat. Una notte Cristolu s’ inbisiònat. Fuit in sa buttega, faghinde una paia de iscràpas de pipìu, cando biet cust’umbra, artziat sos ogos e biet cudda femina chi b’aìat regalàu sa nughe. Ispantàu, luego bi narat: Pabàriu - editzione sa de duos | 69 “O!, bona femina, cantu seo cuntentu ca est torràda. Jeo dda depo ringraziare meda po’ cussu chi at fattu po me. De cando seo papànde sa nughe chi fostè mi at regalàu, seo un ater’omine. Seo prus cuntentu e potzo fagher cuntenta atera zente. Non parzo mancu su matessi omine, mi intendo fintzas prus bene. Deus bi ddu pàghet po cussu chi at fattu. Ma, nètzede? No m’at nàu mancu su lùmene de fostè” Sa femina a conca bassa rispondet: “Tzirriàmi mamma. Jeo seo mamma tua, chi tue no as connòtu, poite fusti troppu pitìcu cando Deus m’at crèfiu cun issu. Ma jeo, fizu meu, seo abbarràda semper’ acanta a tie . Apo preguntàu a Deus un urtima grazia, de poder bennere a ti saludare po s’urtima orta e de ti poder torràre gratzias po’ totu su bene chi as fattu e po su chi ses. Non ses tue chi mi dèpes ringraziare ma jeo, po su gosu chi m’as zàu, no podìa chèrrer unu fizu menzus de a tie”. Acòsiat accanta de Cristolu e bi jàda unu asu. In cuss’ora si acàtat ca Cristolu portìat sa cara totu issùsta de làmbrigas e comente una mamma dd’abràtzat chentza narrer prus nudda. Cristolu resùrtat a nàrrer solu: “Mamma!!!”. “Fizu meu como depo andare. Cussu chi depìa faere dd’apo fattu, sas nughes chi t’apo lassàu non ti bisònzant prus, ma dèpes ischìre ca totu cussu chi as fattu dd’as fattu ca dd’ischìas faghere, ca ses una bonu mastru cund unu coro mannu mannu, cun sa bontàde tua as fattu a cumprèndere a zente meda ca in sa vida bi cheret umiltàde, isperantzia e caridàde. Cun custu apo nàu totu. Cristolu non ti dispiàghes po me poite jeo seo meda cuntenta”. Cando arribat a sa jenna, si zirat e cun sa manu bi jàda s’urtimu saludu . Cristolu in cussu momentu si che ischìdat, pranghinde e istontonàu, tzirriànde: “Mamma, Mamma”, ma sa mamma non bi fuit prus. Si zirat, e biet in pitzu de sa mesa un’issàllu nieddu cund una nughe in pitzu. Bidìnde s’issallu cumprèndet ca cussa non fuit una isiòne ma sa mamma fuit inìe de abèru. Cristolu affèntzat sa nughe in manos e pentzat de dda prantàre acànta a sa jenna. Cussa nughe, como s’est fatta una màta manna e ancora oe chie passat in sa idda de Chentu Omos si frìmat a si papàre una nughe de sa màta de tziu Bullita. Totus narant ca possèdit cràchi cosa de divìnu, cund unu sabòre chi nessunu ischit narrer. Còntant puru, ca a chie dda pàpada, bi càpitat cràchi cosa de bonu, mèsches in su coro. 70 | Amministratziones Comunales de Paule, Bonàrcadu e Fordongianus Su giugi impruinau BELLISAI GIOVANNI - Selargius Primu naradori In su giornali de bidda mia “Sa turra” ‘nci fiat una rubrica “Si contu unu contu..”, chi torràt a pubblicai articulus beccius de bravus giornalistas asuba de storias bivias e scrittas in aterus tempus. Contus chi perou pariant appenas bivius e appenas scrittus e, chi mi lassais a nai, bonus finzas po su tempus benideru. Poita, no parit beru, a liggiri su contu e sa filosofia de eriseru, parit propriu chi s’omini hapat fattu de totu, po lassai is cosas comenti ddas hiat agatadas, candu bellu i, hem’a nai, forti e speranzosu, bogau de su paradisu terrestri, fiat arribau in sa terra chene peruna speranza de ddoi torrai, chi no una dì aici allargu e impossibili de biri, poita meda prus longa de totu is diis de su tempus postas impari. Segundu naradori Giuanni Straccu Maria, cuss’omini, chi po casu hiat biu in d-unu aposentu impruinau, prenu de mesas e de genti, ma cun pagus cadiras po sezi, de su tribunali de sa bidda sua, interrogau in peis de unu giugi, chi, puru chi prenu de passienzia, circàt de andai de pressi essendi seziu, dd’hiat regordau su tempus allargu, sa gioventudi cosa sua, is giogus, is commissionis, chi insaras depiant es-siri fattas amarolla, is amigus, su bixinau becciu, fattu de genti manna e pitica, de dogna edadi, ca insaras is pipius nasciant a dogni ora. Ma in dogna bixinau ‘nci funt cosas bellas e leggias, de genti chi morit essendi beccia o puru giovuna, stumbia o de maladia o boccìa chene motivu de un assassinu chi dd’accabat in presoni! Insomma de ominis chi nascint, morint e bivint a dogna manera, eriseru, hoi e cras.. Ma cuss’omini, ziu Giuseppi Coifava, dd’hiat biu beni e ddu regordàt ancora prus beni, accappiau a ominis de s’Arma a ferrus de campagna, chi, no comenti a is musas de hoi, chi abbarrant prus cua-das, si biiant de allargu e sonànt che campanas in movimentu, po essiri intendias e bias finzas de sa genti zurpa e surda. Beniat portau in pressi in presoni, inculpau de essiri boccìu unu de is fillus, pensu su prus mannu de totus, mortu, ma no si sciiat beni de ita! Terzu naradori Unu bon’omini, a nai sa beridadi, a su mancu po si chi si biiat a foras e po si chi si renesciat a sciri. E si! Poita insaras puru fiat comenti a hoi: si chi si biiat fiat pagu e nudda, su cuau inveci me-da, giustu comenti a unu flumini, chi lassat a biri su velu de foras e nudda de si chi inveci portat asutta! E beni, narànt chi, candu buffàt, diventàt malu, manescu e violentu.. Ma, candu su fillu fiat mortu, comenti fessit, chi essit buffau o no, nemus ddu sciiat, nemus dd’hiat biu! Fattu est chi su fillu fiat mortu chene unu motivu claru i a luxi pariat de diaderu dormiu, chi de unu momentu a s’ateru si depessit scidai.. Ma no si fiat torrau a scidai, poita fiat mortu! Mortu, hiant nau pustis is dottoris, de una crisi emolitica, bennia po essiri pappau fai, poita su mortu, hiat acciuntu s’autopsia, fiat fabicu. Cosa chi insaras is poberus no sciiant ita fiat e, mancai dd’essint scipiu, cussu fiat su prostu e cussu depiant ingurti o abbarrai digiunus, finzas a morr’e totu! Pabàriu - editzione sa de duos | 71 De fai fiat mortu e su poberu babbu arrestau nozenti! Chene perunu strobbu de totu is giorna-lis: bogaus is ferrus de campagna, no fiat prus notizia. No sciu pustis cantu tempus dd’hiant liberau chene ferrus, ma puru chene scusas. E torrau fiat a sa vida de dogna dì, bivia prus in is magazinus de su binu, a buffai, cantai e certai cun is amigus de tassa. De issu, omini de su populu, chene cultura e chene nudd’atera cosa, chi no sa poberesa, tengu puru aterus regordus, ma cussus ddus hap a contai un’atera borta. Quartu naradori Innoi inveci contaus sa storia de hoi, si chi unu nebodi de Giuanni Straccu Maria hat biu in d-unu aposentu de su tribunali de *****, sa di chi fiat de guardia in pretura, po ciappai, capitendi, unu de is cussus contus chi hiant fattu famosu s’jaju suu. Fut aici chi, passendi ananti de i cussu aposentu de prima, sempiri totu impruinau, hiat intendiu s’uscìeri zerriendi.. “Giuseppi Coifava! Signor Giuseppi Coifava!” Lì po lì no ‘nc’hiat pensau prus de tanti, sighendi su camminu conca a s’aposentu numeru dexiottu. Pustis, scorrovonendi in sa memoria, si fiat regordau de su contu de su jaju e si fiat demandau chi no fessit sa propriu persona. Fiat torrai a coa de pressi e intendiu hiat su contu, comenti pari pari pustis hiat scrittu e in su giornali e in is paginas de i custu libureddu, chi de seguru seis liggendi in pressi, po sciri comenti sa storia andat a finiri.. Fiat ancora issu! Su Giuseppi Coifava de su jaju, cussu de su giornali numeru *** de s’annu 1956, s’omini chi hiant arrestau nozenti, accusau de sa morti violenta de su fillu, mortu inveci de maladia. Un omini becciu, ma ancora biazzu, a lingua sempiri longa e pronta, puru cun is ominis prus scipius! I eccu is personaggius in sa storia… Su giugi: “Dunque lei è..? Così cerco la sua pratica..” Ziu Giuseppi: “Deu, su giugi, seu signor Giuseppi, Giuseppi Coifava. Perou po plaxeri, chi podit, fueddimì in sardu, ca deu s’italianu pagu ddu cumprendu!» Su giugi, sfogliendi su muntoni de praticas chi teniat asuba de una scrivania totu prena de pruini, “Signor..Signor..”. Ziu Giuseppi: “Certu! Sennori.. Ellu fustei sceti!”. Su giugi: “Eccola! Signor Coistrada, dd’hapu agatada!” Ziu Giuseppi: “Sennori su giugi, no cumenzeus.. Deu mi zerriu no Coistrada, ma Coifava! Si bolit, nerimì puru Coifai in sardu, ma no Coi ia, poita no bollu!”. Su giugi: “Non si alteri! Signor come si chiama.. Cantu a su sardu ddu cumprendu, ma a ddu chistionau unu fueddu est.. ’nci provu! Fustei è qui.. Poita?” Ziu Giuseppi: “No ddu sciu! M’heis zerriau. Po fai sa paxi, pensu, biu chi lei est ‘nu giugi de paxi”. Su giugi: Cali paxi! Cali paxi ziu..Fava! Lei est innoi poita hat commesso un fatto grave.. un re-a-to!” Ziu Giuseppi: “Cali re! Un’oriscedda est mortu, su rei!”. 72 | Amministratziones Comunales de Paule, Bonàrcadu e Fordongianus Su giugi: “Un delitto..” Ziu Giuseppi: “Unu delittu? Un ateru!?” Su giugi: “Sissi unu delittu!” Ziu Giuseppi: “Eia, dd’hapu cumprendiu! Unu delittu dd’hapu fattu, ma un’oriscedda est chi dd’hapu fattu.. M’hant postu po finzas in presoni!” Su giugi: “No dd’hapu nemancu cundennau e già si vuole in presoni!?” Ziu Giuseppi: “No de certu! E insaras.. Nerimì! Hoi, ita bolit fustei de mei?” Su giugi: “Funt bennius a casa sua duus sennoris e hanno, si o no?, agatau una televisioni?” Ziu Giuseppi: “Sissi, sennor giugi! Unu televisori becciu scarrabecciau, chi hia agatau in saltu.. e sigomenti no ‘ndd’hia mai biu unu de accanta, insaras dd’hapu regortu e portau a domu, po biri ita ddoi fiat aintru..” Su giugi: “Ma lei ddu scit, chi, se si possiede un’aparecchiu televisivu, toccat a pagai is tassas a lo stato?” Ziu Giuseppi: “Castit, su giugi, chi deu no tengu aparecchius in domu e, ddu repitu, chi est po cussu, nemancu alas..Tassas inveci eia, medas puru, totus de mei e totus pagadas!” Su giugi: “Insaras mi faccia vedere sa ricevuta! (e biendi chi ziu Giuseppi no respundiat) Ah, lo vede! No dda tenit e no dda tenit, poita de tantis custa no dd’hat pagada!” Ziu Giuseppi: “Bolit nai chi propriu cussa de tassa mi dd’hant regalada!” Su giugi: “E no, cussa est coment’e is ateras: bolit pagada, poita est de su stadu! Almeno, mi dica, s’antenna bona, po riciri a su mancu in bianco e nero, ce l’ha!?” Ziu Giuseppi: “Ascurtit beni a mei, su giugi, chi immoi ddi spiegu.. Deu fia narendi de tassas, ca fustei de tassas mi circàt, e immoi mi fueddat de biancu e nieddu, de antenna bona o mala pust’arricìu!”. Su giugi: “Eia, eia propriu diaici hapu nau! Ha cumprendiu beni signor Coistrada! Risponda alle mie domande, chi no immoi perdu sa passienzia!”. Ziu Giuseppi: “Respundu, respundu, chene pressi perou! Primu e totu ddi torr’a nai chi mi zerriu Coifava, Giuseppi Coifava e no Coiia, comenti fustei mi zerriat! Cantu a s’antenna.. deu de solitu seu de antenna bona e pagu importat chi buffi biancu o nieddu. Est beru perou, ca chi buffu e biancu e nieddu, torr’a domu de antenna mala, ma no poita hapu ammesturau biancu e nieddu, ca custu no fait mali a unu stogumu, chi arricit sempiri totu, chene castiai coloris: est sceti ca ‘nd’hapu buffau troppu”. Su giugi: “E, insaras, ita vede!?”. Ziu Giuseppi: “Biu de totu! Genti passendi, animalis bolendi, poderaus a sa coa, chi perou no chistionant..”. Su giugi: “No hat ai arziau su volumi..”. Ziu Giuseppi: “Su volumi? E de ita?”. Su giugi: “Della televisioni!”. Ziu Giuseppi: “Su volumi!? No mi ddu regordit! Fustei tenit presenti unu de i cussus cumos antigus? Cussa televisioni fiat peus puru! Pensit chi dd’hapu portada a domu a carretoneddu a burricu e casi casi no ddoi capiat..Torrai a sollevai? Mai prus!” Pabàriu - editzione sa de duos | 73 Su giugi: “Signor Coistrada..”. Ziu Giuseppi: “Coifava!”. Su giugi: “Eh siat! Sennor Coifava lei hat furau immagini della TV di Stato.. depit pagai!” Ziu Giuseppi: “Furau immaginis.. depit pagai.. giai hapu pagau una borta de nozenti! Ferrus de campagna.. po essiri boccìu a fillu miu.. hiant nau.. bessiu gratis in televisioni.. Totu bellu accapiau.. E, candu seu bessiu nozenti, ca fillu miu fut mortu po essiri pappau fai, chini ‘nci fiat po nai a totus sa beridadi mia!? Sa televisioni? Is giornalis?. Fustei, su giugi? Sceti ziu Giuanni Straccu Maria, giornalista de su giornali de bidda mia “Sa turra”! Su giugi: “Ah, duncas, lei tenit puru precendentis? Fustei est re-cidivo!” Ziu Giuseppi: “E torrat cun custu re! Dd’hapu nau chi su re-i est mortu e scaresciu!” Su giugi: “Lei ha precedeni, signor.. Coistrada, abbiamo detto, vero?” Ziu Giuseppi: “Cun sa televisioni no e nemancu cun custu Coistrada.. E chini ddu conoscit!? No dd’hapu intendiu nemancu mai nomenau, intamas de ddu conosci! M’essit nau Coipira.. ca cun issu seus cuginus, mamas sorris.. » Su giugi: «Nossi ne cun Coiia, ne cun Coipira, ma cun sa giustizia!” Ziu Giuseppi: “Deu seu nozenti! De totu, finzas dei custa televisioni, chi hapu regortu in saltu.. Ma chin’est si chi m’accusat!?”. Su giugi: “L’accusa.. l’auditel!”. Ziu Giuseppi: “No conosciu custu sennori.. i a domu no est benniu nemus a audi i a telefunu!”. Su giugi: “Ita ‘nc’intrat adesso macchina e telefunu!? Custu auditel contat is chi funt castiendi sa televisioni ora po ora!”. Ziu Giuseppi: “E is chi comenti a mei no dda funt castiendi, chini ddus contat!?” Su giugi: “Lei dda castiat, sennor Coiia! L’hanno appurato quei signori di prima, mandaus de audi..tel. E comunque la possiede immoi puru!”. Ziu Giuseppi: “E candu hiat a essiri sussediu totu custu!?”. Su giugi: “Candu Auditel hat contau! La Rapi ha sceti duus abbonaus i ascurtendi fiant in tres.. Chini fiat su de tres!? Bisongiàt a dd’agatai, poita no fiat paghendi!” Ziu Giuseppi: “E si de tres hiap’essiri deu, chi no sciu nemancu ita olit nai televisioni!? Si sbagliais totus! I sennoris e fustei puru e mancu mali chi cust’orta m’heis fattu benni solu, chene abogau e prus che totu chene ferrus de campagna ai bruzzus dei manus!” Su giugi: “Fustei duncas, sennor Coipira, nega di possedere custu televisori?”. Ziu Giuseppi: “Prim’e totu, si dd’hapu giai nau, Coipira est cuginu miu e cantu a su televisori no mi negu. Dd’hapu agatau in saltu e sigomenti olia biri ita ddoi fiat aintru, insaras a carretoneddu a burricu.. “ Su giugi: “Custu l’ha giai nau! I est po custu chi depit pagai.. sa tassa.. puru chi est studau, anche se non lo impera! Puru chi no alluit.. sa tassa olit pagada, poita s’aparecchiu est in domu!”. Ziu Giuseppi: “Castit chi no ponit nemancu in motu e poi deu ‘nci pongu pagu! Pigu su burricu e su carretoneddu e ‘nci torru totu a su saltu!”. Su giugi: “E aici aggrava la sua situazione! E de multas anzis de una ‘ndi pagat duas!. Per la tassa TV in biancu e nieddu e per lo smaltimento.. La TV va conferita, sennor Coiia!”. 74 | Amministratziones Comunales de Paule, Bonàrcadu e Fordongianus Ziu Giuseppi: E miga d’hapu agatada imboddicada! Comuncas fustei si sbagliat e meda puru!”. Su giugi: “E poita sbagliu? Deu seu su giugi!” Ziu Giuseppi: “A mei is sennoris chi funt bennius, a pei e chene telefunu, mancai fustei nerit a audi e tel.., m’hiant nau: -La tenga in custodia.. come corpo del reato.. Noi zacchiamo Strada e ripassiamo!- A nai sa beridadi, deu gei dd’hapu lassada fuliada In prazza chene peruna custodia, ma issus no funt prus torraus a passai! Perou a mei no m’hiant fattu nudda.. M’hiant sceti lassau una punt’e billettu: - Signor Coifava tiene in custodia corpo del reato. Firmato Audi e tel -“. Su giugi: “Est seguru de si chi est narendi!? Guardi che se mente la faccio arrestare!”. Ziu Giuseppi: “E torra cun s’arrestu! Po una tassa poi! Si dd’hapu nau, mancu mentinas, intamas de menta! Zerrit a chini bolit, finzas a cussus zius chi funt benìus a domu!”. Su giugi: “Ma lei est propriu tostau! I fatti sono evidenti.. Sa televisioni dda tenit ancora in domu e fustei insiste a nai no pagu! E chi no pagat fustei chini insaras hiat a depi pagai.. Deu!?”. Ziu Giuseppi: “No ddu sciu! E no s’inchiettidi o ghi no s’antenna mia puru cambiat.. de biancu e nieddu a coloris.. Chi birdi o arrubiu nerimiddu fustei! Ddi regordu sceti chi cussus duus sennoris, fueddendi tra de issus, hiant nau: - De s’etichetta parit de Strada.. ma de cali.. cun totus cussas chi ‘nci funt in custa logu!?-”. Su giugi: “Signor Coistrada, non cambi strada..Tenga la sua ia! Ita fait? Pagat o no? Poita, chi fustei no tenit sa ricevuta, o pagat o dda depu cundennai!”. Ziu Giuseppi: “Sennor giugi, fustei est totu a paperis ananti.. paperis prenus de pruini e fai su togu, poita est bestiu a..toga! Tenit ollieras a lentis grussas duus centimetrus. A si chi parit, liggiri un cosa e ‘ndi narat un’atera.. Est unu mengianu interu chi seus innoi.. Seu Coifava e sighit a mi zerriai Coistrada.. no ddi parit arribada s’ora de mi fai zerriai s’abogau miu!? E già, poita innoi seus passendi de duus soddus de tassas.. a moras.. a interessus i a.. brunas e, chi sighit diaici, hap a depi abbarrai innoi a vida, ca m’heis a pignorai po finzas sa domu!”. Su giugi: “Immoi no esagereus! La domu est sua e nemus si dda toccat! In tutti i modi di aici non va! Guardi, girisì! Totu cussa genti est abettendimì, po essiri cundennada. Ascolti ddi ongu cinqu minutus, po pensai a si chi olit fai, chi pagai o si opponi po andai in ateru aposentu de giudiziu. Cinqu minutus, no unu de prus!”. Ziu Giuseppi: “Deu bessu.. cinqu minutus, no unu de prus, ca deu puru tengu cos’e.. fai!”. S’imputau(?!), ziu Giuseppi Coifava, bessit e s’uscìeri zerriat subitu un ateru sennori. Poderendi un elencu in manus, liggit e.. S’uscìeri (Tra de issu..): ”Duncas su sennori chi est appenas bessiu, si naràt Coifava.. Immoi toccat.. Toccat a.. a i custu sennori..(A boxi alta) Signor Coistrada! Giuseppi Coistrada..’nc’est!?” . Coistrada (una manu sollevada, una boxi de allargu): ”Seu deu!”. S’uscìeri: “Venga! (Arribau accanta) Ddu bit cussu ziu ananti de fustei? Est su giugi: bandit!” Il signor Coistrada arriva davanti al giudice e.. Su giugi: “Dunque fustei è il signor..?”. Coistrada: “Buongiorno! Sono il signor Coistrada..” Su giugi: “E de ita est imputau, almeno lei, ddu scit!?”. Coistrada: “De no essiri pagau sa tassa TV e de essiri fuliau s’apparecchiu becciu in sa campura..”. Pabàriu - editzione sa de duos | 75 Su giugi: “E ddu narat diaici!? Calmu e tranquillu?” (Su giugi circat sa pratica de s’imputau in su muntoni de documentus chi portat ananti. Sfogliat, sfogliat, ma no dd’agatat. Insaras zerriat s’uscìeri..) “Sennor uscìeri! Sennor uscìeri, po plaxeri, accostisì!”. S’uscìeri “Signor giudice..?”. Su giugi: “Veda, po plaxeri, chi in su.. pruini m’agatat sa cartella de su sennori.. Coistrada.. est beru?”. Coistrada: “Si signor giudice, Coistrada, totu attaccau..” S’uscìeri: (Indicandola col dito) “Vede, signor giudice, propriu cussa chi ha di fronte.. Cussa chi teniat totu s’ora ananti col signore di prima.. Coifava!” Su giugi: (A s’uscìeri) “Grazias.. andit puru!” Pigat in is manus sa cartella, liggit cun attenzioni..“Coistrada Giuseppi, verbali de sa guardia de finanza.. parti.. aparecchiu agatau de certu Giuseppi Coifava, testimongiu, in saltu de***, dallo stesso custodito per nostro affidamento. Proprietario tale Giuseppi Coistrada. Codice Auditel. Firmato: illeggibile”. Rivolgiu de nou a s’uscìeri sempiri accanta sua..”Po plaxeri mi zerriat su sennori de prima.. ziu Giuseppi Coifava?”. S’uscìeri: (A boxi alta) “Sennor Giuseppi Coifava! Ziu Giuseppi Coifava!”. Ziu Giuseppi:”Arribu! Arribu! E immoi ita ‘nc’est?”. S’uscìeri: “ Accomodisì ancà est su giugi!”. Ziu Giuseppi: (Arribau ananti de su giugi) “Mancu mali! Fiat ora! Hiat nau cinqu minutus e seus giai a prus de dexi! Giai andendimindi fia! Spereus beni! Deu seu torra innoi: ita depeus fai? Ddu depu zerriai s’abogau? Si o no? Insaras?». Su giugi: “Insaras nudda, sennor Coifava.. Lei può andare! Podit andai: a suo carico no resultat nudda e..nienti! Tenga ancora su televisori, ca tra unu pagu hat a passai custu sennori a si ddu pigai!”. Ziu Coifava (Si girat, castiat su ziu seziu e rivolgiu a su giugi): “No cumprendu. A i custu sennori no ddu conosciu.. No dd’hapu mai biu e mai connotu! Poita hiat a depi benni a domu mia a ‘ndi pigai su televisori? Est unu de sa polizia forzis?”. Su giugi: “No, custu est s’amigu de fustei.. comenti si zerriat (Castiendi sa cartella..) Coifava no.. Coipira nemancu.. Coi sceti.. boh!”. Coistrada: (Revolgiu a ziu Coifava) “Piacere, signor Giuseppe Coistrada!”. Ziu Coifava: “Finalmente seu renesciu a ddu conosci! Plaxeri miu, Giuseppi Coifava!”. Su giugi: “Vada, vada, signor Coipira! Vada chi tengu de traballai.. Fustei s’hat fattu perdi giai troppu tempus!”. S’ultimu naradori Custa fiat sa de duas partis de su contu de ziu Giuseppi Coifava: sa primu contada de ziu Giuanni Straccu Maria, sa de duas de su nebodi Giuanni Straccu Maria e totu, ca, gei ddu scieis, chi insaras si usàt a torrai su nomini a su jaju.. Sa primu vera, sa de duas inveci inventada e mancu mali! Perou de zius Giuseppis Coifava, passaus, chene dd’olli, de testimongius a imputaus, stei prus che segurus chi ‘nci dd’hant e medas puru! Cun s’arriscu de dd’accabai de diaderus asutta de processu.. Fiat bastau chi ziu Giuseppi no fessit stetiu un omini calmu e de spiritu, ma unu de is ominis inchiettosus, chi si ribellant, 76 | Amministratziones Comunales de Paule, Bonàrcadu e Fordongianus chi pigant subitu fogu ananti de is ingiustizias, fendisì fuiri de bucca unu de i cussus fueddus, chi portant s’o-mini simpli a essiri accusau de oltraggiu a sa corti o de offesa a unu pubblicu uffiziali.. Ma, chi fessit sussediu, a chini sa culpa? Ai giugis chi andant in pressi, poita funt sempiri a coa cun su traballu? O de su traballu chi est sempiri de prus, comenti a is concas de s’Idra, chi prus ‘ndi ddi segas e de prus si ‘ndi fait cresci?. O simpli simpli curpa de su pruini, chi postu asuba de is nominis, no lassat a liggiri beni nemancu a ominis scipius e, in prus de totu is scipius, puru de lei!?. Giovanni Bellisai, segundu prèmiu 2010 Pabàriu - editzione sa de duos | 77 Jogos de paràulas. CHESSA GIOVANNI – Torpè M’aposento a manzanile,in custu setidogliu de sa cortita in chirca de suspire dae s’aèra su friscu de calchi filu de frina chi,de malu-paradu e pistrinca, mi lassat a labaros-pérdidos, petzi cun su granzeu de morigos de tzelocco. Malagurina de tempus! Mancu cando cherjo chircare in su irmentigu drommidu de custos aurdos de muru chi chinghent sa cortita; mancu tando isse “tzeloco”, mi torrat alènu in pessu… e non mi faeddant sas carpiduras in su ribussu de terra. Sunt fertas de ammentos in terra sicca chi dia cherrer isperpeddare pro bider si at pibinidas de paza o predischedda, tratesas intre su antigu ludu inturtadu. Mi atrivo e lis pregonto, a boghe a su iscusu ( a su pisi-pisi), si ant paraulas suspidas e goglidas pro me, de arrejonos, contos o paristorias; ma non intendo ne-mutu-ne-utu ne torrada de murmutu. Petzi su calighe-muru istichidu intre su fresu paret m’abbaidet e s’apenet; paret chi det cara a sos pessares meos. Sa lanedda-de-rocca, chi si zirat in paritzos intinos, faghet de copertogliu a predas de iscaza mani zadas dae antigoria zente; est che belludu de gusinu, seberadu pro cosinzu de sa menzus beste ma, manu manu chi colat bentu uddidu batende sicagna... s’allizat. Non movet cussa connota sisia de frina, chi manneddu isetait messende in tulas de laore –“Eh!” narait cando fit in possa e faghiat juarias –“che est colada mesu manzanada e non movet mancu sisia de bentu friscu, custa est s’orighedda chi si diat deper pesare, ma oje nos cheret fagher iscazare in suore!”-; chircaint alènu, cussos messadores, pesende sos ogros in chirca de bider calchi froedda movende in pubuntzulas de costiarvos,in tamarighes e toas de intre su ratale-de-riu...! Calecante est custu chi so chirchende,azigu de alènu chi movat sas filunzanas in frunzas de s’agrustu e retzat,in s’umbrosu,su contumazu meu ifrischendemi in pessarer. Mi abbaido intundu ma non tremulat foza; petzi unu aranzolu in s’imprabarile de su tagliaranu, a ghilliu, che mentit unu bobboeddu paraladu. Abbarro ingajadu dae cussa tessida pradera chi prendet titulas e muscas,caddos de correddu,malosigos ghespes terranzos,cugurras dannaresas; ispaurigados si movent,prus si trofizant e prus s’ingalliant intre sa téssida tumba!S’aranzolu si campianat bes sende dae sa burra e, furiu che bentu, abbratzat cun sas francas e marturiat. M’acultzio e bido chi su tagliaranu, che upigu in poju, est prenu de martuglios e accorriados bobbois boidos… issutzados. Arridas fozas de bide ruent pasendesi in su pamentu de terra, che lepios e alvos lilliris. Abbaido sas aèras. Millas...! Mòlinadas,de bentu-de-susu,carrant farfaruzas e pruer.Mi s’ifriscat sa carena e,seo, in sa preda de liminare de sa janna; intramesu de s’istantarile bi at àera-colada e... istantaroladu, intro in pessares. Chinghent su sentidu meu sas mazines de custu logu, torrant e andant; cantos sinnos de paraulas, cantos jogos in su narrer de eris sunt oje, pro me, aunzu e bustu de su ischire. Inoghe mi est cre schidu s’essu e su narrer; paraula e trastu, trastu e impitu, paraula e sentidu, sentidu cun cambas de poetes, pitzinnu e fainas,jogos e pitzinnos, camineras e carreras,bonesa e malesa, risu e prantu, Babbu e Mama, bighinu e bighinantes,pipiriaiolos e truveddas,frundas e marrocula,carritos 78 | Amministratziones Comunales de Paule, Bonàrcadu e Fordongianus de canna e boes de caos de trigu-muriscu, rios e trainos, dolima e gosu,imbronchiadas in su impredadu,imbronchiadas in su malu tempus,paràulas agradeschidas, paràulas in bonu, dulches e malas, ranchidas e licanzas, paraulas pro sa bida,e jogos...jogos de paraulas chi ant ingaiadu sas dies meas de pitzinnu. Mi leat su chindalu de s’ichire chi inzomit e iscontzat su cabu longu de s’ammentu e, in cussas umbras, mi torro a bider dischente de paraulas aporridas dae femineddas minuias e omines,atragonados e lanzos, ma prenos de bida. Mi benit a conca sa die chi apo intesu tocheddende a su portaleddu de sa cortita. Fia ardiminzende unu latu de parare, a sos dodi, in su tanchitu de su badu de Leperone e,totu in dunu , su toccheddu mi at irvaliadu dae su irmermeddu chi tenia, de comente intritzire sas liscas de canna chi aia innettadu e apparinadu pro fagher “sa cannita” intre sa camba de linna muiada, allorighendelas a sos ligazos. Lasso su manizu e abbeglio sa perra de su barconitu chi tenet su portaleddu;“Oeh Tzia Simò! Ello custa cassada ostra ?”–“Ello...?”- narat issa –“non ti ammentas chi mas imbiadu su mandadagliu pro ischire si aia azigu de tempus pro ti narrer sas paraulas?”“Tzia Simò ite mi cretides corfadu o postu de ogru malu?” –“Oih anima mala”- narat issa -“Ti pessao unu zovanu cazadu, lassa sos istenterios e bogali de cabu. Non tenes sa cariza de posta de ogru malu. -“Narami, prusaprestu, ite paraulas ses chirchende in ziru, non ti sunt bastantes sa chi intendes in domo tua dae manneddos tuos o in su bighinu? Faghemi intrare chi m’aposento in su settidogliu.Ooh! E como beni inimitzi a mie e assentuladi tue puru.”- “Inimitzi a mie ?” naro jeo “ Tzia Simò no est sa prima borta chi bos lu itendo; ite cheret narrer?” – “Como prus che ateru”- narat issa –“namus -Benimi a cultzu- ma namus puru -beni a Probe a mie (prope)-l’asaer intesu paritzas boltas su narrer -cussos zovanos los bido fittianu inimitzi_inimitzi- comente su narrer- Mi! Mi ses bennidu propriu a probe,fia pro ti chircare- fentzas a manera de mineta -benimi a cultzu veni...chi ti dao bustu e chena-o in bonesa -accultziadi chi ti tocco sa manu- “; in cussu mamentu si iscampiat,dae su barconitu chi dait a sa corte,Tziu Farritu Conca de Arvada chi, sa die, fit istranzende faghende esposta in domo de manneddu. “Oeh comare Simò” narat issu “ oje tenides unu bonu dischente. A pessare chi sos zovanos, cherent faeddare solu in Tagliaranu (istivinzu de su italianu)!”Cando brullait tziu Farritu imbrabujait sas paraulas pro fagher a rier sos pitzinneddos; si in bidda bi naschiat calchi pipieddu(pitzinneddu-naschidogliu), avveradu e rassitu dae sa naschita, narait “ Comare Juanna at apidu unu istrumpeddu chi paret unu pitzinneddu”, ateras bortas li che bessiant ispossolios,comente cussa borta chi at nadu a su fizu “Antoni lea sa bacca chi murgo s’istegliu”; custa manera de narrer li est abbarrada de acatu e prus de una borta arrejonat a su revessu! Ma cun tzia Simona non faghiat meda, e li torrat dereta cantone a sa moda sua nende: “Eh ses Farritu a cara de-i arvada, limbi tropidu conchi imbrabujadu, cantas in suspu che male-seradu. Pabàriu - editzione sa de duos | 79 Ogri ‘e pipirilloddi in s’acarada, trughi longu sa barra mal’andada, lanzu e siccu e che fuste paraladu, si sos cherveddos pones a puntale, nd’arvato tulas in pastoritzale...” -“Iih! limbi trobida sezis comà” narat issu “ e jeo chi bos cheria bantare! Ite raju faladu!”- e che mentit sa cara a intre su barconitu. In su mamentu si intendet dae intro s’aposentu su risitu de manneddu chi li sighit cantone nende -“ Sighide comà! Sighide e lassadelu andare a cussu bratzale de figumurisca de Farritu, tanti non bos ischit cuguzare cantone( torrare versu)”-. Tzia Simona si zirat a chirra a mie e narat –“Sighimu s’arrejunu nostru e...tocca! Chin zente gai no increschet nudda, bogammulu de cabu! Torrammu in su sulcu nostru sena brincare laccanas de maccos. Tando! Fimus nende de sas paraulas. Duncas tene a mente su chi ti naro como”-; e cuminzat a narrer paraulas subra a paraulas,jeo l’ascultao pibiadu e ingaiadu dae cussu narrer, e chircao de imprentare a minuju in su pabiru,marchende calessisiat narrer;sa manera de ponner e narrer sas paraulas in s’arrejunu.Est tando chi mi si sunt abertas nues in aèras, che cando avveniat unu tempestu malu; sas urigras innettigadas dae s’arigreddu de paga connoschentzia,sos zelembros lùghidos dae s’ispera de sole, che nou sentidu. La intendia nende: -“ Oie sas aèras sunt ascradas-; cheret narrer chi sas nues faghent bider sas aèras a cantigheddos,comente ascruzas de linna umbe colat,a trettos,su lugore de su sole.-Eeh mi ses bennidu a probe, fia pessende de ti gramare!- Si narat cando ses pessende a calicune chi li depes narrer unu cumandu e l’imbicas in sa carrera sena lu gramare; benner a cultzu, esser a cultzu –“Attola sa janna Juannì!”-Est su narrer a calicune de tancare sa janna cun sa travessa de linna chi intrat in sos culumberis.- “Su entu e lard’aiolu chi si peset chi non b’at lassadu carros in carrera!”- si narat irrochende cando si pesaint bentarios malos, mascamente in bidda nostra, chi sulaint finas a una chida; A lard’aiolu in sas dies de carrasegare si narait chi si pesait fitianu unu bentu malu. –“Bellu Busillibu est!”- Tenner Busillibu est cando sa pessone tenet un’anneu in su trivagliu,in sa bida de donzi die e non resessit a lu aparinare. Arratza de Busillibu...mi so irmermeddende pro nudda!Si mi che apporriat che l’imbolo cantu mi benit sa manu custu trastu! Intendia a babbu, cando si poniat a dolare calchi maniga de rustaza cun sa pranita e sas aimas (ainas) de mastru e linna. A bortas sa linna fit de “rasitu”, unu arrampu(zenia,calidade)de ozastru, chi creschiat tortu-e-bistortu e non resessiat a lu torrare in trassa mancu uddendelu e apedrighendelu. –“Iscanzi su balconittu chi intrat azigu de ispera e lughe”- iscanzire una perra de barconitu cheret narrer de la abberrer “unu pessu”; intendia narrer a manneddu meu:“ Iscanzi una perra e janna! Dae cando est intradu s’ierru semmus a mummutu e non si idet mancu a irrocare!-. Tzia Simona suspirat torrende alenu e, bogada sa tabacchera dae sa taschedda de pannu de sa bunnedda, si nde leat duas poddigadas ponzendelu in tivias e sutzèndelu a mùida de truvedda.Bogat unu mucadoreddu nidu dae intre sinu, lu isparghet e si ischissit; pruuu…! E narat ” Como isto menzus”; e , torrat s’arrèjunu:“Sa trapa e s’ispera!”- Est sa Teula de bidru umbe intrat s’ispera e lughe chi lughiat sas domos 80 | Amministratziones Comunales de Paule, Bonàrcadu e Fordongianus de mesus,sos fundagos, e aposentos sena barconitos.-“Non tenet gana cussa sue!! Sa gana e sa partoglia de Lodè chi li benzat, chi at leadu s’istoia a mossos.”- Si narat cando sos porcos ,o fiados, non manigaint sa lavadura,cheriant petzi chiu, fae o pisellu; o fint disganados. In malamanera si narait fenas a sas pessones chi murrunzaint su manigu cun istèculos nende:“su ambulu(bagna)no est licanzu; custa aghina chi mi as porridu est “isambula”-; -“oih… oje non tenzo zéniu a nudda so disganadu”;- o istaint pichi-picchi boghèndeche su bajolu dae su minestrone… cun parizas ateras “bambiorias”.-“Ma ite est cuscuzende cusse, est cuntinu chirchende; i su riu chi lu chirchent!”- Si narat ,in su “narrer”, a cussas pessones afroddieras chi poniant paraulas in donzi arrejunu chircende de “intzifriere” azunghende disamistade. Lu chircare in su riu cheriat narrer chi “che lu aiat leadu s’aundada de prena e non si nde ischiat su “moventu”.Cuscuzare istat pro; chircare cuscuzza de paza, o cuscuza (cuscusedda) chi sa abba de su riu lassat cando si che torrat a lacu; in sa manera chi ti apo nadu primma est “chircare in su nudda pro azungher in disamistade”-cun unu ateru essu si narat fenas a sa pessone chi istat chirchende, sena ischire ite,in sa cughina, in sos ammaglios; “ ma ite ses cuscuzende...ite ses famidu ?. –“Agradéschidu ses! De malu a cumandu che a tie non bi at niune ! Bi as a lassare su mentovu (fentomu)!- bi aiat pitzinnos chi non faghiant de piaghere sos cumandos, e custa fit sa manera, de sas mamas, de los “ingiugliare”. Si narat “agradéschidu ses...” a chie non teniat gosu mancu in su gosu, ca potende “agradessire” non lu faghiat su mantessi.Si narat pro chie tenet malas maneras cun chie lis dait cara, ma issos, non lu retzint ne l’agradeschint; nadu in cussa manera cheret narrer su revessu de sa sustantzia de sa paràula. –“Este tottu sa die rasighendesi sos carcanzos in sa pedra ruia de nurache da ue brincant a caddu sos cadderis ! Gai li parene cussos cambuzzos male achistiados! Tenet sas melas de sas ancas chi parent duos frascos! Sunt maneras de narrer de comares chi si cherent bene...e cando,una de issas,istait fittianu fora e domo, intemes de fagher “su-ite-fagher”. Bi aiat Fulanas chi teniant custas maneras, e mancari bi fit sa tratenzia e fide, naraint -“ Non teniat mai ite a narrer de sa zente. Femina isperzeca e afroddiera! Maledda issa! Cun sas urigras prenas de arigreddu,e sos carcanzos carpidos, fogulados e su mudregu a mesanca.”- narrer chi une teniat su “mudregu” in sa carena, fit a li narrer chi non si “colait abba” e teniat su pruer incarridu ue potiat naschire calesisiat mata (tupa);(Sa “pedra de sos cadderis benit gramanda, fenas como, pedra Caddigadoglia; paret una paràula mala ma gai si narant sas predas chi bi sunt in sas carreras e, benint impitadas pro brincare a caddu).-“ Oh Tzia Simò” naro jeo “ paret chi sìazis torrende in issegus calchi paraula a calicuna; ite sezis faeddende in suspu?”, -“Eh lassami narrer... fulanas semus totu”- narat issa e sighit:-“In’ora mala chi li andedas e chi l’imberghedas comà!”-si naraint duas bighinantes intzifridas de mala-manera. S’ora mala no est una cosa galana e,s’atera, ripicait: -“Balla chi bol ghetent e chi bos azoviet! Prommore chi bi este sa fide si no bo che aia ghetatu ca cara a rafias!In prata chi bos rividant”- Custu fit aberu unu irrocu malu ; si sa balla non li intzichiat chi l’aeret azoviada (aboiada)e,a pustis leada e rividida in prata a dispretziu de sa zente.-“Oih oih… istegliu cheriada issa!! Cantu mi paret bi creo!”- Narait ispertochende comare Ristuta, faeddende de “fulana” sena si sapire chi “fulana” narait de issa appenas iscassait in s’uturu; -“Paredesser Pabàriu - editzione sa de duos | 81 chi dopo s’istrobbu chin isse ( su maridu) non si sapat chi est s’irgonza de su mundu? Petzi non si sono leados a mossos, su restu si l’ant aporridu apare; ana dadu a narrer a su ighinu e, che colat gai, chi no reventant su risu e su mandamentu.L’ana bida cun sa unnedda illarioddada, a carcanzoso ispozos, a “culu in pispiru” faghende rughes in su pruer de sa carrera, a malissiones chi b’aiada de la intender nende; “de pedra pane”: “mala avreschida e malanaschida, malavida, traversias e tempus malu chi tenzas de agatare ! In prata ti apan de colare cun ferros de campagna e carabineris in fatu!”… Tzia Simona s’arret pro leare alènu e li naro: “ Ma tzia Simò, pro imprentare e faghere atinare a su chi cherent narrer sas paraulas de custos irrocos, bi cheret una die intrea! Fenas ca bisonzat de nde imprentare, cale e comente,su “truvu de sa boghe” chi si impitat in s’arrejunu; si est in bonu o in malu;si est in brulla;in suspu;si cherfat narrer ateru e si nde mudet s’essu”. –“ E tue apunta e dai tempus a su tempus, asa a bider chi calesisiat paraula t’at a essere acrarada.-narat issa-“como ti paglio in malu narrer;chi nere petzi bambiorias;isposso lios;cuvaldias;afroddios;sia una carra contos;faulaglia;trampera,camandulera,istecul era!Ma isco chi, dae custu mamentu, cale˙si˙siat arrejunu, l’as a sighire ponzendebi prus aficu,a sa manera,a su narrer;a paràula chi mudat truvu(sonu) mudendende su chi cheret narrer.Asa a cumprender, ca bi as a pessare, cale siat s’essu de su narrer de sa zente cando narat:Oje apo intopadu a Juanne-batista e pariat “cuvaldu”, fit a ghizos bassos e che est iscabuladu lestru in s’uturu...;si che est coladu che betzu a pesperu;cussu òmine est bonu a fagher petzi impapuzos;Oh deus meu!Atesu dae nois che siat cussu male;Oh cantu est grae custu tempus chi mi est faghende colare;Si no est morta cheret narrere chi no fit pro issa!;Cussu òmine est che orcu paraladu...non timet mancu a deus...!;A cussa femina li che cheriat bogada sa limba dae gorgoenas;Bachireddu non lu podet “indurgher”chi su fizu est bessidu fora-via;Sa zente este tottu “ischìda” compà!; Ìschidos,est...chi non sono! Oih aih...;Poverita! Misera issa! A dolu mannu sou;Sunt dies chi lu trasendent… lu ant oliadu duas bortas...!- Tzia Simona s’arret de faeddare e, acontzendesi su mucadore narat: “ dae oje a dainnantis asa a imprentare “paràulas cun cusseltu”-“paràulas atonadas”-“essu e sonu”; non fagas comente bi nde at de dischentes de mastros malos, chi nde narant una in “sardu e una in cossu” imbrabujende su faeddu che a Farritu!” Si che pesat dae su setidogliu e mi narat : “beh...che est irmurinende,como torro a domo e inturto calchi cotzuledda de coghere in sa tzidda! Bona note e bonu reposu e manzanu a papare su rosu!”. Mi ammento comente chi siat como de cussa die e, dae cussa die, in paritzas ateras apo intesu innantis su trevigu e,pustis, tochedende sa jannita.Fit fittiana... Tzia Simona e si auniat a manneddu chirchende de gumprire,ainnantis de nos lassare, su contu de “jogos de paraulas”.Li apo fatu visìta chi,in finitia,fit paralada; cando so intradu in s’aposentu at nadu: “Su dischente de Limba!Ti apo connotu a su travigu e dae su alenu chi ti bessit dae petus.A l’ischis? Oje est Santu Janne de Mare. In die de oje in donzi bighinadu si faghent so fogheddos de istula e, sos pitzinnos cun sos 82 | Amministratziones Comunales de Paule, Bonàrcadu e Fordongianus mannos, si prumitint fide reventende “compares e comares”...bae toca! Bae a sa festa...”. Si che est andada e , che pantuma intre custu coro meu, morigat anneos e dolimas; cun titzos sena paràulas,contos sena dischentes,imprentas inzomidas sena cabu, e jogos de paràulas cun “Issa” interrados...o che pruer in alas de bentu! Tzia Simona fit...“Limba in Sentidu”. Giovanni Chessa, tertzu prèmiu 2010 Pabàriu - editzione sa de duos | 83 Azudos antigos FARA MARIA ANTONIA - Sassari Sa die soliana de deris, oe, mi at fatu ponner in contu de pigare a sos isostres a pulire. Fit apena essidu su sole cando, serrados balcones e giannas de giosso, mi.che so pigada a subra. Apo abertu sos barcones, chi mancari minores dant lughe e aria bundantes, e leadu in manu s’iscobulu pro iscobulare, innanti de totu, sas coberturas e poi sos muros, mancari isca chi piubere bi.nde apo agatare pagu. A narrer sa veridade pius che pro netzessidade, su de fagher custas pulitzias, est unu sighire e ripiter abitudines betzas. A sa primma artziada de ojos, cando so lompida a su de duos isostres postos a manca pighende, sa mirada s’est frimma subra su canisteddu, apicadu a una puntza manna fichida in dunu de sos petzos de sa copertura, chi a parte de intro est fata a tavellas, incrastadas una cun s’atera in dun’ala e postas a filera e, inue si tocant una cun s’atera parte, sunt sustennidas dae listrones de linna, e custos poi sunt rezidos dae sos petzos, fatos de linna russa, iscuadrada cun arte, e postos de traessu suta a sos listrones. A pagu tretu dae su canisteddu, apicada a su matessi petzu, bi aiat una corvula de iscareu. Tra su canisteddu e.i sa corvula, unu rantzolu aiat fatu una tela ispantosa chi, a sa lughe de su sole, lughiat che ricamu de prata. Fit manna cantu unu chiliru, e a su fundu de su chiliru de ferru assimizaiat sa fatura sua. M’incanto abbaidendela e non la tia cherrer iscontzare. Cumintzo a iscobulare sa copertura e.i sos muros, ammirende dae tantu in tantu cuss’opera singulare. Fia cumintzende a iscobulare sos petzos, cando intendo sa muida de unu muscone, chi giraiat atapendesi a inoghe e a iguddane. Pustis de aer passadu s’iscobulu in sos ateros petzos tocaiaiat de iscobulare puru cussu inue fint apicados su canisteddu e.i sa corvula, giobados a pare dae su ricamu fatu dae su ranzolu. Ma cando mi so posta addananti, pro l’ammirare ancora, su chelu non bi fit pius: su muscone l’aiat atapadu e su ranzolu, umpare cun su chelu sou, fit in terra; sa tela chentza pius frigura e.i s’artista chi l’aiat fata li fit girende afaca, comente chi l’esserat pianghinde. Fit unu ranzolu, chi si aiat fatu su chelu e su muscone bi.l’at iscontzu. Oh!, sos chelos de sos ranzolos tenent paga dura e non si resessit a los rimunire, fintzas si si cherferat! Epuru, cussu chi aia apena cuntempradu, simile a medas ateros chelos de ranzolu, fit una cosa chi faghiat ispantu a la bider! Sa ruta sua mi aberit su pensamentu a cosas passadas, ligadas a.i cussu canisteddu e a sa corvula, e isparidas issas puru che chelu de ranzolu. Fino de iscobulare e nde regoglio su piubere dae terra, ma intantu su pensamentu, sighinde a andare in dasegus, de annos e annos, faghet ischidare ammentos e cun issos cumintzant a s’acherare a sa mente cosas e pessones, totu a truma, una fatu de s’atera, comente in dunu ballu tundu, inue sa zente, dendesi sa manu una pessone cun s’atera, girat, curret e brincat chentza si frimmare, istripidende e annijende, sighinde su sonu de sa chiterra e de su sonete. Sas immagines parent cussas de una Paschighedda, atesu, atesu meda, ma puru de ateras festas, cun caras e numenes ladinos. Ite bellos tzertos momentos! Canta paghe in mesu a tanta istrachidudine! Totu passadu, comente su chelu de su ranzolu! Mi devo frimmare, mi setzo in sa poltrona fora de moda, ma sempre coduma, non so istraca, mi 84 | Amministratziones Comunales de Paule, Bonàrcadu e Fordongianus cherzo ninnare in cussos ammentos e dae sa curridoja de su ballu, ballu de divescias festas, acò su faghe faghe de sas dies innanti de sas festas. Canto ammentos mi ischidat cussu canisteddu, cantas boltas l’apo bidu pienu de modde, pesadu, prontu a che lu ponner in su furru, o pienu de zichi bene assentadu pustis de l’aer frubidu, o ancora pienu de simula, bianca nida, apena bogada dae su furru, su sapadu santu, cun sas cogones de s’ou, pro sos pitzinnos de domo nostra e pro cussos chi sas mamas issoro non nde.lis faghiant ca non suighiant in domo. Già, sa simula de dare a s’Abbasanta, cando passaiant a beneigher sas domos, ma puru cussa de dare a tia Antonia, pro s’anima. Semper pro Pasca, su canisteddu pienu de casadinas, boidu a su cumintzu e pienu, sende chi fint prontas a cogher o già cotas. Oh, cuddas lamas intrende et essinde dae su furru, cun sas casadinas: cruas a s’intrada e caldas, buddinde, a sa essida. Sas primmas, chi nde essiant dae su furru, non si assentaiant in su canisteddu, ma si poniant in piatos mannos o in suafatas, pro las giugher a sas bighinas e connoschentes, chi non teniant ne late, ne casu de fagher a casadinas. Pro sos de fora fint sas primmas, ca si daiant pro s’anima. Sas primmas, sas pius bellas, postas a seberu, gai deviant esser sas chi si daiant pro s’anima. Si caliguna bessiat barri torta si manigaiat in domo, su sabore fit su matessi, ma sa presentzia contaiat meda pro sas chi si deviant regalare. Ancora su canisteddu pienu de tilicas, ateru druche de fagher a Pasca, e de pabassinos, chi si faghiant a sos Santos e a Pasca Nadale. Custos druches si lassaiant infritare, ca si.bi poniat sa capa, e duncas non si giughiant luego dae sa gianna de su furru a sa zente de fora. Si giughiant in ateros momentos e chie deviat andare a los giugher fint semper sos pitzinnos, a sos cales non dispiaghiat de fagher cussos cumandos, proite bighinas e amigas de famiglia non mancaiant de los istrinare. Fintzas tia Antonia, e ateras poberas comente a issa, nessi calchi melachidonza o mendula e nughe, chi magari atere lis aiat regaladu, la daiant a sos pitzinnos chi andaiant a fagher su cumandu a sa mama. E gai, cando torraiant a domo, in lestresa siat in s’andare che in su torrare, mustraiant s’istrina chi lis aiant dadu. Curiosos sos pitzinnos, cando in gianna de furru, aisetende de nde bogare sas casadinas, si prenotaiant pro andare a sa domo de caliguna chi podiat o chi fit pius mani larga dende s’istrina. Cosas de nudda, ma tando bi cheriat pagu pro esser cuntentos; lis bastaiat unu gratzie bene nadu e unu carignu dae chie retziat su presente, ma si lis daiant calchi francu, acumpagnadu dae s’auguriu “A nde fagher ateros annos mezus”, de narrer a sa mama, sa cuntentesa fit ancora pius manna e su: “Grazie, ater’e tantu” fit pius sintzeru. Si como sa pitzinnia ch’est atesu, est tzertu chi pitzinna so istada deo puru, e si sunt pius bios sos ammentos de cando a mie non mi tocaiat pius de andare a giugher sos druches, ma de azuare a los fagher, est solu ca pustis de a mie bi.nde at naschidu ateros ses e s’andaina de sa vida cumandaiat chi sos primmos fizos esserant creschidos pius in presse. Cosa chi capitat puru in tempos nostros, si in sa famiglia non si frimmant a unu fizu ebbia, proite cando naschet su segundu est naturale chi custu che fetat calare dae coa de sa mama su primmu. Sos ammentos sighint a brotare e acò ancora sa cara minuda, comente fit totas sa pessone, de tia Antonia, cando, sende cughinde, beniat a si pienare su brajeri de fari fari, o a si leare acantu de braja in ateras dies de isjerru. Millu su risu sou de cando li giughia sa mefache apena bogada dae su furru, o su late, su manzanu chito, primma de andare a iscola, sempre “pro s’anima”, comenPabàriu - editzione sa de duos | 85 te naraiat mamma. No est chi deo l’epa cumpresu luego ite cheriat narrer “dare pro s’anima”, ma a fortza de l’intender e de bider faghinde tzertas cosas mi bi so abituada. Oh!, cantos ispinos de porcu giutos pro s’anima, e umpare cun s’ispinu unu biculu de fidigu e de prummone, ma puru su sambene, si no intreu a totu, nessi su mesu de unu, si a sa domo chi si deviat dare sa familia fit de pagas pessones. E cantos biculos de peta de anzone e de berveghe, de berveghes intreas dadas “pro s’anima”, massimu a su tusorzu, pro detzisione de babbu chi naraiat: - Lu tenzo che ispiju: - Calchi annu chi no apo dadu berveghes pro s’anima mi.che nde at bessidu medas de pius pro maladia!-. E gai, dae annu in annu, s’usantzia si torraiat a nou e si manteniat puru in annos de lutu, chi non si faghiat festa de tusorzu. Acò, sempre “pro s’anima”, su sero de sos Santos, “sas chenas”, cun macarrones bene cundidos e peta arrustu, pro chie non nde teniat e non solu pro sa banca apparitzada in domo, pro amore de sos mortos chi si aisetaiant, ma non beniant a chenare. Però, su chi fit ammanitzadu pro issos, lu consumaiant sos bios cando torraiant a domo a tardu o innanti de che essire chito su manzanu, sende chi fit ancora note manna. Ateras iscenas s’acherant a sa mente, iscenas calchi borta bidas e medas ateras bortas intesas contare. Sunt mamas chentza late chi dimandaiant a ateras mamas de dare sa tita a sos fizos issoro. Goi si escramaiant: - Pro s’anima, a bi.la das sa tita a su/sa pitzinnu/a? Li sunt calende sas barras, deo late non nde giuto! -. E bi fint sas mamas chi late nde giughiant meda, pro sos fizos issoro e pro fizos de atere. Issas si faghiant sa caridade de allatare pitzinnos famidos. Non sunt cosas de pagos annos faghet, ma de su tempus de sa gherra, e de una deghina de annos pustis de sa gherra. In cussos annos de paghe, chi sa zente deviat fagher sa “gherra” pro campare, si azuaiant unu cun s’ateru cun cosas naturales, comente podet esser “dare sa tita”. Antzis: non creo chi bi epat cosa pius naturale de sa tita! No est cosa intesa una borta custa de dare sa tita, de partire su late de una mama tra medas pitzinnos, cando in sas farmacias non bi aiat late a piubere e cussu de sa lateria o comporadu dae su pastore faghiat male a su pitzinnu. E tando, “pro s’anima” si.nde apenaiant ateras mamas “dendelis sa tita” e, a bortas leendela dae buca de sos fizos issoro! Ma calchi mama pediat chi “pro s’anima”, ateras mamas l’aerant dadu fizu a suer, pro illebiare sas petorras suas tropu pienas de late, comente faghiant cussas mamas a sas cales lis moriat su fizu in partu o sende minoreddu. Si su late si.che andaiat a sa sola su probrema fit risoltu, ma si su late sighiat a restare bundante teniant deaberu bisonzu de s’azudu de fizos anzenos a lis isbagantare sas petorras, proite su “tirapetus” non bastaiat. Oe nos parent cosas de nudda, si non machines, ma tando fint penas chi sas mamas teniant, e oberas de caridade chi si pediant e faghiant pari pari. Azudos naturales e minores, ma fatos cun su coro e de frecuente pensende a s’atera vida. Azudos antigos, pratigados chentza bi aer organismos de solidariedade, e oe postos a banda. Azudos antigos, bennidos a conca mia, in custa die soliana de maju, ischidados dae unu chelu de ranzolu, lughente che prata. Benennidos siedas, non bos cherzo mesciare cun ateros ammentos, chi cun bois sunt a bratzeta e tzochende sunt forte issos puru in sa conca mia. Bos cherzo tenner in coro e in mente e pro non bos ismentigare lasso sa poltrona e bos iscrio, non cun pinna e tinteri, ma cun su computer, e gai caligunu, leginde, bos at a connoscher, oh! azudos antigos, chi azis dadu susteniu a babbos e 86 | Amministratziones Comunales de Paule, Bonàrcadu e Fordongianus mamas nostras, cando sos tempos fint pienos de peleas forsis pius de oe, ma dognunu ischiat abbaidare a chie teniat pius bisonzu de a isse. Dae su pagu chi teniant nde bogaiant sa parte pro chie nde teniat ancora pius pagu de issos. Naraiant chi lu “faghiant pro s’anima” e cussu intentu fit già sa ricompensa, chentza si aisetare nudda in cambiu, proite creiant deaberu chi azuende chie teniat bisonzu podiant sufragare sas animas de sos mortos. Ma non fint operas chi baliant solu pro sas pessones caras chi si.che fint andadas, fit puru unu cumintzare a pensare pro s’anima de sos bios matessi ca, dende pro s’anima, fit comente chi si esserat “dadu cabarras” pro intrare a su chelu; a.i cussu chelu chi durat in eternu et est ammanitzadu pro totu, e a su cale, narant, chi si intrat faghinde operas bonas. Pabàriu - editzione sa de duos | 87 Triulas FRAU COSTANTINA – Abbasanta In su mese de triulas in bidda b’at aria de festa, una festa antiga de sèculos. Narant ca che dd’ant batia sos bizantinos: nachi unu bandiu iscanesu at fraigau sa crèsia, apustis una bisione inu bi est cumparsu s’imperadore pedinde a bi dda fraigare in su montigu de Isei, acanta a Frùmene. S’iscanesu, no connoschinde su logu, a fortza ‘e pregontare a s’unu e a s’àteru, finamentas ch’est revértiu e at comintzau su fràigu. Apust’una pariga ‘e annos sa crèsia che fut bell’e pronta a retzire sos fideles chi pediant sas gratzias a su santu meraculosu. E duncas est zustu a ddu festare comente Deus cumandat. In bidda, totu sa chida innantis, est un anda e beni a su mòlinu, una filera de fèminas fainde sa chida cun crobes e cuneddos, parent puru cuntentas ca no depent prus ischivarzare, chirrintzonare e chèrrere sa farina comente prima. B’est puru sa tzia e, ispantada a bìere a sa neta in su mòlinu, bi narat a andare a sùighere a domo sua, sa die chi faet sa sìmbula po sa festa. Cun cussa còntziga, a sos dòighi annos zustos, sa neta torrat a crocare a domo ‘e sa mamai. Torrat a gosare de sa cumpanzia sua, dae su sero a s’incras. Innantis de si ch’intrare a s’aposentu sa fèmina bi pedit a dd’acumpanzare a pissiare issoru a s’aculiadorzu de sas puddas. No est chi si che depat calare sas mudandas! Fortzis fortzis ddas at àere postas solu cando fut iscontza. Allargat ancas e bunnedda e faet abba, nepuru issa. Posca, a man’aggantzada a sa zòvana, aprobiant a sa zaga ororu’e su muru de s’ortu apitzigande. Sa betza contat de cando est andada a bìvere in custa domo, nachi sos ortos funt de intr’in intro, e po arribbare a su Marghinile non depiant fàere su ziru mancu sos peidres, beneighinde a sas domos o zande s’Ozu Santu. Nachi che sartiaiant in s’àidu artziàndesi sas sutanas. Sos fizos che dd’ant serrau po fraigare sa latrina e s’àrula ‘e sos procos. Sa pitzoca si che crocat paris cun sas sorrestas. Si che pesat a s’impuddiles dereta a cariare su cumassu. S’ammentat ancora a illadiare sas cocois cun su canneddu, mentras sas pitzinnas ischint aizu iscarassare. -A s’edade de bisàteros… Est acanta a nàrrere, ma si callat luego ca sa mesulana est capatza a bi respòndere a si che cracare in sa bassa, e a bi lassare iscurtare sos contos curiosos de sa mamma sua chi no si callat mancu cando intrat e essit a s’aposentu po pigare sas tiazas de linu. Duncas sa zòvana si gosat sa meraviza a si bìere in manos s’impastu faìndesi biancu e pranu che ozuseu, a bìere sos cherrigos prenìndesi de cocois bene sestadas e frorizadas, lòrigas e coronas, cadditos e puzones po sos piticos, a bìere a sa tzia inchendinde su furru, manizande frucones, iscobas e palas, cussa de linna po che intrare a su furru su pane cruu, cussa ‘e ferru po che ddu bogare cotu, a bìere sas cocois colorìndesi aintro de su furru, sos frores de sa sìmbula pintada ispartos che cussos in su mese ‘e maju. A sa mama bi rient sos ogos bidìndedda recuire cun sa crobe in cùcuru. -Solu su fragu m’assentat s’istògomo! Che trantzit sa tiaza de linu. -A sa mota zusta, ne bìschidu ne pintuleddu. Tzia tua za est de manos bonas. Toca fiza mia, pìgache sa crobe a susu, po nois apo comporau pane ‘e butega. Ammuntaddu bene po no s’in88 | Amministratziones Comunales de Paule, Bonàrcadu e Fordongianus tostigare, ca est po frades tuos. Po sos pòberos apo recumandau su pane russu in sa paneteria, ddu segamos a fitas a su manzanu de sa prima die. A s’ora ‘e bustare tocant a sa zenna, est su missu de su telefono pùbbricu, nachi sos romanos ant telefonau a avertire ca no podent bènnere a sa festa. Sa fémina si ponet sas manos in crae. -Mi dda ses zande sa cocoi, isetàndeddos che a Deus! Luego si che pesat dae sa mesa e si ch’essit a s’ortu a si prànghere sos fizos atesu. -No est debbadas, calecunu at tentu dannu, e no dd’iscòbiant! Chie dd’ischit ite bis at capitau?. No renessit a lisiare, issiminzande fintzas a sa fiza manna, chi pentzat a su malu, poite sos frades b’aiant promissu ca diant a èssere in bidda po sa festa. A sa cua andat a su telefono pùbbricu a ddos tzirriare, issos cufrimant su chi at nau su missu. Torrat a domo prus selena a acunnortare a sa mama. -Sa sìmbula no che dda papamos nois, cando benint fizos tuos nde faimos un’àtera suetura. Sa mamai puru, intendinde ca sos nebodes ant trantziu sa parténtzia, no si nd’istat chena murmutare. -Cando mai custos pitzinnos no benint a sa festa! S’aria de sa festa no est solu in sos sonos e in sos càntigos de su padresusu, s’aria de sa festa est mescamente in sas domos illatiadas a nou, cun sas zennas apertas in campu, in sos passizos e in sa fentanas addobbadas cun testos de frores, in sas carrelas bene innetiadas, cun s’impedrau lughidu dae s’abba pispiada in suba. S’aria de sa festa est in sas caras de sa zente cuntenta de retzire sos istranzos. S’aria de sa festa est in sas mesas aparitzadas, cun su pane pintau in susu de sa tiaza de linu tèssia in su telarzu, sa latiera prena de culurzones cundios cun ghisau, sa lama de su procheddu arrustiu in su sazu, sos pirichitos incapaos e sos maretes in sa sufata. Fitianu s’intendent sos annìrghidos de sos caddos e sos saludos paribari de sos meres, chi no bient s’ora a ddos fàere cùrrere. No bient s’ora de amustrare a sos paesanos e a sos istranzos sa balentia issoro fintzas in partza de cresia. Su retore beneighet sa pandela mazore, groga che su sole artziande in oriente, sa segunda ruja comente cando si cuat a palas de sos montes, sa tertza bianca che luna in chelu acrariande òmines e animales. Sas iscortas afonterant sos pinnones imboligaos cun seda ruja, che su sàmbene de sos atrivijolos. Sos caddos ponent fatu a su peidre e a su sìndigu, issos puru a caddu, sighios dae sa banda musicale, dae sa zente de su logu e s’istranza. Totu paris atraessant s’istradone cantu est longu, finas a Su Fronte Mannu. In cue sas pandelas si parant faìndesi sa rughe, sos ogos a su Frontigheddu. Cando bi lompent isetant sas autoridades, tziviles e relizosas, sa banda musicale e fintzas sos fusileris, a arribbare acanta a sa crèsia. Sa cufessone avantzat pàsida in mesu a duas alas de zente, tzetzia e istantaria, in mesu a sas mesas prenas de turrone, de trastes de linna e de ferru, de ònnia zenia de zoghitos, a ispantu de sa canalla. Sos fusileris isparant a salve, sos de su cumitau che istesiant sos reberdes, sas boghes issurdant sas origas. Sos cadderis frimos in su frontigheddu, sos ogos fichios a sa crésia, tirant sos frenos a sos caddos. Totinduna sa prima pandela partit fùsida che bentu, sighia dae sa segunda e dae sa tertza, istantonis sas iscortas sunt manizande sos pinnones a su chi ferit ferit. Sarbadore, a pelea cun s’ebba sua, iscapat a ùrtimu, su caddu che calat lestru dae su frontigheddu Pabàriu - editzione sa de duos | 89 e si ch’iscùdet a s’arcu fraigau cun contone biancu. Sarbadore est in terra cun su sàmbene cala cala, po issu s’Ardia est finia innantis de comintzare. Est finia po sa pobidda, po su babbu e po sa mama, est finia po sos amigos, po totu sos de sa bidda, acorropaos in sa corte, totus sunt atrudios, chena peruna gana de sighire a festare. In sas barracas no b’at prus binu, sas campanas no sonant a festa, sas pandelas e sas iscortas sunt mudas, mudos sunt sos cadderis, dae su primu a s’ùrtimu. Totus s’iscurtant sa missa cun sas làmbrigas cala cala, sos peidres pregant a su Sennore e a su santu Imperadore, postu in s’artare mazore de sa cresiedda, paris cun sa Mama e cun su Paba chi dd’at batiau a s‘ora de sa morte, ddos pregant a tènnere piedade de su zòvanu. Sa mamai de Sarbadore, arreada in domo, est cun sa corona in manos a pregare a ddos azuare totus custos fizos balentes e arriscajolos, custos fizos cun su coro zenerosu. Istantonis sos nebodeddos, currinde dae unu zassu a s’àteru de s’ortu, s’ammustrant pari pari sos zogos comporaos in sa cortiza de Isei sa die innantis. A sa ighina, arreada a bi fàere cumpanzia, e a tentare issa puru sos pitzinnos, bi contat de sas Àrdias passadas: –Cando fui zovanedda s’Àrdia a pè dda faiant ifatu ‘e sos caddos, lassande istellare sos bartzanos male amasetzaos, po no abbatzigare sa zente. Sas fèminas a pilos isortos in palas, curriant iscurtzas, iscutzinàndeche su pregu a su proine. Tando s’Àrdia tzucaiat dae sa mata ‘e s’olia, e nemos s’atriviat a che colare sas pandelas innanti de ch’intrare in sa corte poite parentes e amigos serraiant su portale, zàndebi tempus a si ch’istesiare unu tretu bonu. S’arcu nachi dd’ant fraigau po ammentare cussu de Roma, ma a bisu meu no est prus seguru de su portale de linna. Comente si siat isperiamos a no capitare nudda de malu, sos cadderis a no tènnere perunu neu, e a gosare sa festa paris cun sos de bidda e cun sos istranzos. 90 | Amministratziones Comunales de Paule, Bonàrcadu e Fordongianus Su neu LONIS TERESA - Alghero Primmu de comintzare s’operassione, s’assistente l’aiat nadu: “Est una sasda comente a tie. Gavinu fut unu duttore ancora giovanu, ma de grande imperientzia, chi aiat famu de giughere manos miraculosas, capatzidade e modos bellos, attentu e premurosu. Leende su bisturi aiat rispostu: “Ah! Bene, bene”. S’interventu a su fidigu si fut presentadu unu pagu difficultosu, ma grascias a Deu, fut andadu tottu ene. Sa die appoi, a s’ora chi si passaiant sos duttores, Frantzisca, in su lettu ancora cun sos flebbos, aberit sos ogios chi incronciant sos de su primariu chi la funt fissende. Gavinu fut restadu subitu ammacchiadu dai sa cara bianca che i sa prata, sos duos ojos nieddos lughentes, sos pilos ricciados e unu bellu neu in su cavanu mancu, chi la rendiat geniosa. “M’ant nadu chi ses sasda che me, e in cale idda ses naschida?” “Deo so tzitadina, so naschida in Casteddu. E vostè?” “Deo so piaghesu.” “Piaghesu! Mama mia puru” “E ite si giamat?” “Si giamaiat Maria Pes.” Gavinu si dipidit e torrai a s’istudiu, ca aiat ite faghere meda: s’incrasa deviat operare unu malaidu a su coro, e, cant’istiat ippettende s’anestesista, cun su pensamentu, ogni tantu, torrat a su lettinu de Frantzisca; cun insistentzia. Fut unu pagu solovadu chentza comprendere pronte, non resessiat a s’ispiegare su sentidu divesciu pro cussa malaida chi in fundu in fundu fut una che i sas ateras; ma sa die, non torrat a domo chentza pregustare sa caposala coment’istiat sa giovana sasda. Appoi chenadu, aiat s’abitudine de si setzere in su canapè a si riposare leggende unu liberu, ma cussu sero, mancu una riga resessit a cumprire e, daghi si che coscat, cant’istat a leare sonnu, fut sempre meledende. Frantzisca no istentat a sanare: un oju de riguasdu bi l’aiant tottu ca su primariu, ogni die si frimmaiat a l’arrejonare cun contivizu. Cando l’aiant dimmissa, issa fut andada a s’istudiu de duttor Gavinu ca lu cheriat salutare e rengrassiare, ma mancari intro ‘e su coro sou unu pagu dipiaghida de no lu torrare a ridere, l’aiat fattu un’isganzada ‘e risu chi l’aiat illuminadu sa cara e issu non si l’at mai immentigada. Né una né i s’ateru ischiant dare unu motivu ai cussu filu de simpatia, chi los aiat ligados cussas pagas dies; lassendesi si funt fintzas abbratzados e basados, comente ch’esserant istados connoschentes dai sempre. Pro sas vacantzias, comente dogn’annu, duttor Gavinu, chi non aiat connoschidu su babbu ca li fut mostu cando aiat pagos meses, torraiat in Sardigna, a Piaghe in ue viviat ancora sa mama chi antzis lu cheriat cojuare cun d’una parente ricca. Pabàriu - editzione sa de duos | 91 Una die, appoi ustadu, Gavinu cun sa mama si funt setzidos in s’ostu a si buffare su gaffè, arrejonende e pisigulende in su friscu de sa besgula. Gavinu tott’in d’una, li preguntat: “Mà, a la connoschiat vostè una zesta Maria Pes?” Coment’ intendet cussu lumene, a sa mama li trimulat in manu sa tatzitta de su gaffè e i sos cavanos si faghent appena rujos. Ma luego si cumponet e rispondet: “E laite?” “Ca apo operadu sa fitza.” “Istaiat in carrela ‘e nanti, fut de sos de Fenugheddu, gai los giammaiant a parallumene, ca endiant fenuju e musta.” “E deo a la connoschia?” “No, non creo. No isco ite fine at fattu, non s’est bida pius” Su fitzu s’abizat de cantu sa mama fut restada iffastada, faghet finta de nudda e cambiat resone, ma pensat chi li cheriat cuare caschi cosa. Gavinu, non mancaiat mai, ogni istiu, de visitare sa mama-titta e, difattis, unu sero andat a domo de tia Pedrutza e, coment’e sempre, li gughet su gaffè, su tuccaru e i sos biscottos. Sa mama-titta, fut battia dai pius de vint’annos e daghi sos duos fitzos funt andados a travagliare in miniera, fut restada sola, in d’una domitta chi li fut toccada dai su maridu, si campaiat cun su filonzu e fattende tremattas. Candu fut naschidu Gavinu, sa mama fut rutta malaida e non giughiat latte, tando l’aiat dadu a tia Pedrutza chi fut giovana e sana e giughiat su latte a broccas: Gavinu fut creschidu sanu, biancu e ruju che una melarosa, rassu chi pariat unu itelleddu. Cando duttò Gavinu, fut andadu a bustare, s’abba fut già uddende in su furreddu e i su fiagu de sa bagna ch’aiat fattu si ch’intendiat fintzas in carrela. Cosas de narrere nd’aiat medas, ca tia Pedrutza ischiat tottu sos pisigulos de sa idda e a duttò Gavinu li piaghiat a pregustare de unu e de s’ateru. Finende de mandigare sa timbada e linghendisi sas laras, Gavinu aiat nadu: “Fui dai meda chentza mi faghere una mandigada goi.” E tia Pedruzza: “Cant’isto preparende su gaffè, si fust bonu, ti ettatsti in su canapè a ti riposare, tantu, cun su casdu ch’est fattende, a ue chermes andare?” Duttor Gavinu, non si faghet pregare. Fut comente ch’esserat istadu in domo sua e s’imbracconat in su canapè afacca a su bascone. A unu zestu puntu li narat: “Tata Pedrù, tres meses faghet, apo operadu sa fitza de una piaghesa.” “E de chie?” “De una zesta Maria Pes, a la connoschiat?” Tia Pedrutza,, chi fut addainanti de sos furreddos, a s’intesa de cussu lumene, addritzat unu pagu s’ischina, unu movimentu minimu, ma Gavinu si nd’abizat. “Emmo, fut una tribulada chi chiscaiat fenujeddu e musta. L’aiant bogara a raida, ma primmu de naschere su busdu… Coment’intendet sa per aula “busdu” duttor Gavinu s’ammentat “Franca Pes, si naraiat de Pes 92 | Amministratziones Comunales de Paule, Bonàrcadu e Fordongianus che i sa mama”. … fut ipparida e in bidda non si nd’at ischidu pius nudda, sosta che sale in abba.” Sa risposta nonl’accuntentat, s’istintu l’ippinghet a sighire sa resone “Cussa giovana ch’apo operadu, m’aiat nadu chi fut naschida in Casteddu.” “Ah! Tando fut feminedda”. Poi si cagliat, ma issu, l’abbaidat fissu ippettende ch’aeret sighidu. Tia Pedrutza, frighendesi sa barra cun sa manu, pariat indecisa si narrere o no narrere. “Coromè, pro more ‘e Deu, no m’iscopies cun mama tua.” “E ite b’intrat mama in custa resone?”. “Giurami chi no ti essit manc’un alenu”. Gavinu fut in sas ipinas: “Como però chez’ischire…” Tia Pedrutza faghet unu repiru longu, pariat impudada de su chi che-li fut bessidu. “Primmu de naschere tue, in bidda aiat comintzadu a s’ispaghere sa oghe chi babbu tou, chi fut podestà riccu e timidu, aiat ingraidadu a Maria Pes. E primmu ch’esserat iscoppiadu s’iscandalu, mancari sutta sutta, in bidda l’ischiant fintzas sas puddas, si bi funt postas sas monzas, chi in dogni modu aiant chiscadu de la cumbinchere a atzettare su inari (e naraiant chi fut meda) chi babbu tou li cheriat dare, bastes de si ch’esserat andada da idda e s’aeret tappadu sa ucca. Ma la ucca no si l’at tappada anzis… Maria Pes, fut bella giovona, geniosa, ducada, ma briosa. Offanedda, l’aiant pesada sas monzas, ca su babbu, chi che trabagliaiat in Germania, non si nde fut potidu occupare. Ischiat leggere e iscrivere ca l’aiant mandada a iscola e l’aiant imparadu a reclamare. A sos battosdigh’annos, sas monzas l’aiant mandada a teracchedda a una familia comente si toccat. Sa tribulada non ischiat nudda de su mundu e, cando andaiat a su riu a samunare e bessiat a faghere sos cumandos, daiat troppa cuffidentzia a tottu e calincunu, cun caschi francu, si nd’approfittaiat. Sos padronos tando che l’aiant bogara a fora, sas monzas no l’aiant cheffida e Maria Pes aiat comintzadu a pesduliare peri sas campagnas, chischende gioga, fenujeddu e musta pro si campare. Babbu tou puru, si nd’est aprofittadu e, daghi est bennida raida, creiat de si chel’iscatzare paghendela, ma issa non cheriat dinari, cheriat ch’aeret reconnoschidu sa criadura, dendeli su sambinadu ostru”. A Gavinu non li fut bessende mancu unu tunciu, iscustende pariat un’istatua de mammaru. “Maria Pes, chi non fut pius cudda pisedda ducada de primmu, pariat un animale cando calincunu chiscat de li leare su crionzu, ogni manzanu, si che piatzaiat addainanti ‘e su postale de su palattu ostru e babbu tou e mama tua funt brivos de s’accherare a Gianna de carrela, ca issa che una pibera, li sabboghinaiat tottu su chi li eniat a bene, fut un’iscandalu continu; una die aiant giamadu sos carabineris chi l’aiant giutta a presone. Daghi nde fut bessida, fut pius fiera ‘e primmu, chischende su dirittu de sa criadura a aere su sambinau de su babbu. Poi est sutzessu su ch’est sutzessu..” « E ite ? » Pabàriu - editzione sa de duos | 93 « Sa disgrascia de babbu tou. » « Non nde fut ruttu dai caddu ? » « Gai aiant fattu crere a sa zente, ma… » “Ma?...” “Ma sa veridade est chi l’aiant acciappadu mostu cun su dossu a modde in soru de su riu, sa conca ischeveddada da unu crastu, a cara a terra.” “E i su caddu?” “Su caddu fut pasculende affacca. Dai sa die Maria Pes est isparida e no si nd’at ischidu pius nudda.” “Ohi! Ite so intendende.” “Mama tua dai su dolore e dai sa zantara nd’est rutta malaida.” “Laite sa zantara?” “Ca custa resone fut in bucca a tottu, fintzas fora ‘e idda: babbu tou fut connoschidu meda. Nd’ant iscrittu e nadu pagu de cosas, beras e falsas; chie faghiat sa paste a issa, chie a babbu tou, chie la naraiat cotta, chie la naraiat crua. Ch’aiant fintzamenta misciadu sa pulitica, naraiant chi a Maria Pes l’aiant pagada sos buscviccos pro arruinare a babbu tou, chi no fut beru nudda, chi fut faula chi fut issu chi l’aiat ingraidada, e chie lu podiat giurare cun d’una pesdularia che i cussa..” Gavinu serrat unu mamentu sos ojos e li paret de idere su restrattu de su babbu chi sa mama teniat subra su comodinu: issu puru giughiat unu bellu neu in su cavanu mancu. 94 | Amministratziones Comunales de Paule, Bonàrcadu e Fordongianus Sa muina de su bentu MANAI TEODORA - Paulilatino In die de bentu fut falata a custu mundu una pitzinna. Fut fellada de ruju, chene piantu chene camisa, pilos e buzacas ue betare lastima. A s’ora de s’ind’istesiare s’umbra, su sole iscrafiat sa terra pro leare e ponner tretu. Sa mama achirdinaiat s’ischina e imbatzigaiat trempas e laras a cannada ogos a mundu: “lassachela!” Ischedhada dae sos bisos introtigados dae sa fruchidha de sa bida si bidiat catzigare su caminu, sende chi su primu dispiachere nde fit lompidu sa die de sa coja. A pustis su primu tocu’e missa cantada s’isposu bi l’iat lassada setzida e bona imparis cun fiores, istearicas lumadas e anedhu, isse ch’iat betadu su piantu in primu beranu. Galu su primu! E nde fut atzuntu un’ateru, chi pariat esser secundu, e abbisomeu iat a porrer esser chepare chepare a su primu. Bi ch’iat lassadu cust’isposa furtunosa a secundu tocu ‘e missa cantada, dinnantis chi s’anedhu si che l’apat bestidu in poddighe e chi sas istearicas chi apant papadu sa lughe. Falaiat su secundu piantu e falaiat che dispiachere marigosu ca frimmaiat s’alidu de cussu jerru ch’innetiiat su passazu dae coro, a cherbedhu de femina iscassiada. Su passazu pro b’imbrecher ateru s’istrringhiat de pius; sa femina chene omines podiat finas abarrare, e pro paritzos annos non los crobiaiat mancu pius, galu in di’e triulas ispurtiddosu, un’omine l’iat mirada che macu. Pro presse l’iat ingollidu su core. A tocu tertzu s’omine s’imbinugaiat pro li bestire s’anedhu. A tocu tertzu moriat de sa presse de narrer emmo, sichian: sas istearicas a lumare sas caras pintadas, sos fiores a fragare, s’anedhu a lughidare. Sa coja fit partida, e a segus juchiat sa prima fiza, furada dae sorte a s’ora de su primu tocu ‘e avemaria. Una mama frisca’e partu chi dae die in dies iat aer timiu de acurtziare a ateru dispiachere. Lestra lestra, chircaiat de jampulare sa sorte furrigheddosa dinnantis chi esseret leada dae ateru ammentu ispurtiddosu. Sa pitzinna la diat aer cherta bochire isse. A tocu de avemaria bi la sodigaiat sa manu betada dae chelu. A titas pienas non fachiat sutzare late, no lusingaiat sas trempas de arrosa. Iscatzulaiat sa creaturedha sua, e l’arrubiaiat sas naghidas pro la fachere achirdinare: ”Eh si non torrat betachela a s’abba, o ponichele su paneri in s’arbure a betare umbra, curre curre dachi s’umbra bi ch’est acanta de fuire!” Sa pitzinna non torraiat a mundu e non bogaiat pius piantu, no juchiat pius alidu. Custa borta a comente s’atera, su chelu diat aer depidu betare turmentu e dojuru. Su babu torraiat a segus faedhu cun boche acorada. Bi che pesaiat sos bisos chin zenias pius durches de sa muzere: “noh! lassade sa pitzinna benida pro su disizu de apuntedhare passu, lassade, lassade!” ch’atzapulaiat sos ojos imparis cun sos bartzos siddende sos de sa muzere: “at a porrer bier cun disizu su zassu chi l’at a ispantare. Si naschida est, s’at a deper immurzare puru? Innantis de s’abbreschida dachi t’ant a porrer inghiriare sos cussizos! Tue as a torrare in sentidu e sa cajone at’ a porrer acurtziare. Lassa sa pitzinna mea!” --“Betachela betachela!! “-- sichiat sa mama currighinende ojos a sa mastra de partos chi respundiat: in cale, in cale zassu? E issa: a oliare a oliareh!! In sa prentza de su molinu cras, como comooh! Betachela batachela a facher, a facher umbraa! Chi tantu non la cherjo, no la cherjoo!. Custu contu mi torrat in cherbedhos e paret mi cumbidare donzi die e donzi borta ch’intendo bentu dengosu afruschiare. Mi curret sa timoria, mi colat in chonca sa movida de cusssa machina Pabàriu - editzione sa de duos | 95 ch’istrizullat sos omines che olia e pannitzos acrostados. Sa prentza Imbetze de bogare foras ozu bonu isperzat tzerrios de pitzinna chi non cessat, e sos ojos bessin in assutu. Ozu de sassu bonu imparis cun sassu malaidu ponen in pelea sa prentza de su molinu chi dae cando aperit no frimmat mancu a note. Gianteris pariat m’istratzulare su core e oje dachi tzacat sa rodedhas, unghet sas carrelas de su riu Mannu chi frimmat ojos s’ofitziu de babu meu, gae bi l’iscultat issu puru cussu tzuniu feu. Como m’unfrat su coro, m’at a dar’ e ponner in pensamentu mannu chi mi pesat s’alidu , e mi subulat totu su dossu dae josso a cherbedhos finas chi sa sulada de su bentu mi ch’at a cravare in origas dachi sa marghina at a frimmare. Su moli moli de su molinu istrubat su passazu dae piata’e domo a cussa de tziu Zuanni. Ammuniat sos cherbedhos de totu sa bidha e abbell’abbellu s’azunghet ‘a sos tzerrios de mama cando intrat in briga cun babu meu bonu comente su pane e pius acorpadu dae sos faedhos de mama che tziu meu Zuanni pala de gobba. Ca sa gobba bi l’est azummai crepada in calcanzos; ‘eh nd’at fatu de bonas innetziones de cortisone! Mama semper bi ch’est in mesu, pruite issa ischit pius de su dotore, chi nachi su cortisone fachet tzurpos, fachet iscallancare sa dentes, arrugat sa limba e che marghinat sos ossos finas a los torrare a farra de pane. ”Eh asi tzuniat sa terra!!” Me paret de torrare a incorrare cudh’ammuniu chi marghinat sos cherbedhos meos, e sos ojos falan e moven de sartu in sartu, de cuzu in cuzu. Curren comente pro ranghinare fenu, ca donzi zassu e cosa cherjo imbatzigare. Sidho ojos pro non papare e ponnere in asselliu su disizu de bochire cudhas boches imparis a totu cussas cosas chi me paren zirare intro a mie m’atzicare e atropellare sa chonca. Babu narat semper de non abarrare a segus de sas cosas, ch’in su mundu tocat a s’allutare e si lu fachimus macari bonu, nois omines l’amus a buscare semper marigosu. Ia aerdepiu iscultare s’intragna mea pius che cussa de sa mastra’e s’iscola. Una e pius bortas, a nois pillosos si ch’at furadu paninos e crachers. Che los depiat ponner intro unu cassiedhu, e abbisomeu si che los depiat papare. Cantu fit arja! No l’apo a ingurtere pro su tempus benidore cuddos cumandos sene impita e cussu famene ch’isse m’iscatzaiat dae buca. M’est capitadu de bier finas, chi corpaiat a Marieddhu su cumpangiu ‘e bancu meu. Bi che li fachiat sas origas ruyas chi s’unfraian a corpos de manu e bi lu sichiat a mazare a caladas de boches pro li ponner sa cajone in cussentzia. Mariu furtunosu sa cajone non la juchiat in locu zustu, ne l’at a porrere juchere mancu pro su tempus benidore, chi tantu finas sa meighinas no si l’ant a porrer torrare custa cajone. Pro culpa de sas manos imbriagas fitziadas a corpare, chi cherent ponner cajone a chi non l’at a porrer jucher, sa mastra arja iscassiada, oje bi ch’est foras dae s’iscola! A presse ch’ant a iscatzare finas sos diritadores chi mi cumandan a babu che drogau isfurriadu.” fint totus papadores, e marghina cherbedhos e buzacas, e custu est impitu chi non at a tocare de iscoviare finas chi sutzo e apo a catzigare bida frisca, si noh ch’apo a leare carchi iscatulada!” Zeo isculto ca bi che betho sos faedhos in buzaca e ch’iscavulo sa craita. Mama at contadu, no isco a chie, fortzis a nemos! Ch’intro a su computer che atzorodhan ‘e ch’imbrechin totu cosas frassas; macari sa zente paghen sas ratas, bi lis faghen torrare a pagare a oro tziurridu, ca sighent a crescher chene manera. Gae sighin a molere e subuzare nois ateros. Chircare sas ricevutas de s’Equitalia est peus meda de imburrare totu s’abba de Bosa. So ancora pisedha no apo cumpresu comente fachen sos mannos chi juchen cherbedhu in josso e nono in suta de berrita, a narrer emmo emmo! E non cumprendo puru, sos pius mannos de me chi pro 96 | Amministratziones Comunales de Paule, Bonàrcadu e Fordongianus faulas ch’an lassadu sas craitas de su chelu e iscavuladu cussas de su mundu! Contos minores paren creschere chene arreghinas, ca su chi sicat est su contu de sa buzaca. Medas ruen ‘e pagos si nd’ant a pesare e achidare, chi sos contos tocat a dhos sanare. A sos de su guvernu azummai los ischerbedhan pro su chi lis bessit dae limba. Peldigones frusian dae issos che abba in broca tzacada: “tocat a pagare”. E chircan faedhos bonos e imbetzes sun paritzos tostos, ca su chi furan dae nois tzurpos isprapedhat sos ojos de nois malacudidos. Non lu poden cuare custu imbrogliu ca faedhos frassos torran a trotu e falan ‘a trumbullu, pruite custos papadores bi cheren ingollere sa zente chin sogas pintadas e mudadas e a mie me paret ispantu mannu tropu!. S’intragna de babu non torrat semper a trotu ca la jughet bona puru! : ” non totus semus abbistos, tocat a pensare cun chonca, chi sos pedes poden puru trochere, ma sa chonca abbisomeu l’apuntedhamus e domamus a cumandu nostru e non de ateru!”. M’acurtzio cun sos ojos a babu abbite mi lu bio torrare dae tribadhu peleosu. Sas origas s’achirdinan e zeo che pegus de ullu amuntadu dae musca cadhina m’iscutulo su dossu chi babu bi tzacada un’isgomada chin sa machina, e tantu b’est furinghedhosa chi bi ch’est acurtziada in denanti dae garage. Prus che ateru dae su niehdu chi b’est crepadu foras mi che fachet su chelu tzurpu, e mancu sas naes dorchidas de sos arbures s’assellian pius, paret chi cumenzan ‘a mover e frusiare pro si che fuire in carchi furriadolza, e cando ant a fuire s’ant a iscossare, chi babu l’as at fatas arrennegare. Sos ojos ferenos de babu suntos arubiastos e patint che nues inniedhigadas, e suntos che abba’e pischina. Sos pistidhos budhidos fumana suore, sas trempas abbrusian che ambidha bia chi brincat in brasia. E disisperu bessit dae donzi zassu, e pro issu niunu chi b’acurtziet a l’assutare nessi su piantu. Totu in d’una che betat sos documentos de tribadhu a oru de janna e cumintzat a dhos pistare. Mi paret chi como chi babu at leadu pelea, no siat pius babu meu, achè babu meu durche pius de su mele de Bolotana est semper istatu! Zeo pro che l’illaschiare su ferenu tzerrio ponende manos a chonca e sa tremuledha falat a istidhigos unghende sos pistidhos meos che lardu afoghizadu: ” babu babu sas ratas de su trabadhu, su bentu su bentu! che suntas bolende!” Issu abbisommeu abbollotadu de mi facher dae babu, pius annuadu de sas arias, non m’iscultat e bi che pistat sos pedes a terra chirchende de binchere su catramu tostu. Istracu de si mazare sos pedes, iscorrioladu a chonca e a cambutzos, sichit a s’iscatzulare e istratzulare su dossu. Sa camisa de isetore che bolat ingollia dae sa naes dorchidas. Sos cartzones currene sene pius cambutzos. Zeo a tzunios ojos a sa bartzighedha de giardinu: babu, che babu, e issu ne furriat ne isconchinat. “che ainu me pares! curre torradhi a bestire ca, cah, si nde lompet mamah? Curre curreh ch’ est acanta de torrareeh!” Aintr’a mie apo cumpresu chi babu timet a mama, abbite cumintzat a torrare in postu. S’apuntat sos cambutzos che palanchinu, di cessat s’isdrobbu, dae illacanadu chi fit si che ponet abbistu, amborduos sos bartzos s’oldinzana pro sa timoria e chircana bestimentos pro si tramudare. A noe annos, mama non la timo, gae de l’iscultare mi passat sa gana, e un’ateru infadu acurtziat a mie cun zenias diferentes, tando sa timoria mi torrat a frusiare e apiliscare sa chonca. Cumintzo a pentzare de mi che fuire in carchi zassu paris cun babu e de che leare a tziu pala de gobba imparis cun nois. Babu pro culpa de su dojuru ch’ est depidu lompere a su dotore ca sos calcanzos los portat male postos, che li bessit unu misturu de ozu de margarina e unu de sambene; sos pedes dhos Pabàriu - editzione sa de duos | 97 portat male contzos e est a timer a los crobiare! Zeo lu sigo a crepinu pro mi facher ordinare su ricostituente ca de chantu so lanza mi che bolat bentu. Innantis de nois in s’ambulatoriu ch’est imbrechia chene permissu Frantzisca Coghe, che fit istupada ca nachi fit acante de butare. Eh , eh totu faulas! Prus sana de unu pische est pius faulargia de s’isprecu chi rispundet a su lezu narindodhi chi at a esser semper pius bellu. Dachi Frantzisca nd’est bessida at cumintzadu a tzopigare e tussiare “Eh male male andamus, acanta de morrere m’at nau chi so! “. Su dotore preguntat a babu comente li fint crepados sos calcanzos, gai bi ch’est betadu a faulargiul che Frantzisca, nachi s’at iscrafidu sos pedes cun sa machina de sos gallos, e fortzis bi che lh’est iscafuzida dae manos! Su dotore m’at giadu puru su ricostituente arranchizosu, macari zeo l’ia petidu su durche! Arribada s’ora de sos saludos, inoche babu fachet comente menzus li piachet. Torrat in secus e azummai li ch’arrimat s’alidu finas chi si pesat sa boche a preguntare abbisomeu, de unu certificau de cassa de integratzione. Onzi borta chi babu si betaiat a malaidu tocaiat a li fachere su certificau, paritzas bortas bi lu dimandaia zeo pro issu, e bi li preguntaia finas sa lompida a domo. Custa borta imbetzes, fortzis babu l’iat a aer cuscuzadu intro a issu, chi zeo de custa cassa non nde dia aer depidu ponner in chonca, e pro su beru fit gae, ca non ischia mancu ite dialu fit sa cassa de integratzione! Ca de trabadhu si trataiat, ma de pius no che podiat ponner in cajone!. Intro e note cumpudo e cuscuzo su chelu cun sos ojos ammammalucada dae sas istedhas chi mi lughidan sa fentana e m’intran in s’aposentu, mama narat chi depo sidhire sas tendhas pro dormire, ma babu ischit chi zeo no apo a reposare s’issu non at a passare a mi las’ illaschiare. Sos ojos meos curren in s’aposentu de babu e de mama pruite mi paret de los intendere brigare e mi paret de iscultare babu tzuniare e mama riere de issu, chi si apa tentu una sorre chi m’esseret acumpanzadu mi fit passadu su disisperu puru. Tando fatzo comente naran sos mannos a sos minores pro dormire, e mi che ponjo sa chonca intro s’amuntorju a cuare sas umbras e ch’istudare su bentu chi como b’est movende s’arbure de s’ulmu de su giardinu chi m’intrat intro a tendha. Ma sos sonos de su bentu tzacant sas fozas chi frusian’ a terra pro las tzapare zeo s’incras e las’ arregolere lastimosa. Sos fridios de sa fentana si moven’ e mi tzucat sa tremula ca fortzis babu puru est a tremula. Est ballende in su letu; su tzuniu de su bentu l’istrubat su passu e non mi lassat arriusare, chi fortzis babu puru est ischidu, tzuniat e pianghet che ulmu tzacadu dae bentu dachi s’istudat, ca bi biet totus sas fozas a terra. M’ismunto pro bier s’ulmu innetiau dae su bentu papadore e caschido iscultende sos tzunios de babu chi sighin cussos de su bentu, e piango a costaos de sa fentana de babu chi pensat chi zeo so a nanna! Eh l’ia a aer cherfidu narrer a s’ulmu chi no so pius pacu minore de sos mannos chi pianghene che pitzinnos issocados dae sa terra chi non li si lassat zassu mancu pro pascher. Chi no so pius pacu iscossada, abbite so che arbure iscorriolau ca jugo sas naes dorchidas dae su dispiachere pro babu. Chi si mi lassan’ in manos su pensamentu chi d’ingollet su cherbedhu li cessat su piantu e l’iscarotat sa cara trista chi si muntat!” Ma babu non intendet e tzucat su piantu su, pro mi lassare zassu, gae at a cumintzare su meu. Che arbure betadu dae bentu isculto sos tzunios de sas naes chi s’iscossan’e isculto su piantu de ateros chi pianghen pius de me. Isculto su sulu de su bentu, e sula sula che trobo sa note!. Babu isancadu dae sa note tribagliosa chi sutzat sonnu che ambisuga ammuntadora illascat sa janna e che tzrucat a tribadhu. Zeo sigo su tretu de s’iscola pensende chi una die apo a facher su 98 | Amministratziones Comunales de Paule, Bonàrcadu e Fordongianus tribadhu de babu impiegadu in sos ufitzios de sos listarzos; e unu pacu t’ia a aer nadu babu, chi zeo ia a aer lassadu segare sa ricevutas pagadas, pruite sas faulas frassas non si poden’ amuntare. E una die m’at a benner a chonca de ch’abbrusiare totu cudhas cartas frassas, macari a iscusia de babu! A pustis de s’iscola torro a lomper’ a domo, chirco su babu meu che femina s’isprecu, che jana in funtana, che sirbile in letu biancu. Issu non torrat a mandicare e paret chi a mama li dispiagat meda, caite dae su ferenu allumat sa lavatrice e non fachet che ispraghere. Su tzuniu de sa centrifuga marghinat che prentza, m’intrat in cherbedhos, cumintzo a fuire e curre curre ch’imbrucono in piata de su piscajolu. Mi tzapo imburrada, a bestire e a pilos dae s’abba allorodhada dae s’ambidha, chi tziu Tore ch’iscavulada pro innetiare su furgone cando torrada dae Bosa. Mi torro a pesare frobindomi sos binugos iscorzolados. Tziu Tore tzerriat ojos a me che boe allimentatu ca sa brente d’at istrubatu su passazu ‘e s’orgoene: “ Annighedda arruta bi che ses?” e paret alirgu de me bier cara a terra chin binugos tratagasados, pilos isciustos dae s’abba de s’ambidha, e paret pius cuntentu de m’ispremer cun sos ojos custu bestiredhu froriadu e illurdigadu. Chi si pro una borta l’apa pensadu a comente lu creia! Ah! l’apa pensadu e m’at a torrare in ammentu! E si m’esseres finas pesada a nou, l’apa a narrere nessi atera borta: chi pius s’omine est mannu, pius pagu t’as a betare manu’e ajudu!. A passu lestu torro a domo cun su fragu ‘e pische in fora e intro su dossu, mi paret de d’intendere in totus sas cosas chi papo, chi crobio e chi tzapo, e finas a babu dae oje cumintzaia a d’intendere alidu de ambidha. Onzi abreschidolzu babu tzucat a tribadhu cun una bussa piena de documentos e nde torrat istracu peleadu che unu moro. A lughe luna ispinghet sa cara in funtana de giardinu pro s’ischidare de pius, ca babu dormit fortzis duas o tres oras pro note, e intro sa bartza de giardinu non ch’atzufat solu sa cara, ma finas sos calcanzos malaidos, pienos de materia chi mancu su dotore l’at a porrer tzapare arremediu e sanare. Ne isco si dhos sighit a tratagasare in su catramu, fortzis su sonnu che li fuit finas pro custu, ca fortzis dhu podet fachere a cua mea, e zeo pentzo puru chi suntas medas e tropu mannas, medas pius mannnas de me sas cosas chi babu fachet a iscusia! Bi lu pentzo ojos a bentu invatu de su sulu molidore chi crepat e papat sos omines comente sos arrampos de olia. E si mi fessit capitadu de d’atopare in caminu zeo babu t’ias a aer nadu, ch’in custu mundu sos pitzinnos poden jampulare finas sos zassos ue sos mannos non ant a ponner pedes. A 16 annos crobio su chelu e bio a babu meu, lompo a terra e li sigo su pensamentu “chi babu meu non mi trampas! E si tue; fessit lompiu! ue zeo lu diat aer certu, m’ias a aer depidu iscultare. Si chi fit boladu a chelu ti dia aer chertu narrere: frimma!” Onzi die babu pianghet in letu e brigat cun mama, si che bogant sos ojos pari pari, ca babu at cumpresu chi pro binchere tocat a la domare, tando de sas boches in custa domo non si podet pius arriusare. E zeo piango pius de babu acorpadu dae su disisperu, chi dae cantu pianghet che li bessin’ a fora sos ojos e che li tzucan sos cambutzos pro sas arias de sos montes de Badde Salighes. Finas su sulu de su bentu si ch’inzenugat ojos a cara de babu ammodhigadu dae su piantu; e mancu su bentu lu podet pius binchere custu disisperu chi crepat totus sos arrampos chi arruent in Badde Salighes. Fortzis finas sos calcanzos non lhos jughet pius e non isco comente facher a cuare su “tzopinu”. Onzi die babu falat a tribadhare e fachet sas iscalas cambedha cambedha cun d’unu bartzu subra su passamanu e su disizu de l’abbratzare. In manos si biet sos bisos chi bi che l’arruent dae codhu. Pabàriu - editzione sa de duos | 99 E’ est che fiore de maju allacanau dae s’oju malaitu, fiore chi si lassat fragare e apustis morit in bartzos de terrinu aperdischedadu. Che fiore sighit a falare e pius sighit, pius imbassat su dossu. E zeo lu bio pius istracu’e unu mortu chi si non biet patit pro esser crobiadu dae sos ateros fiores chi sighin’ a bivere: ca solu issu illacanada. “Azummai diat esser sole ca t’ia a cherrer jare lughe finas a ti ponnere passu lestu non pius tzoppu. Cando su cambu s’at a achirdinare e t’as a torrare a ispraghere, sos calcanzos t’ant a sanare e sos binugos ant a torrare a sighire a fundu de arbure de mendula chi at a frorire. T’ia a cherrere jare lughe ca su sole si ch’istesiat, chi ses che fiore sene abe ch’indurcat corpus. T’ia a ponner manu a choncha, e a sas arresones de sos piscajolos las diat aer mandhadas a giru a inghiriare ateros zassos. Pruite onzi die a domo no nde lompes cun fragu de ofitziu, ma alidu de pische! Pro annos m’as fatu crere chi s’ofitziu fut su bonu; e tribadhu non b’at pius ne pro te, ne pro ateros cassa integrados. Supra de te si ch’iscotulat totu s’abba malaida chi ti fachet illacanare sos prumedhos. Ses che fiore de mendula biancu prontu a t’abarrare in arbure mancu pro una die, e ti faches sighire dae su bentu chi t’atzapat e a pustis ti che papat!. Oje non so’ andada a s’iscola ca sos professores, mastros imparis cun ateros tribadhadores fin falados in piata pro abboghinare contra a su guvernu chi cheret abbrusiare lirbos, e finas sos pensamentos chi frusiant in cherbedhos sanos. Si cheren’ ammuniare sa choncha, sunt peus de sos ghermes chi apuntzonan su corpus. A nois istudentes nachi si cheren cumandare, nanca si cheren ajudare a che bessire de custu tempus frassu e traitore. E sa culpa? Culpa Manna o culpa minore chi siat a esser, che l’iscotulan supra su tempus sicu. Nois no lu creimus pruite sa sicannia betat a supra ‘e totus, ma inoche paret chi a deper sicare’e famene, sian sos malacudidos dae sa sorte e pius pagu acudidos dae su guvernu. Chi si tenes dinare podes indurcare cherbedhu e si non tenes farra mancu pro pane non ch’at a aer bisonzu de s’iscola. E s’iaus torrados a borricos chin origas longas e cherbedhu atzopadu e tostu, s’iant’a aer cumandadu de pius!. S’animale puru at cumpresu chi su mere corpat, ma est a lu binchere. Tocat a los nordicare custos animales carra balzinos pienos de fastijos, si su mere si cheret in cadhu e si cheret sighire a pissiare in locu zustu. Ma a sos papadores lis cumbenit a si lassare a pane de lande e feurredha, finas chi sa brente de totus nois si crepet. Sas boches de s’issopero lompian a’ campanile e nde torraian’ a josso prus atontadas de cando che fint boladas. Boele chi tribadhat in sa fabrica de su suerzu non ischit mancu prui’t est abboghinende e currighinat che ainu ingolliu: ”issoperamus finas a cando non tribadhamus” Dhu crobio macari non’ apo mai intesu unu disisperu pius mannu, e non mi che lu cherjo ponner in chonca custu fastigiu. Atontada, ziro sos ojos e bio Boele chi brincat sas cambas in’artu crachidende sos carabineris chi ch’e l’inferran sos burtzos sihindodhi sos cambutzos. Pro Boele non’ an tzapadu mancu unu istratzulu betzu pro l’isterrere e bi li frobire su sambene chi li fuiat dae murros. So fitziada a bier sos animales de tziu pala de gobba chi bi morin d’achi anzan; de tzopinu, blutong, matzucados dae su matzone, e non m’apo a fitziare finas ch’ apo a campare bidende omines chi bi che morin peus de animales purdigados, ca non bi lis lassan mancu tretu pro rughe a los porrer amentare. Mi pregunto ite bi fachen sos de s’arma in mesu nostru a introtigare bartzos de mastros, tribagliadores mannos e piciochos! Carabineris chirdinos pius de palanchinos 100 | Amministratziones Comunales de Paule, Bonàrcadu e Fordongianus introtighedhan fuste pro si fachere pius’a timer, e parimus intro una gabhia de circu ecuestre, totu atontados dae famene e totus a sartiare pro si lassare mandigu. Niunu ischit narrere, totus timen’ . Zeo pregunto a custos carabineris: ” a babu meu azis bistu tribadhende intro sa domo de su piscajolu Tore? “ issos non responden pro non che lis lassare fuire su fuste e juchent istivales niedhos e luchidos ch’istringhen pedes arestes, chi tzacant e currighinan’ a passazu de omine chi bochit e chi furat. Issu non si bidiat in locu, non si biet ne in domo de su piscajolu ne in domo nostra. Furrio de palas e lu chirco peri sos zassos ue si poden cuare sos montes, e intro sas nues; lu chirco ue pentzo chi si che siat intradu! Su bentu frusiat dae nae in nae, sulat sulat e sighit sos arbures de Badde Salighes finas chi tzuniat cun sos arrampos iscossados lompios a terra. “Tzunia! e sulat sulat, oh bentu! Chi j’an’ a sighere finas sos tzunios de sos omines innetiados sene pius trigu e terra! E si zeo babu t’agato mi frimmo e non la sigo pius custa muina! “ Babu non me respondet, e fortzis bi ch’est’rutu in funtana e non pasturat peri sas nues, e s’in funtana ch’est arrutu zeo in funtana apo a torrare. S’at a esser arrepedhadu a lughe e abbreschidorzu finas a s’arbure de s’ulmu pro sulare pius de su bentu, pro tzuniare e sutzare totu s’abba de frumene chi frimmat su sulu. Su sulu non lu podimus bochire, intro a coro su bentu curret! E intro a coro s’iscultat su sulu candho sos ojos lu chircan sene lu bier. E che badhitu lu sighin sos fortunos de sos pedes nostros chi pistan’ in terrinu poberu de tribadhu e abbadu dae sa gherra. Custu mundu papadore at iscardidu sa terra, s’at betadu carota. Finas tziu pala de gobba iat a aer chertu bogare barra pro issocare custu mundu ingollidu dae sa manu e su fuste de s’issocadore chi totus nois cumandat, chi a totus nois truncat e trochet s’ischina!. Babu non frusiat pius peri sas nues, peri sas funtanas, peri sos montes, peri sos arrampos de arbure e de arrù chi frajada. Chi l’an’ introtigau s’ischina sos fustes de sos diritadores. Che lu fint mazende finas a l’ispicare su cherbedhu; a donzi faedhu chi betat, falat unu colpu de fuste ca sos murros s’insambenana. Su pesu de su dossu che falat, su mundu li morit in suta, galu ssu che pibinziri iscrefadu sene una rughe in campusantu. So’ puru cuntenta de connoscher unu babu chi non at a timer de illacanare in suta dae faedhu trobiu, chi tantu babu at a sulare semper su zustu; che bentu at semper a movere! Che bentu chi at a iscossare sos omines papones!.” L’an’ arrestadu l’ant incrupadu d’aer postu cartas frassas, macari no siat. L’ant ferradu sos cambutzos e calcanzos che delincuente chi si betat in cursa intro sa Baronia. Pius babu at a iscoviare chi sos diritadoresl de de s’Equitalia ana furadu dae sos poberos poninde issos sas cartas frassas, pius l’an’a corpare. Che l’an’a incravare in cherbedhos chi s’arricu at a esser semper pius oneltu de su poberu. Che lu istana ponende a macu. A mama sos carabbineris l’ana nadu ca si at a sighire a narrer beridade, che l’an’ a molere in cussa prentza de sa psichiatria. E zeo intro a note, non mi che chorco pius pensende a babu meu cum ojos dae macu abbundhorados pro culpa de sa meighinas malaitas chi frassan sos ojos e che samunan su cherbedhu. Che li cheren facher imenticare d’esser omine dinnantis d’esser tribagliadore! Su comune nachi s’at a ponner in mesu, abbite pro atintzionare totus sos contos de s’aliga e de s’ICI nd’at a leare sos cumandos, gae at finas a arregoller su dinari chi d’at a podiri abisonzare pro sa bidha. E pentzo, pentzo e pius pentzo! Pius sas ratas ant a crescher e paritzos minores ant a porrer pagare. Medas comente babu s’oldinzant su locu, ca bi si ch’aferrutzana su cabidale comente pitzinnos chene boghe pro prantu e chene ojos chi chircana jogos, e zassu ue Pabàriu - editzione sa de duos | 101 ingollere sos bisos. Gae comente ateros babu meu isorrogadu, ca non si podet pius asselliare in niunu letu. Intro sa presone chene curpa, no juchet manu malaita, no portat sambene de mortu in cussentzia. Issu non betat pius manu a su pasamanu, non ustat in mesa, non s’immurzat sos murros su manzanu. Sa braba longa d’istrubat su tzrugu che passadorzu istrintu leadu dae ateru delincuente mannu. Intro cuss’aposentu biaitu chene chelu e chene sole, jughet su disizu de biver solu pro morrere, intro cussu bucu babu meu tzuniat pro l’aperrere nessi una fentana frassa a porrer sartiare, ca su fragu de sos delincuentes li ponet in infadu sa chonca. Che l’an’ incravadu in rughe sene craos e che l’an postu su cherbedhu a budhu chene abba. Baraba e issu impare, in rughe amboduos lizeros che cherbedhu de callancasu. Babu at pensadu de facher su frassu pro non ch’inguller sas meighinas, macari sas innetziones si las fachen su matessi. Mama l’at chircadu in presone, imparis cun tziu pala de gobba chi m’at contadu chi non lu fit connoschende de cantu fit atrudidu, m’at finas sulau in s’origa cni fit pensende de s’impicare e che lassare iscalancare su dossu subra su gabbinete. Lu bio e l’intendo totu incaussiu, cun su lantzoru annoedhadu in s’orgoene, pendula pendula dae s’arbure de s’ulmu chi tzacarrat tzacarrat, finas chi m’at a segare su sonnu. Mi nd’ischido pro leare alidu ischende chi babu est biu ferradu intro unu gabbinete chi non jughet abba. E babu meu bi ch’iscossat comente nae abbrusciada e sicada. Oje a domo nd’est lompiu tziu e m’at lassadu una litera iscrita dae babu pro che la leare a su mazistrau, abbite nachi s’avocadu d’at traitu. Tando zeo, a comente babu m’at iscritu in litera, che la leo a un ateru avocadu chi l’at a facher ligere a su mazistrau. In su primu dibatimentu s’avocadu nostru at preguntadu su trasferimentu in d’un’atera presone, gae fint finidos sos patimentos de babu. Niunu l’at a atrufudhare ‘e meighinas ch’introbedhana limba. Issu at a esser acanta de iscoviare e che facher incravare sos trufadores. Suntos passados paritzos annos, zeo oje tenjo 37 annos e fatzo su mazistrau, babu est in domo mea sene mama chi est in domo sua, e pro culpa de custu fatu, donzi tantu che li bessin sos ojos a fora e tocat chi li fetzat iscultare su tzuniu de sa prentza ‘e molinu, ch’intrat dae sa fentana chene permissu. Abbite a dighi d’intendet che d’allenat su disisperu. A pustis chi finit su tzuniu de sa rodedhas ca s’oju ch’est coladu s’oldinzat; e me paret de intendere su piantu de cudha pitzinna a tocu de avemaria. Cudhu contu me torrat in chonca, gae babu m’iscampaniat sa fentana pro bi che facher bintrare su sulu de su bentu e cun coro pausadu mi narat:”lassadu t’ana pitzinna mea! In die bentosa sula imparis a bentu e contra a issu! Sula sula! chi che los as totus incravados e inferrados!”E zeo a issu: “S’in pius de sas bortas su bentu mi ch’at betadu, bi so’ ruta una e pius bortas. Dae nae, iscossada e dae dorchida, mi so aderetzada. Ponende zrugu a segus, biendhe sos mannos pius a innantis, e canta bortas, canta zente sarda a suta pro sorte d’esser cumandada dae tanta zente surda? Mi peso e m’apo semper a pesare imparis cun sa zente malacudida mea, chi como sos porcos de lardu si che sunt istasende. Chi si pro sorte so’ campada a tocu de avemaria, pro sorte apo a facher campare ateru corpadu pius de me, chi at iscultare ateru tocu. Caite caite, custu bentu custu bentu! Custa sorte chi totus nois cumandat, chi nois tzacarrat, nois iscossat. E nois imparis a bois a movere e frusiare! Nois che naes iscossadas, dorchidas, innetiadas sene pius fozas. Omines iscutos, betados, che arbures chi aderetzant rampos poderana arreghinas contra’ a bentu. Nois in custu mundu poberu ‘e tribadhu e abbadu dae sas guerras de sos papadores!. 102 | Amministratziones Comunales de Paule, Bonàrcadu e Fordongianus Crese in Babbu Nadale? MUREDDU MARIO - Sassari Fio ancora minoreddu, però ammento comente siat oe, una notte, primu nde sa die nde su Santu Nadale, appo sognadu sa figura nde unu bellu Babbu Nadale. Isse fit bestidu cun una tunica colore fogu e cun su cappucciu in conca, tottu custu adornadu cun bordaduras biancas comente fiocos. Nde nie a su comunzu de sa fronte, duos bellos ogios colore nde mare, sas barras bellas e pienas coloridas comente una rosa. Tottu custu incorniciadu ndai un’alva longa e bianca tantu curada, chi si podiat confunder cun un alvere nde mendula in fiore. Babbu Nadale fit sezzidu in su postu nde su cocchiere e cun sas briglias in manu prontu a giudare sas rennas attaccadas a una manna islitta. Fit quasi a su tramontu candu lu appo idu partende ndai sa “Lapponia” e isparire in s’orizzonte pro girare tottu su mundu e ispartire sos donos a tottu issos chi rappresentan sa cuntentesa ca es naschidu in Betlemme Gesusu nde Nazareth, benidu in custa terra pro nos salvare. Immesu a cussos donos, nde arrivaiat unu puru pro me, però fattu ndai mama mia e, senza mancare mancu unu Nadale, issu beniat cummassadu cun farina, poi dada sa forma nde sa columba cun in su centru un ou nde pudda. Su tottu beniat cottu in su furnu a linna, chi onzi familia in bidda teniada. Caros amigos non azzis a crere a sa cuntentesa mia cando, in una Pasca ormai lontana, appo abeltu cuss’ou fattu ndai mama, cun tanta passione bene picchirinadu, cale est istada sa mia meraviglia cando appo idu chi, a su postu nde su turulu, abbo appidu unu bigliettinu arrodoladu e iscritto cun lapis. Impresse lu appo leggiu cun sas lagrimas in ogios. In cusu bigliettinu bi fidi iscrittu: “Fizzu meu in sa vida tua, chi ti auguro longa, rispettas su prossimu tou, ista seguru chi Gesusu ti faghet vevere in paghe cun tegus matessi, e cun sos atteros” Amigos mio, como bos lasso, ma non senza bos ammentare chi si puru epe superadu sos sessant’annos, su veru Babbu Nadale, una parte nde ammie, lu est aisettende ancora. Pabàriu - editzione sa de duos | 103 Pitzinnu in Baronìa NURCHIS MARIO - Sassari Sa gherra nachi est finida, e nemigos e amigos si che sun andados lassèndenos comente zente chi at drommidu e chi si nd’ischidat a sa sola chena cumprèndere si su chi est sutzessu fit beru o unu sonniu malu. Sas naves, sos trenos e-i sos postales già funtzionan e viaggende si poten imbènnere e imbisitare amigos e parentes. Sos parentes sun deabberu istranzadores e-i sas vìsitas duran paritzas dies o una chida e a bortas unu mese e pius e-i su màndigu, puru si est pagu, non mancat, ca sa campagna est amiga’e tottus, bastat a la laurare e a bi ponner afficcu. A drommire nos corcamus in bàttoro, chimbe o pius in sos lettos mannos e-i sos giovanos, po rimiru, drommin in su salaju. Pois de pagas ciarras si drommit in pasu ca sa cumpagnìa est una meighina manna. Pois de unu viaggiu longu cun su piroscafo nde semus bènnidos in Sardigna e nos semus assentados, pois de tantos giros, in Baronìa, in duna ‘idda manna de semiza abitantes, chena lughe elèttrica e chena cìmena. Est su barantasette e-i sa zente bivet sas cunseguentzias de sa gherra. Sos cumpanzos de carrela si màndigan fozas de càula agattadas a costazu de tia Peppina chi ‘endet alimentares e birdura. Babbu, un’appuntadu ‘e finantza, est bistadu trasferidu dae un’àttera ‘idda pro si fagher unu pagu ‘e ‘inari risparmiende dae cussu chi li daìan pro su trasferimentu. Isse at barantaduos annos e mama trintabàttoro.No apo ne frade ne sorre e gai suffro unu pagu de solidade. Cando piòet m’abbàido s’abba chi tzoccat sos bidros e faghet ribitzolos chi si pissighin e s’attopan fattende unu ribitzolu pius mannu chi falat in basciu pius in presse mentres a subra de su ‘idru sos buttìos comintzan torra su giogu. E deo, a bortas, a sa sola, passo su tempus in custa faìna. Affacc’a sa domo nostra b’est sa familia de su padronu: custu est meda riccu ca tenet aiveghes, baccas, campagnas e domos. Dogni tantu, dae su cortile intro in domo issoro e b’agatto pitzinnos chi m’istranzan cuntentos, fèminas e mascios. Una die una pisedda mi faghet bìdere un’attolinu biancu e nieddu chi est nàschidu già da duos meses e mi narat chi est meu si lu cherzo. Deo tottu cuntentu so recuidu an domo in presse cun su coro a toccheddos fortes. Comente intro mama mi narat:- Solo un gatto mancava in questa casa! Non vedi quanto ho da fare? Non lo sai che il gatto sporca? Dillo a tuo padre se lo vuole! Io no. Adesso mettiti da parte che ho faccende da sbrigare!-. B’at de nàrrere chi babbu e mama tra issos faeddan in sardu ma a mie faeddan in italianu e gai deo m’apo imparadu s’unu e-i s’àtteru. A mesu die babbu nd’enit fumèndesi una sigaretta, cun su berretto in manu mentres est pighende s’iscala, mustrende sa conca chi est ispilende e:- Salam- mi narat saludendemi, ca li piaghet a bugliare - Ho parlato con la maestra e il 1° ottobre andrai a scuola-. Cando est pigadu e isse cun mama si sun saludados deo m’accoltzio a isse e li naro chi m’an regaladu un’attolinu. Isse mi narat:- Fammelo vedere, se è bello e bravo ad acchiappare i topi lo 104 | Amministratziones Comunales de Paule, Bonàrcadu e Fordongianus teniamo-. Deo nde ‘ogo s’attu dae s’isgabutzinu e bi lu fatto ‘idere. -È carino davvero, speriamo che sia bravo a fare i suoi bisogni fuori. Comincia a dargli un pò di latte in quella scatola di sardine vuota. Dae cussa die Pippo, gai fit su lùmene chi l’amus dadu, creschet mandighende dogni cosa chi avantzat dae tàula. A s’incras babbu mi còmporat una pinna cun sos penninos e unu tinteri, una buscia de cartone nieddu, sos cartolaros a rigas e a cuadrigheddos mannos e-i su lìbberu chi est fatzile meda a leggere- Mama m’aìat cosidu unu grembiale nieddu, aìat fattu unu collette biancu chi devìat retzire unu nastru pro fàghere su fioccu. A sero, in sa piatta ‘e su marcadu attopo pitzinnos noos chi giogan a pallone cun dun’imbòligu de pabilu e istratzos. Unu de issos chi connoschìa m’invitat a bintrare in mesu e sigomente no isco iscartare mi ponzo solu a s’attaccu gai chi cando mi dan sa boccia la tiro in su chizone de sa porta a dresta o a manca pro fagher rete. B’at unu pitzinnu chi est meda pòvéru tantu chi est iscoglieppadu, cun duna chintorzedda chi a zigu li rezet sos caltzoneddos curtzos chi ogni tantu li falan. Isse est a s’iscurtza ma at imparadu gai ‘ene chi iscartat tottos sos giogadores e passat sa boccia a su centravanti o faghet gol tichirriende: - Rete metallica!- fattende riere tottu sos pitzinnos, mentres isse s’accartzonat felize. In custa chida est bènnida mama Sau, s’onnamanna da parte de mama, una fèmina minoredda, de settantachimb’annos, totta imboligada, cun su muncaloru nieddu in conca. Issa mi faeddat cun s’italianu porcheddinu e a s’ora de ismurzare mi giamat a mandigare umpar’a issa. Deo cun sa suppitta `e latte e issa cun su gaffè de tzicoria fattu a sa napoletana. A bortas si faghet un ou a sa cocca; pois de l’àere cottu a puntu giustu si lu ponet in duna ciccher’e gaffè, l’isconcat cun su cocciarinu e si ponet a isbicculittare su pane a bicculeddos longos ispieghèndemi tottu comente una mastra. Addaboi misciat sa giara cun su tùrulu, bi ponet unu pìttigh’e salippa e unu a unu infundet sos bicculeddos de pane in s’ou mandighèndelos e nerzèndemi chi cussa est totta grascia ´e Deus e non si devet mai ispèrdere nudda. Àtteras bortas si ponet a girare su ghìndulu boghende sa lana da ´estires betzos o segados e cando sa madassa est ammanizada deo li porro sos bratzos e issa, sempre nerzende istivinzos o paràbulas de s’evangeliu faghet sos lòrumos chi gai si poten fagher àtteros bestires o caltzas russas tribagliende cun sos ferrittos. Ma accò chi ´enit sa die de ´intrare a iscola. Deo so tottu cuntentu poite ap’a connòschere àtteros cumpanzos ma primma de `essire dae domo mi la timo de fagher sos contos cun mama chi non cheret a m’imbruttare sas iscarpas e su grembiale e a non perdere nudda de cussu chi babbu m’at dadu pro s’iscola. S’ultima pena est a m’ispizare cun dun ´indrustia infusta pro mi fagher reos sos pilos de innanti a s’umberta. Cando sa lutta est finida mama m’accumpanzat a s’iscola chi est a duos passos dae domo a s’àttera parte de s’istradone. B’at unu munton ´e zente: mamas, babbos, pitzinnos e pitzinnas. Tottos si caglian mudos cando lompet sa direttrice chi, a su mancu in duna mes’ora adduit dogni pitzinnu in sa setzione chi li toccat. Una ´orta serradas sas giannas de sas àulas, sa mastra lèat sa bacchetta e nos cumandat de nos setzire mascios cun mascios e fèminas cun fèminas. Addaboi faghet s’appellu e nos narat de abbèrrere sas buscias. A una pitzinna de su primu bancu chi no at ubbididu li narat: - Perché non fai quello che ti dico; sei sorda? Fa Pabàriu - editzione sa de duos | 105 vedere un po’. Sfido io…, hai le orecchie sporche! Non ti sai lavare ancora o temi l’acqua come i gatti? Se domani ti vedo ancora con le orecchie sporche non entri, ricordalo!-. Cussa pitzinna resistit ma un’àttera si ponet a piànghere ca sa mastra la brigat pro sa tzìghima a un‘oju et est galu sena fioccu. Poi toccat a nois chi semus attesu dae sa bizarra e chie tenet su muccu falende e chie tenet sas ungias longas o nieddas. S’intendet sa mastra:- Ti è morto qualcuno? Infatti hai le unghie a lutto!- E tottos nos ponimus a rìere, ma pro pagu, ca calcunu tenet sos benujos e sos alchiles nieddos pìdigos e calcunu mandat fiagu dae pes. A mie mi narat chi su fioccu no est ruju de su colore giustu et est puru isortu. Affacc’a mie b’at unu cumpanzu chi tenet sos pilos rujos e chi si narat de Ispiga. Deo proo a lu faeddare ma isse faghet s’iscontriadu. Non lu faeddo pius e mi ponzo a sighire sa mastra chi nos presentat sas vocales e-i sos numero fintzas a deghe. Primmu ‘e mesu die nos assignat unu còmpitu: una pagina de astas de fàghere in su cartolaru a rigas mannas. Lòmpidu chi so an domo non bido s’ora de faeddare de s’iscola e tottu cantu ma sun tottos affainados e no at tempus niunu ‘e mi faeddare, tando mi ponzo a un’ala cun s’attu chi si faghet leare in benujos e mi faghet rìere ca li do sa coa a lìnghere e isse s’istat chietu. Acco’ chi però ‘intran duos istranzos amigos de babbu e mama mi cumandat a comporare deghe francos de cunserva e un’etto de casu rattadu. Ando dae Tia Peppina e mi nde torro cun sos imbòligos de carta oleata ma propriu a ojos de domo mia bido chi duos pitzinnos si sun atzuffende non s’ischit proìte. Unu de issos lu connosco: est propriu su cumpanzu meu de iscola, cussu pili ruju. Isse, mancari lanzu, est gai forte chi s’àtteru pius mannu e bene ‘estidu perdet a s’istrumpa e nde ruet cun s’ischina a terra ma, sigomente non la cheret dare ‘inta, leat unu crastu, lu lampat a Ispiga e lu colpat a sa conca. Custu, ispantadu e addoloridu si ponet a ticchirrios e, frastimende e affrentende, s’ingrusciat a leare unu crastu pius mannu ma s’atteru si la filat currende a su portale de su tiu e mentres est in su giannile su crastu giompet a su battazu fattende meda fragassu, ma cando su fuidore intrat in sa domo su pili ruju tzentrat su ‘idru ‘e su balcone gai chi s’accerat sa tia chi defendet su nebode frastimende e minettende su cumpanzu meu chi, perdende sàmbene si l’avvìat cun sa manu in conca. Mi ch’intro in domo e luego conto tottu cussu chi apo’idu e intesu. Babbu mi brigat :- Ti è piaciuto lo spettacolo ? Adesso sai come si tirano le pietre vero? Mettiti a fare i compiti ora ! -. Deo mi ponzo affacc’a sa macchina ´e cosire e comintzo a fagher sas astas . Unu signore fumende s’accoltziat e mi narat chi isse puru las at fattas a tempus sou e nerzèndemi de sa primma die de iscola mi adderettat sas lìneas chi nachi cheren tètteras . Sigomente b’apo leadu gustu nde fatto duas pàginas e pois a chenare. Sa pastasciutta est su primu piattu e pro segundu un’ou frissu per òmine . Sos istranzos an giuttu calchi arantzu e cun calchi castanza arrustida in sa braja de sa tziminea sas mattas retzin su bastante. Sa notte mi giro e mi giro in su lettu ammentèndemi de su tzoccu de cossu crastu contras sa conca de-i su pitzinnu pili ruju chi parìat comente cando unu marteddu iscudet a una taula. M’ ammento puru de-i su filu ´e sàmbene chi colaìat dae conca , sos ticchirrios, s’àtteru chi fuìat… tottu . S’iscena est sempre cudda e si ripetet sempre sa matessi. Su manzanu so a ròschidos e 106 | Amministratziones Comunales de Paule, Bonàrcadu e Fordongianus babbu mi nd’ischidat iscuttinèndemi su bratzu: - Ohè, è l’ora di alzarti , è già tardi ! - . In presse mi nde peso, mi ´esto, mi sàmuno che-i s’attu, màndigo sa suppa ´e latte umpare a mama Sau, mama mi ponet su grembiale, m’accontzat su collette biancu cun su fioccu ruju e accò s’indrustia pro m’adderettare sos pilos a innanti, saludos, buscia e ciau. In s’àula tottos ischimus ue nos setzire, faghimus unu pagu de burdellu ma mi sa mastra tèttera e arritzonada chi, iscudende sa bacchetta a sa càttedra nos cumandat de’ istare chietos e mudos. Fattende s’appellu s’intendet un’attòcchidu a sa gianna e bintrat Ispiga, su cumpanzu meu. Già est sempre su matessi: sas iscarpas segadas, sos caltzoneddos curtzos de tela a benujos, sas mànigas de su maglione de lana russa chi subran cussas de su grembiale ma… una cosa tenet in sa conca, unu tuppusone in mesu a sos pilos rujos, una gruma de colore rosa , cugulada de podda e de tùccaru. Deo lu faeddo e lu pregunto de sa ferida a conca e isse, unu pagu iscontriadu mi rispondet:- Bidu m’as deris sero na’. Cussu marranu ‘e Pino già mi la pagat. Oh… ma tue non nerzas nudda a nisciunu de cussu chi at bidu deris, mì-. Dae cussa die apo cumpresu chi su chi ‘alet no est su ‘estire e-i su ‘inari ma cussu chi est intro ‘e nois, est a narrere su corazu, sa dignidade e sa sintzeresa. Sas dies passan gai tra cosas de iscola, de domo e de carrela fintzas a sas vacantzias de nadale, un’iscutta ‘e tempus chi est sempre gosu e recreu in su caminu de sa pitzinnìa. Ma sos ‘uccones de tempus de assazare e gustare in cussu trettu de innotzentzia bìvidu in Baronìa an a finire luego ca una die babbu, tottu cuntentu, nos narat chi semus trasferidos in dun’ attera ‘idda de su Logudoro, affacc’a sos parentes nostros. M’abbizo chi una lagrima mi nde falat dae ojos ma no est solu pro s’attu comente narat mama de a mie. Est chi mi fia affrissionadu a tottu cussu chi fit sa ‘idda: sa campagna, su mare, s’iscola, sos cumpanzos. M’ingullo sa làgrima e mi preparo pro un’àttera iscola e àttera zente de conoschere in dun’ attera terra sutta unu chelu nou. Pabàriu - editzione sa de duos | 107 Contos de ateros tempos… SANNA CARMELINO – Bonarcado Cherrere bene, istimare est una faina delicada, chi abisumeu, non est leve a faere tziurrire e a pesare. Fortzis po s’arresone ca est unu sentidu chi faet bessire sa pessone foras de issa itotu, dda ponet paris cun nd unu ateru cristianu, unu anzenu, a sa nua chentza de paralimpios. No est deabereru cosa de nudda su tennere connoschentzia de sè matessi e, de peus in peus, su crere de poder lompere a ischire de sas intragnas de chie istat a canta, mancari sunt duos bessios a campu che frades lobarzos. S’omine est unu imbentu fortighinu e debbile a su matessi tempus: a bortas est bonu a subbacare sos dannos prus malos, ateras bortas bastat una inchizida, unu fueddu male nau e/o male atuiu chi luego sas afetziones prus contipizadas si furriant ancas a susu. E, a cantu paret, no s’agatant né santos chi isfurrient né acapionzos e erentzias chi agguantent, si est beru su chi s’intendet a fittianu: pobiddos chi zogant a istoccadas sas pobiddas; babbos e mamas inimigos coros de perda cara a su matessi fedu issoro; sorres e/o frades arraiolaos che cane a intru de issos… po arresones de possessu o de interessu? Su connoschere sas zustificatziones zat pagu recreu. Ma non sunt chistiones de como ibbia, lompent de aillargu e siguramente peri su logu ddue sunt istaos sos Cainos chi si sunt bortaos a sos frades Abeles; sas Clitennestras bochidoras de sos pobiddos e sos Orestes ispaioladores de sas mamas… Po cricare de sanare custas tzimiaduras iscorriadoras, caligunu aiat pidiu azudu a sas lezes soberanas: “… istima a babbu tuu e a mama tua… chere bene a sos anzenos che a tie itotu… non boches a nemos!...”. Fueddos foras de misura, pragherosos de intendere lezios e biere iscritos ma… malos a dissipare. Caligunu ateru, po chie non poniat in mente, aiat pentzau a castigos pagu galanos: “ogu fertu ogu bogau, marrunca arruta - marrunca istratzada!”. Ddu est istau finamentas chi aiat bogau a campu sa macchitzia chi cuntzediat, a chie podet chitire in dinari, s’iscampu de ndi bessire tzrupu, tzopi-tzopi o isorigau o finamentas appiconau a sa furca… In cussas edades, est pagu ma siguru, sa zente non s’ispramaiat meda po tales avvesaduras. Cara a s’annu 1135 Zerkis non pentzaiat a custas fainas: issu fuit unu omine liberu, fizu de donnos. De sempere ammachiau po sos caddos, fuit lompiu a essere unu maiore de cussos pegos de istadda, a contu de su zuighe arbarighesu Comida. Su frade mannu Torbini issaras teniat s’incarrigu de curadore in sa bidda de Sinuski. Zerkis fuit coiau cun Furada, de sa matessi repula libera e teniant duos fizos: a Petru e a Bera, formaiant una familliedda asseliada. In cussos tempos Petru s’accurtziaiat a cumprire sos undighi annos e in coro suu aiat detzidiu de si faere para: in Bonarcatu ddue istaiant sos paras de santu Beneitu. Zai sende pippiu piticu, in domo non faiat a ddu fidare solu un’iscappada chi si che fuiat a guventu: sa tzeracca-tadaia Columba paritzas bortas aiat depiu peleare po ddu faere recuire. Babbu Zerkis a su cumintzu non fuit dispraghiu de biere su fizu in mesu a sos omines de cresia, antzis creiat chi, si dd’esserent imparau a lezere, iscriere e a faere contos, fuit istau unu bellu mezoru po su parentau cosa sua: diffattis in domo nemos teniat tales abbilesas. 108 | Amministratziones Comunales de Paule, Bonàrcadu e Fordongianus Però su sestu cuau chi portaiat in conca fuit de ddi faere sighire sa matessi arte: tribagliare in mesu de puddecos, achetas, ebbas, caddos de portonzu e crastaos de impreare in tempos de gherra e de paghe, po trazare traccas, carros e carrettas e in totu sos tribaglios de sartu. E finamentas de cumandare agasones, istadderis domadores e ferradores. Fuit istetia mamma Furàda a faére incarrelare luego Petru cara a sos paras, non cheriat chi esset sighiu su travigu de Zerkis: a issu capitaiat medas bortas chi, candu bessiat in servitziu po biere sas (g)amas caddinas de su regnu, istentaiat foras prus de bindighi dies; e issa in domo affrizia ispettandeddu, si nono in cresia pregande cun tostorrudesa a Nostrassinniora e a sos santos amparadores de sos chi pistant cun sos caddos, po ddu faere torrare biu e sanu. Una die chi si fuit agatada prusu addolorada de ateras bortas aiat promitiu de intregare Petru a su Babbu Mannu. “Sa vida de sos paras est meda asseliada, issos no andant peressi peressi né obiant arrangulos e zelosias a intru de sa cumpanzia issoro, né, de peus in peus, benint isconcaos de animas malas po una sisina! Mancari sas bessidas non sunt mai a sa sola, Zerkis est sempere inghiriau de sos pirigulos!”. Sa femina pentzaiat e naraiat a diasichi fatu-vatu. De pagu, a sas recuiduras, sa prima cosa chi Zerkis pregontaiat a sa pobidda fuit su puite Petru no istaiat in sa carrela cun issa in s’isettu de ddu biere lompinde. Si innantis murrunzaiat a iscusa, como s’arrennegu creschiat leandindeddi s’alidu. Una die, ischidau de manzaneddu zai artzuddiu, aiat nau: “Non cherzo chi Petru istet prus cun sos paras, tenet de imparare a connoschere meda bene sos caddos, a ddos contipizare e a ddos setzere commente si toccat. Paperis e tinteris no dd’apporrint né s’ite papare né sas onorantzias!”. In su tempus chi Zerkis istaiat in bidda si leaiat sempere invatu, a maloza, su fizu cricande in dd’onnia manera de ddu faere ammitzitziare cun crabistos, battiles, imbastos, cringas, latrangas, istaffas e isprones… ma Petru in coro cosa sua aiat zai nau chi emmo a sos arminzos de sa relizone e no dd’istorraiant né lusingas, né ammeletzos. Su mere de domo fuit lompiu a istrunchiare de mala zinia finamentas sa pobidda candu issa cricaiat de ddu faere arresonare, faindeddi a cumprendere su sabiore de su seberu fattu in libertade de parte de su primu fedu issoro. Unu sero, a s’iscurigadorzu, Furada dd’aiat ispuntzonau meda e Zerkis ferenau che cane dd’aiat sestau una iscatzulada cumpria, nandeddi cun frastimos lezos: “Muda tue, maiarza mala, a fizu meu ddu domo deo! Cumprendiu m’as? No mi seghes prus sa matza!”. Lassandesi imboligare de su mudimene, Zerkis a pustis de tale arrennegadura non si fuit amustau dispraghiu po nudda. Sa femina, dissipaos unu pagu s’ispantu, s’assichidu e sa dolentzia de s’addobada arretzia, si fuit cuffessada cun su priore de sos paras Bonizu chi, intendias sas urtimas fainas, sa die itotu aiat mandau unu missu a cricare Zerkis, po ddu chistionare de apprettu in guventu. S’omine non teniat peruna gana de fueddare cun sos paras, zaiat intamas sa neghe manna a issos po aere triulau sa conca a Petru, diasinchi non si fuit fattu agatare. Issaras su priore itotu si fuit moviu in derettura. Buscau Zerkis, su para Bonizu aiat isterriu in presse sa chistione: “Fuo de diora meda chentza de obiare unu ischente abbistu che a Petru. A intru de unu annu at imparau su tantu chi de regula, Pabàriu - editzione sa de duos | 109 ateros arrennessent in duos o tres. Po s’edade chi tenet est ispantosu! Tiat a essere deabereru una lastima su no ddi cuntzedere de istudiare. Si in domo (b)osta seis a cuncordiu, s’assiguro ca m’impinnio de pessone po ddu faere andare a sighire s’istudiu in su seminariu primariu nostu de Terra manna, a inue mandaus sos menzus dissipolos. Cum s’intellizentzia e sa gana chi tenet, a degheotto annos ndi torrat para cumpriu! Boisateros non si depeis pistighinzare de nudda, su mantenimentu at a essere tottu a contu de su guventu bonarcatesu nostu”. Ma s’iscurtadore no aiat arresonau meda, imprenu comente fuit de sa timoria de biere su fizu perdiu po sempere. Totu in nd una aiat arretrogau: “Como bastada! Apo nau ca a fizu meu ddue pentzo deo… mi zampiet in bentos su lumenarzu si nono, francu sa chiriga… ddi crebo sos costazos! Foras de innoghe!”. Bessiu a fuidura su priore, Zerkis, cricada e agatada sa pobidda, dd’aiat afferrutzada iscudindedda a sa maconatza. A sos aboghinos disisperaos de Furada fuint accudios zeracas e zeracos, però istaiant abbabalocaos bidinde su mere leau de su baddinzu. Columba ibbia, sa tadaia de Petru, si fuit attrivia a iscrufere sa mere balanzandesi luego unu cropu de conca a sos mremos de inue fuit ispiurrau su sambene issundinde sos brigadores. Sos tres cristianos aiant tentu una reatzione diferente a cussa issustura: Zerkis sighiat a arroppare, Furada si fuit ammortighinada, Columba si che fuit bettada a susu de issa attitandedda: “Zesu Cristu meu, ite dannu! Ite temporada mala chi nd’est calada ocannu! Oe m’ant morta sa mere! Fuit bella e bona e non teniat neghe! Petru istimau no est fizu de vostè! Candu su mere andaiat notte e die banduleri! Su frade in domo aiat postu pèe! A furinu si fuit crocau cun sa connada! Putzidda! Ite tramposu bardaneri! - S’iscura sa merighedda mia malevadada…”. A su intendere s’attitidu, Zerkis si fuit attetterigheddau. Una istontonadura lestra dd’aiat fattu serrare sos ogos e pesare murighinzu in conca cun tres lumenes: “Furada, Petru, Torbini… Torbini, Furada, Petru e …deo corrudu!” Po unu longu cartu de ora si fuit intendiu comente una matta indrughia de sa traschia mala… ma issu fuit corriatzu che s’orzastu: introttigau emmo ma no a fundu in susu! S’avvolotu pesau de Columba chi no arrennessiat a faere torrade sos sentidos a Furada, ddi nd’aiat ischidau de s’indromigadura e cun boghe ispistolada aiat aboghinau: “Bazi totu cantos a s’ispioca! Ancu s’iscudene unu babiscu!”. Bessiu foras de domo e setzia s’ebba prus lestra si fuit bettau a currere cara a sa bidda de Sinuski, in bidea de bettare buzas a su frade mannu istimau. Ispronande sambenosamente e calandicheddi sas lambrigas si nde fuit ammentau de su ditziu chi ddi contaiat su babbai: “Chi tenet caddu bonu e pobidda bella no istat mai chentza de dispragheres!”. 110 | Amministratziones Comunales de Paule, Bonàrcadu e Fordongianus Chini est su mèri? SECCI GIANCARLO - Quartu Sant’Elena Femu artziau a su susu e abellu ia truessau su passaritzu. Su passaritzu luminosu teniat una imbirdiera manna-manna chi castiàt a su parchègiu de su caseifìciu. Ananti de su parchègiu nci fiat sa domu de sa familla de unu guardianu cun sa roba sprata in sa funi. Mi fia frimau ananti de s’ufitziu de sa presidentzia. Sa porta fiat scarangiada. Su presidenti fiat sètziu a palas de una scriania. Ia dubau a s’imbirdi. “Beni, Giovanni!” iat nau su presidenti a boxi bàscia, chene si furriai. “M’at fatu tzerriai?” deu ia preguntau. “Eia” iat nau. “Beni!” Femu intrau e ia serrau sa porta. Su presidenti fiat solu. Fut scriendi. Sa scriania fiat in mesu de s’aposentu e apitzus nci fiant ammostas de fromentus e discus po pesai casu e meda paperalla. S’aposentu fiat ampru e prenu de luxi e a su friscu. De sa ventana oberta si biiant is cucureddus de Sestu. Una libreria arta fintzas a sa bovida pigàt totu unu muru. In d’un’atra faciada nci fiant duas fotografias apicadas. Is fotografias, ammanniadas, iant cornissas grussas doradas. “Setzi” m’iat fatu su presidenti, cun garbu. “Gratzias” deu ia nau. Mi femu sètziu ananti suu. Su presidenti fiat scriendi in d’unu cuadernu a rigas cun d’unu arrogheddu de lapis. Su lapis fiat deaici piticu chi a traballu is didus arrenesciant a ddu poderai. “Podis... abetai pagu pagu?” m’iat preguntau, artziendi su lapis. “Sissi” deu ia nau. In su tandus, perou, mi ndi fia pesau. Mi fia acostiau a sa ventana a intendi s’araxixedda praxìli. Addìa de sa cingidura cun muru a perda de su stabilimentu nci fiat campagna arètica e oberta. Dda iant posta a ocalitu mancai fessit terra po lori. Nci fut crèsciu moditzi e murdegu e arrù. In is orus s’erba arta fiat sicada. Un’ètaru fiat cosa de su presidenti. Dd’iat comporau de diora po podi ammanniai su caseifìciu. Prus innantis si biant bìngias fròridas pesadas a triga, ortus birdis de làtia, matas de figu e de mendula e domus spratzinadas. Is domus fiant bascias e biancas cun is tèulas arrùbias. Ancora prus atesu nci fiant, meriendi, is montis asulinus de Sinnai. Mi fia furriau. Su presidenti fut ancora pigau a scriri e deu mi fia postu a castiai is librus. Sa parti manna de is librus fiant afforraus de peddi. Medas fiant de scriidoris nostus. Nci fiat Mannu, Satta, Farci, Pintor, Deledda, Masala. De Grazia Deledda nci ndi fiant prus de binti. In s’urtimu pianu de sa libreria nci fiant butiglias de binu de is etichetas bècias. Is fotografias fiant apicadas afaci de sa ventana. Una fotografia ddu afiguràt impari a Sandro Pertini candu dd’iant fatu Cavaliere del Lavoro. Su presidenti aparessiat impressionau a bestimenta niedda e cravata arrùbia, prus giòvunu de bint’annus, meda prus làngiu, cun prus pilus in conca. Pariat su fillu mannu, oi. In s’àtera fiat cun sa familia sua: sa mulleri e is tre fillus. Is fillus, duus mascus e una fèmina, fiant piciocheddus e arriiant. Sa mulleri puru arriiat. Se sennora fiat meda giòvuna e meda bella. Si fut morta de cincu annus. Unu cropu lègiu po su presidenti. Sa mulleri dd’agiudàt meda. Iat Pabàriu - editzione sa de duos | 111 cuncùrriu non pagu a sa bona renèscida de sa sienda. Mi fia sètziu. Su presidenti sighiat a scriri cun s’arrogheddu de lapis acutzu. Deu ddu castiamu. Teniat giamai otanta annus ma fiat ancora biatzu e lucidu. Traballàt mancai s’edadi. Fiat sempri su primu a arribai. A is cuatru de mengianu, dònnia dì, fiat in caseifìciu. Sa prima cosa chi faiat fut de si ligi L’Unione Sarda chi a chitzi andendi a traballai comporàt in Viale Sant’Avendrace. Biviat a solu in d’una òmu manna de Casteddu. Totu s’istadi du passàt in sa ‘omu sua de mari cun d’una serbidora. “Giovanni...” su presidenti iat fatu, spertendisì su gùturu. “Sissi” deu ia nau, acotzendi is guidus a sa scriania. Fut abarrau deaici. Iat sceti santziau sa conca, castiendimì de a pitzus de is ullieras. Iat serrau su cuadernu e nc’iat passau sa manu apitzus. Sa crobeca de su cuadernu afiguràt Paperon de Paperoni nadendi in d’unu mari birdi de dollarus americanus. Ia pentzau a su presidenti. Deu ia arrisu aintru de mei e totu pentzendi a su presidenti chi nadàt in d’unu mari de dinai sardu. De unu cadasciu nd’iat bogau una cartella de peddi. Dda iat fata baddai in is manus. Sa cartella iat spaniau unu fragu lèbiu de peddi conciada. Abetamu chi su presidenti naressit cancuna cosa. Sciemu chi aintru de sa cartella ddui fiant is bilàncius. “Ddu as giai biu?” iat preguntau su presidenti. Reguardàt s’urtimu bilànciu. “Sissi” deu ia arrespustu. “Lègiu. Unu bilànciu lègiu.” Comenti dd’iat nau m’iat fatu benni in menti sa prima dia de cassa a cabudanni candu unu cassadori prima de obrexi in su sartu preguntat a su cumpàngiu po is perdixis: “Ddas as giai intendias?” M’iat allonghiau sa cartella. Deu dda ia pigada e dda ia arremada ananti miu chene dda oberri. Ia caritziau cun is didus de sa manu sa peddi moddi. “Peus de su de s’annu passau” iat fatu issu. “Nossi.” “Comenti nossi?” “Nossi” ia torrau deu. “No est peus. Tocat a ddu sciri ligi. Ndi eus giai arrexonau. No eus pèrdiu de bendi... Ddu eus nau ariseru puru...” “No est chi bendeus tropu a baratu?” iat preguntau. “Nossi” deu ia torrau. “Is prètzius nostus funt artus. Funt is prus artus... Nant chi nosu seus is prus carus! E non spendeus in promotzionis comenti de is atrus...” “Eus bèndiu de prus! Bendeus totu su chi faeus! Bendeus a pretziu ‘onu...e perdeus! Non arrenesciu a cumprendi...” Su presidenti iat cumentzau a aboxinai. Si ndi fut pesau de sa cadira e luegu si fut torrau a setzi. “Siat su chi siat” iat prorùmpiu a issu e totu “mi parit chi ocannu puru depu ponni dinai de buciaca!” Deu fia abarrau citiu. Iat obertu su cuadernu in d’una pàgina a s’intzerta. Iat sciustu sa punta de su lapis cun sa lingua. “Marcu totu, deu!” iat nau a boxi arta cun su didu puntau in sa pàgina. “Su lati chi intrat, s’arrescotu chi faeus, cantu pisceddas...” Deu mi ndi fia artziau a lestru e ia serrau sa ventana. Mi femu torrau a setzi. 112 | Amministratziones Comunales de Paule, Bonàrcadu e Fordongianus “Candu naraus chi bendeus totu su chi faeus” deu ia circau de nai “est poita bieus ca non d’abarrat. Ma non scieus si nd’ant furau e cantu nd’ant furau...” “Mi sdorrobant?” “Sissi. Ddu eus aciapau o nou a unu prenendisì su cofinu de sa màchina de pisceddas?” “De chini fueddas?” “Fusteti ddu scit!” “Su fillu de Pissenti!” Deu ia fatu ca eia cun sa conca. “E a nai ca su babbu ddu ia pigau cun mei candu ia cumentzau!” “Megamu de nai...” ia torrau deu. “Si nosu bendeus... milli pisceddas e in magasinu non nd’abarrat una, non est chi nd’eus fatu milli. Non ddu podeus sciri. Si nd’eus fatu milli e duxentus...e nd’ant furau duxentus, is pisceddas bèndias... cantu ant a essi?” “Apu cumprendiu” iat nau su presidenti, dudosu. “Podit essi duncas chi calincunu mi siat sdorrobendi immoi puru?” “Sissi.” “E is fillus poita nci funt?” Deu non ia arrespustu. Su presidenti si ndi fut pesau. Iat caminau in s’aposentu. Si fut acostiau a is fotografias apicadas. Si fut firmau ananti de sa fotografia cun sa mulleri e is fillus piciocheddus. “Immoi giai funt crèscius!” iat scapau. “ Giai funt mannus, immoi! Non faint nudda! Si ndi pesant a mesudì! Funt mandronis de primu categoria! Megant de si papai totu! Teniat arrexoni sa bonanima de mulleri mia...Iaus a ai dèpiu ddis donai sa paga e ddus lassai in domu insoru! Nc’iat essi torrau a contu...” Deu ascurtamu sena de chistionai. Su presidenti si fut stesiau. Si fut acostiau a sa ventana. Iat santziau sa conca. Fut torrau agoa. “Teniat arrexoni sa mamma insoru...” iat nau a issu e totu, castiendi sa fotografia. “Ddus eus pesaus mali...” Deu non ia nai nudda. “Eita depu fai?” iat spibisau, acostiendisì a sa ventana. Si nd’iat bogau is ullieras e iat limpiau is lentis cun d’unu mucadori de paperi. Castiàt in artu, conca a is montis. “Dd’at a biri fusteti!” deu ia nau. “At a tocai a imbestiri in... òminis capatzis... in tecnologia...” “Cun mulleri mia eus sèmpiri fatu totu chene...” Si fut frimau. Deu no ia aciuntu atru. Nci fiat pagu de fai. Su presidenti, comenti atrus impresarius sardus de sa generatzioni sua, faiat parti de un’atru mundu. Iat cumentzau de nudda bendendi lati sciortu de baca e de brebei in sa ‘ia cun d’unu carretoneddu. A chitzi agiudàt a is pastoris a mulli brebeis e bacas e su lati ddu bendiat ancora callenti chene aciungiri àcua. A sa genti praxiat. Candu ddu buddiant faiat duus didus de pillu. A mericeddu, cun su lati chi abarràt, sa mulleri faiat casizolu. Sa dia infatu issu ddu afumiàt cun burrumballa. Unu dominigu imbesturendi su lati de baca cun su lati de brebei iat fatu nasci unu casu nou. Cussu casu imbesturau dd’iat ai arricau! Pabàriu - editzione sa de duos | 113 “Immoi si nd’andaus” iat fatu su presidenti castiendi s’arrelògiu. Fiant is cincu e mesu de a merì. Deu mi ndi fia pesau e ddi fia andau avatu. Iat serrau sa porta de s’ufìciu a crai. Iaus truessau su passaritzu. Iaus abasciau is scalas. Fiaus bessius a foras. Su soli fiat ancora artu. In su caseificiu non si intendiant ni boxis ni passus de òminis. “Bai, chi gi’ ti seu sighendi” m’iat nau. Si fut frimau po scapiai is canis. Dònnia dia, prima de si nd’andai, impari a is canis, si faiat a passus longus dexi girus de su caseificiu. “A crasi” deu ia nau, andendi deretu a su parchègiu. “Nara...o su diretori!” iat aboxinau de atesu su presidenti. Mi fia furriau. Fiat oberendi sa eca a is canis. “Chini est su mèri, deu o fillus mius?” “Is fillus de fusteti!” deu ia arrespustu. Iat santziau sa conca. Is canis ndi fiant stupaus tzaulendi. Su presidenti caminàt a passu lestru, avatu de is canis. Is canis si mussiant apari po giogu e ddi curriant a ingiriu. Dònnia tanti ndi frandigàt unu. Is canis fiant cuatru. Fiant canis lupus. Fiant sèmpiri stètius cincu. Unu si fut mortu sa chida prima. 114 | Amministratziones Comunales de Paule, Bonàrcadu e Fordongianus Deus ti ddu paghet SERRA BACHIS – Santu Lussurgiu In s’oru de s’istatzione, a manzanu, a s’ora chi imbattian sos postales de sos istudentes, ddu’aiat dogni die un’isereu de senegalesos e marocchinos cun sas mercantzias issoro. Non fuin in cricca de sos istudentes, ca tantu cussos non portàn dinari in bussacca, ma de s’atera zente chi calàt a Oristanis po fagher cummissiones. Criccàn sa zente manna po ddis benner azaloros de ogni zenia. Portàn de tottu: paraccheddos, portamonedas, berrettos a visiera, accendinos, caltzas, atzales de sole e de vista, e atteros atzoroddos. Passada cudd’ora chi tottu sos postales fuin imbattidos, a cara a sas otto e mesa sas noe mancu cuartu si ch’annàn dogniunu a su zassu de ‘ognia die. Tottucantos tenian unu zassigheddu in s’oru de una buttega manna o in cracchi parcheggiu de macchinas e dognia manzanu si collocàn in s’oru de s’intrada a ispettare clientes. Antoni, un’istudente de una idda affunnu a Oristanis, canno lompiat a s’istatzione, ab ortas si frimàt ab arresonare cun calicunu de custos istranzos. Sos cumpanzos ddu brigàn ca issu fuit amigu de sos “vu cumprà” comente ddos tzirriàn po ddos avvilire. “Cussos non che faghen nudda in Sardigna e tue ti ddos faghes amigos puru”, nariat Zuseppe, unu fedale de Antoni. Zuanne, un’atteru cumpanzu, fuit fintzas peus: “Custos istranzos chi sun imbattinne de ognia part’ ‘e logu si che tepen torrare de bue ne sun bennidos. Malassurtidos, enin a inoghe a che furare su tribagliu a nois sardos. Senegalesos, marocchinos, rumenos, albanesos e tzinesos, tottus a inoghe accudin. Non bastat su famene chi ch’est, che mancàn issos ibbia a impeorare sa cosa. Ddis cheret posta sa punta ‘e pe in paneri e ghiados a domo issoro, tantu sun tottus delincuentes. Furan, occhin, violentan sas pitzinnas e si n’aproffittan ca ischin ca tantu sa dustitzia non ddis faghet nudda.” Antoni cuasi semper ddos difenniat fintzas a costu de si brigare cun sos cumpanzos: “Ma puite sezis gasi però? Ite male os sun faghinne? A chie tenet gana de tribagliare, de siguru non che ddu furan issos su tribagliu. Immentrigados onne sezis de sos italianos e sardos chi annos prima de oe sun partidos in America o in Australia o in Germania o ab atteros logos, in cricca de tribagliu e de unu picculu de pane, ca in Italia e mescas in Sardigna che fuit su famene a tzugu. N’azis a tenner isatteros puru de parentes emigrados peri su logu. E pois no est beru ca sun tottus delincuentes. In dognia logu ddu’at bonos e malos, e de issos puru inn’at chi sun onestos e sun in cricca de si fagher duos soddos po che ddos mannare a sa famiglia.” Ma sos cumpanzos non cherian intenner resones: isconchinàn e medas ortas che ddu mannàn in cantos si n’agattat. Antoni trattaiat bene cun duos de custos senegalesos: unu si nariat Yussuf e s’atteru Amir ma si faghiat tzirriare Gionni. Fuin tott’al duos pagu prus mannos de issu. Gionni aiat istudiadu e si fuit diplomadu in logu su, apustis fuit devidu partire po terras istranzas in cricca de unu picculu de pane po issu e po che mannare duos soddos a sos familiares in Africa. Canno fuit partidu pentzàt de agattare unu triballiu comente elettricista, ca aiat istudiadu in cussu settore, invetzes si fuit devidu ponner a benner atzoroddos peri sas carrelas. Pabàriu - editzione sa de duos | 115 Antoni canno teniat cracchi iscappadedda de iscallantziu, ddis imparàt a faeddare e a iscrier in italianu. Issos in cambiu di faghian regaleddos de sas mercantzias issoro: accendinos, cassettas de musica, atzales de sole. Issu non ne cheriat, fintzas ca non si ne faghiat nudda, ma po non ddos dispiagher cracchi orta atzettàt sos regaleddos e pois mancari ddos daiat a sos cumpanzos e amigos, (solu a cussos chi non dispretziàn sos nieddos). Unu manzanu, Antoni e sos cumpanzos ne fuin calados de su postale,e, comente a su solitu, fuin annados a unu barrigheddu a pagu trettu de s’istatzione ab arresonare un’iscappadedda e po si comporare cracchi cosa de pappare in sa ricreatzione de iscola. Prima de annare a iscola ddu’aiat un’iscappad’ ‘e ora e paris cun Zuanne, Zuseppe e atteros duos fuin arresonanne de pitzoccas e de atteros atzoroddos. Zuanne cussu manzanu tepiat intrare a iscola prus a tardu ca mancàt unu professore. Su babbu n’aiat approfittadu po ddi dare una cummissione de fagher, gasi non si che tepiat calare a Oristanis apposta: tepiat annare a un’uffitziu a pagare una tratta. A car’a sas otto e cuartu, canno si fuin saludanne po annare dognunu a iscola sua, Zuanne s’aiat ettadu sa manu a bussacca po ne ogare sa bussitta cun su inari chi dd’aiat dadu su babbu, ma in s’attimu si fuit fattu biancu che sa tela. Sos cumpanzos si fuin frimados po cumprenner ite di fuit capitanne. Issu aiat comintzadu a si forrogare in tottus sas bussaccas e in mesu de sos libros, preguntanne a sos cumpanzos si aian idu sa bussitta de s’abbonamentu. Nemos però aiat idu nudda. Canno aian cumpresu su chi fuit sutzessu Antoni aiat nadu a sos atteros cumpanzos: “Toccade isatteros, bazi a iscola, ca cun Zuanne za che abarro deo po d’azuare a criccare su ch’at perdidu, tantu che dd’at a esser ruttu in su postale e za dd’amus ab agattare.” Sos atteros cumpanzos, mancari pistighinzados, si fuin incamminados e issos duos aian provadu a torrar a fagher su caminu de su bar a s’istatzione cumpudanne bene dogni crucuzone. A Zuanne non ddi essiat tzunchiu. Fuin lompidos fintzas a su postale, ma fuit serradu. Issaras fuin annados in cricca de s’autista e dd’aian agattadu buffannesi unu gaffè in su bar de s’istatzione. Dd’aian pididu su piaghere de ddos fagher pigare a su postale po cumpudare si s’abbonamentu che ddi fuit ruttu inie. S’autista ddos aiat accuntentados, ma mancu inie ddu’aiat nudda. Zuanne fuit semper prus disisperadu: “Comente fatzo a di narrer a babbu ca apo perdidu su inari e fintzas s’abbonamentu?” Antoni provàt a du consolare, ma issu puru cumprenniat ca sa cosa fuit posta male. Non fuin duos soddos sos chi aiat perdidu s’amigu: unu milione in dinari etzu. Aian fattu su ziru, passanne e torranne a passare in sos proprios zassos nessi tres o battor ortas: nudda de su chi fuin criccanne mancu s’umbra. “Chissai chie d’at aer agattadu” nariat Zuanne, “za at esser torrannemiddu de sicuru. S’at a regoller su inari e s’atteru che dd’at a fulliare in cracchi istrezu de alga. Ma deo a babbu ite ddi naro?”. Zuanne portàt sos ogos lughidos e fuin asie, arrambados a su muru de s’istatzione sentza ischire ite fagher. Che tiat aer passadu unu cuartu de ora canno intennen una oghe: “Toni, ehi Toni”. Fuit Gionni carrigu de sas mercantzias suas, imbattinne a bue fuin issos. “Ite cheret custu como?” aiat nadu Zuanne, fenenadu. Antoni d’aiat abbaidadu a ogos trottos, ma fintzas Gionni si fuit acattadu de sa mal’ispetzia de s’atteru. “Ti ero cercando da un poco.” Aiat nadu su senegalesu e Antoni d’aiat currezidu subitu: “Si dice ti stavo cercando, per che cosa te le sto facendo le lezioni di 116 | Amministratziones Comunales de Paule, Bonàrcadu e Fordongianus italiano?” “Hai ragione Toni, ma a volte mindi scarescio. Questo dev’essere tuo”, aiat nadu a Zuanne poninnesi sa manu in bussacca e ogannenne sa bussitta famosa. “Io ho trovato vicino alla porta dei bagni di statzione, ma quando io vi ho cercato, non c’eravate più”. Zuanne aiat connottu subitu sa bussitta de plastica, innedd’aiat istratzada de manos de mala manera e immediatamente dd’aiat cumpudada po ier si ddue fuit su inari: ddue fuit tottu, non ddue mancàt mancu una sisina. No ischiat ite narrer e cuddu fuit ispettanne po ier ite faghiat. Zuanne abbaidàt a car’a terra e in conca di fuin passanne in cuss’attimu tottu sas cosas feas chi aiat semper pentzadu e nadu de sos nieddos. “Ma non hai visto che c’erano soldi dentro?” Aiat preguntadu de mala zenia. “Si, più di cinquecento euro”, d’aiat rispostu Gionni. “E puite mi ddos as torrados? Perché me li hai restituiti? Non ti bisonzàn?” Gionni chi cracchi faeddu de sardu ddu cumprenniat e faeddàt puru cracchi peraula de campidanesu dd’aiat rispostu: “Certo che mi bisonzàn come tu dici, potevo mandare a mia famiglia in Africa, ma non sono soldi miei. Soldi miei sono quelli di mio lavoro. Quelli posso mandare a mia famiglia, a testa alta, anche se lavoro che faccio non è bel lavoro. Questi soldi tuoi, e se io prendevo tu come fare senza? Io essere più bene così”. “Ite potzo fagher po ti ringratziare? Cosa posso fare per sdebitarmi?” aiat situ Zuanne ammasetzadu ma cun sa cussentzia brutta. “No depis fai nudda, basta solo che tu no fai facce lofie quando vedi me o fradis mius de Africa. Noi non essere uomo nero, noi fratelli anche di voi, la nostra pelle è nera, ma cuore è rosso come tuo.” Zuanne ne portàt sa cara in terra, ma aiat cumpresu sa letzione. Dd’aiat istrintu sa manu e fuit resultadu a narrer ibbia: “Deus ti ddu paghet.” Pabàriu - editzione sa de duos | 117 Sa piciocala de ariseu SIMBULA ANNA MARRAS – San Giovanni Suergiu In sa piciocala de ariseu ci fui deu puru e seu po si contai acumenti si cumportastisi. In su merau miu “Is Scartedhus”, a un oru ci fiara su mor’e carru, mesu perdiaxiu, mesu fangu ma candu passanta s’intendera su stragaciu, atra cosa de bi non d’era, non passà nemus si non fia calincuna bicicletta. Is carrus si praxenta mera in tempus de binena, cun su biaxi, in s’incungia de su trigu e de sa pala. Po sa binena in su carru ci ponenta sa coberina mana, is acamalarois nci ghettanta s’axina aintrus e a nosu piciochedhus si cerrianta po dd’apitigai cun is peis, abortas dda strecastisi finzas’e cun is manus. Candu biestis su pibioni bellu manu si ddu papastis e a scusi bufastis finzas’e mustu: fia druci druci, ma depestis fai tott’a iscusi sinuncas su meri si xertara e s’ameleciara cun su strumbu. Dogna borta chi passanta cun su biaxi chi nosu non fustis aintru de sa coberina perestis: “mi dd’ona unu gurdoni de axina ?” – arispundenta: “No, s’iddoisi unu scrinchiloni o unu camparini.” Cussu puru arrigolestis. Po nosu fiara una festa candu si coinvolgenta in calincuna cosa, candu passara su carru de sa pala, ci fiara sa gerda arta po non ci bess’ a foras, inciandus nosu andastis de apalasa e si siciastis totus asegus, su meri s’indi sapiara ndi ettara forch’erchiru ma nosu non si spostastisi, poi portara su strumbu e in s’acciou nci ponera su fuettu, nci ddu tirar’a tottu forza, su fuettu fe su giru e mera bortasa si pigar’a is cambas; s’arrinegara poita candu fustis merasa nd’ampuastis is bois de terra, si spassiastis mera. A bortas su meri ndi carara de su carru de suncuas e te nà casi trigliara! Ma nosu basta chi fustis siciaus a carru non s’indincurastis, fustis tropu tostorrurus. Candu passanta cun su saccu de trigu, fa, pisedhu, cixi atru loi, inciandus currestis avatu poita casi sempri ci fianta saccus stampaus, inciandus corbastis unu strexixedhu e ddu prenestis – Festa Mana!! - su cixi arrustu, sa fa fia bella bianca e candu dd’arrustestis bessera amurtuara - ehh!! Cussu non fia prexiu!! Poi si cerrianta candu depenta fai su ladri: prima borent’aggiuru po portai sa terra, ca fiara diversa e s’agatara sceti in certus puntus poi un’impastu manu manu nci ghetanta una pariga de gofas de pala , una cuindixina de piciochedhus po impastai cun is peis. Candu ndi bessestis portastis is cambas totu incianguantaras poita sa pala fia grussa e si scarrafiara finzas’a taglius maus! Si naranta: “Piscedhu ca cura subitu!” – e nosu ddu festis, ma cantu piciara! Si protestastis ca piciara mera naranta : “ Mellus! boi narri ca est fendi brofethu!”. Po sa paga si fent’alumai su fogu po fai braxia, inciandus nci ponenta is fitas de su pani tostau in su treminedhu po arrirai poi ddu frigongianta cun d’una mel’e lardu e sidd’onant’a car’e una fitta - nosu prexaus che pasca! Sceti ca intendestis su fragu de su lardu comenti scorar’a su fogu par’e ca s’amachiastis !. Si cerrianta po spigai a mes’a pai, e su sconcu si dd’onanta totu a nosu non ndi orenta, inciandus s’attacastis una sachita a su xintroxiu a bucc’oberta e ingunis andara su sconcu. Satru festis sa spiga e chi fessi mana finzas’a non di capi prusu in sa manu, poi pigastis sa pistinaga chi esti giai cicau prima e dd’acapiastis a strintu po non si scapiai. Candu acabastis si pracenta e doniunu nci ddas portara domu sua. Abortas tenestis ganas de fai is mauchedhus e ndi pigastis su trigu chi fiara in sa maniga, tanti c’indi fianta meras amuntonaras. 118 | Amministratziones Comunales de Paule, Bonàrcadu e Fordongianus Ma sa faina non acabara in gunis: inciandus bor’e mallau, trociu su fenu e candu nci fura bentixedhu spallau e prugau beni beni; mama ddu portar’a moli e figuraisi su premiu: sa picheta tunda tunda cun su stampu in mesu e nci stichenta un’arrampu de modici in mesu e ita non fura una picheta totu po nosu! Totu prexaus ca si dd’estis guarangiara trabalendi! Giai de piticus s’indiritzanta po si fai acunprendi ca si borestis papai depestis donai! Mancai inciandus fia prusu su chi donastis che su chi arricestis. Sa famiglia mia fustis pobirus mera! Deu apu patesciu mera famini, andastis a furai in is campus, bingias, ortus; papastis dogna cosa, infati a mimi non c’è cosa chi non mi praxiri; sigundu su famini chi ci fura si papastis finzas e su croxiu; a bortas s’aciapanta, s’aferanta un’origa ita nà ca si fenta brinchilai! Ma inguni si cuera! atra dì torrastis’a partì cambiastis meri: abortas andastis a ndi perì e non totus sind’onanta fianta susuncus!. Calincunu si narara: “Labai piciochedhus, deu ge s’indi ongu, però non bengais candu non ci seu ca ci tengu is laccius paraus!” – Ma fia faua! Anc’a fu prenu de cuniglius e tepuis e nci ddu papanta totu s’axina, e nosu arrispundestis: “nossi, nossi, abarrirri trancuillu ca non di tocaus!!!!”. Ma candu toccara su turnu a cussa parti ge andastis’e totu. Una borta nci seu apichedara in d’una mat’e pira comosina, ma carriga! Comenti mi pongu a scuri sa pira intend’unu sparu: mi seu tremira paris, m’indi seu scutt’a terra, m’ apoda perdigonis a una gamba! Budiu che su fogu! Aingunis non seus torraus’ andai si seus’acicaus mera. Una borta seus’andaus , totus a tropas, a tirai su fenu po fai su fogaroni in su periodu de Santuanni si fera in dogna logu, preparaus su muntoni prus artu de nosu, postu fogu e po chini fura coragiosu, ddu depia sartai deu sempri in prima linea. De is feminas, sa chi fia prusu sprontia fui deu, a portas certas cosas non dd’asa boremu fai, ma po non perdi su titulu ca fui sa prus forti mi tocar’a poni sa bella cun sa maua e a ddu fai!. Nosu feminas fustis bistias’a bistireddu. Ma inciandus non ci fia maresa: inizianta is mascus a sartai su fogaroni, totus prexiaus ciachend’is manus poi tocara a nosu feminas, calincuna si rifiutara ca non ci dda fer’a ddu sperr’incosciai ca fia tropu bascitedha, partu deu, sa toga!, nci zacc’unu brinchilu e fattu. Totus zachend’is manus, però candu apu sartau mi seu intendia una cosa fritedhendi in faci! Ma ita sa stocar’aressi? Ma sigumenti depemu sighì a fai s’eroina e non apu musciu cun nisciunus , però non biemu s’ora chi torramu a domu po mi bi in su sprigu! S’indi stura su fogu, acabau su giogu; Pira cotta , pira crua doniunu a domu sua, a chini a pigau is titulus de coragiosu, de forti, de infuriau, deu de is feminas fui sa capu, sa prus’infuriara, coragiosa, forti e chini m’inci strumpara!?. Torr’a domu, bandu dritt’a su sprigu… ita boresti bi! Portamu totu is papaistas e i cilus abruxiaus. Mi tocamu e nd’arruenta carbonitzaus! Leggia! Non paremu deu! Mind’est abarrau una parigh’e spiciuedhus , parenta pascius de arranas! E immò ita faciu!? Giai prima de ci bessì m’anti apremiau: “ Là! Non ti pongas’a sartai su fogaroni!” – “Ca nò! It’ancap’a fai! Bandu sceti a castiai”. Po sa notti nce passara liscia, non s’indi funti acataus; prima sa luxi fiar’a candela a carburu ! atra di amengianu m’apuara mama, m’afferrar’a piluca e mi orera fai sbatti is murrus’a sa muredha; ma deu apu postu is manus e non cest’arrinescia, ma una bella surra de trunch’e scova però! - “ Sa bella ca t’apu avertiu de non sartai”. A merì arribara babu de trabalai, mi castiara e s’esti acicau e subitu: - “Ita ta nau mama tua prima de nci essì?” – pigara sa pertieda de olastu fini fini, lampu dda cariri!, e mi dda sulietara in is cambas. Deu brinchilamu ca piciara tropu e issu: “Ti praxiri a Pabàriu - editzione sa de duos | 119 sartai, immò ti facciu sartai deu! E a letu senz’e xenai”. Mi castiu is scambasa! Totu sarcerdaras, a striscias, e apu biu ca piu non di portamu prusu nimancu in is scambas, abruxiau cussu puru! Ma de cussu mama non s’indè sapia, chinuncas m’acabanta de donai s’arrestu. Una ndi pensastis e centu ndi vestis, a chini prusu porera imbentai calincunu intrullu po fai american ras. Una borta nosu totus a sciulia eusu scrobetu ca sa modici posta in su fogu zaccarrara, ita non si parer’a nosu custa cosa! Decireusu a chini c’arrinescer’a dda fai zaccarrai de prusu e cantu prus’in artu andara sa scincidha; parteus’a segai is arrampus e doniunu s’indi fairi unu fascitedhu. Decideusu de andai a domu de unu chi tenera sa forredha prus mana, parteus in su tremini ci fiara su cardaxiu prenu de suci arrubiu, parera cuasi niedhu, ndi caraus su cardaxiu, ndi troceus su tremini e cun d’un’arampu de scraia alumausu su fogu. A turnu ndi ponestis un’arrampu e controllastisi su risultau, su zaccarru, sa scincidha, totu prexaus spassiu, parestis gareggiendi a is’olimpiadis!. Tot’in d’una s’intendiri unu sciarroccu e cuminciara ndi carai cosa de su fumaiò a su fogu; non poresti cumprendi ita sa stocara fiara totu fur’a colori de fumu niedhu! E unu trunch’e scova struncau in mesu, abruxau! Castiaus beni e funta crobus de mazzamini de procu prenus de sanguinaciu e dd’enta postu ingunis in su fumaiò po non si bi, po scorai e po non ddu carriai su musconi birdi! Cessu cessu! Si seus arramangaus, ddeus sciacuau in su cradhaxiu, cicau un’atru trunch’e scova e ddeus torrau apicai totu. Torrau a poni su tremini su cradhaxiu in picius e si seus fuius totus! Doniunu a domu sua, fiastus afartaus, dogna stragaciu si fer’asunciudhai, dogna tanti calincunu s’atrivera de bessì, fera su fischietu po bi si calincunu sciera cosa, poita de unu moment’a satru sa magangia si depera scuartarai! Mi pari ca non estis mai pregau comenti sa dì. Sceti non intendeus sumbullu! Sant’Antoni! S’anti scrobetu! Deu cun frarixedhu miu subitu fustis scioberendi, sinci depestis fichì asutte su lettu o a nci ampuai a su pinoni de sa cocina, fiar’artu prusu de cuatru metrus; Angelo fia mandroni, ganasa de s’apichedhai non di tenera, inciandus, deu ca fui sperrinca, nci arciu a su pinoni e frari miu a crobetua cun sa scala. De picius biemu unu muntoni de genti a s’atra parti, propriu in linea de cudha domu! Sa curiosirari fia mera, m’indi strantaxiu e si bier’unu iaxi de genti totu avolotara; sa meri a cerrius prangendi, deu tremendi che sa folla! Sceti non biu su mairu totu alichiriu cun sa bicicletta e totu a tramassopas nc’anti siciau a cia Luxia in su portabagagliu e portara unu braciu imbudhiau de stracius, e partiu a totu birra. Ndi caru coitendi, m’acostu po scrocai e intendu: “ Scurixedha, immò non ci orera, oi oi!” Sa cosa fiara strana, is contus non mi torranta; faciu su fischietu e aprolianta giai totus, a chini fera unu passu ainantis e dus’accò. Arribara su fillu, ca cussu fiara in sa matt’e sa figuera, ceh!.... mama fu prangendi, e nosu subitu eus pensau ca dd’era scuta su mairu, poita prima scurenta mera po dogna cosa scarrigar’e buciconis a sa mulè, punte peis a culu anant’e totus, comenti fenta a nosu filus e cudhas xittias! E duncas ita fia suceriu? Cia Luxia fura intrendindi un baniera de arroba ari imbruconau in su treminaxiu, est arruta e s’est segara unu bracciu, cosa bella ici!, una fortuna! Totus prexaus, ma s’acichiru chi eus pigau! Ma non s’est torrau arricheri de allui fogu,uhmm, balla! Però depestis fai festa! E si funti subitu postus de acordiu de fai unu spuntinu, deu no cussu carè, e dringhili nosu! Lassaus stai po custu merì , deu fui ancora acicara, poita sa chi buscara de prusu fui deu! E dringhili e dranghili m’anti ababaionau. Andaus a 120 | Amministratziones Comunales de Paule, Bonàrcadu e Fordongianus s’umbragu, nci brintaus e si biri ca ingunis acuianta is pudhas, ci fura fragu pudesciu, sceti non apuanta unu carinu cun meras ous! Ihhh! Parent’aspettendi a nosu, ddus’eus toccaus, calenti calentis apena criaus. Ci fiar’una pudha arrinegara ma nosu nci dda sciuriastis a foras; decireus de ndi papai duus a testa, non fer’a ddus coi e si ddu depestis papai a srubidura. A chini prusu scioberastis su pru manu ca sigundu nosu fiara de dus’ollanus, pigar’unu ddu fai su stampu cund’unu fustigu e srubiu tott’a una cirrara! Dopu pagu pagu! Lampu! Cust’ou fia totu scallau! Provar’un’atru, custu puru!un’atru, cust’ou na ca est pudesciu! Fraghixedhu mau tenera! Totus curiosus nci provaus; s’ou miu su fustigu non stichera prima si truncara ma non andar’ainantis, ddu sbatu a terra e si fur’apena tachedhau ahh! Emu comprendiu totu! S’ou miu fia cott’a budhiu, a tostau!, sigu a scroxuai e ndi bessiri una pinixedha, ma ita lampu cesti aintru?! Ita ci fura? Su pilloni! Cessu cessu! In cussu carinu ci fia sa pudha frucendi! Arrexoni de s’arrinegai sa pudha, tres’oras cracaiendi! Arrigoleus su scrocciu e totu e nci ddu ghettaus aintru de su carinu. Si seus stesiaus e sa pudha subitu s’est accomodara, e immò? Fia mana cudha, ma custa puru! Non sciestis t’e atramu si onai! Si seus postus de acordiu, nisciunus sciria cosa! Banda beni! Sa meri a biu totu custu scempiu e a pensau a una mardona e subitu nci cuncordanta sa trotonera. A mericedhu unu s’intendi mali, a doloris’a brenti! A vomitus! Fia totu cosa gialla, su babu e sa mama acicaus, cerrianta su dottori, issu incuminciara ddu inchisì: ita papau! Ita papau! Finzas’ e chi tanti e bessiu tot’a scoviu! Mancu chi fiara scopiara sa guerra ci fia totu cussu burdellu; a chini currer’a una parti a chini a s’atra, ma ge s’anti cassau! Lampu! Surr’e corpus?! E po cosa puru! Non estis nimancu papau! Stasius e imprusu a lettu senz’e xenai! A mimi su pastu prus saporiu: su ciugu in sa cascia! E deu ca non boremu mancu partecipai! Ndapu pigau sa mellu parti. Custu cumbinara sa piciocala de merau miu! Ge fustis’afainaredhus? Atru che computer!. Imou a mana si depemu scioberai non tenemu dubius cali fia mellus su de ariseu o su de oi. Pabàriu - editzione sa de duos | 121 Vida noa TATTI GIGI – Arbus Fiat unu merì de ierru, unu de cussus merìs noiosus, chi ses arròsciu e non scis ita fai, poita est proendi e sa dì non permitit de andai in giru o a si fai una passillada in campagna e duncas tocat a abarrai aintru de domu. Po cussu fia acanta de sa ziminera sètziu in poltrona, acanta de su fogu, calentendumì is peis, pensendi a su chi mi fiat capitau tres mesis fait. Si nau, prima de cumentzai su contu, ca seu cojau cun mulleri mia de dex’annus. Dd’ia conota ca mi dd’iat presentada un’amigu in ocasioni de unu sposalìtziu de parentis. Tenia bintixinc’annus candu a pustis de unu fidantzamentu de duus annus, iaus decìdiu de si cojai, po duus motivus: su primu fiat poita fia stracu de andai a agatai sa piciocca mia, in cussa biddixedda de su Campidanu, atesu de bidda de otanta km, biddixedda prena de criticas e pidus, peus de bidda mia, po non fueddai de sroga mia, nemonada po essi una de is prus cràstulas de sa bidda. Si potzu sceti nai, ca si una cosa dda scoberriàt sroga mia, fiat comenti de ghetai sa grida cun su bandidori o comenti de sa prèdica chi faint is predis in Crèsia in dis de festa nodia, candu is Crèsias si prenint. Su segundu motivu fiat poita m’iat finiu de fai sa domixedda, su traballu fiat seguru cun bonu stipèndiu e asuta puru de is consillus de babbu e de mama, iat fatu custu passu importanti de sa vida. Sa festa de sa coja fiat istètia meda bella, cun bellu pràngiu e cun medas invitaus, po nai sa beridadi; prus de sa metadi fiant invitaus de sroga mia, genti chi mai ia biu e mai ia conotu, tzius arribaus de Continenti, fradilis de su Logudoru, padrinus de crèsima de is fradilis e sorrestas de pobidda mia, po fintzas unu Maresciallu de is Carabineris amigu de un’amigu de una sorresta de tertzu gradu de sroga mia, genti mai bia prima de cussa dì. Totu beni, cun cantus, ballus, spàssius e segamentus de cravata (fia prus cara sa cravata de su dinai chi s’iant arregalau!) grandu sciallu, cun sroga mia a tacus altus binti centìmetrus, (po ci pesai ddi fiat tocau a si poni una scala) bistida a bistiri longu, a mantellina trasparenti e a capeddu asullu, a tipu sa Regina Elisabetta. Seu seguru ca chi ci fiat istètiu sa bonànima de srogu miu, dd’iat ai pigada a puntadas de pei a paneri, poi is àrias falsas de Granduchessa (o Grandifessa?) chi si fiat donendi. Is invitaus paesanus mius, si fiant spantaus de su lussu de cussa genti Campidanesa, ca mancai fessat genti de campagna, sa dì iant sfogiau arroba de marca de citadinus, de seguru comporada a dèpidu e chi ancora non depint’ai de seguru pagau. Sroga mia, amarolla iat bòfiu organitzai sa coja, in dd’unu Ristoranti caru che fogu, a dexi Km de bidda sua, poita ca iat nau, ca sa filla si meritàt cussu e prus de cussu e ca s’ùnica filla chi teniàt, depiàt fai sa figura chi una picioca aici bella meritàt. Aici mancai a malu coru e ponendusì sa manu in sa cuscientza e in su portafògliu, in famìlia iaus acetau custa impositzioni de sroga mia, chi in pagu tempus iat organitzau cun is gomais de su bixinau, custa festa. Iat po fintzas fatu beni po sa missa unu predi amigu suu, chi fiat arribau de su corr’e sa furca a posta po sa coja nostra. Apu giai nau, ca totu fiat organitzau a sa perfetzioni, fintzas a s’ora de pagai su contu saliu de su Ristoranti, poita sroga mia, no iat castiau de certu s’arrispàrmiu e si fiat ghetàt a is pietantzas prus caras e prelibadas a basi de pisci de prima, cun aligustas e gamberonis de prima scelta, antipastus de terra e de mari, còciula niedda, e òstricas friscas, tres primus, segundus a scelta de pisci e petza, turta a cincu pianus, e po finì drucis sardus a bizefa, binu de 122 | Amministratziones Comunales de Paule, Bonàrcadu e Fordongianus dònnia tipu; cun butìglias seletzionadas de sa Cantina de Jerzu, po abinai a dònnia piatantza su binu suu, aici su muscadeddu de missa manna po is drucis e non fiant amancaus is amarus e digestivus po fai digerì sa bella satzadura a is invitaus Campidanesus. Insoma, fiat istètia una coja nemonada in cussa bidda poita sa genti si fiat abufada chene arrispàrmiu. Prus de sa metadi de is invitaus de cussa bidda, po dda finì in bellesa, si fiant puru imbriagaus che “tronca” (tres si fiant po fintzas pisciaus asuba!) e po pagu, essendi puru genti de binu malu, dda boliànt finì a certai cun is paesanus mius, pagu abituaus a custu tipu de scialla e a custu tipu de baldoria, poita sa cosa fiat finia a batorinas e trallallerus cun sfutimentu lègius e ofensivus tra is duas biddas, chi si rinfaciànt cosas chi ne mancu in sa guerra de Troia mai fiat capitada, tra Troianus e Grecus. A su momentu perou de saldai su contu cun su Ristoranti, sroga mia iat cumentzau a si circai scusas de “malu pagadori”, fadendi s’indiana, narendi ca in bidda sua su pràngiu de sa coja fiat de moda a ddu pagai sa parti de su sposu; scaresciendusì s’acòrdiu chi iaus fatu po pagai metadi a pari. Issa inveci naràt po scusa, ca cussu chi issa depiàt pagai fiant sceti is confetus e is bombonieras. A nudda fiant serbias is discussionis, poita sroga mia iat decìdiu de non pagai nudda, antzis iat minaciau de contai in giru, ca is parentis de su sposu si boliànt arrifiutai de saldai su contu in su Ristoranti, antzis iat puru minaciau a boxi alta e a tzèrrius, de andai ddu contai po fintzas in bidda nostra, po mesu de genti chi conosciàt, bucàcia comenti de issa. Aici, babbu e mama, po fai finì custu disgustosu arricatu, si fiant postus su coru in paxi e sa manu in su portafògliu e iant pagau custu Ricevimentu, chi de seguru in bidda nostra iat essi bastau po fai a su mancu cincu cojas. Non mi bollu arregordai po piedadi, de s’album de is fotogràfias, non c’est istètia una fotogràfia chene chi sroga mia si fessat posta in mesu de is carronis. Fiat bessia in dònnia posa, sempri sorridenti e pomposa, mancu chi fessat issa sa sposa, si fiat stichia in mesu po fintzas candu fiaus andus a fai una pariga de scatus in su Nuraxi de cussa bidda. Est mellus, puru chi non fueddi de is arregallus de is parentis e invitaus de sa famìlia de sroga mia, parriàt ca si fiant postus de acòrdiu po s’arregallai tassixeddas po cafei, bichierinus, cocerinus, frochitas, culleras e vassòius de lamiera barata, de seguru comporada in butegas Cinesas. Unu zietu s’iat arregalau po fintzas una cupa po nanca si calentai is peis! Un’atru unu suadori po suai su fogu! De sa dì, tra sa famìlia mia e sa famìlia de mulleri mia, is pontis si fiant segaus e fiat cumentzada una guerra chi iat conditzionau puru sa vida nostra de sposinus. Dònnia tanti, de sòlitu su cenàbara, arribàt sroga mia a domu, a manus sbuidas ma a valigiedda prena de arroba po càmbiu, pronta a si fai invitai chene invitu e a si passai su fin’e cida in domu nostra, pretendendi cenas e pràngius a sceberu suu. Candu c’intràt in su céssu, fiat ocupau po a su mancu duas oras. Si in su mentris si a nosu beniàt gana improvisa de andai a cussu logu, fiaus obligaus a pedì ospitalidadi in domu de babbu e mama, e si tocat a curri, poita biviànt atesu. Medas bortas, candu fiaus crocaus, tzerriàt a sa filla de sa stantza sua e ddi domandàt a boxi prena ita fiaus fadendi. Certas bortas, cussa domanda mi fadiàt pesai su sànguni a conca; cun sa gana de andai e ddi tirai su tzugu comenti de unu caboniscu. Pobidda mia, po dda scusai naràt: ca fiat antziana e tocàt a teni pasientza, ma deu non tenia prus nisciuna gana e sa pasientza fiat finendi. In prus a pustis de vàrius tentativus po nanca fai nàsciri calincunu pipiu, mi fia aici scoragiau e cumplessau ca mi pigau culpas chi non fiant mias, mancai sroga mia dònnia tanti fadiàt sa botaredda cun sa filla, Pabàriu - editzione sa de duos | 123 narendi ca deu non fia capassu de fai nudda, mancu a dda fai bessiri nonna. Candu finalmenti mi fia decìdiu de andai a mi fai visitai de unu specialista de Casteddu po cussu tipu de patologia. A pustis pagu tempus, mi fiant torraus is èsitus, su professori, prexau m’iat nau: ” lei è sano come un pesce, lei potrebbe fare un reggimento di figli, anzi, le consiglierei, di far fare le analisi a sua moglie perché di sicuro è lei che ha problemi”. Aici, ia cunvintu a pobidda mia a iscusi de sa mama, de si fai is analis, iaus scrobettu ca issa po chistionis de ovulatzioni (aici iat sententziau su professori) non podiàt abarrai gravida e dd’iat cunsillau de fai una cura ormonali, po nanca ddi stimolai is òvulus. Po mei, a parti sa delusioni po s’èsitu de pobidda mia, m’abarràt sa sodisfatzioni ca non fiat culpa mia, perou candu pobidda mia dd’iat cunfessau a sa mama, issa iat sententziau, ca de seguru fiant sbagliaus is esàminis e fiat abarrada cunvinta e abetiosa ca su malàdiu de isterilesa fia deu. Cun pobidda mia, si podit nai ca andau puru de acòrdiu, poita fiat una brava picioca pulia e ordinada, ma sa presentza de sa mama e is intrusuamentus chi issa fadiàt a sa filla, iat arruinau custa coja, chi po mei e issa fiat istètia puru de amori. Aici iaus cumentzau a certai dì e noti, antzis prus a arenoti che aredì e abellu abellu sa cosa si fiat sciusciada, fintzas a decidi de crocai donniunu po contu suu. Po cussu, candu arribàt sroga mia, si crocànt impari in su letu matrimoniali, a mei inveci mi tocat a mi crocai in su divanu in coxina, e dd’as intendia scracaliendi prexadas a totu noti. Sroga mia, comenti naràt su nòmini miu, luegus cuminzànt is arrisus a trintatres dentis, medas bortas mi fiat benia sa tentatzioni de mi ndi pesai e andai ddis sonai su silèntziu e mancai a ddis donai una bella carda de corpus. De seguru, aici non si podìat andai ananti. Fintzas a candu mi fiat decìdiu de pigai una decisioni dràstica. Ia pigau a pobidda mia a una parti e dd’ia nau: depis sceberai, o mei o mama tua”, issa m’iat arrespostu calma: “si bolis a mei, depis boli puru a mama mia, si non ti andat beni, podis puru andai”! In cussu precisu momentu ia decìdiu de andai! Mi fia trasferiu a bivi a domu de mama, narendi po scusa ca fiat una crisi passegera, ma sciria giai ca non fiat aici, poita candu biria a sroga mia e pobidda mia passilendi in giru a bratzetu, ciaciarrendi prexadas, ia cumprèndiu ca sa cosa fiat finia e po cussu mi fia trasferiu a bivi in campagna, in dd’una domixedda de famìlia. In su mentris puru pobidda mia si fiat trasferia a bivi a bidda sua in Campidanu. Dònnia tanti m’arribàt una lìtera de s’abogau, ca nanca fiaus in atesa de definì is paperis po sa separatzioni legali. Unu mesi fait, apu arriciu una telefonada de pobidda mia, narendi ca at certau cun sa mama e ca fiat disposta a torrai a domu, ma deu dd’apu arrespostu ca non ddi tengu nisciuna gana de torrai in cussa strada, poita candu sa funi s’est segada, tocat lassada segada e unu nuu chi s’est scapiau est difìcili a ddu torrai a annuai. Mi seu fatu puru su contu de su tempus passau in soferentza in cussu dexi annus de conviventza forzada cun sa cumpangia de sroga mia, funt 120 mesis, 3650 dis, 87.600 oras, e po acabai su contu 5.256.000 minutus, e custu, creu chi bastit po spiegai sa decisioni mia. In prus, in beridadi, si depu nai, ca in su mentris, apu conotu una picioca stràngia chi beniàt a mi fai is pulìtzias in domu. Nanca est una badanti, aici dd’as tzerriànt in bidda. Issa est Ucraina, benit de cussa Natzioni chi prima fiat impari cun s’Unioni Sovietica. Su nòmini, non est chi mi praxat meda, poita si tzèrriat Ludmilla, ma de s’atru est totu a su contàriu de pobidda mia, in prus m’at puru cunfessau ca non at mai conotu sa mama, poita est crèscia in dd’unu orfanatròfiu, duncas non c’est su perigulu chi una sroga Ucraina, ndi bengat a arruinai custa bella stòria. Seu prexau 124 | Amministratziones Comunales de Paule, Bonàrcadu e Fordongianus e parru torrau a nasci, in prus si depu cunfidai, ca ariseu, Ludmilla at fatu un’esàmini cun d’una proveta de farmàcia (ddu zèrriant “Test de gravidanza”) e tra otu mesis bessu puru babu. Comenti si narat … e vissero tutti felici e contenti….. a parti pobidda mia, ca sciu ca est bivendi cun dd’unu fradi, poita sroga mia s’est aconcubinada cun dd’unu pensionau de una bidda acanta. Dònnia tanti circat de mi telefonai, ma deu, ca apu arregistrau su nùmeru, non dd’arrispondu, antzis po seguresa dd’apu stacau puru sa linea telefònica. S’abogau miu, m’at nau ca tra pagu mi sìstemat sa facenda de su divòrtziu, aici potzu poni in arrègula sa situatzioni cun Ludmilla, po sa chistioni de su permissu de sogiorno. A custu puntu, mi parrit ca est mellus a cambiai s’antigu dìciu Sardu: “S’amori e sa pobidda, circadidda acant’e bidda “, cambiendiddu cun: “ Si non bolis andai in arruina- circadidda mancai Ucraina!” Po finì custu contu in bellesa, mi benit sa tentatzioni, biendi comenti s’est cumportada custa sroga, de scrii puru: “Po custu tipu de srogas -c’iant a serbì bellas sogas- po dd’as acapiai- e si ndi liberai”! A s’inghitzu de su contu fia narendi ca mi fia calentendi is peis in sa ziminera, si seis curiosus de sciri ita fia abruxendi in su fogu si ddu nau luegus; fia abruxendi s’àlbum de is fotogràfias, aundi sroga mia fiat bessida in dònna posa, depu nai ca s’àlbum m’est costau caru, ma depu nai puru, ca calentàt mellus de unu truncheddu de ìxibi. Pabàriu - editzione sa de duos | 125 126 | Amministratziones Comunales de Paule, Bonàrcadu e Fordongianus Acabadu de imprentare in su mese de santugaine de su 2011 in sa Tipografia Ghilarzese Bilartzi (Aristanis)