171 (962.17 KiB)

Transcript

171 (962.17 KiB)
01/04
02/04
03/04
04/04
05/04
06/04
annada 15 Glion pretsch frs. 45.–/onn
07/04
08/04
09/04
10/04
11/04
12/04
4
01/05
02/05
3
5
03/05
04/05
05/05
06/05
07/05
20
08/05
16
10/05
11/05
11
02/06
19
10
12/05
01/06
15
12
09/05
14
13
2
22
23
1
9
17
18
21
6
24
03/06
04/06
25
05/06
06/06
07/06
8
7
30
28
08/06
09/06
10/06
27
26
11/06
01/07
02/07
29
31
03/07
04/07
05/07
32
06/07
33
07/07
09/07
54
50
46
41
57
45
37
47
34
44
10/07
11/07
51
36
12/07
01/08
42
35
02/08
48
49
60
53
43
52
55
56
03/08
04/08
05/08
40
06/08
38
07/08
39
09/08
10/08
11/08
gieus
Traumschiff e CSI en Surselva
Scolina da Superstars en il CUssegl Federal
Punts batta vinavant. Na, nus n’essan betg malcuntents!
12/08
01/09
1
58
59
cuntegn 171
Editorial 171
da Silvana Derungs
Gis gidan alla
creativitad
gis da tgertas
Cura tg’ia geva anc ainten la prima­
ra giuievans prest da mintga pôssa gis.
I dava en taimp tgi tots, scolars e scola­
ras dall’amprema anfignen seisavla classa,
giuievan bull e lader. Nous ans rimnavans
davant scola e clamavans: «Tgi less far bull
e lader, chel dess neir na cò!»
«Gis» è en pled mecta vast. I dat bleras dif­
ferentas schorts da gis. Per exaimpel: gis da
tgertas, gis da cumpagneia, gis da tavla, gis
da computer, gis da gameboy, gis da play­
station, gis d’unfants e gis da sport e gim­
nastica. Matagn dattigl anc bler daples gis,
ma nous ans lagn fatschentar cugls gis da
tgertas (tgertas da jass).
da Tanja e Flurina Augustin
da Catrina Waldegg
Editorial
da Silvana Derungs
2
Gis gidan alla creativitad
da Catrina Waldegg
3
Gis da tgertas
da Tanja e Flurina Augustin
3
Vulain dar in gieu?
Gieus sveglian la fantasia (cf. pagina 3); gieus
eviteschan la stupiditad televisorica ed anime­
schan a discurs (cf. pagina 4); gieus promovan
– tut tenor gener – il pensar logic, cumples­
siv, strategic e creativ; gieus pon dentant era
far vegnir malsaun, allontanar nus da la reali­
tad – e quai betg mo per la durada da 30–240
minutas.
Iniziativa...
da Gianna Sonder
4
Gulasch en schelentera
da Curdin Maissen
Gieus datti per mintga gust e mintga situa­
ziun: gieus da tavla, gieus da chartas, gieus da
rolla (betg mo quels erotics); gieus da compu­
ter; gieus per ir en viadi, per ils quals ins dovra
nagut u forsa be palpiri e rispli; gieus che
duran 15 minutas u pliras uras; gieus ch’ins
po dar sulet u en dus, en trais u en 18 u en 22;
gieus cun in factur da cletg da 100% fin giu
sin 0%; gieus sco tals, per giugar, ma era gieus
sportivs, gieus da pleds, tocs da teater, gieus
auditivs, gieus festivs ed uschia vinavant.
4
Linguissimo
da Silvana Derungs
5
Le Disque
da Silvana Derungs
6
Giuru: la seria
da Sara Hermann
8
Punts politicas
cun Clau Dermont e Roman Liesch
10
Eu, Eu ed eu
dad Anna Serarda Campell
12
Mamma mia
da Fadrina Hofmann Estrada
12
Per cuort temps el mund da film
da Flurina Cajochen
13
il pled dal mais
dad Ursin Lutz
15
La Wg da Chatrina Josty
Enavos tar mes gieus preferids: ils gieus da
cumpagnia. Pertge hai jau l’impressiun ch’i
vegnia dà paucs gieus – malgrà tut la varie­
tad ed ils effects positivs da quels gieus?
(Schegea... suenter avair legì ils texts da
questas PUNTS stoss jau forsa reveder mia
impressiun.) U in’autra dumonda: Pertge
restan ils blers tar ils gieus ch’els enconuschan
15
il meglier da rtr
16
fumetto da Jon Bischoff
16
17
Engiavinera
18
Container
19
Impressum Ed ussa: buna lectura e buns gieus cun PUNTS
nr. 171 en quellas lungas sairas d’enviern.
Inventar sez e suandar las modas
Nous inventavans savens er nusez gis. Segl
areal da scola davigl ca. diesch gronds craps
tgi stavan egn dasper l’oter. Nous davans
noms ad els ed egn veva da vurdar davent e
dumbrar sen 20 dantant tg’igls oters saglievan
anturn segls craps. Cura tg’el veva fito dum­
brar, veva’l da deir igl nom d’en crap e chel tgi
stava sen el veva da dumbrar. Chest gi vessans
savia giuier ouras or. Pi tard era igl jojo grond
an moda ed anc pi tard igl gummitwist. Pero
tge gioian igls unfants ozande?
Gis da gameboy, ni scu tgi chels gaffens on
ozande nom, ed igls telefonigns, tg’igls unfants
digl martgea ed adegna daple er igls oters sur­
vignan adegna pi bôt, rigian ossa sen plazza da
scola. Noua restan la cuminanza e creativitad?
Cumprova scientifica
Igl è nia fatg ena studia an Tera tudestga, ain­
ten la quala igls genitours vevan da vurdar
tg’igls unfants na gioian nigns gis electronics e
tg’els na vardan betg televisiun. All’antschatta
eran igls unfants fitg malcuntaints. Pero cugl
taimp on els antschett a giuier cun oters
unfants. Els galdievan igl taimp tgi passen­
tavan oravant ansemen cugls oters. Igl è sa
musso tgi las notas eran daventadas miglras e
la creativitad fluriva. Els vevan daple energeia
ed en tgea liber per amprender.
La studia demossa tgi gis electronics èn schlets
per l’amprestaziun ainten scola e tg’igls gis an
cuminanza laschan prosperar la creativitad. Er
tar la gliout tgi gioia betg ple sen plazzas da
scola, gliout tgi ò da cumbatter igl mintgade,
fiss en zichel creativitad savens nizzigevla. Ella
ans gida per exaimpel da catar soluziuns. Ella
è ansasez ainten nous tots. Nous la vessans
angal da lascher liber. Seiigl tras malager en
maletg cun calours d’ava, seiigl cun saltar tar
la nossa canzung prefereida u cun giuier en gi
tgi galdievans cura tgi erans unfants.
MALCUNTENTIENTSCHA? NA!
MOTIVAZIUN, ENGASCHI E PLASCHAIR!
gia e n’emprovan betg novs gieus? Dependi
da la bursa? (Gieus da tabla han mintgatant
in bun pretsch, quai constat.) Èsi forsa ina
tscherta marschadetgna mentala dad activar
il pensar? (Jau na vi betg discreditar insatgi,
quai è era mintgatant tar mai in obstachel.)
U ta starmentas da leger e chapir las reglas
da gieu? (Co fissi cun in cudeschin da reglas
dad 80 paginas che instruescha, co far la bat­
taglia cun tschientineras da figurinas cun­
ter tes adversari?) U il fatg ch’i dat insumma
reglas? Èsi la tema da perder il gieu? La tema
che vegnian a la glisch la flaivlezza da memo­
risar, l’incumpetenza da pensar logic-strategic
u l’incapacitad dad esser creativ? (Quai passa.
E sch’il gieu finescha en ina catastrofa, lura èsi
tuttina stà u disfortuna u in idiot d’in parte­
nari u simplamain in tup gieu.) U èsi simpla­
main perquai ch’in u plirs partenaris da gieu
mancan? (Legia questas PUNTS e forsa chattas
ti insatgi per dar in gieu, contactar pos ti las
persunas via www.punts.ch.)
19
2
3
Tgertas da jass è prest mintgign da nous tgi
canoscha. Las pi renumadas tar nous èn sur­
tot las tgertas franzosas ed en tant las tude­
stgas. I vign giuia bler ainten ustareia ve dalla
meisa radonda, ma er utro. Vigl e gioven sa
diverteschan d’ellas, cunchegl tgi dat dif­
ferentas variantas da giuier. La generaziun
pi viglia canoscha per exaimpel dar a satg u
dar a «Schieber». Igls giovens perancunter
gioian pitost poker, dar a manzignas ni a jass
da torturar (Folterjass). Dar a tgausep è forsa
igl pi cunaschaint tar tottas dus generaziuns.
Uscheia tgi tats e tattas mossan a lour beadis
da dar a tgertas. Da chegl sa resulta tgi giuier
a tgertas unescha las generaziuns ed er las dif­
ferentas valladas scu tgi sustigna er la cultura
ainten las nossas vischnancas rumantschas.
Er per nous è dar a tgertas impurtant. Ins dat
an cumpagneia, da festas ni aint igl taimp
liber. E forsa nignsan er nous a dar anavant
chegl en bel de...
Iniziativa
per daple gis da cumpagneia
u la nossa wg cun e sainza
da Gianna Sonder
Gulasch en
schelentera
– il niev crimi
romontsch
Linguissimo
Sibilla Cahenzli, ina mumma attractiva cun
affons che vegnan plaunsiu independents,
surpren senza vuler in cass criminal. Avon
onns haveva ella fatg in cuors per detec­
tivs, ha denton mai giu la curascha da sur­
prender in cass. Era quella ga vul Sibilla
beinspert informar la polizia. Ina cadeina
da schabetgs e decisiuns fetg emoziunalas
impedeschan denton quei.
Has ti gugent linguas? – Scrivas ti gugent?
– Emprendas ti gugent d’enconuscher nova
glieud? – Ed has gugent musica e forsa gia
ponderà da scriver texts per musica? Lura
è la concurrenza «Linguissimo» fatga per
tai!
linguas, scriver, musica
Ina concurrenza da scriver per giuvens e giuvnas
da Silvana Derungs
da Curdin Maissen
Tar nous è la televisiun an funcziun quasi
mintga seira. Betg angal quasi mintga
seira. Na, MINTGA seira. Ia ma ragord
dad ena excepziun: Köbi, igl mies con­
abitant tudestg era gist nia vetiers da nov.
Ia tschantava segl canape oransch, el segl
co­tschen, ed ainten la tele niva propa angal
merda. E cò ò Köbi, igl doctorant da fisica,
gia ena brillianta ideia: scloder ella. Wow.
Sen chella ideia ins stò gl’amprem eneda
neir.
en’eda anfignen ossa. Nous na capitulagn
betg. I vign riia, sbrigia, baito, fatg sfrusch, sa
ghittino, giuia, gudagnea e pers. E mintgign
canoscha planget la tactica, las deblezzas, las
preferentschas digls oters. La moda e manie­
ra da giuier reflectescha prest egn tar egn igl
caracter d’en carstgang. Sieir da sasez, sieir
dalla victorgia, prest en po arrogant, serious,
nervous e malpaztgaint. Giuier è ena bunga
e divertenta moda da mantigneir e tgirar
contacts socials. Igl a ed o per ena veta venti­
revla. Ed i fò simplamaintg uhuara spass.
Detg e fatg e nous vagn baito. Da noua tg’el
reiva, da noua tg’ia reiv. Exact da cò igl vaia
musso sen google earth.
L’otra dumang era Köbi gio betg ple schi
nov. Vessans pero betg mess giu la tele, vessa
l’otra dumang betg savia tg’el ò dus soras. E
perchegl, mies tgers cumpogns digl tschever,
vegias curaschi da betg vurdar televisiun! Per
evitar tg’ins sa sainta cugl taimp scu ainten ena
terapia da gruppa tigls dependents d’alcohol e
per dar en zichel pever alla seira sainza tele­
visiun, dattigl en super mettel: igls gis da
cumpagneia. P.ex. Siedler, Dog, Sainza tema e
noblezza u er classichers scu Monopoly, Tgi tgi
vo plang vo sang etc.
An media giuign nous ossa en’eda all’emda.
Igl ple la fegn d’emda. Mintgign cun en
ma­giel vegn, Föns e Köbi cunter Corina e mè.
Igl duell etern. Corina ed ia vagn gudagnea
Sibilla sa sefidar en tuttas situaziuns digl agid
d’enconuschents. Quei ei per l’ina sia casa­
rina Diana; l’amitga Daniela ch’encorscha
tut; e Susi, redactura d’ina gasetta, che fa
buca l’impressiun d’ina Susi. Da l’autra vart
ils umens. Els ein umens ch’ein incantai da
Sibilla. In cumpogn dil cuors da detectiv che
lavura ussa tier la polizia; in anteriur consco­
lar ed ussa redactur d’ina gasetta; ni il directur
dalla barschera che ei il center dil schabetg.
Il mariu da Sibilla gida enten ir sin viadi da
fa­t schenta duront duas jamnas. Aschia sto
Sibilla dar a negin plaid e fatg sur da siu far e
demanar. Biaras acziuns succedan gest aschia.
En muments, els quals ella selai menar da sen­
timents e giavischs nuncunscients. Insumma
ei la veta da Sibilla zun caotica en quei temps.
Pauc far, e tut fuss iu ellas caultschas.
A Claudia Cadruvi reussescha ei a moda fetg
subtila da mussar al lectur en tgei situa­z iun
mentala che la persuna principala, Sibilla
Cahenzli, secatta. Il lectur sa suandar ses
patratgs e sentiments ch’ein ina ga logics e
l’autra ga irraziunals. Patratgs intims. Tut
priu ina figura feminina fetg autentica. Il
crimi ei sur l’entira lunghezia plein tensiun.
L’entschatta fatschentan ils problems persunals
da Sibilla, vegnan denton stuschai a cantun
pli e pli fetg dils fatgs dil delict. Il quitau per
Sibilla retuorna la fin en cumplein’intensitad.
Sibilla, ina persuna d’identificaziun. Tgisà,
sch’ella vegn puspei confruntada cun in crim?
Il crimi “Gulasch en schelentera” ei cumparius
tier APART EDIZIUN ed ei da retrer sut edi­
[email protected] u sur la numera da telefon 043
311 10 20 ni era tier la Lia Rumantscha.
4
Il project e la finamira
Cun il project Linguissimo, che duai per
l’entschatta durar quatter onns, vul il FORUM
HELVETICUM (FH) svegliar l’interess tar la
giuventetgna per lur convischins dad autras
regiuns linguisticas da la Svizra. Sper quai
vul ins pussibilitar il diever concret da linguas
estras e promover la communicaziun tranter
la giuventetgna or da las differentas regiuns
linguisticas. Il FH lavura ensemen cun asso­
ciaziuns tetgalas da magistras e magisters, cun
associaziuns e medias da giuventetgna e cun
diversas organisaziuns per il barat da giuven­
tetgna.
En in’emprima fasa da la concurrenza
inoltreschan ils giuvenils dus texts curts tar
il tema da la concurrenza. En la segunda part
s’inscuntran ils auturs e las auturas da las
30 meglras lavurs per ina fin d’emna ad in
in­s cunter da linguas cun musicists e musi­
cistas da l’entira Svizra. En tandems vegnan
lura scrits texts per las melodias messas a dis­
posiziun dals musicists.
Concurrenza 2008/09
L’emprima concurrenza da Linguissimo è
deditgada a la musica. Sa participar pon giu­
vens e giuvnas tranter 16 e 20 onns. Fin ils
12 da schaner 2009 pon ins s’annunziar sin
www. linguissimo.ch. Ils texts duain arrivar
enfin ils 28 da favrer 2009 tar ils organisaturs.
I ston vegnir inoltrads dus texts.
Emprim text: Scriva in text davart il tema
«musica» en tia lingua materna, sch’igl è ina
da las quatter linguas naziunalas. Segund
text: Linguissimo è er ina concurrenza da lin­
guas. T’imagina ch’insatgi dad in’autra re­giun
linguistica da la Svizra vuless emprender
d’enconuscher tai e scriva in purtret da tai en
in’autra lingua naziunala.
Ils texts vegnan giuditgads da la giuria tenor
ils suandants criteris: omadus texts vegnan
resguardads; per l’emprim text quintan l’idea,
l’originalitad, il cuntegn, la lingua, il stil; per
il segund text quintan la lingua ed il cuntegn;
plinavant quinta la cumplettezza da la lavur.
Las 30 meglras lavurs vegnan premiadas cun
resguardar las regiuns linguisticas, uschia ch’i
vegn ad avair persunas da tut las regiuns a
chaschun da l’inscunter.
Tge datti da gudagnar?
Ils 30 victurs da la concurrenza sa participe­
schan a l’inscunter da linguas che ha lieu ils
16/17 da matg 2009 a Lenzburg. Là vegnan
musicistas e musicists da las quatter regiuns
linguisticas da la Svizra ad instruir e dar tips
davart il scriver chanzuns en in workshop.
Suenter il workshop scrivas ti ina chanzun
ensemen cun tes partenari da gruppa ch’è dad
in’autra regiun linguistica. (A partir dal mars
– suenter la decisiun da la giuria – pudais vus
gia communitgar in cun l’auter via e-mail.) Ils
trais megliers teams da l’inscunter gudognan
in viadi en ina metropola da l’Europa. Il viadi
fas ti ensemen cun ils ulteriurs tschintg vic­
turs.
Ulteriuras infurmaziuns davart la concurren­
za ed ils formulars d’annunzia chattas ti sin
www.linguissimo.ch.
5
Le Disque
nua che Sascha Hehn ed arturo casanova s’entaupan
da Silvana Derungs
LE DiSQUE ei il percasa dil soli giug audi­
tiv da vaglia. Bein motiv avunda da sefa­
tschentar cun quella sort da giugs: ils giugs
auditivs.
Sin la pagina www.ledisque.ch anflan ins
ina survesta ed informaziuns davart tut las
historias, aventuras ed episodas cun Irma,
Gion Antoni ed autras figuras creadas e
giugadas da mo ina persuna. Tgei propi ei
LE DiSQUE e tgi ei la persuna davostier?
In’intervesta cun Michel Decurtins-Capaul.
Michel, co eis ti vegnius tier la creaziun da
giugs auditivs?
Jeu encurevel in job da stad – patertgau
vevel vid sortir CD’s, rumir cabels etc. Tier
Battaporta hai jeu denton survegniu ina
plazza redacziunala. Suenter in’emissiun
da pilot ha ei lu dau in’emissiun da musica
empau extravaganta, ina ga ad jamna duront
in’entira stad – jeu sai gnanc, sch’ei era la stad
1997. En in’emissiun hai jeu lu inseriu las
figuras dall’Irma, dil Gion Antoni e digl Alfred
ch’ins enconuscha dils giugs auditivs dad uss,
aber cun in humor fetg banal. Ord la davosa
da quellas emissiuns hai jeu fatg in giug audi­
tiv cun mias figuras e las vuschs tudestgas dad
acturs renomai. Quei san ins tedlar sin «Bond
I e Batman». Suenter ha ei lu dau ina pausa
e pli tard – jeu sai mez buca pli quella histo­
ria – ha ei dau regularmein in giug auditiv
al meins. Las figuras ein lu sesviluppadas en
quei temps...
Ed en quei temps ein quels giugs auditivs
lu era s’accumulai, suppon’jeu?
Gie, entuorn 60 giugs auditivs dat ei uss. Jeu
hai denteren aunc scret da quei special, per
las elecziuns americanas 2004, l’elecziun dalla
Calmy-Rey epi hai jeu era aunc fatg enza­tgei
per tudestg. Sin ledisque.ch anflan ins era
quei. Ei vegn pia sin varga 60 giugs.
Ti fas l’entira lavur: naven da scriver il text,
giugar las figuras, registrar, far la musica
e mischedar. Cheu stat in’immensa lavur
davostier. Has gia dumbrau inaga las uras
che stattan davos in giug auditiv da ca. 30
minutas?
Jeu hai buca grad el tgau quella cefra, mo nus
savein dumbrar ora inaga. Quei fuss scriver il
text: sch’jeu sun fetg sperts, ei quei in di, ca.
16 uras – quei era lu il record. Idea e retscher­
ca: aunc inaga 16 uras. Epi far musica: 16 uras
cun mischedar. Registraziun e mischeida: 20
uras.
Sin ledisque.ch leg’jeu ch’ei ha dau nuot pli
dapi 2006. Has negin temps pli?
Jeu hai in pèr ideas, mo sco ti dis hai jeu buc
il temps. Jeu stoi fadiar raps. Buca mo „lor­
beeras“, mobein raps.
Sche ti vesses temps, tgei realissasses lu
bugen?
Jeu realisass fetg, fetg bugen giugs auditivs
vinavon, aifach auter. Jeu fagess bugen inaga
pli pauc. E zuar reschia, quei s’ei!
Tier il radio fuss quei buca pusseivel?
Tier il Radio Romontsch eis ei aschia che
las resursas ein fetg stretgas per in program
d’aschi bia uras. Ei dat bia caussas che han
precedenza avon in project aschia che drova
bia daners ed era bia uras dalla glieud che
lavura cheu. Las gratulaziuns per exempel
ein bia, bia, bia pli impurtontas che l’ovra dad
in giug auditiv ch’ins vegn forsa aunc a saver
tedlar en 20 onns. Quei ei semplamein aschia.
Has ti in giug auditiv preferiu?
Gie. Dils gags enneu plai il «Traumschiff» il
meglier a mi.
Levas ti gest declarar il «Traumschiff» als
lecturs dallas PUNTS?
Astgel era far in Werbespruch? Quei ei in
Traumschiff che ha buca mo IN Sascha Hehn,
buca mo DUS Sascha Hehns, mobein MO
Sascha Hehns! E dasperas aunc igl Arturo
Casanova! Quei ei in must. Für Freunde
gediegener Unterhaltung... plus canibals.
(Descripziun dil Traumschiff sin la pagina
d’internet: Irma e Gion Antoni gudognan ina
cruschada. Els han aber nuota gudignau in toc
via cantunala, ed els han era buca dumignau
ils smaladi nuncartents en tiara sontga, na, els
van sin in tschéff. Il bastiment a motor ‘Berlin’
ha schon viu biaras episodas. Fetg biaras epi­
sodas. Fetg fetg biaras episodas. Damemia epi­
sodas. Aber aunc mai ina cun Otto Rehagel e
canibalissem. Il traumtschéff: divertiment per
l’entira famiglia. : Taaaa dia da di daaa, ti da
da da da daa ta ta... taa dia da di diii, ti da di
da taa düüü da ta. :)
6
Danunder vegn igl impuls da scriver
ina nova episoda, p.ex. la tematica dil
Traumschiff?
Jeu hai empruau da setener pli u meins vid
actualitads el vast senn dil plaid. Enzatgei
che va a prau cun il temps digl onn ni cun
eveniments che vevan liug duront il temps
dall’emissiun. Tier il Traumschiff era quei
x-zatgei la 500avla emissiun ni x-in giubileum
da Traumschiff... 500 ga barschar giu quel­
las candeilas tuppas leu ellas pettas alla fin
dall’emissiun. E schiglioc inspiraziun? Quei
schai el plaid: in spért che vegn. Mintgaton eis
ei la dunna che di: «Daco fas buca da quei?»
Ed inaga che ti has l’idea: vegn la lavur
fatga en in tratg ni dat ei pausas?
Ei dat schon pausas – era pausas creativas. Igl
emprem pass ei la retscherca, ozildi via inter­
net. P.ex. tier il giug auditiv «El Ombre» – jeu
level far enzatgei da cowboys, sai gnanc daco –
e lu mirel empau egl internet... (Exclamaziun:)
Ah, jeu sai co jeu sun vegnius sin quella idea,
exact! Leu mava grad ina sgarscheivla reclama
da quels Taco ni x-zatgei Tex-Mex-food en la
televisiun. (Cun accent spagnol:) «In Mehico
you are liberty, you are free to create your
own revolution!» Lu level saver in tec dapli
da quella revoluziun a Mexico e dall’America
sco forza imperiala en quei temps. En quellas
retschercas emprendan ins ina massa e sur­
vegn fetg bia inspiraziun per gags e giugs da
plaids. E suenter – el cass ideal grad suenter –
vegness la story. Enzatgei che tegn neu, zatgei
tensiv e che dat spazi per far gags – per quei
va ei gie. E cura ch’jeu hai quei raster, il plot,
scrivel jeu quel, el cass ideal en in di. Mo eba,
quei ei il cass ideal.
Scrivas ti per agen divertiment – aschidadir
era empau per hobi – ni patratgas era vid il
public e tgei che savess divertir quel?
Quei hobi ha pagau a mi il studi e nutriu
mia famiglia in mument! Ussa sun jeu tier il
radio ed igl ei in puccau cardinal da dir aschia,
aber: Na, jeu patratgel BUC vid il publicum.
Sche jeu quetel legher ei, tonscha quei a mi.
Jeu hai schon era in tec controlla: sche quels
entuorn mei vessen quitau quei buglia, vess
jeu calau. Mo jeu hai oravontut vuliu far quei
ch’jeu quetel bien; quei exclauda aber buca
ch’ei seigi era bien per zatgi auter.
Lein vegnir tier las figuras: Irma e Gion
Antoni ein tias figuras principalas. Sco ti
has gia detg, eran ellas dapi l’entschatta en
tiu repertori. Ein ellas era tias figuras pre­
feridas?
In temps giugav’jeu il pli bugen il Gioder,
pertgei lez ei il pli „strange“, il pli jester en sia
fuorma da communicar el senn ch’ins porta
fetg bia emoziuns mo en fuorma dad in vocal.
Dil giugar era el miu preferiu. Jeu scrivevel
el nuidis, fagevel il bia mo in pèr strehs ed
improvisavel lu pil pli.
E sco persunas sco talas, tgeininas ein tias
preferidas?
Jeu s’identificheschel forsa il pli fetg cull’Irma.
Buca tut. Jesses, gie buca tut! Il bia da quei
che l’Irma di, quei sun jeu.
E las figuras ch’jeu SCRIVEVEL il pli bugen
eran adina quellas duas comparsas che vegnan
aunc vitier. Quei ei in instrument classic: duas
figuras legras ch’ein leu, han x-ina rolla ed ein
adina en dus.
Has lu era in’aversiun encunter certas figu­
ras?
Also mia vusch ha in’aversiun encunter ina
figura che vegn mintgaton, il bia enzatgei
surnatural. (Imitescha ina sort monster cun
vusch rauca senza tun.) Quei mazza e ranscha
la vusch, quei ei sgarscheivel. En in giug hai
empruau da cantar cun quella vusch, jeu mo
pli tuschevel suenter.
Dat ei era figuras che s’infiltreschan en tiu
mintgadi? Lein dir che ti discuoras tutteni­
na sco il Gion Antoni?
Na gliez dat ei atgnamein buc. Forsa igl Alfred
aunc, in temps era ei empau moda da far sin...
Hm, co eis ei ussa correct da dir? Homofil? Mo
quei era in temps.
Tes giugs auditivs ein tuts per sursilvan, ni
era lu in per tudestg. Has era giu ponderau
da far in giug per rumantsch grischun?
Na, jeu hai fatg nuot per rumantsch grischun.
Il sulet publicau per rumantsch grischun
nua ch’jeu erel cumpigliaus era il film dad
«Asterix». Mo quei ei in pseudo-rg cun sur­
silvan. Mo ei fuss interessant da luvrar cun il
mied special rumantsch grischun.
Tias figuras discuoran in lungatg fetg luc,
colloquial, cun in romontsch da mintga­
di cun biars germanissems. Ei quei stau
clar per tei da buca dar ad ellas in „bien
romontsch“?
Hai jeu è fatg bien insumma zatgei zacu?! Ei
fa buca senn da far ina figura che viva cun in
lungatg stilisau. Nies lungatg correct ei fetg,
fetg lunsch naven dil lungatg duvrau. Quasi
in’aschi gronda differenza sco d’in idiom al
rumantsch grischun. Perquei fageva ei per
mei buca senn da duvrar in lungatg cor­
rect. Mo aschi clar era quei buca stau naven
dall’entschatta, sch’ins teidla ils vegls giugs.
Hai buca fatg sapientivamein emprovas,
aber per dir sempel: sch’ei tunava scheisse,
scrivev’jeu auter ei. Il resultat: ei tunava lu
mal, cura ch’jeu duvravel in lungatg constru­
iu, eba da scartira.
Aunc per far in tec reclama. Tia pagina
d’internet porscha era l’opziun da dar en
incumbensa in giug auditiv...
Aunc mai enzatgi! Aunc mai! Bia memia car!
Aber bugeeen! Jeu savevel ch’ei vegni mai a
dar enzatgi. Level exnum haver si quei, era
sch’igl ei mo per dar ina valeta, per mussar
con ch’enzatgei aschia valess. Aber era leu
fagess jeu buca gudogn.
Bien, lein dir, sche las PUNTS han in di
daners avunda...
Sche fageis in’ediziun speciala?
Daco buc? Michel Decurtins-Capaul en res­
chia e puntists ein las figuras... Sponsurs duein
s’annunziar! Jeu engraziel cordialmein a
Michel per siu temps e la peda per las PUNTS.
Tgi che ha survegniu gust da las aventuras dad
Irma, Gioder, Gion Antoni, Alfred e l’entira
cumpignia duei ir sin www.ledisque.ch. Leu
san ins tedlar ils trailers dils giugs naven dad
«Air Surselva» sur l’«Expo» ed «Il num dalla
rosa» tochen a «Vampirs» e «WM». Il giug
auditiv «CSI Trun/Rabius» cun la squadra
speciala dalla polizia regiunala (il specialist da
bumbas Gion Antoni Caine, l’autopsista Irma
Woods, il chemicher Gioder Speedle ed ils
sfunsader Alfred Delko) san ins era cargar giu
gratuit. Secapescha ch’ins sa era gest empustar
leu ils discs. Nadal stat prest avon porta, co
fuss ei cun in legher giug auditiv romontsch
per il frar u la sora?
7
Michel Decurtins-Capaul ha 31 onns, ei maridaus
ed ei bab da dus affons. El ei carschius si a Trun,
ha fatg il gimnasi a Mustér ed ha studegiau giuris­
prudenza e scienzias da politica all’Universitad da
Turitg. Uss eis el redactur tier il Radio Rumantsch
e habitescha a Haldenstein.
Giuru:
samantha
la seria
da Sara Hermann
Tgi è tgi?
Tschertga il text tar il chau!
Mintga cuc sa tge che la GiuRu è, ma nagin
che sa propi tgi che la GiuRu è. Forsa che tes
vischin, tia coiffeusa, tes schef u tia affera
pudessan er esser GiuRu? Nagin che sa vai­
ramain. 148 fatschas, ina pli bella che l’autra,
ma nagin che sa che questas persunas èn propi
commembras da la GiuRu. Scandal! En questa
seria mensila vegn preschentà in commember
suenter l’autra commembra.
1
2
3
4
5
Sche ti has chattà la soluziun, sas ti da tge
organisaziun da giuventetgna che ti stos
exnum daventar commember, sche ti n'es
anc betg! Scriva la soluziun en la nivletta
sut!
prenum: Simon
num: Casutt
domicil: Falera e Turitg
activitad principala: bäänker e politicher
annada: 1985
quai hai jau gugent: libertad, capuns, partida
verd-liberala, products biologics, far nagut
quai n’hai jau betg gugent: stress, extremis­
sem, tschigulatta, trid’aura
e-mail: [email protected]
u
1
2
3
4
5
8
prenum: Fabian
num: Sgier
domicil: America dal sid
activitad principala: viagiar
annada: 1981
quai hai jau gugent: l’umanitad
quai n’hai jau betg gugent: il consum da
massa
e-mail: -
R
prenum: Fadrina
num: Hofmann Estrada
domicil: Scuol e Berna
activitad principala: mamma e schurnalista
annada: 1982
quai hai jau gugent: Luan, Wilbert, Birba
quai n’hai jau betg gugent: nauscha luna, la
damaun marvegl, intoleranza, pezs plains
e-mail: [email protected]
i
prenum: Donat
num: Caduff
domicil: GR, NL
activitad principala: durmir, lavurar, viagiar
annada: 1982
quai hai jau gugent: guarda
http://dasmagazin.ch/index.php/hans-ulrichobrist-kurator/ u http://dasmagazin.ch/index.
php/claudia-wambululu/ u http://dasmagazin.
ch/index.php/olaf-breuning-kunstler/
quai n’hai jau betg gugent: guarda http://das­
magazin.ch/index.php/tinu-heiniger/ u http://
dasmagazin.ch/index.php/margrit-laubli/ u
http://dasmagazin.ch/index.php/youssoundour/
e-mail: [email protected]
g
9
prenum: Lorenzo
num: Polin
domicil: Samedan / Neuenhof (AG)
activitad principala: actur (en scolaziun)
annada: 1985
quai hai jau gugent: illusiuns e realitad
quai n’hai jau betg gugent: violenza
e-mail: [email protected]
u
Las Punts
politicas
Noss Cussegl federal
Il Cussegl federal è ina tematica che chatta
nagina fin en ils discurs politics da la Svizra.
È il cusseglier federal Samuel Schmid anc
supportabel suenter l’affera dal schef dal
militar Nef? Tge èsi cun la partida popu­
lara Svizra? È ses cumportament politic
giustifitgà? È ses agir atgnamain confurm
a la lescha? Qua las opiniuns da noss dus
politichers giuvens:
Tener la dira
da Clau Dermont
Sco sch’ei dess sil mund el mument nuot
auter da rumper la cavazza ch’il cussegl
federal dalla Svizra.
Mo tuts che sefatschentan cun quel, aschia
naturalmein era las PUNTS. Ed ei va in’autra
gada buca per Couchepin, Merz ni Schmid,
mobein per tut in auter. In um da 68 onns che
habitescha a Herrliberg e Razén e che sa sem­
plamein buca survegnir avunda pussonza poli­
tica. Avon in onn ha el survegniu giu pil nas,
quei ch’el ha era meritau. Dapi lu sesanfla sia
partida ell’aschinumnada «opposiziun». Per
motivs persunals vegnan projects smanatschai
e refusai, ei fa puspei inagada la pareta che
canera seigi pli impurtonta ella politica che la
lavur pragmatica vid projects che portan vina­
von la Svizra.
da tener la dira. La fracziun less buca pli sesuttametter al dictat dils dretgpopulists da Turitg.
Igl ei da mussar al milliunari che daners ei
halt tuttina buca tut, e che quei arva buca
tut las portas ch’el havess aschi nuidis bugen.
Schmid ha ussa la pusseivladad da mussar
ch’el ha in caracter, quei ch’el ha buc adina
dumignau. El ei denton quel che sa mussar
uss alla Svizra che nus stuein buca sesutta­
metter al dictat d’ina partida ni d’ina persuna
cun ina pretensiun da pussonza che ha num­
dadiu buca plaz el sistem da concordanza e
consens dalla Svizra. Perquei ha Schmid da
restar cusseglier federal e tenor turnus vegnir
eligius vicepresident. Nies parlament sto veg­
nir anavos tier las tematicas che han da fat­
schentar il sistem politic – per exempel co ins
sa regular meglier il sistem da bancas per ch’il
surviver dalla banca seigi pli impurtont che
mo da far rendita oz. Ni co nus impedin alza­
ments da premias tier las cassas da malsauns
ed ils c­u­­osts da sanadad vegnan sbassai. Ni co
l’armada survegn in pensum modern ed ina
structura che funcziuna.
Clau Dermont (19) da Rueun studegia poli­
tologia a Berna ed è pledader da medias da la
Giuventetgna socialista dal Grischun.
Igl um culs milliuns
Gia vegn ei fatg patratgs, sche quei um duess
puspei vegnir numnaus candidat ufficial per
ch’el sappi danovamein far canera. Atgnamein
savess ins metter avon ch’in fegl e biadi e frar
d’augsegners hagi empriu manieras en casia,
denton ha exact quel adina puspei mussau
ch’el vegn buc a frida cun da quellas caussas.
In post nua ch’ins sto luvrar ensemen cun
autras persunas, perschuader cun arguments,
haver in sensori co anflar maioritads el parla­
ment ed el pievel. Gnanc en sia partida vegn
el da far quei sco s’auda. Ella fracziun vegn
smanatschau con biars milliuns che mondien
a piarder, sche la fracziun sesuttametti buc al
dictat da quei milliunari cun siu giuvnal pre­
feriu – il pur songaglies.
Igl Cunsegl federal - Quo vadis?
da Roman Liesch
Davent da 9 meis è Christoph Blocher betg
ple an igl Cunsegl federal. Tgi tg’ò tamia, tgi la
nossa regenza seia en po pi chieta faschond sia
lavour, ò sbaglea. Tranter igls set actuals, ègl
treis tgi procureschan per bung divertimaint.
Igl amprem star: Samuel Schmid
Sursto sunga tgi Samuel Schmid è anc adegna
an uffezi. En cunsiglier federal tgi sa regorda
betg tge tgi è capito e cura tgi gasettas publi­
tgeschan ensatge, sa regorda’l tuttegna puspe
e confirmescha mintgamai angal chegl tgi è
da basigns. A me para uscheia ensatge betg
degn a chel uffezi. Naturalmaintg sògl capi­
tar a mintgign tgi capeta en sbagl. Ma tge tg’è
capito siva da chegl tgi las gasettas on publi­
tgia igls amprems detagls dalla affera Nef,
era ena farce. Igl amprem sbagl tg’el ò fatg è
dantant schon capito tar la nominaziun da
Nef; ia sung dalla persvasiun tgi Schmid vess
gia d’infurmar igls sies collegas digl Cunsegl
federal pertutgond la procedura penala da
Nef.
Ma igls puncts culminonts ainten l’affera Nef/
Schmid eran per me mintgamai las conferen­
zas da pressa da Samuel Schmid. Dretg ridi­
cul erigl tar chella conferenza, cura tgi Schmid
ò betg do la pussebladad agls schurnalists da
tschantar dumondas, ma ò gist surpiglia sez da
tschantar las dumondas ed ò raspundia. Cler
am saia metter avant tg’igl è betg gist amper­
nevel da stueir piglier posiziun an ena tala
situaziun. Ma en tal depurtamaint am para
betg degn an en stadi democratic, noua tgi la
libertad da pressa vess dad esser realitad. An
ena tala situaziun vess en cunsiglier federal
da dar la pussebladad alla pressa da rapportar
dad ensatge tg’è dad impurtanza per la publi­
citad. Igl taimp per ena demissiun da Schmid
è tenor igl mies creir madeir.
Igl sagond star:
Mme Calmy-Rey
Igl sagond starung an la nossa regenza actuala
è per me Micheline Calmy-Rey. Igl mies high­
light persunal era la fotografia dad ella cun igl
president digl Iran Mahmoud Ahmadinejad
e chegl anc cun en faziel da tgea. Micheline
pò anc 100’000 gedas deir, tg’ella ò temati­
so cun Ahmadinejad la situaziun pertutgond
Perquei: mussar caracter
Oravontut per Schmid ei ussa vegniu il temps
10
igls dretgs umans aint igl Iran. Ma scu tg’igl
è tar tals regimes, scu chel dad Ahmadinejad,
violeschan talas regenzas da chellas foto­
grafias gugent scu legitimaziun anvers anor.
Micheline vess gia dad esser pi precauta. Ia
crei betg tg’igl seia schi scort da far neir narr
igls americans.
En ulteriour highlight era la rancunaschien­
tscha digl stadi Cosovo. Tgi Calmy-Rey era
gio pi dei per l’independenza digl Cosovo, è/
era nign misteri. Sch’ella ò dantant discuto
chegl cugl Cunsegl federal ni ò gia sustign digl
parlamaint, ins sògl betg. Risguardond igl fatg
tg’igl stadi Cosovo era anc gliunsch davent
dad esser legal, ins pogl sa dumandar, sch’igl
è giustifitgia da rancanoscher schi bod en tal
stadi. Gist en «stadi» scu igl Cosovo, tgi è scu
para igl mekka digl commerzi cun donnas an
Europa, mareta betg igl status d’en stadi tenor
dretg internaziunal public.
Ed er la sia «dumonda retorica», schi la Svizra
duess forsa discutar cun Bin Laden era en
ulteriour punct culminont an la carriera poli­
tica da donna Calmy-Rey. Ella fò gio adegna
puspe reclama cun la sia interpretaziun dad
ena activa politica neutrala. Schi la neutra­
litad è anc adegna actuala ni en mitus digl
taimp passo, ins sògl discutar. Ma cura tgi
Calmy-Rey demissiunescha, fissigl bung, schi
la mesadad digl mond fiss betg narra sen la
Svizra, perchegl tgi l’anterioura ministra digl
exteriour ò ampruo da definar nov la rolla
dalla Svizra aint igl mond.
Igl punct culminont:
Monsieur Couchepin
Pascal Couchepin è tigl Politbarometer regu­
larmaintg egn digls cusigliers igl pi nunpopular
digls noss set. Ia va mintgatant igl sentimaint
tg’el sa sainta scu tgi la Svizra fiss ena monar­
chia ed el fiss igl noss rètg. E chest onn, sch’el
è perfign anc president dalla Confederaziun, è
igl onn ideal per sa profilar scu om digl stadi.
Scu tgi Couchepin ò defendia Schmid siva dad
ena conferenza da pressa a caschung dalla
causa Nef cun deir, tgi chegl seia en accidaint
e saptga capitar a mintgign era suveran. Ia am
sa metter avant tgi Couchepin era egn digls
carstgangs igls pi cuntaints, cura tgi Blocher
è betg nia reeligia. Finalmaintg vev’el la pus­
sebladad da puspe esser igl «Alpha-Tier» tgi
rigia e dirigia igl Cunsegl federal.
Collegialitad e controlla
Pigl mument am para igl Cunsegl federal
dad esser ena truppa mengia armonica. Igl
sistem politic svizzer è influenzo fermamaintg
digl taimp cura tgi la Confederaziun è neida
fundada. Antras las differentas gruppas an
Svizra, tg’ins ò ampruo dad uneir cun ageid
dalla constituziun, èn ena massa elemaints da
controlla nias biagia aint, scu p.ex. igl refe­
rendum. Igl sistem svizzer è en sistem da dis­
fidanza.
Las pi otas normas digl veiver digl mintgade on
da neir confirmadas digl pievel e digls stands –
er chegl en cler mussamaint dalla disfidanza
anvers las elitas politicas. Precis uscheia ègl er
tigl Cunsegl federal. Ena cunsigliera federala
vign eligeida ainten la regenza, aint igl gremi
– e betg ainten en departamaint. Glez vign pir
repartia tranter igls magistrats. Ma er cura tgi
en magistrat è schef d’en departamaint, è el
an amprema lengia commember digl gremi –
chegl totga tigl prancepi da collegialitad.
Igl è dantant uscheia tgi antras la glista da
fa­tschentas adegna pi gronda, resta agls cunsi­
gliers federals betg ple bler taimp per «control­
lar» igls collegas digl gremi. Concret vot chegl
deir tg’igl prancepi da collegialitad e chel digl
departementalissem stattan en tant ainten en
conflict.
Daple cunsigliers federals?
I fiss effectivamaintg taimp per ena refurma
digl Cunsegl federal. Igl problem è dantant
tg’igls commembers digl Cunsegl federal èn
mianc pronts da refurmar lour departamaints,
er schi l’Assemblea ò lia chegl. Chest onn ò igl
Cunsegl federal refuso ena tala refurma. I fiss
bung da reorganisar igls departamaints, pertge
oz èn las tgossas pi cumplexas, tgi cura tg’igls
departamaints en nias partias aint an tala
veisa, e parteir se en tema scu p.ex. la scola­
ziun sen ples departamaintas è betg ideal. Ia
sung persvadia tg’ins savess manar migler en
tal ressort, sch’ins uniss chellas incumbensas
ainten egn departamaint.
En’otra proposta fiss dad augmentar igl dom­
ber digls cunsigliers. Uscheia ins savess evitar
en tant igl departementalissem, perchegl tgi
mintga cunsiglier vess da manar en depar­
tamaint pi «pitschen». Uscheia ins savess er
pussibilitar ena miglra represchentaziun dallas
parteidas an igl Cunsegl federal. Ins pò dantant
betg scumbiglier la concordanza cun chegl tgi
11
vign discuto actualmaintg an las medias e la
publicitad; concordanza monta bler daple tgi
angal la repartiziun digls sezs aint igl Cunsegl
federal tenor fermezza dallas parteidas tar
las elecziuns. (Tgi tgi s’interessescha per la
veira muntada dalla concordanza pò consul­
tar Wikipedia, ni duess eneda tschartger tar
Google Arend Lijphardt (1984), «Democracies:
Patterns of Majoritarian and Consensus
Government in Twenty-One Countries».)
Antras la collegialitad ed igl prancepi da con­
sens è igl Cunsegl federal in corpore responsa­
bel per las decisiuns tgi vignan pigleidas. Ma
scu tg’igl è tipic aint igl sistem svizzer, dattigl
er ainfra igl Cunsegl federal instrumaints da
disfidanza. Chegl èn numnadamaintg la pro­
cedura da cunrapport (Mitberichtsverfahren)
e la procedura da consultaziun digls uffezis
(Ämterberichtsverfahren). Antras chellas pro­
ceduras duessan igls/las cunsiglierAs federalAs
aveir la pussebladad dad influenzar las trac­
tandas, avant tg’ellas vignan tractadas ainten
ena saseida digl Cunsegl federal.
Chegl è oramaias la fasa, cura tg’igls depar­
tamaints vessan da preparar las tractandas
uscheia, tgi en consens è pussebel. Schi nous
vagn schon ena regenza collegiala, dues­
sigl betg angal esser tg’igls oters cunsigliers
federals approvan cun dar digl tgea las trac­
tandas da tschel; igls/las cunsiglierAs federalAs
duessan vurdar l’egn l’oter sen la detta e vei­
ver igl gremi, scu tg’igl sistem svizzer è: disfi­
dar, controllar ma tuttegna collaborar.
Roman Liesch (21) da Brinzauls è student da las
scienzias politicas a Turitg e vicepresident da la
giuvna partida populara dal Grischun.
Eu, Eu ed Eu –
fictiv e flexibel
Mamma Mia
da Fadrina Hofmann Estrada
Per cuort temps el mund da film
da Flurina Cajochen
dad Anna Serarda Campell
Gö nudritiv
Cuba libre
Duos eivnas eschna stats a far la visita a nossa
famiglia cubana a La Habana. Luan ha imprais
a mangiar «malanga con pollo». El ha giodü
l’attenziun d’üna bella gronda brajada da
confamigliars, vaschins, amis, cuntschaints
ed oters buondrius chi vaivan vis al «niño
suizo» fingià sün fotografias. Nos figl s’ha
indurmanzà illa tipica sopcha chi sbaluonzcha
cullas chanzuns da si’abuela sur da tartarugas,
homins da chartun o pulschins fomantads. El
ha pudü far mincha di duos jadas il bogn in
üna gronda sadella immez il patio, accumpa­
gnà da risadas e cloms. Cuba es nempe dad ot,
o meglder dit: Ils Cubans sun dad ots. Che cha
quai vain sbragi in quist pajais – saja quai per
vender alch, per discuter o be per clomar bun
di davent da la via. Eu nu sa schi ha da chefar
cun quai cha nos figl es mez Cuban, mo plü
dad ot chi’d es e plü ch’el para da’s sentir da
chasa. Musica da salsa a mezzanot? Ingün
problem per quist gnoc. Ün chan chi siglia sü
per ün giatter e bubla agressiv? Phh. Il tütöz
d’üna colonna d’autos? Luan es inchantà. Til
metter a durmir ün’uretta in tuotta quietezza
füss ün skerz per quist pakettin d’energia. Mo
quai nu fa nüglia. Duos eivnas Cuba m’han
quietada. Educaziun funcziuna eir oter co
be tenor cudesch o tenor las normas svizras.
Uffants nu sun plantinas delicatas, uffants as
sviluppan precis tenor lur bsögns – quai es
la tenuta cubana. Cuba libre eir quia. Luan
dorma cur ch’el ha sön, mangia cur ch’el ha
fom, giova cur ch’el ha vöglia e ria lapro sü
per minchün. Uschè fosas nu pon las ideas da
la Caribica esser, i funcziunan nempe gron­
dius.
Meis man es palomber.
El as lascha sfuondrar aint il ris tachus.
Tevi è’l, il ris. Ed el sguozcha mias pivatellas.
Gruogla e glischa al listess mumaint, quista
mass’alba cun textura heterogena.
Eu tir insembel mia dainta, schmach ligerin,
ma decis il ris e distach üna prunina da la
muntogn’alba.
Eu tilla malm cun meis man e tilla prun lura
a l’ur dal plat.
Duos grans da ris chi sun restats tachats vi dal
daint da l’ané stricha davent cun l’ungla dal
polsch, per lura am dedichar al dhal. Mösa da
lantiglias.
Ella lascha pro la penetraziun da la dainta
sainza as defender. Ingüna fricziun. Choda
è’la, la mösa.
Eu fuorm mia dainta ad ün sdun e lasch cular
il dhal sur la prunina ris preparada.
Alb e jelg las culuors.
Öv in painch il purtret.
Las lantiglias stracottas as perdan i’l ris.
Consistenza düra e consistenza lomma fan
l’amur, dvaintan ün. Cun meis man güda
uossa a quista liaison culinarica e lavur la
massa.
Eu fuorm üna culla da ris, intant dvantà gelg.
Ed eu tilla dun in mia bocca. Mas-ch e lich
mia dainta.
Gö culinaric, tü.
Eu strich cul polsch sur las pivatellas lomgia­
das dal mangiar e meis vis-à-vis surria e voul
verer inavant co ch’eu mang meis plat indian.
Davo tschaina voul el ir subit a chasa.
Anna Serarda Campell studegia scienza da teater
a Berna. En las PUNTS scriva ella or dal mund dad
«eu, eu ed eu: fictiv e flexibel» cun ses divers gieus.
Tgi che vul savair dapli dad Anna Serarda, po
tadlar sin www.rtr.ch il «profil» dals 4 d’october
2008 da David Spinnler cun nossa columnista.
Klappe, die Erste
Giebein, in mussament dapli d’haver priu la
dretga decisiun il fevrer avon in onn. Esser
redactura tier la gasetta giuvna PUNTS possi­
bilitescha buca mo da far las empremas expe­
rientschas el sectur schurnalistic, mobein dat
era la pusseivladad da far enconuschientschas
cun reschissurs ed acturs da film.
Sur la pagina d’internet dallas PUNTS ei in
reschissur giuven dalla Tiaratudestga ius alla
tscherca da giuvens che discuoran romontsch
e che han interess da segidar davos la came­
ra per producir in film. Cunquei ch’jeu stu­
degel scienzia da publicistica, communica­
ziun, cultura e film, sun jeu immediatamein
stada incantada da quei project. Saver metter
empauet la materia teoretica dil studi ella pra­
tica pareva d’esser ina schanza unica. Il scena­
ri da «Rumantsch e Rivella» – aschia il tetel
dil project – ch’ei la finfinala vegnius tarmess
a mi ha rinforzau igl interess da s’engaschar.
«Rumantsch e Rivella» en cuort
Ei va per ina giuvna iranesa che senumna
Nilou. Ella s’unfisescha da sesuttametter a sia
cultura, da vegnir maltractada dils hosps e da
sia scheffa el liug da lavur e dad esser expo­
nida al squetsch da sia famiglia. La tatta da
Nilou s’enriclescha dapi decennis ch’ella ha
buca giu la curascha da bandunar igl Iran e da
baghegiar ina existenza nova en in’autra tiara.
Perquei entscheiva ella a rimnar daners per
possibilitar a sia biadia ina veta nova lunsch
naven digl Iran. Suenter che Nilou retschei­
va la bunamana, sedecida ella directamein
d’ir en Svizra. Per sbagl duront la lectura d’in
lexicon empren la giuvna romontsch enstagl
da tudestg. Arrivada en Svizra, vegn ella con­
fruntada cun il lungatg maioritar, ha denton il
sentiment che sia pronunzia romontscha seigi
aschi schliata ch’ella gnanc s’encorscha da siu
Fadrina Hofmann Estrada (26) è schurnalista e
mamma. En sia columna rapporta ella da las sten­
tas e da las bellezzas da ses mintgadi cun Luan ed
auters Cubans.
12
13
sbagl. Ina sentupada denter cultura iranesa,
tudestga e romontscha.
Bien pia, jeu sco Romontschina erel natu­
ralmein fiug e flomma per quella tematica,
aschia ch’jeu sun definitivamein sedecle­
rada promta da separticipar. L’incumbensa
ch’jeu hai retschiert dil reschissur Amir Hamz
duront in’jamna la fin settember 2008 havess
naturalmein buca saviu esser megliera: jeu
erel la cussegliadra dil lungatg romontsch ed
assistenta da producziun. Allas duas acturas
Nikola Weisse ed Elmira Rafizadeh – dil remi­
nent fetg enconuschentas en Tiaratudestga –
hai jeu mussau lur text, anavon ed anavos.
Risguardei da tgei lungatg ch’ei setracta!
La proxima gada en las PUNTS: «Klappe, die
Zweite» il pled dal mais
La WG
dad Ursin Lutz
da Chatrina Josty
Il gieu d’abitar
Pleds ed il linguatg en general furman ina
part integrala dal mund dad Ursin. Per que­
sta columna zipl’el mintga mais in’ivetta
or dals pleds ch’el inscuntra en ina moda
u l’autra per pudair quintar ina istorgetta
davart quel.
Il gieu va uschia:
1. Tschentar en il computer
2. Ir sin la rait
«Schon da far!»
Levar mintga di dallas sis, luvrar tschun dis
ad jamna dalla damaun tochen la sera, sur­
prender responsabladad, «mo» tschun jam­
nas vacanzas per onn – per mei ei la veta da
students definitivamein vargada, cul mintgadi
professiunal ha in niev capetel entschiet. En
quei senn duei questa columna esser dedicada
alla lavur.
Il plaid lavur deriva dil latin LABOR che vul
dir ‘lavur, stenta, breigia’. Quei fatg muossa
che la lavur ei adina vegnida resentida pli­
tost sco ina activitad negativa, strentga e buca
voluntaria. Ei dat franc era bialas ed emper­
neivlas lavurs, las diras e stentusas domine­
schan denton claramein. Aschia fa ei era buca
surstar ch’il romontsch enconuscha numeru­
sas expressiuns per lavurs da gliez gener. Cu
ins sa buca pli nua tschappar cantun han ins
da far il tgil plein, da far e da far, lavur tochen
las ureglias, da luvrar da schluppar, da luvrar
di e notg, da luvrar senza paus e ruaus, gie ins
vegn strusch pli ord la lavur. Quels che han
in patrun zun pretensius descrivan lur lavur
sco spir catschem, currem ni sesfigem. Ei la
lavur strentga e dad in cert cuoz, semeglia
ella empau las activitads dils animals, ins sto
pia luvrar sco in tier, sco in biestg, sco in bov,
sco in asen, sco in vierm ni sco in aviul. Cu
la lavur ei specialmein dira e malempernei­
vla, ston ins luvrar e barhar, ston ins luvrar da
maz, gie schizun sco morders ston ins luvrar
en tals cass.
Cun tonta lavur fa ei magari bein dad udir
appels sco «Fai mo empau!», «Buc memia
stregn!» ni «Fai patgific!». Adina bien eis
ei era, sch’ins sa rispunder a damondas sco
«Massa da far?», «Da far vieti?» ni «Stregn?»
cun «Schon da far!».
3. Guardar paginas cun abitaziuns libras
4. Studegiar quant ch’ins ha sin il conto e
nua ch’ins stess gugent
5. Durmir ina notg
6. Decider
7. Pachetar stgatlas e mobiglias e metter ellas
en in auto
8. Schubregiar l’abitaziun
9. Dir chau-chau
10. Partir
11. Arrivar
12. Pachetar ora las stgatlas e plazzar las
mobiglias
13. Ir a cumprar sdratschs e chaussas da
schubregiar e sal e paiver
14. Abitar in mument
Chatrina Josty (24) gioga gugent. En il mument
è ella sin posiziun 13 da ses gieu e quai a Cuira.
E là less ella star in mument. Cun quest text va
a fin sia columna.
Ursin Lutz (26) è linguist e lavura sco assistent
scientific tar l’Institut dal Dicziunari Rumantsch
Grischun a Cuira. En ses temp liber datti adina
insatge da far.
14
15
il Meglier da
Fumetto
da Jon Bischoff
Malcuntentientscha?
Na!
Motivaziun, engaschi e plaschair!
da la redacziun da PUNTS
Tge che ha gì lieu ils 18 d’october 2008 a
Samedan a la radunanza da las delegadas
e dals delegads da la Lia Rumantscha (LR)
pudais vus leger sin www.rumantschia.ch.
En il preventiv 2009 era previs da stritgar
tranter auter 14’000 francs a la GiuRu. En
in consens è vegnì decidì da dar anc 5’000
francs supplementars a la GiuRu per pro­
jects a definir. Tge munta quai per PUNTS,
edida da la GiuRu?
Tesa 1: RTR è spert. Quai san ins. Ma tge ch’ils
blers na san betg: (Tesa 2) RTR è dominà dad
ina mafia engiadinaisa regiunalista che con­
trollescha a moda subversiva quasi l’entira
Rumantschia uffiziala. A l’emprima egliada na
para betg in post impurtant da la Rumantschia
instituziunalisada dad esser occupà dad
in Engiadinais u dad in’Engiadinaisa, ma
quai è per cugliunar il pievel simpel! Ch’ils
Engiadinais han en la detta dapertut n’è betg
simpel da demussar, ma qua e là datti indi­
zis per la politica d’oppressiun ed il rassissem
regiunal cunter la minoritad da Sursilvans.
Qua in mussament per tesa 1 e 2: ils 31
d’october 2008, las 11:03. NZZ.ch tematisescha
anc adina «Schneechaos in der Surselva», il
newsticher sin rtr.ch annunzia gia: «Situaziun
en il Congo è sa calmada». E quai sin la pagi­
na d’internet uffiziala da Radio e Televisiun
Rumantscha!
Quests daners che mancan uss er a las PUNTS
na duain betg muntar la fin da la gasetta giuv­
na. I munta dentant sforzs supplementars per
tut quels e quellas che lavuran davostiers.
Pertge las PUNTS ans stattan a cor ed era
vus, charas lecturas e chars lecturs, che ans
sustegnais e dais la motivaziun da cuntinuar
cun la lavur.
Nus sperain da pudair garantir vinavant la
gasetta giuvna en vossas chaschas da brevs,
bunamain mintga mais. E nus sperain betg –
ed essan era persvadids che quai n’è betg il
cas – che las PUNTS hajan il medem destin
sco quai ch’ils cudeschs rumantschs han tenor
la LR, numnadamain ch’els vegnian scrits be
per las curunas. Nus sperain che las PUNTS
ve­g nian legidas en stiva, en il tren, en letg,
enstagl da guardar televisiun, sin tualetta,
durant ensolver etc. E pertge betg tractar ina
giada las PUNTS en scola?
La LR vul sa focusar en il futur sin champs
specifics – pli exact: famiglia ed uffants, «ils
acturs essenzials en la promoziun da la lingua
rumantscha» – e sustegnair ideas e projects
che garanteschan in svilup durabel.
Las PUNTS èn en svilup dapi passa 14 onns.
Dapi passa 14 onns porschan las PUNTS la
pussaivladad a giuvens e giuvnas da far expe­
rientschas schurnalisticas. Dapi passa 14 onns
pon giuvens e giuvnas e natiralmain era blers
creschids leger texts schurnalistics e litterars
da e per la giuventetgna rumantscha.
Ma forsa na quinta quest betg? Perquai che
leger e scriver na muntan betg in diever activ
da la lingua, sco quai che la LR avess gugent,
mabain be in diever passiv? Las PUNTS pon
tuttavia animar er al diever activ per propi
da la lingua, p.ex. cura ch’i vegn sdiavlà
da la qualitad dals texts e dal layout. E betg
d’emblidar: ils giuvens puntists dad avant 14
onns èn ussa per part geniturs ed han anc
adina abunà las PUNTS, uschia che lur uffants
creschan si cun quella lectura (e las discus­
siuns davart ils texts). Las PUNTS sco gasetta
da famiglia? In’autra perspectiva che pudess
plaschair a la LR.
Nus essan conscients che las PUNTS n’èn betg
perfetgas, ch’i dess bleras chaussas da meglie­
rar e che nus ans spruvain era dad optimar.
Sco tar la LR na va quai dentant betg dad oz
sin damaun ed era betg dal november sin il
schaner, ma forsa sin il mars? La finala n’è
nagin da nus occupà a temp cumplain tar las
PUNTS, ma la motivaziun e l’engaschi ed er il
plaschair vi da la lavur èn qua.
Forsa pudess la Surselva Romontscha ina
giada purtar plant...
Critica constructiva è adina bainvegnida ed
ans gida a sviluppar vinavant il project dad
ina gasetta giuvna. E sa chapescha che novas
abunentas e novs abunents èn era bainve­
gnids. Co fissi cun in abunament da las PUNTS
sco regal da Nadal?
16
17
engiavinera 171
container 171
Schlia l’engiavinera e trametta la soluzi­
un cun indicaziun da tia adressa a: Silvana
Derungs, Hauptstrasse 117, 1715 Alterswil;
scriva in sms a 079 274 48 03 u in e-mail a:
[email protected]. I dat da gudagnar
in Chalender da litteratura rumantscha 2009.
(Tgi che n’ha betg fortuna, po empustar il
chalender tar la Lia Rumantscha www.liaru­
mantscha.ch).
1
3
Engiavinera nr. 169
Il settember è ina buna stagiun per ir a
tschertgar bulieus. Quai han bain insaquan­
tas puntistas e puntists pensà e tschertgà il
BULIEU MELLEN – cun success dentant be
Clau Dermont da Berna. Nus gratulain!
5
2
9
d vertical:
b
8
1. Ils Cubans han gugent ...
2. Object preferì da blers la saira.
3. Il gieu da cumprar vias, bajegiar hotels e far
raps.
4. Mintga gieu ha quellas.
5. Linguissimo è ina concurrenza da ...
7
c
6
g
h
a
b
c
chauredactura
Silvana Derungs, Hauptstr. 117, 1715 Alterswil
[email protected], 079 274 48 03
redacziun
Flurina Cajochen, Crestas 36A, 7154 Ruschein
[email protected]
Sandra Monn, Via da Scola 11, 7180 Mustér
[email protected]
Victoria Mosca, via Nouva 1, 7503 Samedan
[email protected]
Catrina Waldegg, Purmaglera 1, 7460 Savognin
[email protected]
Bun uman I
Andreas Krättli da Turitg è uss er in bun
uman! Cun abunar las PUNTS è questa op­ziun
vegnida activada e nus ans legrain ensemen
cun Andreas ed al giavischain buna lectu­
ra cun la meglra gasetta da giuventetgna
rumantscha.
collavuratur/as en quest numer
Tanja e Flurina Augustin, Jon Bischoff, Anna Serarda
Campell, Clau Dermont, Sara Hermann, Fadrina
Hofmann Estrada, Chatrina Josty, Roman Liesch,
Ursin Lutz, Curdin Maissen, Gianna Sonder.
Bun uman II
Ed er en Surselva datti in nov bun uman.
Silvana Menzli da Ruschein è decorada a partir
da l’october cun quest titel e nus ans legrain cun
ella. Er ad ella buna lectura!
orizontal:
6. Il cusseglier federal cun il nas grond.
7. Bavronda da pliras colurs (A = À).
8. Seria criminala, en Rumantschia a Trun/
Rabius.
9. Num da la tasta gronda sin la tastatura.
a
e
f
4
IMpressum 171
d
e
f
g
h
layout nr. 171
Annatina Nay, Pustget 42D, 7166 Trun
[email protected]
concept frontispizi
Novs cudeschs I
La Lia Rumantscha ha edì dus novs cudeschs.
«Ti mo baiva, sche ti manegias!» è in cudesch
en rumantsch grischun per il stgalim aut e
tracta ina tematica adina puspè actuala tar giu­
vens e giuvnas: l’alcohol. Tomas è l’emprima
grond’amur da Martina, ma prest remartga
ella ch’el n’ha mai raps e di trasora manze­
gnas. Tuttina sa sprova Martina da duma­
gnar davent el da la buttiglia. E lura è Richard
qua...«La notg dals set giavischs» sa drizza ad
uffants ed als maina en in mund da fantasia.
Quest cudesch datti en las versiuns rumantsch
grischun, vallader e sursilvan. Ils cudeschs
pon ins cumprar tar la Lia Rumantscha ed en
las librarias che vendan cudeschs rumantschs
per frs. 11.00.
Donat Caduff, 7152 Sagogn
[email protected]
secretariat
PUNTS, Aita Pult, 7551 Ftan
[email protected], 079 563 27 32
editura
GiuRu, Chascha postala 312, 7002 Cuira
[email protected]
abunament
45 francs per onn, Raiffeisen Surselva,
clearing 81073, conto 41742.23
novs abunents: www.punts.ch
stampa
Spescha e Grünenfelder, 7130 Glion
internet
www.punts.ch
www.giuru.ch
Novs cudeschs II
Anc gnanc in mez onn è passà dapi che l’Uniun
Rumantsch Grischun è vegnida reactivada e
gia po l’uniun preschentar ses emprim pro­
duct: «Il secret da Geraldina». Geraldina e ses
tat Franz èn amis per la vita. Ensemen inven­
tan els plans secrets e cura ch’il tat mora, cun­
tinuescha la giuvna protagonista, plain respect
ed en regurdientscha dal passà, a realisar il
project ambizius, urgent e secret... Il cudesch
sa drizza ad uffants (e creschids) a partir da
6 onns e po vegnir retratg per il pretsch da
frs. 18.00 tar la Lia Rumantscha ed en tut las
librarias che vendan cudeschs rumantschs.
18
avis
Las opiniuns dals auturs e da las auturas en quest
numer na ston betg correspunder a l’opiniun da
la redacziun da PUNTS. PUNTS è commembra da
l’Associaziun da la Pressa Svizra dals Giuvens.
19
AZB 7130 Glion
senza cunfins #116
Novas vias #117
1 secunda #118
Dunnas #119
10 onns Punts #120
ok #121
Maschinas #122
Mobilisaziun #123
Jugos #124
felix #125
giuventetgna #126
Silvester #127
underground #128
la mort #129
intim #130
seniors #131
Tualettas #132
tren #133
budget #134
7 putgads mortals #135
dvd #136
superstiziun #137
minoritads #138
statistica #139
conscienza #140
frisuras #141
cureisma #142
siemis #143
malsaun #144
dumondas #145
Trocca 7 #146
vip #147
trettel #148
tamazi #149
Pertge? #150
Integraziun #151
Skis etc. #152
Geniturs #153
Uniuns #154
emprima amur #155
sms #156
Fimar #157
Chatscha #158
Elecziuns #159
cudeschs #160
surprise #161
08/15 #162
Art #163
mars #164
auras sturnas #165
cuschinar#166
sgular #167
bikini #168
Carriera #169
chalzers #170
#171
Nova pagina d’internet #172
... #173
20

Documenti analoghi

112 (1.20 MiB)

112 (1.20 MiB) eir oz sen en piz e perchegl stuainsa neir bod or dallas plemas. Plemas ins na sogl ansasez betg deir a chegl, gl’è ena cuverta tipica dallas hettas digl club alpin svizzer, chegl vot deir ena cuve...

Dettagli

170 (5.64 MiB)

170 (5.64 MiB) Per eir a cumprar calzers gevigl giu Coira. Giu Tusang u ainten en oter li pi manevel davigl da lez taimp anc nign affars da calzers. Pero cumpro calzers niva fitg pac. Ainten pi grondas famiglias ...

Dettagli